Coğrafya: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k Hidrografyanın alt dallarının terim adları eklendi |
Değişiklik özeti yok Etiketler: Geri alındı Görsel Düzenleyici |
||
2. satır:
[[Dosya:Physical World Map.svg|küçükresim|upright=1.36|sağ|Yeryüzü haritası]]
[[Dosya:Piri reis world map 01.jpg|küçükresim|upright=0.91|sağ|[[Pîrî Reis Haritası]]]]
'''Coğrafya'''; [[Beşeri coğrafya|beşerî]] (insanî) sistemleri ve [[Dünya|yeryüzünü]] araştıran, bunlar arasındaki ilişkiyi neden-sonuç ve [[dağılış ilkesi]]ne<ref name=ilkeler>{{Web kaynağı | url = https://cografyahocasi.com/9-sinif/cografyanin-ilkeleri-prensipleri.html | başlık = Coğrafya'nın İlkeleri (Prensipleri) | eser = Coğrafya Hocası | erişimtarihi = 24 Haziran 2021 | tarih = 1 Aralık 2017 | dil = Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210411161247/https://cografyahocasi.com/9-sinif/cografyanin-ilkeleri-prensipleri.html | arşivtarihi = 11 Nisan 2021}}</ref> bağlı olarak inceleyen ve sorgulayan bir bilim dalıdır. Yer ve insanlar arasındaki ilişkiler coğrafyanın konusunu oluşturur. Coğrafya sözcüğü Yunanca “''γεωγραφία”'' ''[[gaia]]'' (yer) ve ''gráphein'' (yazmak, betimlemek) sözcüklerinden türemiştir. [[Türkçe]]si '''''yerçizim''''' sözcüğüdür. Zamanımızdan 2200 yıl önce coğrafya terimini ilk kullanan kişi [[Eratosthenes]] (MÖ 276-MÖ 194 arası) olmuştur.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık = Eratosthenes' "Geography"|yazar=Erastothenes|yayıncı=[[Princeton University Press]]|yıl=2010|isbn=978-0-691-14267-8}}</ref> [[Gregg]] ve [[Leinhardt]] (1994), coğrafyayı 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlamaktadırlar:<ref name =cografya>{{Web kaynağı | url = http://www.tck.org.tr/kaynak/tr/ders-notlari/cografya-nedir | başlık = Coğrafya Nedir? | tarih = 22 Aralık 2006 | yayıncı = tck.org.tr | erişimtarihi = 10 Ekim 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151117031924/http://www.tck.org.tr/kaynak/tr/ders-notlari/cografya-nedir | arşivtarihi = 17 Kasım 2015 | ölüurl =evet}}</ref>
* Birincisi, bir yere eşsiz bir karakter kazandıran, yeryüzü üzerindeki özelliklerin dağılımıdır (örneğin [[dağ]]lar, [[ırmak]]lar, [[deniz]]ler vb.).
* İkincisi, bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır (örneğin [[yanardağı|yanardağlar]] gibi).
27. satır:
*** Denizler ve okyanuslar coğrafyası ([[Oseonografya]])
** [[Biyocoğrafya]]
*** [[Bitki coğrafyası]] (
*** [[Hayvan coğrafyası]] (zoocoğrafya)
** Afetler coğrafyası
97. satır:
Modern coğrafya mekâna bağlı tüm olayları kendi metot ve teknikleriyle araştırmaktadır. Coğrafyanın beş temel unsuru;<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.cografyaprojeleri.com/Ders_notu/Teknoloji_Kullanimi.pdf | başlık = Coğrafya Bilgi Sistemleri | yazar = DÖKER,Dr. Mehmet Fatih | tarih = | eser = Coğrafya Projelerinde Tekneloji Kullanımı | yayıncı = | erişimtarihi = 14 Ekim 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20141018065407/http://www.cografyaprojeleri.com/Ders_notu/Teknoloji_Kullanimi.pdf | arşivtarihi = 18 Ekim 2014 | ölüurl =evet}}</ref><ref name = ali/> ''Konum'', ''Mekan'' (yer), ''Hareket'', ''Bölge'' ile ''Beşeri ve Fiziki ortam ilişkisi'', coğrafyayı diğer bilimlerden farklılaştırır.
* '''Konum''': Her olay ve varlık yeryüzünde tanımlanabilir bir konuma sahiptir. Coğrafya bir olay ve varlığın neden orada yer aldığını, mekanla ilişkisini, insan hayatı üzerindeki etkisini konuma bağlı olarak inceler. Konum; ''Matematik konum'' ve ''Özel konum'' olarak iki türlü ifade edilir. Matematik konum, [[enlem]] ve [[boylam]]a göre belirlenirken, özel konum bilinen yerler göre, doğal beşeri ve ekonomik özellikleriyle tanımlanır (doğru).
* '''Yer ([[Mekân]])''': Dünyanın her yerinin farklı fiziki, beşeri ve ekonomik özellikleri vardır. Mekânın fiziki ve beşeri özelliklerinin ortaya konması, bu unsurlar arasında etkileşimin anlaşılmasını sağlar. Böylelikle insanların mekandan nasıl etkilendiği, mekâna bağımlılık miktarı, mekândan bağımsızlaşma yöntemlerine ulaşılmış olur. Mekânın tüm coğrafi özellikleriyle tanınması, ondan ortama zarar vermeden, en iyi şekilde faydalanılmasını temin eder.
* '''[[Bölge]]''': Coğrafyada benzer doğal, beşeri ve ekonomik özellikleri olan alanlara bölge denilmektedir. Bölge iki kısımda incelenir; Beşeri-kültürel bölge ve Fiziki bölgeler. Fiziki bölgeler; yeryüzü şekilleri, [[iklim]], [[Flora (botanik)|doğal bitki topluluğu]] ve [[toprak]] özelliklerine göre oluşturulur. Beşeri-kültürel bölgeler; [[ekonomi]], [[Maden|maden kaynakları]], [[sanayi]], [[Yönetim biçimleri|yönetim yapısı]], [[tarım]], [[din]], [[Dil (filoloji)|dil]] özelliklerine göre oluşturulur. Fiziki bölgeler uzun sürelerde değişmezken, beşeri bölgeler daha kısa sürelerde değişebilmektedir. Coğrafya, bölgelerin zamanla nasıl değiştiğini ve değişimin sebeplerini araştırır. Coğrafya yeryüzünü değişik özelliklerine göre bölgelere ayırır, bölgelerin birbirine benzer ve farklı yanlarını inceler. Zamanla oluşan değişim ile insan ve faaliyetlerine etkisini inceler.
* '''[[Hareket (fizik)|Hareket]]''': Yerkürede canlı, cansız tüm varlıklar için bir hareketlilik söz konusudur. İnsanlar, sular, okyanus akıntıları, bulutlar, akarsular, kıtalar, volkanlar, depremler, dağ oluşumları, bitki ve hayvanlar hızları birbirinden farklı da olsa bir hareket halindedir. Coğrafya fiziki (doğal) ve beşeri tüm hareketleri incelemeye çalışır. Beşeri hareketlilik; ''İnsan'', ''eşya'' ve ''bilgi''nin hareketi olmak üzere üç kısımda incelenir. İnsan ve eşya ulaşım araçlarıyla taşınır. Bilginin taşınması olan haberleşme; önceleri güvercin, at arabası, telgraf, telefon, faks, televizyon ile yapılırken yakın zamanlarda bilgisayar ve uydular da kullanılmaya başlanmıştır. Tüm bahsedilen hareket türleri ''farklılık''lardan kaynaklanmaktadır. Akarsuyun akışı eğim farkı, rüzgâr basınç farkı, hayvan ve bitki göçleri iklim, mevsim farklılıkları, insan göçü ekonomik farklılık gibi nedenlere dayanmaktadır. Coğrafya bu hareketin oluşturduğu ağı ilkeleri olan neden-sonuç, ilgi ve dağılış ilkeleri doğrultusunda inceler. Tüm bu araştırmalar sonucunda; insanların yeryüzüne düzensiz dağılışının nedenleri, farklı bölgelere neden ve nasıl ulaştıkları, ürün ve bilgiyi farklı mekanlara nasıl gönderdikleri gibi bilgilere ulaşılır.
* '''Beşeri ve Fiziki Ortam İlişkisi''': Fiziki ortam insanın tüm faaliyetleriyle bağlı olduğu doğal çevreyi ifade eder. Coğrafya; insanı, faaliyetlerini ve doğal çevre ile ilişkilerini inceleyerek insanın doğal ortama uyumunu araştırır. İnsan faaliyetleriyle doğal ve beşeri çevrede oluşan olumlu ve olumsuz sonuçları inceler. Sadece insanın doğaya değil, doğal çevreninde insan ve faaliyetlerine etkileri incelenir. Araştırmalar sonucunda insan, faaliyetleriyle doğaya nasıl davranması gerektiğini öğrenir, gelecekte zararına olacak faaliyetlerden uzak durur ve yaklaşmazlar.
== Coğrafyada temel [[paradigma]]lar ==
109. satır:
*'''Çevresel [[determinizm]]''': 1950'li yıllara kadar fizikte [[Isaac Newton|Newton]], biyolojide [[Charles Darwin|Darwin]]'in görüşlerinin ağırlıkta olduğu zamanlarda etkili olmuştur. Çevre şartlarının, insanın ve toplulukların bulundukları durumun temel nedeni olduğunu kabul eder. Doğal koşullar ve iklimin insan sosyolojisi, psikolojisi ve kültürel durumu üzerinde etkili olduğu kabul edilir. Geri kalmış toplumların durumunun, doğal çevrelerinin olağan bir sonucu olduğu varsayılır. Böylece bu toplumların sömürgeleştirilmesinin yolu açılmış, Coğrafya bilgisi sömürü ve işgalin nedeni olarak görülmüştür. 20. yüzyılda terk edilmiş bir yaklaşımdır.
*'''Pasibilizm ve Bölgeselcilik''': Fiziki çevrenin insanı belli ölçüde sınırladığını fakat insanın var olanlar arasında imkânlar dahilinde seçme yapabileceğini savunan yaklaşımdır. Dilimize ''Mümküncülük'', ''imkancılık'' şeklinde çevrilir. Çevre ile ilişkilerinde, determinizmdeki pasif insanı yerine, daha aktif, seçim yapabilen insanı tanımlar. Pasibilizm tüm yeryüzünün bütün halinde araştırılmasının zor olacağını, onun yerine küçük ''bölge''lere ayrılarak incelenmesini savunur.
Vidal de la Balache'a göre şudur; mekân doğal ve beşeri özeliklerine göre birbirinden farklı bölgelere ayrılabilir, böylece dünyanın fiziki, beşeri ve ekonomik etkenlerce nasıl biçimlendirildiği anlaşılabilir. Bu devirde doğal olarak var olmayan bölgelerin sınırlarının nasıl belirleneceği üzerinde durulmuştur. Bölgeler arası alansal farklılığın belirlenmesi temel amaç haline gelmiştir. Yerel farklılıklarla bu yoğunlukta çalışma, teoriyi geri plana atmış, coğrafyanın bilimselliği tartışılır hale gelmiştir. Bu yaklaşım 1950'lerden sonra ortaya çıkan nicel anlayışla terk edilmiştir.
''1950-1960 Nicel
*'''[[Pozitivizm]]''': [[Auguste Comte]] tarafından geliştirilen, bilimsel bilgiden, dinsel ve metafizik bilgileri ayırma çabasıdır. Bu yaklaşımda coğrafyacılar, bilimsel yöntemlerle toplumların beşeri ve mekânsal örgütlenmeleriyle ilgili bilimsel bilgi üretirler. Pozitivizm coğrafyaya 1950-60'lı yıllarda girmiş, ''Nicel devrim'' olarak tanımlanıp, ''Mekansal bilim'' şeklinde ''Yeni Coğrafya'' dönemini başlatmıştır.
*'''Eleştirel Rasyonalizm''': Karl Popper'in pozitivizme yaptığı itiraz ile gündeme gelmiştir. Popper; pozitivizmin hipotezleri doğrulamaya çalıştığını, bilim insanının görevinin hipotezi yanlışlamaya uğraşmak olduğunu söyler. Tüm zamanlar için bir hipotezin doğruluğunun kanıtlanmasının imkânsız olduğunu iddia eder. Bu görüşler fiziki coğrafyacılar arasında pozitivizmin ağırlığından dolayı tutulmasa da, beşeri coğrafyacılar arasında ilgi görmüştür.
128. satır:
Coğrafya biliminin ortaya çıkışı ve çağlara göre tarihsel gelişimi şu şekilde gerçekleşmiştir:<ref name = nurettin>{{Web kaynağı | url = http://cografya.ege.edu.tr/19_2_1.pdf | başlık = Coğrafyanın Tarihsel Gelişimi | yazar = ÖZGEN, Yrd.Doç.Dr. Nurettin | tarih = 2012 | eser = Bilim olarak Coğrafya ve Evrimsel Paradigmaları | yayıncı = | erişimtarihi = 13 Ekim 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131018150405/http://cografya.ege.edu.tr/19_2_1.pdf | arşivtarihi = 18 Ekim 2013 | ölüurl =evet}}</ref>
=== Eski Çağ ===
[[Dosya:World Map 1689.JPG|1689
Diğer bütün bilimler gibi coğrafya'da gereklilik sebebiyle ortaya çıkmıştır. Eski çağlarda
[[Dosya:PtolemyWorldMap.jpg|upright=0.91|sol|küçükresim|[[Batlamyus]]'nin haritası]]
Eski Yunanlar ise verimli alanların kıtlığından dolayı denizcilikle ilgilenmiş ve bu alanda coğrafyayı geliştirmişlerdir. Miletoslu Hekataios'un İÖ 500'de yazdığı kitabın ilk coğrafya yapıtı olduğu varsayılır. Ayrıca [[Batlamyus]]'un ''Coğrafya'' kitabında harita yapım yöntemlerinden bahsetmiş ve bu alanda coğrafyaya büyük katkıda bulunmuştur. [[Eratosthenes]], Surlu [[Marinus]] ve [[Batlamyus]] da bugün kullandığımız paraleller ve meridyenlerden oluşan düzenin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.
156. satır:
== Coğrafi yer şekilleri ==
* [[Kıta]], [[Ada]], [[Yarımada]], [[Takımada]], [[Kıstak]], tamada
* [[Ova]], [[Yayla|Plato]], [[Vadi]]
* [[Sıradağ]], [[Uçurum]], [[Mağara|İn]], [[Yanardağ]], [[Yanardağ krateri]], [[Meteor krateri]], [[Dikit]], [[Sarkıt]], [[Traverten]], [[Maar]]
| |||