Vikipedi

Zekâ geriliği

nörogelişimsel bozukluk

Zihin yetersizliği veya mental retardasyon, zihinsel işlev kapasitesi, normal kabul edilen sınırların anlamlı ölçüde altında olan ve uyumsal davranışlarda yetersizlikleri olan bireyleri tanımlamak için kullanılır. Zihinsel işlevlerde görev alan beyin bölgelerinin, sinir hücrelerinin ve beyin ağında meydana gelen bir sapma veya zihinsel işlevlerde görev alan beyin bölgelerinde meydana gelebilecek bir zedelenme sonucu oluşan ve 18 yaşından önce gelişim dönemlerinde farklılık olarak kendisini gösteren Nörogelişimsel bir bozukluktur.[1]

Zekâ geriliği
Bir çocuk bitirme çizgisinden geçerken
Zihinsel engelli veya diğer gelişimsel bozukluklara sahip olan çocuklar Özel Olimpiyatlar'da yarışabilirler.
UzmanlıkPsikiyatri, psikoloji, nöroloji Bunu Vikiveri'de düzenleyin
Zekâ geriliği sembolü

Farklı kurum ve kuruluşlara ait zihin yetersizliği tanımlamaları mevcuttur. Bunlardan en çok kabul göreni, Amerika Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği'nin yaptığı tanımlardır.

Tanımlar

değiştir

Amerika Zihinsel ve Gelişimsel Yetersizlikler Birliği kısaca AAIDD'nin 1992 tarihinde zihin yetersizliği hakkında yaptığı tanımlama şu şekildedir:

"18 yaşından önce ortaya çıkan zihinsel işlevlerde belirgin derecede gerilik ve bununlar birlikte görülen iletişim, öz bakım, günlük yaşam, sosyal beceri, toplumsal hizmetlerden yararlanma, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zamanlarını kullanma ve iş becerileri olarak sıralanan 10 uyumsal davranıştan en az ikisini ya da daha fazlasında yetersizlik gösterme durumudur."[2]

AAIDD'nin 2002 tarihinde zihin yetersizliği hakkında yaptığı son tanımlama ise şu şekildedir:

"Zihinsel işlevlerde ve uyumsal davranışlarda gözlenen önemli düzeyde sınırlılıkların karakterize ettiği; bilişsel, sosyal ve pratik uyumsal becerilerde kendini gösteren bir yetersizlik türüdür ve bu yetersizlik türü 18 yaşından önce ortaya çıkmaktadır."[3][4]

Zihinsel yetersizliği eğitim açısından ele alan MEB'in tanımı ise şöyledir:

Zihinsel işlevler bakımından ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren, buna bağlı olarak kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde eksiklikleri ya da sınırlılıkları olan, bu özellikleri 18 yaşından önceki gelişim döneminde ortaya çıkan ve özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine ihtiyaç duyan bireyi, ifade eder.[5]

bu tanımlamalar ile birlikte 3 ortak unsur göze çarpmaktadır:

  • Zihinsel işlevlerde gerilik
  • Uyumsal davranışlarda yetersizlik
  • Ortaya çıkma yaşı

1) Zihinsel İşlevlerde Gerilik

değiştir

Zihin yetersizliğinin belirlenmesinde zeka testlerinden yararlanılmaktadır. Türkiye'de yaygın olarak WISC-R ve Stanford Binet zeka testi uygulanır.

Wechsler (WAIS–IV, WPPSI–IV) IQ[6][7]
IQ ARALIKLARI IQ SINIFLARI
130 ve üzeri Çok üstün
120–129 Üstün
110–119 Ortalamanın üstü
90–109 Ortalama
80–89 Ortalama altı
70–79 Sınır zeka
69 ve aşağısı Zihin yetersizliği
Stanford–Binet (SB5) sınıflama[7][8]
IQ ARALIKLARI IQ SINIFLARI
144+ Dâhi, dâhiye yakın
130–144 Çok Üstün
120–129 Üstün
110–119 Parlak Zeka
90–109 Ortalama
80–89 Ortalama altı
70–79 Sınır zeka
55–69 Hafif zihin yetersizliği
40–54 Orta zihin yetersizliği
40 ve aşağısı Ağır zihin yetersizliği

Zeka bölümü ortalamanın iki standart sapma altında farklılık gösteren bireyler Zihin Yetersizliği sınıfında yer alırlar.

2) Uyumsal Davranışlarda Yetersizlik

değiştir

Uyumsal davranışlar insanların günlük yaşamda işlevde bulunmak için öğrendikleri sosyal kavramsal ve pratik becerilerden oluşmaktadır.[9] Uyumsal davranışlar bireyin kendi yaş grubundan beklenen ve içinde bulunduğu toplumun beklentilerine cevap veren davranışları göstermesi gereken becerilerdir. Yemek yeme, giyinme, okula gitme, para sayma, gol atınca sevinme, gol yiyince üzülme, toplu taşıma araçlarını kullanma.

UYUMSAL DAVRANIŞLAR
KAVRAMSAL BECERİLER SOSYAL BECERİLER PRATİK BECERİLER
Akıcı ve ifade edici dil Sosyal ve kültürel kurallar ile yasalara uyma Günlük yaşam becerileri
Akademik beceriler Sorumluluk, toplum hizmetlerinden yararlanma Güvenli ortam sağlama
Kendini yönetme becerileri Kişiler arası ilişkiler İş, uğraşı becerileri

3) Ortaya çıkma yaşı

değiştir

Diğer bir ortak husus ise zihin yetersizliğinin gelişim dönemlerinde baş göstermesidir. Bu nedenle AAIDD tanımına göre 18 yaşından büyük olup zihinsel işlevlerde gerilik ve uyumsal davranışlarda yetersizlik gösteren bireyler zihin yetersizliğine sahip olarak kabul edilmemektedir. Bunun nedeni, zihin yetersizliğinin gelişim dönemlerinde ortaya çıkan gelişimsel bir yetersizlik olarak kabul edilmesi ve gelişimin gecikmiş ya da yavaş olmasına sebebiyet vermesidir.

Nedenleri

değiştir

Zihin yetersizliğine sahip bireylerin bazılarında engelliliğin oluşum nedenleri bilinmemekle birlikte, genel olarak bilinen nedenler; doğum öncesi oluşabilecek nedenler, doğum esnasında oluşabilecek nedenler ve doğum sonrası oluşabilecek nedenler olmak üzere üç başlık altında toplanır.

  • Doğum öncesi oluşabilecek nedenler
  1. Bulaşıcı hastalıklar ve zehirlenmeler (Frengi, Toksoplazma, Rubella vb)
  2. Travma ve fiziksel etkiler
  3. Metabolizma ve beslenme bozuklukları(Fenilketonüri, Galaktoboureko vb)
  4. Kaba beyin hastalığı(ur, tuberous sclerosis, nevrofibrmatosis vb)
  5. Genetik nedenler
  6. Kromozom Anormallikleri(Down sendromu, klinefelter sendromu, Turner Sendromu)
  7. Akraba evlilikleri
  8. Cıva zehirlenmeleri
  9. İyot Eksikliği
  10. Olumsuz Çevre
  11. Annenin yaşı ve gebelik sayısı
  12. içki, sigara, uyuşturucu
  • Doğum esnasında oluşabilecek nedenler
  1. Erken ya da geç doğum
  2. Anoksi
  3. hipoksi
  4. Asfiksi
  5. Serebral palsi
  6. İskemi
  7. Çoğul gebelikler
  8. Doğumun gerçekleştiği pis ortamlar, doktor hataları ve yanlış malzeme kullanımı vb
  9. Doğum esnasında meydana gelebilecek anomaliler, travmalar
  • Doğum sonrası oluşabilecek nedenler
  1. Travmalar
  2. menenjit
  3. Tifo
  4. kabakulak
  5. Difteri
  6. Çocuk felci
  7. konvülsiyon
  8. Şiddetli gribal hastalıklar
  9. Yüksek ateşli hastalıklar
  10. Bulaşıcı hastalıklar
  11. Beslenme bozuklukları(yetersiz ve dengesiz beslenme)
  12. Yetersiz çevre koşulları

Sınıflama

değiştir

20. yüzyılın ilk yarısında yetersizliğin derecesine göre idiot, embesil ve moron şeklinde sınıflandırılmış olsa da, bu kelimelerin halk arasında etiketleme amacıyla kullanılması ile bu sınıflama sona ermiştir. Günümüzde psikolojik[9] ve eğitsel[10] bakış açılarının her birinin kendine göre işlevsel olacak biçimde sınıflandırma yaklaşımları söz konusudur.

Psikolojik Sınıflama

değiştir
IQ ARALIKLARI SINIFLANDIRMA
70 - 55/50 Hafif
55 - 40/35 Orta
40 - 25/20 Ağır
20-25 ve aşağısı Çok ağır

Hafif zihin yetersizliğine sahip bireylerin (70 IQ ile 50 - 55 IQ arasında olanlar) ilkokulda başarısızlıkla karşılaşıncaya kadar gelişimleri normale yakın bir seyirde ilerler ve bu yüzden okul çağına kadar ayırt edilemezler. gelişimleri yavaş olsa da çevreye uyum sağlamaları diğer sınıflara göre daha kolaydır.

Orta derecede zihin yetersizliğine sahip bireylerin (55 IQ ile 40- 35 IQ arasında olanlar) dil gelişimlerinde gecikme, sosyal-duygusal veya davranışsal problemler ve akademik becerilerde gerilikler ile kendisi gösterir. Okul öncesi çağda fark edilebilir.

Ağır derecede zihin yetersizliğine sahip bireylerin (40 IQ ile 25- 20 IQ arasında olanlar) tamamı doğumda ya da hemen sonrasında fark edilmektedir. Bu bireylerde ek olarak motor problemler, dil-konuşma ve öz-bakım becerilerinde ciddi sıkıntılar olduğu görülür. Bununla birlikte çoklu yetersizliklerin eşlik etmesi muhtemeldir.

Çok ağır derecede zihin yetersizliğine sahip bireylerin (20-25 IQ ve aşağısında olanlar) çoğunlukla birden fazla yetersizlikleri vardır. Bu kategorideki bireyler öz-bakım ve temel yaşam ihtiyaçlarını karşılayamaz bu sebeple yaşam boyu ailelerinin bakımına ve korumalarına muhtaçtırlar. Eğitim-öğretimi okulda göremezler. Gelişim her yönden zayıftır, öğrenimleri zordur.

Eğitsel Sınıflama

değiştir
IQ ARALIKLARI SINIFLANDIRMA
75 - 50 Eğitilebilir
45 - 30 Öğretilebilir
30 ve aşağısı Ağır ve çok ağır

Bu sınıflamada zekâ bölümü sınıflaması esas alınarak, zihinsel yetersizliği olan çocuklar; eğitilebilir, öğretilebilir ve ağır derecede zihinsel yetersizliği olan bireyler olarak üç grupta toplanabilir. Hafif derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar eğitilebilir, orta derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar öğretilebilir ve ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar da yine ağır derecede zihinsel yetersizliği olan çocuklar olarak sınıflandırılır.[11]

Hafif Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği, zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerinde hafif düzeydeki yetersizliği nedeniyle özel eğitim ve destek eğitim hizmetine sınırlı düzeyde ihtiyacı olan bireyi ifade eder.[12]

Orta Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği; zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeniyle temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetine yoğun şekilde ihtiyacı olan bireyi ifade eder.[13]

Ağır Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği; zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal, pratik uyum ve öz bakım becerilerindeki eksiklikleri nedeniyle yaşam boyu süren, yoğun özel eğitim ve destek eğitim hizmetine ihtiyacı olan bireyi ifade eder.[14]

Klinik Bakıma Gereksinim Nedeniyle Öğrenme Yetersizliği veya Çok Ağır Düzeyde Zihinsel Öğrenme Yetersizliği; zihinsel yetersizliği yanında öz bakım, günlük yaşam ve temel akademik becerileri kazanamayan, yaşam boyu bakım ve gözetime ihtiyacı olan bireyi ifade eder.[15]

Bulgu ve belirtiler

değiştir

Zihinsel yetersizlik, çocukluk döneminde ortaya çıkan ve aynı yaştaki akranlarla karşılaştırıldığında zihinsel aktivitelerde belirgin eksikliği, öz bakım becerilerinde ve sosyal uyumsal davranışlarda yetersizlikleri içerir.[16]

Özürlülük derecesi, her insan için derecesine göre farklıdır. Erken çocuklukta ortaya çıkan bazı belirtiler şunlardır:[17]

  • Motor becerilerin gelişiminde (oturma, emekleme, yürüme gibi) eksiklik yavaşlama.
  • Konuşmayı öğrenmede yavaşlık veya konuşmaya başladıktan sonra konuşma ve dil becerilerinde devam eden zorluklar.
  • Yardım almadan öz bakım becerilerini gerçekleştirememe, zorlanma.
  • Kötü planlama veya problem çözme yetenekleri.
  • Davranışsal ve sosyal problemler.[18](yalnızlaşma, sosyalleşememe, konuşmayı başlatamama ve devam ettirememe gibi)
  • Entelektüel olarak gelişmeme ve çocuksu davranışlarını sürdürme.
  • Yeni durumlara ve planlara uyum sağlamada güçlük.
  • Sosyal kuralları anlama ve bunlara uymada zorluk.[16]

Hafif zihin yetersizliği olan çocukları okula başlamadan teşhis etmek ve tanımlamak pek mümkün değildir.[19] Zayıf akademik performans fark edilse bile, hafif düzeyde zihinsel engeli bir öğrenciyi Öğrenme güçlüğü veya duygusal/psikolojik bozukluklar yaşayan bir öğrenciden ayırt etmek için uzman hekimlerce tıbbi tanılaması yapılması gereklidir. Rehberlik ve Araştırma Merkezi tarafından ise eğitsel tanısı ile özel eğitim öğretmenlerinin öğrencinin gereksinimlerini karşılayacak şekilde BEP hazırlaması gereklidir. Zihinsel yetersizliği olan kişilerin %75-90'ı hafif düzeyde olduğu düşünülmektedir.

Öğrenme ve bilişsel özellikleri

değiştir

Zihin yetersizi bir kişiyi normal gelişim gösteren akranlarından ayırmanın önemli diğer yolu da öğrenme sürelerine; öğrenmede yaşadığı zorluklara ve öğrendiği bilgileri nasıl hayata genellediğine bakmaktır. ZY'li bireylerde dikkat süreleri kısa ve dağınıktır. Uzun süre odaklanamazlar. Bu da öğrenmeyi ciddi biçimde etkiler. Kısa süreli ve uzun süreli belleklere bilgiyi göndermekte zorluk çeken ZY'lilerin bir bilgiyi öğrenebilmesi için çok daha fazla tekrar yapması gerekmektedir. Aksi takdirde bilgiler kısa süreli hafızadan uzun süreli hafızaya geçemez bu da bilginin unutulması anlamına gelir.

Motor ve sağlık özellikleri

değiştir

Duygusal ve sosyal özellikleri

değiştir

Dil ve konuşma özellikleri

değiştir

Davranış özellikleri

değiştir

Terminoloji

değiştir

Zekaca geri anlamında kullanılan tarihteki ilk terimin idiot (idiocy) olduğu sanılmakta ve Yunancadan gelen bu terimin “meslek/ beceri sahibi olmayan kişi” anlamında kullanıldığı görülmektedir. 1928 tarihine yapılan bu adlandırmada, durumu daha hafif olanlar için, Latincede “zayıf” anlamına gelen embesil (imbecility), durumları bundan daha da hafif olan ve normal gelişen bireylere oldukça yakın olanlar için de moron (morons) terimleri kullanılmıştır.[20]

Türkiye'de zihin yetersizliğini tanımlamak için ilk olarak "mental retardation" kelimesine karşılık “geri zekalılık” terimi kullanılmıştır.[21] 1980’li yıllara gelindiğinde bu terimin yerini “zekâ geriliği” ve “zihin özrü” gibi terimler almıştır. Aynı yıllarda “mentally handicapped” teriminin karşılığı olarak “zihin engeli” terimi yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. 2010’lu yıllara girerken bu terimlere “intellectual disability” teriminin karşılığı olarak “zihin yetersizliği” terimi eklenmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı ise ilk olarak “öğrenme güçlüğü”,[22] Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nde de “zihinsel öğrenme yetersizliği”,[23] aynı yönetmeliğin 2004 yılı revizyonunda ise “zihinsel yetersizlik”[24] terimlerini kullanmıştır.

Literatürde yapılan bilimsel çalışmalarda ve çeşitli kurumlarda, zihin yetersizliğini tanımlamak için, “zeka özürü”, “zeka geriliği”, “zihin engeli”, “zihinsel engel”, “zihinsel yetersizlik” ve “zihin yetersizliği” gibi farklı terimler kullanılmaktadır.[25]

Epidemiyoloji

değiştir

Zihinsel engellilik, genel nüfusun yaklaşık %2-3'ünü kapsar. Etkilenen kişilerin %75-90'ı hafif düzeyde zihinsel engellidir. Vakaların yaklaşık dörtte birinin genetik sebeplerden kaynaklandığı ileri sürülür.[26] Nedeni bilinmeyen vakalar 2013 yılı itibarıyla yaklaşık 95 milyon kişiyi kapsıyor.[27]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Nörogelişimsel Bozukluklar" (PDF). Umut Mert Aksoy. Logos Tıp. 9 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2022. 
  2. ^ AAMR, 1992 Definition
  3. ^ AAMR, 2002 Definition
  4. ^ "AAIDD Definition" (PDF). AAIDD. 21 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
  5. ^ Madde 4 Tanımlar"2009 Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği" (PDF). MEB. RESMİ GAZETE. 31 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2022. 
  6. ^ Weiss et al. 2006, Table 5 Qualitative Descriptions of Composite Scores
  7. ^ a b Sattler 2008, inside back cover
  8. ^ Kamphaus 2005, s. 519 "Although the Wechsler classification system for intelligence test scores is by far the most popular, it may not be the most appropriate (Reynolds & Kaufman 1990)."
  9. ^ a b Grossman, 1983
  10. ^ Eripek, 1988
  11. ^ AAID (2019) Definition of intellectual disability
  12. ^ madde 4, N"resmi gazete". Milli Eğitim Bakanlığı. Resmî Gazete. 7 Temmuz 2018. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022. 
  13. ^ madde 4, S"Resmi Gazete". Milli Eğitim Bakanlığı. Resmi Gazete. 7 Temmuz 2018. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022. 
  14. ^ madde 4, B"Resmi Gazete". Milli Eğitim Bakanlığı. Resmi Gazete. 7 Temmuz 2018. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022. 
  15. ^ madde 4, Ğ"Resmi Gazete". Milli Eğitim Bakanlığı. Resmi Gazete. 7 Temmuz 2018. 9 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022. 
  16. ^ a b Kaneshiro, Neil K. (21 Nisan 2015), "Intellectual disability", MedlinePlus, U.S. National Library of Medicine, 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Ekim 2016 
  17. ^ American Psychiatric Association (2013). "Highlights of Changes from DSM-IV to DSM-5". Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Fifth bas.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. s. 809. doi:10.1176/appi.books.9780890425596. hdl:2027.42/138395. ISBN 978-0-89042-555-8. 
  18. ^ Queensland Government (30 Temmuz 2015), "Intellectual disability", qld.gov.au, 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Ekim 2016 
  19. ^ Daily DK, Ardinger HH, Holmes GE (February 2000). "Identification and evaluation of mental retardation". American Family Physician. 61 (4): 1059-67, 1070. PMID 10706158. 4 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  20. ^ "Testing Intelligence and Achievement". Levine, Albert J.; Marks, Louis. 1928. s. 131. 10 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022. 
  21. ^ "TÜRKÇE'DE ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER VE EĞİTİMİ ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALARIN SON 15 YILLIK TERMİNOLOJİSİNİN İNCELENMESİ". Dr. Cahit NURİ Dr. Cemaliye DİREKTÖR Cemaliye KARADAYI NUMAN. Dergi Park. 2020. ISSN 2630-6123. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022. 
  22. ^ Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü (1992)
  23. ^ Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2000
  24. ^ Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği 2004
  25. ^ Ali Kaymak, Cem Kalaycı, Gamze Alak, Gökhan Töret, Gülefşan Özge Akbey, Hatice Bakkaloğlu, İbrahim H. Diken, Meral Çilem Ökçün Akçamuş, Nuray Öncül, Onur Özdemir, Selma Akalın, Şerife Şahin, Şeyda Demir, Veysel Aksoy, Yeşim Güleç Aslan, Zeynep Bahap Kudret (Ekim 2021). Prof. Dr. İbrahim H. Diken ve Doç. Dr. Hatice Bakkaloğlu (Ed.). Zihin Yetersizliği ve Otizm Spektrum Bozukluğu (6 bas.). pegem.net. s. 4. ISBN 978-605-318-634-2. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022. 
  26. ^ Identification and Evaluation of Mental Retardation 4 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. DONNA K. DAILY, M.D., HOLLY H. ARDINGER, M.D., and GRACE E. HOLMES, M.D., University of Kansas Medical Center, Kansas City, Kansas
  27. ^ Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013 22 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

değiştir
Sınıflandırma


"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Zekâ_geriliği&oldid=33272191" sayfasından alınmıştır