İçeriğe atla

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
İmmoBot (mesaj | katkılar)
Botlar
1.107.709 değişiklik
k →top: dz., ; Gereksiz görünmez karakterler kaldırıldı: "left-to-right" (U+200E)
Ozgurlife (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
1.118 değişiklik
Birkaç ek bilgi
1. satır: 1. satır:
{{Savaş bilgi kutusu
{{Savaş bilgi kutusu
|çatışma = Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi
| çatışma = Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi
|parçası = [[Soğuk Savaş]] ve [[Afganistan Savaşı (1978-günümüz)|Afganistan Savaşı]]
| parçası = [[Soğuk Savaş]] ve [[Afganistan Savaşı (1978-günümüz)|Afganistan Savaşı]]
|resim = RIAN archive 644463 First stage in the Soviet troop withdrawal from Afghanistan.jpg
| resim = Mortar attack on Shigal Tarna garrison, Kunar Province, 87.jpg
| resim_boyutu = 300
|başlık = [[Sovyetler Birliği]]'nin [[Afganistan]]'dan çekilmesinin ilk aşaması, bir tören yürüyüşü
|tarih = 24 Aralık 1979-15 Şubat 1989<br>({{Yıl, ay, hafta ve güne göre zaman |ay1=12|gün1=24|yıl1=1979|ay2=02|gün2=15|yıl2=1989}})
| başlık = [[Kuner]] Eyaletindeki Mücahit savaşçılar, 1987
| tarih = 24 Aralık 1979-15 Şubat 1989<br>({{Yıl, ay, hafta ve güne göre zaman |ay1=12|gün1=24|yıl1=1979|ay2=02|gün2=15|yıl2=1989}})
|yer = [[Afganistan]]
| yer = [[Afganistan Demokratik Cumhuriyeti|Afganistan]]
|bölge =
| bölge =
|sebep =
| sebep =
|sonuç = Sovyet güçlerinin geri çekilmesi<br/>[[Afganistan Savaşı (1978-günümüz)|Afganistan Savaşı]]'nın devam etmesi
| sonuç = Sovyet güçlerinin geri çekilmesi<br/>[[Afganistan Savaşı (1978-günümüz)|Afganistan Savaşı]]'nın devam etmesi
|coğrafi_değişiklikler =
| coğrafi_değişiklikler =
|savaşan1 = {{bayraksimge|Soviet Union}} [[Sovyetler Birliği]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Afganistan Demokratik Cumhuriyeti]]
| savaşan1 = {{bayraksimge|Soviet Union}} [[Sovyetler Birliği]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Afganistan Demokratik Cumhuriyeti]]
|savaşan2 ={{Bayraksimge resim|Flag of Jihad.svg}} [[Afganistan Mücahitleri İslam Birliği|'''Sünni Mücahitler''']]:
| savaşan2 = {{Bayraksimge resim|Flag of Jihad.svg}} [[Afganistan Mücahitleri İslam Birliği|'''Sünni Mücahitler''']]:
*{{bayraksimge resim|Flag of Jamiat-e Islami.svg}} [[Cemiyet-i İslami]]<ref name=goodson/>
*{{bayraksimge resim|Flag of Jamiat-e Islami.svg}} [[Cemiyet-i İslami]]<ref name=goodson/>
**{{bayraksimge resim|Flag of Jamiat-e Islami.svg}} [[Şura-i Nazar]]
**{{bayraksimge resim|Flag of Jamiat-e Islami.svg}} [[Şura-i Nazar]]
51. satır: 52. satır:
*[[Afganistan Halkı Özgürlük Örgütü]]
*[[Afganistan Halkı Özgürlük Örgütü]]
*[[Afganistan Mücahit Özgürlük Savaşçıları Cephesi]]
*[[Afganistan Mücahit Özgürlük Savaşçıları Cephesi]]
|komutan1 = {{bayraksimge|Soviet Union}} [[Leonid Brejnev]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Yuri Andropov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Konstantin Çernenko]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Mihail Gorbaçov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Dmitri Ustinov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Sergey Sokolov (Marshal)|Sergei Sokolov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Valentin Varennikov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Igor Rodionov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Boris Gromov]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Babrak Karmal]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Muhammed Necibullah]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Abdül Reşid Dostum]]
| komutan1 = {{bayraksimge|Soviet Union}} [[Leonid Brejnev]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Yuri Andropov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Konstantin Çernenko]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Mihail Gorbaçov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Dmitri Ustinov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Sergey Sokolov (Marshal)|Sergei Sokolov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Valentin Varennikov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Igor Rodionov]]<br />{{bayraksimge|Soviet Union}} [[Boris Gromov]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Babrak Karmal]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Muhammed Necibullah]]<br />[[Dosya:Flag of Afghanistan 1980.svg|23px]] [[Abdül Reşid Dostum]]
|komutan2 = [[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Burhaneddin Rabbani]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Ahmet Şah Mesut]] <br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Abdül Hak (Afghan lideri)|Abdul Hak]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Ismail Han]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Gulbeddin Hikmetyar]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Jalaluddin Haqqani]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Abdullah Azzam]]<br />{{bayraksimge|PAK}} [[Muhammet Ziya-ül-Hak]] <br />{{bayraksimge|PAK}} [[Aktar Abdur Rahman]]<br />{{bayraksimge|United States}} [[Jimmy Carter]]<br />{{bayraksimge|United States}} [[Ronald Reagan]]<br />{{bayraksimge|Saudi Arabia}} [[Kral Halid]]<br />{{bayraksimge|Saudi Arabia}} [[Kral Fahd]]
| komutan2 = [[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Burhaneddin Rabbani]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Ahmet Şah Mesut]] <br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Abdül Hak (Afghan lideri)|Abdul Hak]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Ismail Han]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Gulbeddin Hikmetyar]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Jalaluddin Haqqani]]<br />[[Dosya:Flag of Jihad.svg|23px]] [[Abdullah Azzam]]<br />{{bayraksimge|PAK}} [[Muhammet Ziya-ül-Hak]] <br />{{bayraksimge|PAK}} [[Aktar Abdur Rahman]]<br />{{bayraksimge|United States}} [[Jimmy Carter]]<br />{{bayraksimge|United States}} [[Ronald Reagan]]<br />{{bayraksimge|Saudi Arabia}} [[Kral Halid]]<br />{{bayraksimge|Saudi Arabia}} [[Kral Fahd]]
| birlik1 = {{Bayraksimge resim|Communist star with golden border and red rims.svg}}[[Sovyetler Birliği Silahlı Kuvvetleri]] <br> {{Bayraksimge resim|Emblema KGB.svg}} [[KGB]] <br> {{Bayraksimge resim|Roundel of Afghanistan (1980–1987) – Army.svg}} [[Afganistan Demokratik Cumhuriyeti|Afganistan Demokratik Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri]]
|güç1 = '''Sovyet güçleri:'''
| birlik2 = Sunni Mücahit Gruplar <br> Şii Mücahit Gruplar
* 118.000 (1985)<ref name="Nyrop1986">{{Kitap kaynağı |başlık=Afghanistan: A Country Study |son=Nyrop |ilk=Richard F. |ad2=Donald M. |soyadı2=Seekins |tarih=Ocak 1986 |yayıncı=United States Government Printing Office |yer=Washington, DC |isbn= |sayfa=XVIII–XXV |url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter1.pdf |erişimtarihi= |arşivurl=https://web.archive.org/web/20011103033024/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/Afghanistan-Chapter1.pdf |arşivtarihi=3 Kasım 2001 |ölüurl=evet }}</ref>
| güç1 = {{Bayraksimge resim|Flag of the Soviet Union.svg}}Sovyetler Birliği <br> *620.000 toplam personel 115.000 (1986 tahmini) 120.000 (1987 tahmini) <br> {{Bayraksimge resim|Flag of Afghanistan (1980–1987).svg}} Afganistan <br> *Toplam 250.000 personel (1989)
'''Afgan güçleri:'''
⚫
| güç2 = Mücahitler <br>
* 55.000<ref>{{Web kaynağı | yazar = Mark N. Katz | url = http://www.mepc.org/articles-commentary/commentary/lessons-soviet-withdrawal-afghanistan | başlık = Middle East Policy Council &#124; Lessons of the Soviet Withdrawal from Afghanistan | yayıncı = Mepc.org | tarih = 9 Mart 2011 | erişimtarihi = 28 Temmuz 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160313035444/http://www.mepc.org/articles-commentary/commentary/lessons-soviet-withdrawal-afghanistan | arşivtarihi = 13 Mart 2016 | ölüurl =evet}}</ref>
* 200.000–250.000 savaşçı
⚫
|güç2 = '''Mücahitler:'''
⚫
| güç3 =
* 140.000(1985)
|güç3 =
| kayıp1 = {{bayraksimge|Soviet Union}} Sovyet güçleri <br>
⚫
* 14.453 <br>
|kayıp1 = '''Sovyet güçleri:'''
⚫
* 53.753 Yaralı<br>
⚫
* 14.453
⚫
* 311 Kayıp<br>
⚫
* 53.753 Yaralı
{{Bayraksimge resim|Flag of Afghanistan (1980–1987).svg}}Afgan güçleri<br>
⚫
* 311 Kayıp
* 13.310 (Mayıs 1988)<br>
'''Afgan güçleri:'''
* 35 478 yaralı<br>

* 311 kayıp <hr>
* 18.000<ref>{{Kitap kaynağı|url=http://books.google.com/?id=k86jifnA3oYC&pg=PA5&dq=osprey+russia+afghanistan#v=onepage&q&f=false|başlık=Russia's War in Afghanistan|yazar=David C. Isby|yayıncı=Books.google.es|erişimtarihi=15 Şubat 2012|isbn=978-0-85045-691-2|tarih=15 Haziran 1986}}{{Ölü bağlantı|date=Ocak 2023 }}</ref>
Toplam: 86.470–98.017
|kayıp2 = '''Mücahitler:'''
| kayıp2 = Mücahitler<br>
* 75.000-90.000 (tahmini)
* Toplam: 162.579–192.579+
|kayıp3 = '''Siviller:'''
| kayıp3 = Sivil kayıplar (Afgan):<br>
Bilinmiyor. Tahminler 700.000 ile 2.000.000 arasında değişiyor.{{Kaynak belirt}}
1.500.000–2.000.000 ölü<br>
⚫
|notlar =
3 milyonun üzerinde yaralı<br>
5 milyondan fazla ülke dışında yerinden edilmiş<br>
2 milyondan fazla ülke içinde yerinden edilmiş<br>
Savaşçı ölümleri:<br>
562.995'ten fazla kişi öldürüldü <hr>
Toplam ölümler:<br>
Yaklaşık 3 milyon kişi öldürüldü
| notlar =
}}
}}
{{Leonid Brejnev}}
{{Leonid Brejnev}}
'''Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi''' veya '''Sovyet-Afgan Savaşı,''' Sovyet kontrolündeki [[Afganistan Demokratik Cumhuriyeti|Afganistan Demokratik Cumhuriyeti'nde]] (DRA) 1979'dan 1989'a kadar süren uzun süreli bir silahlı çatışmaydı. Savaş, Soğuk Savaş'ın büyük bir çatışmasıydı, çünkü DRA, Sovyetler Birliği ve müttefik [[Yarı askerî|paramiliter]] gruplar arasında [[Afgan mücahitler|Afgan mücahitlere]] ve onların müttefik yabancı savaşçılarına karşı yoğun çatışmalar yaşandı. Mücahitler çeşitli ülke ve kuruluşlar tarafından desteklenirken, desteklerinin çoğunluğu [[Pakistan]], [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]] ([[Siklon Operasyonu]] kapsamında), [[Birleşik Krallık|İngiltere]], [[Çin]], [[İran]] ve [[Körfez ülkeleri|Basra Körfezi'ndeki Arap ülkelerinden]] geldi. Yabancı güçlerin katılımı, savaşı ABD ile Sovyetler Birliği arasında bir vekalet savaşı haline getirdi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://world101.cfr.org/understanding-international-system/conflict/eight-hot-wars-during-cold-war|başlık=Eight "Hot Wars" During the Cold War|erişimtarihi=2 October 2023|tarih=25 May 2023|çalışma=World 101|yayıncı=Council on Foreign Relations}}</ref> Çatışmalar 1980'ler boyunca çoğunlukla Afgan kırsalında gerçekleşti. Savaş yaklaşık 3.000.000 Afgan'ın ölümüyle sonuçlandı,<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Victorious Insurgencies: Four Rebellions that Shaped Our World|kısım=4: Afghanistan: End of the Red Empire|sayfalar=211|yayıncı=The University Press of Kentucky|alıntı=|yıl=2010|ad=Anthony|soyadı=James Joes|isbn=978-0-8131-2614-2}}</ref> milyonlarcası da mülteci olarak ülkeden kaçtı. Ülke dışında yerinden edilen Afganların çoğu [[Pakistan'daki Afganlar|Pakistan]] ve [[İran'daki Afganlar|İran'a]] sığındı. Afganistan'ın 1979 nüfus sayımına göre 13,5 milyonluk eski nüfusunun yaklaşık %6,5 ila %11,5'inin çatışma sırasında öldürüldüğü tahmin edilmektedir. Sovyet-Afgan Savaşı, Afganistan genelinde büyük yıkıma neden oldu ve bilim adamları tarafından [[Sovyetler Birliği'nin dağılması|Sovyetler Birliği'nin dağılmasına]] ve [[Soğuk Savaş|Soğuk Savaş'ın]] resmen sona ermesine katkıda bulunan önemli bir faktör olarak gösterildi.
'''Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi''' veya '''Sovyet-Afgan Savaşı''', [[Sovyetler Birliği]]'nin [[Afganistan]]'daki [[Marksist]] hükûmetin daveti üzerine Afganistan'a girerek, İslamcı [[mücahit]]lere karşı savaştığı 9 yıl süren bir savaştır. Savaş sürecinde 2,000,000 Afganistanlı öldürüldü, milyonlarca Afgan ülkeden kaçtı ve [[mülteci]] olarak başka ülkelere sığındı.<ref name="Khalidi">{{Akademik dergi kaynağı|ad=Noor Ahmad|soyadı=Khalidi|yıl=1991|başlık=Afganistan: Demographic Consequences of War: 1978-1987|dergi=[[Central Asian Survey]]|cilt=10|sayfalar=101-126|sayı=3|url=http://www.nonel.pu.ru/erdferkel/khalidi.pdf|doi=10.1080/02634939108400750|pmid=12317412|erişimtarihi=19 Temmuz 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171010130229/http://www.nonel.pu.ru/erdferkel/khalidi.pdf|arşivtarihi=10 Ekim 2017|ölüurl=hayır}}</ref>{{sfn|Klass|2018|p=129}}{{sfn|Goodson|2011|p=5}} [[Hindistan]] savaşta Afganistan hükûmetine destek vermiştir. Mücahitler ise [[Amerika Birleşik Devletleri]], [[Suudi Arabistan]], [[Pakistan]], [[Çin]] gibi bazı ülkelerden yardım almışlardır. Bu savaş [[Soğuk Savaş]]'ın ve Hindistan-Pakistan mücadelesinin bir uzantısı sayılabilir.{{kaynak belirt}}

Savaş, [[Leonid Brejnev]] liderliğindeki Sovyetlerin, Fırtına-333 Operasyonu sırasında kurulan Sovyet yanlısı yerel hükümeti desteklemek için Afganistan'ı işgal etmesiyle başladı. Buna cevaben uluslararası toplum tarafından Sovyetler Birliği'ne çok sayıda yaptırım ve ambargo uygulandı. Sovyet birlikleri Afganistan'ın büyük şehirlerini ve tüm ana iletişim arterlerini işgal ederken, mücahitler ülkenin tartışmasız Sovyet kontrolüne tabi olmayan - neredeyse tamamı kırsal kesimdeki engebeli, dağlık araziyi kapsayan - %80'inde küçük gruplar halinde gerilla savaşı yürüttü. Sovyetler, Afganistan'a milyonlarca kara mayını döşemenin yanı sıra, hem Afgan direnişine hem de sivillere karşı sert bir şekilde mücadele etmek için hava güçlerini kullandı. Mücahitlere güvenli bir sığınak sağladığı için köyleri yerle bir etti, hayati önem taşıyan sulama hendeklerini yok etti ve diğer yakıp yıkma taktiklerini uyguladı.

Sovyet hükümeti başlangıçta Afganistan'ın kasabalarını ve yol ağlarını hızla güvence altına almayı, [[Afganistan Demokratik Halk Partisi|Afganistan Halk Demokratik Partisi]] (PDPA) hükümetini istikrara kavuşturmayı ve tüm askeri güçlerini altı aydan bir yıla kadar bir süre içinde geri çekmeyi planlamıştı. Ancak Afgan gerillalarının şiddetli direnişiyle karşılaştılar ve engebeli dağlık arazide büyük operasyonel zorluklar yaşadılar. 1980'lerin ortalarına gelindiğinde Afganistan'daki Sovyet askeri varlığı yaklaşık 115.000 birliğe yükseldi ve ülke çapındaki çatışmalar yoğunlaştı. Savaş çabalarının karmaşıklığı, askeri, ekonomik ve politik kaynaklar giderek tükendikçe Sovyetler Birliği'ne giderek yüksek bir maliyet getirdi. 1987 ortalarında reformcu Sovyet lideri [[Mihail Gorbaçov|Mihail Gorbaçov,]] [[Sovyet güçlerinin Afganistan'dan çekilmesi|Sovyet ordusunun Afganistan'dan tamamen çekilmeye başlayacağını]] duyurdu. Çekilmenin son dalgası 15 Mayıs 1988'de başladı ve 15 Şubat 1989'da Afganistan'ı işgal eden son Sovyet askeri birliği [[Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti|Özbek SSC'ye]] geçti. Devam eden dış Sovyet desteğiyle, ADPA hükümeti mücahitlere karşı tek başına bir savaş çabası sürdürdü ve çatışma [[Afganistan İç Savaşı (1989-1992)|Afgan İç Savaşı'na]] dönüştü. Ancak Aralık 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Cumhuriyet'e verilen tüm destek çekildi ve bu durum 1992'de [[Afganistan Demokratik Halk Partisi|Vatan Partisi'nin]] İzole [[Afganistan Demokratik Cumhuriyeti|Cumhuriyeti'nin]] mücahitlerin elinde devrilmesine ve yeni bir [[Afganistan İç Savaşı (1992-1996)|Afgan İç Savaşı'nın]] başlamasına yol açtı.

== Yabancı katılımı ==
[[Afgan mücahitler|Afgan mücahitleri]] öncelikle [[Pakistan]], [[Amerika Birleşik Devletleri]], [[Suudi Arabistan]] {{Refn|<ref name="SaudUSA">{{cite journal |last1=Hegghammer |first1=Thomas |title=The Rise of Muslim Foreign Fighters: Islam and the Globalization of Jihad |journal=[[International Security (journal)|International Security]] |date=2011 |volume=35 |issue=3 |page=62 |doi=10.1162/ISEC_a_00023 |s2cid=40379198 |quote=The United States and Saudi Arabia did provide considerable financial, logistical, and military support to the Afghan mujahideen.}}</ref><ref name="britannica2001"/><ref name="britannica1978"/><ref name="Brzezinski">{{cite web|url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/coldwar/interviews/episode-17/brzezinski1.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20000829032721/http://www.gwu.edu/~nsarchiv/coldwar/interviews/episode-17/brzezinski1.html|archive-date=29 August 2000|title=Interview with Dr. Zbigniew Brzezinski-(13/6/97).|access-date=2 October 2014}}</ref><ref name="Wilson">{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/news/obituaries/charlie-wilson-congressman-whose-support-for-the-mujahideen-helped-force-the-soviet-union-out-of-afghanistan-1898180.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220524/https://www.independent.co.uk/news/obituaries/charlie-wilson-congressman-whose-support-for-the-mujahideen-helped-force-the-soviet-union-out-of-afghanistan-1898180.html |archive-date=24 May 2022 |url-access=subscription |url-status=live|title=Charlie Wilson: Congressman whose support for the mujahideen helped force the Soviet Union out of Afghanistan|work=The Independent|access-date=2 October 2014|location=London|first=Rupert|last=Cornwell|date=13 February 2010}}</ref><ref name="SaudiArabia">{{cite web|url=http://www.cfr.org/afghanistan/saudi-arabia-future-afghanistan/p17964|title=Saudi Arabia and the Future of Afghanistan|work=Council on Foreign Relations|access-date=2 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141007011621/http://www.cfr.org/afghanistan/saudi-arabia-future-afghanistan/p17964|archive-date=7 October 2014|url-status=dead}}</ref>}} ve [[Birleşik Krallık]] tarafından destekleniyordu ve bu da bunu [[Soğuk Savaş|Soğuk Savaş'ın]] bir [[Vekâlet savaşı|vekalet savaşı]] haline getiriyordu. Mücahidleri destekleyen ülkeler arasında en büyük maddi desteği ABD ve Suudi Arabistan verdi.<ref name="auto">{{Web kaynağı|url=https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/time/rd/17741.htm|başlık="Reagan Doctrine, 1985," United States State Department|erişimtarihi=20 February 2011|yayıncı=State.gov}}</ref> <ref name="Timeline">{{Haber kaynağı|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/7883532.stm|başlık=Timeline: Soviet war in Afghanistan|erişimtarihi=2 October 2014|tarih=17 February 2009|çalışma=BBC News}}</ref> Bununla birlikte, [[İslam dünyası|Müslüman dünyasındaki]] özellikle Basra Körfezindeki özel bağışçılar ve dini hayır kurumları, Afgan isyancılar için herhangi bir yabancı hükümetten çok daha fazla fon topladı.<ref name="shichor">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=GXj4a3gss8wC&pg=PA157|başlık=Xinjiang: China's Muslim Borderland|sayfalar=157–158|yayıncı=M.E. Sharpe|yıl=2004|ad=S.|soyadı=Frederick Starr|isbn=978-0-7656-3192-3}}</ref> {{Kdn|Kepel|2002}} <ref>According to Milton Bearden, former CIA chief in charge of the Afghan department, "The Saudi dollar-for-dollar match with the US taxpayer was fundamental to the success [of the ten-year engagement in Afghanistan]" (from [https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/binladen/interviews/bearden.html Milton Bearden] Interview. PBS Frontline.)</ref> Jason Burke şunu anlatıyor: "Afgan cihadı için harcanan paranın yüzde 25 kadar küçük bir kısmı aslında doğrudan devletler tarafından sağlandı." <ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Al-Qaeda: Casting a Shadow of Terror|sayfa=59|yayıncı=[[I.B. Tauris]]|başlık-bağı=Al-Qaeda: Casting a Shadow of Terror|yıl=2004|ad=Jason|soyadı=Burke|isbn=978-1-85043-666-9}}</ref> Suudi Arabistan savaş çabalarına yoğun bir şekilde dahil oldu ve Amerika Birleşik Devletleri'nin katkılarını kamu fonlarından dolar bazında eşleştirdi. Suudi Arabistan ayrıca Afgan mücahitleri için özel bağışlarla muazzam miktarda para topladı, bu paranın en yoğun olduğu dönemde ayda yaklaşık 20 milyon doları buluyordu.<ref>{{Web kaynağı|url=https://foreignpolicy.com/2014/07/14/riedel-the-war-against-the-soviets-in-afghanistan-was-run-by-zia-not-by-us/|başlık=The war against the Soviets in Afghanistan was run by Zia, not by us|erişimtarihi=25 March 2020|tarih=14 July 2014|çalışma=FOREIGN POLICY|yayıncı=THE SLATE GROUP|ad=Thomas|soyadı=Ricks}}</ref> Mücahidleri destekleyen diğer ülkeler ise [[Mısır]], [[Çin]] ve [[İsrail|İsrail'di]].{{Kdn|Crile|2003}} <ref>{{Web kaynağı|url=https://www.wionews.com/south-asia/how-pakistans-president-zia-collaborated-with-israels-mossad-to-defeat-soviet-forces-in-afghanistan-353467|başlık=How Pakistan's President Zia collaborated with Israel's Mossad to defeat Soviet forces in Afghanistan|erişimtarihi=7 February 2021|dil=en|çalışma=WION}}</ref> <ref>{{Web kaynağı|url=https://eurasiantimes.com/how-israel-pakistan-relations-could-be-established-by-the-end-of-2020/|başlık=How Israel-Pakistan Relations Could Be Established By The End Of 2020?|erişimtarihi=7 February 2021|tarih=29 August 2019|dil=en-US|çalışma=Latest Asian, Middle-East, EurAsian, Indian News}}</ref> [[İran]] ise sadece Şii Mücahidleri yani Farsça konuşan Şii [[Hazaralar|Hazaraları]] sınırlı bir şekilde destekledi. Bu gruplardan biri de Afgan Şiilerinin siyasi birliği olan Tahran Sekizlisi'ydi.<ref name="ruttig">Ruttig, T. ''Islamists, Leftists – and a Void in the Center. ''</ref> {{Kdn|Goodson|2011}} Bunlar ağırlıklı olarak [[İslam Devrimi Muhafızları Ordusu|İslam Devrim Muhafızları]] tarafından sağlanıyordu, ancak İran'ın Hazaralara verdiği destek yine de birleşik bir Mücahid cephesi kurma çabalarını boşa çıkardı.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=g5CATmJzU0wC&pg=PT60|başlık=Persian Dreams: Moscow and Tehran Since the Fall of the Shah|tarih=2009|sayfalar=94–95|yayıncı=Potomac Books, Inc.|ad=John W|soyadı=Parker|isbn=978-1-59797-646-6}}</ref>

⚫
Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesinde [[Çin-Sovyet ayrılığı]] nedeniyle [[Çin Halk Kurtuluş Ordusu]] birlikleri Afgan mücahitlerini desteklemiştir. Bu destek doğrultusunda mücahitlerin Pakistan'da yer alan eğitim kampları Çin sınırları içerisine taşındı, Çinli askeri danışmanlar bu kamplarda mücahitlere askerî eğitim vermiş ve bununla birlikte yüzlerce uçaksavar füzesi, roketatar ve makineli tüfek desteği sağlanmıştır.<ref name="Xinjiang: China's Muslim Borderland" /><ref>Kinsella, Warren. "Unholy Alliances", Lester Publishing, 1992.</ref>

Savaş nedeniyle ülkenin savaş öncesi nüfusunun tam üçte biri olan 5,5 milyon Afgan mülteci durumuna düştü ve ülkeden Pakistan ya da İran'a kaçtı.{{Kdn|Kaplan|2008}} Başka bir tahmine göre 6,2 milyon mülteci var.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=PpJKEAAAQBAJ&pg=PA59|başlık=The Afghanistan Wars|tarih=2021|sayfa=59|yayıncı=Red Globe Press|seri=3rd|ad=William|soyadı=Maley|isbn=978-1-352-01100-5}}</ref> 1981 yılının sonuna gelindiğinde [[Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği|BM Mülteciler Yüksek Komisyonu,]] Afganların dünyadaki en büyük mülteci grubunu temsil ettiğini bildirdi.<ref name="Sliwinski">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Afghanistan: Decimation of a People|sayı=1|sayfalar=39–56|çalışma=Orbis|yıl=1989|cilt=33|ad=Marek|soyadı=Sliwinski|pmid=11617850}}</ref> {{Kdn|Klass|2018}} {{Kdn|Goodson|2011}}

Savaşın mirası Afganistan'a silah, uyuşturucu ve terörizm kültürünü getirdi. Geleneksel güç yapısı da güçlü Mücahid milislerin lehine değiştirildi.<ref name="cdlib">{{Web kaynağı|url=https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h;chunk.id=0;doc.view=print|başlık=Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982|arşivtarihi=Jan 21, 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230121200011/https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft7b69p12h;chunk.id=0;doc.view=print|tarih=1995|çalışma=UC Press E-Books Collection, 1982-2004|ad=M. Hassan|soyadı=Kakar}}</ref> Militarizasyon, ülkedeki toplumu dönüştürdü, ağır silahlı polisin, özel korumaların ve açık silahlı sivil savunma gruplarının hem savaş sırasında hem de sonrasındaki on yıllar boyunca Afganistan'da norm haline gelmesine yol açtı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://prr.hec.gov.pk/jspui/bitstream/123456789/6891/1/Aqab_Mehmood_Malik_Strategic_%26_Nuclear_Studies_2015_NDU_19.05.2016.pdf|başlık=THE WEAPONISATION OF AFGHANISTAN AND THE EFFECTS OF SMALL ARMS AND LIGHT WEAPONS PROLIFERATION ON CONFLICT DYNAMICS|arşivtarihi=9 September 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200909110438/http://prr.hec.gov.pk/jspui/bitstream/123456789/6891/1/Aqab_Mehmood_Malik_Strategic_%26_Nuclear_Studies_2015_NDU_19.05.2016.pdf}}</ref> Savaş aynı zamanda ülkedeki etnik güç dengesini de değiştirdi. [[Peştunlar|Peştunlar,]] [[Dürrânîler|Durrani İmparatorluğu'nun]] 1747'deki modern kuruluşundan bu yana tarihsel olarak siyasi olarak egemen olsa da, iyi organize olmuş Mücahit yanlısı veya hükümet yanlısı grupların çoğu [[Tacikler]], [[Özbekler]] ve [[Hazaralar|Hazaralardan]] oluşuyordu. Peştunların siyasi açıdan giderek parçalanması nedeniyle devlet üzerindeki nüfuzları sorgulanmaya başlandı.<ref name="Noor-2007">{{Tez kaynağı|url=http://prr.hec.gov.pk/jspui/bitstream/123456789/1322/1/799S.pdf|başlık=The Causes of the Failure of Government of Afghanistan Under Professor Burhanuddin Rabbani (Afghanistan from Geneva Accords to the rise of Taliban (1988–96))|erişimtarihi=26 December 2021|tarih=December 2007|yayıncı=University of Peshawar}}</ref>

== Sonrası ==

=== Sovyetler Birliği'nin Çöküşü ===
Bilim adamları Rafael Reuveny ve Aseem Prakash'a göre savaş, Kızıl Ordu'nun yenilmez imajını zayıflatarak, Sovyet meşruiyetini baltalayarak ve yeni siyasi katılım biçimleri yaratarak [[Sovyetler Birliği'nin dağılması|Sovyetler Birliği'nin çöküşüne]] katkıda bulundu.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.mca-marines.org/gazette/soviet-failure-afghanistan|başlık=The Soviet Failure in Afghanistan &#124; Marine Corps Association|erişimtarihi=19 January 2018|arşivtarihi=12 January 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180112102333/https://www.mca-marines.org/gazette/soviet-failure-afghanistan|tarih=25 July 2014|yayıncı=Mca-marines.org}}</ref> <ref name="REUVENY-1999">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://faculty.washington.edu/aseem/afganwar.pdf|başlık=The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union|erişimtarihi=15 July 2015|tarih=1999|sayı=4|sayfalar=693–708|çalışma=Review of International Studies|cilt=25|ad=Rafael|soyadı=Reuben|doi=10.1017/s0260210599006932|ad2=Aseem|soyadı2=Prakash}}</ref> <ref name="PRI">{{Kaynak|url=https://www.pri.org/stories/2011-04-28/it-s-victory-day-who-s-winning|başlık=It's Victory Day, but who's winning?|tarih=28 April 2011|yayıncı=PRI.org}}</ref> Öte yandan, Sovyetler Birliği'nin maliyetleri diğer taahhütlerle karşılaştırıldığında çok büyük değildi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=13cTDAAAQBAJ&pg=PA330|başlık=Afgantsy: The Russians in Afghanistan 1979–1989|tarih=2011|sayfalar=330–331|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|ad=Rodric|soyadı=Braithwaite|isbn=978-0-19-983265-1}}</ref> CIA, 1987'de maliyetlerin yıllık Sovyet askeri harcamalarının yaklaşık yüzde 2,5'u kadar olduğunu tahmin ediyordu.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=Hb8xAwAAQBAJ&pg=PA29|başlık=What We Won: America's Secret War in Afghanistan, 1979–1989|tarih=2014|sayfa=29|yayıncı=Brookings Institution Press|ad=Bruce|soyadı=Riedel|isbn=978-0-8157-2595-4}}</ref> Tarihçi Sergey Radchenko'ya göre Afganistan savaşının SSCB'yi iflas ettirdiğine dair hiçbir kanıt yok. Sovyetler Birliği 1984 ile 1987 arasında yaklaşık 7,5 milyar dolar harcadı, ancak bu rakam yaklaşık 128 milyar dolarlık yıllık askeri bütçeyle karşılaştırıldığında ihmal edilebilir düzeydeydi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Before and After the Fall: World Politics and the End of the Cold War|kısım=Mikhail Gorbachev: The Anatomy of New Thinking|kısım-url=https://books.google.com/books?id=sA9NEAAAQBAJ&pg=PA56|tarih=2021|sayfa=56|yer=|yayıncı=Cambridge University Press|ad=Sergey|soyadı=Radchenko|isbn=978-1-108-82425-5|doi=10.1017/9781108910194.004}}</ref> <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=rf1Yg2SGLQgC&pg=PA42|başlık=A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan|tarih=2011|sayfa=42|yer=|yayıncı=Harvard University Press|ad=Artemy M.|soyadı=Kalinovsky|isbn=978-0-674-05866-8}}</ref> Geri çekilme kararı bir dizi siyasi faktöre dayanılarak verildi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Endings|kısım=The collapse of the Soviet Union, 1990–1991|kısım-url=https://books.google.com/books?id=xjTVBAAAQBAJ&pg=PT371|tarih=2010|sayfalar=361–362|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|seri=The Cambridge History of the Cold War|cilt=III|ad=Alex|soyadı=Pravda|isbn=978-0-521-83721-7|doi=10.1017/CHOL9780521837217.018|editör1-bağ=Odd Arne Westad}}</ref> Tarihçiler Stephen Kotkin ve Vladislav Zubok'un Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla ilgili çalışmaları, çöküşün esas olarak iç nedenlerini tespit ediyor ve Afganistan savaşından sadece laf arasında bahsediyor.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 1970–2000|tarih=2008|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|ad=Stephen|soyadı=Kotkin|isbn=978-0-19-536863-5}}</ref> <ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Collapse: The Fall of the Soviet Union|tarih=2021|yer=New Haven (CT)|yayıncı=Yale University Press|ad=Vladislav M.|soyadı=Zubok|isbn=978-0-300-25730-4}}</ref>

Savaş, Sovyetler Birliği'nde parti ile ordu arasında bir bölünme yarattı, burada Sovyet ordusunu SSCB'nin denizaşırı çıkarlarını korumak için kullanmanın etkinliği artık şüpheye düşürüldü. Rus olmayan cumhuriyetlerde bağımsızlıkla ilgilenenler ordunun yenilgisi karşısında cesaretlendi. Bazı Rus liderler, Sovyet karşıtı direnişi askeri olarak bastırma yeteneğinden [[Prag Baharı|1968'de Çekoslovakya'da]], [[1956 Macaristan Ayaklanması|1956'da Macaristan'da]] ve [[Doğu Alman Ayaklanması|1953'te Doğu Almanya'da]] olduğu gibi şüphe etmeye başladı. Savaş, "Sovyet olmayanların Afganlara karşı yürüttüğü bir Sovyet savaşı" olarak görüldüğünden, Sovyetler Birliği dışında Sovyetler Birliği'nin ulusötesi bir siyasi birlik olarak meşruiyetinin altını oydu. Savaş, savaş gazilerinin yeni sivil örgütleri biçiminde, komünist partinin siyasi hegemonyasını zayıflatan yeni siyasi katılım biçimleri yarattı. Aynı zamanda basın ve medyada [[Glasnost]] döneminde devam eden dönüşümü de başlattı.<ref name="REUVENY-19992">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://faculty.washington.edu/aseem/afganwar.pdf|başlık=The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union|erişimtarihi=15 July 2015|tarih=1999|sayı=4|sayfalar=693–708|çalışma=Review of International Studies|cilt=25|ad=Rafael|soyadı=Reuben|doi=10.1017/s0260210599006932|ad2=Aseem|soyadı2=Prakash}}</ref>

=== İç savaş ===
Savaş, Sovyet Ordusunun geri çekilmesiyle sona ermedi. Sovyetler Birliği, Kabil yetkilileri arasında paniğe yol açacağı yönündeki uyarılarla kışın ortasında Afganistan'ı terk etti. Afgan mücahitleri taşra kasaba ve şehirlerine ve gerekirse gerekirse Kabil'e saldırmaya hazırdı. Genel Sekreter [[Muhammed Necibullah|Muhammed Necibullah'ın]] hükümeti, halk desteği, bölge veya uluslararası tanınma elde edemese de 1992 yılına kadar iktidarda kalmayı başardı. İronik bir şekilde, üst düzey subaylarının ayrılmasıyla morali bozulana kadar Afgan Ordusu, doğrudan Sovyet vesayeti altında asla ulaşamadığı bir performans düzeyine ulaşmıştı. Kabil, Mücahidlerin siyasi ve askeri zayıflıklarını açığa çıkaran bir çıkmaza ulaşmıştı. Ancak neredeyse üç yıl boyunca Necibullah hükümeti kendisini Mücahidlerin saldırılarına karşı başarıyla savunurken, hükümet içindeki gruplar da muhalifleriyle bağlantılar geliştirdi.

Sovyet lideri [[Mihail Gorbaçov|Mihail Gorbaçov,]] 1989'da Afganistan lideri [[Muhammed Necibullah]] ile işbirliği içinde, ateşkes ve barış müzakereleriyle sonuçlanacak şekilde sırasıyla hükümete ve gerillalara Sovyet ve Amerikan yardımının ortaklaşa kesilmesi için bir barış planı önerdi.<ref name="nytimes.com">{{Haber kaynağı|url=https://www.nytimes.com/1989/04/30/world/after-jalalabad-s-defense-kabul-grows-confident.html|başlık=After Jalalabad's Defense, Kabul Grows Confident|tarih=30 April 1989|çalışma=The New York Times|ad=John F.|soyadı=Burns}}</ref> Necibullah, siyasi bir çözüme ulaşmak için Amerikan işbirliğini aradı.<ref name="ReferenceB">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=AwadDwAAQBAJ&pg=PT156|başlık=Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response|tarih=11 June 2019|yayıncı=Routledge|ile=Google Books|ad=Adenrele|soyadı=Awotona|isbn=978-1-351-33400-6}}</ref> Ancak [[George H. W. Bush|George HW Bush'un]] yeni seçilen yönetimi, savaşı savaş yoluyla kazanmayı umarak planı reddetti. Sovyetlerin çekilmesinden hemen sonra Mücahidler, Pakistan'ın [[Servislerarası İstihbarat|Servisler Arası İstihbaratından]] (ISI) Hamid Gül'ün kışkırttığı bir planla doğudaki [[Celalabad]] şehrine saldırdı.<ref name="indianexpress.com">{{Web kaynağı|url=https://indianexpress.com/article/explained/najibullah-grave-death-afghanistan-hamdullah-mohib-6433076/|başlık=Explained: Why a top Afghan official visited the grave of ex-President Najibullah|tarih=30 May 2020}}</ref> Hem Amerikalılar hem de Pakistanlılar, Celalabad'ın hızla gerillaların eline geçmesini ve Kabil'de nihai muzaffer bir saldırıyla sonuçlanmasını bekliyordu.<ref name="nytimes.com" /> <ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.csmonitor.com/1989/0315/ojal.html|başlık=Tough Battle Takes Toll on Afghans. JALALABAD: KEY TO BROADER VICTORY?|tarih=15 March 1989|çalışma=Christian Science Monitor}}</ref> Afgan Ordusu, Mücahidlerin saldırısını engellemeyi başararak Sovyet birlikleri olmadan yeteneklerini kanıtladı ve Mücahidler için büyük bir yenilgiyle sonuçlandı.<ref name="indianexpress.com" /> Celalabad'daki zafer, Necibullah hükümetine, özellikle eski komünistleri ve muhalefetteki ılımlıları kapsayan siyasi bir çözüme ulaşabileceğine dair güven verdi.<ref name="ReferenceB2">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=AwadDwAAQBAJ&pg=PT156|başlık=Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response|tarih=11 June 2019|yayıncı=Routledge|ile=Google Books|ad=Adenrele|soyadı=Awotona|isbn=978-1-351-33400-6}}</ref> Afgan ve Sovyet hükümetlerinin yanı sıra [[Çin]] de geniş tabanlı bir hükümetin kurulmasını desteklediğini ve [[İran|İran'ın]] da müzakere yoluyla barışçıl bir çözümü desteklediğini açıkça söyledi. Hem Çin hem de İran gerillaları destekleyen ülkelerdi. Ancak ABD ve Pakistan askeri çözüme bağlı kaldı. Ayrıca Afgan hükümeti, binlerce sivilin hayatını kaybettiği ve şehrin büyük bir bölümünün zarar gördüğü Celalabad bombardımanının ABD ve Pakistan tarafından Amerikan silahları kullanılarak planlandığını iddia edebilir.<ref name="nytimes.com2">{{Haber kaynağı|url=https://www.nytimes.com/1989/04/30/world/after-jalalabad-s-defense-kabul-grows-confident.html|başlık=After Jalalabad's Defense, Kabul Grows Confident|tarih=30 April 1989|çalışma=The New York Times|ad=John F.|soyadı=Burns}}</ref>

Aralık 1990'da ABD ve Sovyetler Birliği, iç savaşta taraflara silah tedarikini sona erdirme konusunda anlaşmaya yaklaştı ancak bir tarih üzerinde anlaşmaya varılamadı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Afghanistan in 1991: A Glimmer of Hope|sayı=2|sayfalar=189–196|çalışma=Asian Survey|yıl=1992|cilt=32|soyadı=Tarzi, Shah M.|doi=10.2307/2645218}}</ref> Sovyetlerin geri çekilmesinden iki yıl sonra, gerillalar yalnızca bir eyalet başkenti olan [[Tarin Kot|Tarinkot'u]] ele geçirdiler ve buranın teslim edilmesi yerel kabile liderleri tarafından ayarlandı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://apnews.com/article/c1b1c2f0f096fa4214768ff7f4f59af8|başlık=Even Guerrillas Surprised when Khost Fell with Graphic|çalışma=[[Associated Press]]}}</ref> Ancak Mart 1991'de <ref>{{Web kaynağı|url=https://www.upi.com/Archives/1991/03/31/Mujahideen-claim-the-fall-of-Khost/9437670395600/|başlık=Mujahideen claim the fall of Khost|çalışma=UPI}}</ref> gerillalar ilk kez Küçük Rusya lakaplı [[Host (şehir)|şehri]] ele geçirmeyi başardı.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=tp5IrLhWbTkC&pg=PA253|başlık=Historical Dictionary of Afghanistan|tarih=10 November 2011|yayıncı=Scarecrow Press|ile=Google Books|ad=Ludwig W.|soyadı=Adamec|isbn=978-0-8108-7957-7}}</ref> Ancak gerillalar, ABD ve Pakistan'ın beklediği gibi Afgan Ordusunu tam anlamıyla mağlup edemedi ve Necibullah hükümeti de savaş alanında galip gelemedi. <ref name="ReferenceC">{{Haber kaynağı|url=https://www.nytimes.com/1991/12/29/magazine/in-afghanistan-peace-must-wait.html|başlık=IN AFGHANISTAN, Peace Must Wait|tarih=29 December 1991|çalışma=The New York Times|ad=Rob|soyadı=Schultheis}}</ref> Bu durum, Sovyetler Birliği'ndeki [[1991 Sovyetler Birliği darbe girişimi|1991 Ağustos Darbesi'nin]] ardından sona erdi <ref name="ReferenceC" /> - Rus gazeteci [[Andrey Karaulov|Andrey Karaulov'a]] göre, Necibullah'ın güç kaybetmesinin ana tetikleyicisi, Rusya'nın 1992'de siyasi nedenlerle Afganistan'a petrol ürünleri satmayı reddetmesiydi. Nisan ayında Necibullah ve onun komünist hükümeti, Necibullah'ın yerine ülke için yeni bir yönetim konseyi getiren Mücahidlerin eline geçti. 1979'dan 1992'ye kadar hiçbir zaman birleşik bir komuta altında olmayan eski Mücahid gerillalarının 1992'de işleyen bir birlik hükümeti kurmayı başaramaması üzerine iç savaş devam etti. İç savaş devam etti ve 1990'larda yaklaşık 400.000 Afgan sivil hayatını kaybetti ve sonunda [[Taliban]] yönetimine yol açtı.<ref>"[http://www.csmonitor.com/2001/0920/p1s3-wosc.html/(page)/4 Life under Taliban cuts two ways]".</ref>

=== Dünya geneli cihatçı hareketlerin yükselişi ===
Sovyetlerin geri çekilmesinin ardından, bazı yabancı gönüllüler ([[Usame bin Ladin|Usame bin Ladin'in]] [[El-Kaide|El Kaide'si]] dahil) {{Kdn|Kepel|2002}} ve genç Afgan mülteciler Afganistan, Pakistan ve yurtdışında şiddetli cihadı sürdürmeye devam ettiler. Afganistan'ı terk eden binlerce Afgan Arap'tan bazıları, [[Cezayir]], Mısır, [[Bosna-Hersek|Bosna]] ve [[Çeçenistan|Çeçenya]] gibi yerlerde isyancı veya terörist olarak "hayati roller" oynayan yetenekli liderler, dini ideologlar ve askeri komutanlar haline geldi.<ref name="hafez">{{Web kaynağı|url=https://www.ctc.usma.edu/posts/jihad-after-iraq-lessons-from-the-arab-afghans-phenomenon|başlık=Jihad After Iraq: Lessons from the Arab Afghans Phenomenon|erişimtarihi=22 July 2015|arşivtarihi=23 July 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150723040609/https://www.ctc.usma.edu/posts/jihad-after-iraq-lessons-from-the-arab-afghans-phenomenon|tarih=15 March 2008|yayıncı=Combating Terrorism Center|ad=Mohammed M.|soyadı=Hafez}}</ref> Pakistan'daki onbinlerce Afgan mülteci çocuk, muhafazakârlık ve dini titizlik ruhuyla medreselerde eğitim gördü ve Afganistan'da [[Taliban|Taliban'ın]] ve Pakistan'da Sipah-e-Sahabe'nin saflarını ve liderliğini doldurmaya devam etti.{{Kdn|Kepel|2002}} Gruplar, [[İslam'da siyasi mezhepler|Siyasal İslam'ın]] yeni çeşitlerini bünyesinde barındırıyordu. Bunlar, yabancı gönüllüler arasında [[Cihatçı Selefilik|Selefi cihatçılık]] {{Kdn|Kepel|2002}} ve medrese eğitimi almış kişiler arasında "melez" [[Diyubendi|Deobandi]] cihatçılığı.{{Kdn|Kepel|2002}}
[[Dosya:Hamid Mir interviewing Osama bin Laden.jpg|küçükresim|270x270pik|Usame bin Ladin ve arka plandaki [[AKS-74U|AK-74]], mücahitlerin Sovyetlere karşı kazandığı zaferin bir simgesi, çünkü bu silahlar [[Spetsnaz]] kuvvetlerinden ele geçirilmiş,1997]]
Afganistan'ın Genel Sekreteri [[Muhammed Necibullah]], 1992'de Mücahidler tarafından görevden alınmadan önce, kendisini ziyaret eden ABD'li bir akademisyene "Afganistan'ın aşırılıkçıların elinde bir istikrarsızlık merkezi olacağını" söylemişti. Bush yönetiminin, Necibullah ve Sovyetlerin topyekûn askeri çözüm yerine gerillalarla koalisyon hükümeti kurulması önerilerini desteklemeye istekli olsaydı kaosun önlenebileceği iddia edildi. Necibullah ayrıca ''International Herald Tribune'a'' yaptığı açıklamada, "Eğer kökten dincilik Afganistan'a gelirse, savaş uzun yıllar devam eder. Afganistan terörün merkezi haline gelir" dedi.<ref name="ReferenceB3">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=AwadDwAAQBAJ&pg=PT156|başlık=Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response|tarih=11 June 2019|yayıncı=Routledge|ile=Google Books|ad=Adenrele|soyadı=Awotona|isbn=978-1-351-33400-6}}</ref>

Yalnızca uluslararası destek sağlamakla kalmayıp aynı zamanda bu gönüllülere cihat için Afganistan'a seyahat etmeleri konusunda ilham veren kişi de Filistinli [[Müslüman Kardeşler|Müslüman Kardeşler'in]] din adamı [[Abdullah Azzam|Abdullah Azzam'dı]] . [[İslam dünyası|Müslüman dünyasını]] ve Amerika Birleşik Devletleri'ni gezerek genç Müslümanlara, Sovyet birliklerinin büyük birliklerini neredeyse tek başına mağlup eden Mücahidler, at sırtında savaşa giden melekler ve kuşlar tarafından önlenen bombalar gibi mucizevi eylemlerin hikayeleriyle ilham verdi.<ref>examples can be found in "The Signs of ar-Rahmaan in the Jihad of the Afghan," www.</ref> Gönüllüler de birbirlerini etkiledi. Birçok beklenmedik dini-siyasi fikir, onlarca ülkeden İslamcıların kamplarda ve eğitim merkezlerinde "büyük buluşması" sırasında "fikir alışverişi" yapıldı. {{Kdn|Kepel|2002}} Bunlardan özellikle biri, [[Cihatçı Selefilik|Selefi cihatçılık]] olarak bilinen, "silahlı mücadeleye ve aşırı dinsel güce dayalı İslamcı ideolojinin bir çeşidi" idi.{{Kdn|Kepel|2002}}

Afganistan'dan çekildikten kısa bir süre sonra Sovyetler Birliği çöktüğünde gönüllüler "coşkuluydu". {{Kdn|Kepel|2002}} [[Usame bin Ladin|Usame bin Ladin'in]] sözleriyle, " [[Sovyetler Birliği'nin dağılması|Sovyetler Birliği'nin dağılmasında]] övgünün... Tanrı'ya ve Afganistan'daki mücahitlere ait olduğuna... ABD'nin kayda değer bir rolü olmadığına" inanarak <ref>''Messages to the World'', 2006, p. 50.</ref>. Cihadlarını hevesle başka ülkelerde de çoğaltmaya çalıştılar.{{Kdn|Kepel|2002}} Bu ülkelerden üçü Bosna, Cezayir ve Mısır'dı. [[Bosna Savaşı|Bosna'da]] Selefi cihadçı Afgan Araplar, [[Bosna-Hersek Sırpları|Bosnalı Sırp]] ve [[Bosna-Hersek Hırvatları|Hırvat]] milislere karşı savaştı ancak bir Selefi devleti kurmayı başaramadı. Cezayir ve Mısır'da binlerce gönüllü geri döndü ve savaştı, ancak daha da az başarılı oldular.<ref name="FAS-1994">{{Web kaynağı|url=https://fas.org/irp/news/1994/afghan_war_vetrans.html|başlık=Arab Veterans of Afghanistan War Lead New Islamic Holy War|erişimtarihi=9 July 2015|tarih=28 October 1994|çalışma=FAS|yayıncı=Compass}}</ref> {{Kdn|Kepel|2002}} [[Cezayir İç Savaşı|Cezayir'de]] Selefi cihatçılar [[Silahlı İslami Grup|GIA'nın]] liderliğine ve onun için savaşmaya yardım ederek binlerce sivili kasten öldürdü.<ref name="bergen-BB">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.foreignaffairs.com/articles/afghanistan/2005-10-01/blowback-revisited|başlık=Blowback Revisited|erişimtarihi=23 July 2015|tarih=November–December 2005|sayı=November/December 2005|sayfalar=2–6|çalışma=Foreign Affairs|cilt=84|ad=Peter|soyadı=Bergen|doi=10.2307/20031771|ad2=Alec|soyadı2=Reynolds}}</ref> [[Mısır'da Terörizm|Mısır'da]] [[İslam Cemaati (Mısır)|El-Gama'a el-İslamiyye]] 1990 ile 1997 yılları arasında binden fazla insanı öldürdü ancak hükümeti devirmeyi de başaramadı.<ref name="bergen-BB" /> {{Kdn|Kepel|2002}}


Mücahidleri finanse etmenin istenmeyen sonuçları, [[1993 Dünya Ticaret Merkezi saldırısı|1993 Dünya Ticaret Merkezi bombalamasında]] ve [[11 Eylül saldırıları|11 Eylül saldırılarında]] olduğu gibi Amerika Birleşik Devletleri'nin başına geldi.<ref name="bergen-BB2">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.foreignaffairs.com/articles/afghanistan/2005-10-01/blowback-revisited|başlık=Blowback Revisited|erişimtarihi=23 July 2015|tarih=November–December 2005|sayı=November/December 2005|sayfalar=2–6|çalışma=Foreign Affairs|cilt=84|ad=Peter|soyadı=Bergen|doi=10.2307/20031771|ad2=Alec|soyadı2=Reynolds}}</ref> 1993 bombalamasında, bombalama olayına katılanların tümü ya Afganistan'da görev yapmıştı ya da daha sonra [[El-Kaide|El Kaide'nin]] fiili ABD'si olduğu ortaya çıkacak olan Afgan cihadı için Brooklyn merkezli bağış toplama kurumuyla bağlantılıydı.<ref name="bergen-BB2" /> 2001 saldırısının liderleri Usame Bin Ladin, [[Halid Şeyh Muhammed]] <ref name="NYTimesGuantanamoDocketISN10024">{{Haber kaynağı|url=http://projects.nytimes.com/guantanamo/detainees/10024-khalid-shaikh-mohammed|başlık=Guantanamo Docket: Khalid Shaikh Mohammed|tarih=3 November 2008|çalışma=The New York Times|ad=Margot|soyadı=Williams}}</ref> her ikisi de Afganistan'da savaşmıştı ve bin Ladin, Abdullah Azzam'ın teğmeniydi. Grubu El Kaide, Sudan'dan sınır dışı edildikten sonra Taliban'a sığınmak için Afganistan'a döndü.<ref name="bergen-BB2" /> 11 Eylül saldırısından önce El Kaide, 1998'de Afrika'daki [[1998 Amerika Birleşik Devletleri büyükelçilikleri saldırıları|iki ABD büyükelçiliğini bombalamıştı]] ve 2000'de neredeyse Yemen'deki [[USS Cole saldırısı|USS ''Cole'u'']] batırıyordu.<ref name="bergen-BB2" /> Ancak Bin Ladin'e veya bağlı kuruluşlarından herhangi birine doğrudan ABD yardımı sağlanmadı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The Osama bin Laden I Know: An Oral History of al Qaeda's Leader|sayfalar=[https://archive.org/details/osamabinladenikn00berg_0/page/60 60]–61|yayıncı=[[Simon & Schuster]]|başlık-bağı=The Osama bin Laden I Know|yıl=2006|ad=Peter|soyadı=Bergen|isbn=978-0-7432-9592-5}}</ref>
Bölgeye Sovyet askerleri ilk olarak 24 Aralık 1979'da Sovyet lideri [[Leonid Brejnev]]'in emriyle gönderilmiştir. 14 Nisan 1988'de, [[Birleşmiş Milletler]]'in girişimiyle [[Cenevre]]'de imzalanan [[Cenevre Anlaşması (1988)|Cenevre Anlaşması]] sonrasında, 15 Mayıs itibarıyla Sovyet güçlerinin ülkeden çekiliş süreci başlamıştır.{{Kdş|Şahi|2008|s=143}} 15 Şubat 1989'da Sovyet güçlerinin çekilişi sona ermiştir.{{Kdş|Şahi|2008|s=156}} Savaş sonrası Sovyet güçleri bölgede 14.453 ölü bıraktı ayrıca 451 uçağını yitirmiştir.{{Kaynak belirt}}


Savaş, eski Sovyetler Birliği'nde ve onun çöküşünün ardından uzun bir miras bıraktı. Kayıpların yanı sıra, SSCB genelinde fiziksel sakatlıklara ve yaygın uyuşturucu bağımlılığına da yol açtı.<ref name="Bel">{{Kaynak|url=https://belarusdigest.com/story/afghanistan-veterans-in-belarus-soldiers-of-forgotten-war/|başlık=Afghanistan Veterans in Belarus: Soldiers of Forgotten War|erişimtarihi=22 December 2020|arşivtarihi=26 October 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201026185436/https://belarusdigest.com/story/afghanistan-veterans-in-belarus-soldiers-of-forgotten-war/|tarih=19 February 2013|çalışma=Belarus Digest}}</ref> Afganistan'da ve uluslararası alanda öldürülen Sovyet askerlerinin anılması her yıl 15 Şubat'ta Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya'da anılıyor. Savaş gazilerine [[Rusça|Rusça'da]] sıklıkla ''Afgantsy'' adı verilir.<ref>{{Kaynak|url=https://www.politico.eu/article/return-of-afgantsy-veterans-afghanistan-ukraine-russia-war/|başlık=The return of the 'Afgantsy'|tarih=28 September 2015|çalışma=Politico}}</ref>
==Çin desteği==
⚫
Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesinde [[Çin-Sovyet ayrılığı]] nedeniyle [[Çin Halk Kurtuluş Ordusu]] birlikleri Afgan mücahitlerini desteklemiştir. Bu destek doğrultusunda mücahitlerin Pakistan'da yer alan eğitim kampları Çin sınırları içerisine taşındı, Çinli askeri danışmanlar bu kamplarda mücahitlere askerî eğitim vermiş ve bununla birlikte yüzlerce uçaksavar füzesi, roketatar ve makineli tüfek desteği sağlanmıştır.<ref name="Xinjiang: China's Muslim Borderland"/><ref>Kinsella, Warren. "Unholy Alliances", Lester Publishing, 1992.</ref>


== Ayrıca bakınız ==
== Ayrıca bakınız ==

Sayfanın 11.01, 18 Nisan 2024 tarihindeki hâli

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi
Soğuk Savaş ve Afganistan Savaşı

Kuner Eyaletindeki Mücahit savaşçılar, 1987
Tarih24 Aralık 1979-15 Şubat 1989
(9 yıl, 1 ay, 3 hafta ve 1 gün)
Bölge
Afganistan
Sonuç Sovyet güçlerinin geri çekilmesi
Afganistan Savaşı'nın devam etmesi
Taraflar
Sovyetler Birliği Sovyetler Birliği
Afganistan Demokratik Cumhuriyeti

Sünni Mücahitler:

Destekleyenler

Şii Mücahitler:

Destekleyenler

Maoist gruplar:

Komutanlar ve liderler
Sovyetler Birliği Leonid Brejnev
Sovyetler Birliği Yuri Andropov
Sovyetler Birliği Konstantin Çernenko
Sovyetler Birliği Mihail Gorbaçov
Sovyetler Birliği Dmitri Ustinov
Sovyetler Birliği Sergei Sokolov
Sovyetler Birliği Valentin Varennikov
Sovyetler Birliği Igor Rodionov
Sovyetler Birliği Boris Gromov
Babrak Karmal
Muhammed Necibullah
Abdül Reşid Dostum		 Burhaneddin Rabbani
Ahmet Şah Mesut
Abdul Hak
Ismail Han
Gulbeddin Hikmetyar
Jalaluddin Haqqani
Abdullah Azzam
Pakistan Muhammet Ziya-ül-Hak
Pakistan Aktar Abdur Rahman
Amerika Birleşik Devletleri Jimmy Carter
Amerika Birleşik Devletleri Ronald Reagan
Suudi Arabistan Kral Halid
Suudi Arabistan Kral Fahd
Çatışan birlikler
Sovyetler Birliği Silahlı Kuvvetleri
KGB
Afganistan Demokratik Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri		 Sunni Mücahit Gruplar
Şii Mücahit Gruplar
Güçler
Sovyetler Birliği
*620.000 toplam personel 115.000 (1986 tahmini) 120.000 (1987 tahmini)
Afganistan
*Toplam 250.000 personel (1989)

Mücahitler

  • 200.000–250.000 savaşçı
Kayıplar

Sovyetler Birliği Sovyet güçleri

  • 14.453
  • 53.753 Yaralı
  • 311 Kayıp

Afgan güçleri

  • 13.310 (Mayıs 1988)
  • 35 478 yaralı
  • 311 kayıp
Toplam: 86.470–98.017

Mücahitler

  • Toplam: 162.579–192.579+

Sivil kayıplar (Afgan):
1.500.000–2.000.000 ölü
3 milyonun üzerinde yaralı
5 milyondan fazla ülke dışında yerinden edilmiş
2 milyondan fazla ülke içinde yerinden edilmiş
Savaşçı ölümleri:

562.995'ten fazla kişi öldürüldü

Toplam ölümler:

Yaklaşık 3 milyon kişi öldürüldü
Bu madde
Leonid Brejnev madde dizisinin bir parçasıdır.
Komünist Partisi genel sekreteri

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi veya Sovyet-Afgan Savaşı, Sovyet kontrolündeki Afganistan Demokratik Cumhuriyeti'nde (DRA) 1979'dan 1989'a kadar süren uzun süreli bir silahlı çatışmaydı. Savaş, Soğuk Savaş'ın büyük bir çatışmasıydı, çünkü DRA, Sovyetler Birliği ve müttefik paramiliter gruplar arasında Afgan mücahitlere ve onların müttefik yabancı savaşçılarına karşı yoğun çatışmalar yaşandı. Mücahitler çeşitli ülke ve kuruluşlar tarafından desteklenirken, desteklerinin çoğunluğu Pakistan, ABD (Siklon Operasyonu kapsamında), İngiltere, Çin, İran ve Basra Körfezi'ndeki Arap ülkelerinden geldi. Yabancı güçlerin katılımı, savaşı ABD ile Sovyetler Birliği arasında bir vekalet savaşı haline getirdi.[11] Çatışmalar 1980'ler boyunca çoğunlukla Afgan kırsalında gerçekleşti. Savaş yaklaşık 3.000.000 Afgan'ın ölümüyle sonuçlandı,[12] milyonlarcası da mülteci olarak ülkeden kaçtı. Ülke dışında yerinden edilen Afganların çoğu Pakistan ve İran'a sığındı. Afganistan'ın 1979 nüfus sayımına göre 13,5 milyonluk eski nüfusunun yaklaşık %6,5 ila %11,5'inin çatışma sırasında öldürüldüğü tahmin edilmektedir. Sovyet-Afgan Savaşı, Afganistan genelinde büyük yıkıma neden oldu ve bilim adamları tarafından Sovyetler Birliği'nin dağılmasına ve Soğuk Savaş'ın resmen sona ermesine katkıda bulunan önemli bir faktör olarak gösterildi.

Savaş, Leonid Brejnev liderliğindeki Sovyetlerin, Fırtına-333 Operasyonu sırasında kurulan Sovyet yanlısı yerel hükümeti desteklemek için Afganistan'ı işgal etmesiyle başladı. Buna cevaben uluslararası toplum tarafından Sovyetler Birliği'ne çok sayıda yaptırım ve ambargo uygulandı. Sovyet birlikleri Afganistan'ın büyük şehirlerini ve tüm ana iletişim arterlerini işgal ederken, mücahitler ülkenin tartışmasız Sovyet kontrolüne tabi olmayan - neredeyse tamamı kırsal kesimdeki engebeli, dağlık araziyi kapsayan - %80'inde küçük gruplar halinde gerilla savaşı yürüttü. Sovyetler, Afganistan'a milyonlarca kara mayını döşemenin yanı sıra, hem Afgan direnişine hem de sivillere karşı sert bir şekilde mücadele etmek için hava güçlerini kullandı. Mücahitlere güvenli bir sığınak sağladığı için köyleri yerle bir etti, hayati önem taşıyan sulama hendeklerini yok etti ve diğer yakıp yıkma taktiklerini uyguladı.

Sovyet hükümeti başlangıçta Afganistan'ın kasabalarını ve yol ağlarını hızla güvence altına almayı, Afganistan Halk Demokratik Partisi (PDPA) hükümetini istikrara kavuşturmayı ve tüm askeri güçlerini altı aydan bir yıla kadar bir süre içinde geri çekmeyi planlamıştı. Ancak Afgan gerillalarının şiddetli direnişiyle karşılaştılar ve engebeli dağlık arazide büyük operasyonel zorluklar yaşadılar. 1980'lerin ortalarına gelindiğinde Afganistan'daki Sovyet askeri varlığı yaklaşık 115.000 birliğe yükseldi ve ülke çapındaki çatışmalar yoğunlaştı. Savaş çabalarının karmaşıklığı, askeri, ekonomik ve politik kaynaklar giderek tükendikçe Sovyetler Birliği'ne giderek yüksek bir maliyet getirdi. 1987 ortalarında reformcu Sovyet lideri Mihail Gorbaçov, Sovyet ordusunun Afganistan'dan tamamen çekilmeye başlayacağını duyurdu. Çekilmenin son dalgası 15 Mayıs 1988'de başladı ve 15 Şubat 1989'da Afganistan'ı işgal eden son Sovyet askeri birliği Özbek SSC'ye geçti. Devam eden dış Sovyet desteğiyle, ADPA hükümeti mücahitlere karşı tek başına bir savaş çabası sürdürdü ve çatışma Afgan İç Savaşı'na dönüştü. Ancak Aralık 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Cumhuriyet'e verilen tüm destek çekildi ve bu durum 1992'de Vatan Partisi'nin İzole Cumhuriyeti'nin mücahitlerin elinde devrilmesine ve yeni bir Afgan İç Savaşı'nın başlamasına yol açtı.

Yabancı katılımı

Afgan mücahitleri öncelikle Pakistan, Amerika Birleşik Devletleri, Suudi Arabistan [16] ve Birleşik Krallık tarafından destekleniyordu ve bu da bunu Soğuk Savaş'ın bir vekalet savaşı haline getiriyordu. Mücahidleri destekleyen ülkeler arasında en büyük maddi desteği ABD ve Suudi Arabistan verdi.[17] [18] Bununla birlikte, Müslüman dünyasındaki özellikle Basra Körfezindeki özel bağışçılar ve dini hayır kurumları, Afgan isyancılar için herhangi bir yabancı hükümetten çok daha fazla fon topladı.[19] [20] [21] Jason Burke şunu anlatıyor: "Afgan cihadı için harcanan paranın yüzde 25 kadar küçük bir kısmı aslında doğrudan devletler tarafından sağlandı." [22] Suudi Arabistan savaş çabalarına yoğun bir şekilde dahil oldu ve Amerika Birleşik Devletleri'nin katkılarını kamu fonlarından dolar bazında eşleştirdi. Suudi Arabistan ayrıca Afgan mücahitleri için özel bağışlarla muazzam miktarda para topladı, bu paranın en yoğun olduğu dönemde ayda yaklaşık 20 milyon doları buluyordu.[23] Mücahidleri destekleyen diğer ülkeler ise Mısır, Çin ve İsrail'di.[24] [25] [26] İran ise sadece Şii Mücahidleri yani Farsça konuşan Şii Hazaraları sınırlı bir şekilde destekledi. Bu gruplardan biri de Afgan Şiilerinin siyasi birliği olan Tahran Sekizlisi'ydi.[27] [28] Bunlar ağırlıklı olarak İslam Devrim Muhafızları tarafından sağlanıyordu, ancak İran'ın Hazaralara verdiği destek yine de birleşik bir Mücahid cephesi kurma çabalarını boşa çıkardı.[29]

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesinde Çin-Sovyet ayrılığı nedeniyle Çin Halk Kurtuluş Ordusu birlikleri Afgan mücahitlerini desteklemiştir. Bu destek doğrultusunda mücahitlerin Pakistan'da yer alan eğitim kampları Çin sınırları içerisine taşındı, Çinli askeri danışmanlar bu kamplarda mücahitlere askerî eğitim vermiş ve bununla birlikte yüzlerce uçaksavar füzesi, roketatar ve makineli tüfek desteği sağlanmıştır.[10][30]

Savaş nedeniyle ülkenin savaş öncesi nüfusunun tam üçte biri olan 5,5 milyon Afgan mülteci durumuna düştü ve ülkeden Pakistan ya da İran'a kaçtı.[31] Başka bir tahmine göre 6,2 milyon mülteci var.[32] 1981 yılının sonuna gelindiğinde BM Mülteciler Yüksek Komisyonu, Afganların dünyadaki en büyük mülteci grubunu temsil ettiğini bildirdi.[33] [34] [28]

Savaşın mirası Afganistan'a silah, uyuşturucu ve terörizm kültürünü getirdi. Geleneksel güç yapısı da güçlü Mücahid milislerin lehine değiştirildi.[35] Militarizasyon, ülkedeki toplumu dönüştürdü, ağır silahlı polisin, özel korumaların ve açık silahlı sivil savunma gruplarının hem savaş sırasında hem de sonrasındaki on yıllar boyunca Afganistan'da norm haline gelmesine yol açtı.[36] Savaş aynı zamanda ülkedeki etnik güç dengesini de değiştirdi. Peştunlar, Durrani İmparatorluğu'nun 1747'deki modern kuruluşundan bu yana tarihsel olarak siyasi olarak egemen olsa da, iyi organize olmuş Mücahit yanlısı veya hükümet yanlısı grupların çoğu Tacikler, Özbekler ve Hazaralardan oluşuyordu. Peştunların siyasi açıdan giderek parçalanması nedeniyle devlet üzerindeki nüfuzları sorgulanmaya başlandı.[37]

Sonrası

Sovyetler Birliği'nin Çöküşü

Bilim adamları Rafael Reuveny ve Aseem Prakash'a göre savaş, Kızıl Ordu'nun yenilmez imajını zayıflatarak, Sovyet meşruiyetini baltalayarak ve yeni siyasi katılım biçimleri yaratarak Sovyetler Birliği'nin çöküşüne katkıda bulundu.[38] [39] [40] Öte yandan, Sovyetler Birliği'nin maliyetleri diğer taahhütlerle karşılaştırıldığında çok büyük değildi.[41] CIA, 1987'de maliyetlerin yıllık Sovyet askeri harcamalarının yaklaşık yüzde 2,5'u kadar olduğunu tahmin ediyordu.[42] Tarihçi Sergey Radchenko'ya göre Afganistan savaşının SSCB'yi iflas ettirdiğine dair hiçbir kanıt yok. Sovyetler Birliği 1984 ile 1987 arasında yaklaşık 7,5 milyar dolar harcadı, ancak bu rakam yaklaşık 128 milyar dolarlık yıllık askeri bütçeyle karşılaştırıldığında ihmal edilebilir düzeydeydi.[43] [44] Geri çekilme kararı bir dizi siyasi faktöre dayanılarak verildi.[45] Tarihçiler Stephen Kotkin ve Vladislav Zubok'un Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla ilgili çalışmaları, çöküşün esas olarak iç nedenlerini tespit ediyor ve Afganistan savaşından sadece laf arasında bahsediyor.[46] [47]

Savaş, Sovyetler Birliği'nde parti ile ordu arasında bir bölünme yarattı, burada Sovyet ordusunu SSCB'nin denizaşırı çıkarlarını korumak için kullanmanın etkinliği artık şüpheye düşürüldü. Rus olmayan cumhuriyetlerde bağımsızlıkla ilgilenenler ordunun yenilgisi karşısında cesaretlendi. Bazı Rus liderler, Sovyet karşıtı direnişi askeri olarak bastırma yeteneğinden 1968'de Çekoslovakya'da, 1956'da Macaristan'da ve 1953'te Doğu Almanya'da olduğu gibi şüphe etmeye başladı. Savaş, "Sovyet olmayanların Afganlara karşı yürüttüğü bir Sovyet savaşı" olarak görüldüğünden, Sovyetler Birliği dışında Sovyetler Birliği'nin ulusötesi bir siyasi birlik olarak meşruiyetinin altını oydu. Savaş, savaş gazilerinin yeni sivil örgütleri biçiminde, komünist partinin siyasi hegemonyasını zayıflatan yeni siyasi katılım biçimleri yarattı. Aynı zamanda basın ve medyada Glasnost döneminde devam eden dönüşümü de başlattı.[48]

İç savaş

Savaş, Sovyet Ordusunun geri çekilmesiyle sona ermedi. Sovyetler Birliği, Kabil yetkilileri arasında paniğe yol açacağı yönündeki uyarılarla kışın ortasında Afganistan'ı terk etti. Afgan mücahitleri taşra kasaba ve şehirlerine ve gerekirse gerekirse Kabil'e saldırmaya hazırdı. Genel Sekreter Muhammed Necibullah'ın hükümeti, halk desteği, bölge veya uluslararası tanınma elde edemese de 1992 yılına kadar iktidarda kalmayı başardı. İronik bir şekilde, üst düzey subaylarının ayrılmasıyla morali bozulana kadar Afgan Ordusu, doğrudan Sovyet vesayeti altında asla ulaşamadığı bir performans düzeyine ulaşmıştı. Kabil, Mücahidlerin siyasi ve askeri zayıflıklarını açığa çıkaran bir çıkmaza ulaşmıştı. Ancak neredeyse üç yıl boyunca Necibullah hükümeti kendisini Mücahidlerin saldırılarına karşı başarıyla savunurken, hükümet içindeki gruplar da muhalifleriyle bağlantılar geliştirdi.

Sovyet lideri Mihail Gorbaçov, 1989'da Afganistan lideri Muhammed Necibullah ile işbirliği içinde, ateşkes ve barış müzakereleriyle sonuçlanacak şekilde sırasıyla hükümete ve gerillalara Sovyet ve Amerikan yardımının ortaklaşa kesilmesi için bir barış planı önerdi.[49] Necibullah, siyasi bir çözüme ulaşmak için Amerikan işbirliğini aradı.[50] Ancak George HW Bush'un yeni seçilen yönetimi, savaşı savaş yoluyla kazanmayı umarak planı reddetti. Sovyetlerin çekilmesinden hemen sonra Mücahidler, Pakistan'ın Servisler Arası İstihbaratından (ISI) Hamid Gül'ün kışkırttığı bir planla doğudaki Celalabad şehrine saldırdı.[51] Hem Amerikalılar hem de Pakistanlılar, Celalabad'ın hızla gerillaların eline geçmesini ve Kabil'de nihai muzaffer bir saldırıyla sonuçlanmasını bekliyordu.[49] [52] Afgan Ordusu, Mücahidlerin saldırısını engellemeyi başararak Sovyet birlikleri olmadan yeteneklerini kanıtladı ve Mücahidler için büyük bir yenilgiyle sonuçlandı.[51] Celalabad'daki zafer, Necibullah hükümetine, özellikle eski komünistleri ve muhalefetteki ılımlıları kapsayan siyasi bir çözüme ulaşabileceğine dair güven verdi.[53] Afgan ve Sovyet hükümetlerinin yanı sıra Çin de geniş tabanlı bir hükümetin kurulmasını desteklediğini ve İran'ın da müzakere yoluyla barışçıl bir çözümü desteklediğini açıkça söyledi. Hem Çin hem de İran gerillaları destekleyen ülkelerdi. Ancak ABD ve Pakistan askeri çözüme bağlı kaldı. Ayrıca Afgan hükümeti, binlerce sivilin hayatını kaybettiği ve şehrin büyük bir bölümünün zarar gördüğü Celalabad bombardımanının ABD ve Pakistan tarafından Amerikan silahları kullanılarak planlandığını iddia edebilir.[54]

Aralık 1990'da ABD ve Sovyetler Birliği, iç savaşta taraflara silah tedarikini sona erdirme konusunda anlaşmaya yaklaştı ancak bir tarih üzerinde anlaşmaya varılamadı.[55] Sovyetlerin geri çekilmesinden iki yıl sonra, gerillalar yalnızca bir eyalet başkenti olan Tarinkot'u ele geçirdiler ve buranın teslim edilmesi yerel kabile liderleri tarafından ayarlandı.[56] Ancak Mart 1991'de [57] gerillalar ilk kez Küçük Rusya lakaplı şehri ele geçirmeyi başardı.[58] Ancak gerillalar, ABD ve Pakistan'ın beklediği gibi Afgan Ordusunu tam anlamıyla mağlup edemedi ve Necibullah hükümeti de savaş alanında galip gelemedi. [59] Bu durum, Sovyetler Birliği'ndeki 1991 Ağustos Darbesi'nin ardından sona erdi [59] - Rus gazeteci Andrey Karaulov'a göre, Necibullah'ın güç kaybetmesinin ana tetikleyicisi, Rusya'nın 1992'de siyasi nedenlerle Afganistan'a petrol ürünleri satmayı reddetmesiydi. Nisan ayında Necibullah ve onun komünist hükümeti, Necibullah'ın yerine ülke için yeni bir yönetim konseyi getiren Mücahidlerin eline geçti. 1979'dan 1992'ye kadar hiçbir zaman birleşik bir komuta altında olmayan eski Mücahid gerillalarının 1992'de işleyen bir birlik hükümeti kurmayı başaramaması üzerine iç savaş devam etti. İç savaş devam etti ve 1990'larda yaklaşık 400.000 Afgan sivil hayatını kaybetti ve sonunda Taliban yönetimine yol açtı.[60]

Dünya geneli cihatçı hareketlerin yükselişi

Sovyetlerin geri çekilmesinin ardından, bazı yabancı gönüllüler (Usame bin Ladin'in El Kaide'si dahil) [20] ve genç Afgan mülteciler Afganistan, Pakistan ve yurtdışında şiddetli cihadı sürdürmeye devam ettiler. Afganistan'ı terk eden binlerce Afgan Arap'tan bazıları, Cezayir, Mısır, Bosna ve Çeçenya gibi yerlerde isyancı veya terörist olarak "hayati roller" oynayan yetenekli liderler, dini ideologlar ve askeri komutanlar haline geldi.[61] Pakistan'daki onbinlerce Afgan mülteci çocuk, muhafazakârlık ve dini titizlik ruhuyla medreselerde eğitim gördü ve Afganistan'da Taliban'ın ve Pakistan'da Sipah-e-Sahabe'nin saflarını ve liderliğini doldurmaya devam etti.[20] Gruplar, Siyasal İslam'ın yeni çeşitlerini bünyesinde barındırıyordu. Bunlar, yabancı gönüllüler arasında Selefi cihatçılık [20] ve medrese eğitimi almış kişiler arasında "melez" Deobandi cihatçılığı.[20]

Usame bin Ladin ve arka plandaki AK-74, mücahitlerin Sovyetlere karşı kazandığı zaferin bir simgesi, çünkü bu silahlar Spetsnaz kuvvetlerinden ele geçirilmiş,1997

Afganistan'ın Genel Sekreteri Muhammed Necibullah, 1992'de Mücahidler tarafından görevden alınmadan önce, kendisini ziyaret eden ABD'li bir akademisyene "Afganistan'ın aşırılıkçıların elinde bir istikrarsızlık merkezi olacağını" söylemişti. Bush yönetiminin, Necibullah ve Sovyetlerin topyekûn askeri çözüm yerine gerillalarla koalisyon hükümeti kurulması önerilerini desteklemeye istekli olsaydı kaosun önlenebileceği iddia edildi. Necibullah ayrıca International Herald Tribune'a yaptığı açıklamada, "Eğer kökten dincilik Afganistan'a gelirse, savaş uzun yıllar devam eder. Afganistan terörün merkezi haline gelir" dedi.[62]

Yalnızca uluslararası destek sağlamakla kalmayıp aynı zamanda bu gönüllülere cihat için Afganistan'a seyahat etmeleri konusunda ilham veren kişi de Filistinli Müslüman Kardeşler'in din adamı Abdullah Azzam'dı . Müslüman dünyasını ve Amerika Birleşik Devletleri'ni gezerek genç Müslümanlara, Sovyet birliklerinin büyük birliklerini neredeyse tek başına mağlup eden Mücahidler, at sırtında savaşa giden melekler ve kuşlar tarafından önlenen bombalar gibi mucizevi eylemlerin hikayeleriyle ilham verdi.[63] Gönüllüler de birbirlerini etkiledi. Birçok beklenmedik dini-siyasi fikir, onlarca ülkeden İslamcıların kamplarda ve eğitim merkezlerinde "büyük buluşması" sırasında "fikir alışverişi" yapıldı. [20] Bunlardan özellikle biri, Selefi cihatçılık olarak bilinen, "silahlı mücadeleye ve aşırı dinsel güce dayalı İslamcı ideolojinin bir çeşidi" idi.[20]

Afganistan'dan çekildikten kısa bir süre sonra Sovyetler Birliği çöktüğünde gönüllüler "coşkuluydu". [20] Usame bin Ladin'in sözleriyle, " Sovyetler Birliği'nin dağılmasında övgünün... Tanrı'ya ve Afganistan'daki mücahitlere ait olduğuna... ABD'nin kayda değer bir rolü olmadığına" inanarak [64]. Cihadlarını hevesle başka ülkelerde de çoğaltmaya çalıştılar.[20] Bu ülkelerden üçü Bosna, Cezayir ve Mısır'dı. Bosna'da Selefi cihadçı Afgan Araplar, Bosnalı Sırp ve Hırvat milislere karşı savaştı ancak bir Selefi devleti kurmayı başaramadı. Cezayir ve Mısır'da binlerce gönüllü geri döndü ve savaştı, ancak daha da az başarılı oldular.[65] [20] Cezayir'de Selefi cihatçılar GIA'nın liderliğine ve onun için savaşmaya yardım ederek binlerce sivili kasten öldürdü.[66] Mısır'da El-Gama'a el-İslamiyye 1990 ile 1997 yılları arasında binden fazla insanı öldürdü ancak hükümeti devirmeyi de başaramadı.[66] [20]

Mücahidleri finanse etmenin istenmeyen sonuçları, 1993 Dünya Ticaret Merkezi bombalamasında ve 11 Eylül saldırılarında olduğu gibi Amerika Birleşik Devletleri'nin başına geldi.[67] 1993 bombalamasında, bombalama olayına katılanların tümü ya Afganistan'da görev yapmıştı ya da daha sonra El Kaide'nin fiili ABD'si olduğu ortaya çıkacak olan Afgan cihadı için Brooklyn merkezli bağış toplama kurumuyla bağlantılıydı.[67] 2001 saldırısının liderleri Usame Bin Ladin, Halid Şeyh Muhammed [68] her ikisi de Afganistan'da savaşmıştı ve bin Ladin, Abdullah Azzam'ın teğmeniydi. Grubu El Kaide, Sudan'dan sınır dışı edildikten sonra Taliban'a sığınmak için Afganistan'a döndü.[67] 11 Eylül saldırısından önce El Kaide, 1998'de Afrika'daki iki ABD büyükelçiliğini bombalamıştı ve 2000'de neredeyse Yemen'deki USS Cole'u batırıyordu.[67] Ancak Bin Ladin'e veya bağlı kuruluşlarından herhangi birine doğrudan ABD yardımı sağlanmadı.[69]

Savaş, eski Sovyetler Birliği'nde ve onun çöküşünün ardından uzun bir miras bıraktı. Kayıpların yanı sıra, SSCB genelinde fiziksel sakatlıklara ve yaygın uyuşturucu bağımlılığına da yol açtı.[70] Afganistan'da ve uluslararası alanda öldürülen Sovyet askerlerinin anılması her yıl 15 Şubat'ta Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya'da anılıyor. Savaş gazilerine Rusça'da sıklıkla Afgantsy adı verilir.[71]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  • Şahi, Ağa (Ocak-Nisan 2008). "The Geneva Accords". Pakistan Horizon (İngilizce). 61 (1/2). 
  1. ^ a b c d e f g h i j k Goodson, P. L. Afghanistan's Endless War: State Failure, Regional Politics, and the Rise of .... pp. 147, 165. [1] 20 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ Barlett, Donald L.; Steele, James B. (13 Mayıs 2003). "The Oily Americans". Time. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2008. 
  3. ^ a b c "Interview with Dr. Zbigniew Brzezinski-(13/6/97)". 15 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Brzezinski" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  4. ^ a b c d "Charlie Wilson: Congressman whose support for the mujahideen helped force the Soviet Union out of Afghanistan". The Independent. 22 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "Wilson" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  5. ^ ""Reagan Doctrine, 1985," United States State Department". State.gov. 28 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2011. 
  6. ^ Interview with Dr. Zbigniew Brzezinski 15 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – (June 13, 1997). Part 2. Episode 17. Good Guys, Bad Guys. June 13, 1997.
  7. ^ Corera, Gordon (2011). MI6: Life and Death in the British Secret Service. Londra: Phoenix. ISBN 978-0-7538-2833-5. 
  8. ^ Crile, George (2003). Charlie Wilson's War: The Extraordinary Story of the Largest Covert Operation in History. Atlantic Monthly Press. ISBN 0-87113-854-9. 
  9. ^ a b "Saudi Arabia and the Future of Afghanistan". Council on Foreign Relations. 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "SaudiArabia" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  10. ^ a b S. Frederick Starr. Xinjiang: China's Muslim Borderland 2 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (İngilizce) s. 158., 2004 ISBN 0765613182. Erişim tarihi: 17 Nisan 2016.
  11. ^ "Eight "Hot Wars" During the Cold War". World 101. Council on Foreign Relations. 25 May 2023. Erişim tarihi: 2 October 2023. 
  12. ^ James Joes, Anthony (2010). "4: Afghanistan: End of the Red Empire". Victorious Insurgencies: Four Rebellions that Shaped Our World. The University Press of Kentucky. s. 211. ISBN 978-0-8131-2614-2. 
  13. ^ Hegghammer, Thomas (2011). "The Rise of Muslim Foreign Fighters: Islam and the Globalization of Jihad". International Security. 35 (3): 62. doi:10.1162/ISEC_a_00023. The United States and Saudi Arabia did provide considerable financial, logistical, and military support to the Afghan mujahideen. 
  14. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; britannica2001 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  15. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; britannica1978 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  16. ^ [13][14][15][3][4][9]
  17. ^ ""Reagan Doctrine, 1985," United States State Department". State.gov. Erişim tarihi: 20 February 2011. 
  18. ^ "Timeline: Soviet war in Afghanistan". BBC News. 17 February 2009. Erişim tarihi: 2 October 2014. 
  19. ^ Frederick Starr, S. (2004). Xinjiang: China's Muslim Borderland. M.E. Sharpe. ss. 157–158. ISBN 978-0-7656-3192-3. 
  20. ^ a b c d e f g h i j k Kepel 2002.
  21. ^ According to Milton Bearden, former CIA chief in charge of the Afghan department, "The Saudi dollar-for-dollar match with the US taxpayer was fundamental to the success [of the ten-year engagement in Afghanistan]" (from Milton Bearden Interview. PBS Frontline.)
  22. ^ Burke, Jason (2004). Al-Qaeda: Casting a Shadow of Terror. I.B. Tauris. s. 59. ISBN 978-1-85043-666-9. 
  23. ^ Ricks, Thomas (14 July 2014). "The war against the Soviets in Afghanistan was run by Zia, not by us". FOREIGN POLICY. THE SLATE GROUP. Erişim tarihi: 25 March 2020. 
  24. ^ Crile 2003.
  25. ^ "How Pakistan's President Zia collaborated with Israel's Mossad to defeat Soviet forces in Afghanistan". WION (İngilizce). Erişim tarihi: 7 February 2021. 
  26. ^ "How Israel-Pakistan Relations Could Be Established By The End Of 2020?". Latest Asian, Middle-East, EurAsian, Indian News (İngilizce). 29 August 2019. Erişim tarihi: 7 February 2021. 
  27. ^ Ruttig, T. Islamists, Leftists – and a Void in the Center.
  28. ^ a b Goodson 2011.
  29. ^ Parker, John W (2009). Persian Dreams: Moscow and Tehran Since the Fall of the Shah. Potomac Books, Inc. ss. 94–95. ISBN 978-1-59797-646-6. 
  30. ^ Kinsella, Warren. "Unholy Alliances", Lester Publishing, 1992.
  31. ^ Kaplan 2008.
  32. ^ Maley, William (2021). The Afghanistan Wars. 3rd. Red Globe Press. s. 59. ISBN 978-1-352-01100-5. 
  33. ^ Sliwinski, Marek (1989). "Afghanistan: Decimation of a People". Orbis. 33 (1): 39–56. PMID 11617850. 
  34. ^ Klass 2018.
  35. ^ Kakar, M. Hassan (1995). "Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982". UC Press E-Books Collection, 1982-2004. Jan 21, 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  36. ^ "THE WEAPONISATION OF AFGHANISTAN AND THE EFFECTS OF SMALL ARMS AND LIGHT WEAPONS PROLIFERATION ON CONFLICT DYNAMICS" (PDF). 9 September 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  37. ^ The Causes of the Failure of Government of Afghanistan Under Professor Burhanuddin Rabbani (Afghanistan from Geneva Accords to the rise of Taliban (1988–96)) (PDF) (Tez). University of Peshawar. December 2007. Erişim tarihi: 26 December 2021. 
  38. ^ "The Soviet Failure in Afghanistan | Marine Corps Association". Mca-marines.org. 25 July 2014. 12 January 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 January 2018. 
  39. ^ Reuben, Rafael; Prakash, Aseem (1999). "The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union" (PDF). Review of International Studies. 25 (4): 693–708. doi:10.1017/s0260210599006932. Erişim tarihi: 15 July 2015. 
  40. ^ It's Victory Day, but who's winning?, PRI.org, 28 April 2011 
  41. ^ Braithwaite, Rodric (2011). Afgantsy: The Russians in Afghanistan 1979–1989. New York: Oxford University Press. ss. 330–331. ISBN 978-0-19-983265-1. 
  42. ^ Riedel, Bruce (2014). What We Won: America's Secret War in Afghanistan, 1979–1989. Brookings Institution Press. s. 29. ISBN 978-0-8157-2595-4. 
  43. ^ Radchenko, Sergey (2021). "Mikhail Gorbachev: The Anatomy of New Thinking". Before and After the Fall: World Politics and the End of the Cold War. Cambridge University Press. s. 56. doi:10.1017/9781108910194.004. ISBN 978-1-108-82425-5. 
  44. ^ Kalinovsky, Artemy M. (2011). A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan. Harvard University Press. s. 42. ISBN 978-0-674-05866-8. 
  45. ^ Pravda, Alex (2010). "The collapse of the Soviet Union, 1990–1991". Endings. The Cambridge History of the Cold War. III. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 361–362. doi:10.1017/CHOL9780521837217.018. ISBN 978-0-521-83721-7. 
  46. ^ Kotkin, Stephen (2008). Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 1970–2000. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-536863-5. 
  47. ^ Zubok, Vladislav M. (2021). Collapse: The Fall of the Soviet Union. New Haven (CT): Yale University Press. ISBN 978-0-300-25730-4. 
  48. ^ Reuben, Rafael; Prakash, Aseem (1999). "The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union" (PDF). Review of International Studies. 25 (4): 693–708. doi:10.1017/s0260210599006932. Erişim tarihi: 15 July 2015. 
  49. ^ a b Burns, John F. (30 April 1989). "After Jalalabad's Defense, Kabul Grows Confident". The New York Times. 
  50. ^ Awotona, Adenrele (11 June 2019). Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response. Routledge. ISBN 978-1-351-33400-6 – Google Books vasıtasıyla. 
  51. ^ a b "Explained: Why a top Afghan official visited the grave of ex-President Najibullah". 30 May 2020. 
  52. ^ "Tough Battle Takes Toll on Afghans. JALALABAD: KEY TO BROADER VICTORY?". Christian Science Monitor. 15 March 1989. 
  53. ^ Awotona, Adenrele (11 June 2019). Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response. Routledge. ISBN 978-1-351-33400-6 – Google Books vasıtasıyla. 
  54. ^ Burns, John F. (30 April 1989). "After Jalalabad's Defense, Kabul Grows Confident". The New York Times. 
  55. ^ Tarzi, Shah M. (1992). "Afghanistan in 1991: A Glimmer of Hope". Asian Survey. 32 (2): 189–196. doi:10.2307/2645218. 
  56. ^ "Even Guerrillas Surprised when Khost Fell with Graphic". Associated Press. 
  57. ^ "Mujahideen claim the fall of Khost". UPI. 
  58. ^ Adamec, Ludwig W. (10 November 2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7957-7 – Google Books vasıtasıyla. 
  59. ^ a b Schultheis, Rob (29 December 1991). "IN AFGHANISTAN, Peace Must Wait". The New York Times. 
  60. ^ "Life under Taliban cuts two ways".
  61. ^ Hafez, Mohammed M. (15 March 2008). "Jihad After Iraq: Lessons from the Arab Afghans Phenomenon". Combating Terrorism Center. 23 July 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 July 2015. 
  62. ^ Awotona, Adenrele (11 June 2019). Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response. Routledge. ISBN 978-1-351-33400-6 – Google Books vasıtasıyla. 
  63. ^ examples can be found in "The Signs of ar-Rahmaan in the Jihad of the Afghan," www.
  64. ^ Messages to the World, 2006, p. 50.
  65. ^ "Arab Veterans of Afghanistan War Lead New Islamic Holy War". FAS. Compass. 28 October 1994. Erişim tarihi: 9 July 2015. 
  66. ^ a b Bergen, Peter; Reynolds, Alec (November–December 2005). "Blowback Revisited". Foreign Affairs. 84 (November/December 2005): 2–6. doi:10.2307/20031771. Erişim tarihi: 23 July 2015. 
  67. ^ a b c d Bergen, Peter; Reynolds, Alec (November–December 2005). "Blowback Revisited". Foreign Affairs. 84 (November/December 2005): 2–6. doi:10.2307/20031771. Erişim tarihi: 23 July 2015. 
  68. ^ Williams, Margot (3 November 2008). "Guantanamo Docket: Khalid Shaikh Mohammed". The New York Times. 
  69. ^ Bergen, Peter (2006). The Osama bin Laden I Know: An Oral History of al Qaeda's Leader. Simon & Schuster. ss. 60–61. ISBN 978-0-7432-9592-5. 
  70. ^ "Afghanistan Veterans in Belarus: Soldiers of Forgotten War", Belarus Digest, 19 February 2013, 26 October 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 December 2020 
  71. ^ "The return of the 'Afgantsy'", Politico, 28 September 2015 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sovyetler_Birliği%27nin_Afganistan%27a_müdahalesi&oldid=32522399" sayfasından alınmıştır