benue-kongospråk

Bortsett frå nokre få bantuspråk, mellom anna swahili, er alle benue-kongospråk tonespråk. Dei byggjer på alt frå enkle system med berre ein låg og ein høg tone, som i mange bantuspråk, til kompliserte system med over ti tonar, med tre tonehøgder og fleire konturtonar (fallande, stigande, fallande-stigande og så bortetter) og downstep (ei svak senking av høge tonar) som det nordlege bantoide språket nizaa, som blir snakka i Nord-Kamerun.

Morfologisk er det store variasjonar, men dei fleste språka har store genus-system – særskilt typisk for bantuspråka – eller leivningar etter slikt. Til dømes har bantuspråka eit eige genus for væsker og massar, ofte uttrykt med prefikset ma-, som i swahili maziwa 'mjølk', maji 'vatn' og mafuta 'olje'. Det nordlege bantoide språket nizaa har ikkje genus, men har leivningar etter genus, til dømes ved at dei fleste ord for væsker og massar har eit suffiks -m, med tydeleg slektskap med bantuprefikset ma-: nim ‘vatn,’ jam ‘blod’ og kúm ‘olje, feitt’.

Dei aller fleste språka har leddstillinga subjekt – verbal – objekt og med ein nomenfrase der overleddet kjem først og attributtane (adledda) etter. Nedanfor er dette illustrert med ei setning frå swahili og nizaa som tyder 'Ein dag fann høna elefanten':

Gruppa benue-kongospråk blei først føreslegen av den amerikanske lingvisten Joseph Harold Greenberg i artikkelen «Studies in African linguistic classification I: the Niger-Congo family» (1949) og i boka The languages of Africa (1963). Mens bantuspråka tidlegare hadde blitt klassifisert som ein eigen språkfamilie, blei dei no «nedgraderte» til ei undergruppe av ei undergruppe av benue-kongospråka, som igjen er ei undergruppe av språkfamilien niger-kongospråka.

Akkurat som dei andre undergruppene av niger-kongospråka som Greenberg føreslo, er gruppa benue-kongospråka enno ikkje presist definert. Det har ikkje late seg gjere å trekkje ei klar grense mellom benue-kongospråka og undergruppa kwa-språk. Også den indre inndelinga av benue-kongospråka er kontroversiell. Som den amerikanske lingvisten Jeff Good skriv i «Niger-congo, with a Special Focus on Benue-congo» (2020), er undergruppene som er presenterte i neste avsnitt, hypotetiske og usikre. Dei byggjer ikkje på solide språkvitskaplege undersøkingar. Framleis står manglar kriterium for å skilje undergruppa bantu frå «ikkje-bantu»-gruppene.

Klassifikasjonen nedanfor er nytta i oppslagsverket Ethnologue, og byggjer på klassifikasjonen som den britiske afrikanisten Kay Williamson (1935–2005) presenterte i ei rekkje artiklar mellom 1971 og 2000, til dels i samarbeid med den britiske språkforskaren Roger Blench (1953–). I Williamson & Blench (2000) oppsummerer dei analysen.

Det er vanleg å dele benue-kongospråka i 13 undergrupper pluss eit uklassifisert språk:

1. akpes – 1 språk
2. bantoid – 699 språk
3. Cross River – 68 språk
4. defoid – 17 språk
5. edoid – 31 språk
6. idomoid – 9 språk
7. igboid – 10 språk
8. jukunoid – 20 språk
9. kainji – 58 språk
10. nupoid – 11 språk
11. oko – 1 språk
12. platå – 58 språk
13. ukaan – 1 språk
14. uklassifisert – 1 språk

Bantoid blir vidare delt inn slik:

1. nordleg – 19 språk
2. sørleg – 678 språk
1. beboid – 10 språk
2. ekoid – 8 språk
3. jarawansk – 15 språk
4. mamfe – 3 språk
5. mbe – 1 språk
6. bantu – 546 språk
   1. sentralbantu – 353 språk
   2. nordvestbantu – 193 språk
7. ndemli – 1 språk
8. tikar – 1 språk
9. tivoid – 17 språk
10. Wide Grassfields – 67 språk
11. yemne-kimbi – 5 språk
12. uklassifiserte – 4 språk

Det er store skilnader på benue-kongospråka. Tabellen under viser talorda frå éin til fem på efik (Cross River), igbo (igboid), nizaa (nordleg bantoid), tiv (sørleg ikkje-bantu bantoid) og kongo (bantu).

• Språk i Afrika
• niger-kongospråk
• bantuspråk
• kwa-språk

• Good, Jeff (2020). Niger-congo, with a Special Focus on Benue-congo. Kapittel 9 i Vossen & Dimmendaal.
• Greenberg, Joseph Harold (1949). Studies in African linguistic classification I: the Niger-Congo family. Southwestern Journal of Anthropology 5: 79–100.
• Greenberg, Joseph Harold (1963). The languages of Africa. Bloomington: Indiana University; The Hague: Mouton.
• Vossen, Rainer & Gerrit J. Dimmendaal (eds.)(2020). The Oxford Handbook of African Languages. Oxford: Oxford University Press.
• Williamson, Kay & Roger Blench (2000). Niger-Congo. Kapittel 2 i African languages. An introduction, ed. by Bernd Heine and Derek Nurse. Cambridge: Cambridge University Press.