stamme – grammatikk – Store norske leksikon

Stamme er i grammatikken det som står att når ein fjernar bøyingsaffiksa frå eit ord. Dersom vi tek bort bøyingsaffikset -er frå jenter, sit vi att med stamma jent-. Ordet stamme blir nytta i samband med analysen av bøyelege ord, som substantiv, adjektiv, adverb og verb.

Faktaboks

Etymologi: av stamme 'del av eit tre som bind saman rota og greinene'

Norske eksempel

Verba kaste og kjøpe har stammene kast- og kjøp-, som vist i paradigma (bøyingsmønstera) til desse to verba:

	KASTE	KJØPE
infinitiv	kast-e	kjøp-e
presens	kast-ar	kjøp-er
preteritum	kast-a	kjøp-te
perfektum partisipp	kast-a	kjøp-t
imperativ	kast	kjøp

Bøyingsaffiksa kan identifiserast ved at dei uttrykkjer grammatiske tydingar, som numerus (tal), kasus, genus, tempus, aspekt, modus, diatese og grad. Stamma uttrykkjer primært ei leksikalsk tyding. Men også stamma kan uttrykkje grammatiske tydingar – når stamma varierer i form gjennom paradigmet; sjå avsnittet Ord (leksem) med fleire stammer nedanfor.

Nokre bøyingsformer er lik stamma

Det finst bøyingsformer utan bøyingsaffiks, slik at stamma utgjer eit ord aleine. Den norske imperativen er eit eksempel på dette, som kast og kjøp. Språkforskarar skil likevel klart mellom orda kast og kjøp og stammene kast- og kjøp-, ved å setje ein bindestrek etter stamma.

Såkalla sterke substantiv kan nettopp definerast som substantiv der bøyingsforma i ubunden (ubestemt) eintal er lik stamma, til dømes gut, skål og hus, i motsetnad til svake (linne) substantiv, som har bøyingssuffikset -e i ubunden eintal, til dømes jente, flaske og eple.

Ord (leksem) med fleire stammer

Mange ord (leksem) har fleire stammer. Til dømes har dei sterke verba bryte og skrive stammene bryt- / braut- / brot og skriv- / skreiv- (nynorsk) og bryt- / brøyt (brøt-) / brut- og skriv- / skreiv- / skrev (bokmål). Sterke verb manglar som regel bøyingsaffiks i presens (på nynorsk) og preteritum (på nynorsk og bokmål), som vist med verba bryte og skrive. Variasjonen i stammeform følgjer som regel faste mønster som ein finn i mange verb.

	BRYTE		SKRIVE
	nynorsk	bokmål	nynorsk	bokmål
infinitiv	bryt-e	bryt-e	skriv-e	skriv-e
presens	bryt	bryt-er	skriv	skriv-er
preteritum	braut	brøyt / brøt	skreiv	skreiv / skrev
perfektum ptsp*	brot-e	brut-t	skriv-e	skrev-et
imperativ	bryt	bryt	skriv	skriv

*ptsp = partisipp

Ein kallar bryt- ei infinitiv/presens-stamme, braut- ei preteritum-stamme og brot- ei perfektum partisipp-stamme.

Eksempel frå andre språk

Norske bøyingsaffiks er alltid suffiks, men i mange språk finst det bøyingsaffiks som er prefiks. Tysk har bøyingsprefikset ge- i perfektum partisipp, som vist i denne tabellen med nokre former av verba lieben 'elske' og sprechen 'snakke':

	LIEBEN	SPRECHEN
infinitiv	lieb-en	sprech-en
preteritum, 3sg, indikativ	lieb-te	sprach
perfektum partisipp	ge-lieb-t	ge-sproch-en

Swahili og andre bantuspråk brukar bøyingsprefiks i mykje større grad, som i swahili-ordet nilikiona 'eg såg det', som kan analyserast slik (b = bøying):

b-prefiks	b-prefiks	b-prefiks	stamme	b-suffiks
ni-	li-	ki-	-on-	-a
eg	preteritum	det	sjå	indikativ

Det finst også språk med bøyingsinfiks. Eit eksempel er det nordamerikanske språket dakota, som har kongruens-markørar som infiks ved verb. Frå manç 'stele' dannar ein ma-wa-nç 'eg stel', der bøyingsinfikset -wa- uttrykkjer 1. person eintal.

Den indre oppbygginga av ei stamme

Ei stamme inneheld ein eller fleire morfar. Dersom stamma berre inneheld éin morf, er dette ei rot. Dette gjeld alle stammene som er omtala i førre avsnitt.

Viss stamma inneheld to eller fleire morfar, er ein av morfane ei rot og resten avleiingsaffiks. Tabellen nedanfor viser to verb, vake og vakne. Stamma i vake inneheld berre ei rot, vak-, mens stamma i vakne inneheld rota vak- pluss avleiingsaffikset -n:

	VAKE	VAKNE
infinitiv	vak-e	vakn-e
presens	vak-er	vakn-ar
preteritum	vak-te	vakn-a
perfektum partisipp	vak-t	vakn-a
imperativ	vak	vakn

Suppletivisme

I eksempla ovanfor på at eit ord har fleire stammer, er det ein viss likskap mellom stammene, til dømes med vokalveksling, som i bryt-, braut- og brot- av verbet bryte. Vi kjenner att det samme vekslingsmønsteret ved andre verb, til dømes lyge, skyte, ryke og smyge. I andre tilfelle kan stammene vere heilt forskjellige, og dette fenomenet kallar vi suppletivisme. Eit klart døme er det engelske verbet go, som i preteritum har stamma went:

	GO
infinitiv	go
preteritum	went
perfektum partisipp	go-ne

Historisk er went preteritum av verbet wend, som berre har overlevd i det faste uttrykket wend one's way 'ta vegen'.

I norsk er suppletivisme vanlegast ved adjektiv. Jamfør bøyinga av dei to adjektiva fin og liten:

	FIN	LITEN
positiv, eintal, ubunden, maskulinum	fin	lit-en
positiv, eintal, ubunden, femininum	fin	lit-a
positiv, eintal, ubunden, nøytrum	fin-t	lit-e
positiv, eintal, bunden	fin-e	vesl-e, litl-e
positiv, fleirtal	fin-e	små(-e)
komparativ	fin-are	mind-re
superlativ, ubunden	fin-ast	min-st
superlativ, bunden	fin-ast-e	min-est

Mens fin berre har stamma fin-, har liten stammene lit-, vesl-/litl-, små, mind- og min-.

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må være logga inn for å kommentere.

Fagansvarleg for Morfologi

Rolf Theil

Professor emeritus, Universitetet i Oslo