Bîrûnî sayfasının kaynağını görüntüle

{{Akademisyen bilgi kutusu
| ad                    = Birûni
| resim_adı             = Biruni-russian.jpg
| altyazı               = 1973 yılında basılan [[Sovyet posta pulu]].
| doğum_adı             = Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni
| doğum_tarihi          = 973
| doğum_yeri            = [[Beruni|Kat]], [[Harezm]], [[Afrigitler|Afrigit Hanedanı]] (günümüzde [[Özbekistan]])
| ölüm_tarihi           = {{yaklaşık}} 1048 (75 yaşında)
| ölüm_yeri             = [[Gazne]], [[Gazneliler|Gazneli Devleti]] (günümüzde [[Afganistan]])
| etkilendikleri        = [[Aristo]], [[Batlamyus]], [[Aryabhata]], [[Arşimet]], [[Muhammed]], [[Dineverî]], [[Brahmagupta]], [[Râzî]], [[Ebu Nasr Mansur]], [[İbn Sina]]
| dönem                 = [[İslam'ın Altın Çağı]]
| ana_ilgi_alanları     = [[Antropoloji]], [[astronomi]], [[kimya]], [[sosyoloji|karşılaştırmalı sosyoloji]], [[jeodezi]], [[tarih]], [[matematik]], [[tıp]], [[felsefe]], [[farmakoloji]], [[fizik]], [[psikoloji]], [[İslam felsefesi]], [[İslam teolojisi|teoloji]]
| önemli_eseri          = ''[[El-Âsârü'l-Bâkıye]]''
| etkiledikleri         = [[Siczi]], [[İbn-i Sina]], [[Ömer Hayyam]], [[İbn-i Heysem]], [[Zekeriya el-Kazvinî]], [[İslam felsefesi]], [[Orta Çağ İslam dünyasında bilim]]
}}
'''Bîrûnî''' (4 Eylül 973 [[Beruni|Kat]] - 13 Aralık 1048 [[Gazne]]),<ref name=duman>{{Web kaynağı | soyadı1 = Duman | ad1 = Abdullah | başlık = Biruni:İlmî Kişiliği, Tarih Anlayışı ve Yöntemi | url = http://tdid.ege.edu.tr/files/abdullahduman.pdf | yayıncı = Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Cit x Sayı 2, Kış 2010 | erişimtarihi = 1 Haziran 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170908104535/http://tdid.ege.edu.tr/files/abdullahduman.pdf | arşivtarihi = 8 Eylül 2017 | ölüurl = evet }}</ref><ref name=asitov>{{Web kaynağı | soyadı1 = Aşirov | ad1 = Tahir | başlık = Bîrûnî’ye Göre Hıristiyanlık | url = http://dergipark.ulakbim.gov.tr/milel/article/view/5000085919/5000080017 | yayıncı = Milel ve Nihal, Cilt: 10 Sayı: 3 El Biruni | erişimtarihi = 1 Haziran 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170725023345/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/milel/article/view/5000085919/5000080017 | arşivtarihi = 25 Temmuz 2017 | ölüurl =evet}}</ref> [[İslam'ın Altın Çağı]]'ndaki çalışmaları ile bilinen [[hezârfen]]. Tam adı '''Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî'''{{'}}dir ([[Farsça]]: بیرونی, [[Arapça]]: '''ابو الريحان محمد بن احمد البيروني''').

Batı dillerinde adı '''Alberuni''' veya '''Aliboron''' olarak geçer. [[Matematik]], [[doğa bilimleri]], [[coğrafya]], [[tarih]] ve [[tıp]] alanındaki çalışmalarıyla tanınır.

== Hayatı ==
Bîrûnî, [[Orta Asya]]'da tarihi bir bölge olan [[Harezm]]'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. [[Harezm]]'de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu, sarayda [[matematik]] ve astronomi eğitimi aldı. Buradaki hocaları [[Ebu Nasr Mansur|İbn-i Irak]] ve [[Abdussamed bin Hakîm]]'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı. Harezm, Me'mûnîler hanedanının yönetimine girince Bîrûnî de [[İran]]'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise [[Ziyârîler]] tarafından korunmaya başladı. [[El-Âsârü'l-Bâkıye]] adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve [[Ebu'l Vefa el-Buzcani|Ebu'l Vefâ]] ile gökbilim ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.

1017'de [[Gazneli Mahmut]], [[Harezm]]'i zapt ettiğinde Birûnî de [[Gazne]] şehrine gelerek burada [[Gazneliler]]'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un [[Hindistan]] seferine katıldı. Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint ülkesi alınınca da [[Nendene]] şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti. [[Sanskritçe]]yi öğrenerek Hint toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı.

Buradan tekrar [[Gazne]] şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu dönem Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır. Uzun zamandır hazırladığı [[Tahdîdu Nihâyet'il Emâkin]] adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayımladı. Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir. Birûni, 13 Aralık 1048 tarihinde ölmüştür.

Genel görüş Birûni'nin [[İran halkları|İrani]] kökenli olduğu yönündedir.<ref name="Habib">Rahman Habib, ''A Chronology of Islamic History, 570-1000 CE'', Mansell Publishing, p. 167:<br />"A Persian by birth, Biruni produced his writings in Arabic, though he knew, besides Persian, no less than four other languages."</ref><ref>[http://www.britannica.com/eb/article-9015394 Biruni] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080113052628/http://www.britannica.com/eb/article-9015394 |tarih=13 Ocak 2008 }} (2007). [[Encyclopædia Britannica]]. Retrieved April 22, 2007.</ref><ref>David C. Lindberg, ''Science in the Middle Ages'', University of Chicago Press, p. 18:
<br />"A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di."</ref><ref>{{Kitap kaynağı |url=https://books.google.com/books?id=7JmpQwAACAAJ |başlık=The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol Periods. Vol |tarih=1968 |yayıncı=[[Cambridge University Press]] |dil=İngilizce |soyadı=Bosworth |ad=C. E. |bölüm=The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217) |editör-ad=J.A. |editör-soyadı=Boyle |alıntı="The Iranian scholar al-Biruni says that the Khwarazmian era began when the region was first settled and cultivated, this date being placed in the early 13th-century BC)" |sayfa=7 |erişimtarihi=6 Aralık 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20220616104222/https://books.google.com/books?id=7JmpQwAACAAJ |arşivtarihi=16 Haziran 2022 |ölüurl=hayır }}
* {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=gRKOPwAACAAJ|başlık=The Golden Age of Persia|soyadı=Frye|ad=Richard Nelson|tarih=February 2000|yayıncı=Phoenix Publishing, Incorporated|isbn=9780753809440|dil=İngilizce|alıntı="The contribution of Iranians to Islamic mathematics is overwhelming. ..The name of Abu Raihan Al-Biruni, from Khwarazm, must be mentioned since he was one of the greatest scientists in World History"|erişimtarihi=6 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220522130055/https://books.google.com/books?id=gRKOPwAACAAJ|arşivtarihi=22 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=MSAwAQAAIAAJ&pg=PA11|başlık=Al-Biruni's Discovery of India: An Interpretative Study|soyadı=Khan|ad=M. A. Saleem|tarih=2001|yayıncı=iAcademicBooks|isbn=9781588681393|dil=İngilizce|sayfa=11|alıntı="It is generally accepted that he was Persian by origin, and spoke the Khwarizmian dialect"|erişimtarihi=6 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220616104521/https://books.google.com/books?id=MSAwAQAAIAAJ&pg=PA11|arşivtarihi=16 Haziran 2022|ölüurl=hayır}}
* {{Kaynak|soyadı=Rahman|ad=H. U.|başlık=A Chronology of Islamic History : 570 – 1000 CE|tarih=1995|yayıncı=Mansell Publishing|yer=Londra|isbn=1-897940-32-7|sayfa=[https://archive.org/details/chronologyofisla0000rahm/page/167 167]|alıntı="A Persian by birth, Biruni produced his writings in Arabic, though he knew, besides Persian, no less than four other languages."|url=https://archive.org/details/chronologyofisla0000rahm/page/167}}</ref><ref>* {{Ansiklopedi kaynağı|url=https://www.britannica.com/biography/al-Biruni|başlık=Al-Bīrūnī {{!}} Persian scholar and scientist|ansiklopedi=Encyclopedia Britannica|erişimtarihi=6 Temmuz 2018|dil=İngilizce|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190725233046/https://www.britannica.com/biography/al-Biruni|arşivtarihi=25 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=lOCriv4rSCUC&pg=PA18|başlık=Science in the Middle Ages|soyadı=Lindberg|ad=David C.|tarih=15 Mart 1980|yayıncı=[[University of Chicago Press]]|isbn=9780226482330|dil=İngilizce|sayfa=18|alıntı="A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di."|erişimtarihi=6 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220616104223/https://books.google.com/books?id=lOCriv4rSCUC&pg=PA18|arşivtarihi=16 Haziran 2022|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=KOIlAAAAMAAJ|başlık=Al-Bīrūnī Commemoration Volume A.H.362-A.H.1362|tarih=1951|yayıncı=Iran Society|dil=İngilizce|ad=L.|soyadı=Massignon|bölüm=Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe"|sayfalar=217-219|alıntı="In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says, "And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native [[Khwarezmian language|Khwarezmian]], science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing [[Kaaba]]. "|erişimtarihi=6 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220616141543/https://books.google.com/books?id=KOIlAAAAMAAJ|arşivtarihi=16 Haziran 2022|ölüurl=hayır}}
* {{harvnb|Strohmaier|2006|p=112|alıntı="Although his native Khwarezmian was also an [[Iranian language]], he rejected the emerging neo-Persian literature of his time (Firdawsi), preferring Arabic instead as the only adequate medium of science."}}
* {{harvnb|MacKenzie|2011}}
* {{Ansiklopedi kaynağı|url={{google books |plainurl=y |id=raKRY3KQspsC}}|ansiklopedi=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Westen Cultures|editör-soyadı=Selin|editör-ad=Helaine|tarih=31 Temmuz 1997|yayıncı=Springer Science & Business Media|isbn=9780792340669|dil=İngilizce|ad=A.L. |soyadı=Samian |başlık=Al-Biruni|sayfa=157|alıntı="his native language was the Khwarizmian dialect"}}</ref><ref name="EIs">{{kaynak|ad=D.J. |soyadı=Boilot |başlık=Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad New Ed. |cilt=1|sayfalar=1236-1238|alıntı="He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September – see [[Eduard Sachau|E. Sachau]], Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm....was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, 'the Master'."}} in {{harvnb|Bearman|Bianquis|Bosworth|2007 }}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Berggren|ad1=J. L.|soyadı2=Borwein|ad2=Jonathan|soyadı3=Borwein|ad3=Peter|başlık=Pi: A Source Book|tarih=2014|yayıncı=Springer|isbn=978-1-4757-4217-6|sayfa=680|url=https://books.google.com/books?id=QhbrBwAAQBAJ&pg=PA680|dil=İngilizce|alıntı="The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ..."|erişimtarihi=6 Aralık 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200725020632/https://books.google.com/books?id=QhbrBwAAQBAJ&pg=PA680|arşivtarihi=25 Temmuz 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Bununla beraber bazı kaynaklarda [[Türkler|Türk]] kökenli olduğu ya da olabileceği belirtilmektedir.<ref name="duman" /><ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Zeki Velidi Togan / Umumi Türk Tarihine Giriş|erişimtarihi=|tarih=|dil=Türkçe|sayfa=|sayfalar=90-94|çalışma=|yayıncı=|isbn=}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Tahkiku ma li'l-Hind Biruni'nin Gözüyle Hindistan|erişimtarihi=|tarih=|dil=Türkçe|sayfa=365-368|sayfalar=|çalışma=|yayıncı=Ebu Reyhan El- Biruni|isbn=}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Leaman|ad1=Oliver|başlık=The Biographical Encyclopedia Of Islamic Philosophy|tarih=2015|yayıncı=Bloomsbury|isbn=978-1-4725-6945-5|sayfa=59|url=https://books.google.com/books?id=2wS2CAAAQBAJ&pg=PA59|dil=İngilizce|alıntı="Although it is hard to determine al-Biruni's ethnic origin with certainty, in the light of the evidence it seems probable that he had Turkish parents, who migrated to Kath from another city or another country."|erişimtarihi=4 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220828170030/https://books.google.com/books?id=2wS2CAAAQBAJ&pg=PA59|arşivtarihi=28 Ağustos 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

== Kişiliği ==
Birûni, astroloji üzerine yaptığı en iyi çalışmayı [[Gazneli Mahmut]]'un oğlu Mesut'a sundu. [[I. Mesud (Gazneli)|Sultan Mesut]] da bunun üzerine kendisine bir fil yükü [[gümüş]]ü hediye edince, "''Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır.''" diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni [[eczacılık]]ta uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Birûni, elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitap okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Birûni, [[ırk]] kavramına da önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde [[din]]ler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. [[Sanskritçe|Sanskrit]] dilinden [[Arapça]]ya çevirdiği ''Potenceli'' adlı kitabının önsözünde "''İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır.''" şeklinde yazmıştır.

== Çalışmaları ==
Çok yönlü bir bilim insanı olan El-Birûnî, ilköğrenimini [[Yunanlar|Yunan]] bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gök bilimci [[Ebu Nasr Mansur]] tarafından kollanan El-Birûnî, ilk çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. İlk eseri, "[[Asar-ül Bakiye]]"dir.

El-Bîrûnî’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet [[astronomi]] ve yirmi adet de [[matematik]] kitabı bulunmaktadır. [[Tıp]], [[biyoloji]], [[botanik|bitkiler]], madenler, [[zooloji|hayvanlar]] ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin eserlerinin [[Orta Çağ]]'da [[Latince]]ye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.

[[Dosya:Lunar eclipse al-Biruni.jpg|küçükresim|sol|El-Birûni'nin Ay'ın farklı durumlarını gösteren modellemesi.]]
Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri" adlı yapıtının [[12. yüzyıl]]da [[Abraham ibn Ezra|Abraham ben Ezra]] tarafından [[İbranice]]ye çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi ise 1870'lerde başladı. O günden bugüne Birûni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı [[Almanca]] ve [[İngilizce]]ye çevrildi.

Mektuplarından, Bîrûnî'nin [[Aristo]]'yu bildiği anlaşılır. [[İbn Sînâ]] gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Bîrûnî, [[Hindistan]]'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevrilen bu kitap çoğu bilgine örnek oldu. Birûni'nin bir tane de romanı vardır.

=== Matematik===
[[Dosya:Abu Reyhan Biruni-Earth Circumference.svg|upright=0.91|küçükresim|Biruni tarafından Dünya'nın çapı ve çevresini ölçme için önerilen ve kullanılan diagram]]

Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, [[trigonometri]]k [[fonksiyon]]larda [[yarıçap]]ın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup [[Sinüs (matematik)|sinüs]] ve [[kosinüs]] gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Bîrûnî'nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.

Bîrûnî'nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da [[geometri]] açısından önemli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun ilk kez Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.

=== Astronomi ===
Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde [[Aristo]] ve [[Batlamyus]]'un görüşlerini tartışma konusu yaparak [[Dünya]]'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.

"Nihâyâtü'l-Emâkin" ([[Türkçe]]: ''Mekânların Sonları'') adlı yapıtı, [[coğrafya]]dan, [[jeoloji]] ve [[jeodezi]]ye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Bîrûnî'nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre Bîrûnî, [[Kopernik]]'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.

Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:

{| class="wikitable"
!align="left"|Bilim insanı
!align="center"|Yıl
!align="center"|Ekliptik eğimi
|-
|align="left"|[[Batlamyus]]
|align="left"|-
|align="left"|23 50'
|-
|align="left"|El Me'mun astronomları
|align="left"|832
|align="left"|23 33' 39”
|-
|align="left"|[[Sâbit bin Kurre]]
|align="left"|875
|align="left"|23 30' 30'’
|-
|align="left"|[[Battânî]]
|align="left"|880
|align="left"|23 35'
|-
|align="left"|Bîrûnî
|align="left"|995
|align="left"|23 27'
|-
|align="left"|[[Tycho Brahe]]
|align="left"|1790
|align="left"|23 30'
|-
|align="left"|Bradley
|align="left"|1750
|align="left"|23 38'.3
|-
|align="left"|Modern ölçütler
|align=turn|1950
|align="left"|23 26'.7
|}

=== Diğer bilimler ===
Bîrûnî, "Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti'l-Cevâhir" (Türkçe: ''Cevherlerin özellikleri üstüne'') adlı yapıtında 23 katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Aynı şekilde Hint tarihi hakkında da kitap yazan Bîrûnî, Hintlerin inandığı inançları, inanışlarını, yaşam biçimlerini ve gelenek-görenekleri çok ayrıntılı olarak anlatmış, bunu yaparken tamamen tarafsız ve önyargılardan uzak davranmıştır.

[[Tıp]] alanında da birçok eser veren Birûni, döneminde bir kadını [[sezaryen]]le doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine yazdığı "Kitabu's Saydane", Birûni'nin son yapıtı olmakla beraber 1048'de yazılmıştır. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin [[Farsça]], [[Yunanca]], [[Sanskritçe]], [[Harezmce]] ve [[Sindhî]] gibi başka diller ile günümüzde var olmayan çeşitli lehçelerdeki karşılıkları verilmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Said|ad1=Hakim Mohammed|başlık=Kitab Al Saydanah Fi Al-Tıbb|tarih=1973|yayıncı=At Rashid Sons|isbn=|sayfa=V|url=https://www.academia.edu/3104119/el_Biruni_Kitabus_Saydane_fit_T%C4%B1b_Arap%C3%A7a_ve_%C4%B0ngilizce_tam_metin_|dil=İngilizce|alıntı="Al-Biruni gives the Greek, Syriac, Persian, Hindi, Sindhi, Sigzi, Zabuli, Tirmidhi, Khwarazmian equivalents as well as equivalents in other dialects that are no longer extant, such as the Sigzi."}}</ref>

Yaşamının son döneminde yazdığı "Kitab-ül saydala fi l-tıb" adlı eseri İslam Orta Çağı'nın en önemli Materia Medica'larından birisi olarak kabul edilir.

''"Tıbbın en önemli gerçeklerinden birisi, tıpla ilgilenen kişilerin doğa bilimlerini de incelemeleri ve doğa yasalarını tam anlamıyla kavrayabilmiş olmalarıdır. Ne yazık ki çağımızda insanlar kulaktan dolma bilgilerle yetinmektedirler. Ancak ustalardan sanatının temel özelliklerini yılmadan öğrenip, bunları gereğince uygulayabilenler ustalığa ulaşmayı umabilirler." Kitab - ül Saydele fi l-tıb''<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.biruni.com.tr/tr/biruni-kimdir.html |başlık=Ebu Reyhan El-Biruni Hakkında |erişimtarihi=10 Ağustos 2017 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20170810173017/https://www.biruni.com.tr/tr/biruni-kimdir.html |arşivtarihi=10 Ağustos 2017 |ölüurl=evet}}</ref>

Bilimsel bakış açısı olarak İbn Sînâ'nın Aristo tarzı düşüncesine karşı çıkan Bîrûnî, tek tanrı inancını benimseyerek Evren'in bir başlangıcının olduğunu, öncesiz bir Evren'in tanrının gereksiz sayılması demek olduğunu savunmuştur. İbni Sînâ'nın bu tarz yaklaşımına sürekli karşı çıkan Bîrûnî'nin, İbn Sînâ ile yazışırken yaptığı tartışmalardan bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.

Öte yandan Bîrûnî, [[astroloji]] ile ilgilenmiş ve "Kitâbu't Tefhim fî Evâili Sanaati’t-Tencîm"<ref name="islam">{{Web kaynağı |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/et-tefhim |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=22 Ocak 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200804103600/https://islamansiklopedisi.org.tr/et-tefhim |arşivtarihi=4 Ağustos 2020 |ölüurl=hayır}}</ref> adında bir astroloji eseri yazmıştır. Bunun yanında Bîrûnî, devletlerin tarihlerini incelerken ekonomik nedenleri araştırarak devletlerin ilişkilerinin altında dinî nedenler aranmasının yanlış olduğunu öne sürmüştür.

Batı'da "Aliboron" adıyla bilinen Bîrûnî'nin yapıtları birçok Batı diline çevrilmiştir. Bîrûnî, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir [[ansiklopedist]]tir.

== Eserleri ==
Bîrûnî'nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki gibidir:
# [[El-Âsârü'l-Bâkıye]]
# El-Kanûn'ül-Mes'ûdî
# Kitâb'üt-Tahkîk Mâ li'l-Hind
# Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin
# Kitâbü'l-Cemâhir fî Mâ'rifet-i Cevâ-hir
# Kitâbü't-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti't-Tencîm
# Kitâbü's-Saydele fî Tıp

== Kalıt ==
[[Dosya:Persian Scholar pavilion in Vienna UN (Biruni) (cropped).jpg|küçükresim|Viyana'daki Bîrûnî heykeli]]
Bîrûnî, günümüzde en bilinen [[İslâm]] bilginlerinden biridir. Tüm Dünya'daki çeşitli ülkelerde Bîrûnî'yi anmak için sempozyum ve kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı. [[Türk Tarih Kurumu]] 68. sayısını "Bîrûnî'ye Armağan" adıyla Bîrûnî'ye tahsis etti. 1973 yılında [[Türkiye]]'de basılan pullar arasında Bîrûnî'ye de yer verildi. [[UNESCO]]'nun 25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını Bîrûnî'ye ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, "1000 yıl önce Orta Asya'da yaşayan evrensel dâhî Bîrûnî; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist" diye yazılarak tanıtıldı. Bîrûnî'ye ait bir minyatür, [[İstanbul]]'daki [[Topkapı Müzesi]]'nde bulunmaktadır.

== Kaynakça ==
* Bîrûnî.. – 3. Cilt / s. 223
* Ana Britannica – 4. Cilt / s. 269-271
* Coğrafya Ansiklopedisi 2.Cilt / s. 212
* [https://web.archive.org/web/20170810173017/https://www.biruni.com.tr/tr/biruni-kimdir.html Ebu Reyhan El-Biruni Kimdir?]

== Notlar ==
{{kaynakça}}

{{İslam astronomları}}
{{İslâm'da simya ve kimya}}
{{İslam matematikçileri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Birûni| ]]
[[Kategori:973 doğumlular]]
[[Kategori:1051 yılında ölenler]]
[[Kategori:10. yüzyılda İranlılar]]
[[Kategori:10. yüzyıl astrologları]]
[[Kategori:10. yüzyıl matematikçileri]]
[[Kategori:11. yüzyıl astrologları]]
[[Kategori:11. yüzyıl astronomları]]
[[Kategori:11. yüzyıl tarihçileri]]
[[Kategori:11. yüzyıl matematikçileri]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman astronomları]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman matematikçileri]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman simyacıları]]
[[Kategori:Orta Çağ Müslüman astrologlar]]
[[Kategori:Orta Çağ'da coğrafyacılar]]
[[Kategori:Fars astronomlar]]
[[Kategori:Fars filozoflar]]
[[Kategori:Fars coğrafyacılar]]
[[Kategori:İslam filozofları]]
[[Kategori:Ansiklopedistler]]
[[Kategori:Kronologlar]]
[[Kategori:Antropologlar]]
[[Kategori:Hindistan tarihçileri]]
[[Kategori:Pakistan tarihçileri]]
[[Kategori:10. yüzyıl simyacıları]]
[[Kategori:11. yüzyıl simyacıları]]
[[Kategori:Fars Hindologlar]]