Religija u antičkom Rimu

Dea Roma drži Pobedu i posmatra žrtvenik s rogom izobilja i drugim prilozima, kopija reljefne table sa oltara ili baze statue

Religija u starom Rimu sastojala se od različitih državnih i provincijskih verskih običaja, koje su praktikovali kako stanovnici Rima, tako i oni koji su došli pod rimsku vlast.

Rimljani su sebe smatrali vrlo religioznim, a svoj uspeh kao svetske sile pripisivali su njihovoj kolektivnoj pobožnosti (pietas) u održavanju dobrih odnosa sa bogovima. Njihova politeistička religija poznata je po tome što je poštovala mnoga božanstva.

Prisustvo Grka na Apeninskom poluostrvu od početka istorijskog perioda uticalo je na rimsku kulturu, uključujući i uvođenje nekih verskih običaja koji su ušli u same temelje rimske religije, kao što je Apolonov kult. Rimljani su tražili zajednički jezik između svojih glavnih bogova i bogova koje su poštovali Grci (interpretatio graeca), prilagođavajući grčke mitove i ikonografiju za rimsku književnost i rimsku umetnost, kao što su to ranije činili i Etrurci. Etrurska religija takođe je izvršila veliki uticaj, posebno na praksu auspicija, tj. proricanja prema letu ptica, koju je država koristila da ispita volju bogova. Prema legendama, većina rimskih religijskih institucija može se pratiti od njegovih osnivača, posebno od Nume Pompilija, drugog rimskog kralja, poreklom Sabinjanina, koji je direktno pregovarao sa bogovima. Ova arhaična religija bila je osnova mos maiorum, "običaja predaka" ili jednostavno "tradicije", koja se smatra centralnom za rimski identitet.

Rimska religija bila je praktična i predstavljala je ugovorni odnos, zasnovan na principu do ut des, "ja dajem da bi i ti [meni] dao". Religija je zavisila od znanja i pravilnog praktikovanja molitve, obreda i žrtvovanja, a ne od vere ili dogme, iako rimska književnost sadrži i učene spekulacije o prirodi božanskog i njegovom odnosu prema ljudskim stvarima. Čak i najskeptičniji među rimskom intelektualnom elitom, kao što je Ciceron, koji je bio augur, video je religiju kao jedan od temelja društvenog poretka. Kako se rimska država širila, novi stanovnici prestonice donosili su svoje lokalne kultove, od kojih su mnogi postali popularni među Italicima. Hrišćanstvo je na kraju bilo najuspešniji od ovih kultova, a 380. godine postalo je zvanična državna religija.

Za obične Rimljane, religija je bila deo svakodnevnog života. Svaki dom imao je kućno svetilište u kome su se kućnim božanstvima porodice nudile molitve i libacije, tj. manje žrtve u vidu vina, pšenice itd.. Grad je bio prošaran lokalnim svetinjama i svetim mestima, kao što su izvori i gajevi. Rimski kalendar bio je strukturiran oko religijskih obreda. Žene, robovi i deca učestvovali su u nizu religijskih aktivnosti. Neke javne rituale mogle su da sprovode samo žene, a žene su činile i možda najpoznatije rimsko sveštenstvo, Vestalke, koje je sponzorisala država i koje su vekovima čuvale sveto ognjište Rima, sve dok nisu bile rasformirane kad je hrišćanstvo zagospodarilo Rimom.

Pregled

Oktavijan Avgust kao ponifex maximus (Via Labicana Augustus)

Sveštenstvo većine državnih religija držali su pripadnici elitnih klasa. U starom Rimu nije postojao princip razdvajanja crkve i države. Tokom Rimske republike (509–27. pre n.e.), isti ljudi koji su bili izabrani za javne službenike mogli su takođe služiti kao auguri i pontifici. Sveštenici su se venčavali, podizali porodice i vodili aktivan politički život. Julije Cezar postao je pontifex maximus pre nego što je izabran za konzula.

Auguri su tumačili volju bogova i nadgledali obeležavanje granica kao odraz univerzalnog poretka, dajući tako sankciju rimskom ekspanzionizmu i stranim ratovima kao delu božanske sudbine. Rimski trijumf u svojoj je srži bio religijska procesija u kojoj je pobednički vojskovođa iskazivao svoju pobožnost i svoju spremnost da služi javnom dobru tako što bi deo svog plena posvetio bogovima, posebno Jupiteru, koji je oličavao pravednu vlast. Kao rezultat punskih ratova (264–146. pre n.e.), kada je Rim vodio borbu za prevlast u zapadnom Sredozemlju, magistrati su izgradili mnoge nove hramove ispunjujući tako zavete koji su dali nekom božanstvu za osiguranje vojnog uspeha.

Kako su Rimljani širili svoju vlast širom mediteranskog sveta, njihova opšta politika bila je da apsorbuju božanstva i kultove drugih naroda umesto da ih pokušaju iskoreniti, pošto su verovali da očuvanje tradicije unapređuje društvenu stabilnost. Naime, Rim je uključivao različite narode u svoj društveni poredak i tako što je podržavao njihovo religijsko nasleđe i podizao hramove lokalnim božanstvima stavljajući njihovu teologiju u okvir hijerarhije rimske religije. Natpisi širom Carstva beleže uporedo obožavanje lokalnih i rimskih božanstava, uključujući i posvete koje su Rimljani ostavljali lokalnim božanstvima.

Kibela sedi na prestolu, s lavom, rogom izobolja i muralnom krunom. Rimski mermer, oko 50. g. n.e. (Getty Museum)

Do vrhunca Carstva, brojna strana božanstva bila su poštovana u Rimu, a njihov se kult širio čak i u najudaljenijim provincijama, među kojima su Kibela, Izida, Epona i bogovi solarnog monizma kao što su Mitra i Nepobedivo Sunce (Sol Invictus), pronađeni čak na severu rimske Britanije. Strane religije sve su više privlačile poklonike među Rimljanima, od kojih je sve veći broj vodio poreklo iz drugih krajeva Carstva. Uvezene misterijske religije, koje su posvećenicima nudile spasenje u zagrobnom životu, bile su stvar ličnog izbora pojedinca i praktikovane su paralelno s vršenjem porodičnih obreda i učešćem u javnoj religiji. Međutim, misterije su uključivale isključive zakletve i tajnost, uslove na koje su konzervativni Rimljani gledali sa sumnjom kao na odlike neke "magijske", zavereničke (coniuratio) ili subverzivne aktivnosti. Bilo je sporadičnih i ponekad brutalnih pokušaja da se potisnu religiozni ljudi za koje se činilo da ugrožavaju tradicionalni moral i jedinstvo, kao što je to slučaj sa naporima senata da ograniči Bakhanalije 186. g. pre n.e. Pošto Rimljani nikada nisu bili obavezni da neguju samo jednog boga ili samo jedan kult, verska tolerancija nije bila problem u smislu u kojem je to problem u monoteističkim sistemima. Monoteistička strogost judaizma predstavljala je poteškoće za rimsku politiku, što je ponekad rezultiralo kompromisom i dodeljivanjem posebnih izuzeća, ali je ponekad dovodilo i do nerešivog sukoba. Na primer, verski sporovi doprineli su izbijanju Prvog jevrejsko-rimskog rata i pobune Bar Kokhba.

Nakon raspada Republike, državna se religija prilagodila da podrži novi carski poredak. Avgust, prvi rimski car, opravdao je zavođenje vlasti jednog čoveka širokim programom verskog preporoda i reformi. Javne zakletve koje su ranije davane za sigurnost Republike sada su bile usmerene na dobrobit cara. Takozvano "obožavanje cara" proširilo je u velikim razmerama tradicionalno rimsko poštovanje mrtvih predaka i genija, božanskog čuvara svakog pojedinca. Carski kult postao je jedan od glavnih načina na koji je Rim propagirao svoje prisustvo u provincijama i negovao zajednički kulturni identitet i lojalnost širom Carstva. Odbacivanje državne religije bilo je ravno izdaji. Ovo je bio kontekst za sukob Rima sa hrišćanstvom, koje su Rimljani smatrali čas oblikom ateizma čas novim sujeverjem, dok su hrišćani rimsku religiju smatrali paganstvom. Na kraju, rimski politeizam okončan je usvajanjem hrišćanstva kao zvanične religije carstva.

Osnivački mitovi i božanska sudbina

reljef sa žrtvenika Veneri i Marsu koji predstavlja vučicu kako doji Romula i Rema, dok bogovi predstavljaju topografiju Rima kao što su Tibar i Palatin

Vidi takođe: Rimska mitologija i Osnivanje Rima

Rimska mitološka tradicija posebno je bogata istorijskim mitovima, ili legendama, o osnivanju i usponu grada. Ovi narativi fokusiraju se na ljudske aktere, sa samo povremenom intervencijom božanstava, ali sa prožimajućim osećajem božanski uređene sudbine. U najranijem periodu Rima, istoriju i mit teško je razlikovati.

Prema mitologiji, Rim je imao polubožanskog pretka u vidu trojanskog izbeglice Eneje, sina Venere, za koga se kaže da je uspostavio osnovu rimske religije kada je doneo Paladij, Lare i Penate iz Troje u Italiju. U istorijskim vremenima verovalo se da su ove predmete čuvale Vestalke, rimske sveštenice. Eneji je, prema klasičnim autorima, dao utočište kralj Evandar, grčki izgnanik iz Arkadije, kome su pripisivane druge verske ustanove: podigao je Veliki žrtvenik (Ara Maxima) Herkulu na mestu koje će postati Forum Boarium, i, prema legendi, on je bio prvi koji je proslavio Luperkalije, arhaični praznik u februaru koji se slavio još u 5. veku n.e.

Freska iz Pompeja; lapig vadi vrh strele iz Enejine butine, a posmatra ga Venera Velificans ("zakrivena")

Mit o trojanskom poreklu sa grčkim uticajem pomiren je kroz razrađenu genealogiju (preko latinskih kraljeva Albe Longe) sa dobro poznatom legendom o Romulu i Remu kao osnivačima Rima. Najčešća verzija priče o ovim blizancima prikazuje nekoliko aspekata mita o herojima. Njihovoj majci, Reji Silviji, njen ujak kralj naredio je da ostane nevina, kako bi sačuvao presto koji je uzurpirao od njenog oca. Kroz božansku intervenciju, prava linija vraćena je kada je s Rejom Silvijom ljubav vodio bog Mars. Rodila je blizance, koji su po kraljevoj naredbi bili izloženi na obali Tibra, ali su spaseni nizom čudesnih događaja.

Romul i Rem povratili su presto svog dede i krenuli da grade novi grad, savetujući se sa bogovima kroz auspicije, karakterističnu religijsku rimsku instituciju koja je prikazana kao da postoji od najranijih vremena. Braća se svađaju dok grade gradske zidine, pa Romul ubija Rema, što se ponekad smatra žrtvovanjem. Bratoubistvo je tako postalo sastavni deo mita o osnivanju Rima.

Romul je bio zaslužan za nekoliko verskih institucija. Osnovao je festival Consualia i pozivao susedne Sabinjane da im prisustvuju; tom su prilikom Romulovi ljudi silovali Sabinjanke, što je dodatno ugradilo i nasilje i kulturnu asimilaciju u mit o poreklu Rima. Kao uspešan vojskovođa, Romul je takođe navodno osnovao prvi hram u Rimu, posvećen Jupiteru Feretriju i izneo najbolji ratni plen (spolia opima) na proslavi prvog rimskog trijumfa. Pošteđen smrti smrtnika, Romul je misteriozno uznesen i proglašen za božanstvo.

Penai podstiču Eneju da nastavi svoj put ka osnivanju Rima (ilustracija iz 4. veka n.e.)

Njegov sabinski naslednik Numa Pompilije bio je pobožan i miroljubiv, i zaslužan je za osnivanje brojnih političkih i verskih ustanova, među kojima su prvi rimski kalendar, svešteničke skupine Salijevaca i flamina te Vestalki, kultovi Jupitera, Marsa i Kvirina, kao i Janusov hram, čija su vrata bila otvorena u vreme rata, ali su u Numino vreme ostala zatvorena. Posle Numine smrti, vrata Janusovog hrama navodno su ostala otvorena sve do Avgustove vladavine.

Svaki od legendarnih ili polulegendarnih kraljeva Rima bio je povezan sa jednom ili više verskih ustanova koje su bile poznate u kasnijoj Republici. Tul Hostilije i Anko Marcije ustanovili su svešteničko bratstvo fecijala. Prvi etrurski kralj, Lucije Tarkvinije Prisk, osnovao je Kapitolijski hram trijadi Jupitera, Junone i Minerve, koji je poslužio kao model za najviši zvanični kult u celom rimskom svetu. Benevolentni Servije Tulije, koji je bio božanskog porekla, osnovao je Latinski savez, njegov hram Dijani na Aventinu i Kompitalije (Compitalia) da obeleži svoje društvene reforme. Servije Tulije je ubijen i nasledio ga je arogantni Tarkvinije Oholi, čije je proterivanje označilo kraj rimskog kraljevstva i početak Rimske republike, kojom su upravljali izabrani magistrati.

Rimski istoričari smatrali su da su osnove republikanske religije postavljene do kraja Numine vladavine, a potvrđene su kao ispravne i zakonite od strane Senata i naroda Rima: sveta topografija grada, njegovi spomenici i hramovi, istorije vodećih rimskih porodica te usmena i obredna predanja. Prema Ciceronu, Rimljani su sebe smatrali najreligioznijim od svih naroda, a njihov uspon do dominacije bio je dokaz da su zauzvrat dobili božansku naklonost.

Rimska božanstva

Dvanaest glavnih božanstava (Di Consentes) kojima je odata počast na lektisterniju 217. g. pre n.e., predstavljenih na žrtveniku iz 1. veka iz Gabija i oivičenih zodijakom.

Rim iza sebe nije ostavio bilo kakav domaći mit o stvaranju niti mitografiju koja bi objasnila karakter rimskih božanstava, njihove međusobne odnose ili interakciju sa ljudskim svetom, ali rimska teologija je priznavala da di immortales (besmrtni bogovi) vladaju svim oblastima neba i zemlje. Postojali su bogovi neba, bogovi podzemnog sveta i bezbroj manjih božanstava između njih. Neki su očigledno favorizovali Rim zato što ih je Rim poštovao, ali nijedno božanstvo nije bio suštinski i isključivo strano ili tuđe.

Politička, kulturna i religijska koherentnost rimske super-države u nastajanju nalagala je postojanje široke, inkluzivne i fleksibilne mreže zakonitih kultova. U različitim vremenima i na različitim mestima, sfera uticaja, karaktera i funkcija nekog božanskog bića mogla se proširiti, preklapati sa drugim božanstvima i biti redefinisana kao rimska. Promena je bila ugrađena u okvire postojeće tradicije.

Nekoliko verzija poluzvaničnog, strukturiranog panteona razvijeno je tokom perioda političke, društvene i religijske nestabilnosti kasne republike. Jupiter, najmoćniji od svih bogova i "izvor okrilja na kome je počivao odnos grada sa bogovima", dosledno je personifikovao božanski autoritet najviših rimskih službi, unutrašnje organizacije i spoljnih odnosa. Tokom arhajskog doba i vremena rane republike, delio je svoj hram, neke aspekte kulta i nekoliko božanskih karakteristika sa Marsom i Kvirinom, koje su kasnije zamenile Junona i Minerva.

Tri boginje na panelu Avgustovog Žrtvenika mira (Ara Pacis), posvećenog 9. g. pre n.e.; ikonografija je otvorena za višestruka tumačenja

Konceptualna tendencija ka božanskim trijadama može se videti u kasnijoj zemljoradničkoj ili plebejskoj trijadi Cerere, Libera i Libere, kao i u nekim od komplementarnih trostrukih grupa božanstava carskog kulta. Druga značajnija i manje značajna božanstva mogu biti pojedinačna, uparena ili povezana retrospektivno kroz mitove o božanskom braku i seksualnim avanturama. Ove kasnije rimske panteističke hijerarhije delom su književne i mitografske, a delom filozofske tvorevine, i pri tom su neretko grčkog porekla. Helenizacija rimske književnosti i kulture pružila je književne i umetničke modele za reinterpretaciju rimskih božanstava u svetlu grčkih olimpskih bogova i promovisala osećaj da dve kulture imaju zajedničko nasleđe.

Bakho, ili Liber, i Cerera na leopardu. Freska u Stabijama, 1. vek

Impresivne, skupe i centralizovane obrede posvećene božanstavima rimske države po broju su u svakodnevnom životu daleko premašivali uobičajeni religijski obredi posvećeni nečijim kućnim i ličnim božanstvima, zaštitnicima različitih rimskih naselja i zajednica, i često idiosinkratične mešavine zvaničnih, nezvaničnih, lokalnih i ličnih kultova koji su karakterisali rimsku religiju.

U tom duhu, rimski građanin koji je iz provincije prešao dugi put Bordoa do Italije da bi se posavetovao sa Sibilom na Tiburu nije zanemario svoju privrženost vlastitoj boginji koju je ostavio kod kuće:

Lutam, ne prestajući da prolazim kroz ceo svet, ali sam pre svega verni obožavalac Onuave. Ja sam na kraju sveta, ali me daljina ne može dovesti u iskušenje da dadnem zavet drugoj boginji. Ljubav prema istini dovela me je do Tibura, ali Onuavine blagotvorne moći došle su sa mnom. Tako, majko božanska, daleko od svoje otadžbine, prognan u Italiju, ništa manje ti upućujem svoje zavete i molitve.

Praznici i svetkovine

Rimski kalendari sadrže oko četrdeset godišnjih verskih praznika. Neki su trajali po nekoliko dana, neki tek jedan dan ili čak kraće: sveti dani (dies fasti) bili su brojniji od "nesvetih" dana (dies nefasti). Poređenje sačuvanih rimskih verskih kalendara sugeriše da su zvanične svetkovine organizovane u širokom vremenskom dijapazonu tako da se uklope zu različite lokalne tradicije. Neke od najstarijih i najpopularnijih svetkovina bile su ludi ("igre", kao što su trke dvokolica i pozorišne predstave), uključujući igre u Palestrini u čast Fortune Primigenije tokom Kompitalija, kao i Rimske igre (Ludi Romani) u čast Libera. Drugim svetkovinama možda su prisustvovali i obrede vršili samo njihovi sveštenici i posvećenici ili određene grupe, kao što su žene na obredima Dobroj boginji (Bona Dea).

Ova freska izvan Pompeja prikazuje rimske muškarce kako slave neki verski praznik, verovatno Kompitalije.

Druge javne svetkovine nisu bili predviđene u kalendaru, već su se organizovale zbog nekog događaja. Trijumf rimskog vojskovođe slavio se kao ispunjenje religijskih zaveta, iako su ti zaveti obično bili u senci političkog i društvenog značaja trijumfa. Tokom kasne Republike, pripadnici političke elite nadmetali su se u tome da nadmaše jedni druge u javnom izlaganju svog ugleda, a "igre" koje su održavane tokom trijumfa proširene su na gladijatorska takmičenja. U doba principata, sve takve spektakularne predstave bile su pod carskom kontrolom: najraskošnije svetkovine subvencionisali su carevi, a manje događaje organizovali su magistrati kao svetu dužnost i privilegiju službe. Održavane su i svetkovine i igre u čast carvog ustoličenja ili godišnjice tog događaja. Druge svetkovine, kao što su tradicionalne republikanske Sekularne igre za obeležavanje nove ere (saeculum), počeo je finansirati car da bi se održale tradicionalne vrednosti i zajednički rimski identitet. O tome da su te svetkovine i u kasnoj antici zadržale nešto od svoje sakralne aure govore upozorenja crkvenih otaca da hrišćani na njima ne treba da učestvuju.

Značenje i poreklo mnogih arhajskih svetkovina zbunjivali su čak i rimsku intelektualnu elitu, ali što su bili nejasniji, to je bila veća prilika za reinvenciju i reinterpretaciju. Tu mogućnost nije propustio ni Avgust u svom programu verske reforme, koji je često prikrivao autokratske inovacije, niti Ovidije, njegov jedini rival u stvaranju mitova tog doba. U svojoj pesmi Fasti, dugačkoj pesmi koja obrađuje rimske praznike od januara do juna, Ovidije predstavlja jedinstven pogled na rimsko antikvarno znanje, narodne običaje i versku praksu koja je naizmenično maštovita, zabavna, visokoumna i šaljiva; to svakako nije sveštenički prikaz, uprkos pesnikovoj pozi nadahnutog pesnika-proroka (vates), već delo descripcije, mašte i poetske etimologije koje odražava širok humor i burleskni duh tako poštovanih praznika kao što su Saturnalije, Konzualije i praznik Ane Perene o martovskim idama, gde Ovidije tretira ubistvo tek oboženog Julija Cezara kao krajnje uzgredno tokom svečanosti koju proslavlja rimski narod. Ali zvanični kalendari sačuvani iz različitih vremena i na različitim mestima takođe pokazuju fleksibilnost u izostavljanju ili proširivanju događaja, što ukazuje na to da nije postojao jedinstveni, statički i autoritativni kalendar obaveznih svetkovina. U kasnijem Carstvu pod hrišćanskom vlašću, novi hrišćanski praznici ugrađeni su u postojeći okvir rimskog kalendara, uz bar neke od tradicionalnih praznika.

Hramovi i svetilišta

Trem hrama Antonina i Faustine, kasnije ugrađen u crkvu

Javne verske ceremonije zvanične rimske religije odvijale su se na otvorenom, a ne u zgradi hrama. Neke ceremonije bile su procesije koje su počinjale kod kakvog hrama ili svetilišta, prolazile kraj njega ili završavale kod hrama ili svetilišta, gde se ritualni predmet čuvao i iznosio na upotrebu ili gde bi se prinela žrtva. Žrtvovanje, uglavnom životinja, odvijalo bi se na žrtveniku na otvorenom u okviru templuma, odnosno područja svetilišta, često pokraj stepenica koje vode do podignutog trema. U glavnoj prostoriji (cella) unutar hrama nalazila se kultni kip božanstva kome je hram bio posvećen, a često i mali žrtvenik za tamjan ili libacije. Tu su se ponekad nalazila i umetnička dela zaplenjena u ratu i ponovo posvećena bogovima. Nije jasno koliko je unutrašnjost hramova bila dostupna široj javnosti.

Latinska reč templum prvobitno se nije odnosila na samu zgradu hrama, već na sakralni prostor koji bi auguri ritualno premereli i označili: "Arhitektura starih Rimljana predstavljala je, od svog početka do samog kraja, umetnost oblikovanja prostora oko rituala". Rimski arhitekta Vitruvije uvek koristi reč templum da označi ovakvo sveto mesto, a latinske reči aedes, delubrum ili fanum češće koristi za oznaku hrama ili svetilišta kao građevine. Ruševine hramova su među najvidljivijim spomenicima antičke rimske kulture.

Zgrade hramova i svetilišta u gradu obeležavaju značajne političke događaje u razvoju Rima: hram Dijane na Aventinu navodno je označio osnivanje Latinskog saveza pod Servijem Tulijem. Mnogi hramovi u doba republike podignuti su kao ispunjenje zaveta vojskovođe u zamenu za pobedu: prvi poznati hram Veneri u Rimu zavetovao je konzul Kvint Fabije Gurgit tokom najžešćih sukoba sa Samninita i posvetio ga je 295. pre n.e.

Literatura

• Beard, M., North, J., Price, S., Religions of Rome, Volume I, illustrated, reprint, Cambridge University Press, 1998. ISBN 0-521-31682-0
• Beard, M., North, J., Price, S., Religions of Rome, Volume II, illustrated, reprint, Cambridge University Press, 1998. ISBN 0-521-45646-0
• Beard, M., The Roman Triumph, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Mass., and London, England, 2007. ISBN 978-0-674-02613-1
• Clarke, John R., The Houses of Roman Italy, 100 BC-AD 250. Ritual, Space and Decoration, illustrated, University Presses of California, Columbia and Princeton, 1992. ISBN 978-0-520-08429-2
• Cornell, T., The beginnings of Rome: Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c.1000–264 BC), Routledge, 1995. ISBN 978-0-415-01596-7
• Feeney, Denis. Literature and Religion at Rome: Cultures, Contexts, and Beliefs. New York: Cambridge Univ. Press, 1998.
• Fishwick, Duncan. The Imperial Cult in the Latin West: Studies in the Ruler Cult of the Western Provinces of the Roman Empire, volume 1, Brill Publishers, 1991. ISBN 90-04-07179-2
• Fishwick, Duncan. The Imperial Cult in the Latin West: Studies in the Ruler Cult of the Western Provinces of the Roman Empire, volume 3, Brill Publishers, 2002. ISBN 90-04-12536-1
• Flint, Valerie I. J., et al., Athlone History of Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece and Rome, Vol. 2, Continuum International Publishing Group Ltd., 1998. ISBN 978-0-485-89002-0
• Fox, R. L., Pagans and Christians
• Lott, John. B., The Neighborhoods of Augustan Rome, Cambridge, Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-82827-9
• MacMullen, R., Christianity and Paganism in the Fourth to Eighth Centuries, Yale University Press, 1997. ISBN 0-300-08077-8
• MacMullen, R., Paganism in the Roman Empire, Yale University Press, 1984.
• Momigliano, Arnaldo, On Pagans, Jews, and Christians, reprint, Wesleyan University Press, 1987. ISBN 0-8195-6218-1
• North, J. A. Roman Religion. Oxford: Oxford Univ. Press, 2000.
• Orr, D. G., Roman domestic religion: the evidence of the household shrines, Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, II, 16, 2, Berlin, 1978, 1557‑91.
• Rees, Roger. Diocletian and the Tetrarchy. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2004.
• Revell, L., "Religion and Ritual in the Western Provinces", Greece and Rome, volume 54, number 2, October 2007.
• Rüpke, Jörg, ed. A Companion to Roman Religion. Malden, MA: Blackwell, 2007.
• Scheid, John. An Introduction to Roman Religion. Translated by Janet Lloyd. Bloomington: Indiana Univ. Press, 2003.
• Spaeth, Barbette Stanley. The Roman Goddess Ceres. Austin: Univ. of Texas Press, 1996.
• Takács, Sarolta A. 2008. Vestal Virgins, Sibyls, and Matrons: Women in Roman Religion. Austin: Univ. of Texas Press.

Vanjske veze

• Wikimedia Commons ima još multimedijalnih datoteka vezanih za: Religija u antičkom Rimu