Gagavuzca

Gagavuzca
Gagavuzca
Gagauzça, Gagauz dili
Ana dili olanlar	Moldova, Rusya, Ukrayna, Yunanistan, Bulgaristan
Konuşan sayısı	173,920 (2000)
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Oğuz dilleri Batı Oğuz grubu Gagavuzca; ; ; ;
Resmî durumu
Resmî dil	Moldova Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi;
Tanınmış azınlık dili	Ukrayna
Dil kodları
ISO 639-3	gag
	Gagavuzların Moldova içindeki dağılımları.

Gagavuzca veya Gagauzca, çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu Batı Oğuz grubuna bağlı bir Türk dili. Gagavuzca, Balkan Gagavuzcasından bir dereceye kadar farklı bir dildir.^[2] Kimi Türkologlar ise Gagavuzca'yı ayrı bir dil veya lehçe saymayarak Türkiye Türkçesinin Rumeli ağızlarına dahil etmişlerdir.^[3] Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur.

Alfabe

Eskiden Gagavuzca Yunan alfabesi ile yazılmış, ancak 1957'de SSCB'nin Moldova'yı Ruslaştırmak amacıyla Kiril alfabesini zorunlu kılmasıyla Gagavuzcada da Yunan alfabesi kullanımı kalkmıştır. Moldova'nın bağımsızlığı ve Gagavuzlara özerklik verilmesinden sonra Gagavuz otoriteleri Türkiye'deki Türk alfabesi üzerine biçimlendirilmiş bir yazı sistemi oluşturulmuştur. Moldova'nın geneli için 1993 yılında Moldova parlamentosu Latin bazlı alfabenin resmî kullanımını onaylamıştır.^[4]

Bu alfabe günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Türk alfabesinden farklı olarak Gagavuz alfabesinde (Türkçedeki açık e sesi yerine) "Ää" harfi, "Êê" ve "Ţţ" harfleri bulunur. Gagavuzca'da yazı dili Türkiye'de halk arasında konuşulan Türkçenin yazıya dökülmüş biçimine benzetilebilir. "Ğ" harfinin yerine birçok sözcükte ünlü harfler çift yazılarak "Ğ" sesi kazandırılır.

Kiril alfabesi

А а	Ӓ ӓ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Ӂ ӂ	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ӱ ӱ	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Latin alfabesi

А а	Ä ä	B b	C c	Ç ç	D d	Е е	Ê ê
F f	G g	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l
M m	N n	O o	Ö ö	Р р	R r	S s	Ş ş
T t	Ţ ţ	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

Harfler

Ä: Tatarcada, Gagavuzcada ve Türkmencede kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä. Kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Э ə biçiminde de kullanılır.
Ê: Uzatılarak okunan ince bir e sesidir (Ë). Gagavuz alfabesinde bu harf sık kullanılır. Kürtçe ve Zazaca sözcüklerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede yalnızca birkaç sözcük mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Çalêr (Çalgıcı, Müzisyen).
Ț: Gagavuzcada kullanılan bir harftir. Türkçede kullanılmaz. Ts (ʦ: T+S) veya olarak da seslendirilir. Moğolcada ve Slav dillerinde, ayrıca, Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan sert bir T bir sesidir (Kiril Ц, Tse). Bu harfin ses değerini en iyi gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) sözcüğüdür. Gagavuzcada ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli sözcüklerde yer alır (Örneğin: Prezentaţiya, Redakţiya). Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
Ḑ: Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmî olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle rastlanır. Ses olarak Abhazcada, Macarcada ve Bulgarcada yer alır. Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ (ʣ: D+Z) olarak da seslendirilir. Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan kimi dillerde J harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ӡ, Dze). Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki Bodza (Boḑa: Mürver Meyvesi) veya Moldovacadaki Ḑână (Dzana, Çağdaş Rumencede Zână: Peri)^[5] gibi.

Söz varlığı

Soram = Sonra

Lääzım = Lâzım

Birliindä = Birliğinde

Büük = Büyük

Çoğul ad yapımlarında çoğul eki Türkçedeki gibi ler - lardır. Ancak sözcüğün son harfi n ise, çoğul ekindeki l harfi düşürülüp, sondaki n sesi yinelenir.

Günnerindä = Günlerinde

Onnar = Onlar

Hayvannar = Hayvanlar

Gagavuzcanın söz dizimi kimi ifadelerde Rumence ile benzerlik göstermektedir:
Mutlu oldum, ani seni gördüm. - Mi-a făcut plăcere că v-am văzut.^[6]

Dipnotlar

^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
^ Lewis, M. Paul, (Ed.) (2009). "Language Family Trees: Altaic, Turkic, Southern, Turkish". Ethnologue: Languages of the World. Dallas, TX: SIL International. 16 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2011.
^ Nuri Yüce, Türk Dili ve Lehçeleri, MEB İslam Ansiklopedisi, c. 12/2, s. 470.
^ Parliament Decision No. 1421 of 13 May 1993 "for the passage of the writing of the Gagauz language in the Latin spelling", 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 3 Kasım 2019 – lex.justice.md vasıtasıyla
^ Definition of Romanian Word - ZÂNĂ
^ Dr. Todur Angheli (2011), Romınca-Gagauzca Lafetmäk Kiyadı

Kaynakça

G.A Gaydarci, E.K Koltsa, L.A.Pokrovskaya B.P.Tukan, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, TC Kültür Bakanlığı Yayınları
Nevzat Özkan, Gagauz Destanları, Türk Dil Kurumu Yayınları
Prof. Dr. Mustafa Argunşah-Âdem Terzi-Abdullah Durkun, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları
Gagauzum Bucaktır Yerim, Tatura Anamut Ocak Yayınları
Harun Güngör, Mustafa Argunşah, Gagauzlar, Ötüken Neşriyat
Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996