Johan Ludwig Mowinckel

Mowinckel vart fødd i Bergen. Slekta Mowinckel høyrde til det gamle bergenske handelspatrisiatet. Han vart på sett og vis fødd med ei sølvskei i munnen, men året etter at han vart fødd miste han mor si, og han voks opp i ein heim utan mor og med ein særs travel far. Far hans var rik kjøpmann i Bergen, og det var klart frå fødselen av at Johan Ludwig også skulle bli kjøpmann. Men slik gjekk det ikkje.

Etter examen artium og «anneneksamen» reiste han i 1889 til utlandet for å lære språk og praktisk forretningsdrift, mellom anna ved skipsmeklarfirma i Bremen og London. Då han kom heim i 1893, tok han til på reiarlagskontoret til Christian Michelsen. Han ville bli skipsreiar.

I 1898 kjøpte han det første skipet sitt, og i 1901 oppretta han sitt eige reiarlagskontor i Bergen. Reiarlaget vart etter kvart eit av dei større i Norge. Mowinckel var også sterkt med i skipinga av Norges Rederiforbund. Det var han som leia det konstituerande møtet i 1909. På det første generalmøtet i forbundet i Bergen i 1910 innleidde Christian Michelsen til ordskifte. Dei neste talarane var Gunnar Knudsen og Johan Ludwig Mowinckel. Det var i det minste politisk tyngde og Venstre-preg over debatten. Mowinckel spelte også ei sentral rolle ved skipinga av Den Norske Amerikalinje i 1910.

Etter nye kontraheringar dei følgjande åra omdanna han i 1912 – som ein av dei første bergensreiarane – partslaga til eit fleirskipsreiarlag i aksjeselskapsform. A/S J. Ludwig Mowinckels Dampskibsrederi (frå 1919 utan dampskip i namnet) var alt før første verdskrigen det tredje største reiarlaget i Bergen, målt i tonnasje. Den posisjonen heldt det òg i mellomkrigstida, da det hadde stor vekst, særleg i tank- og linjefarten.

Mowinckel engasjerte seg tidleg for skipsfartsnæringa også utanfor si eiga reiarverksemd. Etter utbrotet av første verdskrigen i 1914 leidde han arbeidet med å få i stand ei tvungen krigsforsikring for norske skip. I heile sitt offentlege liv var han ein varm talsmann for skipsfartsnæringa.

Etter heimkoma til Bergen i 1893 bygde Mowinckel seg snart opp også i byens politiske miljø. Hans første plattform var Bergens Liberale Forening, eit forum for venstreungdom nært knytt til Bergens Venstreforening. Frå formannsplassen der avanserte han i 1899 til leiarposisjonen i sjølve venstrelaget, der han var formann i fleire år.

Også i kommunepolitikken følgde Mowinckels karriere ein bratt stigande kurve. Alt i 1898 vart han vald inn i bystyre og formannskap, og i 1902 overtok han ordførarvervet. Det hadde han fram til 1906 og på nytt frå 1911 til 1913. Men Mowinckels politiske ambisjonar var ikkje avgrensa til den lokale arenaen.

Mowinckel representerte Bergens Venstre på Stortinget i åra 1906–1909, 1913–1918 og frå 1922 og fram til sin død. I perioden 1913–1915 var Mowinckel odelstingspresident, i åra 1916–1918 stortingspresident og i 1927 varapresident i Stortinget. Han var også formann i utanrikskomiteen i perioden 1917–1918, Venstres parlamentariske leiar i 1916–1918 og frå 1937, og dessutan formann i Venstre frå 1927.

I 1921 byrja ein ny bolk i Mowinckels politiske karriere. Gunnar Knudsen gjekk ut av Stortinget, og det vart ein leiarplass ledig, men han vart førebels ikkje fylt. Da Venstre skipa regjering same året, vart den 74-årige Otto Blehr statsminister. Mowinckel kom med i regjeringa som handelsminister, seinare òg utanriksminister. Han hadde måtta vente lenge på ein statsrådspost. I unge år hadde han meldt seg ut av statskyrkja og fylte dermed ikkje det kravet om trusvedkjenning som Grunnlova stilte til medlemer av regjeringa. Først 1919 vart lova endra på dette punktet. Endringa vart kalla «Lex Mowinckel» sjølv om han personleg ikkje hadde hatt noko med framlegget å gjere. Ved valet 1921 fekk han òg nytt stortingsmandat frå Bergen.

I tida som statsråd var det framfor alt brennevinsforbodet som sto på den politiske dagsorden. Mowinckel aksepterte at folket hadde sagt ja til det gjennom ei folkeavstemming. Han ville ikkje fjerne det utan ei ny folkeavstemming.

Både i regjeringa og sidan i stortingsgruppa vann Mowinckel ein leiarposisjon utan formelt å vere førstemann, og neste gong Venstre overtok regjeringsmakta, i 1924, var han den sjølvskrivne statsministerkandidaten. Brennevinsforbodet vart hovudtema i valkampen, trass i den økonomiske krisa som rulla over landet. Både Venstre og Høgre/Frisinna Venstre gjekk tilbake, mens Bondepartiet og dei tre arbeidarpartia (Arbeidarpartiet, Norges Kommunistiske Parti og Norges Socialdemokratiske Arbeiderparti) gjekk fram. Mowinckel vart sitjande med sine 34 mandat som parlamentarisk grunnlag.

Som sjef for regjeringar med veikt parlamentarisk grunnlag måtte han manøvrere gjennom ureint politisk farvatn i ei tid prega av nesten samanhengande økonomisk og statsfinansiell krise. Det var ein situasjon som den liberalistiske staten korkje hadde røynsle med eller boteråd mot. Staten kunne ikkje stå som garantist for kriseplaga næringar; «selvhjelp er bedre enn hjelp», var Mowinckels leidetråd, og han viste til skipsfarten som føredøme. Det staten burde gjera, var først og fremst å syte for «sunde statsfinanser» og stabilt pengevesen. Virkemidla var balanserte budsjett, nedbetaling av gjeld og – i 1920-åra – heilhjarta støtte til Norges Banks paripolitikk.

Noko av det første regjeringa gjorde etter at det nye Stortinget kom saman i 1925, var å gi amnesti til dei nyvalde Ap-representantane Martin Tranmæl og Børge Olsen-Hagen, som sat på Botsfengselet og sona ein dom for medverknad i streiken mot militærvesenet året før. Mowinckel var først tvilande, men gjekk til slutt med på å setje dei fri slik at dei kunne utføre det vervet dei var valde til. Hausten 1926 fall brennevinsforbodet etter at eit klart fleirtal i ei folkerøysting hadde sagt ja til å fjerne det, men då hadde regjeringa Mowinckel gått av.

Avgangen skjedde på statsbudsjettet som regjeringa la fram. Høgre og Bondepartiet la kvar for seg fram avvikande forslag i høve til regjeringa sitt. Ingen av dei fekk fleirtal. Det gjorde heller ikkje den mistillit som også sosialistpartia la for dagen, men i sum tolka Mowinckel stemninga i budsjettinnstillinga frå finanskomiteen som mistillit. 5. mars gjekk han av og tok igjen sete som parlamentarisk leiar i Stortinget.

I 1927 avløyste Mowinckel den gamle Gunnar Knudsen som leiar for Venstre, og det vervet hadde han fram til han døydde i 1943. Det var Mowinckel som måtte forme om Venstre-strategien frå det å vere eit fleirtalsalternativ til det å bli eit mellomstort parti. Han vidareførde Gunnar Knudsens vilje om at Venstre ikkje burde samarbeide til høgre, men modererte det noko etter kvart. Venstre skulle bli eit sentrumsparti, ein brubyggjar mellom fløyene, og Mowinckel meinte dette ville gi partiet eit styringstillegg.

Så oppteken var han av Venstres fortid som stort parti at han lenge meinte at Venstre i mindre grad var eit mindretalsparti enn til dømes Arbeidarpartiet som var tre gongar større. Ei slik kjensle av større rett til makta kjem gjerne når ein har styrt lenge. Frå 1927 derimot, etter samlinga av dei to arbeidarpartia (Arbeidarpartiet og Norges Socialdemokratiske Arbeiderparti), kasta Mowinckel brubygginga på båten for nokre år, og mana til felles borgarleg front mot sosialistane. Etter 1930 vart han derimot brubyggjar på nytt, og i 1933 gjorde han Høgre og Bondepartiet til hovudmotstandarar ved valet. Ikkje minst slike skifte har gjort at Venstres uvenner har kalla partiet for vingle-Venstre.

Det er liten tvil om at Venstres motvilje mot koalisjonar i den urolege mellomkrigstida bidrog sterkt til å underminere den politiske stabiliteten i desse åra. Elleve regjeringar frå 1920 til 1935 seier sitt om det. Mange år seinare, i slutten av 1960-åra kritiserte Arbeidarpartiets dåverande leiar, Trygve Bratteli, Mowinckles brubyggjarline. Han sa at Venstre vart «preget av taktikk og av holdningsløshet. Det var litt på den ene side og litt på den annen side og som regel et sted midt imellom. Venstre ble et parti uten standpunkter og uten tillit og i førti års nedgang», sa Bratteli. Han hadde nok mykje rett i det.

Det seier mykje om Mowinckels nokså impulsive sinnelag at han sommaren 1927 sikra fleirtal i Stortinget for den svært omstridde «tukthusparagrafen» i straffelova. I debatten bad han om at saka vart utsett for å hindre uro på arbeidsplassane, men då ein ungkommunist reiste seg på stortingsgalleriet og tok til å tale og kaste plakatar ned i salen, vart det meir enn Mowinckel kunne godta: «Landets lovgivende forsamling må vise at den ikke lar seg intimidere (skremme)», sa han og tilrådde at lova skulle vedtakast straks. Tukthusparagrafen ga eit spesielt vern til streikebrytarar, og vakte sterke reaksjonar i arbeidarrørsla.

Ved stortingsvalet i 1927 vart det samla Arbeidarpartiet det største partiet og Høgre-regjeringa til Ivar Lykke varsla avgang. Mowinckel var nokså sikker på at han kom til å bli spurd når det viste seg at leiaren i Bondepartiet, Johan E. Mellbye, ikkje lykkast med å skipe ei ikkje-sosialistisk samlingsregjering. Ei slik regjering sa Mowinckel og Venstre tvert nei til.

Dagen før kong Haakon ga regjeringsoppdraget til Christopher Hornsrud, uttalte difor Mowinckel i eit avisintervju at han ikkje hadde det minste tru på ei sosialistisk regjering. Der tok han feil, men Hornsrud-regjeringa skapte så stor panikk både i næringslivet, hos privatpersonar og blant bankane, at store summar vart flytta utanlands. Bankane var i krise, og då Hornsrud sa nei til å opprette bankane sin innskotssentral, Securitas, vart sjefen for Norges Bank, Nicolai Rygg, verkeleg redd.

Venstre sat på vippen i Stortinget, og hadde i utgangspunktet meint at Hornsrud-regjeringa burde få prøve seg, men Mowinckel tok til å verte uroleg. Rygg ville ha han til å felle regjeringa. «Kan De, med hånden på hjertet, si at det er nødvendig for tilliten at regjeringen faller?», spurte Mowinckel. «Ja», sa Rygg. Dermed fekk Mowinckel Venstre-gruppa med på eit mistillitsforslag som vart vedteke. Det viste seg at krisa glei over og at det ikkje vart noko av innskotssentralen, men i arbeidarrørsla sette fellinga av regjeringa spor i mange år framover. Mowinckel hadde berre vore ein reiskap for storkapitalen, og han vart lenge kritisert for den rolla han hadde spela. Landsforrædar og «Ryggs lakei» vart han kalla.

Då Hornsrud gjekk, viste han kongen til Mowinckel som ny regjeringssjef, og 15. februar 1928 skipa han si andre regjering, og tonen i høve til Høgre var i denne regjeringa vesentleg mildare enn i den første. Høgre gjekk då også inn og berga regjeringa ved nokre høve.

Ved valet hausten 1930 auka Venstre stemmetalet og vann tre mandat, Høgre vann 13, mens Arbeidarpartiet tapte 12 mandat.

Etter mange val med tilbakegang vart sjølv ein auke på tre mandat sett på som ein stor siger i Venstre. «I år hadde vi valgvind», sa Mowinckel, og han var på ingen måte lei seg for at Arbeidarpartiet hadde gått tilbake så kraftig. Det programmet partiet gjekk til val på hadde blitt kraftig radikalisert, mellom anna som følgje av røynslene med Hornsrud-regjeringa, og det hadde gjort veljarane redde. Trass i at regjeringa til Mowinckel sat på Bondepartiets og Høgres nåde, såg Mowinckel ingen grunn til anna enn å bli sitjande. Nå var det viktig å demme opp for Arbeidarpartiet, og dei ikkje-sosialistiske partia fekk igjennom lova om listeforbund i 1930.

I Venstre var meiningane delte om dette, men Mowinckel stilte kabinettspørsmål og tvang gruppa til å støtte framlegget.

Det var krise i arbeidslivet. Børskrakket i New York i 1929 nådde Norge med full tyngde året etter. Talet på arbeidslause kom i desember opp i 110 000, og dei neste par åra skulle det stige til bortimot det dobbelte. Den økonomiske krisa råka også folk flest hardare enn før.

12. mai 1931 skipa Bondepartiet ny regjering under leiing av Peder Kolstad, men den nye regjeringa godtok til slutt Lilleborg-konsesjonen. Mowinckel varsla i Stortinget at regjeringa Kolstad kunne rekne med Venstres støtte i den økonomiske politikken, men berre dersom dette verkeleg var ei regjering Kolstad og ikkje ei fordekt regjering Jens Hundseid. Hunseid tok over som statsminister då Kolstad døydde i mars 1932.

Mowinckel og Hundseid var det ein kan kalle bitre uvenner, og særleg frå Hundseid si side stakk motviljen djupt mot leiaren i Venstre. Under finansdebatten i 1933 fremja Mowinckel eit framlegg som sa at «Stortinget beklager Regjeringens avvisende stilling til de av Venstres under trontaledebatten opptrukne retningslinjer, som Stortinget finner skikket som grunnlag for samarbeid mellom partiene.»

Arbeidarpartiet støtta framlegget og det var ingen tvil om at dette var mistillit mot Hundseid si regjering. Han gjekk då også av og den 3. mars 1933 skipa Mowinckel si tredje regjering.

Før valet i 1933 hadde denne regjeringa støtte frå Venstres 33 representantar. Etter valet i 1933 kom Venstre inn att med 24 representantar. Det parlamentariske grunnlaget for Mowinckels tredje regjering utgjorde dermed etter 1933 berre 16 prosent av alle representantane i Stortinget. Inga anna norsk regjering har hatt ein så svak parlamentarisk basis. Det kunne sjølvsagt ikkje halde særleg lenge. Arbeidarpartiet hadde gjort eit kjempeval i 1933 og auka mandattalet frå 47 til 69 mandat. Ap stilte då også krav om at Mowinckel måtte gå, men han svara at det måtte vere opp til eit fleirtal i Stortinget å avgjere det.

• Den politiske situasjon. Krisen i Høire, 1912
• Vor politikk, Norges venstrelags skrifter 5, 1918
• Respekt for folkeviljen, Norges venstrelags skrifter 8, 1921
• Venstres syn og Venstres opgaver, 1932

• Måleri av Else Christie Kielland, 1953; Stortinget, Oslo
• Måleri av Hjørdis Landmark, 1954; Bergens gamle rådhus
• Byste av Cathe Wallendahl, 1958; forhallen, Universitetsbiblioteket i Bergen
• Relieff (bronse) av Tor H. Myklebust, 1983; J. L. Mowinckels vei, Bergen

• Mowinckel
• Noregs historie frå 1905 til 1939
• Noreg under andre verdskrigen
• Nortraship
• statsministre i Noreg
• Venstre

• Brøgger, Anton Wilhelm: biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgåve (NBL1), bind 9, 1940
• Fure, Odd-Bjørn: Mellomkrigstid 1920–1940, bind 3 i Norsk utenrikspolitikks historie, 1996
• Haffner, Vilhelm: Stortinget og statsrådet 1915–1945, bind 1, 1949
• Lindstøl, Ole Torjesen: Stortinget og statsraadet 1814–1914, bind 1, 1914
• Mjeldheim, Leiv: «Johan Ludwig Mowinckel i norsk politikk», i Bergens Tidende 21.10 og 22.10.1970
• Mjeldheim, Leiv: «Dagbladet og Venstre frå Sverdrup til Mowinckel», i Hans Fredrik Dahl med flere: Utskjelt og utsolgt. Dagbladet gjennom 125 år, 1993
• Mjeldheim, Leiv: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgåve (NBL2)
• Pettersen, Lauritz: A/S J. Ludwig Mowinckels Rederi 1898–1960, Bergen 1961
• Riste, Olav: Londonregjeringa. Norge i krigsalliansen 1940–1945, bind 1–2, 1973/1979
• Sollied, Thora: Slekten Mowinckel 1914–1939, Bergen 1940
• Thowsen, Atle: Vekst og strukturendringer i krisetiden 1914–1939, bind 2 i Bergen og sjøfarten, Bergen 1983
• Thowsen, Atle: Nortraship. Profitt og patriotisme, bind 1 i Handelsflåten i krig 1939–1945, 1992
• Øksnevad, Toralv: Joh. Ludw. Mowinckel, 1963