Билиглел
Логика азы билиглел (бур.-грек λογική — «шын боданылга дугайында эртем», «угаадыг уран-чүүлү». λόγος — «чугаа», «сөс», «угаадыг», «бодал») — шын угаалга кылырының тускай дүрүмнер шинчилээр эртем.
Шын эвес угаалга: шын даап бодалдардан шын эвес түңнел үнүп кээр болза, ол дээрге шын эвес (меге) угаалга болур. Оон өскелери – шын угаалгалар болур. Шын угаалгалар аразында чиктиг чүүлдер бар. Меге даап бодалдардан шын түңнелге кээр болза, ол угаалга ниитизи-биле шын бооп болур.
Төөгүзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Амгы үеде дээди өөредилге черлеринде болгаш оон-даа өске өөредилге болгаш эртем черлеринде ажыглалда чоруп турар логиканың тургузукчузу – эрте-бурунгу Грецияның философу Аристотель[1][2].
Стагириттиң бодалы-биле болза, логика дээрге тускай херексел-дир (бурунгу грек дыл кырында - Органон). Кандыг-даа эртемни өөренириниң эгезинде, кижи логиканы эки билип алыр ужурлуг. Логика эртемденге күштүг аргалар аппарады болур. Логиканың аргаларын ажыглаан шинчилекчи шын түңнелдерге албан-биле чедип алыр.
Төөгүде эң-не бир дугаар аксиоматиктиг дедуктивтиг теория – Аристотельдиң “силлогистика” деп эртем-тир. Силлогистика тускай угаалгаларны сайгарар, ынчалдыр оларны “силлогизм” дээр.
Чижэлээрге:
Шупту кижилер өлү бээр – бир дугаар үндезин
Сократ дээрге кижи-дир – ийи дугаар үндезин
Сократ өлү бээр - түңнел
Шак бо силлогизм шын ирги бе?
Силлогизм бүрүзүнде ийи үндезин саналдардан түңнел болу бээр. Ында үндезин саналдар болгаш түңнелинге хамаарышкан тускай дурумнер бар. Оларны күүседир болза, шын силлогизм тургустунар. Оода бирээзин күүсетпейн баар болза, силлогизм шын эвес болур. Сократ дугайында чижек баштай көөрге, шын-даа ышкаш кылдыр көстүүр. Ынчалза-даа ол чижек шын эвес силлогизмнерниң бирээзи деп санаттынар.
Аристотель логикада оон-даа өске ажыдыышкыннарны кылган.
Ортуку чүс чылдарда логика христианстводан улуг хамаарылгалыг турган. Эртемденнер колдуунда Аристотельдиң ажылдарын шинчилеп, оларга боттарының бодалдарын немеп турганнар. Ол үеде эң-не көску логика шинчилекчилерниң аттары: Боэций, Августин, Пьер Абеляр, Дунс Скотт, Уильям Оккам болгаш оон-даа өске.
19 чүс чылдың ортузунда логикада революстуг өскерлиишкиннер болу бергеннер. Ол өскерлиишкиннерниң кол утказы – логикада математиканың аргалары калбаа-биле ажыглалче киргеннер.
Ол өскерлиишкиннерни Джордж Буль эртемденниң ады биле холбаштырган. Ынчангаш ол шинчилекчиниң ады-биле тускай алгебралар «Бульнуң алгебралары» деп атты алган[1][2].
20 чүс чылда логика амгы уениң хевиринче кире берген. Бертран Рассел, Готлоб Фреге деп логиктер үнелиг салыышкынны кылганнар. Расселдиң ажылдарында классиктиг логика тургустунган.
Классиктиг логикадан аңгыда чаа угланыышкыннар сайзырап эгелээннер. Ол угланыышкыннар класстиг эвес логикага хамааржыр. Оларның аразында: модальдыг логика (Х. Макколл, К. И. Льюис), хөй-үнелээшкинниг логика (Я. Лукасевич), релевантылыг логика (К. И. Льюис), үениң логиказы (Прист) болгаш оон-даа өске.
Янзылары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Билиглелдиң янзылары болза:
- Үндезин билиглел (орус. традиционная логика)
- Классиктиг математиканың билиглели
- Классик эвес билиглел
Тывада
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тываның эртем төөгүзүнде бир дугаар логика шинчилекчилери ламалар турган. Ынчалзаа-даа бо хүнге чедир ол үениң философчу болгаш эртем ажылдарынга тураскааткан ажылдар чок болуп турар. Олар колдуунда шын маргыжарының дүрүмнерин өөренип турганнар боор.
Тываның күрүне университединге (оон мурнунда – Кызылдың башкылар институду) физика-математика факультетинде математиктиг логиканы сургуулдарга башкылап турган. Эң-не идепкейлиг логика башкыларының бирээзи Александр Михайлович Борзенко турган. Амгы үеде ТывКУ-да логика курстарын номчуп турар башкылар – Галина Александровна Троякова, Олеся Павловна Магеря, Хүлербен Көк-оолович Кадыг-оол.
Тывадан эң-не бир дугаар М. В. Ломоносов аттыг МКУ-ның логика салбырының доозукчузу – Галина Орланмаевна Лицкевич. Ол башкы Тывага бир дугаар логика дугайында өөредилге номнарын үндүрген. Тываның күрүне лицейинге болгаш Тываның күрүне университетдинде логиканы башкылап турар. 2013 чылда МКУ-га бир дугаар логикага хамаарышкан кандидат диссертцияны Х. К. Кадыг-оол камгалаан.