Bobby Sands

Etter fengslinga vart Sands sendt til ei særskilt straffefløy i Crumlin Road-fengselet (Belfast). Der nekta Sands å gå med fangeuniform, og gjekk naken i cella i 22 dagar. Seinare vart han flytta til Maze-fengselet (Long Kesh – ofte også kalla H-blokka), som var eit høgsikringsfengsel for paramilitære fangar som låg 14 kilometer sør-vest for Belfast. Seint i 1980 vart Sands vald til kommanderande offiser for Provisional IRA-fangane i Long Kesh. Britane ynskte å fjerna den såkalla Special Category Status – som langt på veg var ei formell godtaking av at republikanarane ikkje var kriminelle, men friviljuge som sloss for politiske mål (slutt på britisk styre og irsk samling). I 1980 trudde republikanarane at sveltestreiken dette året hadde pressa styresmaktene til at spesialstatusen skulle vara vidare, men det viste seg å ikkje vera rett.

Då republikanarane gjekk til ny sveltestreik i 1981, var Bobby Sands den fyrste som starta – 1. mars 1981. Fangane hadde fem krav:

1. Rett til å ikkje gå i fengselsuniform
2. Rett til å ikkje utføra fengselsarbeid
3. Rett til fritt samver med andre fangar, og til å organisera skolering og rekreasjonstiltak i fengselet
4. Rett til ei vitjing, eit brev og ei pakke kvar veke
5. Tilbakeføring av soningsforkorting som var stroke på grunn av tidlegare protestar

For å få maksimal mobilisering mot dei britiske styresmaktene og statsminister Margaret Thatcher utanfor fengselet, gjekk ikkje alle sveltestreikande til aksjon samstundes. Til saman sju IRA-fangar og tre fangar som var med i Irish National Liberation Army (INLA) døydde mellom 5. mai og 20. august 1981, alle var i tjueåra. Etter det tiande dødsfallet hadde presset for å avslutta sveltestreikane auka mykje, og det var og uro blant republikanarane både for å mista fleire av sine folk og for at den breie sympatien blant mange nasjonalistar kunne gå tapt dersom fleire liv gjekk tapt. Sveltestreiken vart difor avslutta.

Bobby Sands var den fyrste som døydde, etter ein sveltestreik som vara i 66 dagar. 26 dagar før han døydde, vart Sands vald til det britiske underhuset frå valkrinsen Fermanagh og South Tyrone.

Den sitjande partiuavhengige republikanske parlamentsmedlemen for Fermanagh og South Tyrone (Frank Maguire) døydde, og det måtte difor vera suppleringsval. Bobby Sands vart då nominert som kandidat, ikkje for det republikanske partiet Sinn Féin, men under merkjelappen «Anti H-block/Armagh Political Prisoner». Grunnen til at Armagh var nemnd på røystesetelen, var at dette var kvinnefengselet i Nord-Irland fram til 1986. Republikanarane Owen Carron og Danny Morrison var oppnemnt som valagent og organisator for Bobby Sands under valkampen.

Ulster Unionist Party (UUP) nominerte den politiske tungvektaren Harry West som kandidat. Han hadde vore partleiar for UUP til 1979, hadde vore parlamentsrepresentant i underhuset i London ein kort periode, og hadde dessutan vore folkevald til Stormontparlamentet i Belfast i nesten 20 år frå 1950-talet. Fleire andre nasjonalistiske kandidatar, trekte seg frå valet, og dette sette Social Democratic and Labour Party (SDLP) under press. Til slutt valde dei og å trekkja sin påtenkte kandidat, Austin Currie. Suppleringsvalet vart difor ei polarisert tevling mellom det dominerande unionistpartiet UUP og irsk republikanisme.

Det var 72 349 røysteføre i valkrinsen og 3 280 ikkje-godkjende/øydelagte røystesetlar i valet. Mange av dei ikkje-godkjende røystesetlane kom truleg frå veljarar med sympati for Social Democratic and Labour Party (SDLP) som var misnøgde med at partiet ikkje stilte eigen kandidat. Men dette er det uråd å seia noko sikkert om.

Dei to IRA-fangane Paddy Agnew og Kieran Doherty vart litt seinare valde til Dáil Éireann (parlamentet i Dublin) frå valkrinsane Louth og Cavan-Monaghan, og fleire andre fangekandidatar fekk høg oppslutnad ved dette valet. Kieran Doherty døydde også i sveltestreiken.

Desse valresultata var kanskje den viktigaste propagandasigeren den irske militante republikanismen fekk under the troubles. Resultata sjokkerte mange, ettersom republikanarne møtte sterk antipati både frå alle etablerte parti i Nord-Irland og republikken Irland, og frå alle viktige medier. For republikanarane var dette ein milepæl i den striden dei hadde ført mot kriminalisering av fangane sidan 1976.

For å unngå ei ny fornedring i det suppleringsvalet som måtte koma ettersom Sands hadde døydd, endra dei britiske styresmaktene valreglane for å hindra at ein ny fangekandidat kunne stilla. Det hjelpte ikkje så mykje. Valagenten hans Owen Carron, som då ikkje var fange, stilte til suppleringsvalet i august 1981 som Anti H-blokk-kandidat. Han vart vald med fleire røyster og større margin ned til Ulster Unionist Party sin nye kandidat Ken Maginnis.

I tillegg til dette kjem at sveltestreikane gav sterk nyrekruttering til IRA, slik også internerings-kampanja (1971–), Ballymurphymassakren (1971) og Bloody Sunday (1972) hadde verka. Prinsippfast antirepublikanisme frå den britiske statsmakta kunne altså tena den republikanske motstanden.

Ein langtidsverknad av sveltestreiken til Sands og andre republikanarar, og av valresultata til Sands og andre i 1981, leidde partiet Sinn Féin inn mot valdeltaking og parlamentarisk politikk. Rett nok vart denne strategiendringa kombinert med framhald av væpna kamp heilt til fredsprosessen frå midten av 1990-åra. Utan denne strategiendringa er det høgst tvilsamt om Sinn Féin kunne vorte eit parti med masseoppslutnad fyrst frå seinare på 1980-talet i Nord-Irland og seinare (i etterkant av langfredagsavtala) sør for den irske grensa. I forlenginga av dette resonnementet ligg det at det ville vore langt vanskelegare å tenkja seg at Sinn Féin og IRA kunne ha vorte ein vesentleg del av den seinare fredsprosessen utan sveltestreikane i 1981 og valsuksessane for dei republikanske fangane same året.

Kritikarar av IRA/Sinn Féin både på unionistisk og nasjonalistisk side har i ettertid hevda at dødsfalla til Sands og dei andre sveltestreikarane vart kynisk utnytta av Sinn Féin til å byggja opp ein martyrkult som sikra store inntekter ved sal av bøker, plakatar og t-skjorter, og inntekter for republikanarar som driv med transport og guiding av «politiske turistar». Ei av systrene til Bobby Sands (Bernadette Sands McKevitt) har vore mellom dei skarpaste kritikarane. Ho var ein av grunnleggjarane av 32 County Sovereignty Movement i 1997 – ein organisasjon som er kjend for å stå nære dei militante dissidentane Real IRA. McKevitt og Real IRA er motstandarar av Langfredagsavtala (1998), og har hevda at Sands og dei ni andre som døydde, kjempa for høgare mål enn reformar av Nord-Irland og like politiske og kulturelle rettar som unionistane.

Posthumt har Bobby Sands vore sentral rollefigur i filmane Some Mother’s son (1996), H3 (2001, H3 var ei av H-blokkene i fengselet Sands døydde i), Hunger (2008) og Bobby Sands: 66 days (2016). Filmen Hunger gav regissøren Steve McQueen gullkameraprisen ved filmfestivalen i Cannes (2008).