Stjenovite planine
Stjenovite planine ili Stjenjak (engleski Rocky Mountanies, Rockies) su široki planinski vijenac na zapadu Sjeverne Amerike. Proteže se na više od 4 800 kilometara, od sjevera Britanske Kolumbije u Kanadi do Novog Meksika u SAD-u. Sa nadmorskom visinom od 4 401 metra, najviši vrh je Mount Elbert u Koloradu. Najviši vrh u Kanadskim Stjenjacima je Mount Robson sa 3 954 metra.
Stjenovite planine se protežu od rijeke Liard u Britanskoj Kolumbiji, do rijeke Rio Grande u Novom Meksiku. Drugi planinski masivi koji se nastavljaju iza pomenutih rijeka, na sjeveru Selwyn Range u Yuconu i Brooks Range na Aljasci i na jugu Sierra Madre u Meksiku. U SAD-u u Stjenjake ubrajaju Cabinet i Salish planine u Ajdahu i Montani, dok Kolumbijske planine u Kanadi, iako u sličnoj situacuji, smatraju posebnim planinskim sistemom.
Mlađi dijelovi Stjenjaka su se uzdigli tokom kasnog perioda Krede (prije 100 miliona-65miliona godina), neki južni dijelovi potiču iz Prakambrija (prije 3 980 miliona-600 miliona godina). Geologija planine je sastavljena od eruptivnih i metamorfnih stijena, mlađe sedimentne stijene se pojavljuju duž južnih Stjenjaka, a vulkanske stijene iz Tertiarija (prije 65 miliona-1,8 mliona godina) duž San Huan planina, i u nekim drugim područjima. Vijekovne erozije su pretvorile planinski Vajominški bazen u, relativno, ravan teren. Tetoni sadrže stijene iz doba Paleozoika i Mezozoika koje pokrivaju samo jezgro sastavljeno od eruptivnih i metamorfnih stijena, iz perioda Protrozoika i Arheja, starosti od 1,2 milijarde do više od 3,3 milijarde godina (Beartooth planine).
Ledeno doba je također imao značajan uticaj u izgledu Stjenjaka, tako da je prije nekih 15 000-20 000 godina 90% Yellowstone nacionalnog parka bilo pokriveno ledom. Period koji se naziva malo ledeno doba je trajao od 1550. do 1860. Tokom tog perioda glečeri Agassiz i Jackson su dostgli vrhunac oko 1860-ih u malom ledenom dobu.
Voda je na razne načine izradila današnji igled Stjenovitih planina. Topljenje snjega i oticanje vode sa Stjenovitih planina obezbjeđuje vodu za četvrtinu SAD-a. Rijeke koje teku sa Stjenjaka se na kraju ulijevaju u tri okeana: Atlantski, Pacifički i Arktički okean. To su sljedeće rijeke:
- Arkansas
- Athabasca
- Clark Fork
- Colorado
- Columbia
- Coeur d'Alene
- Fraser
- Kootenay
- Missouri
- Sjeverni Saskatchewan
- Peace rijeka
- Columbia
- Rio Grande
- Južni Saskatchewan
- Snake
- Yellowstone
Continental divide na Stjenovitim planinama označava liniju koje određuje dali će rijeka teći u Atlantski ili Pacifički okean. Triple Divide Peak (eng. Vrh trostruke podjele) je dobio ime po činjenici da svu vodu, koja padne na planinu, dijeli na tri pravca, za Atlantski, Pacifički i Arktički okean.
Poslije zadnjeg, velikog, ledenog doba, Stjenovite planine su nastanili Paleoindijanci, a potom i druga indijanska plemena (Apači, Arapaho, Čejeni, Šošoni i drugi). Paleoindijanci su lovili, sada izumrle vrste, mamute i prahistorijske bizone (životinje 20% veće od današnjih bizona) na padinama i u dolinama planina. U Koloradu, duž Continental Divide grebena, postoje kameni zidovi koje su Indijanci sagradili prije 5 400-5 800 godina. Takođe, postoje značajni dokazi, koji upućuju na zaključak da su Indijanci imali značajan uticaj na sisare, loveći ih, i na vegetaciju, kroz namjerno izazivanje požara.
Španski istraživač Francisco Vásquez de Coronado, sa grupom vojnika, misionara i robova je sa juga došao na teritorij Stjenovitih planina 1540. godine. Masovnija upotreba konja, metalnog alata, vatrenog oružja, nove bolesti i nove kulture, utjecala je na promjenu indijanske kulture. Indijanska populacija je istjerana iz svojih historijskih staništa bolestima, ratovima, istrebljivanjem bizona i stalnim napadima na njihovu kulturu. Alexander MacKenzie je postao prvi Evropljanin koji je prešao Stjenovite planine 1793.
Ekspedicija Lewis and Clark (1804-1806), je prva priznata naučna ekspedicija na Stjenovite planine. Sakupljeni su uzorci iz oblasti botanike, zoologije i geologije. Vjeruje se da je upravo ova ekspedicije otvorila put masovnijem prelasku Stjenovitih planina.
Planinari su preplavili Stjenovite planine od 1720. do 1800, tražeći minerale i krzna, a počele su nicati i otkupne stanice, koje su ujedno služile kao baza za većinu aktivnosti Evropljana u Kanadskim Stjenjacima.
Mormoni su se počeli naseljavati u blizini Velikog slanog jezera 1947. 1859. godine, u blizini Cripple Creeka je otkriveno zlato, što je zauvjek izmjenilo regionalnu ekonomiju Stjenovitih planina. Transkontinentalna pruga je završena 1869, a Nacionalni park Yellowstone je osnovan 1872. Zlato i pruga su drastčno ubrzali naseljavanje Stjenjaka, usljed čega je predsjednik Harrison uspostavio nekolicinu šumskih zaštićenih područja 1891-82, a 1905. godine predsjednik Theodore Roosevelt proširio teritoriju zaštićenih šuma, na sada Nacionalni park Stjenovitih planina teritoriju.
Ekonomski razvoj je počeo fokusiran na rudarstvo, šumarstvo, poljoprivredu i rekreaciju, kao i prateće grane koje ih podržavaju.
Ekonomski resursi Stjenovitih planina su raznovrsni i bogati. Minerali pronađeni na Stjenovitim planinama uključuju značajne zalihe bakra, cinka, molibdena, olova, srebra , volframa i zlata. Vajominški bazen i nekoliko manjih područja sadrže značajne količine nafte, prirodnog plina i uglja. Za primjer može poslužiti rudnik Climax, u Koloradu, koji je najveći proizvođač molibdena na svijetu. Rudnik zapošljava preko 3 000 radnika. Kanadski najveći rudnici uglja se nalaze u području Stjenjaka.
Brojni rudnici su u prošlosti remetili ekologiju Stjenovitih planina, ali danas se sve više vodi računa o čistoj okolini.
Zemljoradnja i šumarstvo su vodeće grane industrije. Zemljoradnja uključuje i uzgoj stoke, ljeti u planinskim predjelima, a zimi u dolinama.
Slaba naseljenost Stjenovitih planina se očituje kroz četiri stanovnika na kvadratni kilometar i mali broj gradova sa preko 50 000 stanovnika. Ipak poslije 1950. godine nastao je period, od 40 godina, ubrzanog naseljavanja tokom kojeg je procenat stanovništva porastao, od 35% u Montani do 150% u Juti i Koloradu.
Lijepa priroda i mogućnosti rekreacije na Stjenovitim planinama, svake godine privuku milione turista. Glavni jezik na Stjenovitim planinama je Engleski, mada postoje manja područja u kojima se priča Španski ili jezici Indijanaca.
Glavne turističke destinacije u ljetnom periodu su:
U SAD-u:
- Pikes Peak
- Royal Gorge
- Nacionalni park Stjenovitih planina
- Yellowstone nacionalni park
- Grand Teton nacionalni park
- Glečerski nacionalni park (SAD)
- Arapaho nacionalna šuma
U Kanadi planinski masiv ima sljedećenacionalne parkove:
- Banff nacionalni park
- Jasper nacionalni park
- Kootenay nacionalni park
- Waterton Lakes nacionalni park
- Yoho nacionalni park
Zimi je skijanje glavna atrakcija. Glavni skijaški centri su:
Klima Stjenovitih planina je planinska. Prosječna godišnja temperatura u dolinama Kolorado Stjenjaka iznosi 6 °C. Juli je najtopliji mjesec sa prosječno 28 °C. U januaru, prosječna mjesečna temperatura je -14 °C, što je najhladniji mjesec u regionu. Prosječno bude 360 mm padavina.
Ljeta u ovom području Stjenjaka su topla i suha zbog zapadna fronte. Prosječne ljetne temperature su 15 °C sa 150 mm padavina prosječno. Zime su, obično, vlažne i hladne sa prosječnom temperaturom od -2 °C i padavinama snijega od 29 cm prosječno. Na proljeće prosjek temperature je 4 °C, a padavina 107 mm. I na jesen temperatura je 7 °C sa 66 mm padavina, prosječno.
- U.S. Geological Survey stranica Stjenovitih planina ((en))
- Blue Planet –Stjenovite planine Arhivirano 2006-08-12 na Wayback Machine-u ((en))
- Headwaters novosti Arhivirano 2016-04-12 na Wayback Machine-u ((en))
