Coğrafya: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at

[kontrol edilmiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark

İçerik silindi İçerik eklendi

GörselVikimetin

Sayfanın 21.35, 13 Şubat 2023 tarihindeki hâli değiştir Yzkoc (mesaj \| katkılar) Devriyeler, Çevirmenler 134.472 değişiklik Değişiklik özeti yok ← Önceki sürümle aradaki fark		18.11, 7 Kasım 2024 itibarı ile sayfanın şu anki hâli. değiştir geri al Dr. Coal (mesaj \| katkılar) Hizmetliler, Çevirmenler 91.640 değişiklik Gerekçe: Deneme amaçlı değişiklik Etiket: Elle geri alma
(33 kullanıcı tarafından yapılan 45 ara revizyon gösterilmiyor)
1. satır: {{Hakkında\|bir bilim dalı\|Aynı adlı kitap\|Coğrafya (Strabon)}} [[Dosya:Physical World Map.svg\|küçükresim\|~~300px~~upright=1.36\|sağ\|Yeryüzü haritası]] [[Dosya:Piri reis world map 01.jpg\|küçükresim\|~~200px~~upright=0.91\|sağ\|[[Pîrî Reis Haritası]]]] '''Coğrafya;'''; [[Beşeri coğrafya\|beşerî]] (insanî) sistemleri ve [[Dünya\|yeryüzünü]] araştıran, bunlar arasındaki ilişkiyi neden-sonuç ve [[dağılış ilkesi]]ne<ref name=ilkeler>{{Web kaynağı \| url = https://cografyahocasi.com/9-sinif/cografyanin-ilkeleri-prensipleri.html \| başlık = Coğrafya'nın İlkeleri (Prensipleri) \| eser = Coğrafya Hocası \| erişimtarihi = 24 Haziran 2021 \| tarih = 1 Aralık 2017 \| dil = Türkçe \| arşivurl = https://web.archive.org/web/20210411161247/https://cografyahocasi.com/9-sinif/cografyanin-ilkeleri-prensipleri.html \| arşivtarihi = 11 Nisan 2021}}</ref> bağlı olarak inceleyen ve sorgulayan bir bilim dalıdır. Yer ve insanlar arasındaki ilişkiler coğrafyanın konusunu oluşturur. Coğrafya sözcüğü Yunanca “''γεωγραφία”'' ''[[gaia]]'' (yer) ve ''gráphein'' (yazmak, betimlemek) sözcüklerinden türemiştir. [[Türkçe]]si '''''yerçizim''''' sözcüğüdür. Zamanımızdan 2200 yıl önce coğrafya terimini ilk kullanan kişi [[Eratosthenes]] (MÖ 276-MÖ 194) olmuştur.<ref>{{Kitap kaynağı\|başlık = Eratosthenes' "Geography"\|yazar=Erastothenes\|yayıncı=[[Princeton University Press]]\|yıl=2010\|isbn=978-0-691-14267-8}}</ref> [[Gregg]] ve [[Leinhardt]] (1994), coğrafyayı 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlamaktadırlar:<ref name =cografya>{{Web kaynağı \| url = http://www.tck.org.tr/kaynak/tr/ders-notlari/cografya-nedir \| başlık = Coğrafya Nedir? \| tarih = 22 Aralık 2006 \| yayıncı = tck.org.tr \| erişimtarihi = 10 Ekim 2014 \| arşivurl = https://web.archive.org/web/20151117031924/http://www.tck.org.tr/kaynak/tr/ders-notlari/cografya-nedir \| arşivtarihi = 17 Kasım 2015 \| ölüurl =evet}}</ref> * Birincisi, bir yere eşsiz bir karakter kazandıran, yeryüzü üzerindeki özelliklerin dağılımıdır (örneğin [[dağ]]lar, [[ırmak]]lar, [[deniz]]ler vb.). * İkincisi, bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır (örneğin [[yanardağı\|yanardağlar]] gibi). 12. satır: Coğrafyanın bu değişik yönleri arasındaki etkileşim, onu tanımlama amaçlı olarak kesin çizgilerle bölünmesini zorlaştırır. Coğrafi beceriler, yerler, fizikî, beşerî ve çevre coğrafyası biçiminde bir bölümleme, bunlardan bir veya iki alanın coğrafya eğitiminin çeşitli basamaklarında yer alması; öğrencinin çeşitli alanlar arasındaki ilişkiyi anlamasının engellenmesi şeklinde bir sonuç doğurabilir.<ref name =cografya/> Coğrafya, bazı yeteneklerin gelişimini ve kavramların anlaşılmasını içerir. Bu kavram ve yetenekler ise fizikî çevre (ortam), beşerî çevre ve bunlar arasındaki ilişki ile ilgilidir. Coğrafya hem bir doğa bilimidir (fiziki coğrafya) hem de bir sosyal ~~bilimler~~bilimdir (beşeri ve ekonomik ~~dalıdır~~coğrafya). == Coğrafyanın dalları == 23. satır: [[Hidrografi\|Hidrografya]] * Yer altı suları ve kaynaklar * Akarsular coğrafyası ([[Potamoloji]]) * Göller coğrafyası ([[Limnoloji]]) * Denizler ve okyanuslar coğrafyası ([[Oseonografya]]) [[Biyocoğrafya]] *** [[Bitki coğrafyası]] (Fitocoğrafya) 103. satır: * '''Beşeri ve Fiziki Ortam İlişkisi''': Fiziki ortam insanın tüm faaliyetleriyle bağlı olduğu doğal çevreyi ifade eder. Coğrafya; insanı, faaliyetlerini ve doğal çevre ile ilişkilerini inceleyerek insanın doğal ortama uyumunu araştırır. İnsan faaliyetleriyle doğal ve beşeri çevrede oluşan olumlu ve olumsuz sonuçları inceler. Sadece insanın doğaya değil, doğal çevreninde insan ve faaliyetlerine etkileri incelenir. Araştırmalar sonucunda insan, faaliyetleriyle doğaya nasıl davranması gerektiğini öğrenir, gelecekte zararına olacak faaliyetlerden uzak durur. == Coğrafyada temel ~~[[paradigma]]lar~~paradigmalar == Bilim tarihcisi ve filozof olan [[Thomas Samuel Kuhn]] Coğrafyayı da etkileyen görüşler ileri sürmüştür. Kuhn; bilimsel görüşler arasında karşıtlık artınca bir güç mücadelesinin ortaya çıkacağını ileri sürer. Aynı bilim içinde yarış halinde olan yaklaşım/~~düşümce~~düşünce/bakış açılarına [[paradigma]] adını verir. Coğrafyayı belirli zaman aralıklarında etkileyen temel paradigmalar şu şekilde sıralanabilir.<ref>{{Web kaynağı \| url = http://jee.erciyes.edu.tr/index.php/jee/article/download/26/pdf \| başlık = Coğrafyada Temel Paradigmalar \| soyadı1 = ÖZTÜRK \| ad1 = Mustafa \| soyadı2 = KARABAĞ \| ad2 = Servet \| tarih = \| eser = Coğrafyada Paradigmalar \| yayıncı = erciyes.edu.tr \| erişimtarihi = 16 Ekim 2014 \| arşivengelli = evet }}{{Ölü bağlantı\|date=Nisan 2020 }}</ref><ref name = nurettin/> ''Başlangıçtan 1950'ye kadar geçen süre'': '''Çevresel [[determinizm]]''': 1950'li yıllara kadar fizikte [[Isaac Newton\|Newton]], biyolojide [[Charles Darwin\|Darwin]]'in görüşlerinin ağırlıkta olduğu zamanlarda etkili olmuştur. Çevre şartlarının, insanın ve toplulukların bulundukları durumun temel nedeni olduğunu kabul eder. Doğal koşullar ve iklimin insan sosyolojisi, psikolojisi ve kültürel durumu üzerinde etkili olduğu kabul edilir. Geri kalmış toplumların durumunun, doğal çevrelerinin olağan bir sonucu olduğu varsayılır. Böylece bu toplumların sömürgeleştirilmesinin yolu açılmış, Coğrafya bilgisi sömürü ve işgalin nedeni olarak görülmüştür. 20. yüzyılda terk edilmiş bir yaklaşımdır. '''Pasibilizm ve Bölgeselcilik''': Fiziki çevrenin insanı belli ölçüde sınırladığını fakat insanın var olanlar arasında imkânlar dahilinde seçme yapabileceğini savunan yaklaşımdır. Dilimize ''Mümküncülük'', ''imkancılık'' şeklinde çevrilir. Çevre ile ilişkilerinde, determinizmdeki pasif insanı yerine, daha aktif, seçim yapabilen insanı tanımlar. Pasibilizm tüm yeryüzünün bütün halinde araştırılmasının zor olacağını, onun yerine küçük ''bölge''lere ayrılarak incelenmesini savunur. Vidal de la Balache'a göre; mekân doğal ve beşeri ~~özeliklerine~~özelliklerine göre birbirinden farklı bölgelere ayrılabilir, böylece dünyanın fiziki, beşeri ve ekonomik etkenlerce nasıl biçimlendirildiği anlaşılabilir. Bu devirde doğal olarak var olmayan bölgelerin sınırlarının nasıl belirleneceği üzerinde durulmuştur. Bölgeler arası alansal farklılığın belirlenmesi temel amaç haline gelmiştir. Yerel farklılıklarla bu yoğunlukta çalışma, teoriyi geri plana atmış, coğrafyanın bilimselliği tartışılır hale gelmiştir. Bu yaklaşım 1950'lerden sonra ortaya çıkan nicel anlayışla terk edilmiştir. ''1950-1960 Nicel Dönüşüm'': 128. satır: Coğrafya biliminin ortaya çıkışı ve çağlara göre tarihsel gelişimi şu şekilde gerçekleşmiştir:<ref name = nurettin>{{Web kaynağı \| url = http://cografya.ege.edu.tr/19_2_1.pdf \| başlık = Coğrafyanın Tarihsel Gelişimi \| yazar = ÖZGEN, Yrd.Doç.Dr. Nurettin \| tarih = 2012 \| eser = Bilim olarak Coğrafya ve Evrimsel Paradigmaları \| yayıncı = \| erişimtarihi = 13 Ekim 2014 \| arşivurl = https://web.archive.org/web/20131018150405/http://cografya.ege.edu.tr/19_2_1.pdf \| arşivtarihi = 18 Ekim 2013 \| ölüurl =evet}}</ref> === Eski Çağ === [[Dosya:World Map 1689.JPG\|1689 tarihli, oldukça seyrek bulunur bir yeryüzü haritası.\|küçükresim\|~~270px~~upright=1.23]] Diğer bütün bilimler gibi coğrafya'da gereklilik sebebiyle ortaya çıkmıştır. Eski çağlarda [[Mısır İmparatorluğu\|Mısır uygarlığında]] verimli toprakların nerede olduğu ve nasıl kullanılacağı gibi konular ayrıca her yıl gerçekleşen sellerin sonuçlarını bulmak ve zararlarını en aza indirmek için coğrafyayı kullanmışlardır. Dönemin göçebe toplulukları ise su kaynaklarını, yerleşecekleri yerleri ve yolları bulabilmek için kolay haritalar yapmışlardır. [[Dosya:PtolemyWorldMap.jpg\|~~200px~~upright=0.91\|sol\|küçükresim\|[[Batlamyus]]'nin haritası]] Eski Yunanlar ise verimli alanların kıtlığından dolayı denizcilikle ilgilenmiş ve bu alanda coğrafyayı geliştirmişlerdir. Miletoslu Hekataios'un İÖ 500'de yazdığı kitabın ilk coğrafya yapıtı olduğu varsayılır. Ayrıca [[Batlamyus]]'un ''Coğrafya'' kitabında harita yapım yöntemlerinden bahsetmiş ve bu alanda coğrafyaya büyük katkıda bulunmuştur. [[Eratosthenes]], Surlu [[Marinus]] ve [[Batlamyus]] da bugün kullandığımız paraleller ve meridyenlerden oluşan düzenin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. [[Dosya:OrteliusWorldMap.jpeg\|~~200px~~upright=0.91\|sol\|küçükresim\|[[Abraham Ortelius]]'un yeryüzü atlası]] [[Eratosthenes]] yazdığı notları ''Geographica''<ref>Dicks, D.R. "Eratosthenes," in ''Complete Dictionary of Scientific Biography''. New York: Charles Scribner's Sons, 1971.</ref> adlı eserinde toplamış eseriyle daha sonra coğrafya bilminin adı olarak kullanılmaya başlanmıştır.<ref name = ali>{{Web kaynağı \| url = http://www.marmaracografya.com/pdf/5.8.%28s.117-133%29aras.gor.alidemirci-dr.soheylaocisik-21.yozyildacagdascografyabilimivetemelunsurlari.pdf \| başlık = 2.COĞRAFYA BİLİMİNİN TARİHİ GELİŞİMİ \| soyadı1 = ÜÇIŞIK \| ad1 = Dr.Süheyla \| soyadı2 = DEMİRCİ \| ad2 = Ali \| tarih = \| eser = 21. yüzyılda Çağdaş Coğrafya Bilimi ve Temel Unsurları \| yayıncı = .marmaracografya.com \| erişimtarihi = 10 Ekim 2014 \| arşivengelli = evet \| arşivurl = https://web.archive.org/web/20151213174703/http://www.marmaracografya.com/pdf/5.8.%28s.117-133%29aras.gor.alidemirci-dr.soheylaocisik-21.yozyildacagdascografyabilimivetemelunsurlari.pdf \| arşivtarihi = 13 Aralık 2015 \| ölüurl =evet}}</ref> Bugünkü modern coğrafyanın kurulmasında antik çağda yaşayan [[Herodotos]] (MÖ 484-426), [[Tales]] (MÖ 636-546), [[Aristo]] (MÖ 384-322), [[Eratosthenes]] (MÖ 276-194), [[Hipparkos]] (MÖ 180-127), [[Strabon]] (MÖ 58-MS 21) ve [[Batlamyus]] (MÖ 90-168) gibi bilim adamlarının emekleri vardır.<ref name = ali/> 141. satır: === Orta Çağ === Orta ~~çağda~~Çağ'da Avrupa'da olumsuz koşullardan dolayı Coğrafya yerinde saymış, ilerleme İslam aleminde gerçekleşmiştir. İslam dünyasında [[İbn Havkal]]'ın 10. yüzyılda yazdığı ''el-Mesalik ve'l-Memalik'' (Yollar ve Ülkeler), [[9. yüzyıl]]da [[Ahmed bin Sehl el-Belhî\|Belhî]]'nin yazdığı ''Suverü-l-Ekâlim'' (İklim Türleri), [[10. yüzyıl]]da [[El-Mesûdî]]'nin yazdığı ''el-Müru-çü'z-Zeheb'' (Altın Çayırlar) ve 14. yüzyılda [[İbn Battuta]]'nın yazdığı ''Tuhfetü'n-Nuzzarfi Garaibi'l-Emsar'' adlı yapıtlar öne çıkmaktadır. [[Birûni]], dünyanın çevresini, yarıçapını, büyüklüğünü ve 1° meridyenin uzunluğunu hesaplayarak matematik coğrafya alanında katkılarda bulunmuştur. [[İbn-i Haldun]]Kitap el-İbar adlı sekiz ciltlik eserinde; [[Beşeri coğrafya]]nın [[Jeopolitik]] ve [[Siyasi coğrafya]] ile ilgili konulardan bahsetmiştir. Ayrıca İslam dünyası tarafından geliştirilen 360 dereceli düzen haritacılıkta hâlâ kullanılmaktadır. === Yeniçağ === 180. satır: ==Kaynakça== {{~~Kaynakça~~kaynakça}} {{Coğrafya dalları}}