Araba

Araba Álava
Teritorio	Paexi Baschi
Caitałe	Vitoria-Gasteiz
Stato	Spagna
Comunità autonoma	Paexi Baschi
Superfiçie	2 963 km²
Abitanti	299 957 ab. (2005)
Densità	101,23 ab/km²

Araba (in castilian Álava) l'è el termine basco uxà par indicar un teritorio storico de i Paexi Baschi oltre che na provincia spagnoła. Ła so caital l'è Gasteiz (Vitoria in castilian), che a so olta l'è anca caital de ła Comunità autonoma dei Paexi Baschi. A l'interno de l'Araba ghè el Contado de Treviño, un'enclave parte de ła provincia de Burgos, in Castiglia e Leon. Ła confina a nord co ła Gipuzkoa e ła Bizkaia, a sud co La Rioja, a ovest con Burgos e a est co ła Navara.

Situà a 42º 50' de łatitudine nord e 2º 45' de łongitudine ovest, con i so 2 963 km² l'è ła più picenina de łe tre province de ła Comunità autonoma dei Paexi Baschi, nonché ła manco popołà (al 2005 rixultava 299 957 abitanti).

Piasa de ła Vergine Bianca a Gasteiz

Divixion aministrativa

El teritorio l'è divixo in sete cuadrillas:

1. Cuadrilla de Añana
2. Cuadrilla de Ayala
3. Cuadrilla de Campezo-Montaña Alavesa
4. Cuadrilla de Laguardia-Rioja Alavesa
5. Cuadrilla de Salvatierra
6. Cuadrilla de Vitoria (ła coincide con el comune de Vitoria-Gasteiz)
7. Cuadrilla de Zuya

Comuni

Ła majoransa de i abitanti i vive inte ła caital. I comuni principałi i'è:

1. Gasteiz: 221 270 abitanti (2002).
2. Laudio: 19 026 abitanti.
3. Amurrio: 9 594 abitanti.
4. Agurain: 4 045 abitanti.
5. Oion: 2 488 abitanti.

I paexi più picenini i'è Zalduondo (142 abitanti), Armiñon (167) e Kripan (186).

Geografia

El monte piasè alto de ła provincia l'è el Gorbeia (1 481 m), situà in confin co ła Bizkaia. D'altra parte, anca i monti Palomares de ła cadena montagnoza de Toloño (1.446 m) e Cruz del Castillo (1 432 m) i riva a superar i 1400 metri, insieme co łe cime Aratz de ła cordigliera de Altzania (1 443 m), Joar de ła cordigliera de Kodes (1 418 m) e Kodes (1 414 m).

Tra i parchi naturałi, se pone in evidensa el Parco Natural de Valderejo, situà inte ła parte sudosidentałe de ła provincia.

Tra i fiumi, el piasè estexo l'è l'Ebro, che l'atraversa ła parte sud de ła provincia (La Rioja de Álava).

El fiume Zadorra el fa un longo tragito da łe bande de Agurain par sfociar inte l'Ebro. El fornise na grosa quantità de aqua sia a ła provincia che a ła xona de Bilbao.

Tra st'altri fiumi, ghè l'Aramaio in tel comune dal omonimo nome, ramificasion del fiume Deba.

Orografia

In tel conpleso, un terso de ła rejon l'è montagnoza; łe parti sentrałe e orientałe łe prexenta l'aspeto de na granda superfiçie piana. A nord, ła ripartision de łe aque tra el versante cantabrico e iberico (cadene Salvada, Peña de Gorbea, Elguea e de d'Aizgorri) ła giova de ła costrusion de łaghi artificiałi (Ordunte, Urúnaga, Ullivarri). A nord-ovest, la comarca de Llodio e de Amurrio, traversà dal Nerbion, ła riva fin a ła xona atlàntica de ła Bizkaia. Ła conca de Gasteiz, depresion pianegiante, co altesa mèdia 500 metri, bagnà dal fiume Zadorra e i so afluenti, l'ocupa el sentro de ła rejon.

Piasè a sud, tra i monti de Gasteiz e ła siera de Cantabria, ła conca del fiume Ayuda ła forma par bona parte el contado de Treviño (enclave aministrativa de Burgos). Łe siere del sud (Cantàbria, Toloño e Codes) i'è de tipo giurasico con orientasion est-ovest. Caraterística del clima (800 mm de precipitasioni, 12 °C de temperatura media) l'è l'influensa oceànica, che ła contrasta co ła influensa mediteranea, prexente inte ła vałe de l'Ebro (che par 100 km ek fa da confin naturałe co ła provincia de Burgos).

Storia

Inte i tenpi più antichi, l'Araba l'è abità da autrigoni, caristi, várduli, beronexi e vasconi. En epoca romana tuto el teritorio el se łatinixa, come i mostra i inportanti siti catè tanto inte ła parte più setentrionałe (Aloria), come in queła centrałe (Iruña-Veleia, Arkaia, San Román), par doe pasa ła strada romana Ab Asturica Burdigalam, come in tel sud (Campezo, Angostina, La Rioja).

El so nome basco el vien dal romanxo Alaba, a so olta derivà dal termine łatino planus (plano). In basco l'è stà ciamà anca Araba-herria o Alaba-herria (forma utiłixà da Axular).

Tra i secołi IX e XI ła finise soto l'influensa del regno łeonexe che, in serte ocaxioni, el nomina dei conti de Álava, nonostante el teritorio l'abia dipexo dal contado de Castiglia fin a l'epoca de Sancho III el Major de Navara. I conti de Álava nominè da ałora in avanti i otien el titoło da i re navari.

Governo

L'Araba, cosita come el resto de łe province de i Paexi Baschi, l'è un teritorio storico aministrà da ła Diputación foral de Álava, organo de governo de ła provincia, che el ga inportanti conpetense in diverse materie. Ste qua łe deriva da l'acordo del 1876 con Cánovas del Castillo, che el sostituise l'original e tradisional regime feudałe. L'è esensialmente un conserto econòmego: ła Diputación ła fa ła racolta de i tributi de i ałavarexi e grasie a quei ła contribuise a łe case del Stato e ła fornise a i abitanti i servisi de so conpetensa (strade, servisi sociałi, ...).

A cao de ła Diputación foral ghè un Diputado General, atualmente Xabier Agirre Lopez (PNV).

Economia

In sta xona de ła vałe de l'Ebro ghè coltivasion de cereałi con magexe, vigne e propietà comunałi. Ła patata l'è inportante par ła vałe d'Ayuda, ndo scominsia łe vigne e i fruteti, che i se estende fin a ła Rioja ałavexa. L'alevamento suino l'è el predominante. Tra łe industrie domina queła automobiłistica, metałurgica, chimica, del vero e ałimentare. Vitoria-Gasteiz, che da i ani Setanta el ga conosù un gran xviłupo, l'è l'unico sentro industriałe inportante e difati ła consentra più del 75% de ła popołasion provincial. Oltre a ła caital Gasteiz, altri paexi i'è Agurain (Salvatierra), Biasteri (Laguardia) e Legutio (Villarreal de Álava).

Varda anca

• Comunità Autonoma dei Paexi Baschi
• Hegoalde
• Łéngua basca

Altri projèti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Araba
• el detien schemi gràfeghi so

Ligamenti de fora

• Página web de ła Diputación Foral de Álava
• Página web de ła Universidad del País Vasco. Archivià il 26 de aprile 2007 in Internet Archive.

Campus de Álava

• Storia de Álava Archivià il 18 de disenbre 2007 in Internet Archive.

• Estado de los embalses in la provincia
• Feste de Álava

Portałi:
• Portałe de Paexi Baschi
|

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Araba
• el detien schemi gràfeghi so