O círculo que foi : A Mourela no seu contexto histórico

37 O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Xosé Ignacio Vilaseco Vázquez Grupo de Estudos para a Prehistoria do Noroeste Peninsular Departamento de Historia I Universidade de Santiago de Compostela “Os que nas grandes e espidas chairas chantaron os menhires, non estarían xa a conxurar o baleiro?” Manuel Rivas Da clásica tríade megalítica decimonónica – dolmen, menhir e crómlech, nas súas xa tradicionais denominacións extraídas das linguas bretoa e galesa –, o territorio que ocupa a actual Galicia, igual que todo o Noroeste peninsular ibérico, semella ser unicamente abondoso en dolmens. Pero mesmo estes, aínda que frecuentes, non son na práctica máis que o vértice dun iceberg moito maior que na actualidade denominamos fenómeno tumular. Porque é o túmulo, mámoa ou medoña nas súas designacións populares máis estendidas, que mesmo teñen transcendido ao mundo científico, o auténtico elemento uniformizador. Estes montículos artificiais, de planta tendente a circular e alzado en forma de casquete de esfera, están construídos con terra, ou terra e pedras, e presentan polo xeral no seu centro unhas estruturas moi variadas feitas con laxes de mediano e grande tamaño, entre as que os dolmens, sendo os máis monumentais, non son os únicos, e mesmo é posíbel que nin sequera fosen maioritarios [Fig. 1]. É tradicional considerar que a finalidade destas construcións era estritamente funeraria, fundamentalmente por comparación con monumentos semellantes doutras zonas peninsulares onde se conservan restos orgánicos, xa que a alta acidez dos solos galaicos impide a conservación dos ósos1. Fronte aos máis de 10.000 túmulos que probablemente se conservan aínda en Galicia (Vilaseco, 2001: 64, nota 2), semella existir un certo consenso entre os investigadores actuais sobre a escasa ou practicamente nula presenza das outras dúas manifestacións megalíticas no noso territorio, así como da dificultade da súa atribución cronolóxica (Rodríguez Casal, 1990: 93-94; Fábregas e mais Vilaseco, 2003: 285), até o punto de que en ocasións nin sequera son Figura 1) O dolmen da Cova da Moura (Argalo, Noia) co túmulo no que se insire. nomeados en estudos de conxunto (Bello e mais Peña, 1995; Fábregas e mais Vilaseco, 2006). Por menhir enténdese unha pedra de mediano ou grande tamaño, xa se presente cos cortes naturais ou regularizada no seu contorno, en ocasións decorada con gravados, que foi espetada en vertical no terreo, un concepto ao que responden perfectamente os topónimos galegos pedrafita e mais pedrachantada, relativamente abundantes na nosa xeografía. En diversos puntos de Europa é frecuente que os menhires aparezan agrupados, ben en aliñamentos rectilíneos, como os coñecidos de Carnac (Bretaña, Francia), ben formando estruturas máis ou menos circulares, das que a máis espectacular é o popular monumento de Stonehenge (Wiltshire, sur de Inglaterra). Estas estruturas circulares 1 Unha posta ao día recente sobre o fenómeno tumular galego pódese consultar en Fábregas e mais Vilaseco, 2006. 38 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) recibiron en Francia o nome de crómlech, aínda que nalgunhas zonas europeas, como Gran Bretaña, este apelativo está hoxe en desuso, mentres noutras, como Portugal, se aplica a estruturas moito máis complexas que un círculo, como sucede co caso dos Almendres (Évora). adscrición prehistórica, cando non dificilmente asumíbeis como obras artificiais, até o punto de incluír nesta caterva de monumentos presuntamente célticos unha serie de elementos curiosos, como os “altares naturais”, ou pedras oscilantes. O feito de que non coñezamos en galego ningún nome popular específico para designar as estruturas circulares de que vimos de falar pode darnos unha idea de que estas non debían de ser moi frecuentes, fronte á relativa abundancia de pedrafitas no territorio, independentemente de que a estas últimas non lles poidamos atribuír unha cronoloxía prehistórica con seguridade. Así e todo, desde a publicación dos círculos da Mourela, porque en orixe eran dous, a maior parte dos investigadores témolos convertido nos mellores e en ocasións únicos exemplares coñecidos de círculos líticos en Galicia (Saralegui, 1918: 56; Fábregas e mais Vilaseco, 2003: 285). Isto tamén, probablemente, porque se trata do mellor exemplo publicado dos que se teñen sinalado como tales, ao racharse con toda unha tradición anterior que se limitaba a citar unicamente a súa situación xenérica, ou incorporando como moito un debuxo fantasioso en exceso. Coa Mourela, porén, procédese por primeira vez a realizar unha impecábel descrición acompañada dunha profusa (mesmo para hoxe) documentación gráfica (Maciñeira, 1895 e 1929). Ao longo do século XIX, ou mesmo nos vinte primeiros anos do XX, resulta difícil aceptar a existencia dunha investigación propiamente arqueolóxica en Galicia, en canto que os diferentes historiadores que abordan as épocas prehistóricas son máis ben anticuarios, persoas que describen os monumentos sen chegar a realizar auténticas investigacións sobre os mesmos. Os autores da primeira metade do século XIX, como José Verea y Aguiar ou Leopoldo Martínez Padín, apenas aportan información algunha sobre monumentos concretos, xa que fan un uso moi “superficial e escaso” dos mesmos á hora de empregalos nos seus escritos: case non se citan monumentos concretos, senón formas xerais (castros, megálitos), que se introducen no texto como meros ratificadores dun discurso histórico previamente artellado en torno ás fontes clásicas e aos seus propios preconceptos ideolóxicos persoais (Pereira, 1996). Esta visión aínda se mantén en Benito Vicetto, quen na súa Historia de Galicia (1865) cita moi poucos monumentos, como algúns menhires cara a Lindín, e mais un espazoso dolmen entre Adelán e mais Ferreira, todo eles no norte da provincia de Lugo. Así e todo, ditos monumentos serán postos en dúbida apenas oito anos despois por José Villaamil y Castro (1873: X), ao ser un profundo coñecedor da zona e non atopar a ninguén que lle saiba dicir deles. 1. Crómlechs e círculos líticos na investigación anticuaria galega do século XIX Como xa sinalou no seu día Florentino López Cuevillas (1980: 91), o entusiasmo polo celtismo segundo os principios de Théophile Malo Corret de la Tour d’Auvergne, pioneiro, na última década do século XVIII, no estudo dos monumentos megalíticos armoricáns, que el denominaba “celto-bretóns”, acabará callando profundamente en Galicia ao longo do século XIX, e mesmo a comezos do XX. La Tour d’Auvergne foi, ao parecer, o introdutor dos termos “dolmen” e mais “menhir” na bibliografía arqueolóxica, inspirados na lingua bretoa; e foi tamén, senón o primeiro, quen popularizou a errónea atribución destes tipos de monumentos aos celtas. Con posterioridade a el, e amparados na “innegábel” celticidade galega, os diversos autores comezarán a buscar no noso territorio as manifestacións físicas deses celtas, que indubidablemente debían de existir, desde dolmens até outros monumentos megalíticos, xa fosen menhires illados, aliñamentos ou crómlechs. Mesmo moitas veces sinaláronse como tales algunhas construcións de máis que dubidosa Será coa Historia de Galicia de Manuel Martínez Murguía cando atopamos as primeira referencias máis ou menos concretas a aliñamentos e “kroummleac’hs ou círculos druídicos” (1865: 494). Así, ademais de numerosos dolmens, cita menhires “no monte Lobeira” (Vilagarcía, Pontevedra), ou o grupo que existe preto da Pobra do Caramiñal (A Coruña), “na faldra dun montiño, desviación da cordilleira do Barbanza”, ou aquel “curioso aliñamento” que segundo el se vía indo de Vilagarcía a Cambados. Pero de todos eles non se di máis nada ca estas referencias xenéricas, sen moitos datos concretos sobre a súa situación, e cunha ausencia total de descrición detallada ou levantamento gráfico (debuxo ou fotografía) que nos amose a súa forma, polo que na actualidade nos resultan imposíbeis de identificar, sendo moi probábel que en realidade fosen parte de valos de fincas. Máis curiosos son os supostos monumentos de Faxildre e mais Corzán (Martínez Murguía, 1865: 489-492), que, porén, O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico non poden considerarse aínda auténticos crómlechs, a pesar de que en ocasións son citados con posterioridade como tales (p. ex., Maciñeira, 1929: 218, nota 1). O outeiro de Faxildre sitúao como a media legua (uns 2,7 km.) de Noia, á dereita do xa daquela “antigo camiño” que unía a vila con Santiago de Compostela. Estaba cuberto de pedras de pequeno tamaño, entre 30 e 50 cm., que se dispuñan en todas as direccións, tanto formando fileiras como segmentos de círculo desde a base até o cumio, acompañadas de numerosos seixos esparexidos pola superficie do outeiro. Resulta difícil entender hoxe esta descrición, e aínda que Murguía compara estas pedras cos aliñamentos de Carnac, feitos con penedos de 2 a 3 m. de altura, as diferenzas, aínda que só sexan en tamaño, son evidentes. O monumento de Monte Corzán, en Negreira (A Coruña), situábase fronte a unha mámoa, e consistía en “círculos ..., uns maiores ca outros, algúns de notábeis dimensións, uns enteiros, outros desfeitos en parte, pero todos eles formados por pequenas pedras unidas unhas ás outras e postas sobre o terreo, a xeito dun apenas perceptible valado, interrompido de cando en cando por pedras espetadas maiores cás outras, aínda que pequenas, pois apenas miden máis dun decímetro de altura”. Sexan o que fosen as estruturas que se agachan baixo esta descrición, hoxe sabemos que non se trata de ningún tipo de monumento megalítico, algo dificilmente sostible tendo en conta que as pedras apenas acadaban unha altura de 10 cm.! Así as cousas, e debido tanto a unha descrición un tanto escura como á nula documentación gráfica existente sobre os mesmos, hoxe en día tanto Faxildre como Corzán deben ser rexeitados como posíbeis crómlechs ou círculos de pedras. Dous anos despois da obra de Murguía saía do prelo o libro Estudios sobre la época céltica en Galicia, de Leandro de Saralegui y Medina (1867). No mesmo, á parte de recoller algún dos menhires xa citados por Murguía (Monte Lobeira e mais A Pobra), incorpora outros, como o de Fecha, nas proximidades de Santiago, sen citar máis nada cá súa existencia. Respecto aos agrupamentos de menhires, non cita ningún crómlech en concreto, pero afirma que “non é difícil atopar grandes agrupacións de menhires estendidos por un espazo máis ou menos extenso, sen orde simétrica, formando, cando menos na aparencia, inmensos carneillous” (p. 181). Un aliñamento deste tipo sinálao nas altura de Chamorro, preto de Ferrol, onde xunto a restos de dolmens asegura ter visto un número considerable de rochas espetadas de punta. Tampouco incorpora representacións gráficas do monumento; de feito, os gravados na obra de Saralegui, aínda que presentes, non como na de Murguía, Figura 2) Crómlech. Unha das imaxes bucólicas que acompañan á primeira edición da obra de L. de Saralegui y Medina (1867: 113). son escasos e unicamente decorativos, recreacións ideais de tópicos xerais (menhir, castro, crómlech, pedra oscilante, dolmen e cista), sen indicacións sobre a súa orixe ou procedencia (agás no caso do castro), e de moi baixa calidade na súa reprodución [Fig. 2]. Por todo o anterior, novamente carecemos de datos suficientes para interpretar a descrición do aliñamento ferrolán, pero seguramente esteamos de novo ante restos de valados tradicionais. Será con José Villaamil y Castro cando, coa publicación das súas Antigüedades prehistóricas y célticas de Galicia (1873) teñamos por fin referido o primeiro “crómlech ou cairn” en Galicia, o de Monte das Fachas. Sito na parroquia de San Xusto de Cabarcos, concello de Barreiros (Lugo), estaba composto de tres grandes chantos de lousa, e outras tres pedras cuarzosas, dunha anchura aproximada de 1 m. cada unha. Sobresaían da terra aproximadamente 1 m., e, deixando espazos entre elas, estaban dispostas de xeito simétrico no centro dun borrado túmulo, pechando un espazo elíptico de 2,50 x 2,90 m (p. 55). A calidade da descrición é considerablemente superior aos exemplos anteriores, non en van Villaamil é un dos primeiros auténticos arqueólogos galegos, en canto que levou a cabo labores arqueolóxicas de campo (cif. Armada, 2003). A mellora descritiva vén acompañada tamén dun apartado gráfico realizado ex profeso para a publicación, un conxunto de cinco láminas que figuran ao final do texto con deseños dalgúns monumentos que se describen, rachando así coas concepcións anteriores, como a de Saralegui. Desgraciadamente, e en contra do que 39 40 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) Figura 3) Crómlech de Monte das Fachas segundo J. Villaamil (1873: lam. IV). sucede, por exemplo, coas arcas do Padorno e de Sinás2, para as que recolle unha planta e mais unha sección que se aproximan aos estándares científicos posteriores, a imaxe do Monte das Fachas que se recolle na lámina 4 segue a ser unha idealización, unha perspectiva axonométrica irreal e, polo demais, carente de escala [Fig. 3]. De todos os xeitos, grazas a esta imaxe, e á súa relativamente correcta descrición do monumento, hoxe podemos reinterpretalo con certa seguridade, non precisamente como un crómlech, senón como os restos dun dolmen moi alterado, tal e como ten sinalado Monteagudo (2003). Figura 4) Menhires de Rocas (nº 7), Xinzo (nº 9) e Lobios (10) segundo Barros Sivelo (1875: Fig. p. 72-73). A aportación de Ramón Barros Sivelo nas súas Antigüedades de Galicia (1875) supón un retorno ao paradigma anterior a Villaamil, xa que a súa obra se acompaña dunhas representacións gráficas máis que fantasiosas. Incorpora unha extensa cita de menhires, algúns dos cales, como un en San Pedro de Rocas (Esgos) e outro na Serra do Xurés, concello de Lobios (ambos en Ourense), son, segundo Cuevillas (1980: 91), rochas naturais traballadas pola erosión [Fig. 4]. E mesmo cita un “vastísimo crómlech que ocupa preto dun quilómetro cadrado” na meseta de Santa Cristina de Monte Longo (Lobeira, Ourense), que, así e todo, baixo a confusa prosa, parece responder en realidade a un “crómlech” de túmulos (?). A escaseza e pobreza dos monumentos deste tipo mencionados na bibliografía é a que leva a Murguía na súa monografía Galicia (1888: 70) a asegurar que no noso país “Crómlechs ou pedras cravadas en círculo, aínda que se atopan algúns, non sempre son dignos de maior mención. Aliñamentos menos aínda”, seguramente, segundo el, porque non foron ben documentados. De todos eles, ademais dos xa recollidos por el na súa Historia de Galicia, denominando xa crómlech ao do Monte Corzán, salienta o de Monte das Fachas publicado por Villaamil, ao que mesmo compara, aínda que sen dicir por que, cun que recolle o investigador danés Worsaae na súa obra The Primeval Antiquites of Denmarch. Tampouco supón ningún avance a publicación da terceira edición da obra de Leandro de Figura 5) Crómlech. Unha das imaxes bucólicas, aínda que máis realistas, que acompañan á terceira edición da obra de L. de Saralegui y Medina (1894: fig. 5). 2 A primeira delas, coñecida tamén como dolmen de Santo Tomé, concello do Valadouro, aínda se conserva hoxe, e a súa forma non dista moito da representada por Villaamil (Grupo de traballo A Fornela, 1996: 107-109). O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Saralegui y Medina Estudios sobre la época céltica en Galicia (1894). A obra si incorpora mudanzas importantes no texto con respecto á orixinal, e mesmo as figuras gañan en realismo e claridade, aínda que varias volven ser representacións idílicas dos tópicos dos que fala no texto (incluído o crómlech) [Fig. 5]. A novidade fundamental é que no texto se recollen descricións exhaustivas de varias mámoas escavadas na zona das Pontes de García Rodríguez por Santiago de la Iglesia e mais Federico Maciñeira, así como dos obxectos nelas atopados, incluíndo varios deseños dos mesmos, escavacións que non serían referidas polos autores ate algúns anos máis tarde (1907 e 1895, respectivamente). Pero L. de Saralegui non aporta nada novo con respecto aos círculos líticos, agás a simple referencia a que, formando parte das Medoñas da Mourela, existían “dous fermosos cromlec’hs” (1894: 278-279). A mudanza prodúcese entrado xa o século XX, cando Murguía publica a segunda edición da súa Historia de Galicia (1901). Nela, aínda que repite máis ou menos a mesma información que xa recollera na primeira, incorpora non só a referencia ao Monte das Fachas de Villaamil y Castro, senón tamén ao círculo das Medoñas da Mourela, publicado por primeira vez, como logo veremos, seis anos antes. Anos despois, Manuel de Saralegui y Medina, en Los monumentos megalíticos en España (1918), á parte de citar os aliñamentos e crómlechs citados por outros autores, entre eles o da Mourela, do que mesmo incorpora unha foto cedida polo seu descubridor, publicará un novo posíbel crómlech, o situado no illote “A Estrela” ou “A Ermida”, situado ao SE da enseada de Corme (A Coruña). Consistía en dous recintos elípticos ou case circulares, o maior deles de 9 a 10 m. de diámetro en sentido E-W, incompletos e contiguos, delimitados por pedras informes espetadas no solo que deixaban espazos entre si moi desiguais. Estaban abertos a occidente, e non tiñan nada no seu centro [Fig. 6]. De novo resulta difícil facer unha interpretación para o mesmo ante a ausencia dunha correcta descrición e documentación gráfica, de aí que non sexa de estrañar que o propio M. de Saralegui considere os círculos da Mourela como o máis interesante e típico dos crómlechs coñecidos na Península Ibérica. E dita interpretación debe moito ao xeito en que foron publicados orixinalmente, incorporando non só unha axeitada descrición, senón mesmo unha fotografía do maior na que se pode apreciar perfectamente a súa forma, sendo, posiblemente, dentro da Figura 6) Unha das partes do crómlech de Corme , segundo M. de Saralegui y Medina (1918: 67, Fig. 8). historiografía galega (e posiblemente, española) un dos primeiros monumentos dos que se publicou unha fotografía. 2. Federico Maciñeira e mais as Pedras Chantadas das Medoñas da Mourela3 O coñecemento dos círculos da Mourela debémolo ao labor de D. Federico Maciñeira Pardo de Lama (Mañón, 1870 – Ortigueira, 1943). Este investigador, tal e como ten sinalado recentemente X. L. Armada (2003) é en realidade un dos iniciadores da actividade arqueolóxica de campo en Galicia, xunto con Villamil y Castro e mais López Ferreiro, ao desenvolver as primeiras prospeccións de campo, e levar a cavo escavacións máis que detalladas para a súa época. Con anterioridade, como xa vimos, hai un uso espallado da información arqueolóxica polos diversos autores, que proceden a realizar descricións de monumentos illados, sen que teñan desenvolvido unha auténtica investigación arqueolóxica. Maciñeira, é, ademais, un auténtico pioneiro na documentación gráfica dos xacementos, e das súas obras desaparecen as imaxes folcloristas ou imaxinativas, para seren substituídas por mapas de emprazamento, plantas e alzados dos monumentos que localiza e intervén, e que non distan moito das que hoxe son habituais na bibliografía arqueolóxica; e mesmo, por primeira vez en Galicia, aparece a fotografía empregada como sistema de rexistro dos monumentos. Finalmente, o noso autor é xeracionalmente o arqueólogo que fai de ponte entre os anticuarios decimonónicos e mais a primeira xeración de arqueólogos galegos, que desenvolverán a súa actividade a partir de 1923 ao abeiro do Seminario de Estudos Galegos. 3 O presente apartado é fundamentalmente un resume crítico da publicación feita por Federico Maciñeira en 1929. As fotos e debuxos que o acompañan corresponden ás orixinais incluídas no mesmo. 41 42 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) De forma indirecta, pero a través dos seus escritos, sabemos que Federico Maciñeira investigou os círculos da Mourela, xunto ao grupo de túmulos entre os que se insería, cara a 18924, cando apenas contaba 22 anos. Tres anos máis tarde, fixo pública unha primeira noticia sobre o conxunto na revista barcelonesa La Ilustración Artística (Maciñeira, 1895b), incluíndo unha minuciosa descrición dos dous crómlechs, como os denomina inicialmente5, e mais unha fotografía do máis grande, artigo no que, xunto a un anterior (1895a), tamén daba a coñecer outros diversos achados de adscrición megalítica da comarca eumesa. A partir deste momento os dous crómlechs da Mourela vanse converter no auténtico referente para este tipo de monumentos en toda a península ibérica (p. ex., Saralegui, 1918). Pero non será até 34 anos despois cando, a través dunha publicación monográfica sobre o conxunto da Mourela, nos transmita de xeito específico os resultados completos das investigacións, nun artigo modélico e case único na investigación prehistórica galega do primeiro terzo do século XX, que lle serviu como escrito de ingreso no Seminario de Estudos Galegos (Maciñeira, 1929). Maciñeira presenta A Mourela como unha parte da importante estación prehistórica da cunca superior do río Eume, ou val das Pontes de García Rodríguez, determinada principalmente na grande cantidade de mámoas, preto de 300, esparexidas pola chaira, outeiros e montañas circundantes, construcións que se estenden cara á costa acaroadas a dous antigos camiños serráns: o da Serra da Faladoira, que a une con Estaca de Bares, e mais o de Cheibán, en dirección a Cedeira (Maciñeira, 1942-44). Neste contexto, o conxunto de monumentos da Mourela situábase no sueste da cunca eumesa, no vello camiño que desde As Pontes se dirixía a Betanzos e mais Guitiriz, nun semirrechán despexado da ladeira da montaña [ver Fig. 5 capítulo anterior]. Desde o mesmo dominábase o amplo val das Pontes, e, ao tempo, desde calquera punto da cunca se apreciaban tanto as grandes mámoas do conxunto como os brancos cantos de cuarzo que formaban os círculos líticos, destacándose sobre a vexetación. Unha posición que segundo o autor fora claramente preconcibida polos seus construtores, co obxecto de que dominasen o territorio, interpretación que en xeral segue a estar vixente na actualidade con respecto ao emprazamento dos túmulos megalíticos (p. ex., Criado et al., 1986). Os monumentos, nun total de 7, estaban dispostos nunha liña lixeiramente curva e ascendente que se orientaba de NE a SW. O lugar onde estaban emprazados coñécese popularmente como Medoñas da Mourela, aínda que, ao parecer, nalgunha documentación antiga (escrituras de compravenda, apeos e similares) é denominada tamén Pedras Chantadas, seguramente, ao parecer de Maciñeira, pola presenza dos círculos líticos. Os monumentos servían de límites entre as parroquias das Pontes de García Rodríguez e mais do Aparral, até o punto de que case a carón do círculo grande, ao NE, existía unha grande pedra fincada que facía de marco entre ambas as freguesías. O investigador ortegano realizou no conxunto un minucioso traballo de documentación, deseñando un plano de localización de detalle e os debuxos en planta e alzado das estruturas arquitectónicas localizadas, labores que foron complementadas coa escavación ou reescavación de varios monumentos. E todo isto acompañado da documentación fotográfica dos monumentos e labores realizados. Como xa se dixo, cinco dos sete monumentos da Mourela son túmulos6. Todos eles responden ás principais características que son propias a este tipo de xacementos no país galego: planta aproximadamente circular, e grande variabilidade dimensional e construtiva. Así, os dous situados máis ao NE (números 1 e 2 no plano) eran de pequeno tamaño, apenas 10 m. de diámetro, e non foron intervidos por el, un por presentar un profundo pozo de saqueo, e o outro, o máis setentrional, por ser unicamente un cúmulo informe de pedras do que mesmo non consideraba completamente probado o seu carácter arqueolóxico. Os outros tres eran de maior tamaño, variando entre os 24 m. de diámetro dos nº 4 e 7, e os 31 m. que acadaba o nº 6, o maior do grupo e que 4 Ao referir unha exploración levada a cabo por uns ingleses nunha mámoa situada a uns 500 m. ao SW da Mourela, dinos que dita intervención se realizou “alá polo 1880, ... Segundo me informou un dos traballadores que aqueles estranxeiros utilizaron na exploración do outeiro tumular, e que tamén o fixo ás miñas ordes doce anos máis tarde”. (Maciñeira, 1929: 215). No artigo de La Ilustración Artística (1895a) tamén di que realizara as investigacións tres anos antes. 5 “...les aplicamos este nombre, que tanto llevan equivocado los arqueólogos, ateniéndonos estrictamente á su etimología y á la acepción que da á esta palabra el sabio Mortillet, el cual dice que «los verdaderos cromlechs son cercos formados por piedras fijas en tierra. Y digo piedras, más bien que menhirs, porque en la mayor parte de los cromlechs el volumen de las piedras que constituyen el cierre ó cerco es relativamente pequeño»” (Maciñeira, 1985b: 687). 6 Circos recheos de negro no plano, números 1, 2, 4, 6 e 7. Unha explicación máis exhaustiva sobre os mesmos pódese atopar no capítulo redactado por José Mª Eguileta Franco neste mesmo volume. O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Figura 7) Fotografía dun túmulo situado ao oeste do conxunto da Mourela (Maciñeira, 1929: 224-225). ademais tamén se emprazaba no punto culminante do conxunto [Fig. 7]. Deles, unicamente o último non presentaba pozo de saqueo cando foi explorado por Maciñeira, polo que se debía de atopar intacto, mentres que os outros dous foran profanados pouco tempo antes: o nº 4 había uns anos polos campesiños do contorno, e o 7 apenas cunha antelación de meses por uns mariños e militares de Ferrol. Os tres túmulos estaban formados por finas terras arxilosas e humíferas, limpas de pedras, como se para a súa construción se tivese procedido ao seu peneirado previo; unicamente o número 4 presentaba, como recubrimento exterior, unha capa uniforme de cantos rodados duns 50 cm. de espesura, ao xeito dunha coiraza. Todos conservaban estruturas dolménicas no seu interior, aínda que de novo presentaban diferenzas considerables: nos nº 4 e 7 había senllas cámaras poligonais mentres que o nº 6, presuntamente o único intacto do conxunto no momento da súa intervención, tiña unha construción megalítica que non formaba unha auténtica cámara dolménica: se ben a metade occidental semella responder á característica cámara poligonal, aínda que coas lousas moi inclinadas cara ao interior, no lado oriental outras tres grandes lousas, que superaban os 2 m. de lonxitude, aparecían practicamente deitadas, e descansando sobre un conxunto de pedras máis pequenas e imbricadas. Intercalados entre os túmulos mencionados anteriormente, e ocupando os números 3 e 5 na secuencia da liña NE-SW marcada polo conxunto, atopábanse os dous círculos líticos, como son renomeados no artigo de 1929 con preferencia ao termo crómlech, en consonancia coas teses defendidas polo arqueólogo Hugo Obermaier (Maciñeira, 1929: 197; Obermaier, 1923: 14)7. Ambos os monumentos, aos que noutra ocasión tamén lles atribúe o topónimo de Eiras dos Mouros (Maciñeira, 1947: 27, nota 5) eran de planta “rigorosamente” redonda, en palabras do seu descubridor, e presentaban características moi similares, diferenciándose fundamentalmente nas súas dimensións, tanto do diámetro do conxunto como das pedras que os formaban. O círculo pequeno (nº 3 no plano), que era o mellor conservado, tiña 9 m. de diámetro interior, mentres que o círculo grande, que é do que se ocupa a presente memoria de escavación, acadaba os 20,5 m. Estaban formados por bastas e desiguais pedras de cuarzo branco espetadas no terreo, do que sobresaían uns 40 cm. de media no caso do círculo pequeno, e entre 30 e 60 cm. no do maior [Fig. 8]. Estes bloques dispúñanse xustapostos entre si, sen deixaren oco ningún entre eles, formando dúas fileiras paralelas concéntricas. No pequeno a vexetación impedía contar o número de pedras que formaba cada fileira, aínda que a interior contaba sobre corenta. No maior, das dúas fiadas que o formaban orixinalmente só conservaba completa a interior, composta por uns 50-52 seixos, mentres que da exterior unicamente subsistían tres sectores, un amplo arco na zona NW, e dous máis pequenos a ambos os lados da entrada [Fig. 9]. No lado SE das construcións os círculos interrompíanse con catro pedras de maior tamaño (60 cm. de altura no caso do círculo pequeno, 1 m. no maior). Situábanse dúas a cada lado, ao final de cada un dos dous circos concéntricos que conformaban a estrutura, dispostas ao xeito de xambas dunha entrada “monumentalizada” que, no caso do círculo maior, acadaba unha anchura de 1,5 m. Neste último caso, co fin de configurar esta porta, escolléranse ao efecto pedras “achatadas”, moi semellantes entre si en forma e dimensións, e situando a súa cara máis ancha e plana cara ao corredor que configuran [Fig. 10]. Maciñeira sinala tamén que as pedras que forman o círculo grande no lado oposto á entrada (o NW) semellan ser de maior volume cás restantes [Fig. 11]. Co fin de avaliar a altura total destas xambas, realizou unha escavación ao pé dunha das lousas da entrada do círculo maior, profundando un total de medio metro, a pesar do cal a pedra aínda non se movía, polo que lle estimou unha altura total mínima de 2 m.8. No interior do círculo pequeno apreciábanse escombros de terra e pedras miúdas, 7 Ver máis adiante, neste mesmo capítulo. 8 Dita escavación foi perfectamente documentada durante a intervención realizada no monumento (vid., neste volume, a memoria da escavación). 43 44 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) Figura 8) Plantas e seccións dos círculos da Mourela (Maciñeira, 1929: 205). O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Figura 9) Círculo grande da Mourela, coa entrada en primeiro termo (Maciñeira, 1929: 202-203). Figura 10) Detalle da entrada (SE) do círculo grande (Maciñeira, 1929: 206-207). Figura 11) Detalle do sector NW do círculo grande (Maciñeira, 1929: 208-209). que foron interpretados por Maciñeira como o produto de labores de cavado de roza para o cultivo do centeo, tan característicos do monte galego até mediados/finais do século XX. O círculo grande, porén, presentaba o seu interior “plano e liso”, xa que por mor das súas maiores dimensións, tiña sido cavado nalgunha ocasión en roza. cm., espetados a cada lado do camiño de forma equidistante cada sete metros. Por zonas ficaban restos de pavimento, feito con “pequenas pedras brutas”, como é frecuente nos camiños tradicionais, aínda que na maior parte do percorrido o seu piso estaba formado polo propio terreo natural. Segundo os campesiños da zona eran estes os restos dun antigo camiño a Betanzos, e Maciñeira, a pesar da súa singularidade entre os restantes camiños coñecidos na comarca, rexeita consideralos os restos dunha vía romana ou mesmo dun aliñamento prehistórico reutilizado. Completando o espazo da Mourela, entre os túmulos 6 e 7, conservábase tamén os restos dunha antiga corredoira, nun treito duns 500 metros, que circulaba en paralelo ao vello camiño de Guitiriz. Presentaba un ancho constante duns 5 m., e estaba delimitada por bloques de cuarzo de forma alongada e sen labrar, sobresaíndo do terreo entre 30 e 50 A singularidade da estación da Mourela resultaba evidente no momento do seu descubrimento, e viña marcada 45 46 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) fitos de maior tamaño e orientación determinada (SE)10. Por outra banda, non existindo indicios de túmulo, resulta incongruente pensar que os destrutores respectasen o contorno completo das estruturas líticas de base, que ademais sobresaen do terreo, cando desapareceron todas as terras que formaron no seu día a sepultura. Ademais, tampouco lle parece posíbel que fosen un túmulo iniciado e nunca rematado. Figura 12) Círculo pequeno da Mourela (Maciñeira, 1929: 210-211). non só pola presenza de dous círculos líticos situados a pouca distancia un do outro, senón tamén por alternaren cos túmulos megalíticos nunha mesma aliñación, algo que permitiu a Maciñeira establecer a hipótese (para el máis ben afirmación) de que todos eles formaban parte integrante dun mesmo conxunto monumental, gardando estreita relación. Un feito este, o de compartiren os mesmos espazos túmulos e crómlechs que, ademais, el nos comenta que tamén é frecuente noutros países do norte de Europa como Inglaterra, pese a recoñecer as diferenzas formais que presentan os círculos da Mourela cos destes países, onde están formados de pedras grandes e altas, separadas entre si9. Sobre a interpretación dos círculos líticos, que a tradición popular afirma teren sido feitos polos mouros como eiras para mallar o trigo, ou para xogar aos bolos, Maciñeira avanza unha serie de hipóteses [Fig. 12]. En primeiro lugar, e tal e como tiñan feito outros investigadores europeos cos círculos doutras zonas do continente, establece o que non son: os típicos círculos que en ocasións adoitan contornar os túmulos megalíticos pola base. Efectivamente, Maciñeira asegura que existe unha clara diferenza entre ambos tipos de círculos, amosándose os da Mourela completamente diferentes aos que el ten localizado en túmulos da cunca do Eume, xa que nestes últimos son dunha soa fileira de pedras; ademais, non coñece para os túmulos nada semellante á entrada monumentalizada que presentan os da Mourela, con Daquela, o feito de atopalos acaroados a túmulos megalíticos, e a súa imposíbel comparación con outros monumentos coñecidos, deriva para Maciñeira no seu inescusábel carácter prehistórico. Para el é claro que ambos os círculos foron recintos sagrados ou lugares destinados ao culto relixioso. O seu indubidábel carácter monumental vén marcado polo seu emprazamento en monte dominante e despexado, fronte á importante estación prehistórica do alto Eume e lonxe, para el, de poboados e de fincas agrícolas; isto completaríase coa súa forma perfecta, e a presenza dunha entrada monumentalizada e orientada nos dous casos á mesma dirección, innecesaria en recintos de doado acceso simplemente franqueando as pedras que os formaban, e que daquela estaría directamente relacionada coas cerimonias que alí se celebrasen. A partir de aquí, inventa toda unha teoría sobre o seu xeito de uso, na que mestura o celtismo imperante na época, con algunhas fontes clásicas e algo de arqueoloxía, nun exercicio máis que discutible desde a nosa perspectiva, pero que cómpre entender no seu contexto histórico, no que xa dixemos foi un auténtico pioneiro para Galicia. Para rematar, cómpre sinalar que ningún investigador con excepción de Maciñeira parece ter visto en directo os círculos líticos da Mourela. Cando os publica de forma detallada en 1929 xa asegura non ter volto a eles desde que os documentou, pero que teme teñan sido destruídos. Anos despois (1947: 26) confírmanos que as grandes pedras de cuarzo que os formaban foran empregadas como grava para o firme do camiño veciñal das Boliqueiras, que por alí cruza, construído entre 1902 e mais 1904. É por iso polo que unicamente podemos facernos unha idea de como eran 9 É de supoñer que cando fai estas afirmacións Maciñeira estaba a pensar, por exemplo, no monumento de Stonehenge, onde o grande conxunto megalítico está rodeado a distancia por varias ducias de túmulos (p.ex. ., Bradley, 1998). 10 Cómpre sinalar que a partir da segunda metade dos anos 80 do século XX se ten descuberto que varios túmulos, para permitir o uso repetido da tumba central, presentan unha interrupción da estrutura tumular orientada precisamente ao SE. Así e todo, ditas estruturas de acceso, como veñen sendo denominadas, son claramente diferentes á entrada dos círculos da Mourela, e en ningún caso dos documentados presentan unicamente na porta laxes de maior tamaño, ao xeito de menhires, a delimitalas, tal e como sucedía nos dous círculos líticos (Vilaseco, 2000; Fábregas e mais Vilaseco, 2006). O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico orixinalmente grazas á profusa documentación escrita e gráfica que nos legou o investigador de Ortigueira. 3. A Mourela despois de Maciñeira e outros monumentos megalíticos non tumulares en Galicia. Como xa se adiantou, desde a publicación da primeira noticia sobre os círculos da Mourela, en 1895, convertéronse nun auténtico referente deste tipo de monumentos non só en Galicia, senón tamén no resto da península (M. Saralegui, 1918), algo que se debe achacar tanto á forma dos monumentos como á súa correcta publicación, con deseños axeitados e meticulosos, con escala incluída que permite apreciar as súas dimensións, e fotografías xerais e de detalle. Unha situación esta que contrasta co resto de supostos crómlechs citados na bibliografía anterior a Maciñeira, que como vimos son apenas citas textuais, con descrición escasa e dificilmente comprensible, e, cando se acompañan de deseños, resultan máis recreacións que a documentación do existente, como sucedía por exemplo no caso de Monte das Fachas citado por Villaamil y Castro. En 1922 o arqueólogo Hugo Obermaier, daquela catedrático de historia primitiva do home na Universidad Central de Madrid, visitou Galicia, visita que é recoñecida na historiografía como o comezo da arqueoloxía científica no noso país. Obermaier foi invitado pola Universidade de Santiago de Compostela para impartir unhas conferencias sobre prehistoria española e galega, e, como apenas coñecía esta última, emprendeu unha pequena viaxe científica polo país co fin de documentarse sobre os diferentes xacementos arqueolóxicos existentes, ao tempo que visitaba museos e coleccións particulares. Desta viaxe publicará unhas impresións (Obermaier, 1923), nome baixo o que en realidade se agacha o primeiro resumo científico e moderno sobre a prehistoria de Galicia. No mesmo11, ao falar sobre todos os círculos líticos galegos, incluídos os da Mourela, sinala as diferenzas que existen entre os crómlechs de Francia e Gran Bretaña, construídos con monólitos altos e separados entre si, e os “recintos de pedra” que compoñen os da Mourela, de cantos informes de escasa altura e non separados senón próximos uns aos outros, polo que non lle parece oportuno darlles o nome clásico de «crómlechs». Ademais, sinala que os aldeáns aínda daquela construían valados de forma semellante, polo que non era de desbotar a posibilidade de que algúns fosen antigas pedras de límites, ou restos de demarcacións da Idade Media ou Moderna, unha interpretación que Maciñeira (1929: 198) desbotou para o caso dos da Mourela, entre outras cousas, por se atoparen no contorno de mámoas. Algúns dos supostos círculos que apenas refire Obermaier, e que tantas dúbidas lle causan, serán aínda publicados poucos anos despois. Así sucede por exemplo cos do Monte de Santa Trega, na Guarda (Pontevedra), onde de novo se localizaran dous exemplares (López, 1926: 66-76). Un deles, situado nas proximidades de Chans, do que unicamente se conservaban “os menhires do arco de poñente”; e o segundo e máis pequeno, pola parte de embaixo do miradoiro Areses, que se conservaba en moi bo estado até a súa destrución parcial en 1926 ao arranxar a estrada. Neste último, que contaba con 64 “menhires”, a Sociedad Pro-Monte Santa Tecla practicou varias “calicatas”, sen atopar ningún vestixio de interese. Novamente a escasa descritiva dos monumentos na publicación e a inexistencia de apartado gráfico vai provocar o seu rexeitamento por parte dos investigadores. E así, os círculos da Mourela, especialmente logo da súa correcta publicación en 1929, vanse converter no único caso aceptado de monumento deste tipo para todo o NW peninsular, baseándose para a súa atribución cronolóxica á prehistoria fundamentalmente na súa veciñanza a un grupo de túmulos, e sempre coa cautela de non teren sido escavados. A excepcionalidade dos círculos da Mourela é parella á que mantiña até hai ben pouco a Lapa de Gargantáns entre os menhires galegos (VV.AA. 1979: 24). Efectivamente, a limitada presenza de pedrafitas en Galicia, así como o seu modesto tamaño, dificulta, como xa sinalara o propio Hugo Obermaier (1923: 13), diferenciar se se trata de monólitos que proveñen de época prehistórica, ou se son en realidade un marco ou fito de época medieval ou máis recente que serve de límite ou termo. De feito, a existencia de lousas denominadas petra fixa ou ficta, empregadas como límites de territorios, é frecuente na documentación medieval, remontándose as citas máis antigas a momentos temperás, entorno aos séculos VIII–X (p. ex., Villaamil, 1873: 31). O propio Federico Maciñeira tiña referido a presenza dalgún posíbel menhir na zona por el estudada, como o do Campo da Armada, na Serra da Capelada, que por mor do basto da súa forma non considera moi fiábel, mesmo a pesar 11 Publicado, cómpre sinalar, seis anos antes de que Maciñeira fixera a súa monografía definitiva sobre a Mourela. 47 48 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) Figura 13) Posible menhir do Campo da Armada, segundo Maciñeira (1921: 56). de se situar apenas a 6 m. dunha mámoa (Maciñeira, 1921: 56; 1942-44: 124) [Fig. 13]. O único exemplar que desde o seu descubrimento (Blanco et al., 1964) foi rapidamente aceptado como prehistórico foi a citada Lapa de Gargantáns (Moraña, Pontevedra), por mor das características que presentaba: unha altura de 1,92 m. sobre o solo, con forma cónica irregular e acabado mediante puimento, que se acompaña dunha decoración con cazoletas e outros gravados, e dunha situación na proximidade relativa (80 m.) a un túmulo megalítico [Fig. 14]. Esta interpretación nin sequera mudou cando a escavación do espazo en que se asentaba, co fin de reimplantalo no seu lugar orixinal logo de que fose derribado, non aportase datos concluíntes de ningún tipo sobre a súa cronoloxía (Peña, 1982). Pero a excepcionalidade d’A Lapa no conxunto galego era máis que nada froito do desinterese dos investigadores por este tipo de monumentos de difícil adscrición. Se exceptuamos referencias mal documentadas, ou outras apenas referidas (aínda que fotografadas) como a que recolle Carré (1945: 473) como pertencente á terra de Bergantiños, no seu límite coas Mariñas, cómpre sinalar como, con anterioridade a esta pedrafita pontevedresa, xa Manuel Vázquez Seijas (1943) tiña publicado dúas relativamente próximas entre si, a de Monte Barreiros, denominado da Veiga por Cuevillas (1980: 93) e mais a do Alto da Goia (ambas en Guntín, Lugo), situadas no medio dunha necrópole de túmulos [Fig. 15 e 16]. A publicación é relativamente boa, con descricións minimamente axeitadas acompañadas de deseños e fotografías. A primeira, ademais dunha forma demasiado poligonal, presentaba dous cruciformes gravados, e servía de marco divisorio entre as parroquias de Vilameá e Padreda, polo que se cadra sexa demasiado dubidosa. A 12 Vid., p. ex., S.T.A.: 1989. Figura 14) A Lapa de Gargantáns (Moraña, Pontevedra). segunda, porén, presenta unha forma máis característica: tamén de granito, tiña uns 137 cm. de altura sobre o solo, e na súa cara orientada a nacente aparecen gravadas cinco cazoletas, un tipo de motivo que de todos os xeitos existe desde a prehistoria até, como mínimo, a Idade Media. A pesar de que a publicación dá datos suficientes para a súa localización, moi preto da estrada N-634, entre Lugo e mais Guntín, e mesmo menciona que se atopa situada a menos de 10 m. dun túmulo, este posible menhir vai ser case completamente ignorado pola investigación posterior até comezos dos anos 90 do século XX, que unicamente aceptará como pertencente a este tipo de monumentos á Lapa de Gargantáns (p. ex., Rodríguez, 1990: 94). Así e todo, ao longo desa década, e xa nos primeiros anos do novo século, a identificación e publicación de novas posibles pedrafitas en Galicia, senón será masiva, si sufrirá un lixeiro auxe, unha situación que non é allea ao labor de catalogación arqueolóxica do país desenvolvido desde a asunción de competencias en materia de patrimonio pola Xunta de Galicia12. Sen ánimo de ser exhaustivo, pódense citar varios exemplos, como, entre os publicados, a pioneira “Pedra O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Figura 15) Menhir de Monte Barreiros (Guntín, Lugo), segundo Vázquez (1943) Figura 16) Menhir do Alto da Goia (Guntín, Lugo), segundo Vázquez (1943) Alta” de Cortegada, que seguramente fixo no seu día de fito divisorio entre os concellos ourensáns de Xunqueira de Ambía, Vilar de Barrio e Sarreaus (Vega, 1988-89); o de Pedra Chantada en Vilalba (Lugo), que se atopa no medio da importante necrópole megalítica das Medoñas do Carrizo (Ramil, 1995) [Fig. 17]; o de Cristal en Ribeira (A Coruña) (Villoch, 1998); ou o máis dubidoso que se sitúa nas proximidades da Mota Grande de Verea, Ourense, na área coñecida como de Outeiro de Ferro / Penagache (Eguileta, 1999: lam. XXVIII). Pero son moitos máis entre os aínda inéditos, ou apenas referidos na prensa e bibliografía, como, na provincia da Coruña, a Pedra do Guicho, límite entre Arteixo e mais Laracha, publicada nunha noticia de prensa13 e que seguramente se corresponde coa que Monteagudo (2003) denomina Marco da Anta, que á súa vez, en base aos deseños publicados, equivale á citada por Carré en 1945 [Fig. 18]; na provincia de Lugo, A Pedra Dereita (A Fonsagrada)14, O Marco da Pena Verde, que facía de límite entre os concellos de Trabada, Barreiros e Ribadeo15 [Fig. 19], e o “redescubrimento” do menhir do Alto da Goia polo equipo do Prof. A. A. Rodríguez Casal16 [Fig. 20]; ou, na provincia de Pontevedra, o Marco de Peralta ou da Picota, que delimitaba o couto de Camposancos (A Guarda)17, e mais o Menhir de Currás en Marín, de recente escavación e traslado18. O arqueólogo Luis Monteagudo ten publicado recentemente un compendio de moitas delas, incluíndo todas as referencias antigas (2003) Fronte a este considerable incremento da presenza de pedrafitas illadas, con todas as reservas que debemos poñer ao feito de que o seu carácter prehistórico non estea probado 13 Noticia lida en La Voz de Galicia, 14/03/2003, edición Carballo. 14 Información de Xoán Xosé Molina Vázquez, director do Museo da Fonsagrada. 15 Incluído no inventario de xacementos arqueolóxicos da Xunta de Galicia cos traballos de catalogación do concello de Trabada desenvolvidos polo arqueólogo Juan A. Cano Pan. 16 Información do arqueólogo Gonzalo Meijide Cameselle. 17 Debo o coñecemento desta pedrafita ao arqueólogo Xulio Carballo Arceo, a quen agradezo a información. A mesma foi incluída no inventario de xacementos arqueolóxicos da Xunta de Galicia cos traballos de catalogación do concello da Guarda desenvolvidos polos arqueólogos Ana Filgueiras Rey e mais Tomás Rodríguez Fernández. 18 Noticia lida en La Voz de Galicia, 16/09/2003, edición Pontevedra. 49 50 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) Figura 19) Marco da Pena Verde (Trabada, Lugo). Figura 17) Pedra Chantada (Vilalba, Lugo) Figura 18) Marco da Anta, segundo Monteagudo (2003: 35) Figura 20) Pedrafita do Alto da Goia (Guntín, Lugo). en ningún caso, a mención en Galicia de recintos megalíticos construídos con grandes pedras segue a ser moi escasa. Entre os publicados, unicamente se pode citar o círculo lítico, en realidade unha elipse de 23 m. de diámetro maior por 14 m. de diámetro menor, que rodeaba a capela de Castrotión, Oca (A Estrada, Pontevedra) [Fig. 21 e 22]. Estaba composto por unha serie de pedras xustapostas duns 35 cm. de altura, cunha abertura polo norte, precisamente onde se sitúa o camiño de acceso á capela (Fernández, 1982). Trátase, sen lugar a dúbidas, dun elemento etnográfico delimitador do adro da capela, tal e como por outra banda sostiñan os propios veciños da zona, segundo nos deixou dito o propio Fernández Castro. O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Figura 22) Detalle das pedras que formaban o círculo lítico da capela de Castrotión (Fernández, 1982: Lam. LXIII, fotografía 2). Figura 21) Círculo lítico que rodeaba a capela de Castrotión (Oca, A Estrada), segundo Fernández (1982: 374). Por outra banda, hai algúns anos que en certos ambientes se vén considerando como un círculo prehistórico ao coñecido como Prado das Chantas do Valadouro (Lugo), desde a súa publicación nunha noticia de prensa19. Non existe, porén, ningún indicio que nos permita aceptar dita atribución cronolóxica, máis ben todo o contrario. O conxunto do Prado das Chantas consiste nun recinto de planta irregular, pero aproximadamente ovalada, cun diámetro N-S duns 75 m., por 100 m. no sentido E-W [Fig. 23], que presenta acaroado ao seu lado occidental, que é practicamente rectilíneo, os restos dunha pequena construción rectangular de 10 x 8 m. Esta última está realizada mediante un muro de cachotería, mentres que o círculo principal está formado por un número considerable de lousas planas acaroadas unhas ás outras, na maior parte dos casos sen deixar espazos entre elas, xa que as fallas que se documentan parecen responder a alteracións recentes [Fig. 24]. Esta técnica construtiva de pedras acaroadas unhas ás outras, e non afastadas como é habitual nos clásicos crómlechs británicos, non dista moito da que é tradicional na zona á hora de construír valos de fincas20. O conxunto así descrito semella responder, daquela, a un curro ou recinto para o gando, que presenta no seu interior unha construción máis pequena para o acubillo dos pastores, e que lembra bastante aos curros e sesteiros da Terra do Suído (Ballesteros, 2004). Figura 23) Foto aérea do Prado das Chantas (O Valadouro, Lugo) tirada do SIXPAC; a cuadrícula sobreposta é de 25 m. Máis difíciles de caracterizar son outras estruturas circulares localizadas en datas recentes, como os dous círculos das Pedragosas (O Valadouro, Lugo), dispostos nunha zona de forte pendente e compostos de pedras de xisto e cuarzo amoreadas e non chantadas. O maior está formado por dous aneis de pedras concéntricos entre si, o exterior duns 8 m. de diámetro, e o interior duns 4 m., e presentaba unha grande lousa pousada no seu centro, lousa que foi ergueita por alguén con posterioridade ao seu descubrimento21 [Fig. 25]. O segundo, que é unha estrutura menos clara, sitúase a uns 15 m. do primeiro, e apenas 19 “Descubierto en O Valadouro el crómlech más grande de España”. El Correo Gallego, nº 41204, 02/04/1996, p. 1 e 12. 20 En diversas páxinas web, como por exemplo http://ligaceltigagalaica.iespana.es/habitat.htm cítanse recintos similares no contorno do Prado das Chantas. 21 A noticia da súa existencia foi comunicada á Delegación da Consellería de Cultura e Deporte en Lugo por Xesús Pisón e Isaac Pereira. Posteriormente foron incluídos na revisión do patrimonio arqueolóxico do concello do Valadouro realizada polo arqueólogo Juan F. López Calzada. 51 52 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) Figura 24) Detalle das lousas que forman o recinto do Prado das Chantas. Figura 25) Círculo das Pedragosas (O Valadouro, Lugo). supera os 3 m. de diámetro. De todos os xeitos, resulta difícil pensar polo de agora para eles unha grande antigüidade, tanto por estaren formados por pedras amoreadas, como pola súa situación nunha zona de forte pendente. Outro círculo sinalado recentemente foi o de Monte Lobeira (Vilanova de Arousa, Pontevedra), un lugar onde desde Murguía se fala da presenza de aliñamentos de menhires. Descuberto en outono de 2006, no momento en que se estaba a escavar a Mourela, por mor dos incendios que asolaron os montes galegos durante ese verán22, conta con 18 metros de diámetro e nas súas proximidades atópanse dous túmulos megalíticos (o máis próximo, apenas a uns 2 m. del). Está construído con pedras de mediano tamaño seguramente espetadas no terreo en orixe, aflorando apenas uns 30-40 cm., e separadas entre si por unha certa distancia, espazo que é cuberto por un anel de pedras de pequeno tamaño [Fig. 26]. Estes aspectos semellan convertelo nun posible paralelo para os da Mourela, aínda que en principio non conta cunha entrada monumentalizada, pese a que parece existir unha interrupción no anel ao xeito de porta23. sen a realización de escavacións arqueolóxicas, ou mesmo a posibilidade de que, realizando estas, non sexan concluíntes de non apareceren materiais arqueolóxicos vinculados con eles, tal e como sucedeu no caso citado d’A Lapa de Gargantáns. Unha situación, por outra banda, que non é exclusiva do noso territorio, xa que en toda a Península Ibérica, con excepción do País Vasco, o estudo do megalitismo non tumular é moi recente (Ruiz et al., 1995: 55), mesmo naquelas zonas, como o Alentexo portugués, onde existen grandes e complexos recintos megalíticos24. Así, en toda a historia recente da investigación arqueolóxica en Galicia só podemos citar unha intervención sobre un monumento deste tipo, a realizada precisamente no círculo pequeno da Mourela, e que unicamente consistiu na documentación en planta dos seus restos (vid. Eguileta: 1995-96, e neste volume), ás que habería que engadir, a realizada n’A Lapa de Gargantáns para volver a erguer o menhir, e, máis recentemente, a referida escavación e traslado do posible menhir de Currás (Marín, Pontevedra). Esta escaseza de menhires e crómlechs en Galicia, igual que no norte de Portugal até o Douro, territorio co que mantén grandes afinidades durante a prehistoria, ten provocado o total desinterese dos investigadores cara a estes monumentos. Algo do que non é alleo a propia dificultade de asegurar o carácter prehistórico de todos eles 4. A Mourela no contexto do megalitismo ibérico e europeo A excepcionalidade dos círculos da Mourela, se exceptuamos o exemplo de Monte Lobeira, maniféstase non só ao analizármolos no contexto dos monumentos megalíticos galegos, senón tamén cando os comparamos cos 22 Noticia lida en La Voz de Galicia, 30-11-2006. Agradezo ao arqueólogo Vicente Caramés a información facilitada para localizar dito círculo. 23 Así mesmo, e segundo información facilitada polo arqueólogo Luís Xulio Carballo Arceo, no monte Santa Trega existen varios círculos de pedras, que se cadra se corresponden cos citados na bibliografía antiga (López, 1926). 24 O grande recinto dos Almendres (concello de Évora), por exemplo, non foi localizado até comezos dos anos 70 por Henrique Leonor Pina, e a súa escavación unicamente se levou a cabo na segunda metade dos anos 90 (cif. Calado, s.d.). O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Figura 26) Detalle do círculo de Monte Lobeira (Vilanova de Arousa, Pontevedra). Figura 28) Recinto megalítico de Vale Maria do Meio, Alentexo (www2.cm-evora.pt). parecen remontarse ao neolítico antigo ou medio, e, de feito, o autor defende que se corresponden coa instalación na rexión das primeiras comunidades neolíticas (Calado, s.d.: 141 e 192). Ademais, no Alentexo tamén se atopa o único aliñamento de menhires ben documentado da península Ibérica, o de Tera (concello de Mora), que sorprendentemente resultou ser un complexo funerario da I Idade do Ferro, aínda que cómpre sinalar que os menhires que o forman son moito máis angulosos cós do resto dos recintos coñecidos na zona (Calado, s.d.: 186). Vistos así, as diferenzas dos recintos alentexanos coa Mourela son claras tanto na forma en planta como nas pedras que os forman. Figura 27) Planta de algúns recintos megalíticos do Alentexo central, segundo M. Calado (s. d.: 140). crómlechs e recintos similares documentados na Península Ibérica e resto de Europa. Con respecto á primeira, existen dous grandes focos de recintos megalíticos coñecidos até o momento: o Alentexo central, no sur de Portugal, e mais os crómlechs pirenaicos. O estudo realizado recentemente por Manuel Calado (s.d.) sinala que os “crómlechs” alentexanos, compostos por menhires de grande tamaño que con frecuencia superan os 3 m. de altura, e dispostos a certa distancia uns dos outros, non gardan unha figura xeométrica pura, a pesar de as pedrafitas dispoñérense nunha liña predefinida, en forma de arco de ferradura aberto ao nacente, pero onde a colocación concreta de cada unha admitiría certa flexibilidade [Fig. 27 e 28]. Aínda que as cronoloxías non están completamente claras, os recintos No centro de Portugal tense intervido recentemente en dous recintos megalíticos, os únicos publicados para a rexión: os de S. Cristovão (concello de Resende), que, situados na marxe sur do Douro, son probablemente os escavados máis próximos a Galicia (Silva, 1996 e mais 2003). Aínda que as noticias preliminares publicadas até hoxe non os describen claramente, as diferenzas coa Mourela son claras. Así, o primeiro en ser recoñecido e intervido presenta máis de catro decenas de pequenos monólitos de granito espetados no terreo separados entre si unha certa distancia, conformando un recinto (circular?) de preto de 40 m. Algúns menhires apenas sobresaen do terreo, mentres que outros estaban completamente soterrados, e na base de todos eles atópanse grandes amontoamentos de pedras de mediano tamaño [Fig. 29]. Curiosamente, e a pesar de que no seu contorno se atopa un conxunto de 6 mámoas, os materiais localizados son todos do Bronce Final / Idade do Ferro, polo que se cadra haxa que poñelos en relación co anteriormente citado aliñamento de Tera. As diferenzas da Mourela volven a ser patentes respecto aos crómlechs pirenaicos. Estes monumentos, distribuídos 53 54 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) Figura 29) Detalle do recinto megalítico de S. Cristovão (Silva, 2003: 278, Fig. 8). Figura 30) Crómlech pirenaico de Adiko Soroa (Erro, Nafarroa) (Peñalver, 2004: 53, foto 16). fundamentalmente polas comarcas pirenaicas – Guipúscoa, Nafarroa, Huesca, así como a vertente occidental francesa dos Pirineos –, son en xeral de pequeno tamaño, maioritariamente entre 3 e 9 m. de diámetro, aínda que os hai menores e maiores, até os 15 m., e mesmo, excepcionalmente, un acada os 20 m (Peñalver, 2004: 192195; Peñalver, 2005) [Fig. 30 e 31]. Vistos unicamente a través destas dimensións, o círculo pequeno da Mourela podería chegar a ter cabida, entre os máis grandes dos habituais (9 m), mentres que o maior sería excepcional, comparábel ao único caso de grande tamaño coñecido. Tamén presentan un emprazamento similar, ao seren maioritarias as posicións en lugares como portelas, cumios ou recháns de ladeira, sendo este último o caso dos círculos ponteses. Pero nas formas é onde se amosan completamente diferentes: os pirenaicos están compostos por pedras fincadas no solo, separadas entre si, que ocasionalmente acubillan no seu interior un espazo de maior altura, casos en que se denominan crómlechs tumulares (Peñalver, 1990). Das escavacións realizadas constátase que se trata de sepulturas nas que se depositan, por regra xeral aproximadamente no centro, os ósos calcinados do defunto e mais outros carbóns procedentes da cremación, que se practicou nalgún outro lugar fóra do círculo; ás veces estes restos, xuntos cos enxovais, aparecen depositados en pequenas caixas de pedras (cistas) ou mesmo, máis raramente, no interior dunha vasilla de cerámica. Aínda que maioritariamente aparecen illados, tamén é frecuente que se agrupen en conxuntos de dous, tres ou mesmo máis monumentos, moi preto uns dos outros, formando auténticas necrópoles. Sobre a súa cronoloxía, a maioría das datacións de carbono 14 realizadas, así como os materiais recuperados, cando estes son definitorios, apuntan cara ao Bronce Final – I Idade do Ferro, se ben existen algúns casos que levan a épocas máis serodias. Datacións, materiais e ritual funerario (cremación) semellan apuntar un certo paralelismo co mundo dos Campos de Urnas, dos que, por outra banda, non hai constancia nestes territorios. Aínda que de xeito esporádico, documéntanse tamén monumentos similares en diversos puntos do País Vasco non pirenaico, chegando mesmo até o occidente de Biscaia (Peñalver, 2004 e 2005), e ao sector central da cornixa cantábrica (Díez e mais Ruiz, 1995). Nesta última rexión, ademais, existen círculos de pedra duns 6-7 m. de diámetro formados por pequenas laxas fincadas, que semellan estar máis ben relacionados coa tradición tumular neolítica, tal e como suxire a datación radiocarbónica do monumento de Peña Oviedo 2. No resto de Europa, é probablemente nas Illas Británicas onde máis círculos de pedra se coñecen, e de novo as diferenzas cos da Mourela se amosan claras. Isto, a pesar de que, segundo Maciñeira (1929: 222), o arqueólogo británico afincado en España Jorge Bonsor lle fixo notar o parecido da Mourela cos crómlechs irlandeses, en especial os das illas “Sorlingas” (as Scilly, realmente ao SW de Figura 31) Crómlech pirenaico de Kauso I (Oiartzun, Guipúscoa) (Peñalver, 2004: 62, foto 23). O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico Cornualles), onde el estaba traballando. En realidade o paralelo que semella sinalar é cos círculos perimetrais dos monumentos megalíticos que el estaba a escavar (Ramil e mais Muíño, 2006: 36), xa que non parecen existir círculos líticos nas Scilly25, pero si dolmens [Fig. 32]. Así e todo, o parecido limítase a seren en ambos os casos estruturas circulares feitas con pedras. Os primeiros círculos de pedras británicos semellan aparecer no norte de Escocia, con monumentos como Stones of Stenness (Illas Orkney), cara ao 3000 A. C., inaugurándose unha tradición que vai permanecer ao longo de preto de 1.000 anos (Pearson, 1993: 67). Construídos nunha grande variedade de formas e tamaños, hainos circulares, ovoides, ou mesmo irregulares, con diámetros desde os 10 m. até máis de 50, e formados até por máis de 60 pedras, algunhas das cales superan os 5 m. de altura [Fig. 33, 34 e 35]. En ocasións, como sucede en Stennes, os círculos están incluídos no interior de grandes recintos de terra, delimitados por gabias de varios metros de profundidade. Outras veces, sendo o mellor expoñente o popular monumento de Stonehenge, Inglaterra, os círculos constrúense no interior dun recinto cerimonial anterior tamén de planta circular (“henge”), delimitado por foxos e pequenos parapetos de terra que en orixe tiña no seu interior un círculo de postes de madeira. Pero mesmo monumentos máis modestos, os simples círculos de pedras, amósanse claramente diferentes ao xacemento galego, ao configurárense con pedras que sobresaen claramente do terreo separadas entre si, ou, cando están moi próximas, diferéncianse por presentar unha única fiada de monólitos. Como se pode apreciar logo da revisión anterior, a Mourela presentábasenos, ao inicio da intervención, como un unicum no contexto galego e europeo, unha estrutura peculiar e diferente para a que careciamos de paralelos, e da que non podiamos asegurar unha cronoloxía clara. Certos Figura 33) Recinto megalítico de Calanais, Illa de Lewis, Escocia (http://www.megalithic.co.uk). Figura 34) Círculo lítico de Swinside, Cumbria, Inglaterra (http://www.megalithic.co.uk). Figura 32) Dolmen de Innisidgen Upper, nas illas Scilly, co circo de pedras que contorna o seu túmulo (http://www.megalithic.co.uk). 25 Ou cando menos eu non fun quen de os localizar. Figura 35) Círculo lítico de Moel Ty Uchaf, Gwynedd, Gales (http://www.megalithic.co.uk). 55 56 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) datos, porén, parecían apuntar cara á súa posible orixe prehistórica: o emprazamento de ambos, aliñados nun conxunto de túmulos funerarios neolíticos, e algúns aspectos da súa forma, como a perfección da súa planta circular, ou a porta de acceso orientada ao SE, a mesma disposición que garda a entrada nos monumentos megalíticos. Unha interpretación contra a que, cómpre recoñecer, tamén existían algunhas (poucas) voces discordantes (p. ex., Obermaier, 1923:13; Ramil e mais Muíño, 2006: 38). Os resultados da escavación arqueolóxica realizada, se ben sorprendentes por contraditorios coa hipótese inicial, non fan máis que salientar a propia excepcionalidade dos círculos da Mourela, que provocaba a total imposibilidade de inferir dato ningún sobre a súa cronoloxía real a partir simplemente da súa forma. AGRADECEMENTOS A maioría das figuras pertencentes ao traballo de Maciñeira sobre a Mourela foron tratadas dixitalmente por Eduardo Ramil Rego, director do Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de Vilalba, para incluílas na exposición que dito museo dedicou ao insigne investigador ortegano o ano 2006 (vid. Ramil e mais Muíño, 2006). Quero agradecer publicamente a súa amabilidade ao me facilitar estas imaxes para incluílas aquí. Para as restantes, igual que para algunhas das outras que figuran todo ao longo do artigo, contei coa inestimable colaboración de Carlos Rodríguez Rellán, a quen nunca acabarei de agradecer dabondo os pequenos favores coma este que adoita facerme. Fernando Pereira González e mais Xosé Lois Armada Pita axudáronme a localizar unha parte da bibliografía antiga que se cita no artigo, e que non está dispoñible nas bibliotecas compostelás. BIBLIOGRAFA CITADA ARMADA PITA, X. L. 2003. O Legado de Federico Maciñeira e o patrimonio prehistórico de As Pontes na xénese da arqueoloxía galega. En Alonso Troncoso, V. (coord..). Patrimonio histórico de As Pontes de García Rodríguez. A Coruña: Universidade da Coruña, p. 27-122. BALLESTEROS ARIAS, P. 2004. Arquitectura tradicional gandeira na terra do Suido. Cuadernos de Estudios Gallegos, LI, n. 117, p. 9-48. BARROS SIVELO, R. 1875. Antigüedades de Galicia. A Coruña: Imprenta de D. Domingo Puga. BELLO DIÉGUEZ, J. M. e mais PEÑA SANTOS, A. de la. 1995. Historia de Galicia. Tomo I. Galicia na Prehistoria. A Coruña: Via Láctea. BLANCO FREIJEIRO, A.; GARCÍA ALÉN, A.; PARATCHA VÁZQUEZ, C. 1964. «A Lapa» de Gargantáns. Cuadernos de Estudios Gallegos, T. XIX, nº 57, p. 5-9. BRADLEY, R. (1998). The significance of monuments. Londres: Routledge. CALADO, M. s.d. Menires do Alentejo central. Tese de doutoramento dispoñible en formato pdf o 10/06/2007 na dirección http://www.crookscape.org/tesemc/tese.html. CARRÉ ALVARELLOS, L. 1945. Un falo alado en el museo provincial de Lugo. Boletín de la Real Academia Gallega, ano XL, tomo XXIV, nº 285-288, p. 464-483. FERNÁNDEZ CASTRO, J. A. 1982. La capilla y el círculo lítico de Castrotión – Oca. El Museo de Pontevedra, XXXVI, p. 371-389. CRIADO BOADO, F.; AIRA RODRÍGUES, M.ª J.; DÍAZ-FIERROS VIQUEIRA, F. 1986. La construcción del paisaje: megalitismo y ecología en la sierra de Barbanza. Santiago: Xunta de Galicia. DÍEZ CASTILLO, A. e mais RUIZ COBO, J. 1995. Cromlechs y círculos de piedras: los datos en el sector central de la cornisa cantábrica. Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología. (Vigo, 1993), Vigo, volume I, p. 47-53. EGUILETA FRANCO, J. M. 1995/96. Sondeos arqueológicos de urgencia en “As Medoñas da Mourela” y prospección en el polígono industrial de “Penapurreira” (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña): Memoria de las actividades. Boletín do Museo Provincial de Lugo, VII (2), pp. 125-155. EGUILETA FRANCO, J. M. 1999. A Baixa Limia galega na Prehistoria Recente: arqueoloxía dunha paisaxe da Galicia interior. Ourense: Deputación Provincial. FÁBREGAS VALCARCE, R. 1992. Megalitismo del Noroeste de la Península Ibérica. Tipología y secuencia de los materiales líticos. Madrid, U.N.E.D. FÁBREGAS VALCARCE, R. 2003. Los avatares de una mámoa: fechas de C-14 del túmulo 7 de A Mourela (As Pontes, A Coruña). Gallaecia 22, p. 63-71. FÁBREGAS VALCARCE, R. e mais VILASECO VÁZQUEZ, X. I. 2003. El Neolítico y el megalitismo en Galicia: problemas teórico-metodológicos y estado de la cuestión. En V. S. GONÇALVES (ed.) Muita gente, poucas antas? Origens, espaços e contextos do Megalitismo. Actas do II Colóquio Internacional sobre Megalitismo (Reguengos de Monsaraz, 2000). Lisboa: Ministério de Cultura, p. 281-304. FÁBREGAS VALCARCE, R. e mais VILASECO VÁZQUEZ, X. I. 2006. En torno al megalitismo gallego. En Fábregas Valcarce, R. e mais Carrera Ramírez, F. Arte Parietal Megalítico en el Noroeste Peninsular. Conocimiento y conservación. Santiago: Tórculo, p. 11-36. O círculo que foi. A Mourela no seu contexto histórico GRUPO DE TRABALLO A FORNELA. 1996. Antas e pedrafitas de Galicia. A Coruña: Asociación de Amigos do Museu Arqueolóxico. IGLESIA, S. de la. 1907. Catálogo de la sección de protohistoria gallega de la colección de Santiago de la Iglesia. Almanaque de Ferrol para el año de 1908, p. 59-67. LÓPEZ CUEVILLAS, F. 1980. Prehistoria. En Otero Pedrayo (dir.) Historia de Galicia. Madrid, Akal, Vol III. [Orixinal redactado en 1952]. LÓPEZ GARCÍA, J. 1926. La Citania de Sta. Tecla o una ciudad prehistórica desenterrada. Apuntes arqueológicos. A Guarda (Pontevedra): Imprenta Casa Táboas. MACIÑEIRA PARDO DE LAMA, F. 1895a. Investigaciones prehistóricas en Galicia. La Ilustración Artística. Barcelona, nº 684 (4 de febreiro), p. 126. MACIÑEIRA PARDO DE LAMA, F. 1895b. Investigaciones prehistóricas en Galicia II. La Ilustración Artística. Barcelona, nº 687 (25 de febreiro), p. 174. MACIÑEIRA PARDO DE LAMA, F. 1921. San Andrés de Teixido: historia, leyendas y tradiciones. A Coruña: Litografía e imprenta Roel. MACIÑEIRA PARDO DE LAMA, F. 1929. Notable grupo de círculos líthicos y túmulos dolménicos de la cuenca superior del Eume. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos 2, p. 195 - 230. MACIÑEIRA PARDO DE LAMA, F. 1942-44. Túmulos prehistóricos. Inventario descriptivo de los doscientos ochenta y seis túmulos prehistóricos hasta ahora descubiertos en la avanzada comarca del Cabo Ortegal. Boletín de la Real Academia Ballega T. 23, n. 266 (1942), p. 21-29. T. 23, n. 268 (1942), p. 124-134. T. 23, n. 269-270 (1942), p. 178-186. T. 23, n. 271-272 (1943), p. 228-239. T. 23, n. 273 (1943), p. 314-321. T. 24, n. 277-280 (1944), p. 15-34. MACIÑEIRA PARDO DE LAMA, F. 1947. Bares. Puerto hispánico de la primitiva navegación occidental. Santiago: C.S.I.C. [Edición facsímil. Fundación Ortegalia/CSIC, 2002]. MARTÍNEZ MURGUÍA, M. 1865. Historia de Galicia. Tomo I. Lugo: Imprenta de Soto Freire (1ª ed.). MARTÍNEZ MURGUÍA, M. 1888. Galicia. Colección España, sus monumentos y artes – su naturaleza e historia. Barcelona, Daniel Cortezo y Cª. MARTÍNEZ MURGUÍA, M. 1901. Historia de Galicia. Tomo I. A Coruña: Librería de D. Eugenio Carré. (2ª ed.). MONTEAGUDO GARCÍA, L. 2003. Menhires y marcos de Portugal y Galicia. Anuario Brigantino, 26, p. 25-50. OBERMAIER, H. 1923. Impresiones de un viaje prehistórico por Galicia. Primera parte. Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense, T. VII, nº 148, p. 1-21. PEARSON, M. P. 1993. Bronze Age Britain. Londres: B. T. Batsford Ltd / English Heritage. PEÑA SANTOS, A. DE LA. 1982. Excavaciones arqueológicas de urgencia en la provincia de Pontevedra durante el año 1981. El Museo de Pontevedra XXXVI, pp. 67-82. PEÑALVER IRIBARREN, X. 1990. El ritual funerario en los «cromlechs» pirenaicos según los últimos trabajos en el conjunto megalítico de Musliko Gaina. Urnieta – Hernani (Guipuzkoa). Zephyrus XLIII, p. 131-136. PEÑALVER IRIBARREN, X. 2004. Mairubaratzak. Pirinioetako Harrespilak. Donostia: Aranzadi zientzi elkartea. PEÑALVER IRIBARREN, X. 2005. Los crómlech pirenaicos. Bolskan. Revista de Arqueología Oscense, 22, p. 11-349. PEREIRA GONZÁLEZ, F. 1996. Unha contribución ao estudio da historia da arqueoloxía galega: o emprego da información arqueolóxica en Galicia (1800-1922). Gallaecia, 14/15, p. 7-29. RAMIL REGO, E. 1995. El área megalítica de Pedra Chantada y su relación con el medio natural. Portugália, Nova Série, XVI, p. 5-30. RAMIL REGO, E. e mais MUÍÑO MANEIRO, X. A. 2006. Federico Maciñeira y Pardo de Lama. Vilalba: Museo de Prehistoria e Arqueoloxía. Serie “Pioneiros da Arqueoloxía”. RUIZ COBO, J.; DÍEZ CASTILLO, A.; LÓPEZ QUINTANA, J. C. 1995. Menhires/Monolitos: estruturas monolíticas en el sector central de la cornisa cantábrica. Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología. (Vigo, 1993), Vigo, volume I, pp. 55-62. RODRÍGUEZ CASAL, A.A. 1990. O megalitismo. A primeira arquitectura monumental de Galicia. Santiago: Universidade de Santiago de Compostela. SARALEGUI Y MEDINA, L. 1867. Estudios sobre la época céltica en Galicia. Ferrol: Nicasio Taxonera Editor. SARALEGUI Y MEDINA, L. 1894. Estudios sobre la época céltica en Galicia. 3ª edición. Ferrol: Imprenta y librería de R. Pita. SARALEGUI y MEDINA, M. 1918. Los monumentos megalíticos en España. Madrid: Imprenta de los hijos de M. G. Hernández. SILVA, E. J. LÓPES DA. 1996. O recinto megalítico de S. Cristovão (Resende). Primeira Notícia. En En Balbín, R.; Bueno, P. (eds.) IIº Congreso de Arqueología Peninsular (Zamora, 1996). Tomo II. Neolítico, Calcolítico y Bronce, Zamora: Fundación Rei Afonso Henriques, p. 217-220. SILVA, E. J. LÓPES DA. 2003. Novos dados sobre o megalitismo do Norte de Portugal. En V. S. GONÇALVES (ed.) Muita gente, poucas antas? Origens, espaços e contextos do Megalitismo. Lisboa: Ministerio de Cultura, p. 269-279. 57 58 Círculo de engaños: Excavación del cromlech de A Mourela (As Pontes de García Rodríguez, A Coruña) S.T.A. (Servizos Técnicos de Arqueoloxía). 1989. Inventario e catalogación do patrimonio arqueolóxico de Galicia. Arqueoloxía. Informes 1. Campaña 1987. [Imp. A Coruña]: Xunta de Galicia, p. 168-175. VÁZQUEZ SEIJAS, M. 1943. Campo de Mámoas. Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, T. 1, n. 5, p. 127-132. VEGA PATO, T. 1988-89. “A Pedra Alta” de Cortegada. Un menhir en “A Lagoa de Antela”. Boletín Auriense XVIIIXIX, p. 107-118. VICETTO, B. 1865. Historia de Galicia. Tomo I. Ferrol: Nicasio Taxonera editor. VILASECO VÁZQUEZ, X. I. 2000. Estructuras de acceso nos monumentos megalíticos do Noroeste. Tese de licencitura inédita presentada na Facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Santiago de Compostela. VILASECO VÁZQUEZ, X. I. 2001. As escavacións arqueolóxicas en monumentos tumulares de Galicia: 19651998. Cuestións metodolóxicas e bibliométricas. Gallaecia, 20, p. 61-95. VILLAAMIL Y CASTRO, J. 1873. Antiguedades prehistóricas y célticas de Galicia. Lugo: Imprenta de Soto Freire. VILLOCH VÁZQUEZ, V. 1998. Un nuevo menhir en Cristal. Gallaecia, 17, pp.107-119. VV. AA. 1979. Prehistoria e arqueoloxía de Galicia: estado da cuestión. [S.l.]: Instituto de Estudios Galegos “Padre Sarmiento”.