malariamygg

Det finnast om lag 475 beskrivne artar av Anopheles, delt i åtte underslekter. Nærare 70 av artane i fire underslekter kan overføre smitte, og 41 av dei er rekna som viktige vektorar. Desse smitteberande artane finnast i område med sump og myr i tropiske- og subtropiske regionar. Dei lever stort sett over heile verda, men manglar frå polområda og frå ein del isolerte øyer, som Fiji og New Zealand.

I Noreg er det ikkje publisert nokon systematisk oversikt over Anopheles-artar, men ifølgje data i Artsdatabanken (Artskart) er det påvist funn av minst fem artar. Det er flest funn frå Søraust-Noreg men det finnast òg funn frå Finnmark, Trøndelag og Rogaland. Norske malariamygg overfører ikkje malaria lenger, men fram til slutten av 1800-tallet var ikkje sjukdomen uvanleg i områda rundt Oslofjorden. Det er uvisst kva for art som overførte smitte på den tida; i Sverige var Anopheles atroparvus sannsynlegvis den viktigaste smitteberaren i historisk tid, men denne er ikkje påvist i Noreg.

Gjeldande klassifikasjon av malariamygg deler slekta inn i åtte underslekter:

• Anopheles s.str. består av 185 artar og finnast over heile verda. Nokre av artane kan overføre malaria. Alle dei nordeuropeiske artane høyrer til i denne underslekta.
• Anopheles (Baimaia) omfattar éin art som lever i reirhola til krabber i ferskvatn i Søraust-Asia, Anopheles (Baimaia) kyondawensis.
• Anopheles (Cellia) består av 224 artar i den gamle verda. Nokre av artane kan overføre malaria, blant dei er Anopheles (Cellia) arabiensis, Anopheles (Cellia) funestus og Anopheles (Cellia) gambiae som er viktige malariavektorar i Afrika, Anopheles (Cellia) subpictus, Anopheles (Cellia) sundaicussom er viktig i tropisk Asia, og Anopheles (Cellia) stephensi som er den viktigaste vektoren i Midtausten, og som har spreidd seg til mange urbane område i Afrika.
• Anopheles (Christya) består av to artar som lever i Afrika
• Anopheles (Kerteszia) består av tolv artar i Sør- og Mellom-Amerika. Nokre av artane kan overføre malaria.
• Anopheles (Lophopodomyia) består av seks artar i Sør- og Mellom-Amerika.
• Anopheles (Nyssorhynchus) består av 40 artar i Sør- og Mellom-Amerika. Nokre av artane kan overføre malaria, blant dei er Anopheles (Nyssorhynchus) darlingi og Anopheles (Nyssorhynchus) marajoara som er dei viktige vektorane i Sør-Amerika.
• Anopheles (Stethomyia) består av fem artar i Sør- og Mellom-Amerika.

Den yngste felles stamarten for alle nolevande Anopheles-artar levde for cirka 110 millionar år sidan, og dei fleste av underslektene utvikla seg i slutten av kritt-tida for cirka 90 millionar år sidan. To artar er kjende frå fossil, begge i rav; den eine er frå dominikansk rav frå eocen og den andre frå tysk rav frå oligocen.

Hoa legg egga einskildvis på vatn eller i myrlendt terreng, og ho legg mellom 50 og 200 egg (unntaksvis opp mot 300) mellom to og tre døgn etter eit blodmåltid. Etter å ha lagt egg éin gong, kan ho suge meir blod og legge fleire egg. Totalt kan ho legge mellom 800 og 1000 egg i løpet av livet. Egga flyt i vassoverflata og har eigne flottørorgan på sidene, og tåler ikkje å tørke ut, i motsetnad til mange andre stikkmyggegg. Dei klekker etter 2–3 døgn.

Larvene lever i vatn, men pustar i luft gjennom særskilde opningar på bakkroppen, kalla spiraklar (dei må altså jamnleg oppsøke vassoverflata for å puste). Dei er nedbrytarar som lever av organisk detritus og mikroorganismar i vatnet. Før dei forpuppar seg i vatnet går dei gjennom fire skalskifte.

Puppa flyt rett på undersida av vassoverflata og pustar med to hornforma røyr på mellomkroppen bak hovudet. Ho kan symje aktivt i vatnet, men tek ikkje til seg føde og lever i ganske kort tid. Den ferdig utvaksne myggen klekker frå puppa etter få dagar, og flyg derifrå. Lengda på livssyklusen varierer frå art til art, men det kan ta mellom 9 og 20 dagar frå egg til vaksen for dei mest kjende artane.

Vaksne hannar av malariamygg svermer ved solnedgong eller daggry over ulike landemerke, og hoene oppsøker svermane for å pare seg. I svermen vel ho ein hann ut frå lyden av dei vibrerande vengene, før dei to parar seg og forlet svermen. Hoene parar seg berre éin gong.

Begge kjønn kan ete nektar frå blomar og mikroorganismar i vassfilm, men hoene syg i tillegg blod. For å produsere egg treng hoene eit måltid blod, og ulike artar har ulike preferansar for kva for vertsart dei syg blod frå. Alle artane er knytt til varmblodige virveldyr, og flest artar er knytt til pattedyr som kveg.

Endringar i temperatur, fukt og nedbør påverkar utbreiinga av malariamygg. Ekstremvær slik som heitebølger og flaum kan føre til auka tal på malariamygg, og såleis òg tilfelle av sjukdomen malaria. Eit døme er den katastrofale flaumen i Pakistan i 2022 som førte til ei femdobling av malariatilfelle i landet.

Dei fleste artar av malariamygg lever i rurale område og formeirer seg i naturlege habitat. Arten Anopheles stephensi er annleis og spreier seg i urbane område. Denne arten er opphavleg frå Sør-Asia og Den arabiske halvøy, men har òg spreidd seg til fleire afrikanske land, utan at forskarane veit korleis. Med stigande grad av urbanisering på det afrikanske kontinentet utgjer Anopheles stephensi ein helserisiko og kan undergrave arbeidet som er gjort for å bekjempe malariasjukdom i Afrika. Verdens helseorganisasjon følgjer nøye med på spreiinga av denne arten.

Rundt 70 av dei 475 kjende artane av malariamygg kan overføre malaria. Anopheles er òg vektor for parasittar som fører til lymfatisk filariasis og for somme virusinfeksjoner.

Det er berre ho-mygg som syg blod og kan overføre malaria. Etter at ho har sugd blod frå ein person med malariasmitte, formeirar malariaparasittane seg seksuelt inne i myggen, og samlar seg i myggen sine spyttkjertlar. Når hoa skal ha eit nytt blodmåltid, overfører ho smitteberande spytt samtidig som ho syg blod.

Malariamyggen stikk nesten berre om kvelden og natta, og det er difor i malariaområde særleg viktig å beskytte seg mot myggstikk mellom skumring og daggry. For å unngå stikk er det viktig med fornuftig påkledning og insekticider på hud og klede, samt bruk av impregnerte myggnett.

Malariamygg har byrja å utvikle resistens mot fleire slags insekticid, som til dømes pyretroidar. Dette er kjemikaliar som blant anna blir brukt på dei impregnerte myggnetta. Verdas helseorganisasjon tilrår difor myggnett som er impregnert med ein kombinasjon av pyretroid og klorfenapyr.

I område der malariaparasitten førekjem stabilt, kan bruk av myggnett redusere førekomst av malaria med 45–50 prosent.

Samarbeid med vass- og avløpssektorane i land der malaria er eit problem, har vist seg nyttig for å avgrense utbreiinga og storleiken på myggpopulasjonane, sidan ho-myggen er avhengig av vatn for å legge egg.

Tidlegare var det vanleg med biologisk kontroll av mygglarvene ved utsetjing av predatorar som moskitofisk, som heldt myggbestandane i sjakk ved å ete larvene. Dette påverker derimot økosystema negativt på andre måtar og er i dag ikkje i omfattande bruk.

Ein har òg forsøkt å genmanipulere ein av myggartane, Anopheles gambiae, for å gjere hoene sterile og på den måten utrydde myggen. Forsøket sette spørsmålsteikn med kor effektivt dette kunne vera, då det tok 7–10 generasjonar før ein hadde utrydda éin populasjon i laboratoriet. Det er òg etiske og økologiske dilemmaer knytt til ein slik strategi, og vidare forsking har i staden studert genmanipulering av resistens mot malariaparasitten.

• myggnett
• stikkmygg
• insekter
• malaria
• vektor
• gulfebermygg
• blodsugarar

• Verdens helseorganisasjon: Invaderende vektorarter for malaria
• Verdens helseorganisasjon: Overvåking av resistens blant malariamygg
• Verdens helseorganisasjons initiativ for å stoppe spredningen av Anopheles stephensis