Arsiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri Cilt 1

FACTS THROUGH DOCUMENTS

"Migration and the Armenians". These are the two words that appear frequently in the recent years along with the "genocide". "Migration" is only one of the measures applied in extraordinary circumstances of war. Have only the Armenians been affected by this measure? Why not the Turks are ever remembered in the regions mentioned? Never pronouncing the reasons that paved the way for the relocations in 1915, and taking refuge behind a psychological defense mechanism have been suppressing the emergence of the facts. The only proofs where the facts can never be denied are the written documents. As the documents take their stance the neglected will undeniably emerge.

The following decisions were taken at a meeting, where the Caucasian Tashnak delegates have also attended, in Erzurum: "1. To continue to show submission and keep silent until the declaration of war; but in the meantime to become well equipped with the weapons to be obtained from Russia and from the inner regions, 2. Should the war be declared, all the Armenians in the Ottoman Army would join the Russian forces with their arms.

3. To keep silent should the Turkish Army advances, 4. Should the Turkish Army withdraws or comes to the point of standstill, all the gangs should start their activities behind the lines in accordance with the plan they already have…" 1 The decisions were applied adherently… As the circumstances became apparent by of the end of 1914, Armenian activities went off on a tangent. Hence, there were no secure regions behind the fighting Turkish Army.

According to an evaluation made by the 3 rd Amy it was observed that the main centers of upheaval were to be "Van, Bitlis, Erzurum, and Karahisar (Şebinkarahisar), and Sivas, Kayseri, and Diyarbakır were to follow". When those centers of upheaval are taken into consideration from the military point of view it can easily be seen that all were located "on the main points of the range borders". 2 Consequently, it is evident that the military support supplies had been jeopardized.

The increasing activities of the Armenian rebels in the inner regions initiates the terror events. Villages and towns are set afire; innocent people are massacred and forced for migration. "The Armenian soldiers," in the Turkish Army, "were fleeing away to the Russian Army at every single occasion. It was also observed that the officers and the doctors were joining the Russian Army with a lot of valuable information. At the most critical This situation has been further proved by the events occurred in Karahisar later. I believe that the presence of those villains in the regions where our army provides its supplies pose a great threat to the army's provision channels and jeopardize the security of the army. Army encounters a great danger when it sends some of its supply forces and additional forces to fight with the enemies within the region at a time when it engages in a heavy clash with the enemy;" 7 and he further proposes the relocation of the Armenians in those regions to be moved to Aleppo and Mosul. This is extremely important in displaying an army commander's helplessness in besiege. How can an army fight when it is not certain in the regions behind?

There are numerous examples of this situation during the war. In a detailed report sent to the General Headquarters by the 10 th Army Corps on March 27, 1915, it is stated that: "Armenian Tashnaksutyun Committee has set up a secret revolutionary society in the province of Sivas. Its main aim is to cause turmoil in the regions behind the Ottoman lines and thus to ease the advancement of the enemy; the members of the mentioned society have been equipped with various weapons." 8 On the other hand, the detailed explanations of Marshal Fevzi Çakmak,one of the prominent eye-witnesses of the period, about the maneuvers on the Eastern Front, while displaying the hardships at the front draws attention to the activities in the rear echelons.

For the presentation of this work to the reading public and to the academia, a careful and an extensive study have been undertaken among the documents pertaining to the Armenian atrocities and treacheries, during the First World War and the Turkish War of Independence, found in the Turkish General Staff Military History and Strategic Studies and Inspection (ATASE ve Dent.) Directorate Archives collections. In the publication of this book the documents revealing the reasons leading to relocations are taken in to consideration; such as, rebellion and betrayal, massacring of the innocent, terror and violence that degrades the human dignity.

In the publication of the documents a chronological and a contemporaneity of the relevant documents have been sought. The documents pertaining to the period between 1914 and 1918 have been planned for publication in series. The first volume of the series contains documents belonging to 1914-1915 period.

Consequently, it is believed that this work will achieve its due aims as the original documents and their transcriptions aim at founding of compelling bases for the academia; the Turkish, and English translations aim at a wider reading public at home and abroad.

XI

BİRİNCİ BÖLÜM PART ONE

Şam'da, Sâlihiye Caddesi'nin Fındık Sokağı'nda 73 ncü Alay 1 nci Tabur Binbaşısı Râgıp Beyin evinde hizmet eri olduğu anlaşılan Kilisli Ador Kuyumcıyan (Allahverdi Kuyumcıyan) tarafından Kilis'te Sineyker Kumpanyası memurlarından ve Hınçakyan Komitesinin Kilis Şubesi Başkanı Agop Basmacıyan'a yazılan ve içeriği dikkat çekici olan 25 Mayıs 1914 tarihli mektup.

Öncelikle hâlinizi sorar ve selâm ederim. Beni sorarsanız hamdolsun sağlığım yerinde. Ancak Kilis'ten çıktığımdan beri size mektup yazamadığımdan dolayı çok üzgünüm. Şimdiye kadar çok meşgul olduğumdan, ancak şimdi yazabildim. Bundan önce komite arkadaşlarımdan birkaçına mektup yazdımsa da yazık ki hiçbirinden cevap alamadım. Bu mektubu yazmaktaki amacım iki mesele hakkında haberdar olmak ve bahsetmektir. Birincisi; komitemiz ne şekilde çalışıyor? Arkadaşların komiteye karşı olan ilgileri nasıldır? Sayıları azaldı mı? İnşallah çoğalmıştır. Komiteye ait bu ve buna benzer işlerden bahseden bir mektup gönderin ki benim de bu meselelerle ilgili fikirlerim olsun.

İkincisi; gerek para kazanmak, gerekse askerlikten veya eziyetten kurtulmak için Amerika'ya ve diğer yerlere kaçan arkadaşlara birkaç söz söylemek düşüncesindeyim. Cesaretimi bağışlayın, benim onlara söz söyleyecek adam olmadığımı biliyorum. Ancak vaktiyle yürüttüğüm mesleğin gereklerindendir diyerek yazmayı uygun görüyorum.

Sevgili arkadaşlarım

Öncelikle hepinize selâm ederim. Bizi soranlara da çok rahat olduğumu söylemek isterim. Yalnız bir rahatsızlığım var ki, o da sizinle birlikte olamamaktır. Zararı yok, bu da geçer. İnşallah bir gün tekrar sizinle bir araya gelir, konuşur, güleriz. Ancak bu mektubu yazmaktaki amacım, size iki meseleden dolayı ricada bulunmaktır. Bana gücenmeyeceğinizi biliyorum. Arkadaşlar hiçbirinizin askerlik yüzünden Kilis'ten dışarı çıkmasını istemem. Askerliğin hiçbir zor yanı yoktur. Bir Ermeni gencine asker denilmesinin ne kadar şerefli olduğunu, evvelce ben de bilmezdim. Şimdi ise askerliğin ne kadar şerefli olduğunu anlıyorum. Askerlikten kaçmak yanlış bir düşüncedir. Çünkü Müslümanlar, Ermeni milletinin senelerden beri yediği tokatları ve tokatlayan elleri durdurdu. Bunun için, kendimizi bahtiyar saymalıyız. Evet askerden kaçan bir genç, kendini cesur saymasın. Ne devletine ve ne de bize lâzım olan şey kendisinde bulunmuyor. Bugün bir Ermeni genci askerden kaçarsa, Ermeni milleti bundan 30 sene sonra 10 adamını kaybetmiş olacaktır. Eğer her genç ben asker olmayacağım deyip kaçarsa, komitemizin amacını, emellerini kim gerçekleştirecektir? Ben şimdiye kadar belki on defa kaçabilirdim, ama kaçmadım. Kaçmamamın sebebi, ilk olarak mesleğim böyle olmasını gerektiriyor ve ikinci olarak da milletimin adı lekeleniyor. Ama diyeceksiniz ki bir Ermeninin kaçmasıyla Ermeniliğin adına halel gelmez. Herkes, bu askerlik benim milletimin namusudur diye düşünürse, işte o zaman Ermeni milleti diğer milletler arasında bir derece daha yükselir. Amerika'ya veya başka yerlere kaçmayınız.

Çünkü mesele kötüleşiyor. Harbiye Nezaretinden, gayrimüslimler askerlikten kaçmaya devam ederlerse, kendileri için askerlik belki yakında kalkar haberleri işitiliyor. Allah korusun böyle bir şey olursa, bizim için çok üzücü bir mesele olacaktır. Bundan başka çok büyük bir şey daha kaybetmiş olacağız. O da, 30-35 senedir bütün Ermeni milletinin, daha doğrusu Hınçakyan Komitesinin çalıştığı ve uğrunda şimdiye kadar binlerce can feda ettiği "Ermenistan" mukaddes maksadından tamamen ümidimizi keseriz. Bunun için ne yapmalı? Padişaha borcumuzu ödemeliyiz. Bu da o kadar zor bir şey değil. Askerlik iki sene oldu. Bu bir genç için hiç önemli değil. Benim sizden ricam, orada bulunan ve kaçmak fikrinde olan arkadaşların kaçmalarına müsaade etmemeniz. Çünkü bu durum bir gün bize çok pahalıya mal olacaktır. Bundan yüzlerce sene evvel, Ermeniler 36 milyon nüfusa sahip iken, şimdi ancak iki buçuk milyondur. Şimdi şu geriye kalanı da bu şekilde kaybetmek doğru değildir. Zira Amerika'ya bir Ermeni olarak gider, orada evlenirse, kendisi ve ondan doğan nesil Amerikalılaşmış olur ve Ermeniliği kaybederse de bu da doğru bir şey olmaz..............

Tercüme numarası 61

-------------------------Attached is the letter written to Agop Basmacian, one of the employees of the Kilis Sineyker Company and the head of the Hinjackian Committee Kilis Branch. The letter, dated May 25, 1914 is worthy of consideration, is written by Ador Kuyumcian (Allahverdi [God given] Kuyumcian), who is found out to be the orderly in the Major Ragıp Bey's house, Commander of the 1 st Battalion of the 73 rd Regiment, who resides on Salihiye Avenue, Findik Street in Damascus.

Prior to my writing I would like to present my deepest regards. I am doing well, thanks God. However, I deeply regret for not having written you since I left Kilis. I have just found the opportunity to write you, as I was very busy. Although I have written to some of my friends at the committee I regret to say that I did not receive any answer from them. My intention in writing this letter is that I would like to be informed on two subjects. First, how does our committee work? What are our friends' attitudes towards the committee? Have their number decreased? I hope it increased? If you can send a letter on this matter or on any related matter I will be glad to be updated.

Secondly, I would like to say a couple of words to our friends who took refuge in America or in some other places in pursuit of making money, and in order to be saved from military service and from the hardships. Please forgive my daring attempt; I know I am not the man to address them. However, thinking that it is one the prerequisites of my earlier profession, I decided to write.

Dear friends,

First of all, I would like to greet you. I would like to say I am very comfortable, to those who wonder about me. My only discomfort is not being with you. It is not important, it will not be long. I hope we can come together, talk and rejoice some day. My intention in writing this letter is to ask a favor on two matters. I know you will not be offended.

Friends, I do not want any of you to leave Kilis because of the military service.

There are no hardships in the military service. I never knew the honor of a young Armenian being called a soldier. Now I realize how honorable the military service is. It is a wrong idea to run away from the military service. Because the Muslims have stopped the hands that slapped the Armenian nation for ages. We must feel happy. Yes, a young Armenian who runs away from the military service should not think of himself as courageous, for nothing necessary for himself and for the state resides in him. If a young Armenian runs away from the military service today, in 30 years' time Armenian nation will have lost 10 men. If all the young men run away from the military service, how are we going to realize our committee's aims? I could have run away for ten times by now, but I did not. The reason of my not running away is: first of all, my profession requires it to be so; secondly my nation's name would be degraded. But you may say that by running of an Armenian from military service does not mar the Armenians. If we all think that military service is our nation's honor, only then the Armenian nation will achieve a higher position among the other nations of the world. Do not run away to America or to any other places. Because the matter is getting worse. There are rumors about the lifting of the military service for the non-Muslims who run away from the Ministry of Defense. If any thing like this happens, may God forbid, it is going to be very distressing for us. Moreover, we will lose a greater thing. That is, we will have to forget about our sacred mission to realize "Armenia" -carried out by the Armenian nation, rather by the Hinjack Committee, for over 30-35 years -for which we have lost thousands of lives. What can be done for this?

We have to pay our debt to the sultan. This is not hard at all. Military service is two years now. It is not important for a young person at all. What I am asking of you is not to allow the friends who are intended to run away. Because it will cost us dearly. A hundred years ago, there were 36 million Armenians, but now there are only 2.5 million of us. It is not wise to lose the remaining people in this way. Because, if an Armenian goes to America and marries there, he himself and his generation will be Americanized. And 2-İdaremiz tarafından, şartlarımızı bildiren bir mektubun Kendiryan'a gönderilmesi.

3-Arkadaş Nalbantyan'ın, bu günlerde Süveydiyefoot_2 köylerine müfreze teşkilâtı kurmak üzere gönderilmesi.

İki çocuğun burada veya başka bir yerde öğrenim görmesi için gerekli olan masrafların yüzde kırkının temin edilmesi.

Kendi kendilerini korumaya hazır olmalarını teşvik etmek.

Haberleşmeyi sağlamak üzere orada, başkanlardan meydana gelen bir komisyon teşkiliyle görevlendirilen Nalbantyan'ın, yol masrafları söz konusu müfrezeler tarafından ödenecektir.

Oturum: 11 Ağustos 1913

Günlük:

1-Paylak Müfrezesi fertlerinden bazılarıyla Şamamyan arasında meydana gelen tartışma. Karar:

1-Söz konusu şahısların hepsinin çağrılarak nasihatte bulunulması, bundan böyle bu gibi meselelerden meclisimizin hemen haberdar edilmesi, haberdar edilmediği takdirde sorumlu tutulacaklarının söylenmesi.

2-Nalbantyan'ın Süveydiye köylerinde yaptığı işler ve kurduğu teşkilât ile Antakya ve çevresindeki propagandası başarılı olduğundan teşkilâtımızın üye sayısını artırdığı; Hacıhabibli Heyetini teşkil ettiği, gönderdiği raporun içeriğinden anlaşılmış olmasından dolayı, kendisine duyulan memnuniyetin bildirilmesine karar verildi. Teşkil edilen heyette bulunan üyeler aşağıdadır: 3-Bundan birkaç sene önce şubemiz tarafından Zeytûn'da 1 kurulan teşkilât ve şubede bugünlerde bir karışıklık olduğu, özellikle şube ile Müdür Aharferyan arasında birçok anlaşmazlığın ortaya çıktığı anlaşıldığından, bu anlaşmazlığın sebeplerinin açıkça bildirilmesi için ilgili yere hemen bir yazı gönderilmesine karar verildi.

Oturum: 25 Ağustos 1913 Karar:

1-Malkon Arabatlıyan isimli bir gencin, komitemize katılmak için verdiği dilekçe kabul edilerek kendisinin Paylak Müfrezesine katılması ve bu konuda müfreze reisine de durumun bildirilmesi kararlaştırılmıştır.

Oturum: 1913 Karar:

1-Patrik efendinin Kilis'i ziyareti sırasında, örgütümüz adına yapılacak karşılama merasiminde, elliden fazla arkadaşın silâhlı olarak sıralı bulunmasına ve en önde de örgütümüz tarafından hazırlanan iki bayrağın açılmasına karar verildi. Meclis idare üyeliğine seçilmekle, mukaddes bir görevin başına geçtiğinizi ve bu duruma çok sevindiğimizi bildiririz. Heyette görevli arkadaşımız Giyork'tan aldığımız bilgiye göre, liyakatinizle bu göreve lâyık olduğunuzu tasdik eder, sizi tebrik ederiz.

Fakat, amaca ulaşmanın, göreve gelmekle değil, fedakârca hizmet ve ciddî bir gayretle mümkün olacağı sizce de bilinen bir gerçektir. O hâlde sizin talihli ellerinize bırakılan, talihsiz Ermeni milletinin diriltilmesi ve güçlendirilmesi için Ermeni milletinin menfaatlerini kendi menfaatlerinizden kat kat üstün tutacağınıza kesinlikle emin olduğumuzu büyük bir sevinçle ifade ederiz. Bu konuyla ilgili verdiğiniz kararlar sevincimizi bir kat daha artırdı. Ancak bu kararlar ne kadar parlak, ne kadar canlandırıcı olursa olsun, kâğıt üzerinde kaldıkça, sonucun faydadan çok zarar, güçten çok güçsüzlüğe sebep olacağı sizce de bilinmektedir. Verilen kararlar uygulanmalı. Başarının başlıca şartlarından biri de budur. Komitemizin oradaki girişimleri hakkında her aybaşı idaremize bilgi vermeniz şarttır.

Ermeni göçünün her geçen gün daha vahim bir durum aldığını şimdiye kadar gazetelerden veya başka kaynaklardan haber almışsınızdır. Bunun, Ermeniler için tehlikeli bir olay olduğu, Türk Hükûmetince, Ermeni varlığına yapılmış savaş derecesinde şiddetli bir darbe olduğu meydandadır.

Bu, Ermeni meselesini suya düşürmek için Türklerin çevirdiği bir plân olduğundan, o taraflarda çıkabilecek göç meselesinin bir saat evvel bastırılmasına elinizden gelen gayreti göstermelisiniz. Milletimizin yaşamasını isteyen herhangi bir Ermeni, önce şunu bilmelidir ki, millet, millî sevgi ile yaşayabilir. Millî duygudan mahrum olan bir millet, aynı zamanda yaşamaktan da mahrumdur. Milletin yaşaması için en büyük vasıta, en zorunlu çare olan milliyet duygusunu temin için çocuklar millî okullarda okutulmalıdır. Şu hâlde çocuklarımızı Amerikan kolejlerine ve kuruluşlarına göndermek bu durumda bir cinayettir. O okullarda millî duygular ve ruh yok. Ciddî öğretim, fedakâr Ermeniler yetiştiren okul istiyorsanız, işte Kilis okulunuz, Kilikyan Koleji.

Göç hakkındaki konuşmalarımızdan dolayı içinde bulunulan durum hakkında bir fikir istediğinizi zannederiz.

Ermeni meselesinin, bütün Avrupa basınını ve siyasîlerini meşgul ettiği bir zamanda, uyruğu olduğumuz Türk Hükûmetinin bize karşı takınacağı yol ne olabilir? Bunun, göç meselesinden daha kolay bir mesele olduğu anlaşılabilir.

Sevgili arkadaşlar: Gayet hassas anlardayız. Bulunduğumuz zaman, Ermeni zulmünü tayin edecektir. Şimdi kendimizi korumak için, her zaman yardım isteyeceğimiz iki büyük güç vardır. Biri Allah, diğeri silâhtır. Bütün hayatımızda bu sizin için bir kural olmalıdır. In the above-mentioned message the names and curriculum vitae of our administrative committee members and of our organization members are requested. However, it has been decided that the request will be met without mentioning the names of the forty members of our organization and three members of our administrative committee. It has also been decided to write in the answer that the message dated February 27 was received on March 11.

The names of the members of the administrative committee to be given are:

Agop Basmacijan Thomas Vahnian Armenak Bederian

Session: April 30, 1914 As a result of the elections held: Agop Basmacijan is elected as the president, Haronyun Haronyunaia as vice-president, Aram Atarian as treasurer, Thomas Vahanijan as clerk, and Manuk Topcijan is elected as a member of the administration. To the Yoğunoluk detachment:

We recently have written that one of our friends were to be sent to your area. However, we could not keep our words up to now because of the worsening political situation. Please be sure that we have not forgotten our word. We are always thinking of you, and informing the Central Administrative Committee continually. We will keep our word. But we are waiting for a more convenient time.

Our committee has taken another decision for the sending of one of our friends for the necessary corrections by July. Please wait another oneand-a-half months for this. Friends may be sure of this. Those Hinjackian soldiers who have taken oath may proceed with their works……… You will have the instruction from a friend who will arrive there. Please inform now. From Kilis to Antep Branch

We hope that you have received the notification numbered "5" of the Administrative Committee of Turkey, and the notification number "10" of the Central Administrative Committee. In those notifications it has been announced that the Istanbul Congress will convene in July or August, in Varna this year.

Our Administrative Committee, as to the importance of the congress, has decided to send a representative on our branch's behalf. However, because the meeting of the necessary allowance, twenty liras, for the trip is not easy it is found more appropriate that it will be better to send a common delegate to Varna on be half of the Kilis, Antep and Aleppo branches. Please send in your views on the issue urgently. To the Members of the Administrative Committee of the Süveydiye Hinjack Committee

Friends:

We would like to extend our happiness from your election to a sacred mission as a member to the administration of the council. In accordance with the information we have received from our friend Ghijork, who is one of the members of the committee, we hereby approve and congratulate your appointment.

However, as you would agree, achieving an aim is not met by being appointed to a post, but by extreme devotion and perseverance to the tasks. Thus, we hereby would like to declare our ardent belief that you will always keep the benefits of the Armenian nation higher than your own personal interests for the reviving and betterment of the unfortunate Armenian nation. The decisions you have taken have added to our happiness. However, as you would approve, if the decisions taken were bound to stay on paper, no matter how brilliant or enlivening they are, they are subject to cause detriment and weakness rather than advantage. The decisions taken ought to be executed. This is one of the fundamentals of strength. You should inform the administration about our undertakings there in the beginning of every month.

You must have heard about the day-by-day worsening situation of the

Armenian migration from the press as well as from other sources. It is a periling event for the Armenians, as it is clearly evident that it is a strong blow, reaching almost to the level of war, on the existence of the Armenians by the Turkish Government. This is a plan to jeopardize the Armenian problem executed by the Turks; therefore, you should take every measure to prevent the migrations from your area only within an hour. An Armenian who wants the continuation of our nation should know, at first, a nation can only survive through love of nation. A nation that is deprived of love of nation is also deprived of living. The greatest means of survival for a nation is the guaranteeing the idea of nationhood in our children who ought to be fostered in national schools. In other words, sending our children to American schools and establishments is nothing more than a murder. There are no national feelings and spirit in those schools. If you really want schools that foster devoted Armenians, and schools that offer serious education, here we have our Kilis School -Klikian College.

Considering your speech on the migration, we believe that you would like to have more information on the issue.

How would you think the Turkish Government, of which we are the subjects, would react us at a time when all the European press and politics are occupied with the Armenian problem?

This might be considered as an easy problem than migration.

Dear friends: We are living in delicate times. These days will determine the Armenian atrocities. There are two great powers to rely on forever to protect ourselves. One is God, the other is the arms. This should be a rule for all our lives including you. To: Friend Tanilijan Upon your inappropriate words, enticing breaking up of our friendship, spent in our coffee house the other day, and your continuation of your in appropriate behavior despite all the warnings; our Administrative Committee decided to give you a firm warning for the last time. If you accept it is alright, or else……

Basmacijan December 5, 1913

We have received your circular number "7." Our committee would like to express its deepest regrets for being subject to your inappropriate actions and behaviors, neglecting our personal honor that caused the decreasing of the committee's power.

It should be known, clearly, that the Hinjack members who never yielded to Hâmids, or to Izzets, and who never feared from the gallows should have at least considered their own personal benefits.

Here is our answer to this circular:

Although our committee has been invited to the congress two months ago it did not take it in consideration. Therefore, our branch did not attend the congress.

Bk. s. / See pp. 289-308.

Pasinler kazasındaki Ermeni köylerinde oturanların durum ve hareketlerini incelemek üzere gönderilen görevliden alınan ve bazı önemli bilgileri içeren yazının sureti, komutanın görüşleri alınmak üzere Ek'te sunuldu. 13 Eylül 1914.

Erzurum Vali Vekili

Defterdar (İmza)

-------------------------To the 3 rd Army Headquarters

Attached is the copy of the report received from the officer who was sent to gather information about the situation and the movements of the Armenians residing in the villages around Pasinler. September 13, 1914.

Deputy of the Erzurum Governor Provincial Treasurer

Bk. s. / See pp. 309-310.

ncü Ordu Komutanlığına

Pasinler kazasının Bozviran köyü civarında oturan Ermeni köyleri sakinlerinin durumlarının incelenmesi konusunda, o taraflara gönderilmiş olan sivil polis memurluğundan bazı bilgileri içeren yazının sureti komutanın görüşleri alınmak üzere Ek'te sunulmuş ve içeriğine göre araştırılarak gereğinin yapılması konusunda adı geçen kaymakamlığa tebliğ yapılmıştır. Emir ve müsaadelerinize arz olunur.

Eylül 1914 Erzurum Vali Vekili Defterdar

Rusya'da bulunduğum sırada, gerek doğu illeri meselesinin ve gerekse Kafkasya'da ortaya çıkan ufak tefek meselelerin çözümünde, Rus Hükûmetinin Ermenilere çok güvendiğini ve onları kendi tarafına çekerek doğu illeri adını alan Doğu Anadolu'da, istediği zamanda bir ayaklanma ve karışıklık çıkararak bu şekilde iç işlerimize müdahale ile devletimizi sıkıştırmak amacını güttüğünü, resmî ve gayriresmî olarak duymuştum. Bu amaç için pek çok para harcayan Rusların, Ermenileri her durumda kendi tarafına çektiğini ve Ruslara karşı Ermeniler arasında uyanan bu tutkunun bizim topraklarımızdaki Ermenilere de bulaştığını yine Petersburg'da bulunduğum son zamanlarda öğrenmiştim. Bu sebeple, Pasinler kazasındaki Ermenilerin durumuna dair polis tarafından verilen raporları dikkate değer bulduğum gibi, bütün doğu illerindeki Ermenilerin büyük bir kısmının da, aynı duygu ve düşüncede oldukları şüphesizdir. 1 nci Şubeye teslim edildi.

Eylül 19-------------------------

To the 3 rd Army Headquarters Your Highness

Attached is the copy of the report given by the police officer who was sent to the environs of the Bozviran village of the Pasinler district to inspect the situation of the Armenian settlers in the area. The report is presented with the aim of having commander's views on the issue. The report is also sent to the Office of the Kaimakam for its due, upon further investigations.

September 13, 1914 Deputy of the Governor of Erzurum Head of the Provincial Treasury I have officially and unofficially had heard, when I was in Russia, that the Russian government was relying heavily on the Armenians for the solution of both the eastern provinces problem and for the solution of the minor upheavals in the Caucasus; and that the Russian government was trying to pull the Armenians on her side to incite upheavals and turmoil in the eastern provinces, Eastern Anatolia, whenever she wanted, with the aim of putting the pressure on our government by interfering with our internal affairs. I have also heard recently, in Petersburg, that the Russians's investing so much money for the realization of this goal has urged the Armenians living in our country to join the Armenians on the other side of the border who were already impelled by the Russians's behavior. Hence, I find the reports presented by the police extremely worthy of consideration; moreover, it can be asserted, without doubt, that most of the Armenians living in the eastern provinces are full of same desire and feeling. Presented to the 1st Division. September 14, 1914.

Bk. s. / See pp. 311-312.

Erzurum Valiliği Yazı İşleri Müdürlüğü

Bundan beş altı gün önce Pasinler'in Komasur, Bozviran, Velibaba, Aliçehrek köylerine gidilip soruşturmaya başlandı. Şöyle ki: Rusya bundan iki sene önce, 101 seneye mahkûm olarak Sibirya'ya gönderilen Gümrü Ermenilerinden Aramays ismindeki fedaî başını, şimdi terhis ederek Kars'a göndermiştir. Orada Ermenilerden birçok çete üyesi kaydederek birlikte Seynihan kordonuna gelip onlardan 10, 15 kadar haydutu kıyafet değiştirterek, yani Pasin köylülerinin elbiselerini giydirerek, köylere göndermiş. Köylülere öğüt olarak "Sizler Osmanlıya yardım etmeyiniz. Aramays diyor ki Rusya Devleti bize söz verdi. Kars'tan Osmanlı ülkesinde nereye kadar gider isem, oraya kadar size beylik vereceğim." dedi. Bu köylerde ne kadar Ermeni varsa Aramays adını işittikleri zaman Aramays tarafına geçmek fikrindedirler. Hatta Hamit Ağanın çetesine yazılan Komasur köyü Ermenileri, Aramays'tan aldıkları cevap üzerine beygirleri geri vererek çeteden çıkmışlardır. Aramays yine nasihat olarak "Sizler Osmanlıya yardım ederseniz, Rusya'nın Kars tarafında, Ermenilerden çok başka millet yoktur. Siz gidip kendi milletinizin canına, malına nasıl hıyanet edersiniz?" der.

Rusya'nın mareşallerinden Loris Melko'nun oğlu, ihtilâl çıkarmak için Van'a gitmiştir. "Osmanlı Rusya'ya taarruz etmedikçe, sizler tarafından bir ihtilâl ortaya çıkmasın." talimatı verilmiştir. "Her ne zamanki, Osmanlı harbe başlarsa siz de o sırada ihtilâl çıkarınız. Askere de giderseniz, üçte biriniz gidin. Askerde iken Rusya'ya taarruz etmeyiniz." Erzurum delege evine Komasur'dan üç adam gönderilmiştir. Cevap bekliyorlar. Delege ne emrederse o yolda hareket edeceklerdir. Aramays'ın yazmış olduğu çetelerin birçoğunun da Pasinler ve Ova Ermenilerinden olduğu, her köyden de kırkar ellişer kişinin gittikleri, bunun üzerine Seynihan kordonuna birçok silâh ve mühimmat da Aramays tarafından götürülmüştür. Geliniz bu silâhları götürünüz. Bunların bir kısmı razı olmuş ve bir kısmı da razı olmadıklarından dolayı, Bozviran köyünden Keşiş oğlu meşhur komite başı Bedros'un iki gün önce Seynihan'a silâh veya adam geçirmek için gittiği ve yukarıda açıklananların hepsinin güvenilir araştırmalardan olduğu gibi, Rusya'nın şu sırada yenilgi haberleri işitildiğinden, çok üzgün oldukları dış görünüşlerinden anlaşılmıştır. Önceden arz ettiğim sebeple aşiret alaylarının içten bağlılıkla vatana çalışacakları arz olunur. The interrogations started in Komasur, Bozviran, Velibaba, Aliçehrek villages in Pasinler district some five or six days ago. An Armenian gang leader, Aramays, a subject of the Gümrü Armenians, who was sentenced to 101 years and had been sent to Syberia by the Russians, has been released and sent to Kars recently. After having registered large number of Armenians to his gang, he has sent 10 -15 of them to the villages near Seynihan line in disguise of Pasin villagers and had them advice the villagers that: "Do not help the Ottomans. Aramays says that, 'Russia has promised us to give all the land that we take under our control from Kars to wherever we can reach.'" All the Armenian villagers in this district are striving to join Aramays upon hearing his name. Even the Armenians of the Komasur village who had joined Hamit Agha's forces returned their horses and joined with Aramays. Again, Aramays says, as an advice, that "If you help the Ottomans, you will be betraying your own nation's life and property as there is no other nation so largely populating Russia's border region with Kars." Loris Malko, son of one of the Russian Generals, has left for Van to incite uprisings. He was ordered not to "incite an uprising unless the Ottoman Army attacks on Russia;" and that "should the Ottoman Army declares war upon Russia, as usual, you are to incite an uprising; and if you enroll the army, only one-third of you should join, and do not take part in the attacks against Russia." Loris Malko's, one of the Russian generals, son have gone to Van to incite a rebellion. They have given the orders "not to incite an uprising unless the Ottomans attack Russia". "Whenever the Ottomans engage in war, only then you should initiate the uprising. If you are called to army, only one-third of you should go. And do not attack Russia when you are in the army. "Three men were sent to Erzurum delegate house from Komasur. They are waiting for a reply. They will act in line with the delegate's orders. Most of the gang members enlisted by Aramays are the Armenians from Pasinler and from the neighboring plains districts. Every village has sent some 40 or 50 men. Upon this Aramays armed them with guns and ammunitions on the Seynihan line saying that: "You can take those weapons." Although, some of them agreed to do so, some did not. The Armenians who have disagreed were taken away by the famous gang leader Bedros, Keshish's (Monk's) son from Bozviran Village, two days ago to steal weapons and to transfer men Hasankale'de 1 Ermeniler tarafından yaralanan Türkler Turks wounded by the Armenians in Hasankale 1 Erzurum, Pasinler.

from Seynihan. All of the information stated above is from reliable sources; and Armenians' appearances reflect their unhappiness as the news of the Russians' defeat arrives. Thus, under the light of the above-mentioned facts, I hereby may claim that the tribal forces will serve the country with dignity.

September 13, 1914.

Civil Servant Mehmet Nuri

Bk. s. / See pp. 313-314.

Bitlis Valisi Mustafa Beyden gelen 18 Eylül 1914 tarihli şifrenin çözümüdür.

Ermeni aydınları arasında, son günlerde alınan karar ve uygulamaların; "harbin ilânına kadar sessiz kalınması ve itaatin korunması, harp ilân edildiğinde ordudaki askerlerin silâhlarıyla birlikte düşman tarafına geçmeleri; Türk ordusunun ilerlemesi durumunda itaate devam edilmesi; Türk ordusunun geri çekilmesi hâlinde de silâhlanıp çete hâlinde gelen şeylere el konulması ve ilişkileri kesme" merkezinde olduğunun güvenilir ve özel istihbârat sonucuna dayandığı Muş Mutasarrıflığından bildirilmiştir.

Şubece bilgi alınmış ve gerekenin yapılması maksadıyla 1 nci Şubeye teslim edilmiştir.

İkinci Şube Müdürü -------------------------

Following is the deciphering of the code dated September 18, 1914, that is received from the Governor of Bitlis Mustafa Bey.

Under the light of the reliable and special intelligence, it has been asserted by the Office of the Governor of Muş that the Armenian intellectuals have decided to keep their silence and obedience until the declaration of war, and suggested the joining of the soldiers in the army, with their arms, with the enemy forces upon the declaration war; and should the Turkish Army advance they were to show their obedience; and on the occasion of the Turkish Army's withdrawal they were to set up gangs and confiscate the revenue; and thus it can be claimed that they are at the verge of severing their ties with the government.

The division has received the information and forwarded to the 1 st Division for the taking of necessary measures.

Chief of the Second Division

Bk. s. / See pp. 315-316.

Diyarbakır Valiliği Yazı İşleri Müdürlüğü

İstanbul Sıkıyönetim Mahkemesi Soruşturma Heyeti Başkanlığına 7 Ekim 1914 tarih ve 594 numaralı telgrafa Ek'tir. Araştırmalar sonucunda Diyarbakırlı Mardirosyan Setrak'ın evinde ele geçirilen evrak ile bunların tercümesini içeren polis müdürlüğünden resmî yazı ile verilen defter suretiyle söz konusu kişinin durumuna ait rapor Ek'te sunuldu. Konuyla ilgili karar sizindir.

Ekim 1914

Vali

Diyarbakırlı Mardirosyan Setrak'a ait evrak ve mektuplar Numara 1. El yazısıyla yazılmış bir şarkı defteridir ki, baş tarafında mürekkeple yazılmış kısmı Gramyan'a ait Türkçe ibareli şarkıdır. Kurşun kalemle yazılmış olup, kenarları çizilen şarkılar tümüyle ihtilâl çıkarmak, ayaklanmak, Ermenistan teşkil etmek, Kürtleri kahretmek, Hınçakyan kahramanlarının övünülecek vasıflarını söylemek gibi ihtilâlci girişimlerden oluşmaktadır. İçerisindeki üç parça kâğıttan birisi, Tiflis'te Bedros Perosyan'ın adresini; ikincisi Diyarbakır Protestan Maarif Cemiyeti damga ve mührünü içermekte, köylerine sekiz atlı askerin geldiğini ve Hamit Ağa ile Hüseyin Çavuş'un iyiliklerinin dikkate değer olduğundan; üçüncüsü Ermeni marşı olup içeriği millî hareketi teşvik ve cesaretlendirme konularından bahsetmektedir.

2. İmzasız yazılmış kâğıtta, karısı Müslüman olup bir şeyhin yanındaki adamla evlendirildiğinden dolayı, kocasının karısına, kendisinin de Müslüman olduğunu, o adamdan ayrılıp yine kendisiyle evlenmesini teklif etmesi yazılıdır. Kâğıtta kadın tarafından verilmiş cevaplarda, "Beni Kürt kaçırmadı, ben Müslüman oldum, onunla evlendim!" sözleri de vardır ki, bu bir mektuptan çok, karı -koca arasında karşılıklı gönderilen mektuplardan çıkarılmış bir özet olsa gerektir. 12. Yazanın imzasını içermeyen bir tiyatro piyesidir. Hayalî bir Selim Şah'ın zamanında Ermenilerin zulüm, sefalet ve yokluktan çektiklerini anlatmaktadır. Sonucu da "asayiş mükemmeldir" alay cümlesiyle bitmektedir.

13. Önemsiz bir tiyatro piyesinden oluşmaktadır.

14. Kızılhaç teşkilâtı başlığı altında yazılmış bir tüzüktür. Taşnaksütyun Komitesi teşkilâtına bağlı, ikinci derecede bir teşkilât olması ihtimal dâhilindedir. Daha çok Kızılhaç adı altında Taşnaksütyun Komitesi, İkincil Merkezler Nizamnamesi olması ihtimali vardır. Birinci amaç, "Ermeni kadınlarının fikirlerini yükseltmek", ikinci amaç, "Kendilerine şahsî ve ailevî terbiye vermek", üçüncü amaç, "Hürriyeti elde etmek için çalışmak" başlıklarıdır. Bu evrakın ilk dört sayfası kaybolmuştur. Beşinci sayfadan itibaren başlıyor.

İçeriğinin derinliğine inilince toplanan paraların

The documents and letters belonging to Mardirossijan Setrak of Diyarbakır Number 1. A handwritten book containing song lyrics, first part contains songs composed by Garamijan in Turkish. It is written in pencil, all the lyrics that are marked incite rebellion, uprising, founding of Armenia, destruction of the Kurds, and boast about the characteristics of the Hinjackian heroes. One of the papers bears Bedros Perosijan's address in Tbilisi; second bearing the signature and the seal of the Diyarbakır Protestant Education Association, tells about the coming of 8 mounted soldiers to their village, and about the hospitality of Hamit Agha and Hussein Çavuş towards them; and the third being an Armenian march encourages and incites the nationalistic movements.

2. An unsigned letter tells about a divorced woman, who was converted to Islam of her own accord and married to one of the followers of the sheikh. Her ex-husband also was converted to Islam of his own accord, who proposes her to marry him again after having divorced from the follower of the sheikh. The letter also includes the woman's answers, she says, "I was not abducted by a Kurd, I've become a Muslim, and marry him!" This incident shows that the letter is a summary of the incidents between a wife and her husband.

3. An unimportant writing, it is composed of bandit's notebook, and instructions written in English and Armenian.

4. An unimportant writing again, it is composed of instruction books, and curriculum vitae of some of the well-known people. 5. Although some parts are unimportant, the underlined important parts are translated below: a mukhtar has brought information about the soldier. They sheltered us and told them that there was nobody. We do not know what will happen to us. I go to the shop as if I am a thief. I hide myself, whenever I see them. We do not know what to do. We are confused. August 5, 1914. Signed: Your sister Kadar Yağlıcijan 6. There is nothing important. 7. It is composed of an unimportant itemized bill of expenditures.

It is an invitation bearing the seal of the Diyarbakır Hinjackian

Committee, its translation is given below: "Dear Friends! Your presence at the meeting, to be held on November 22, 1909, Monday, at 10:30 P.M., is requested.

9. An unimportant document. Talks about a family and the issues pertaining to not sending of money. 10. Consists of ordinary Turkish lyrics. 11. This is also an ordinary lyric.

12. An anonymous drama that tells about the sufferings of the Armenians under the rule of an imaginary Selim Shah. It ends with a derisive phrase: "Order is superb." 13. Consists of an unimportant drama.

14. It is a series of regulations written under the seal of Redcross Society; however, it is very probable that it is a sub-committee affiliated to the Daschnakzoutioun Committee. Rather, it is highly probable that, it is a Book of Regulations for the Secondary Centers of the Central Daschnakzoutioun Committee under the pretext of the title of the Redcross. First aim is "to increase the Armenian women's' knowledge;" second aim is "to educate themselves both in familial and individual issues;" third aim is "to work in order to achieve freedom." The first four pages of this document are missing. It starts from page five.

When read deep in to it, it is easily understood that the collected money would be sent to the centers of the Daschnakzoutioun Committee, and that no one had the right to ask any questions to the centers. The main aim of this organization is to set up courses in the morning hours, hold meetings in the evenings, and hence to try to protect the nation's rights through propagandas. Thus, it can be claimed that it has nothing to do with the well-known Red Cross Society. It is only an organization of the committee. It has also declared that, another aspect of their missions is to help to the politically injured Armenian parties, and to help to the wounded gang members and to the families of the dead gang members who died in clashes. Other parts deal with their organizations and meetings.

15. There is noting important. It is written by a young girl to her parents on the occasion of new year.

16. It consists of linguistic studies written in English and French. 17. Consists of a notebook on photography.

18. Consists only of seven leaves of a notebook, early pages are missing. It consists of the decisions of the society and of the collected money. The amount of the money collected is 3501 kurus and 10 paras; the first chairman of the first meeting was Dikran Sabunjian, and the second chairman was Hagogijan. Bagdasar Haroslijan is a member. In another meeting Hosib Diaggijan has been elected and the first chairman, Nalbandijan the second, and Bagdasar Koroghluijan was elected as the treasurer. Meeting was held in 1911. 19. Although some parts are unimportant, the translations of the underlined parts are as follows:

(….We are packing up for Alexandria with Kirkor…. We hope we meet in Alexandria soon. Please write an answer. If Setrak has already gone to Viranşehir, call him back without any delay, he has to set out for Alexandria at once, or else all will be regretful. Do not hold us responsible. Cast three stones at the Turks (it can be considered as a humiliation) signed…. Doghu Mardirossijan run away run away after signing the [documents]). Sent by Setrak and Mıgırdıc Mardirossijan.

20. An unimportant note.

21. An unimportant piece of paper.

22. An unimportant piece of paper. 26. An unimportant postcard sent from America.

27. An unimportant card.

28. An unimportant card. 35. An unimportant postcard.

36. An unimportant postcard.

37. An unimportant postcard.

38. An unimportant celebration postcard.

39. An unimportant postcard.

40. An unimportant celebration postcard.

A postcard written by Garabet Chirajian, administrator of Ergani

Maden. 1 Its translation is as follows:

(Friend! If only I knew that you were doing well, I would ask for the March and April issues of the Hinjack Committee gazettes. Please accept my kindest regards….)

42. An unimportant letter. 43. A postcard consisting Hinjackian march. It has the picture of Arhanian Kalosh on it. Its meaning, naturally, is to go forward, and to encourage the national goals, and to incite trouble. Agop Charshafijan sent it. 44. A notebook containing the recipes of some medicines. It is unimportant.

45. An important note.

46. An unimportant note on cholera. 47. It is the index of the book of medicine. Unimportant. (We have sent it to Young Armenian magazine. How about the engagements?…. We are learning much from the newspapers. Some say the Germans have won, others say the French have won. Which is true? Because the reporters have taken money from the both parties. We hope that Germany loses. We are of this desire. Because Germany has always taken a stance against us on the Armenian issue. Let us wait and see that who is going to give the last breath out.) To: Vartanosh Mardirossijan, August 6, 1914, Philadelphia. From: Hanijonosh Mardirossijan (a woman).

61. The important parts of this letter are written below: for short we have talked with Osib and Setrak for a while. However, one thing has taken us by surprise. As I have written earlier, one of the letters stated that they have close down the Hinjackian Committee in Diyarbakır. Please send me a letter on this subject. You have at last paid all the debts by selling the furniture; I am looking forward to receiving a signed letter on this issue.

62. An unimportant piece of paper containing recipes of some medicines.

63. The important parts of this letter are as follows: (Why have not you informed us upon the hanging of a Kurd in your letter dated November 9, (1914). Forward all the information to us. Inform us about Losik's arrival to America 64. A company's document listing the terms of a contract.

65. An unimportant letter written by a woman.

66. An empty envelope bearing Setrak Mardirossijan's address.

67. The subject taken in hand is not important.

Above are only the translations of the important parts of the 67 documents found at the site. ------------------------- In a telegraph received from Fahrettin Bey, deputy of the Petrograd Ambassador, relying on the information given by the Tbilisi Consulate General, it has been stated that the precautions taken in our border cities have decreased the Armenian actions. Armenians are worried about the continuation of their present policies. Moreover, the Armenians are living in a state of chaos, and 250 gang members have left Erivan for Tbilisi. It has also been understood that Antranik has left Tbilisi for an unknown destination near Çulfa region to organize the Armenian gangs coming from Azerbaijan and Caucasus in order to entice actions against us in the most appropriate time. A copy of this telegraph has also been sent to Ministry of Internal Affairs.

November 3, 1914. In my previous letter dated December 13, 1914 and numbered 404-29312, I had written that the Police Directorate had arrested the Armenians who have been deceitfully encouraging and supporting the innocent Armenians, in Ibrail, to go to Russia. I had also written what the General Director of the Police Organization had declared; the arrested Armenians were told that if they were to continue their deceitful encouraging and provocations they would be driven out of Romania. The measures taken on the issue is proving to be fruitful. In a report received from the Ibrail Consulate it has been stated that Armenian migration to Russia have been stopped thoroughly and the Armenian gang leaders who have come to this city have already left, and that the total number of the Armenians who have boarded a ship from Kalas to Russia's Reni port is 400. It has also been reported that 150 of those people were from Ibrail. According to another information I gathered from another source some 50 Armenians, most of whom were Bulgarian of origin, have left voluntarily for Russia. In order to prevent the migrations and their spreading in due time the necessary actions will be taken in the presence of the authorities. I, hereby, would like to inform you that some Armenian notables as well as some individuals are giving necessary advice to Armenians here. Develi kazasında bir Ermeni'nin bomba imal etmekte olduğu.

On behalf of the Minister of Foreign Affairs Director of Political Affairs

- -------------------------

Ministry of Defense Department of Defense Cryptography Office

Code from Ankara to Ministry of Defense

Following is the copy of the code sent from Ankara to the Ministry of Defense.

It has been reported that 21 bombs have been found in the courtyard of an Armenian church and in an Armenian school located in the Fenese district of Develi. Consequences will be reported in due time. 2. Kaspar Pançukyan, Adapazarı hey'et-i ihtilâliyyesinden yedinde bomba zuhûr eden.

3. Gencyan Antranik, Adapazarı hey'et-i ihtilâliyye rüesâsından.

4. Amasyalı Kirkor, Ermeni hey'et-i ihtilâliyyesinin fa'al a'zâsından yedinde bomba zuhûr eden.

5. Mehran Çizmeciyan, Ermeni komitesine silâh tevzi' eden.

6. Soren Peramyan, Adapazarı'nda bomba i'mâl eden ve yedinde bir çok bomba zuhûr eden.

-------------------------

Urgent

It has been reported from the 15 th Division Command that upon the death of an Armenian who has been making bombs in Develi a search was conducted by the Ottoman administrators and other officials; gunpowder, weapons etc. have been unearthed in the Armenian cemeteries, and that further investigations are being carried out in the province. The information to be obtained will be forwarded.

Code from İskenderun to the Headquarters.

It has been observed that the cigarette paper boxes are decorated with an inscription of a great fire, war gears, a girls picture; and on the ruined stones engraved on the boxes the names Sis 1 , Diyarbakır, and Van along with other place names appear; these cigarette papers are sold under the name of Souvenir from Armenia under the signature of Ajemian Godja Kulian, who is the owner of the shop number 1 at Mahmutpasha commercial building in Istanbul. In the mentioned box it is stated, in Armenian language and alphabet, that this cigarette paper reminds Armenians of their past, and as the paper used is of the best quality it is believed that every Armenian would prefer this cigarette paper rather than the others. As these pictures and reminders that have been subjected to a cursed idea found to be attractive, and the police has amassed all of the cigarette papers of this kind from the markets and the shops. The measures to be taken in Oraca are subjected to your orders. Order March 25, 1915 It has become evident that the Armenians in Tekirdağ, especially after their last attack on Boğaz, are storing guns and ammunitions in the Armenian Church in accordance with the plan they have agreed upon previously to incite an upheaval against the local administration. Monsieur Agopian, an Austrian subject, one of the notables in the mentioned place and is one of the deputies of the region, is also known to be the administrator of this organization and the harborer of deserters, he especially hides them in the church; one of the major measures he has put in effect was the seizing of the arms of the Workers Battalions in Beylik Depots. It has also been reported by the General Directorate of National Police Organization that another Armenian at the Çorlu Railway Station has been helping Greek and Armenian smugglers, as well as their escape in disguise of an engineer. Sir, it is also reported that the Office of the Governor of Edirne is notified about these events; and they here by request the undertaking of a thorough investigation and forwarding of the results. -------------------------

Sağdan sola

1. Kapakyan, Adapazarı Ermeni komitesi ihtilâl heyetinden (yapılan arama sonucunda üzerinde bomba bulunan).

2. Kaspar Pançukyan, Adapazarı Ermeni komitesi ihtilâl heyetinden (yapılan arama sonucunda üzerinde bomba bulunan).

3. Gençyan Antranik, Adapazarı Ermeni komitesi ihtilâl heyeti başkanlarından.

4. Amasyalı Kirkor, Adapazarı Ermeni komitesi ihtilâl heyetinin aktif üyelerinden (yapılan arama sonucunda üzerinde bomba bulunan).

5. Mehran Çizmeciyan, Adapazarı Ermeni komitesine silâh dağıtan.

6. Soren Peramyan, Adapazarı'nda bomba yapan ve (yapılan arama sonucunda üzerinde bomba bulunan).

-------------------------

From right to Left

1. Kapakijan, member of the rebellion board of the Adapazarı Armenian committee (bomb was found in his property during an investigation).

2. Kaspar Panchukyijan, member of the rebellion board of the Adapazarı Armenian committee (bomb was found in his property during an investigation).

3. Ghenchijan Antranik, one of the presidents of the rebellion board of the Adapazarı Armenian committee.

4. Kirkor from Amasya, one of the active members of the rebellion board of the Adapazarı Armenian committee (bomb was found in his property during an investigation).

5. Mehran Tchizmedzijan, distributes ammunition and guns to the Adapazarı Armenian committee.

6. Soren Peramijan, makes bombs in Adapazarı (bomb was found in his property during an investigation). Bununla ilgili olarak şüpheliler tutuklanmakla beraber, gerekli tedbirler de alındı. 25 Şubat 1915'te yine söz konusu bölgeden İskenderun'a giden demir yolunun, 34 ncü km'sinin ilerisinde Azirli köyünün, Payas 3 tarafında deniz kenarındaki sazlık içinde devriyelerimiz tarafından ışıldak işaretine mahsus, iki tarafı siyah ortası kırmızı bir camlı aynanın bulunduğu, kaymakamlığın verdiği haberden anlaşılıyor. Bunun üzerine Osmaniye'de bulunan Jandarma Alay Komutanı Avni Beye telefonla gerekli emri verip, Erzin'deki bölge komutanına da telefonla bildirdim. O bölgede hiçbir Ermeni kalmamak üzere Dörtyol'daki Ermenileri tümüyle Osmaniye, Ceyhan ve Adana'ya sevk etmelerini bildirdim. Kozan'da Hınçak Komitesi tarafından, yine hükûmet aleyhine ayaklanmaya çağıran duvar afişlerinden dolayı tutuklananların, hemen askerî mahkemeye sevk olunmak üzere, il merkezine gönderilmelerini ve yerel yöneticiler tarafından ona göre tedbir alınmasını cevaben yazdığımı, bilgilerinize arz ederim.

------------------------- ------------------------- -------------------------

Ministry of Internal Affairs General Directorate of National Police Organization

Following is the copy of the coded telegram received from the Governor of Adana and dated February 26, 1915. Three Armenians had been caught as they were attempting to take refuge on board an enemy battleship on February 12, 1915 in Dörtyolfoot_6 region -namely Ibrahim, a teacher from Adana; Artin and Bedros from Dörtyol. Upon this I went to Erzinfoot_7 . Taking the preliminary measures I have issued my orders for those who are concerned. Someone called Agop from Dörtyol has been caught by our military patrols among the reeds on the shore in the same region on February 24, 1915. This person, in his testimony said that they were dispatched to take refuge on board the enemy battleship in order to denounce the Turkish Army positions, and that they were ready to defend themselves with their arms even against the weakest Turkish forces, that they were ready to massacre the Turks in the region as they were not comfortable in Turkey; he furthermore, claimed that he was acting in line with the decisions taken at the meetings, he has also given the names of the members who were present.

Under the light of the information received the suspects have been arrested, and the necessary measures have been taken. According to the information received from the Office of the Kaimakam a glass mirror with a frame belonging to a Heliosta device -two sides black and the middle is red -has been discovered, on February 25, 1915, among the reeds on the shores of Payasfoot_8 district of the Azirli village 34 km. ahead of the railroad leading to Iskenderun. Thus, I have given my orders to Avni Bey, Commander of the Gendarmerie Regiment in Osmaniye, and informed the regional commander in Erzin on the phone. I have ordered the relocation of all the Armenians in Dörtyol in Osmaniye, Ceyhan, and in Adana. I hereby would like to declare that, I have also ordered the sending of those who are arrested for hanging of the posters, prepared by the Hinjack committee, in Kozan, advertising upheavals against the government, immediately to the courts-martial, and informed the local administrators for taking due measures in the towns.

-------------------------

To The Office of Commander-in-Chief of Ottoman Armies

Attached is the copy of the telegram received from the Governor of Adana, dated February 26, 1915, about the Armenians in Dörtyol. For your further considerations.

Following is the copy of a telegram received from the Office of the Governor of Adana.

In attachment to our previous telegram. The Kaimakam of Bahçe district, which is at a distance of 2.5 hours to Ayvacık, has declared the following upon his arrival.

The armed Armenians of the Fındıcak and Dönüklü villages of Maraş sanjack, which are at a distance of 6 hours to the Ayvacık plateau, have resisted to some 20 gendarme soldiers who were sent there with a mission to secure the relocation of the Armenians; however, the Armenians have set the above-mentioned villages on fire. Under the light of the information gathered, the gangs from Zeytun and Haçinfoot_64 are said to have gathered here.

They have started to demolish the villages they come across by burning villages and massacring their people. The Governor of Maraş Sanjack, Fethi Bey, and the Commander of the 132 th Regiment have also sent a cavalry unit as no contact has been established yet. The information to be obtained shall be presented in due time. Code sent to the Headquarters From Sufer 1. Clashes between some 400 Armenian gang members, who have fortified the Fındıcak Village of Maraş and the 132 nd Regiment that was sent to destroy them, have started at 3 a.m. today. This gang has burned numerous houses in the neighboring Muslim villages, and have either massacred or wounded more than 10 Muslims. Gendarme forces have two martyrs and three wounded soldiers. I am sending a mountain platoon and a regular battalion for the reinforcement of the 132 nd Regiment. I have sent the Governor of Adana, Hakkı Bey, to the region to manage and conduct the gendarme forces and the regular forces to be sent from Adana in order to destroy the gang, and to protect the Muslims before they engage in the clashes and the Armenians who have proved their loyalty.

2. An armed reconnaissance patrol sent from Ariş to Canal has returned to Ariş on July 31, 1915. Reconnaissance patrol has crossed the Canal swimming, and managed to destroy the railway 2.5 km. in the north of Kantara by placing explosives to two points. They have also opened fire on a patrol boat and derived all the soldiers on board into the Canal.

February 27, 1915 Minister of Internal Affairs.

There is no need for insisting on taking strict measures for the arrested.

-

To 4 th Army Command via Damascus Someone called Agop from Dörtyol has been caught, on February 24, 1915, in the same region covered with reeds, where three Armenians who were preparing to take refuge on board an enemy battleship had been caught previously on February 12, 1915. Under the light of Agop's testimony, it has been understood that he was sent in order to inform the enemy ships about their being uncomfortable in Turkey, that there were neither military forces nor guns in their region, and if they were to come with a small force they would join them fully armed and massacre the Turks. In a telegram message received from the Governor of Adana, dated February 26, 1915, it has been noted that the orders have been issued for the arresting of the collaborators, and for the relocation of the Armenians in the region to the environs of Osmaniye and Adana; moreover, it was also stated that the ones who were arrested upon the hanging of the posters inviting people to an uprising against the government, prepared by the Hinjack committee in Kozan district, were being sent to the military courts for trial.

These events serve as definite proofs of the Armenian committees' beginning to take actions in Adana region; furthermore, as these actions hinder peace and order in the region, necessitate the taking of severe measures, and the completion of immediate trials of the arrested or of the ones to-be arrested in order to impede the spreading of the events. Further information will be given in due time about the results of the measures taken.

According to the information sent by the Ministry of Interior, relying on the information they received from the Governor of Adana, it has become evident, after the interrogations held upon the arresting of three Armenians who were trying to take refuge on board an enemy ship, that there were numerous uprising attempts in the region. We hereby request further information on the procedures carried out by the 4 th Army Command in line with the orders issued on February 25, 1915, for the arrested.

-------------------------

Ottoman Army Headquarters

Code received from Jerusalem Number: 2247 C: February 26, 1915 The necessary measures have already been taken. The restructuring of the 4th Army serves this purpose. The measures are explained below.

1. The detachment in Adana, which is affiliated to the 8th Division, will not leave Adana for the time being.

2. The regional commanders are given the privilege to found martiallaw-courts in the regions where Armenians live, if need be.

3. Relocation of the Armenians living in Aleppo has been ordered; as the position of their present residents, all being in the same district, will not facilitate the stopping of the uprisings in the city. 4. Regional commanders' fields of authority have been developed.

5. Moreover, it has been ordered that all the loyal citizens will be met with utmost kindness and compassion. Saray ve Esedboyu camileri ahıra dönüştürülmüştür. Birçok İslâm medrese öğrencilerine zorla Hristiyanlık kabul ettirilmek istenmiş, ancak firar ederek hayatını kurtaran öğrenciler zaten kalplerinden silinmeyen İslâm dinine dönmüşlerdir.

To Suat Bey, the Director of Administrative Affairs of the Ministry of Foreign Affairs Further information about the former Sunne Consul, the Armenian, who was removed from the office, is needed; whether he is still in Sunne or left for another destination. September İçinde bulunulan savaşın (Birinci Dünya Savaşı) ortaya çıkışının ilk zamanlarından itibaren müttefiklerimizin aleyhinde ve Osmanlı Hükûmetinin cihat ilân etmesinden beri de bağlı oldukları Osmanlı Devleti hakkında eleştiride bulunmayı kendilerine amaç edinmiş olan, İsviçre'de oturan bazı Osmanlı Ermenilerinin, devlet ve vatana ait görevleri ile bağdaşmayacak hareketlere girişmekten çekinmemektedirler. Osmanlı Ermenileri, hareketlerini birleştirmek ve düzene koymak maksadıyla aslında Rus Ermenileri tarafından kurulmuş olan ve şimdi üyelerinin çoğunluğu da onlardan olan siyasî bir cemiyet ile ilişki kurarak ve onu, düşüncelerini yaymak için bir araç kabul ederek, bu uğurda bir gazete çıkarmaktadırlar.

Zaten aleyhimizde olan İsviçre kamuoyunda tamamen Osmanlı Devleti'ne karşı bir akım oluşturmak isteyen bu şahıslar, İsviçre'nin Raumont halkının büyük bir kısmının duygusal olarak Fransızlara ve sonuçta Üçlü İtilâfa (İngiltere-Fransa-Rusya) sevgi duymalarını, emellerine ulaşma konusunda isabetli bir fırsat olarak kabul etmektedirler. Bu cümleden, Cenevre'nin tanınmış ailelerinden birine mensup olup eskiden Osmanlı Asyası'nda (Anadolu'da) seyahat etmiş olan Mösyö Faver adlı bir kişi, bunları koruma görevini üstlenmiştir. Bazı kolay aldatılan insanlarda olduğu gibi kendisi hakkında çok konuşulmasını şeref kabul eden ve hoşlanan Mösyö Faver, aslında Osmanlı Devleti'nin lehinde ve aleyhinde hiçbir kişisel görüşe sahip olmamakla beraber, işsiz ve güçsüz geçirdiği günlerini Ermenilere yardıma adamaktan zevk duymakta ve kendisi Protestan mezhebine mensup olan Mösyö Faver, misyonerler tarafından dinleri değiştirilen ve bugün kendisinin parasal yardımlarından pay alan bazı Protestan Ermenilerin, Osmanlı ülkesinde görülen olaylara ve haklarında Osmanlı memurları tarafından haksızlık yapıldığına dair, ara sıra buraya gönderdikleri asılsız söylentileri ve haberleri, gazetelere bastırmakta ve bu şekilde yayınlamaya ve kamuoyuna duyurmaya çalışmaktadır.

Zaten eskiden beri Almanya ile müttefikleri aleyhine yayın yapmaktan hoşlanan İsviçre Raumont gazeteleri; bu uydurma haberleri sayfalarına taşımakta asla tereddüt göstermemekte olduklarından, bundan cesaret alan Ermenilerin, Osmanlı Hükûmeti tarafından alınan tedbirleri kaba ve şiddetli bir şekilde eleştirmekte ve Osmanlı memurlarının istisnasız her türlü hareketlerini reddedilemez birer haksızlık ve karışıklık belirtisi olarak anlatıyorlardı. Buna benzer olarak; 1 Haziran 1915 tarihinde "Journal de' jeno"da yayımlanan bir makalenin içeriği, baştan aşağı katıksız olarak yalandan başka bir şey değildir.

Sonradan elde edilen bazı isyancı Ermenilerin, yargılandıktan sonra ortaya çıkarılan suçlarından dolayı idam cezasına çarptırılmaları; 29 Haziran 1915 tarihli ve 1234/115 numaralı yazımda arz ettiğim gibi İsviçre'de oturan Ermeniler tarafından, sanki Osmanlı Hükûmetinin büyük bir haksızlığı gibi kabul edilmiş ve hatta bunlardan aşırılar ve milliyetçi Ermeniler bu olaydan dolayı açıktan açığa küstahça sözler ve müstehcen tabirler kullanmaya cür'et etmişlerdir.

Lozan'da oturan Bogos Nubar Paşanın, yanında yaptıkları toplantılara hız vermişlerdir. İtalya'nın savaşa katılması üzerine Cenevre'deki İtalya konsolosunun bizden, yukarıda faaliyeti hakkında bilgi verilen cemiyetin fikirlerinin savunucusu olan gazete matbaasının nerede olduğunu sorması, söz konusu cemiyetin üyelerinin Üçlü İtilâfa öteden beri hizmet ettikleri ve İtalya'nın da sonradan bunların çalışmasından yararlanmak arzusunda bulunduğu kanaatini vermiştir.

Cenevre'de oturan Ermeniler, son zamanlarda; önceki tehdit edici ve aşağılayıcı tavırlarına son vererek, temkinli bir yaklaşım sergilemeye başlamışlar ise de bu duruma heybetli Osmanlı birliklerinin devam eden zaferlerinden çekinerek ve bu başarıların kendi kötü emellerine ulaşmaktan kendilerini alıkoyacağına inanmalarından olmayıp aksine gizli emellerine yakında ulaşma ümidinde olmalarından ve şu zamanlarda sessiz ve sakin durarak, Osmanlı Devleti memurlarının ileri görüş ve dikkatlerini kendi üzerlerinden bir an için uzaklaştırmayı, menfaatlerine daha uygun bulmalarından ileri gelmektedir. Aslında Cenevre'de oturan Ermeniler, Osmanlı Başkonsolosluğuna pek yakın bir çevrede bulunmaktan çekindikleri için öteden beri hareketlerini ılımlı bir şekilde idare etmeye çalışmakta ve ara sıra yukarıda bahsedilen matbaalarında yaptıkları toplantıları gizli bir şekilde gerçekleştirmekte olduklarından ve zaten bu cemiyete girmenin ancak Ermeni milletine mensup olmaya bağlı olduğundan, söz konusu şahısların görüştükleri konuları bilmek imkânsız olduğu gibi, bozguncuların dizginlerini ellerinde tutan nüfuzlu kişilerin, tertip merkezi olarak Lozan ile diğer şehirleri seçerek, Cenevre'ye yakın olmaktan özellikle kaçındıklarından, bunların kendi aralarında yaptıkları görüşmelerin sonuçlarını öğrenmek daha zor olmaktadır.

Bununla beraber, aldığım son haberlere göre, Cenevre'den İçişleri Bakanlığına çekildiği söylenilen ve Ermeniler hakkında yapılan cezalandırma işlemlerinin, haksızlığın ta kendisi (su katılmamış zulüm) olduğu anlamına gelen bir şikâyet telgrafının, İsviçre gazetelerinde yayımlanması hususunda yapılan girişimlerin sonuçsuz kaldığı öğrenilmiştir. Osmanlı Ermenilerinin gelecekte yapacakları hareket ve faaliyetler hakkında bilgi sahibi olduğum ölçüde sizi de bilgilendireceğimi arz ederim.

Code received from Ankara Some 300 Armenians living in the villages near Boğazlıyan have attacked and demolished the Muslim villages of Maden district bordering Boğazlıyan. Local kaimakams and branch directors have also informed the 15 th Division Command about another group of Armenians who were indulged in committing massacres and pillaging in the Muslim villages of Boğazlıyan. In order to stop those villainous attacks, without hurting the feelings of the loyal Armenian citizens, immediately and severely, prior to their wide spreading there is an urgent need for the dispatching of all of the Yozgat Gendarmerie Battalion, and of some additional forces from the neighboring gendarmerie forces in order to establish peace and order in the region. The consequences of the actions taken shall be forwarded in due time.

Katledilen Türk erkekleri

Massacred Turkish men

Perâkal'de 1 Nezu Hatun tandırda yakılan iki torununun etini babasına ve anasına yedirmek üzere zorlandığını ve onların yemek istememelerinden dolayı öldürüldüğünü görmüş olmasından etkilenerek delirmiştir.

Gerçek incelemelere dayandırılan liste aslına uygundur.

The names of the men of Mirkeho -------------------------Bağlılara Tebliğler:

Zeytûn'da asker kaçağı bazı Ermenilerin gösterdikleri düşmanca tavır ve isyan üzerine, devlet tarafından cezalandırılmalarına girişilmiştir. Devlet, yalnız suçlu olanları ve düşmanlık yapanları cezalandırır. Cezalandırma hakkı, özellikle devlete aittir. Ermeni vatandaşlarımızın büyük bir kısmı, sayısı az olan şer ekibinin bu hareketlerinden etkilendikleri gibi kendilerinin vatana bağlılıkları konusunda şüphe ve tereddüt olmadığından, bu vesile ile halktan hiçbir ferdin Ermenilere ve diğer vatandaşlarımıza karşı tecavüzkâr ve aşağılayıcı muamelede bulunmamalarına özen gösterilmelidir. Bunun gibi, gerek Ermenilerden gerek diğer kişilerden, ülkenin asayişini bozacak girişimlerde bulunanlar hakkında yalnız hükûmet kuvvetleriyle birleşilmeli ve hiçbir şekilde halkın müdahalesine meydan verilmemelidir. Bu uyarılara kesinlikle uyulması ve özellikle tarafınızdan devamlı olarak dikkatli davranılması istenmektedir.

-------------------------İçişleri Bakanlığına C: 13 Ekim 1915 şifre telgrafınız Maraş mutasarrıfına burada iken verilmişti. Sancak merkezine dönüşünden sonra, bugün bir kenarına not düşerek geri göndermiştir. Yazdıkları aşağıda aynen yazıldı. Bu eşkıyânın çatışma sonucunda yakalanmayıp Zeytûn ileri gelenlerinin aracılığı üzerine sığındıkları doğru ise de mutasarrıf, bir tabur askerle Zeytûn'a gitmiş ve çeteler için kurtuluş çaresi kalmamış ve diğer yönden sıkıyönetimin devam ettirilmesi dehşet ve cesaretlerini büsbütün kırmış olduğundan, bu sığınma mecbur bir aman dilemeden başka bir şey sayılamaz.

Bununla beraber devletin siyaseti, şu sırada Zeytûn Ermenileri hakkında af muamelesini gerektiriyorsa, bu sebeple takdir size aittir. Yalnız senelerce takip edildikleri hâlde yakalanmaları mümkün olamayan 20'den çok katl ve cinayetleriyle gıyaplarında idama mahkûm olan şakîlerin aflarının çok kötü tesir yapacağı ve gelecekte o bölgenin sükûnet ve asayişinin bozulmasına sebep olacağının da göz önüne alınması uygun olur görüşündeyim.

Murahhas ile okul öğretmeni ve diğer iki şahıs, askerî mahkemeye verilmek üzere mutasarrıf tarafından gönderilerek, iki gün önce il merkezine ulaştılar. Murahhası, buradaki katogigosun müracaatı üzerine istenildiği zaman teslim olmak şartıyla serbest bıraktım. Şu arz edilenler ve mutasarrıfın notlarının içeriğine göre gereğinin açık bir şekilde emredilmesi.

-------------------------

To the 4 th Army Command Code C. As I have received your telegram, dated March 14, 1915, this morning I did not have time to reply during the night. As far I am concerned about the events in Zeytûn, the only information I have is limited to the martyring of several gendarme soldiers during a clash that broke out upon the attack of several people to the prison. I do not have enough information neither on the identities of the aggressors nor about the sources that led to the occurrence of the events. However, I am definitely of the opinion that the Ermenilerce karnında ateş yakılmak ve yüzleri kesilmek suretiyle öldürülen Türkler

Turks massacred by the Armenians by kindling fire on their groins and by cutting their faces aggressors who attempted to violate the soldiers and dared to commit massacres ought to be punished with the heaviest penalties.

I have read one or two of telegrams, sent by the people of Zeytûn to Istanbul Armenian Patriarchate and to Sis Armenian Catechumenate, a shown by the censor officer. As far as I have gathered from those telegrams and from the Armenian delegate as well as from the notables here, the Armenians are in a great hurry. They are claiming that these events were incited by couple of discreditable people, and that all of the Armenian people were in fact truly loyal and devoted to the government. I believe that, punishing of the murderers and the aggressors will be sufficient for the sake of delicacy of the situation; however, we should pretend that we believe in their so-called sincerity.

Under the present circumstances, the holding of the Armenian notables and spiritual leaders in Maraş and Haleppo in pledge might lead to a misunderstanding that the government considers the Armenians residing in Zeytûn as accomplices, and this will eventually lead to a more severe sense of insecurity among the Armenians, and to a severe hatred and anger among the Muslims. At this point, when the major states, which use to defend them no matter the circumstances were, whether they were right or wrong, are struggling with their own problems, the wise Armenians will conceive the delicacy of the situation and evaluate the reasons of upheavals better, and therefore, I do not think that the Armenians will rise. Nevertheless, all of these are nothing but my personal evaluations, right or wrong, as I am not equipped with thorough investigations on the issue.

-------------------------

Announcements to the Dependents

The government has started punishing the some of the deserter Armenians upon their engagement in uprisings and for their hostile behaviors in Zeytûn. Government punishes only those who are proved to be guilty and hostile. The right of punishing is solely invested in the government. Special precautions ought to be taken for the protection of all of the innocent Armenian citizens, who have proved their loyalty to the state by all means, and as well as for the protection of the other citizens from the doings of a few wicked groups. In front of the difficulties encountered, stemming either from the Armenians or from other citizens, people must act in unison and only with the government forces, and no personal initiatives should be allowed. Hence, it is required that utmost care in implementing the rules and procedures shall be taken by your side.

-------------------------To Ministry of Internal Affairs C: Your coded telegram, dated October 13, 1915, was given to the Governor of Maraş while he was here. He has sent it back today, upon his return to sanjack, with a note attached to its side. His writings are written below as they are. Although the bandits' taking refuge in the houses of the Armenian notables after the clashes is true; this attempt is in fact nothing but asking for mercy as the governor's marching over Zeytûn with a battalion left them no other choice but this, and the continuation of the martial law has broken their desire to spread terror as well as their courage.

Nevertheless, if the governmental politics necessitate the issuing of an amnesty for the Armenians in Zeytûn, the power resides in your discretion. On the other hand, I believe that the forgiving of the bandits, who were pursued for years and sentenced to death by default for their murdering and massacring of more than 20 people, will adversely affect the implementation of the law; furthermore, I believe that their forgiving should be considered carefully for it will threaten the future peace and security in the region.

An appointed delegate, a school teacher along with two other people, who were sent to be judged at the martial courts by the governor have arrived center two days ago. Upon the request of the Chatheghikhos, I have set the delegate free on condition that he should submit whenever he is asked to. With the desire of informing of the relevant departments in line with the governor's and above-mentioned notes explicitly prior to your orders. -------------------------Ottoman Army Headquarters Number 2799

Hasankale

April 14, 1915

To the Office of the Chief of Staff 1. It has been understood from the detailed report sent by the 10 th Army Corps on March 27, 1915, that Armenian Tashnaksutyun Committee has set up a revolutionary society in the province of Sivas. Its main aim is to cause turmoil in the regions behind the Ottoman lines and thus to ease the advancement of the enemy; the members of the mentioned society have been equipped with various weapons.

2. Although these groups could not attempt to cause serious revolutionary moves until now; some information is requested on the reasons for their not attempting to various activities even in the most delicate times. Moreover, the orders have already been issued for the measures to be taken by the provinces and by the Army Corps in face of the events and stopping their spread over other regions. Osmanlı Devleti'nce hazırlanması düşünülen Kırmızı Kitap'a konmak üzere, Rusya'nın öteden beri aleyhimizde yaptığı teşvikleri ve hain maksatları için kullandığı siyasî araçları gösterir 98 maddeyi ortaya koyan belgeler Ek'te sunulmuş ve Kırmızı Kitap'a geçirilmesi uygun görülmeyen fıkraların üzerleri kırmızı kalemle işaretlenmiştir.

------------------------- ------------------------- - ----------------------- ------------------------ ----------------------- -------------------------To the Ministry of Foreign Affairs

In answer to the message dated April 20, 1915, numbered 309/64263

Attached are the documents, to be published in the Red Book by the Ottoman Government, pertaining to 98 articles that put forward the Russia's provocations and treacherous intentions, which have been on the agenda for a long time. The paragraphs that are found to be not appropriate for publishing in the Red Book are marked with red pen.

-------------------------

Ottoman Army Headquarters 4 th Division May 31, 1915

To the Ministry of Foreign Affairs

In answer to the message dated April 20, 1915, numbered 309/64263

Attached are the various documents pertaining to the occurrences intended for publication in the Red Book, along with a report on the northern and southern Iranian border disputes, a copy of the telegraph sent by the 3 rd Army Headquarters, and a detailed letter of the Governor of Van. For your further considerations. About the atrocities committed by the Russians and the Ottoman Armenians who have joined the Russians in the region of Azerbaijan and Van to be published in the Red Book.

------------------------- April 25, 1915 To the Office of the Director of the Public Order Ministry of Foreign Affairs requests the documents, on which the Military has no reservations, for the Red Book to be published by the Ottoman Government. To this end, I request the forwarding of all the important documents displaying Russians' violations and attacks on our borders, under the pretext of correcting the borders, to the division along with your evaluations.

-------------------------

Office of the Governor of Van Province

The copy of the letter of the Governor of Mahmûdî dated March 4, 1915, numbered 125.

Upon receiving your coded telegraph in answer dated March 1/2, 1915 numbered 2515, having pursued the importance of the issue and especially with the encouragement of the taking of the town from the enemy, I felt obliged to forward the results of the registries prepared by a specially appointed civil servant. A copy of this report was presented to the Governor earlier.

Our citizens have been living freely and without any worries under the governance of the Islamic principles for ages. In examining this notebook, which is an epitome of a unique unbearable tragedy, our hearts tend to be drowned in the depths of a sorrowful mourning stemming from the tyranny of those for whom the Islamic principles were also a life-giving source.

Perpetrators of these besmirched incidents, whom the history will record with utmost hatred, are our Armenian citizens who still live in the wounded bosom of our motherland in peace and happiness under the protection of the state; in the 20 th century ordering respect for women…. In the face of the atrocities directed at the people ranging from innocent young girls to the senior men aging 70 in negligence of God's anger, history's hatred, honor of mankind, the rights of citizenship the Muslims had; our government, without doubt, for the welfare and the future of the state is trying to free herself from the senses of deep resentment and vengeance, and shall try to keep and spread her tranquility to every corner of the state.

Taking the tranquility of the state for granted, the Armenian organizations' applications to the state about the consecutive attacks, sometimes alone, sometimes in unison, are all directed to one single aim. That is, definitely to cover up the activities of the Armenians who have joined with the gangs.

The day the government displays the contents of this notebook, will those endless and meaningless applications by the Armenians might be considered to come to an end. The issue is hereby put forward for your further considerations.

- ----------------------- Committees' damned activities that drenched the lives of the people, especially in Saray and its environs, with blood had started in the early days of mobilization. Armenians's slaughtering of the people had started and hour after the government's evacuation of the town and two days before the arrival of the Russian occupation forces to the town. The heartrending events that took place within these two days have fulfilled the bad fortune of the innocent Muslims greatly. A notebook covering the events, witnessed in the eternal pangs of conscience, was prepared earlier in the days following the happy liberation day. Second list; being a summary of the events that culminated in time, is in fact a portrayal of the real insults to which sacred Islamic principles were subjected. It is highly probable that there will be new additions of wicked pages to this list as the time proceeds.

The recordings, all of which were recorded in deep sorrow, especially narrating the atrocities towards women is simply a vile picture of humanity which will shatter the human soul with fear and lead men to hatred and disgust. There is not a word to describe the outrageous vileness committed to a father whose organs were cut one by one every time he refused their orders to strangle his own child with bear hands.

Armenians with their actions have not only assaulted Islam but the world of Islam. They, with inconceivable means full of wrath, have also massacred many people who covered their heads with white turban to protect themselves from the heat, as white turban was associated with Islam.

Their changing of mosques in to stables, their forcing students to accept Christianity, and their obscene insults on Professor Molla Yusuf Effendi's brother Molla Mehmet Effendi for his scientific knowledge, and their taking him away on the day of their departure are all epitomes of treachery. Armenians' vile attacks on religion, and on the Muslims constitute an unlimited single subject matter enough for the Red Book which is planned to be published. However, the following excerpts, taken from the heartrending pages of adventures that are not easy to determine and record, are presented, without an addition of a word, and with an attestation of a humble person's conscience, who has been trying to purge himself from the deep personal grief, and who dared to attach a copy of the second list. For your further considerations. ------------------------ To the 2 nd Division:

A plan was taken into consideration at the 1 st Division previously. It was presented with the request of comparing and joining of these, and of forwarding it to the Ministry of Foreign Affairs.

Director of War Operations Division Ismet

------------------------- Russia's political desires and secret aims, which she has been pursuing for a long time, are in fact, without doubt, reflections of her intentions to weaken the Ottoman State by taking every opportunity for granted and to contrive sequence of important events with the hope of strengthening and ensuring her own position and stature in the region; and to this end by instigating and encouraging the ignorant people continually by all means she is trying to render the Ottoman administration guilty of blood shed and to prove that the Ottoman State is far from controlling her vast territories in the face of the civilized world; and thus, having accomplished her mission in degrading the Ottoman State, her desire in taking over the regions where she incited tumult under her tyrannous control becomes her clear intention which she will never be able to conceal. To reach their ominous desires, Russian consuls and the immoral people who were encouraged and supported by them have committed innumerable murders. Iranian borders, Van, Bitlis, Mosul, and Adana provinces have been the stage ground for the murders committed almost in every decade. The spreading of uprisings from Maku Khanate in the north of Iran to the Kirmanshah region in the south, are all Russians' inciting of the nomadic tribes against each other, this is very typical of the Russians for they have been engaged in such activities for a long time. They have been inciting the Muslims against the Amenians, Armenians against the government, and sometimes inflicting problems among the Muslims and the Armenians, as wells as inciting both of them against the state so as to incite the Kurds against the government, and thus the Russians were keeping the regions of Van, Bitlis, Adana, Mosul provinces in turmoil; these incidents have been widely known ever since they have started. It will be needles to say that Russians' enticing the Armenians to join their sides by allegations in the provinces of Van, Bitlis and Adana, and arranging bloodthirsty events stem from their understanding of their own tyrannical policies, and are part of despotic Russian rule. In our most difficult and weakest days during the Balkan War, Russian government has extended her aggressive hands as far as the eastern villages and seized them, which by all official and logical evidences belonged us, by proposing the evacuation of our forces from the eastern villages. The bloodthirsty Russian government, not being satisfied, prompted the Joint Border Committees -composed of the Ottoman State, Iran, English and Russians -to draw the borders along the lines that were against our will and thus in accordance with "the winner takes it all" conception our borders have been drawn, in negligence of the Erzurum Treaty along with the intermediate lines first determined by Adil Bey and Dervish Pasha committees, according to their desires.

It has been clearly understood that the Russian Government which caused heavy losses, on the other hand, have been trying to arrange joint actions with us on Molla Selim in Bitlis, on Abdusselam in Barzan -which were in fact designed by the Russians -so as to set her firm feet within our borders. Attached binding is the book containing chronologically arranged 98 official documents in proof of Russian government's instigations of the events, as well as her encouragements, intentions, means of uprisings. The paragraphs that are found to be not appropriate for publication in the Red Book are marked with red pencil. May 18, 1915 Ministry of Defense Independent Office for Public Order -------------------------Ottoman Army Headquarters Number 2763

Cryptogram sent from Hasankale to the headquarters.

Rejoinder: Following is the answer dated February 28, 1915 from Van Mobile Gendarmerie Division for the Red Book. The answer from the Governor of Van Province will be presented separately.

Russians, ever since the beginning of the mobilization, used to help the fugitives who ran away from the Ottoman government for their ordinary crimes or political offenses and took refuge in Iran, as well as to those, living on the borders, whom they have deceived. Russians by providing guns and money for them inflicted murderous events in our country with their help. Simko, leader of the Abdevi tribe, has confessed that the Russian aside from their paying a regular salary have given premiums for every murder he has committed in our country. Office of the Governor, Van Province, has lots of documents pertaining to the issue.

The events that started before the mobilization have been aggravated. Barzan's Sheik Abdusselam who fled to Iran was entertained, given money, indoctrinated by the Russians in Tbilisi and was sent back to our country to arrange plots; he also provoked the tribes as far as Bacergefoot_24 on is way with the help from the Russians. As he was about to cross the border, he was caught by the Iranian Kardar tribe and turned over to Bacerge gendarme station. Upon this incident the Russians have destroyed all the villages, livestock, and belongings of the people of Kardar tribe. They have slaughtered women and children and burned them. Those who were able to run away took refuge in our borders in misery and pain. Although the tribes of Somay, Merkvar, and Terkvar tried to defend themselves from the fear of aggression in vain, Russians set the entire region afire and slaughtered the Muslim people. These atrocities committed to the Muslim people in the inner regions of Iran, although effective, has met no interference. Moreover, the Russians in pursuit of the Muslims, who tried to take refuge in our borders, did not hesitate to attack our soldiers at the Bani gendarme station near Bacerge, and at Katuna 1 gendarme station near Şemdinan. 2Other than these events that took in mid-September, the Russians have tried to pass an Armenian gang of 400 gunned men, to Salmasfoot_26 , under military protection from our country. For this reason several clashes have been engaged on our borders in the region before the declaration of war. Upon capturing of the man whom they have sent for enticing uprisings in the region, they have avenged him by massacring and burning thousands of Muslims, and destroyed their crops, belongings, and livestock. The traces of Russians' aggression over Ramat region where Somay, Merkvar, and Terkvar tribes lived can even be seen today. Russians have also attacked our gendarme stations near Din on the same day they had crossed our borders from Oltu and Bayezit. 1. Ermenilerden, kanunen silâh altına alınmaları gereken erlerden Karadeniz sahilinde, Hopa -Erzurum -Hınıs ve Van'ın doğu hattında bulunan köy ve kasabalardaki Ermenilerin büyük kısmının çağrıya uymayarak Rusya'daki teşkilâta katılmak üzere sınırın doğusuna geçtikleri görülmektedir.

2. 4 ncü Yedek Atlı Tümeninin, toplanma bölgesi olan Yağanışığı -Yağan -Köprüköyfoot_30 hattına gidiyor ve 3 Ekim 1914'te Köprüköyü'nde Manuk oğlu Ovanis'in evinde ve Yağan'da Papas'ın bulunduğu evde çok sayıda Rus silâhı ortaya çıkarıyor. Aynı zamanda Hasankale'de de birkaç evde Rus silâhları bulunarak bu işi yapanlar askerî mahkemeye veriliyor ki, kongre kararlarının birinci faslı gerçekleşmiş oluyor.

3. Yomra 1 nahiyesinin İzaksafoot_31 köyünden Ekşi oğlu Setrak, Arakil'in oğlunun komutasındaki 25 kişilik çete ile Hodicor bölgesinde tenha yerlerde tesadüf ettikleri Müslümanları katlettikten sonra 5 Ekim 1914'te Trabzon'dan Erzurum'a gelmekte olan postaya Gümüşhane civarında taarruz ederek, sürücüyü öldürüp ve postayı gasp ederek savuştukları ve yapılan takibat neticesinde arkadaşlarından birkaç kişinin ele geçirilerek askerî mahkemeye verildiği. Bunların yukarıda zikredilen, Oltu'ya gelen çete üyelerinden oldukları anlaşılıyor.

4. Hehas, Kötek, 3 Mecingerd, 4 Pasin Karakilisesi, Gürcübulakfoot_34 ve daha güneydeki sınır karakollarımızın karşısında bulunan Rus postaları yerine Ermeni çete devriyelerinin bulundukları görülüyor. Pasin Karakilisesi Sınır Taburundan silâhı ile firar eden Malatyalı Kegork'un 20 atlı ile Gürcübulak cihetinden yaptığı baskın ve Kötek Sınır Taburuna Karaurganfoot_35 cihetinden Ermeni çetelerinin yapmak istediği taarruz ve Eczacı Rupen ile Bayazıtlı Surpen'in, Musunfoot_36 civarında 500 kişi ile yaptıkları baskınlar Rus ve Osmanlı anlaşmazlığının bir an evvel ortaya çıkmasını temin edecek ve Rus ordusunun öncü askerleri olacakları anlaşılmıştı. 5. Birliklerdeki, özellikle sınır taburlarında ve sınıra yakın olan birliklerdeki Ermeni erlerinden bir kısmının silâhlarıyla firar ettikleri ve Rusya'ya geçtikleri anlaşılıyor. 6. Köylere, hava değişimi dolayısıyla giden ya da yalnız yakalanan Müslüman askerlerin, Ermeni köyleri civarlarında katledildikleri görülüyor. Hatta Lazistan ve Havalisi Komutanlığına bağlı Mantelli Bataryası Üsteğmeni Sabri Efendinin Hösmasa köyünde, oturduğu evin sahibi Ermeni Bedros tarafından feci şekilde parçalanarak evin bahçesine gömüldüğü ve bir hafta sonra meydana çıkması üzerine Bedros'un, kendisini yakalamak için giden jandarmalara karşı silâh kullandığı, ancak yakalanacağını anlar anlamaz intihar ettiği anlaşılıyor. Bu suretle arkadaşlarını da ele vermiyor.

Bu ve buna benzer tek kişilik olayların sayısı artıyor.

Yukarıdan beri söylenegelen hazırlık ve tertibattan, içeride büyük bir ihtilâl hareketinin hazırlanmakta olduğu 3 ncü Ordu tarafından anlaşılmıştı.

Kars'ta Ermeniler tarafından birbirlerine bağlanmak suretiyle canice öldürülen Türk askerleri

Turkish soldiers tied to each other and massacred outrageously by the Armenians in Kars

Esasen, ihtilâl tertibatının uzun zamandan beri gereken yerlerde hazırlandığı ve gerekli silâh, ateşli ve patlayıcı maddelerin ambarlandığı gidişattan anlaşılıyordu. Aşağıda sırası geldikçe zikredileceği üzere doğu illerinde başlıca ihtilâl merkezlerinin Van, Bitlis, Erzurum, Karahisar (Şebinkarahisar) ve ikinci derecede olmak üzere Sivas, Kayseri, Diyarbakır'da seçim yapılarak, buralarda genel müfettişler, savaş komutanları, çete reisleri tayin ve tespit edildiği; seferberlik ilânında bütün Taşnak şubelerine, 13 yaşına kadar olan erkeklerin komiteye üye olarak kaydedilip silâhlandırılmalarının emir ve tebliğ olunduğu, Sivas vak'ası sonrasında Ermenilerin askerî mahkemede verdikleri ifadelerinden anlaşılmıştı.

İhtilâl merkezi olan yerler incelenecek olursa, menzil sınırının geçtiği başlıca noktaların seçilmiş olduğu görülür. Esasen Osmanlı Hükûmeti seferberlik ilânında, jandarma kuvvetinin büyük bir kısmını seyyar orduya almış, bazı bölgelerini ikinci sınıf jandarmalara terk etmişti. Meydana gelecek ihtilâl, ordudan bir kısım kuvvetin bu bölgelere sevkini gerektirecek ve hatta denilebilir ki orduyu elim bir vaziyete sokacaktı.

Rusya ile anlaşmazlıklar ortaya çıktığı zaman, Rus ordusundan bir kısım kuvvetin sınıra saldırdığı görüldü. Rus ordusundan bir Plaston Tugayı ile 1 nci Kazak Atlı Tümeni ve bunların ilerisinde Oltu, Sarıkamış, Kağızman bölgelerinde teşekkül eden Ermeni çetelerini yanlarına makineli tüfek ve top katarak İd,foot_37 Kötek, Pasin Karakilisesi ve Beyazıt istikametlerine sürdü. Bu çeteler, geçtikleri Müslüman köylerinin mallarını yağmalayıp beşikteki çocuğa varıncaya kadar öldürüyor ve imha ederek ilerliyorlardı. Yaptıkları alçaklıkları işiten berideki köylerde bulunan kadın ve çocuklar evlerini terk ederek gerilere firar ediyorlardı. Kısa süre zarfında Erzurum, Bitlis, Van birer sefalet merkezi oldu. Esasen, bu köylerdeki Müslüman halkın gençleri silâh altına alınmış geri kalan ihtiyar, kadın, çocuk ve güçsüzler de, ya Ermeni zulüm ve vahşetine kurban olmuş, ya da gerilerde sefalet içinde ölmüşlerdi (11 nci Kolordudan gönderilen Ermeni mezalimi kaydedilecek. 2 nci Şube henüz bulamadı. 3 ncü Ordunun müsveddesi Sadık Beydedir. Göçmenler Kurulundan alınacak çizelge de buraya geçecektir.) Savaş ilân edildiği zaman Kafkas Cephesi'ndeki Osmanlı ordusunun durumu:

3 ncü Ordu kuruluşuna dâhil olan birlikler, Dokuzuncu, On Birinci ve Bağdat'tan gelecek olan On Üçüncü Kolordularla, Birinci, İkinci, Üçüncü, Dördüncü Yedek Atlı Tümenleri ve 2 nci Nizamiye Atlı Tümeni ve teşkil edilecek Van ve Erzurum Jandarma Tümenlerinden ibaret olacaktı. Kısmen seferberliklerini tamamlayan bu birlikler henüz toplanma bölgesine gelememişlerdi. 3 ncü Ordu kuruluşuna dâhil olup, yukarıda anılan birlikler, eklenmiş 1 nci şeklide gösterildiği üzere kısmen yürüyüşte ve kısmen de Erzurum civarındaydı.

Harbin ilânından on gün önce ordu, Başkomutanlıktan aldığı emir üzerine toplanma bölgelerine gelmekte olan birliklere, kışı geçirmek üzere ikamet bölgeleri tahsis etmiş ve gelen birlikler de ikamet bölgelerine hareket etmişti. Buna rağmen hükûmetin siyasî kararı henüz şüpheliydi. Bir kış savaşına girmek istemediği 3 ncü Orduca anlaşılmış ve sınır civarında bulunup, göç etmek isteyen Müslüman köylerini kendi mevkilerine dönmeye mecbur bırakmıştı.

Savaşın bütün felâketlerini Türk arazisine kaydırmak üzere, yukarıda belirtilen ve dehşet verici olan Rus harekâtı esnasında 3 ncü Ordu, açıklandığı durumdaydı. Bundan dolayı Ruslar ilk saldırıda Hasankale önlerine gelmeyi başardılar. Bu durumda 3 ncü Ordu toplanma ve birliklerin kararlaştırılan yerlere sevki işini tamamlayıncaya kadar, Erzurum Kalesi'nden istifade etmek üzere sınır civarındaki birliklerini geriye çekiyor ve Erzurum önünde Höyükler hattında karşı koymaya karar veriyor. Fakat ileri sürdüğü 2 nci Nizamiye Atlı Tümeninin dört gün dayanması, geriden hiçbir Rus kolunun ilerleyememesi ve yapılan keşiflerin neticesi Ermeni çetelerinden ve bir Plaston Tugayı ile Kazak Atlı Tümeninden ibaret olan Rus kuvvetleri karşısında 3 ncü Ordu, bütün kısımlarıyla ilerlemeye karar veriyor. Bu suretle ilerleyen Türk kuvvetleri tesadüf ettikleri Rus kuvvetlerini tepeleyerek Zivin'defoot_38 hazırlanan mevki önünde durmaya mecbur kalıyor.

Bu zamana kadar Türk ordusundaki Ermeni subay, tabip ve askerleri ile gerideki Ermenilerin tavır ve hareketine gelelim:

Erzurum'un doğusuna kadar ilerleyen Ermeni çeteleri, bütün Ermeni köylerindeki aileleri Rusya'ya naklederek, eli silâh tutanlarını kendilerine katılmaya mecbur etti ve geri çekilirken de yukarıda etraflıca anıldığı ve açıklandığı gibi Müslüman köylerini yakarak yıkarak, halkını katlederek imha ediyorlardı. Türk ordusundaki Ermeni neferleri her fırsattan istifade ederek silâhlarıyla Rus ordusuna firar ediyordu. Subay ve doktorların da birçok bilgiyle Rus ordusuna katıldıkları görülüyordu. Savaşın en buhranlı zamanlarında cephane, batarya ve yedek mevzilerinin işaretle düşmana gösterildiği çoğu kez görülüyordu. Bu cümleden olarak Pazacur 2 mevziinde, mevzileri işaret ettiği görülen Gümüşhaneli Ohannes oğlu Kirkor, verildiği askerî mahkemede suçunu tereddütsüz itiraf ediyordu. Bazı Ermeni askerlerinin de savaşın en şiddetli zamanlarında Türk askerlerini firara teşvik ettikleri ve bu sebepten çoğunlukla avcı hatlarının bozulduğu görülüyordu. İç tarafta bulunan Ermeniler ise yaralı olarak gerilere sevk edilen ve yalnız bulunan askerleri katletmekten çekinmiyorlardı. Ayrıca Rus ordusundaki Ermenilerle sürekli olarak haberleştikleri ve ordumuzun durumundan ve kuvvetinden devamlı şekilde Rusları haberdar etmek ve kendilerinin alacakları durumu kararlaştırmak ve tayin etmek üzere casusluk faaliyetinde bulunuyorlardı. Çoğu defa bu gibi şifreli haberler casusların üzerinde ele geçiriliyordu. Bu cümleden olarak hem Türk ordusunun kuvvet ve durumundan haber almak ve hem de Rusların, Osmanlı memleketlerindeki Ermenilere silâh ve cephane gönderdiklerine delil olmak üzere, elde edilen belgelerin birkaçını hatırlatmak faydalıdır.

Van'a gelirken yakalanan Fika ismindeki şahsın, ceketinin astarı içine dikilmiş bir bez parçasının üzerine Ermenice Van Taşnak Komitesine yazılmış bir mektubun aynen tercümesi: Sevgilimiz (bu tabir genellikle komiteciler arasında bir hitaptır) mektubunuz alındı. Bizce ve sizce malûm olan mal, istediğiniz yol ile size doğru yola çıkarıldı (silâh, cephane, bomba kastediliyor). Şimdi size tehlikesiz bir surette mal göndermek zordur. Yollar tutulmuş olmasına rağmen sınırlarda çarpışmalar başlamıştır. Görünüşe göre bize doğru gelen harekâtta buna iştirak etmiş olacaktır. Şekpager Dayı (firar edip Rusya'da bulunan reislerin takma adıdır) tamamıyla o düşünceyi beslemiyor. Çünkü siz takdir etmiş ya da işitmişsinizdir. O, etrafımıza büyük ölçüde hareketsiz şeyler yerleştirmiştir. Hem bizim için, hem kendisi için, aynı şekilde canlı kuvvetler ve hareketli şeylerin gelişi devam ediyor. Biz burada eşya arasında boğuluyoruz. Siz de orada ihtiyaç içindesiniz. Bu zaten tahammül edilemeyecek bir durumdur. Derviş'in ölümü hepimizi etkiledi. Eğer bizimki size hemen yetişmezse habercimizi çabuk yola çıkarınız. Harekette olan kuvvetler, ordunun (asker) cins ve numaraları hakkında yazınız (Türk ordusu hakkında malûmat istiyor).

Arkadaşça selâmlarla Minaryan

Bize yazı yazmak için mürekkep gönderiniz ....... zaten göndermiştiniz. M. (komiteler arasında bunun bir şifre olduğu doğrudur. Çünkü Rusya'da mürekkebe ihtiyaç yoktur).

Diğer belge:

Mektupla haber aldık ki arkadaş Mihak Setum, on askeriyle bizim köye gelmek istiyormuş.

Hem asker toplamak, hem de bizi araştırmak maksadıyla takip ediyormuş. Biz boş yere elimizle evlerimizi yakma gücüne sahip değiliz. Çocuklarımızın emri altına girmek istemeyiz. Mademki sizin de bize yardım için kuvvetiniz yok, o halde biz cephanemizi köyde saklamalıyız. Yahut siz de gelin, dağa çıkalım. Eğer etrafımızda çalışmak için Yörük ve Rum varsa

Revin'e de haber ver. Yardıma gelsin. Eğer olmazsa aksi takdirde bizim Hükûmete karşı duracak kuvvetimiz yok. Delilik etmeyelim.

Mart 1915

İmza : Merkezî Heyet Bu belgede, içerideki Ermenilerin çok büyük bir gayretle çalışmakta oldukları anlaşılmaktaydı. Sarıkamış Muharebesine kadar Ruslara bu şekilde hizmet etmeye, kendilerini donatmaya ve gerilerde her türlü güçlüğü yenmeğe çalışıyorlardı. Türk ordusunun kuvvetli olduğunu ve her tarafta Rusların, sınırın doğusuna atıldıklarını da görüyorlardı. Bundan dolayı genel bir ayaklanmaya cesaret edemiyorlardı. Sarıkamış Muharebesinde mağlup olarak, 2 numaralı şekilde gösterilen mevziye çekilen Türk ordusunun sayısı yüz otuz binden yirmi bine kadar inmişti. Kalanları da, orduda baş gösteren tifüs tamamen yok ediyordu. Bununla beraber Ruslar da aynı akıbete uğramıştı. Rus karşı taarruzu durmuş, her iki taraf, ordularının ikmaliyle uğraşıyordu.

İşte bu sıralarda her tarafta Ermeni ihtilâl harekâtının başlamak üzere olduğu haberleri alınıyordu. Bundan başka komitecilerin yanındakilerle sınırı geçerek, Van ve Bitlis'e dağıldıkları, Müslüman köyleri arasında tek bulunan Ermeni köyleri halkının, toplu bulunan Ermeni köylerine gizlice taşındıkları ve bu tahliye edilen köylerde, ancak ihtiyar ve sakatların muhafaza için bırakıldıkları bilgisi alınıyordu. Nihayet ilk ihtilâl harekâtı Bitlis'te baş gösterdi. Bitlis'te komitelerin muntazam ve kuvvetli teşkilâtı, Muş ve Van'a sınır olan Hizan kazasının Karkarfoot_42 nahiyesindeydi. Gerek Muş'ta ve gerekse Hizan'da 15 gün içinde birçok yerde ayaklanmaya, asker ve jandarmaların öldürülmesine başlanıldı. Şöyle ki: 9 Şubat 1915 de Hizan kazasının Karkar nahiyesine bağlı Ahkisfoot_43 tarafındaki Sekûr köyüne gönderilen iki jandarmayı, artık hükûmetin emirlerine boyun eğmeyeceklerini ve bir daha gelmemelerini söyleyerek kovarlar. Bunun üzerine, gönderilen sekiz jandarmadan ibaret müfrezenin köye girmesiyle, içerde güvenli bir yerde sığınan komitenin açtığı şiddetli ateş karşısında müfrezeden altısının şehit, diğer iki kişinin de kaçmayı başardığı haberi alınıyor. Ayrıca Korsor köyüne gönderilen iki jandarmadan da bilgi alınamıyor. Korsor, Sekûr, Arşin köylerinde de çok sayıda Ermeni çetelerinin toplanarak civar Müslüman köylerine taarruza başladıkları ve çok şiddetli mezalim yapmakta oldukları haberi veriliyor. Karkar nahiyesindeki bir kısım çete kuvveti de kaza merkezi olan Hizan'a hücum ederek orayı zabtetmeye çalışıyor.

İhtilâl bu bölgede genişleyerek, Hizan'ı zabta gelen Ermeni çeteleri, kaza merkezinde bulunan jandarma ve silâhlı ahalinin direnişi karşısında durmaya mecbur oluyor. Bitlis'ten Jandarma Alayı Komutanı kumandasında kuvvetli bir müfreze hareket ettirildiği gibi, Van Valiliği de haberdar edilerek Gevaş'tan ve ayrıca Van'dan da bir müfreze sevk edildi. Gevaş'tan Hizan istikametine gelen müfreze ile Gevaş yolunu tutan çeteler arasında çıkan çatışma neticesinde jandarmalardan altısının şehit ve birinin yaralı olduğu anlaşılıyor. Müfreze takviye alarak ilerliyor. Van ve Bitlis'ten sevk edilen müfrezeler de Kapan Yolu ve Arnis köylerini işgalden, Hizan'ı kuşatmadan kurtarıyor. Müfrezeler taarruzlarını Ahkis'e yöneltiyor. İki gün süren çarpışmadan sonra Ahkis ile Beygırıfoot_45 köyleri işgal ediliyorsa da, asiler kaçmayı başarıyor. 17 Şubat 1915'te müfrezeler Tasu 2 köyünde toplanarak taarruzlarını, tehditkâr bir vaziyet alan asilere yöneltiyor. Bir günlük şiddetli bir direnişten sonra söz konusu köy de zapt ediliyor. Daha sonra Karsu, Sigor köyleri de iki günlük bir çarpışmadan sonra işgâl ediliyor. Buralarda pek çok Rus şapkası ve cihazı bulunuyor ve buraların sağlam bir sahra mevzisi haline getirildiği görülüyor. Olayın başlangıcında Sigor köyünde şehit edilen jandarmaların, gözleri oyulmuş, ciğerleri çıkarılmış, kafaları ezilmiş olarak taşlar arasında bulunuyor. Viris 3 köyünün işgali esnasında Komite Reisi Vanlı İşhan'ın damgalı kısrağı elde ediliyor. Çatışmada ölen kişiler arasında Van'ın Hurinis köyünden Keşiş'in oğlu olup, Van civarında tanınmış olan Komite Reisi Vahan ile Sekûr köyünden Kalon'un cesetleri görülüyor. Vahan'ın çatışmada ölen kişiler arasında bulunması sebebiyle, kendisinin Van'dan özel şekilde gönderildiğinin anlaşıldığı. İhtilâlin buralarda şu suretle başlaması akabinde, Muş ova köylerinde de isyan ateşi açığa çıktı. 10 Şubat 1915'te, yani Hizan olayından bir gün sonra Muş merkez kazasına bağlı Sironk köyü civarından geçmekte olan müfreze, ani ateşe maruz kalması nedeniyle yoluna devam edemedi ve çatışmaya tutuştu. Müfrezedeki hayvanlar ve insanlar telef oldu. Muş'tan üç subay komutasında gönderilen diğer müfrezeler çatışmaya yetişerek, komiteyi abluka altına aldı.

Çatışma sonucunda komite üyelerinden dokuzu ölü olarak ele geçirildi. Diğerleri kuşatma hattını yararak kaçmayı başardılar. Aynı günde Akâan nahiyesinin Kümes köyünde bulunan Nahiye Müdürü ile jandarma müfrezesinin bulunduğu ev, komite tarafından kuşatılarak sekiz saat çarpışma devam etti. Müdürün emrinde bulunan dokuz jandarma feci bir şekilde şehit edilip, ev de komite tarafından ateşe verildi. Müdür ve yanındaki bir nefer alevler içinde gece karanlığında kaçmayı başardılar. Suçluların yakalanarak cezalandırılması için Muş Depo Alayından gönderilen müfrezeler, bir başarı elde edemedi. Kümes olayı günü, Muş Taşnak Komitesi Delegesi Rupen ile Muş Taşnak Komitesi Reislerinden Esro'nun bulunması ve daha sonra sevk edilen müfrezelerle komitelerin çarpışması esnasında komite üyelerinin bu iki şahıs tarafından sevk ve idare edilmesi hususunun ortaya çıkması, ihtilâlin esası hakkında bir fikir vermişti. Zaten Rupen ile Esro bu olaydan sonra Muş'a gelmeyerek, çeteleriyle etrafa saldırmaya ve Hükûmeti tehdit etmeye başladılar. Kümes ve Sironk olayları suçlularının, Muş'a bağlı Irak Manastırı'nda barındıkları, Devlet tarafından haber alınarak 25 Şubat 1915'te Teğmen Ahmet Efendi komutasında bir müfreze sevk edildi. Müfreze manastıra yaklaştığı sırada, yandan ve ileriden ani ve şiddetli bir ateş içinde kaldı. Çarpışma Müfreze Komutanı Ahmet Efendi ile müfrezeden dört neferin şehit ve geri kalan neferlerin de akşama kadar çarpışmaya devam edip, gece karanlığında çekilmesiyle neticelendi. Bu müfrezeyi takviye etmek üzere 27 Şubat 1915'te Muş Depo Alayından ikinci kuvvetli bir müfreze gönderildiyse de komite üyelerinin firar ettiğini ve manastırın tahliye edilmiş olduğunu gördü. Fakat komiteye barınak olan bu manastırı daimî işgal altında bulundurdu.

Yine 26 Şubat 1915'te Muş'tan Sason'a giden dört jandarma neferi Geligüzanfoot_46 civarında ve dere kenarında yemek yerlerken Geligüzan halkının saldırısına uğrayarak, baltalarla parçalanıp, cesetleri bir saatlik mesafeye nakledilerek gömülmüştü. Bu jandarmaların birden bire ortadan kaybolmaları nedeniyle, komite tarafından imha edildikleri anlaşılmıştı. Bundan dolayı tahkikata devam edilerek Geligüzan civarında ve dere kenarında bu feci olayın meydana geldiği yerde bazı izler görülmüş ve bu suretle devlet, takibatını Geligüzan'a nakletmişti. Tahkikat neticesinde suçlular yakalanıp askerî mahkemeye verildi. Suçlular olayı bütün acımasızlığıyla askerî mahkeme huzurunda itiraftan çekinmediler. Artık bu gibi olaylar birbirini takip ediyordu. Devletin, meydana gelen isyanı hemen ve yerinde şiddetle bastırması komitecileri şaşırtmış ve Bitlis'in her tarafında Ermenileri nispeten sessizliğe itmiş, devletin nüfuzunun komitenin nüfuzundan daha etkili olduğunu Bitlis Ermenilerine tanıtmıştı. Devlete karşı silâh kullanmayan Ermenilerin mal ve canlarının korunması daha çok etkisini göstermiş, gerek Muş'ta ve gerekse Bitlis'te Taşnak olmayan Ermeni ileri gelenleri olayları açıkça lânetlemişlerdi.

Milletvekili Papasyan Muş'ta bulunuyor ve bu harekâtı merkezden idare ediyordu. Olayların kendi arzusuna göre halledilememesi üzerine, derhal hükûmete gelerek Hizan, Kümes, Sironk, Manastır olaylarını meydana getirenlerin birtakım asker firarîsi cahil kimseler olduğunu, Kümes ve Sironk olaylarının asker kaçaklarının hainliklerinden, Manastır olayının ise kaçarak Manastır'a saklanmış olan asker firarîlerinin üzerine müfrezenin aniden gitmesinin firarîlerin korkmasına sebep olup, bu suretle müfrezeye karşı silâh kullanmış olduklarını ve Taşnak Komitesinin meydana gelen bu olaylara kesinlikle karışmadığını ve komitenin, gerekirse devlete yardım edeceğini teklif etmekteydi. Bu suretle bazı Ermeni firarîlerinin ihanetlerini bahane ederek, komitenin bu olaylara karışmadığını ve durumu Muş devlet yetkililerine arz eden Milletvekili Papasyan Efendi, hükûmetin anî ve şiddetli uygulamaları karşısında bozuk düzenlerinin meydana çıkacağından korkuyordu. Derhâl İstanbul'da Ermeni patriğine olayları başka tarzda anlatmak üzere mektuplar gönderdi. Ermeni patriği de şu şekilde devlete müracaat etti: "Beşar Çeto ve Mehmet Emin gibi adamların, son zamanlarda Bitlis'in asayiş ve emniyetinin korunmasıyla görevlendirilmeleri sebebiyle, Ermenilerin felâkete maruz kaldıkları ve Karkar nahiyesine bağlı Halis, 1 Hınz ve Ruhte köyleri kâhyalarının, jandarmalar tarafından katledilmesinden dolayı heyecanlanan halkın da buna karşılık dört jandarmayı öldürdükleri, Ziko köyünde jandarmaların küçük bir çocuğu alenen öldürmeleri ve merkeze getirilmekte olan sekiz asker firarîsinden dördünün yolda muhafızlar tarafından katledilmeleri üzerine karşılık olarak iki jandarma neferinin öldürüldüğü ve jandarmaların zulümlerine karşı halk, kutsal şeylerini muhafaza etmeyip bizzat karşı durmaya zorlanırsa, buna isyan şekli verilerek evleri yakmaya, yağmaya ve nüfusu katle kalkışılmasının adalete uygun olamayacağı ...." Meselelerin tahkik sureti ve olay bu şekilde meydana gelmişse, bu olaya sebep olanların şiddetle cezalandırılmasını İstanbul, 3 ncü Ordu Komutanlığından talep ediyor ve ayrıca "Meksi" olayının ortaya çıkmasına müdürün sebep olduğu hakkında Ordu Komutanlığına Elazığ'dan ihbarda bulunuyor. Bunun üzerine Ordu, 33 ncü Tümen Komutan Vekili Albay Veysi Bey başkanlığında bir tahkik heyetinin en kısa zamanda gönderilmesini Elazığ'da 11 nci Kolordu Komutanlığı Vekâletine emrediyor.

Tahkikat neticesinde:

1. Beşar Çeto ve Mehmet Emin'in Bitlis'in asayişi için görevlendirildiklerinin aslı olmadığını anladı. Esasen Beşar Çeto'nun seferberlik başlangıcında, gönüllü olarak emrindekilerle Azerbaycan'a gittiği ve bu tarihten üç ay evvel Hoy Muharebesi'nde şehit olduğu anlaşıldı.

Mehmet Emin'in ise üç ay evvel Azerbaycan'a giderken yolda Ermenilerin pususuna düşüp yaralı olarak evine döndüğü ve hâlâ tedavi altında olduğunun ortaya çıktığı.

2. Bitlis dâhilinde katledilmiş hiçbir Ermeni kâhyasının bulunmadığı tahkik heyetinin yapmış olduğu tahkikat neticesinden anlaşıldı.

3. Ziko köyünde katledildiği patrik efendi tarafından iddia edilen çocuğa gelince; Bitlis dâhilinde Ziko adında bir köyün bulunmadığı ve Bitlis'de jandarmalar tarafından bir çocuğun katlinin gerçeğe aykırı olduğunun ortaya çıktığı.

4. Patrik efendinin iddia ettiği gibi mukabil olarak jandarmaların zulümlerine karşı meşru müdafaa durumunda olmayıp birbirlerine muhalif oldukları anlaşıldı. Yapılan araştırma ve incelemeden anlaşıldığı üzere, Beşar Çeto ve Mehmet Emin'e mal edilen asayişin korunması meselesinin, vaktiyle şehit edilip bugün ortada bulunmayan bir adama atfedilmesi ve ilin hangi bölgesinin asayiş ve emniyetinin muhafazası ile görevlendirildiklerinin belirtilememesi ve il dâhilinde mevcut olmayan bir köyde, bir çocuğun katledildiğinin iddia edilmesi, iddianın doğruluk derecesine büyük bir delildir. Bu suretle bütün Bitlis'e yayılan isyan nisbeten yatıştırıldı. Zaten bunu takip eden Van ve Karahisarfoot_47 genel ayaklanmalarından da anlaşılacağı üzere, buradaki hareket, hükûmeti şaşırtmak ve kuvvetlerin doğmasına sebep olarak anî darbenin Van'dan vurulmasını düşündüklerini ortaya çıkardı. Bundan dolayı bu olayları takiben, düşünüldüğü gibi Van genel ayaklanması başgösterdi.

Şükrü

Van

Van 52) silâh müsâdere edilmiş olmasından münfail olan ahâlînin isnâdâtından ibârettir. Suşehri'nin (Pürük) karyesi Ermenileri de 12 Şubatta oradan geçen gönüllü ve gayri müsellâh efrâda tecâvüz ve vilâyetten gönderilen kuvve-i te'dîbiyyeye de ateş ederek iki kişinin mecrûhiyetine sebebiyet vermişler ve bit-tabi müfreze tarafından mukâbele ile tenkîl ve karyeden 139 tüfenk, 95 asker firârîsi, 25 maznûn elde edilmiştir. Binâen-aleyh müddeayât-ı sâirede bu gibi hakikatın muhâlif ekâzîb ve tasnîâttan mürekkeb ve hükûmete isnâd-ı mes'uliyyet emelinden münbais olduğu anlaşılmış ve binâen-aleyh patrik efendinin istihbârâtı sıhhate gayri makrûn bulunmuştur.

El-yevm Ermeniler, Sivas vilâyetinde kısmen ve Van vilâyetinde tamâmen hâl-i isyân ve kıyâmda bulunmaktadırlar. Diğer vilâyâtdakilerin de vakt-i münâsibde bunlara pey-rev olacakları tabi'îdir. Vilâyât-ı mezkûreden ve taraf-ı âcizîden vakayi'-i yevmiye hakkında takdîm olunan telgrafnâmeler Ermenilerin iddiâ ettikleri vechile mukâbele-i bi'l-misl veyahud jandarmaların zulüm ve taaddiyâtına karşı müdâfaa-i meşrûa-i ani'n-nefs hâlinde olmayıb, mütearrız ve müteaddî vaziyetinde olduklarını aynen irâe etmektedirler.

Taarruzât-ı vâkıanın evvelce müretteb ve Taşnaksütyun vesâir komiteler tarafından müstahzar ve esliha-yı lâzıme müddehar olduğu ve muhtelif kazâlarda ihtilâl hey'etleri müteşekkil olup, ordunun gerisinde îkâ-yı şûriş edecekleri Sivas vilâyetinin tahkikâtından anlaşılmış ve Ordû-yı Hümâyûndaki Ermeni efrâdının kâmilen düşman tarafına veyahud memleketlerine firârı ve Van vilâyetinin vakayi'-i ahîresi tahkikât-ı mezkûrenin sıhhat ve isâbetini müeyyed bulunmuştur.

Binâen-aleyh vatan-ı müşterekenin muhâfazası için silâh altında bulunan Ermeni efrâdının firârı ve Ordû-yı Hümâyûnun hâl-i harbde bulunduğu esnâda Van vilâyetinde zuhûr eden kıyâm ve isyân ve Sivas vilâyetinde meşhud olan âsâr-ı kıyâm Ermenilerin hükûmete ihânetle düşmanla müşâreket ve düşmana hizmet ve muâvenetlerini isbât etmekte bulunmuş ve muhâfaza-yı hayât ve mevcûdiyet için vatana hıyânetle kıyâm edenleri kemâl-i şiddet ve süratle te'dîb ve tenkîl mecbûriyet-i elîmesi karşısında bulunulmuş olduğundan 7 ve 8 Nisan târihli telgrafnâmelerle arz olunduğu vechile bütün eli silâh tutanlardan îcâbında istifâde olunması ve 46 -50 yaşındaki efrâdın taht-ı silâha ahzı ve tedâbir-i sâire-i te'dîbiyye ittihâzı vilâyâta ve kolordu vekâletlerine iş'âr edilmiş, ahâlî-i mutîa ve sâdıka ile aceze rencîde edilmeyerek hükûmete karşı silâh bedest isyân olan hâinlerin bi-lâ-merhamet son ferdine kadar imhâsına karar verilmiştir. Rehin-i tasvîb-i sâmîleri buyurulduğu halde husûsat-ı ma'rûzanın Ermeni patriği efendiye tefhîmi ve hâin muhbirlerin havâdis-i kâzibeleriyle ref-i şikâyet yerine vazîfe-i rûhâniyyesi dalâlette olanları irşâd olduğundan Ermeni milletinin îkâzına ve tarîk-i itâat ve sadâkata ircâına delâlet eylemesini emr u tenbih buyurmalarını istirhâm eylerim.

Ottoman Army General Headquarters

The nearing of the end of Turkey is being declared in all over the country. Papasijan and Viremijan, members of the parliament, in order to convey the results of the congress convened in Istanbul and to make the necessary preparations. They have held a large congress in Erzurum, to which the Daschnakzoutioun delegates coming from the Caucasus also participated.

In this congress held in Erzurum, they have worked on the text of the agreement, the terms of which, were set with the Russians pertaining to Russians's handing the occupied regions over to the Armenians, and Russians's guaranteeing a free Armenian state. Russian-Armenian agreement was approved by the congress, and the following articles were decided to be sent for the information of the committees. 1. To continue to show submission and keep silent until the declaration of war, but in the meanwhile to become well equipped with the weapons to be obtained from Russia and from the inner regions.

2. Should the war be declared, all the Armenians in the Ottoman would join the Russian forces with their firearms.

3. To keep silent on should the Turkish Army advances.

4. Should the Turkish Army withdraws or comes to the point of standstill, all the gangs should start their activities behind the lines in accordance with the plan they already have.

After the acceptance and distribution of the decisions taken at the congress, the member of the parliament Viremijan has proposed the following, in writing, to the Governor of Erzurum:

Should the Ottoman Government declares war upon Russia, on the event of Ottoman Army's launching an attack upon the Caucasus, the Ottoman Government should make a strong promise to the Armenians living in the region on the issues of cooperation during the war and to propagation, and this promise ought to be fulfilled.

Viremijan's application to the Governor of Erzurum, after having had the above mentioned four articles approved and his closing of the congress, served for the attainment of two specific objectives 1. To be able to revive their national goals, should the Ottoman Government become victorious.

2. To keep the unfaithful secret Armenian organization away from the eyes of the Ottoman Government.

Viremijan and Papasijan, having thus completed their tasks in Erzurum, have moved to Çankeli monastery together with a couple of the leaders from the Daschnakzoutioun Committee where they have invited the Armenians living nearby to convey the decisions taken at the congress.

The 3 rd Army reveals the decisions taken at the congress, and orders and warns the governor and the commanders under his service to be full alert.

The following is the information, which is forwarded by the 3 rd Army, upon the measures taken by the Armenians in Russia and Turkey until the declaration of war.

1. The Muslim villages and towns on the eastern part of the border (in Russia) are being searched and the weapons found in the houses are distributed among the Armenians.

2. It has been heard that large number of weapons, ammunition, and bombs are stockpiled in Oltu, Sarıkamış, Kağızman, and Iğdır in order to arm the Ottoman Armenians, especially the Armenians living in the villages on the western part of the border (in Turkey). And that, the Russian General Loris Milikov's son together with Malkon and Ohannes, two leaders from the Daschnak Committee, has moved to Van via Abâga on September 10, 1914 in order to concretize the measures to be taken and the decisions pertaining to the distribution of the arms.

3. It has been understood that the Russian consuls in Iran having armed the Iranian Armenians, especially the ones in Rumiyefoot_48 and Salmas, sending them into the inner regions of the border with the promise of foundation of Armenia on the lands to be occupied in Turkey.

Some of the leaders of the Daschnak Committee of Caucasus and

Turkey are organizing Armenian gangs in the regions neighboring borders as follows.

a. Six thousand Armenians were gathered mostly from Erzurum, Eleşkirt, Hınıs, Malazgirt and from among deserters in Kağızman, 3500 of whom have been sent to Azerbaijan with the arms provided by the Russian Government and with the food taken as war tax with the help of the Russian officials and the Armenian gang leaders on October 31, 1914. The others are believed to be in Kağızman.

b. We are informed with ocular proof that an Armenian cavalry gang of 1500 men -most of whom fled from Oltu, Kars, Sarıkamış, and from Trabzon -have been formed. 1000 of these have been sent to Iğdır region in order to pass over to Beyazıt and environs; and 500 were sent to Oltu from where they were to pass over to the Hodicorfoot_49 region. c. It has been understood from the information received from the refugee Russian soldiers and from the other sources that 6000 Armeniansmostly composed of the Armenians from Beyazıt, Van, Bitlis, deserters, and of the Armenians from environs of Iğdır -have gathered in Iğdır have been organized in groups and have been armed. d. It has been understood that an Armenian gang has been set up at the Beyecek Church, on the Koni side of Makû, and that they were to advance as far as Van together with the other gangs set up in Salmas.

5. The leaders who are charged with setting up organizations around Kars, Sarıkamış, and Kağızman are Antranik, Arshan of Bayburt, Âram of Bitlis, all of whom are the famous Armenian leaders. It has been understood that the pharmacist Rupen Mygirdijian, Taurus Karakashijan, Portakalijan, and Surpen, the representative of the Daschnakzoutioun Bayazit branch, were given the task of establishing associations. 6. It is understood that they have set up espionage centers in Trabzon, Erzurum, Muş, Bitlis, Van, Sivas, and in Kayseri in order to inform the Russian Army about the movements and state of the Turkish Army. 7. It is understood that the surplus of weapons and firearms brought over the borders are being kept in Karahisar, Sivas, and Kayseri.

8. An actions committee composed of Russians, Armenians, and of Greeks is set up in Batum. The committee's task was to gather detailed information about the Turkish Army, as well as to instigate uprisings and rebellions with the help of the Greeks and Armenians residing in the Turkish side of the Black Sea coast and, furthermore, to ease smuggling of the firearms and explosives into Turkey.

In relation to the activities of the Armenians in Turkey, until the declaration of war upon Russia, the information files of the 3 rd Army pertaining to that time are summarized below.

1. It has been observed that most of the soldiers, Armenians who were to be called into military service, have not obeyed the law and moved to the eastern part of the border line extending from Hopa -Erzurum -Hınıs on the Black Sea coast to Van, in order to join the organization set up in Russia.

2. 4 th Reserve Cavalry Division moved to its gathering point on the Yağanışığı -Yağan -Köprüköyfoot_50 line, and on October 3, 1914 have discovered a lot of Russian manufactured weapons in house of Manuk's son Ovanis in Köprüköy, and Papas's house in Yağan. Meanwhile, some numerous weapons were found in Hasankale and the one who were held accountable for the storing of the arms were sent to the Military Courts. All these are definite proofs for the realization of the first phase of the decisions taken at the congress.

3. Ekşi's son Setrak from Izaksafoot_51 village of Yomrafoot_52 district, together with the gang of 25 under the leadership of Arakil's son have massacred Muslims whom they met in the lonely places around Hodicor. On October 5, 1914 they have attacked at the stagecoach coming from Trabzon to Erzurum, around Gümüşhane, massacred the mailman and ran away with the mail. As a result of the interrogations carried out some instigators who were caught were sent to War Courts. It is understood that they were the members of the above-mentioned gangs who came to Oltu.

4.

It is observed that the Armenian gangs are patrolling the Russian posts situated across our stations in Hehas, Kötek, 4 Mecingerd, 5 Pasin Karachurch, Gürcübulak 6 and other stations in the further south. It has been understood that the attacks held by Kegork from Malatya, a deserter who ran away with his arms from Pasinkara Church battalion, with his 20 horsed men via Gürcübulak; and the attacks planned by the Armenian gangs on the Kötek Border Battalion via Karaurgan, 7 as well as the raids planned and carried out by pharmacist Rupen and Surpen from Bayazit, with 500 men around Musun, 8 are all prove that all these instigations were intended to speed up the occurrence of the disagreement between the Russians and the Ottomans, and that these gangs were acting with the desire of becoming advanced guards of the Russian Army.

5. It has been understood that the Armenian soldiers in the units, especially in the border battalions and the border units have fled to Russian side with their arms. 6. It has been observed that the Muslim soldiers who were caught alone or who were caught on their way to their villages for medical purposes were massacred near the Armenian villages. The outrageous massacring and burying of First Lieutenant Sabri Effendi, of the Mantelli battery affiliated to command headquarters of Lazistan and environs, in pieces by his Armenian landlord Bedros in Hösmasa village; and upon the discovery of this incident after a week, the gendarme forces who went to the village were confronted with Bedros's gunfire and as soon as he understood he was to be captured soon he committed suicide. Thus he does not turn in his accomplices.

The number of such individual incidents is continuously increasing.

Under the light of the above-mentioned preparations and measures it was understood by the 3 rd Army that there were preparations for a largescale upheaval. As a matter of fact, storing of explosives, firearms in certain places were evident proofs of the preparations for a coming upheaval. It was understood from the testimonies of the Armenians at War Court hearings held after the Sivas incidents that the upheavals would start firstly in Van, Bitlis, Erzurum, and Şebinkarahisar; then Sivas, Kayseri, and Diyarbakır were to follow. It was also understood from the testimonies of the Armenians, during the interrogations following the Sivas incident at the Military Courts, that, inspectors, war commanders, gang leaders have been elected, and that an order was issued to Tashnak branches for all the boys from the age 13 and up should be registered to the committee and armed on the event of mobilization.

Should the centers of upheavals be analyzed closely, it will be seen that they constitute the main points that are at a day's distance from the borders. In fact, with the declaration of mobilization the Ottoman Government had integrated most of the gendarme forces in the mobile forces, and left some of the regions to second grade gendarmes. The upheaval to be instigated would necessitate the sending of some forces from the army over to those regions, and thus it can be claimed that such an event would jeopardize the army.

Upon the emergence of the disagreements with the Russians, it was observed that some of the Russian troops have attacked on the borders. Russians, positioned a Plastoon brigade, 1 st Cossack Cavalry Brigade along with the Armenian gangs -set up in Oltu, Sarıkamış, Kağızman -whom the Russians equipped with machine guns and artillery, in Id 1 , Kötek, Pasinkara Church and Beyazıt line. Those gangs were advancing by pillaging and destroying the Muslim villages, massacring even the babies in their cradles. The women and children in the neighboring regions were fleeing from their villages towards inner regions. In no time, Erzurum, Bitlis, and Van became places of misery. As a matter of fact, the young men of those villages were called into military service; the elderly, the disabled, the women and children who remained behind have either suffered from the atrocities or became victims of the outrage or died in misery and poverty (the reports on the Armenian atrocities sent by the 11 th Army Corps will be recorded. 2 nd Branch has not been found yet. Sadık Bey has the manuscripts of the 3 rd Army. The list that will be obtained from the Immigrant Committee will also be added here.).

The state of the Ottoman Army on the Caucasus Front prior to the declaration of war:

The 3 rd Army was to be composed of the Ninth, Eleventh, and Thirteenth Army Corps that was to come from Baghdad; the First, Second, Third, Fourth Reserve Cavalry Divisions; the Second Regular Cavalry Division; and of the Gendarme Divisions situated in Van and Erzurum. Those units who were barely supplied could not come to the gathering points yet. The above-mentioned units that were to make up the 3 rd Army were either in part on march or near Erzurum as shown on the Sketch 1.

Ten days prior to the declaration of war, the army, upon the orders of the Headquarters, had assigned positions where the coming units would spend the winter, and the arriving units had moved to the assigned positions. However, the government's political decision was still uncertain. It was evident for the 3 rd Army that the government was not willing to engage in war during winter, and thus the Muslims in the villages, who wanted to emigrate, near the border were requested to maintain their positions.

Thus was the state of the 3 rd Army prior to the horrifying Russian campaign that was to take place on the Turkish land. For this reason the Russians managed to come as far as Hasankale at the first attack. Upon this the 3 rd Army decides to make use of the Erzurum citadel, withdraws all the units on the border until the positioning of the coming units and decides to form a defense line around Höyükler near Erzurum. However, upon the perseverance of the Second Regular Cavalry Division for four days in font of the Russians, and upon the information that Russians's not getting support from their rear ranks, the 3 rd Army decides to march over with full force to Russian Army which was composed of Armenian gangs, a Plastoon brigade and a Cossack Cavalry Division. And thus, the advancing Turkish forces had to stop in front of the Russian lines set up in Zivin 1 .

On considering the behaviors and actions of the Armenian officers, doctors, and soldiers as well as the Armenians in the rear regions:

The Armenian gangs who advanced as far as eastern Erzurum have forced the Armenian villagers to move to Russia and forced the ones who were capable of bearing firearms to join them, and while withdrawing they have destroyed the villages and massacred the population, as was declared. The Armenian soldiers in the Turkish Army were fleeing away to the Russian Army with their weapons. On the other hand, it was also observed that the Armenian doctors and officers were joining the Russian Army with lots of valuable information. It is observed that, in the most critical times they were pin pointing the arsenals, batteries, and reserve emplacements to the enemy. Hence, Kirkor, son of Ohannes from Gümüşhane, who pinpointed the emplacements in Pazacur 2 , was proudly confessing his crime at the Military Courts. Some Armenian soldiers -in the Ottoman Army -were trying to provoke the Turkish soldiers for desertion in the most crucial moment of the engagement and thus especially some of the skirmish lines were breaking. The Armenians in the inner regions were not hesitating in killing the wounded or lonely soldiers. Furthermore, they were spying on our army by communicating continuously with the Armenians in the Russian Army and to determine the positions they were to take. Most of the time such ciphered messages were discovered on the spies. As a result, it will be useful to mention some of the documents as proofs of Russian attempts in sending ammunition and weapons to the Armenians in the Ottoman lands in return for information about the situation and position of Turkish Army.

The following is the translation of a letter printed on a piece of cloth, found sewn in the jacket of a person named Fika, written in Armenian to Van Tashnak Committee:

Dearly beloved (this is a way of addressing among the committee members) your letter has been received. The merchandise that is well known to you and to us has been sent to you upon your request (weapons, ammunition, and bombs are being mentioned). It is extremely hard to send you without getting into trouble. Although the roads are blocked, there are engagements on the borders. Uncle Shekpager (nickname of their leader who took refuge in Russia) is thoroughly against the idea. You might either have heard of it or considered it already. He has positioned a lot of inactive things around us. The influx of living forces as well as of active things that are of importance for him and for us is still continuing. Meanwhile we are drenched among the goods. You are in need there. This is an unbearable situation as it is. Dervish's death has affected us. If ours cannot reach you soon, please send our messenger urgently. Write about the deployment of forces on move, category of the units (troops) and about their numbers. (Asking for information about the Turkish Army).

With friendly greetings Minarijan

Send us ink for writing ….. you have previously sent some. M. (It is known fact that this is a cipher among the committees. As there is no need for ink in Russia.)

Another document:

We have received a letter saying that our friend Mihak Setum wants to come to our village with his ten soldiers.

He has been following us with the aim of investigating us and gathering some soldiers. We do not have the power to set our houses on fire for nothing. We would not want to get under the control of our children. Since you do not have the power to help us, as you claim, then we will have to keep our ammunition in the village. Or you come, join us, and head for the mountains. If there are Greeks and nomads around call Revin as well. We need his help. Otherwise we do not have the power to resist government's forces. Let's be realistic.

Signed: Central Committee

March 1915

This document reveals how diligently the Armenians in the inner regions were working. They were trying to serve the Russians in the same manner, and to equip themselves and overcoming the difficulties in the inner regions until the Sarıkamış Battle. They were witnessing the power of the Turkish Army and that the Russians were being pushed away in every front. For this reason they were hesitating to instigate an uprising. Turkish Army, who withdrew to the positions shown in the sketch-map number 2 after the defeat of Sarıkamış Battle, was decreased to some 20.000 men from about 130.000 men. The remaining soldiers were being wiped out by the typhus fever. However, the Russians were also struggling with the same disease. Russian attacks had come to an end. Both sides were trying hard to supply themselves.

Meanwhile the news about an Armenian uprising was spreading in every corner. Moreover, according to the information, it was evident that the committee members have been crossing the borders with their followers in the direction of Van and Bitlis and that they have been helping to the displacing of the Armenian villages scattered among the Muslim villages in secret but leaving only the elderly and the disabled for protection in those villages. At last, the first attempt of the uprising broke up in Bitlis. The strongest regular organization of the committees in Bitlis was located in Karkar 1 district of Hizan province on the Muş -Van border. Both in Muş and Hizan series of events broke out and killing of soldiers and gendarmes had begun within 15 days. Such that:

They have driven the two gendarmes, who were sent to Sekûr village on the Ahkis 2 direction in Karkar district, by saying that they were not willing to yield the government's orders anymore. Upon this incident a detachment of eight gendarmes was sent to the village; however under the light of the information received, as they entered the village the Armenians opened heavy gunfire upon them killing 6 of the gendarmes, the other two succeeded in withdrawing. Moreover, there is no information about the two gendarmes who were sent to Korsor village. It has been heard that the Armenian gangs are launching heavy attacks on the Muslim villages and carrying out outrageous atrocities in the region. Some of the Armenian gangs in Karkar district are trying launch an attack to capture Hizan province.

As the uprising started to spread in the region, the Armenian gangs who came to seize Hizan had to stop upon the heavy resistance of the gendarme forces and the armed people. A strong gendarme detachment under the leadership of the Bitlis Gendarme Regiment Commander, along with two other detachments from Van and Gevaş are sent to Hizan. The information received reveals that during the engagement of the Armenian gangs and the gendarme forces from Gevaş on their way to Hizan, six of the gendarmes are martyred and one is wounded. The detachment is proceeding with the addition of units of troops. The detachments sent from Van and Bitlis succeed in freeing Kapan Highway and Arnis villages from occupation, and Hizan from siege. Detachments directed their attacks on Ahkis. Although Ahkis and Beygırı 1 villages were occupied following a twoday engagement the rebels managed to get away.

Detachments gathering in the Tasu 2 village on February 17, 1915 direct their attacks on the rebels who were becoming more and more threatening. After a day's heavy engagement they succeed in occupying the mentioned village. Later, Korsu and Sigor villages are occupied after two days's engagements. A lot of Russian hats and equipment were discovered in those villages; and it was observed that these villages were made strong field emplacements. In the beginning of the events the bodies of the two martyred gendarmes were found among the stones with crushed skulls, lungs removed, eyes scooped, in Sigor. During the occupation of Viris 3 village committee leader Ishan's, form Van, marked mare is captured. Among the dead, after the clashes, were discovered the corpses of Keshishs's son Vahan, who was a renowned committee leader around Van, from Hurinis village of Van; and Kalon's corpse from Sekûr village. Finding of Vahan's corpse among the dead was a definite proof for his being sent on a specially assigned mission from Van. Following the upheavals in this region, other rebellions were kindled in the villages on the prairies of Muş. On February 10, 1915, a day later the Hizan incident, a detachment that happened to be passing by Sironk village near Muş had to stop upon a heavy gunfire and engaged in a clash. The pack animals and a lot of men in the detachment were wasted. The other detachments sent from Muş under the leadership of three officers caught up with the clash and surrounded the committee.

At the end of the clashes nine members of the committee was captured dead. Others managed to break through the siege ring. On the same day the committee besieged the house where the gendarme detachment and the district governor were found in the Kümes village of the Akâan district and the gunfire continued for eight hours. Nine of the gendarme soldiers were killed outrageously and the house was set to aflame. The governor and the other gendarme soldiers with him in the house have managed to run away in the dark. The detachments sent from the Muş Quartermasters Regiment to capture the criminals could not succeed in finding them. The presence of Rupen, the delegate of the Muş Tashnak Committee, and of Esro, one of the leaders of the Muş Daschnak Committee, and their commanding the rebels against the gendarme forces on the same day with the Kümes Event serve as definite proof to the true essence of the upheavals. In fact, Rupen and Esro not coming to Muş again after the event, started attacking villages around and threatening the government. Upon the information obtained by the government about the hiding place of the criminals of the Kümes and Sironk events a detachment under the leadership of Lieutenant Ahmet Effendi was sent to the Iraq Monastery in Muş on February 25,1915. As the detachment neared the monastery it was suddenly blockaded by the heavy gunfire coming from the flanks as well as from ahead. The clash resulted in martyring of the detachment commander Ahmet Effendi and four soldiers; and in remaining soldiers' managing to survive the gunfire and making their way out off the blockade in the dark. Although a strong detachment was sent in support of the first on February 27, 1915 from the Muş Quartermasters Regiment, it was observed that the monastery was completely evacuated. Thus, it kept this monastery, which served as a shelter for the committee, under its control through out.

Again on February 26, 1915 four gendarme soldiers who were going to Sason from Muş had stopped for a lunch by a creek near Geligüzan 1 . They were attacked and slaughtered by the people of Geligüzan with axes and were buried at a place that is an hour's of distance from where the massacre took place. The sudden disappearance of these gendarmes was a clear sign of committee's doings. For this reason the investigations were prolonged as some signs were discovered around Geligüzan and on the banks of the creek and the state moved the investigations to Geligüzan. The criminals were caught as a result of the investigations and were sent to Military Courts for trial. The criminals did not even hesitated to confess their crimes with all its mercilessness in front of the Military Court. Such incidents were following one another ceaselessly. The committee members were deeply shocked upon the governments crushing the rebellions on time with force. As a result the Armenians around Bitlis were in a way pushed into silence; and, hence, the effectiveness of the power of the government rather than that of the committee's was introduced to the Armenians in Bitlis. The protection of the Armenians who did not resort to arms against the government was proved to be more effective, and the influential Armenian leaders in Muş and Bitlis who were not members of the Daschnakzoutioun committee have frankly cursed the events.

The member of the Parliament, Papasijan was in Muş and was controlling this movement from the center. And whenever the events were getting out of his control he would directly go to the government he was telling that the events taking place in Hizan, Kümes, Sironk, and Monastery were instigated by ignorant deserters. He used to claim that Kümes and Sironk events stemmed from the treachery of the deserters, and that the Monastery Event was an outcome of the detachment's sudden appearance in the Monastery that triggered the fear of the deserters and hence they opened fire on the detachment. Furthermore, he claimed that the Daschnakzoutioun Committee had nothing to do with those events at all, and he even offered the service of the Daschnakzoutioun Committee to the government if need occurred. Thus, by making use of the betrayals of some of the Armenian deserters the member of the parliament Papasijan Effendi was continuously informing the Muş officials by claiming that the committee has never been indulged in those events. He feared that government's sudden and decisive measures would result in revealing the committee's undesirable character. He immediately began sending letters to the Armenian Patriarch in Istanbul in order to narrate the events in a different manner. Hence, the Armenian Patriarch applied the government as follows:

"Upon the appointing of the men like Beşar Çeto and Mehmet Emin in charge of the public order and security of Bitlis, the Armenians began to be subjected to disasters. Upon the murdering of the village attendants of Halis 1 , Hınz, and Ruhte villages of Karkar district by the gendarmes, the agitated villagers resorted to arms and killed four gendarmes. Furthermore, upon gendarmes' murdering of a small child in Ziko village openly, and the killing of four of the eight deserters on the way to headquarters ended in murdering of two gendarme soldiers in retaliation. Should the people are forced not to stand against the atrocities committed by the gendarmes, and not to protect their sacred belongings, and forced to stand all alone, this would easily be presented as a rebellion, setting the houses aflame, attempts of pillaging of the villages and massacring of the people would not be in accordance with the law…" If the events have taken place in this manner, he is requesting the severe punishment of the instigators from the 3 rd Army Headquarters in Istanbul; moreover, he is denouncing to the Army Headquarters from Elazığ that "Meksi" events were instigated by the district governor. Thus, the army orders the formation of an investigation committee in Elazığ under the chairmanship of 33 rd Division Deputy Commander Colonel Veysi Bey to the 11 th Army Corps Deputy Command Headquarters.

As a result of the investigations:

1. He understood that Beşar Çeto and Mehmet Emin have never been assigned for the public order of Bitlis. In fact, it was understood that Beşar Çeto had willingly left for Azerbaijan with his men at the beginning of the mobilization, and that he was martyred in the Hoy Battle three months before the mentioned date.

As for Mehmet Emin, he was fallen into ambush by the Armenians and returned home heavily wounded and has been under medication for three months on the given date.

2. It was understood that there were no massacred village attendant as a result of the investigations held by the investigation committee.

3. As for the child, whom the Patriarch claimed massacred by the gendarmes in Ziko; it was understood that there was not a village named Ziko in Bitlis, and that the massacring of a child by the gendarmes in Bitlis' Ziko village was a forgery. 4. It was understood that the Armenians were not defending themselves against the atrocities of the gendarmes as the Patriarch had claimed, but that they were against each other. As a result of the investigations and examinations; it was observed that the giving of the task of maintaining of public order in an indefinite part of the town to Beşar Çeto and Mehmet Emin, and putting the blame on someone who was not present at the time for he was martyred earlier, and that the claims about the massacring of a child in an unknown village in the region, were all definite proofs of the sincerity and of the truth of the claims. For these reasons the upheavals in Bitlis have ceased to a certain extent. As it will easily be understood from the uprisings in Van and Karahisar 1 , that they have designed and planned the upheavals here to surprise the government and hence to cause to the birth of new armed gangs and thus to strike a sudden blow from Van. Consequently, as a result of these events the upheavals in Van -------------------------To the General Headquarters Hasankale April 22, 1915 April 8, 1915

Code

Investigations have been carried out upon the claims of the Armenian Patriarchate. Beşar Çeto has voluntarily gone to Azerbaijan and was murdered 3 moths ago. The Armenians, however, ambushed Mehmet Emin on his way to Azerbaijan. He is now in his house. None of the village attendants were killed by the gendarmes in Van. There is not a village named Ziko, where it is claimed that a child has been massacred. All the slander stems from the people who felt offended by the searches carried out by Bekir Sıtkı Bey and his volunteer battalion under the leadership of the governor of the district in three or four villages, and from their seizing of 52 guns in Pulur 1 . Killing of the three Armenian notables in Tercan, and collecting of money under the pretext of purchasing of guns and thus the initiations of atrocities on the Armenians have also added to the culmination of the slanders. The Armenians in the Pürük village of Suşehri have attacked on the unarmed volunteer forces that happened to be passing by on February 25 (1915). They have also opened fire on the forces sent from the city and wounded two soldiers, upon soldiers' strong opposition they were punished, and in the searches carried out in the village 139 guns, along with 95 deserters, and 25 suspects have been caught. Thus, under the light of the evidence it can be said that all the claims are nothing but lies and pretexts. It has been understood that, all these were made with the aim of putting all the blame on the government. Hence, it has been understood that the information that the Patriarch obtained is far from being true.

Today the Armenians in Sivas are partly, and the Armenians in Van are rebelling altogether. It is very natural that the other rebellions in the other cities will follow in the due time. The daily telegrams presented by the officials of the above-mentioned cities, as well as mine, all show that the Armenians are not defending themselves against the atrocities and enmity of the gendarmes in retaliation, as they have been claiming, but that they were in fact launching attacks without a cause.

It has been understood from the investigations carried out by the Sivas Governor's office that all the attacks, storing of the weapons, forming of rebellious groups and their setting up of turmoil in the rear regions of the army have all been preplanned by the committees like Daschnakzoutioun. The mentioned investigations were also verified with the evidence of Armenian soldiers's desertion either to the side of the enemy or their returning to their villages, and through the recent events in Van. Thus, it is proved that the Armenians were betraying the motherland, which was the land to be defended where people were living together, through their desertion of the army, their setting up of uprisings in Van and their showing signs of upheaval in Sivas, and by their helping, serving and acting jointly with the enemy, at the time when the Ottoman Army was engaged in a war. It was inevitable to severely punish the people who betrayed and took part in the uprisings. As it was presented in the telegrams dated April 20 and 21 (1915), it has been decided that, without hurting the feelings of the people who obeyed the state, by making use of all the people who can be of help and by calling the men between the ages of 46 and 50 into military service, all the traitors who took up arms against the state will be punished without showing mercy. If you would approve, I here by ask the conveying of the above-mentioned points to the Armenian Patriarch, who is charged with the duty of educating the people who go astray, and thus inspire the Armenians to obedience and loyalty to the state under his own leadership, rather than increasing the effects of the erroneous news of the traitor informers. Bunun üzerine devletin kendisi için duygusal bir mesele teşkil eden bu cins tertipler ve teşebbüslerin devam etmesine hiçbir zaman göz yummayacağı, hoş görmeyeceği ve fesat kaynağı olan komitelerin hâlâ varlıklarını kanuna uygun kabul edemeyeceğinden, sözlü olarak da ifade edildiği gibi, bütün siyasî teşkilâtların kaldırılmasını acil ihtiyaç olarak hissetmiş ve gerekli tedbirleri almıştır. Nubar'ın Hınçak, Taşnak ve benzeri komitelerin gerek başkentte ve gerekse illerde bulunan şubelerinin derhâl kapatılmaları, evrak vesairenin kesinlikle kayıp ve imhasına imkân bırakmamak suretiyle alınması, komitelerin başkan ve üyelerinin, bu işe teşebbüs eden şahıslar ile emniyet güçlerince tanınan önemli ve zararlı Ermenilerin hemen tutuklanmaları, bulundukları yerlerde ikametlerinin devamında sakınca görülenlerin il dâhilinde uygun görülecek yerlerde toplattırılarak kaçmalarına meydan verilmemesi, gerekli yerlerde silâh aramaya başlanarak, her türlü ihtimale karşı komutanlar ile haberleşilerek kuvvetli bulunulması, uygulamaların iyi yapılmasının temini ve bitirilmesi ile ortaya çıkacak evrak ve belgelerin incelenmesi sonucunda tutuklanan şahısların askerî mahkemeye verilmeleri uygun görülmüştür. Onaylandığı takdirde, gereğinin yapılmak üzere durumun bildirilmesine izin verilmesi konusu emirlerinize arz olunur.

Nisan 1915

İçişleri Bakanı Talât

Ministry of Interior General Directorate of National Police Organization 3052 Private Secretary

To the Ottoman Army Commander-in-Chief

Following is the copy of the note from the Office of the Prime Minister to the Office of the Commander-in-Chief Your Highness Armenian committees with their political revolutionary organizations on the Ottoman lands have long been pursuing to gain an administrative autonomy and this desire is displayed once more, in no uncertain terms, with the inclusion of the Russian Armenians who have assumed a position against us together with the Daschnak Committee in no time in the regions of Zeytûn, Bitlis, Sivas, and Van in accordance with the decisions they have previously taken -pertaining to inciting of upheavals with all their forces at every opportunity to hinder the welfare and the future of the country -when the Ottoman Army was in its weakest position and was already engaged in war. With the discovery of the bombs, and the Ottoman Armenians' joining with the Russian forces by forming voluntary regiments against the Ottoman State, it has become evident that these committees, whose administrative centers are in Europe, bearing the adjective of "revolutionary" in their titles have gathered around Kayseri, Sivas and in other provinces in order to incite upheavals in the regions behind and to threat the Ottoman Army at every opportunity through their attempts, organizations, and publications.

Consequently, the government has taken measures to prevent the continuation of these events and organizations, which are the dens of mischief, thoroughly as previously declared. The immediate closing down of the branches of the Nubar's Hinjack and Tashnak committees as well as of the similar organizations in the capital and in other provinces, seizing of all the documents and the material without any loses, arresting of the leaders and the members of the committees, of the people who have taken part in the activities, of the Armenians who are well known by the police forces, gathering of the suspicious people in an area in the towns so as to prevent their escape, launching of researches for weapons in suitable places have been found appropriate. Furthermore, for any inconvenience that might arise the commanders should be consulted. The measures taken shall be realized justly; and should there be any arrests after the thorough investigations of the documents the criminals shall be sent to the military courts immediately. Should you approve, I hereby kindly request the issuing of the necessary orders. ------------------------ Madde : İskân edilen her aileye, daha önceki iktisadî durumları ve şimdiki ihtiyaçları göz önüne alınarak yeterli miktarda arazi verilecektir.

Madde : Arazinin seçimi ve dağıtılması göçmen komisyonlarınca gerçekleştirilecektir.

Madde : Belirlenen arazinin sınırı ve dönümü tespit edildikten sonra, geçici belge karşılığında sahiplerine verildikten sonra tapu ve emlâk işlemlerine esas oluşturacak düzenli bir şekilde, özel defterine kaydedilir.

Madde : İhtiyaç sahibi olan çiftçi ve meslek sahiplerine, uygun miktarda sermaye ya da alet ve edevat verilecektir. It has been understood that some of the Armenians residing near the regions bordering the battle lines have been jeopardizing the maneuvers of the Ottoman Army who is trying to defend the Ottoman borders against the enemy forces by: slowing down the transfer of provisions and military equipment, willing to cooperate and act in unison with the enemy, joining the enemy forces, organizing armed assaults on the armed forces and the innocent people in the country, providing the enemy navy with supplies, showing the fortified areas to the enemy courageously. Therefore, the insurgent elements ought to be receded from the theatre of operations. Activities and measures to this end will be launched. The Armenians residing in Adana, Mersin, Cebeli Bereket, and Kozan Sanjacks, excluding the Armenians living in Van, Bitlis, Erzurum Vilayets, and in the central Adana, Sis and Mersin; the Armenians living in Maraş Sanjack, excluding the ones living in the central Maraş; the Armenians living in İskenderun, Beylan, Cisrisugur, Antakya districts and in their townships and villages, excluding the ones living in central districts Aleppo Vilayet, will be sent to the southern vilayets urgently. The Armenians will be transferred to Zor sanjack, to Mosul Vilayet, excluding its northern region bordering Van Vilayet; to the southern region of the Urfa Sanjack, excluding the central Urfa; to the eastern and southeastern regions of the Aleppo Vilayet, and to the eastern regions of Syria Vilayet; in order to be relocated in the places that are allocated to them. The decree, dated May 26, 1915, and numbered 270, suggests that this procedure, seeking solely the most basic benefits of the state, ought to be put into practice through method and regulations, has been taken in consideration at the Council of Ministers. In the discussions held it has been decided that the harmful activities against the measures taken to protect the well being of the state and its security, and against the regulations put in to practice with extreme devotion ought to be eliminated effectively; as the decisions, pertaining the issue, put into practice by your Ministry are found extremely appropriate and clear, it has been decided and approved that the following applications should be put in to practice by your Ministry. As you have mentioned earlier, the Armenians, who are to be receded from the villages and towns you have written shall be transferred to their allocated places in comfort, their well beings and possessions shall be secured during their voyage, and the expenses to be encountered in their thorough relocations in the allocated places shall be met by the immigrant funds they shall be given properties and land in proportion to their previous financial and economic means. The needy shall receive new houses built by the state, the farmers shall be given seeds, should there be a need, the artisans shall be provided with tools and implements. Their belongings and possessions they have left behind shall be returned to the owners or their equivalent values shall be paid in the same manner. The immigrants and tribes shall settle the evacuated villages, and the properties and lands, after determination of their real values, shall be distributed among them. The real estates belonging to the relocated people in the evacuated villages shall be recorded in accordance with their types, values, and amount, and shall be distributed among the immigrants. The vineyards and olive, mulberry, and orange orchards, and the shops, factories, inns and storehouses, that are outside the scope of interest and skills of the immigrants, belonging to the relocated shall be sold in auctions or they shall be rented and the total amount of the money to be gained from the sales shall be invested temporarily in accountable property offices only to be given to their rightful owners. It has also been decided that all the expenses to be made in realizing these shall be met by the immigrants' funds in accordance with the regulations drawn by your Ministry. The sub-commissions shall undertake the organization, inspection, and application of the regulations in the protection, administration, and the acceleration of the procedures pertaining to the settlement of the derelict property. Appointing of officials to these subcommissions, their scope of duty and responsibility, the appointing of presidents and two members -one from the Ministry of Internal Affairs and one from the Ministry of Finance -to the sub-committees, their dispatching to their places of responsibility resides in your power. It has also been decided that the governors shall be responsible for the application of the regulations mentioned in the areas where commissions cannot be sent. The issue has been forwarded to the Ministry of Defense and to the Ministry of Finance. The decree for the application of the procedures by your Ministry has been issued.

-------------------------Regulations for the settlement and ration allowance, and other issues pertaining to the Armenians who have been transferred to other places due to coercive political circumstances.

Article 1 : Local administrators are responsible for the transfer of the people who are subject to relocation.

Article 2 : The Armenians who are subject to relocations may take all their moveable possessions and live stocks with them.

Article 3 : The local administrators of the towns that are situated on the road to allocated places are responsible for the well-being of the Armenians subjected to relocation and protection of their possessions, their subsistence and rests all throughout their journeys. All officials shall be held responsible for any lack of interest and negligence of duty respectively.

Article

: The Armenians who reach the allocated settlements shall be placed in the houses to be built separately in the existing villages and towns or in the villages to be established in appropriate places by the local administrators in relation to the prevailing circumstances and availability of place.

Article : Should there be no available empty, unclaimed, and state owned lands for the establishment of villages in the allocated regions, the state owned farms and villages shall be allocated for settlement.

Article : The borders of the Armenian villages and towns to be established, and the villages and towns where they will be relocated, shall be at a distance of at least 25 kilometers from the Baghdad railway intersections and from other railways.

Article : A book of registry shall be drawn for the Armenians who are to be settled in the new houses to be built in the existing villages and towns, or in the newly established villages, to record every family's name, epithet, age, profession, place of departure, place of settlement, and the names of the family members and their ages systematically in order to provide data for the Public Registration Office.

Article : It is forbidden for any person, who is settled in the allocated place, to travel to other places without the approval of the commission he is affiliated, and the written permission of the local security authorities.

Article : The local administrators shall meet all the expenses of the Armenians, who have arrived in their allocated places, in relation to their subsistence, and building new houses from the immigrants' funds until their thorough settlings.

Article : The Immigration Committees, and the highest-ranking local civilian administrator being the first, are responsible for meeting the necessities, providing the comfort and securing the wellbeing of the immigrants, and accelerating the pace of their settling and food service programs. Should there be no Immigrant Commission in the region, commissions shall be founded in accordance with the Immigrants Regulations.

Article : The provision of subsistence and housing and their rapid administering, timely transportation of the immigrants; appointing of food service and housing officers, resides within the power of the mutasšarrif (governor of sanjack) and governors, on condition that permission is taken from the Ministry.

Article : A sufficient amount of land shall be given to every relocated family in proportion to their former economic means, and their present needs.

Article 13 : The Immigrant Commissions shall undertake the determination and distribution of land.

Article 14 : After the determination of the borders and the amount of land, the land shall be given to the owners with a temporary writ; and all the information shall be recorded systematically in the registry book, in order to provide data for title deeds and housing procedures.

Article

Regulations to be applied to the properties and real estates of the Armenians who were subjected to relocation due to state of war and extraordinary political circumstances. Article 1. Specially designed committees, whose duties and authorities are set in the statutes, are responsible for the management and administration of the real estates, abandoned fields, and other related properties belonging to Armenians under the regulations listed below.

Article 2. After the evacuation of a village or a town, all the properties and the belongings will be taken under protection by locking up and affixing a seal by a specially appointed official or by a special commission immediately.

Article 3. The type, amount, and estimated value, of the goods as well as the names of the owners will be recorded in detail; and they will be sent to suitable storage places such as churches, schools, and inns to be kept in utmost care in order of owners; a records book showing the places where the goods are taken their numbers and qualities along with their owners shall be prepared; the original shall be given to the local administration and a signed copy shall be given to the Derelict Property Committee.

Article 4. Movable goods, whose owners are not known, will be taken under protection by registering them to the village where they were found.

Article 5. A specially appointed committee, to be formed by the commission, will sell any goods that will spoil in a short period, and livestock by a public auction. The money shall be entrusted in the owner's name; and if the owner is not known the money will be entrusted to village's or town's savings commission. The type, amount, estimated value, the name of the owner as well as the name of the buyer, and the price at which they are sold will be registered in detail in a book, and after having had signed by the auction committee the original shall be given to the local administration and a signed copy shall be given to the administration of the Derelict Property Commission.

Article 6. The sacred books, paintings, and the properties found in the churches shall be registered in a book, and shall be protected with care at the site in attachment to the minutes, and shall later be sent to their places of relocation by the administrators.

Article 7. The type, amount, and value of all the estates shall be registered in the name of the owner, and charts pertaining to the abandoned fields of the villages and towns shall be drawn and given to the administrative committee.

Article 8. If there are crops on the abandoned fields, the committee will appoint a committee to sell the crops by public auction, and the money gained shall be transferred to the savings commissions on behalf of the owners, and the original minutes shall be given to the local administration and an approved copy shall be given to the administration committee.

Article 9. If a buyer cannot be found for the crops, a surety shall be found, and the crops shall be shared in half with the purchaser upon a contract to be devised. The money to be gained from these sales shall be transferred to the savings commissions on behalf of the rightful owners.

Article 10. No further procedures shall be followed for the writs pertaining to the usage of the estates drawn after the relocating of the owners [without the presence or prior to the permission of the owner].

Article 11. The lands and the houses in the evacuated villages will temporarily be distributed among the immigrants in proportion to their needs and agricultural abilities of each family with temporary documents.

Article 12. All the information related to the immigrants settled in the villages -such as their names, place of origins, date of settlement, place of settlement, as well as the types, amount, value of the propertiesshall be registered in the books, and each settler shall be given an official certificate stating the amount of the estates he received after settling.

Article 13. As the settlers are all responsible for the keeping of the trees that have been previously planted any damage to trees will be paid by the all the members of the village regardless of the doer. Those who give damage to the trees shall be removed from the village immediately and shall lose all their privileges given by law.

Article 14. After the settlement of the immigrants, Nomadic tribes shall be settled in the remaining villages and they shall have the same privileges with the immigrants.

Article 15. The immigrants coming from towns and cities shall be settled in the houses evacuated in the towns and cities, and shall be given adequate amount of fields in relation to their economic status and abilities in development.

Article 16. As for the places that are not suitable -shops, large commercial buildings, public baths, and stores -for the settlement of the immigrants and the remaining buildings; or the places mentioned in article 18, and the fields that remain after the distribution of lands in proportion to settlers' abilities in development and their economic means, may be subjected to sale through public auction by the local administrative committees appointed under the control of civil and financial administrators.

Article 17. All the information related to the immigrants settled in the towns and cities -such as their names, ages, place of origins, date of settlement, place of settlement, as well as the types, amount, value of the properties -shall be registered in the books.

Article 18. The vineyards, gardens, orchards, olive groves and the like around the towns and cities shall be distributed among the immigrants, on condition that they provide written certificates and guarantors, in proportion to their abilities in development; after having registered in the books they will be given certificates stating the reasons for approval, and the amount of property given. The remaining properties shall be sold through public auction in accordance with article 16.

Article 19. Excluding the immigrants, coming from the other cities, who are holding permits of the local administrators or of the Ministry of Internal Affairs; all the people who are to be settled in the evacuated villages as immigrants should demonstrate their official documents certifying that they are immigrants, that they were not settled in any other region or that they were not sent to another place for settlement but to their place of arrival given by the administrators.

Article 20. The properties that were not sold can be rented, for not more than two years, to the people provided that they shall guarantee the development and protection of the property by a written contract and by providing a strong guarantor.

Article 21. Charts showing the buyers, tenants, the amount of money received from the sales and the rents, and the type, amount, and place of the sold or rented estates, as well as the shared properties shall be drawn.

Article 22. The money received from the sales and from the rents will be invested on behalf of the owners in the savings commissions and will be given to the owners in accordance with the announcements to made.

Article 23. Derelict Property Administrative Committees are directly responsible for the governance of all the properties in the evacuated villages and towns in accordance with the regulations stated here by.

Article 24. Administrative committees shall be liable directly to the Ministry of Internal Affairs on the issues pertaining to the derelict property; and shall act upon the orders of the Ministry, and shall inform the local administrators about the practices and decisions to be put in effect.

Article 25. Derelict Property Administrative Committees are responsible for the formation of the necessary committees and boards that will aim at the protection and administration of the derelict property, as well as for the appointment of the paid officials prior to the orders of the Ministry of Internal Affair, and to issue regulations and the declarations. Copies of the regulations and declarations shall be sent to the governors' offices.

Article 26. Although the immigration committees and officials are charged with the duty of reporting the movements of the immigrants in detail; Derelict Property Administrative Committees are responsible for realization of the settlement of the immigrants, inspection of the development procedures, and for taking measures together with the local administrators for the implementation of the decisions taken.

Article 27. Committee shall report all the decisions and implementations performed after the inspections and observations to the ministry and to the office of the governor, at least in every 15 days.

Article 28. Local administrative officials shall abide by the rules and procedures issued by the Derelict Property Administrative Committees on the administration of the properties in the scope of these regulations.

Article 29. The members of the Derelict Property Administrative Committees are equally responsible for the keeping of the financial books pertaining to the administration and protection of the available property as well as the abandoned fields in the regions where they are assigned.

Article 30. Derelict Property Administrative Committees are composed of a specially appointed chairman, and of two officials: one being an administrative officer, the other being a financial officer.

Article 31. Correspondences are made by the chairman or by his deputy on his behalf.

Article 32. The president of the Derelict Property Committee may appoint a member of his choice for the inspection or control of an issue under the scope of these regulations.

Article 33. The presidents of the Derelict Property Committees are allotted 1,5 liras, and the members are allotted 1 lira daily to be met by the immigrants' subsidies. They are also allotted extra money from the special subsidy for their travels in relation to their duties.

Article 34. In places where no Committee is appointed, local administrative councils shall be responsible for the application these regulations.

The Distribution of the People who were to be Relocated and Distanced ----------------------- - ----------------------- ------------------------ -------------------------Osmanlı Ordusu Başkomutanlığı Numara 3519

Kudüs'ten Başkomutanlığa gelen şifredir.

Bogos Nubar Paşanın başkanlığındaki Ermeni Yardımsever Hayır Cemiyetinin her tarafta şubeleri bulunmuştur. Bu cemiyetin devletin katındaki mahiyeti nedir? Kovuşturmada aşırıya gidilmemesi için durumun bildirilmesini rica ederim. In reply to the cipher numbered 3519, dated April 26, 1915 The Armenian Hayrhâh [Aid] Association does not function as its name suggests. It has been understood that a lot of Armenian committee members from Egypt and from other countries flocked in Adana, Halab, and in Syria to buy weapons and to work in political organizations under the banner of this association. This Association, like others, is political, its leader and members are composed of the committee members working under the mentioned banner.

- ----------------------- What is the essential characteristic of this association in our government? Should they be watched closely and arrested? Please inform urgently.

- ----------------------- Rejoinder to your message dated May 18, 1915, and numbered 831. The Armenian Hinjack Committee is a rebellious committee established in "1878." As far as its program is considered it is a social democrat committee. Their main aim after the declaration of the constitutional monarchy has become the founding of an autonomous administration under the control of Europe and to declare independence in due time under the pretext that the government has not introduced new changes and that it was trying to Turkefy the other nations. Recently, under the encouragings of the committee leaders and especially of Akno's enticements, the committee leaders have agreed to act in unison in every attempt that would serve against the government and the state. Thus, all the events that broke out ever since, in the eastern provinces or those that broke out in the other regions of the Ottoman State, were all set up by the contrivances of these committees, upon the instructions of the branches, and with the help of the gang leaders.

Considering the events in the eastern provinces: the Armenians under the control of the committee leaders have indulged in many rebellious activities in and around Bitlis, Hizan, and Muş. On the other hand, although lots of major rebellious attempts were made in Zeytûn, which was one of the important centers of the rebellion for the committee, only a few were subdued by the armed forces. On the other hand, the rebellions that broke out in the environs of Çatak and Gevaş near Van, which has been continuing for the last two months, has rapidly spread into Van and the local rebels together with the rebels under the leadership of Hinjack and Daschnak committee leaders coming from Russia have destroyed the offices of Reji (Tekel -tobacco administration), Ottoman Public Debts Administration, banks, and of the post office; furthermore they have martyred hundreds of soldiers, militiamen, and civilians with bombs and dynamites. During the investigations carried out in other cities like Kayseri, Diyarbakır, Elazığ, Samsun, Ankara, Sivas, Aleppo, Adana, Maraş, and Izmir lots of explosives and restricted guns have been discovered especially in the places belonging to the Armenians who were the members of the Hinjackist committee. Attached are the two photographs taken in Kayseri and Diyarbakır.

The Ottoman Armenians coming from America, Bulgaria, and from Romania together with the members of the Hinjack and Tashnaksutyun committees have joined the Russian forces voluntarily, and under the leadership of MP Pastirmacijan from Erzurum, and Antranik and his friends who were notoriously renowned for their atrocities and brutalities in and around Edirne during the Balkan Wars have massacred the all the Muslims and demolished all the villages they have come across around Bayazit and along the border.

In fact, the Armenian committees, centered in Russia and in other states that still maintained their "revolutionary" titles, especially the Hinjack committee, have never refrained from continuing their activities that were to mar the country's life and future through their publications. They have unanimously decided to rebel with all their might at the most appropriate time when the army would be in its weakest state during the war. The measures they have taken in the eastern provinces and around Sivas to threaten the Ottoman Army in the back, the arming of the deserter Armenians, and their use against the state and transforming of many places into store houses for weapons and explosives are the definite proofs of the mentioned decision.

Consequently, this document proves that all the rebellious activities have been incited and controlled by the Hinjack and Daschnak committees and by the branches that are subordinated to them, who all have been pursuing the aim of freedom; it furthermore proves that the individuals residing in the our state or in foreign countries are pursuing the realization of the same aim, the founding of an independent Armenian State, by destroying the Ottoman Sovereignty and annihilating the Muslim population. -------------------------

To the General Directorate of National Police Organization

May 27, 1915

The following is the list of the Armenians, the members of Hinjack and Tashnak committees, who have been arrested upon their recent suspected actions in Bafra, Çarşamba, and Ünye; and attached, is the copy of the book sent by the governor of Canik. The cities of Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Elazığ, Diyarbakır, and Sivas are the regions of war in the east. As the war campaign is carried out in this region, the supplies needed for the army are provided from those cities. The Armenians living in Erzurum, Van, and Bitlis have shown their real faces by deserting and joining the enemy forces, massacring the people on the roads by forming gangs, pillaging and plundering the depots. It has become evident that by the discovery of the weapons, bombs, and explosives the Armenians in Sivas, Diyarbakır, and Elazığ have been pursuing the same aim. This situation has been further proved by the events occurred in Karahisar later. I believe that the presence of those villains in the regions where our army provides its supplies pose a great threat to the army's provision channels jeopardize the security of the army. Army encounters a great danger when it sends some of its supply forces and additional forces to fight with the enemies within the region at a time when it engages in a heavy clash with the enemy. Under the light of these circumstances, and to prevent worsening consequences of the events, I here by request the relocating of the Armenians living in the cities mentioned above in Aleppo and Mosul, and help for immediate issuing of the due orders to be given by the army to the governors, and their approvals for the task. The interrogations held about D. Pitt reveal that he has been living at the Bible House, and that he is the Istanbul correspondent to the "Herald" newspaper, which is known to be the median of the American missionaries, as well as of all the newspapers and periodicals published in New York and Boston; moreover, it has also been understood that he is the treasurer and the general secretary of the Association of Missionaries in Istanbul. The Bible House where the office is situated is mainly under Armenian control. Another point about the Bible House is that the administrative centers of the Avedayer and Rehma newspapers, whose administrative boards are thoroughly composed of Armenians, and the Armenian Protestant Association are both situated in the same office block.

Osmanlı Ordusu Başkomutanlığı

Dışişleri İdare İşleri Müdürü Suat Beye Sünne eski konsolosu olup, görevinden alınan Ermeni'nin Sünne'de mi kaldığı, yoksa başka tarafa mı gittiği hakkında bilgi verilmesi istenmektedir. ------------------------ Following is the information, about the activities and the position of the Armenians in Sunne, as is taking place in the notes received from the Consulate, dated July 4, 1915, and numbered 3018 / 65, which has been prepared upon your orders.

Erzurum'dan Başkomutanlığa gelen şifredir.

Tokat'ın Erbaa bölgesinde Pıçındağı ormanında gizlenen on sekiz silâhlı Ermeni'den, altısı ölü, bir kadın iki kız da yaralı olarak ele geçirilmiştir. Geri kalanı da Tokat'tan çıkarılan bir müfreze ile takip edilmektedir.

Sivas -İstanbul -via Samsun To Amasya Division Command

We have received information about a mounted Armenian gang that approaches burning the villages, massacring the people and the tribes living in the mountainous regions on the Tokat -Zile border. As sufficient number of detachments will be sent over the region upon the request of the local administrators, waiting for your orders. The Division Command requests the submission of the following telegram message, being kept in Istanbul as it was not coded, that is sent by the Amasya Depot Battalion Commander to Amasya Division Command together with its deciphered form.

We have received information about a mounted Armenian gang that approaches burning the villages, massacring the people and the tribes living in the mountainous regions on the Tokat -Zile border. As sufficient number of detachments will be sent over the region upon the request of the local administrators, I am waiting for your orders. ------------------------

Halep'ten Genel Karargâha gelen şifredir. Numara : 6738

1. Urfa Amele Taburunun bir bölüğündeki Ermeni erlerin kazma ve kürek ile hücum ederek yüzbaşılarını ve bazı Müslüman erleri şehit ederek ve yaralayarak firar ettikleri haber alınmıştır.

2. Menzil nakliye kolları erleriyle, amele taburları, hamal ve inşaat bölüklerinin erlerinin 3000'den fazlası Ermeni'dir. Şimdiye kadar ihanetlerine dair bir şey görülmemiş ise de her ne olursa olsun güvenilir değillerdir. Bunların bu işlerde kullanılmaları gerekli ise de menzil kurumlarının korumasındaki amele taburlarında ortaya çıkması, öngörülen her türlü durumlara karşı 10 Ağustos 1915 tarihli şifre ile istenen fişekle beraber 800 silâhtan 200'ü gelmiş ise de bununla yetinilmesi mümkün olamayacağından henüz gönderilmeyen geri kalan 600 tüfeğin acilen gönderilmesi gereklidir. -------------------------Ottoman Army Headquarters

Code received from Aleppo Number: 6738

1. It has been understood that the Armenian soldiers of one of the companies of the Urfa Worker Battalion have attacked and ran away after having martyred some Muslim soldiers along with their captains and wounding many with pickaxes and shovels.

2. More than 3000 of the soldiers in the range transportation branches, worker battalions, porter, and construction companies are Armenians. Although no signs of treachery have been observed so far, they are not reliable whatsoever. Although it is a necessity to employ them in these works, the emergence of these saddening events in a battalion under the protection of range transportation branches have accelerated the need in receiving of the ammunition requested by the code dated August 10, 1915; nevertheless, we have received cartridges and 200 weapons of the 800 requested, as these will be insufficient there is an urgent need for the remaining 600.

3. Armenian soldiers are widely used in the range lines such as in the constructions of Intelli and Ayran tunnels, in the company works, wood chopping; under the light of the above mentioned facts there is a high probability that these well-built committee member soldiers might join the attacking Armenian gangs from various directions; therefore, we request the dispatching of a regular force of some 40 soldiers to Islahiye. -------------------------Ottoman Government Prime Ministry Office of the Foreign Affairs 829

About the delegations to be sent to the provinces To the Ministry of Defense Classified S i r , In relation to military and public security, it has been understood there are misusings and illegal practices in sending of the Armenians to intended places. For the performing of the necessary investigations and sending of the perpetrators to the Military Courts three commissions have been formed: the first commission is composed of Seyit Haşim Bey, member of the Council of State, Major Galip Bey of Gendarme Forces, and will be chaired by the president of the Court of Appeal Hulûsi Bey, this commission will undertake the issues in the vilayets of Hüdavendigar [Bursa], Ankara, and in Izmit, Karesi [Balıkesir], Eskişehir, Karahisar-i Sahip [Afyon], Kayseri, and Niğde sanjacks; the second commission is composed of Lieutenant Colonel Hüseyin Muhittin, regional inspector of the gendarme forces in Izmir, Muhtar Bey, inspector of the civil services in Ankara, this commission, chaired by Asım Bey, the first president of the Court of Appeals, will work in the vilayets of Adana, Haleppo, Syria, and in Maraş, Urfa and Zor sanjacks; the third commission is composed of Nihat Bey, attorney of the Court of First Instance, Major Ali Naki Bey of the Gendarme forces, and chaired by the former governor of Bitlis, will work in the vilayets of Erzurum, Trabzon, Sivas, Mamuretülaziz [Elazığ], Diyarbakır, Bitlis, and in Canik sanjack. The members of the committees will be paid the same amount with that of the members of the committee that previously undertook investigations pertaining the Greek issue; each committee will be given a secretary who will be paid some allotment for the travel expenses and 40 kuruş (1/100 lira) daily. The Ministry of Internal Affairs will meet further expenditures that are to arise from unknown circumstances; this request has been approved by the Council of Ministers and forwarded to the relevant offices.

Eylül 1915

Genel Karargâh İstihbarat Şubesi Müdürü Kurmay Binbaşı

The investigations I have carried out have shown that there were more than five or six hundred Armenian workers in Sunne, partly of Ottoman origin, and partly of Russian and other origins, before the war.

After the beginning of the war, the Armenians of Russian origin have joined the Russian Army in order to perform their compulsory military service, and the Armenians of Ottoman origin encouraged by the incitements of the Armenian committees, Russian consulate officials, and the Russian propagandists have voluntarily joined the war on the Caucasus front.

To this end, special missionaries who were sent by the Armenian committees in Romania and someone called "Dolabijan" have instigated upheavals among the Armenians here and collected some amount of money.

Later, upon hearing of the alleged information that the Russian Army was proving to be successful around Van, some of the remaining Armenians have moved there in groups of five or ten. And some of the remaining have scattered around for the reason of unemployment.

Today, there are no more than 100 Armenians of Romanian origin in Sunne. Most of them are senior people dealing with trades like running a coffeehouse, barbershop, street vendors, and workers. In fact, there seems to be no major merchant or tradesman among them.

Upon the declaration of mobilization none of the Armenians who were obliged to fulfill their military services have not complied with the rules, let alone pay their sum for exemption from military service in Sunne. Consulate is evasive in giving citizenship certificates to those people. They have taken residence permissions by applying to the local police in accordance with the laws and regulations of Romania. Their numbers reach to some 100 people. (As I have declared in my previous letters, Sunne Police Department is willing to give the book where the names, epithets, and hometowns of those Armenians are recorded upon the orders of the Ministry of Internal Affairs.)

As it was previously presented to your ministry, which all of the Greeks and Armenians who have applied the consulate for citizenship documents and for other papers after the declaration of the mobilization were not to the age, and the others have not even applied the consulate.

We have been informed that the Armenians have been smuggling weapons and explosives with the encouragements and backings of the Armenian committees and Russian officials at the beginning of the war. No clues to prove the allegations and incitements of the Armenians living here have been discovered for the time being.

However, it has been found out that barber Manuk and seller of roasted coffee beans Karabet together with Karabet of Kiğı and Avedis from Bitlis have been collecting small sums of money for the Armenian committees. As I am now investigating their real names, family names, and their hometowns, I will later submit my findings. Couple of days ago, when I was traveling to Bucharest upon the orders of the Embassy, I had a day's rest in Kalas where I have observed Armenians coming from different parts of Romania in groups almost all day long. According to the testimony of some people they were each given 50 franks of pocket money by the Armenian Aid Association, or to some by the Armenian committee, and were sent to Caucasus via Ismail and Gülya arms of the Danube with Russian boats free of charge. I am of the conviction that Ottoman origin "Hristo Kurvartanisijan" from Tekirdağ, the general secretary of the Directorate of Sunne Port of the International Danube Commission, has more or less active role in the events that occurred in the past and occurring nowadays among the Armenians in Sunne. Hristo Kurvartanisijan is a man of 50, beardless, and is educated in Europe. Although he seems to be a benevolent person, he is in fact an extremely deceitful and hypocritical person. This is all the information I have for the time being. I here by declare that, despite my being under detention by the enemy, and despite the lack of means, and difficulties I will be sending new information urgently as I obtain them.

Note:

Under the light of the information I have just received; following is the list of the Armenians dealing with committee affairs who are collecting money for the seditious Armenians in Sunne. ------------------------Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs General Directorate of Political Affairs Department of Foreign Affairs

Coffee shop owner

To the Headquarters

In attachment to note dated August 1, 1915, and numbered 69146 / 1227. Attached list, which was sent from the Sunne Consulate to the Bucharest Embassy, contains the names of the komitadjis who have been inciting the Armenians in Romania, komitadjis in Sunne, along with some information on the people who have been collecting money for the Armenian rebels. For your further considerations. A copy is sent to the Ministry of Internal Affairs. The quarrel between the New and the Former Ottoman Consuls Tolje September 13, 1915 -Tonight, one-and-a-half hours after midnight the former "Solna" Consul of the Ottoman State asked for the playing of the song "Marseillez" from the musicians as he was drinking at the "Kanberi" [Loyal] bar. The new Consul who was also present in the bar objected his request and a pungent talk between the two had started.

All the English, French and Armenians have sided with the former Consul (the former consul was an Armenian), only a few Germans sided with the new Consul. A severe fighting broke out and the new Consul fought with all his might. The fight was stopped by the intervention of the police and the fighting men were taken to the police station, and were asked to pay for the damages they caused.

-------------------------

-------------------------Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Office of Foreign Correspondences 1128-68746

To Headquarters

In attachment to the note dated July 19, 1915, and numbered 1120 / 68694.

A copy of the note, received from the Geneva General Consulate, dated July 4, 1915, pertaining to the propagandas made by the Armenians living in Switzerland against the Ottoman Government has been sent to the Ministry of Internal Affairs. July 21, 1915 On behalf of the Minister of Foreign Affairs Director of Political Affairs -------------------------

Ottoman Government Ministry of Foreign Affairs Directorate of Political Affairs Office of Foreign Correspondences

Following is the copy of the coded message received from Geneva General Consulate dated July 4, 1915, numbered 124/1248. Some of the Ottoman Armenians living in Switzerland have been ruthlessly propagandizing, without any hesitation, against our allies since the beginning of war (First World War), and against the Ottoman Government, to which they are subordinated, since the declaration jihad, as a part of their daily routines. These people, under the pretext of uniting and organizing themselves, are issuing a newspaper, which they conceive as a median through which they can communicate their ideas, in coordination with a committee found by the Russian Armenians.

As a matter of fact, those people, who want to incite a course of events against us, have found a fertile ground in Switzerland as the people of Raumont and especially the French were showing sympathy towards the tripartite Entente Powers (England, France, and Russia). Thus, they are backed by a member of one of the well-known families in Geneva, Monsieur Faver, who traveled in the Ottoman Asia (Anatolia) previously. He takes pride in being talked of, as a naïve person would do. He does not have a single idea neither in favor nor against the Ottoman Government; furthermore, he takes pride in devoting all his idle days to the Armenians. Being a protestant, he helps financially to those Armenians who have been converted to Protestantism by the missionaries; moreover, he helps them in publicizing the alleged rumors and events pertaining to alleged cruelties committed by the Ottoman civil servants sent by the converted Armenians in the media.

The magazines published in Raumont have already been publishing articles against Germany and her allies, and taking this opportunity for granted did not even hesitate to publish these alleged information; and hence, the Armenians being thoroughly encouraged started to criticize all the measures taken by the government severely, and declare all of the measures taken by the government unacceptable and interpreted them as signs of atrocity and tumult. Thus, the article that appeared in the Journal des Jeunot on June 1, 1915 consists of nothing but mere lies throughout.

Sentencing of some of the Armenians, who were caught later, to death by the courts, as I have previously mentioned in my letter dated June 25, 1915, and numbered 1234/115, was regarded as one of the greatest atrocities incited by the Ottoman Government by the Armenians living here; hence, the notable Armenians have even attempted to use insolent and obscene vulgar words openly.

They have accelerated the pace of their meetings under the chairmanship of Boghos Nubar Pasha who lives in Lausanne. Upon Italy's joining the war, the Italian Consul in Geneva has asked from us the printing house of the paper who was a keen defender of the committees mentioned above; however, their attempt has created, in us, the sense that: Italy is trying to make use of the media which has been serving the needs of the tripartite entente powers (France, England, and Russia). The Armenians living in Geneva have recently assumed a lower profile after having given an end to their previous threatening and denigrating attitudes; however, this new attitude does not stem from the Ottoman Army's being victorious in the battles which, for them, would sooner or later impede their realization of their furtive dreams, but from the very fact that they wanted to keep the eyes of the prescient Ottoman officials away from their activities for the time being. As the Armenians living in Geneva live very close to the Consulate they have been trying to present moderate modes of actions; however, as they attend to the meetings in the above mentioned printing houses, to which only the Armenians can attend, it is virtually impossible to learn about the issues they deal with; furthermore, as the influential sponsors who hold the reins of those defeatists, are trying hard to keep away from Geneva. As they live in Lausanne and other cities, they made their cities the centers of congregations and thus it becomes even more impossible to obtain any information about the meetings held in those cities.

Under the light of the recent information I have received recently, a complaint telegram that is allegedly said to have been sent to the Ministry of Internal Affairs, and to the news agencies for publication, from Geneva, and which is said to include the message that the sentencing of the Armenians was a brutal attempt, has been rejected by the news agencies. I here by declare that I shall be sending more intelligence about the future behaviors and activities of the citizens mentioned as soon as I receive further information. 4. Bu sırada Merkez Hastanesinin iki bölümü tamamen yanmış, ancak karyolalar ile ilâçların dışında kalan eşyalar kurtarılabilmiştir. 5. Yanan 92 nci Alay Ambarının içindeki silâh ve mühimmat çıkarılmış, fakat eski eşyalar yanmıştır. 6. Bayezid Kışlası'yla cephanelik kurtarılmıştır. 7. Yangının ortaya çıkış sebebi henüz anlaşılamamıştır. Bununla beraber kasıt olduğu ihtimal dâhilindedir. Yangın sırasında yağlı paçavra atma cür'eti gösterip kaçmaya çalışan ve birkaçı ölü birkaçı da canlı olarak yakalanan ve henüz sevk edilmeyen Ermenilerin bu işe kalkıştıkları, ancak doğruluk derecesi araştırılmaya muhtaçtır. 8. Yangın hakkındaki ayrıntı ve kayıplar daha sonra arz edilecektir. 9. Yangından zarar görenler, boş olan Ermeni evlerine nakledilmektedirler. Cephede bulunan subay ailelerinin yerleştirilmesine ve rahat etmelerine de gayret edilmektedir.

-23 Temmuz 1915 Amasya Depo Taburu Komutanı

İsmail Atlı bir Ermeni çetesinin, Tokat ile Zile sınırı üzerinde ve dağlık yerlerde oturan halk ile aşiretleri katlederek; köyleri yakarak geldikleri haber veriliyor. İdarecilerin başvurusu üzerine, yeterli miktarda müfreze ile gidileceğinden, bu konuda emrinizi bekliyorum.

Genel Karargâh İstihbarat Şubesi Müdürü -------------------------

General Headquarters Intelligence Department Director

Başkomutanlığa

Yozgat'a bağlı Sorgun nahiyesinin Dişli köyü civarında, takip müfrezeleriyle asker firarîleri arasında meydana gelen çatışmada, değiştirilmiş mavzerlerle silâhlı bir er, Akdağmadeni bölgesinde de, Ermeni firarilerinden 5 erkek ile bir kadın ölü olarak ve bir kadın da canlı olarak yakalanmıştır. Bu ayın 14 ncü günü, Akdağmadeni'nin Keziç ve Demirci köylerinden 4 kişinin köylerine giderlerken Ermeni firarîleri tarafından katledildikleri ve bunların takibine şiddetle devam edilmekte olunduğu, 5 nci Kolordu Asker Alma Heyet Başkanlığınca bildirilmesi üzerine arz olunur.

Çok aceledir.

Atlı bir Ermeni çetesinin Zile hududu üzerinde ve dağlık yerlerde oturan halk ile aşiretleri katlederek, köyleri yıkarak Zile'ye doğru ilerlemekte olduğu hükûmet tarafından bildirilmiştir. Yerel idarecilerin asker istediği, ancak milis teşkilâtının olmaması ve yerel idarecilerin asker gönderilmesi konusunda ısrarcı olmaları üzerine, jandarmaya yedek kuvvet olmak üzere bir müfrezenin bir subay komutasında sevkinin, Tokat Talimgâh Komutanlığına şimdi cevap olarak bildirildiği arz olunur.

- ------------------------Code received from, Pertev Bey, the Deputy Commander of the 10 th Army Corps Dated July 23, 1915 Extremely Urgent

The government has informed us that a horsed Armenian gang is heading towards Zile by demolishing the villages, massacring the people and the tribes living in the mountainous regions near Zile. Local administrators are seeking for troops, there are no militia groups and the local administrators are decisive on the issue. We hereby declare that a message has been sent to the Commander of Tokat Drill Field for the dispatching of a detachment under the leadership of an officer to join the gendarme forces as reserve. Ermenistan'ın kurtarılması ve bağımsızlığı için kurulmuş olan Ermeni Cemiyeti hakkında bir yerden elde edilen ve sureti, ilişikte gönderilen mektuba ekli hesap pusulasında yazılı isimler yanında, Tekirdağ'da oturan Ermenilerden hangilerinin olduğunun işaret edilerek bildirilmesi rica olunur.

- ------------------------Cemiyetin adı Hayır İşleri Cemiyeti ise de asıl maksadı Ermenistan'ın kurtarılması ve bağımsızlığıdır. Çeşitli vasıtalarla bunun için çalışmak program dâhilindedir. Başkanı, ünlü Mısırlı Bogos Nubar Paşadır. Genel Merkezi Kahire'dedir. Osmanlı ülkesinin muhtelif yerlerinde, Kafkasya'da, Bulgaristan'da, Romanya'da, Amerika'da, Avrupa'nın diğer yerlerinde şubeleri vardır. Bilhassa zenginlerden çok miktarda para alır. Komitelere çok para vermiş olan tüccar takımı bu cemiyete bağlanmıştır. Cemiyetin 1911 bilânçosunda 27.500 küsur Mısır lirası geliri görülmüştür. Halkın kalbini kazanmak için gerçekten hayır işlerinde de hizmet etmektedir.

Cemiyetin Rusçuk ve Şumla Şubesine ait iki adet mektupla ilişik evrakların tercümeleri takdim edilmiştir. ------------------------ Ermenistan'ın kurtarılması ve bağımsızlığı için kurulmuş olan Ermeni Cemiyeti hakkında gönderilen pusulada isimleri yazılı şahıslar hakkında yerel idare ve diğer birimlerle yapılan soruşturmada, söz konusu şahıslardan, Tekirdağ'da bulunanlarla bulunmayanların isimleri hizasına kırmızı mürekkeple işaret konulmuş ve zikredilen defter, gerekenin yapılması için Ek'te sunulmuştur.

R e şat -------------------------

ncü Kolordu Komutan Vekili Tuğgeneral -------------------------

Even though the association is known as Aid Association its real aim is to rescue and free Armenia. Working for this aim by various means is in the scope of their program. The president of the association is the famous Boghos Nubar Pasha of Egypt. General headquarters is in Cairo. There are branches of the association in the various parts of the Ottoman Country, as well as in the Caucasus, Bulgaria, Romania, America, and in other places of Europe. It especially takes money from the rich. The tradesmen who have given a lot of money became affiliated to this association. In the balance sheets, it was observed that the association has declared some 27.500 Egyptian Liras of income. It also is trying to win the people's hearts by helping them through charities.

Enclosed are the translations of the documents and of the two letters belonging to the Rusçuk and Şumla branches of the association. -------------------------

January 13, 1915 Şumla Translation

To Antranikijan Effendi in Cairo

The revenue obtained from the theatre performance held during Easter and from the subscriptions is only four-five hundred franks. Thus, it is impossible to send money. In our Bulgarian market Ajyo 1 is very expensive. Ajyo has increased by 30 percent and the banks as well as the post offices are not accepting money. We could not find the opportunity to send a money order. We could not find an opportunity to send the money with Marat Effendi, Mutemedijan. For this reason we could not sent it to Istanbul. Please instruct us about the sending of the money or the way in which it should be used. Please To Boghos Nubar Pasha, President of the Armenian Aid Associations Headquarters in Cairo Attached is last year's summary of accounts. An accounts book containing the names of the members and showing their payments is also attached. Summary of accounts proves our endeavor once more.

We are trying to improve the things in our branch as we have informed the general headquarters earlier. We are looking forward to receive the twenty circulars sent from the general headquarters, and taking this opportunity granted, we would like present our gratitude and our desire for your happiness. Please inform us about where to send the money we have. With our kindest regards. ------------------------

Following is the copy of the translation of the attached summary of accounts

September 30, 1915

On behalf of the Prime Minister

Permanent Undersecretary Emin

The committees to be sent to the provinces during the relocation of the Armenians. Bunlardan başka kimseler var ise de söz konusu cemiyet ile iki buçuk yıl kadar bir zamandan beri ilişkimi keserek tamamen hükûmet işleri ile uğraşmam ve devamlı Diyarbakır dışında bulunmamdan dolayı şimdi yukarıda açıkladığım kişilerden başka kimlerin bulunduğunu artık hatırlayamıyorum.

-Vermiş olduğunuz ifadeniz doğru ise imzalayınız.

-El yazımla yazdım, doğrudur imzalarım. ------------------------ -Cemiyetten ayrıldığınızda bu görevi kime bıraktınız? -Memuriyet mesleğine girişimden önce, cemiyet üyeleri arasında kişisel sorunlardan dolayı anlaşmazlık ortaya çıkmıştı. Hiçbir kimse artık birbirini tanımayıp, cemiyette âdeta anarşi durumu hâkim olduğundan, ben de uğraşmaktan usanarak bir tarafa çekilmiştim. Yedek sınıfta olduğumdan silâh altına alındım ve cemiyetin işlerinden artık haberim olmamıştır. Şöyle ki, memuriyete tayinimden birkaç ay önce geri çekilmiş bulunduğumdan, herkes kendi kendini büyük görüyor idi. Bununla beraber o tarihlerde İstanbul'dan gelen Kirkor Nalbandyan burada bulunuyordu. Benden sonra hükûmet nezdinde cemiyeti temsil edenin kimliğini, Valiliğin kayıtlarından anlamak mümkündür. Yukarıda belirttiğim çekişmeler hükûmete kadar yansımış ve hatta Valilik makamı müdahale ederek araya girmişti.

Cisrinebi (?) Eski Müdürü Karabet

-Siz cemiyetle ilgili bulunduğunuz zaman üyeleri kimlerdi? -Bendenizle beraber Donabetyan Ohannes ve Öğretmen Koloyan Azarbek'in bulunduğunu biliyorum. Daha başkasının da olup olmadığını hatırlayamıyorum. Zannedersem Terzi Küçükkarabet de vardı.

-Taşnaksütyun Cemiyetinin başkanı ve idarecileri ile üyeleri kimlerdi? -Tasnaksütyun Cemiyetinde başkanlık ve üyelikle görevlendirilmiş olanları bilemiyorum, ancak elebaşı Basdaciyan Mehran ve Terzi Yerisyan Dikran ve bu cemiyetin okulunun öğretmenlerinden Kasparyan, Mehran, Helvaciyan Dikran, Mifrikyan Dikran ve Tarakçı Mardu'yu bilirim.

Bu cemiyet, iç işlerini, başkanlarıyla teşkilâtını ve üyelerinin kimliğini her zaman gizli tuttuğundan ve cemiyetimizle bu cemiyetin birbirleriyle tarzları uyuşmadığından, bunlar hakkında başkaca bilgim olmamıştır.

-İfadenizi onaylayınız.

-İfademin doğru olduğunu onaylarım.

------------------------- -Bu cemiyetlerin başkanı, idarecileri ve üyeleri kimlerden ibaretti? Siz de üyesi olmanız sebebiyle, bunların isim ve kimliklerini bilmeniz doğaldır. Söyleyiniz.

-Hınçakyan Kulübü için kiralanan ev Kazarpopo'nun eviydi. Buraya Ermeniler, hatta Müslümanlar bile geliyorlardı. Kahve, çay ve nargile de bulunuyordu. Ben de devam ediyordum. Fakat kulübün başkanı, idarecileri ve üyelerinin kimlerden ibaret olduğunu bilmiyordum. Esasen ben birkaç gün devam ettim.

-Kardeşiniz Dikran cemiyette hangi görevde bulunuyordu. Yani idareci miydi? Yoksa üye miydi?

-Kardeşim Dikran da kulübe devam ederdi. Fakat cemiyetin idarecisi miydi üyesi miydi ne olduğunu bilmiyorum ve kendisine de sormamıştım.

-Kulübün başkanını ve üyelerini bilmeniz gerekir. Kimlerden ibaret ise söyleyiniz.

-Kulübün başkanı ve üyelerinin kimlerden ibaret olduğunu bilmiyorum. Yalnız Karabet Çıraciyan'ı biliyorum. Fakat başkan mı idareci mi üye miydi neydi bilmiyorum.

-Mensup olduğunuz cemiyetin başkan ve üyelerini bilmemek mümkün değildir. Mutlaka söyleyiniz.

-Bilmiyorum.

-Vermiş olduğunuz ifadeniz doğru ise imzalayınız.

-İfadem doğrudur, yazmayı bilmem. -Bu cemiyetin başkanlık görevinde ne kadar zaman kaldın? -Altı ay kadar bu görevi yürüttüm.

-Nalbandyan dediğin adam nereliydi ve şimdi nerededir? -O zaman, ki iki buçuk yıl önce, buradan İstanbul'a gitmişti, nereli olduğunu bilmiyorum.

-Bu cemiyetlerin ilk kuruluşunda başkanı sen mi seçildin? -Cemiyetin ilk kuruluşunda Çıraciyan Karabet başkan seçilmişti. O çekildi. Sonra beni başkan seçtiler. Altı ay kadar bir süre de bu görev bendeydi. Daha önce söylediğim gibi ben de çekildim, İstanbul'dan gelen Nalbandyan başkan oldu.

-Cemiyetinizin üye ve idarecileri kimlerden ibaretti. İsim ve kimliklerini söyleyiniz? -Ermeni Okulu Öğretmenlerinden Azarbek Efendi idareciydi. Bu Azarbek Efendinin şimdi Beyrut'ta mı yoksa Mısır'da mı nerede bulunduğunu bilemiyorum. Bir de Tenekeci Leon vardı. O da idareciydi. Şimdi Hasankale civarında askerdir. Osep Nalbandyan da idareciydi ve şimdi Van'da askerdir. İdarecilerimiz bu üç kişiden ibaretti. Üyelerimizin toplamı ancak 30 kadardı. Üyelerden Tüccar Hoş ve Kazancı Tomas Hasankale'de askerdirler. Karabaşlı diğer Tüccar Hoş da askerdedir. Diğer üyelerin isimlerini zamanla unuttum. On kişi de ticaret sebebiyle Amerika'dadır.

-Şimdi cemiyetinizin başkanı kimdir? Üyelerinin isimlerini niçin söylemiyorsun? -İki buçuk yıldan beri cemiyet de kulüp de yoktur Aklıma gelen üyelerin isimlerini söyledim. İki buçuk yıl önce cemiyet dağıldığı için kimsenin ismi aklımda kalmamıştır.

-Cemiyetinizin silâh, cephane vesairesi nerede ve kimin yanında saklanmıştır? Doğru olarak ve gizlemeyerek söyle.

-Cemiyetin silâh ve cephanesi yoktur.

-Cemiyetin evrak ve defterleri nerededir? -Benden sonra cemiyete başkan olan Nalbandyan Kirkor'a verdim. Kirkor bilir.

-Nalbandyan Kirkor nerelidir? -Kirkor'un nerede olduğunu bilmem. Bu adam aslında Sivaslıdır. Bir kolu da sakattır. Bu adam komitecilikle ünlüdür. İki, iki buçuk yıl önce buradan İstanbul'a gitmiştir.

-Bu Nalbandyan evrak vesaireyi kime devir ve teslim etti? -Bilmiyorum.

-Vermiş olduğunuz ifadeniz doğru ise imzalayınız.

-İfadem doğrudur. Ermenice ve Türkçe yazı bilmem.

Sabunciyan Dikran

Adı geçen kişi yazı bilmediğinden bu yazılı ifadesi tarafımdan onaylandı.

Mayıs 1915

İkinci Komiser Ahmet Lütfi ------------------------ -Sen bu cemiyette ne olarak ve hangi görevde bulunuyordun? -Cemiyet üyelerindendim.

-Cemiyetin başkanı, idarecileri ve üyeleri kimlerden ibaretti? İsimlerini söyle.

-Üç yıl önceki cemiyetimizin ilk kuruluşunda başkan, sorumlu müdür Çıraciyan Karabet ile Donabetyan Ohannes'ti. Sonra Nalbandyan Kirkor ile Peramas isimlerinde İstanbul'dan da iki kişi geldi. Bunlar da cemiyetin ileri gelenleriydi. Fakat bunların sıfat ve görevleri neydi bilmiyorum.

-Senin bu cemiyetin üyesi olarak Nalbandyan Kirkor ile Peramas'ın görevlerini bilmen doğaldır. Doğruyu söyle.

-Bilmiyorum, cemiyetin ileri gelenleriydiler.

-Üyesi bulunduğun cemiyetin yönetim kurulunu, idarecilerini ve üyelerinin hepsini bilmen gerekir. Bunlar kimler ise isim ve kimliklerini söyle.

-Cemiyetin üyeleri Sabunciyan Mardiros, Liceli Köroğluyan Kirkor, Aluciyan Agop ve Öğretmen Serap Dabagyan'dı. Cemiyetin üyeleri tahminen 200 kişi kadar vardı. Aradan çok zaman geçtiği için isimleri aklımda kalmamıştır.

-Nalbandyan Kirkor nerelidir ve şimdi nerdedir? -İki yıl önce buradan İstanbul'a gitti. Kendisinin Sivaslı olduğunu duymuştum. Şimdi nerede bulunduğunu bilemiyorum.

-Cemiyetin defterleri ve diğer evrakı kimin yanında gizlidir? -Ben cemiyetin kuruluşunda bir yıl kadar kulübe devam ettim. Sonra istifa ederek çekildim. Benim kulübe devam ettiğim sürece, bütün evrak ve defterler, bu dediğim Nalbandyan'ın yanında bulunuyordu. Daha sonra o adamın kime devretmiş olduğunu bilmiyorum.

-Nalbandyan Kirkor ile Peramas, İstanbul'dan beraber mi geldiler, yoksa ayrı ayrı mı? -Önce Peramas geldi. Altı ay sonra da Nalbandyan geldi.

-Bu Peramas dediğin adam nerelidir? -Peramas Rusyalıydı. Dokuz ay kadar burada kaldı. Kulüpte yatıyordu. Sonra buradan İstanbul'a gitti.

-Bu Peramas yalnız olarak mı buradan gitti? Yoksa Nalbandyan ile beraber mi? -Önceden Peramas gitti. Tahmimen 3-4 ay sonra Nalbandyan da İstanbul' a gitti.

-Mensup bulunduğun cemiyetin üyelerini senin de cemiyetin içinde olman sebebiyle bilmen doğaldır. Gizlemeyerek isimleriyle birlikte kimliklerini söyle.

-Aradan çok zaman geçti. Çoğunluğunun isimlerini hatırlayamıyorum. Yalnız Tüccar Toçar oğlu Karabet, Perukar Setrak, bir de şimdi Amerika'da bulunan Dabagyan Osep'tir. Derikli İlyas'ın oğlu Öğretmen Tevfik, Dikran Sabunciyan ve kardeşi Mardiros da vardı. Başka aklıma gelmiyor.

-Taşnaksütyun Cemiyeti başkanı, idarecileri ve üyeleri kimlerden ibaretti? İsim ve kimliklerini söyle.

-Tasnaksütyun Cemiyetinin Başkanı Pestecyan Mehran'dı. Çakuciyan Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalyan Dikran, Kazancı Karnik ile şimdi Halep'te bulunan Makaryan Mıgırdıç isimli kimseler, Tasnaksütyun Cemiyetine mensuptular. Fakat idareci mi yoksa üye miydi bilemiyorum. Başka kimseler varsa da şahıslarını tanırım, isimlerini bilemiyorum.

-Vermiş olduğun ifaden doğru ise onayla.

-İfadem doğrudur onaylarım. ------------------------ -Bu cemiyetinizin başkanı, idarecileri ve üyeleri kimlerden ibaretti? -Cemiyetimizin başkanı yoktu. Sorumlu müdürü vardı. Birisi ben, diğeri de Çıraciyan Karabet'ti. Ben ve Çıraciyan Karabet, Öğretmen Azarbek Koloyan ve Terzi Küçükkarabet. Dördümüz cemiyetin idarecileriydik. Yönetmeliğimiz gereğince bu dört idareciden benimle, Çıraciyan Karabet sorumlu müdür bulunuyorduk. Tenekeci Leon, Sabunciyan Mardiros, kardeşi Dikran, Öğretmen Serap ve Öğretmen Osep isimlerindeki adamlar üyelerdendi. Aradan çok zaman geçmesi ve cemiyetin dağılması sebebiyle, üyelerin isimlerini hatırlayamıyorum. Tahminen 30 kişi kadar vardı.

Terzi Küçükkarabet

-Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yanında gizlidir? -Ben cemiyetten istifa ederek ayrıldığımda cemiyetin bütün defterleri ve evrakını Nalbandyan Kirkor'a devir ve teslim ettim. O ne yaptı, kime verdi bilemiyorum.

-Nalbandyan Kirkor dediğin adam nerelidir? -Kendisi Sivaslıyım diyordu. Şimdi nerede olduğunu bilmiyorum.

-Cemiyetinizin silâh, cephane vesairesi şimdi nerede ve kimin yanında bulunuyor? -Cemiyetimizin silâh ve cephanesi yoktur.

-Taşnaksütyun Cemiyetinin başkanı, idarecisi ve üyeleri kimlerden ibaretti. Bunların isim ve kimliklerini söyle.

-Bunların kimlerden ibaret olduğunu bilemem, onlarla bir işim yoktu. Aramızda düşünce ayrılığı vardı. Sebebi de Taşnaklar, kilisede konferans verelim iddiasında bulunmuşlardı. Bizim cemiyetimiz ise bu düşünceye karşıydı. Bunun için onlarla kesinlikle görüşmezdik.

-Vermiş olduğun ifaden doğruysa imzala.

-İfadem doğrudur imza eder, onaylarım. ------------------------ -Cemiyetinizin başkan, idareci ve üyeleri kimlerden ibaretse, isim ve kimlikleri ile birlikte söyle.

Donabetyan Ohannes

-Aradan çok zaman geçtiği için hatırladığıma göre, Çıraciyan Karabet ve Hanili Donabetyan Ohannes sorumlu müdürdüler. Sabunciyan Mardiros, kardeşi Dikran ve Terzi Küçükkarabet Berberyan da benim gibi üyeydiler. Tahminen 30 kişi kadar cemiyetimizin mensubu varsa da şimdi isimlerini hatırlamıyorum.

-Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yanında bulunuyordu? -Ben üyelerden olmam nedeniyle, defterlerin kimin yanında bulunduğunu bilmezdim.

-Taşnaksütyun Cemiyeti Yönetim Kurulu ve üyeleri kimlerdi biliyor musun? -Bilmiyorum.

-İfadeniz doğruysa onaylayınız.

-İfadem doğrudur, yazı bilmem.

Maksimanil oğlu Terzi Serkis

Adı geçen şahıs yazmayı bilmediğinden ifadesi tarafımdan onaylanmıştır. -Cemiyetinizin başkan, idareci ve üyeleri kimlerden ibaretti.

-Cemiyetimizin Başkanı Sabunciyan Dikran'dı zannedersem. Nalbandyan bunu da cemiyetten çıkardı. Üyelerin kimler olduğunu bilmiyorum. Kulübümüz kahve gibiydi. Ben özellikle nargile içmek için giderdim.

-Nalbandyan nereden buraya geldi ve kendisi nereliydi? -Nereden geldiğini bilemiyorum. Sivas veya Erzincanlıdır .

-Senin altı ay kadar devam etmiş olduğunu söylediğin cemiyetin üyelerini bilmen doğaldır. Neden isimlerini söylemiyorsun? -Bilmiyorum.

-Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yanında bulunuyordu? -Nalbandyan'ın yanında bulunuyordu.

-Taşnaksütyun Cemiyetinin başkan, idarecileri ve üyeleri kimlerdir söyle? -Tanımıyorum.

-Cemiyetinizin silâh, cephane vesairesi şimdi nerede bulunuyor? -Bizim cemiyetimizin silâh ve cephanesi yoktur.

-İfadeniz doğruysa, onaylayınız.

-İfadem doğrudur, imzalayarak onaylarım. -Taşnakların başkanı, idareci ve üyeleri kimlerden ibaretti? -Taşnaklarla görüşmediğim için, onların kulüplerinin teşkilâtını ve kimlerin o cemiyete üye olduklarını bilemiyorum.

Agop oğlu Tüccar Tocaryan

-Cemiyetinizin silâh ve cephanesi şimdi nerede bulunuyor? -Bizim cemiyetimizin silâh ve cephanesi kesinlikle yoktur.

-İfadenizi onaylar mısınız? -Evet doğrudur imzalarım. ------------------------ -Cemiyetinizin defterleri vesairesi nerede bulunuyordu? -Cemiyetin Kâtibi Öğretmen Dabagyan Serap'ın yanında bulunuyordu.

Ohannes oğlu Serap Dabagyan

-Taşnakların başkan, idareci ve üyeleri kimlerdi? -Bunların kimlerden ibaret olduğunu bilmiyorum.

-Vermiş olduğunuz ifadeniz doğru ise imzalayınız.

-İfadem doğrudur, imzalayarak onaylarım. ------------------------ -Hınçakyan Cemiyetinin başkan, idareci ve üyeleri kimlerden ibaretti? -Cemiyetin başkanı Çıraciyan Karabet ve Donabetyan Ohannes'ti. Öğretmen Dabagyan Serap da sürekli kulübe devam ederdi. Üyelerin kimlerden ibaret olduğunu bilemiyorum.

Fotoğrafçı Çarşafciyan Karabet

-İfadenizi onaylayınız.

-Doğrudur, onaylayarak imzalarım. ------------------------ -Taşnaklar kimlerden ibaretti? -Bunların kimlerden ibaret olduğunu bilmiyorum.

Taşçı Bogos

-Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yanında bulunuyordu? -Bilmiyorum. Ben kahveciydim.

-İfadeni imzala.

-İfadem doğrudur, imzalarım. ------------------------ -Sen cemiyetle ilgili olduğun zaman başkan, idareci ve üyeleri kimlerdi? -Ben cemiyete girdiğim zaman, Liceli Kirkor Köroğluyan başkandı. Şimdi Rusya'dadır. Amerika'da bulunan Osep Dabagyan ile askerde bulunan Tenekeci Leon idareciydi. Kahveci Tuhu, Öğretmen Serap Dabagyan, Sabunciyan Dikran ve kardeşi Mardiros ile şimdi Amerika'da bulunan Tenekeci Diran üyeydi. Ben bunları tanıyorum, başkalarını bilmiyorum.

Kirkor oğlu Kahveci Tuhu

-Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yanında bulunuyordu? -Cemiyetimizin defter ve evrakı Liceli Köroğluyan Kirkor'un yanında bulunuyordu.

-Sen cemiyette hangi konumda bulunuyordun? -Cemiyetin üyelerindendim.

-Taşnaklar kimlerdi? -Onların hiçbirini tanımam.

-Vermiş olduğun ifaden doğru ise imzala.

-İfadem doğrudur, imzalarım. ------------------------ -Hınçaklarla ilgili bulunduğun zaman hangi konum ve hizmette bulunuyordun? -Pazar günleri sanat ve ticaret hakkında kulüpte öğütler verirlerdi. Onları dinlemek için gidiyordum.

Kazancı Mehran

-Cemiyetin başkanı, idareci ve üyeleri kimlerden ibaretti? -Aradan üç yıl geçtiği için, hiçbirisinin isimleri aklımda kalmamıştır. Bilemiyorum. Yalnız aklımda kaldığına göre, Çıraciyan Karabet pazar günleri kulüpte sanat ve ticaret hakkında öğütler veriyordu.

-Taşnaklar kimlerdi? -Hiçbirisini tanımıyorum.

-İfadenizi onaylayınız.

-İfadem doğrudur, onaylarım. ------------------------ -Cemiyetle ilgili olduğun zaman cemiyetin başkanı, idareci ve üyeleri kimlerden ibaretti? -Benim kulübe devam ettiğim zaman süresince, Çıraciyan Karabet, Donabetyan Ohannes, Öğretmen Azarbek Koloyan ve Terzi Karabet kulübün ileri gelenleriydi. 40-50 kişi kadar kulübe devam eden vardı. Fakat aradan çok zaman geçtiği için isimleri aklımda kalmamıştır. Ben üyelerdendim.

Basmaciyan Kazaz Ohannes

-Cemiyetin defterleri vesairesi kimin yanında bulunuyordu? -Kimin yanında bulunuyordu bilmiyorum. Haftada bir defa pazar günleri kulübe gidiyordum.

-Taşnaklar kimlerdi bilir misin? -Bilemiyorum.

-İfadeni imzala.

-İfadem doğrudur imzalarım. -Taşnakları tanır mısın? -Hiçbirisini tanımam.

Bezaz Karabet Dinikmiyan

-İfadeni imzala.

-İfadem doğrudur, yemin ederim. ------------------------ -Cemiyetinizin defterleri vesairesi kimin yanında bulunuyordu? -Nalbandyan'ın yanında bulunuyordu.

-Who were the president, administrators, and the members of the association when you were there?

-The president of our association were Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. And teacher Azarbek Koloijan was the administrator. He is in Egypt now.

-Do you know Daschnaks? -I know none of them.

-Sign your testimony.

-My testimony is correct, I swear upon God. ------------------------ -I joined the Hinjackian association two-and-a-half years ago. I went to the club for some six months. When I was attending the club meetings some Nalbandijan Kirkor came, I do not know from where. Upon the rise of difference of opinion between him and the members of our community, Nalbandijan dissolved the club never to be opened again.

Artin oğlu Çulha Matos

-Taşnaklar kimlerdi? -Bunların kimler olduğunu bilmiyorum.

-Vermiş olduğun ifaden doğruysa imzala.

-İfadem doğrudur imzalarım. ------------------------ -Ermeni Katolik Okulu'nda ne zamandan beri öğretmenlik yapıyorsun? -Geçen yıl Diyarbakır Mektebi Sultanisinde eğitimimi bitirip, öğrenim belgesi ile çıktım. Ermeni Katolik Okulunda Türkçe ve hesap derslerinin yanında, ilk kısmında da Ermenice ders veriyordum.

Tüccar Aluciyan Agop

-Okuldaki öğrenimin sırasında Hınçakyan Cemiyetine girerek kulübe devam ediyordun. Niçin doğruyu söylemiyorsun? -Ben cemiyete girmedim. Yalnız Hınçakyan Kulübünde, kulübe devam eden sanatkâr küçük çocuklara Ermenice ders veren Diyarbakırlı Artin Tarnamyan ismindeki adam bana gelerek, haftada üç gün, birer saat kulübe devam ederek ders vermekte olduğu çocuklara Türkçe dersi vermemi rica etti. Ben de üç ay kadar kulübe bu şekilde devam edip Türkçe ders verdim. Daha sonra gitmedim.

-Cemiyetin başkanını, idarecilerini ve üyelerini kulübe devam ettiğiniz zaman içinde doğal olarak birçok defa gördünüz ve konuşmuşsunuzdur. Bunlar kimlerden ibaretti? -Çıraciyan Karabet'in sorumlu müdür olduğunu duymuştum. Şimdi askerde bulunan Tenekeci Leon ile Amerika'da bulunan Dabagyan Osep de kulübe devam ediyordu. Başkalarını bilemiyorum. Orası kulüptü. Gelip gidenler çoktu. Cemiyete kimlerin mensup olduğunu bilemiyorum.

-Taşnaksütyun Cemiyeti başkanı, idareci ve üyeleri kimlerdi? 252 -Bunlarla hiç ilişkim yoktur, bilemem.

-İfadeniz doğruysa imzalayınız.

-İfadem doğrudur imzalarım.

Ermeni Katolik Okulu Öğretmenlerinden Tevfik -------------------------

Diyarbakır'ın Arapşeyh Mahallesi ve Ermeni topluluğundan Osep oğlu Tarakçı Mardu'nun aşağıda olduğu gibi alınan ifadesidir: 10 Mayıs 1915 İkinci Komiser Ahmet Lütfi

-Hınçakyan ve Taşnaksütyun cemiyetlerinden hangisindensin?

-İki yıl önce ben, Taşnaksütyun Cemiyetindendim. İki yıl önce kulübümüz dağıldı ve bir daha açılmadı. Kulübümüz dağılmadan önce iki yıl kadar kulübe devam ettim.

-Cemiyetin başkanı, idareci ve üyelerinin kimlerden meydana geldiğini ve isimleriyle kimliklerini söyle.

-Cemiyetimizin başkanı Pestecyan Mehran'dı. Penyeciyan Kirakos, Terzi Yerlisyan Ohannes (Amerika'da), şimdi Amerika'da bulunan Kıtanciyan Karabet isimli kimseler cemiyetimizin idarecileriydiler. Tahminen 100 kişi kadar üyesi vardı. Terziyan Kirakos, Tenekeci Artin, Bakkal Tomas, Kazancı Tatos oğlu Karnik. Bu dört kişi üyelerdendi. Şu anda tutukludurlar. Çoğu da burada ticaret olmadığı için, ticaret sebebiyle Amerika'ya gittiler. Aradan yıllar geçtiği için hepsinin isimleri aklımda değildir. Ben de üyelerdendim.

-Cemiyetinizin kâtiplik görevi kim tarafından yerine getirilirdi? -Kâtiplik görevini kimin yaptığını bilmiyorum.

-Sizin cemiyetinize mensup daha birçok kişi vardır. İyice düşün, isimleri gizlemeyerek söyle.

-Helvaciyan Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalyan Dikran, Kıtanciyan Agop, Derbegosyan Tuhman (besteci). İşte bunlar da bizim Taşnaklardandı.

-Hınçakyanların başkanı, idarecileri ve üyeleri kimlerden ibaretti? -Bunların başkanları Çıraciyan Karabet'ti. Sabunciyan Dikran ve Perukâr Setrak'ın da Hınçak Cemiyetinden olduklarını biliyorum. Başkalarını bilmiyorum.

-İfadeni onaylar mısın? -İfadem doğrudur, imzalayarak onaylarım. ------------------------ -Cemiyetinizin başkanı, idarecileri ve üyeleri kimlerden oluşuyordu? İsimlerini söyle.

Osep oğlu Tarakçı Mardu

-Cemiyetimizin başkanı Pestecyan Mehran'dı. İdareciler kimlerden oluşuyordu bilemiyorum. Derbegosyan Tuhman Lambacı, şimdi Amerika'da bulunan Altuncu Dikiciyan Ohannes, Tüccar Agop üyelerdendir. Kunduracı Karnik Tanyosyan (tutukludur), Mardik Osepyan Tarakçı, Kazancı Kirakos (tutukludur), Amerika'da bulunan Karabet Kıtanciyan, Dikran Bakkalyan (tutukludur). Bunlar da cemiyet üyelerindendiler. Cemiyetimizin aklımda kaldığına göre 30 -40 kadar üyesi vardır. Aradan yıllar geçtiği için isimleri aklında kalmamıştır.

-Cemiyetinizin kâtiplik görevi kim tarafından yerine getiriliyordu? -Kâtibin kim olduğunu bilemiyorum. Yalnız Pestecyan Mehran delegeydi.

-Cemiyetin defterleri ve diğer eşyaları kimin yanında bulunuyordu? -Bilemiyorum.

-Hınçakların başkanı, teşkilâtı ve üyeleri kimlerdi? -Kimler olduklarını bilemem, onlarla hiçbir sebeple görüşmezdim.

-Hınçakyan Cemiyetinden olup dışarıdan buraya gelen kimse oldu mu? Olmuşsa kimlerdir? -Tahminen üç yıl önce nereden geldiklerini anlayamadığım, Nalbandyan ve Peramas isimlerinde Hınçakyan Cemiyetine mensup iki adam gelmişti. Bunların cemiyetin ileri gelen adamlarından olduğu söyleniyordu. Bunlar ikisi birlikte gelmediler. Ayrı ayrı gelmişlerdi. Bir yıl kadar burada kaldılar ve sonra gittiler. Nereye gitmiş olduklarını bilemiyorum. İşte Hınçaklardan, dışarıdan buraya gelen yalnız bunları biliyorum. Başka bilemiyorum.

-Vermiş olduğun ifaden doğruysa imzala.

-İfadem doğrudur, imzalayarak onaylarım. ------------------------ -Hınçakyan Komitesi kimlerden oluşuyordu? -Çıraciyan Karabet ve Sabunciyan Dikran Hınçaklardandır. Bunları tanıyorum.

Agop oğlu Bezaz Dilyan Dikran

-İfaden doğruysa imzala.

-İfadem doğrudur imzalarım. ------------------------ -Bu sorduğunuz komitelerin hiçbirisinin üyesi değilim. Yalnız Taşnaklarda dört yıl önce kulüpte tiyatro oynandığı zaman, iki üç defa tiyatroda oyun oynadım.

Kazancı Karnik

-Taşnakların başkanı, kâtibi, idareci ve üyeleri kimlerdi? -Kimler olduğunu bilemiyorum.

-Hınçak komiteleri kimlerdi? -Onları bilmem.

-İfadeni imzala.

-İfadem doğrudur imzalarım. ------------------------ -Taşnak Komitesine girdiğin ve içeride bulunduğun zamanlarda komitede bulunanların sayısı ne kadardı? -Bilemiyorum.

Bezaz Bakkalyan Dikran

-Cemiyetinizin kâtibi kimdi? -Bilmiyorum.

-İfadeni onaylar mısın? -Yazı bilmem, ifadem doğrudur.

Donabet oğlu Tenekeci Artin

Söz konusu kişi yazı bilmediğinden, ifadesi tarafımdan onaylanmıştır.

12 Mayıs 1915 İkinci Komiser Ahmet Lütfi -------------------------The Testimony of the former Administrator of Cisrinebi (?) Township, Karabet Effendi, hereby presented as is:

May 4, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi

-Please tell us the names, titles, and the hometowns of the Hinjackian Committee leader, the administrator, and of the members.

-I was appointed as the administrator of the township by the Office of the Governor in the beginning of December 1913; and sworn in to quit my affiliation with the Social Democrat Hinjackian Party. As I have broken up my ties with this association then I have no knowledge of the members of the committee.

However, until the mentioned date some of the members of the Hinjackian Committee whom I remember were: Donabetijan from Hani, shoemaker Sabunjian and his brother Dikran, tailor Kucjukkarabet and his apprentice Jesuijan Serkis, merchant Tochjarian Karabet and barber Setrak and his brothers whose names I cannot recall, a teacher in the Armenian Scholl Serap Dabagian, matinée apprentice Kazanjian Dikran, Bezaz Karaber Dinikjian, cotton cloth weaver Kirakos from Eğil and his brother Mathos, stonemason Boghos who deals with Mazuculuk (prepares gallnuts to be used in leatherworks), teacher Azarbek from Palu, photographer Czharshafjian Karabet, Dabagian Osep, Basmajian Kazaz Ojannes, cauldron maker Mehran from Ergani, and coffeehouse owner Tuhu. As I have been intensively dealing with the government affairs and spending most of my time away from Diyarbakır for the last two-and-a-half years I do not recall the names of the other members of the committee.

-Please sign if you approve your testimony.

-I have written in my handwriting, it is right, I will sign.

Former Administrator of Cisrinebi Township

Karabet Effendi's Second Testimony taken as an outcome of a further necessity, hereby presented as is: May 4, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi

-What position were you in?

-I was the active manager and the accountable delegate of the Hinjackian Committee for the government.

-To whom did you leave your position after your appointment? -There were personal strives among the members of the committee in the days prior to my appointment as a government officer. Members were alienated to each other, anarchy prevailed the committee, and having had enough of those quarrels I decided to withdraw myself. As I was in the reserve forces I enrolled the army and lost my contact with the committee's affairs. I mean, as I had withdrawn from office several months before my appointment every one of the members were seeing themselves superior. On the other hand, Kirkor Nalbandijan who came from İstanbul was also here in those days. The name of the member representing the committee in the government can be found in the registries at the Office of the Governor.

Strives, I have mentioned earlier became so intensive that they reached the government soon, and even the Office of the Governor had to interfere.

-Who were the members of the committee when you were affiliated with the committee? -Aside from myself, there were Donabetijan Ohannes, and teacher Kolojan Azarbek. I do not know any other. I think the tailor Kucjukkarabet was also there.

-Who were the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun Committee? -I do not know the people who were appointed as the president, and the members of the Daschnakzoutioun Committee. However, I know the instigator Basdajian Mehran, tailor Yerisijian Dikran, and Kasparijan, Mehran, Helvagijan Dikran, Mifrikijan Dikran the teachers of the school of the committee, and the comb-maker Mardu.

-As this committee keeps its internal affairs, presidents, organization, and the names of its members secret, and as our committee's methods do not match with theirs, I do not have further information about them.

-Please approve your testimony.

-I approve that my testimony is right.

Former Administrator of Cisrinebi Township Karabet -------------------------

Following is the Testimony of David's son Sabunjian Mardiros a Member of the Armenian Community of Ferazsaif District in Diyarbakır,

hereby presented as is:

May 5, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi

-To which of the associations founded by the Armenian community, to which you belong, are you affiliated to, Hinjackian or Daschnakzoutioun? -I was a member of the Hinjackian committee that was founded in our town two years ago. I have attended the meetings of our committee for a couple of days. There was a frequenter called Nalbandijan who had come from somewhere I cannot recollect. He had made several speeches saying "the club should also be open to the women, and they should come here whenever they like…". And as I did ………, and for this reason ……… and as an out come of those some rumors started to prevail. After this incident I did not ………, and that man had left secretly then. I do not know which direction or to which town he had gone.

-Who were the president, administrators, and the members of this committee? It is clear that you know their names and identities, as you are one of the members of the committee. Please tell us.

-The house rented for the Hinjackian committee belonged to Kazarpopo. Armenians and even the Muslims were coming to this house. Coffee, tea, and nargileh were served. I was going there as well. But I did not know the president, administrators, or the members of the club. As a matter of fact I went there for a couple of days.

-What was your brother Dikran's position in the committee? Was he one of the administrators or a member? -My brother Dikran used to go to the club. But I do not know whether he was an administrator or a member of the committee. I have never asked him.

-You should know the president and the members of the club. Please tell us their names.

-I do not know the president and the members of the club. I only know of Karabet Chirajian. But I do not know whether he was the president, administrator, or a member? -It is impossible to believe that you do not know the names of the other members. Please tell us.

-I do not know.

-If you approve your testimony please sign.

-My testimony is correct. I cannot write. I will stamp it with my seal. ------------------------ -How long did you serve as the president of the association? -Some six months.

-To which of the associations founded by the Armenian community, to which you belong, are you affiliated to, Hinjackian or Daschnakzoutioun? -I was a member of the Armenian Hinjackian Association that was founded three years and two months ago. I continued as a member for a year then I resigned.

-Who were the president, administrators, and the members of your association? -Our association did not have a president. There was only an accountable principal. Chirajian Karabet and me. Chirajian Karabet and myself, teacher Azarbek Koloijian and Kucjukkarabet the tailor, we were the administrators of the association. Inline with our regulations only Chirajian and me were the accountable principals for this four. The tinsmith Leon, Sabunjian Mardiros, his brother Dikran, teachers Serap and Osep were members. As it has been quite a long time, and as the association dissolved I cannot remember the names of the members. There were some 30 of them.

-Who keeps the documents and the registry books of your association?

-When I resigned from the association, I had turned all the documents and registry books over to Nalbandijan Kirkor. I do not know what he did, or to whom he transferred them.

-Where is this Nalbandijan Kirkor from?

-He was saying that he was from Sivas. I do not know where he is now.

-Who is keeping your association's weapons and ammunition? And where? -Our association does not have weapons or ammunition.

-Who were the president, administrator, and the members of the Daschnakzoutioun Association? Tell us their names and identities.

-I do not know who they were; I did not have anything to do with them. We were of different opinions. The reason was that the Daschnaks asserted in giving conferences at the church. Our association was against this idea. Therefore, we never had anything to do with them.

-If your testimony is correct, sign it.

-My testimony is correct, I approve. ------------------------ -I had enrolled the Hinjackian association some 3-4 years ago. I joined our club for a year. Some one called Nalbandijan Kirkor came here, closed our club, and went away. The club was not opened again.

Sabunjian Mardiros

-Where was this Nalbandijan's from? And where abouts is he now?

-Then, I mean, two-and-a-half years ago he went to İstanbul. I do not where he is from.

-Were you the first elected president of these associations? -The first elected president of the association was Chirajian Karabet. He withdrew. Then, I was elected. I chaired for some six months. As I said earlier, upon the coming of Nalbandijan from İstanbul I withdrew, and he became the president.

-Who were the members and the administrators of your committee? Please tell us their names.

-Azarbek Effendi, one of the teachers at the Armenian School, was an administrator. I do not know where he is now; he may either be in Beirut or Egypt. There was also the tinsmith Leon. He was also an administrator. He is now serving in the army somewhere around Hasankale. Osep Nalbandijan was another administrator; he is serving in the army in Van. We had only three administrators. We had only 30 members. The merchant Hosh, and the cauldron maker Thomas are serving in the army in Hasankale. The other merchant Hosh from Karabash is also serving in the military. I have forgotten the names of the other members. Ten of them are in America for business.

-Who is the president of your association now? Why do not you tell the names of the members? -Both the association and the club were closed down two-and-ahalf years ago. I have told you the names I could remember. As the association was abolished two-and-a-half years ago I have forgotten all the names.

-Where did you hide your association's weapons, arsenal? Please tell us truly, and without covering.

-The association did not have any weapons or arsenal.

-Where are the documents and the registry books of the association?

-I had handed them over to Kirkor Nalbandijan who became the president after me. He should know.

-Where is Kirkor Nalbandijan from? -I do not know where he is. He was in fact from Sivas. One of his arms is deformed. He is famous for his ability in administering committees. He left for İstanbul two-or two-and-a-half years ago.

-To whom did he give the documents and the other books? -I do not know.

-If your testimony is correct, please sign.

-My testimony is correct. I cannot write in Armenian or in Turkish.

Sabunjian Dikran

As this person could not write, I approved his testimony. -There is no association now. I was a member of the Hinjackian Association that was founded here three years ago.

-What was your position in the association? -I was one of the members of the association.

-Who were the president, administrators, and the members of the association? Tell us their names.

-At the beginning, three years ago, the president and the principal were Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. Later, two men came from İstanbul, Nalbandijan Kirkor, and Peramas. They were among the prominent people of the association. But I do not know their titles or missions.

-As a member of the association you should know Nalbandijan Kirkor's and Peramas's positions. Tell the truth.

-I do not know, they were the prominent people of the association.

-You should know all the members of the executive committee, administrators, and the members of the association. Tell us their names and identities.

-The members of the association were Sabunjian Mardiros, Koroughlijan Kirkor from Lice, Alucijan Agop, and the teacher Serap Dabaghijan. There were some 200 members of the association. As it has been a long time I cannot remember their names.

-Where was Nalbandijan Kirkor from? Where abouts might he be now?

-He left for İstanbul two years ago. I heard that he was from Sivas. I do not know where abouts is he now.

-Who is keeping the documents and the registry books of the association?

-I attended the club for almost a year after the founding of the association. Later, I resigned. During my stay, Nalbandijan whom I have been telling you about was keeping all of the documents and the registry books. I do not know to whom did he turn those documents.

-Did Nalbandijan Kirkor and Peramas came from İstanbul together or separate? -Peramas came first. Nalbandijan came six months later.

-Where was this Peramas, you have been talking about, from? -He was from Russia. He stayed here for nine months. He was residing in the club. He later departed for İstanbul.

-Did this Peramas leave alone? Or left with Nalbandijan? -Peramas left earlier. Some 4-5 months later Nalbandijan left for İstanbul.

-It is obvious that you should know the members of the association, as you were a member. Tell us their names and identities without hiding.

-It has been a long time. I do not remember most of their names. But there were merchant Tochar's son Karabet, Perukar Setrak, and Dabaghijan Osep who is now in America. There were also İlyas's son Tevfik a teacher from Derik, Dikran Sabunjian, and his brother Mardiros. I cannot remember anybody else.

-Who were the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun association? Tell us their names and identities.

-The president of the Daschnakzoutioun association was Pestedjian Mehran. Chakudjian Dikran, Dilyan Dikran, Bakkalijan Dikran, cauldron maker Karnik, and Makarijan Mıgırdıch, who is now in Aleppo, were the members of the Daschnakzoutioun association. However, I do not know whether they were administrators or just members. If there were anybody else, although I know them I cannot recall their names.

-If your testimony is correct sign it.

-My testimony is correct. I approve.

Tailor Kucjukkarabet -------------------------

The testimony of Simo's son Donabetijan Ohannes, originally from Hani Village affiliated to Lice, who has been dealing with drapery trade for the last 20 years and residing in the Mısırlı District is as follows:

Donabetijan Ohannes

-Who were the president, administrators, and the members of your association? Tell us their names and identities.

-As it has been quite a long time, the only people I can remember are: Chirajian Karabet, and Donabetijan from Hani were the accountable principals. Sabunjian Mardiros, his brother Dikran, and Kucjukkarabet Berberijan the tailor were just members like me. Although there were some 30 members of our association, I do not know their names now.

-Who was keeping the documents and the registries of your association? -As I was only one of the members, I did not know who kept the documents.

-Do you know who were the executive members of the Daschnakzoutioun association, as well as the members of the association? -I do not know.

-Please sign if your testimony is correct.

-My testimony is correct. I cannot write.

Maximanil's son, tailor Serkis

As this person could not write his testimony is taken under seal by myself. -I had joined the Hinjackian Association two years ago. I joined the club for some six months. A man called Nalbandijan Kirkor came and dissolved our club. We never got together ever again.

-Who were the president, administrators, and the members of your association?

-I think Sabunjian Dikran was the president of our association. Nalbandijan removed him from the office. I do not know who the members were. Our club was like a coffee shop. I used to go there to smoke nargileh.

-Where did Nalbandijan come from? Where was he from? -I do not know where he came from. He is either from Sivas or Erzincan.

-It is natural for you to know the members of the association to which you have joined for some six months. Why do not you tell us their names? -I do not know.

-Who kept your association's documents and registries? -Nalbandijan used to keep them.

-Tell us the names of the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun association.

-I do not know any of them.

-Where do you keep your association's weapons and ammunition? -Our association does not have weapons or ammunition.

-If your testimony is correct sign it.

-My testimony is correct, I approve and sign. -Who are the president, administrators, and the members of your association? Tell us their names and identities.

-Our association was dissolved two-and-a-half years ago. The first president of the association was Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. Karabet was appointed the administrator of the township, and resigned. Donabetijan also withdrew, I do not know why. Later Sabunjian Dikran and me were elected presidents. We took office for three months. Someone called Nalbantijan came from Sivas. And dismissed my friend Sabunjian Dikran and me from the club and confiscated all the documents, registries, and the belongings. Upon this I did not want to stay in the club nay longer. And the club closed. The executive board was composed of teacher Nalbandijan Osep, Dabaghijan Osep, who is now in America, and the teacher Azarbek Koloijian. Sabunjian Dikran and me were the accountable principals of the association. The tinsmith Leon, and the drummer Hanu were members. He is now serving in the military somewhere near Hasankale. The teacher Kapripel from Rıdvan, Berberijan Kucjukkarabet the tailor Sabunjian Mardiros were also members. There wee other members as well. As it has been a long time I cannot recall their names.

-Who were the president, administrator, and the members of the Daschnaks? -As I had no affinity with the Daschnaks, I do not know anything about their club organizations, neither about the members of the association.

-Where do you keep your association's weapons and ammunitions nowadays?

-Our association definitely has no weapons or ammunition.

-Would you approve your testimony? -Who were the president, administrator, and the members of your association? Tell us their identities.

-When I joined the association four years ago, Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes were the administrators of our association. Berberijan Karabet the tailor was also an administrator. Tecaher Serap Dabaghijan was the clerk of the association. Dabaghijan Osep, Bezaz Karabet Dinikmijan, Basmajian Kazaz Ohannes, Sabunjian Mardiros and his brother Dikran, Maxiojan the baker, stonesmith Boghos, and Karain the cauldron maker were members. There were some 200 members at the time when I joined the association. But I cannot recall their names, as it has been quite a long time.

-Where were they keeping your association's documents and registries?

-Teacher and the clerk of the association Serap Dabaghijan used to keep them.

-Who were the president, administrators, and the members of the Daschnaks? -I do not know who they were.

-If your testimony is correct please sign it.

-My testimony is correct, I approve and sign. ------------------------ -I had never joined those associations. However, I used to go to Hinjackian club once a week on Sundays for almost two hours. And this was primarily for reading and writing purposes. Small school children were teaching there. People of my age, I mean people of 30-40, and even the people at the age of 50, were taking courses there. I continued the courses for five months. Then, I was taken ill, and could not attend the classes nay more.

Charshafjian Karabet, photographer

-Who were the president, administrators, and the members of the Hinjackian association? -The president of the association were Chirajian Karabet and Donabetijan Ohannes. The teacher Dabaghijan Serap was a frequnter of the club. I do not know the members.

-Please approve your testimony.

-It is correct, I approve and sign. Boghos, stone-smith.

- ------------------------The Testimony of Kirkor's son, coffeehouse manager Tuhu, a member of the Armenian Community in the Alipasha District, hereby presented as is.

May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi

-Which of the associations do you belong to? Hinjackian or Daschnakzoutioun?

-I am a member of Hinjackian association.

-When did you join the association? -I joined the association three years ago. Nalbandijan Kirkor came from İstanbul and dissolved our club. I was in the club for 8-9 months, when it was dissolved. I was serving coffee, and used to join the courses to learn writing.

-Who were the president, administrators, and the members of the association? -I do not know who was the president. However, Chirajian Karabet, Donabetijan Ohannes, and Kucjukkarabet the tailor were held in high esteem in the clulb. Cauldron maker Mehran from Ergani, Sabunjian Dikran and his brother Mardiros, and Tocharijan Karabet the merchant were also Hinjackians. The tinsmith Leaon, vegetable seller Abdo who is now serving in the army, and Dabaghijan Oseb who is in America, are the only ones I can remember so far among the others. I think there were 15-20 members of the club.

-Who were the Daschnaks? -I do not know who they are.

-Who was keeping the documents and the registry books of your association? -I do not know; I was only managing the coffeehouse.

-Sign your testimony.

-My testimony is correct, I sign. -I had joined the Hinjackian association two-and-a-half years ago. I went there for about a year to learn reading and writing. I went to Ergani, my hometown, for a while and upon my arrival I learned that the club was dissolved. I heard that Nalbandijan Kirkor came from İstanbul and closed down the club. The club never opened again -Who were the president, administrators, and the members of the association when you were here? -Kirkor Koroughluijan from Lice was the president when I joined the association. He is now in Russia. Oseb Dabaghijan who is now in America, and the tinsmith Leoan who is now serving in the army, were administrators. Coffehouse manager Tuhu, teacher Serap Dabaghijan, Sabunjian Dikran and his brother Mardiros, and the tinsmith Diran who is now in America were members. I do not know them, and I do not know any other.

-Who was keeping the association's documents and the registry books?

-Koroughlijan Kirkor from Lice used to keep them himself.

-What was your position in the association? -I was one of the members of the association.

-Who were the Daschnaks? -I do not know any of them.

-If your testimony is correct, sign it.

-My testimony is correct, I sign.

Mehran, the cauldron-maker -I joined the Hinjackian club three years ago and took part in club's activities for a year; and as I was an artisan I could not continue.

-What was your position and what service did you perform while you were with the Hinjacks? -They used to give conferences on arts and on trade in the club every Sunday. I went there to listen.

-Who were the president, administrators, and the members of the association?

-As it has been three years, I do not remember any of their names. I do not know. Yet, as far as remember, Chirajian Karabet used to give speeches on arts and trade in the club on Sundays.

-Who were the Daschnaks? -I do not know any.

-Please confirm your testimony.

-I confirm my testimony, and sign. -The Hinjackian club was established here at the beginning of the war. I joined the club then. Joined their activities for a year. Then, I quit.

Basmajian Kazaz Ohannes

-Who were the president, administrators, and the members of the association when you were there? -Chirajian Karabet, Donabetijan Ohannes, teacher Azarbek Koloijan, and the tailor Karabet were the prominent people of the association. There were 40-50 people coming to the club. For it has been a long time, I have forgotten their names. I was one of the members.

-Who kept the registries of the association? -I do not know who kept them. I was going to the club only on Sundays.

-Who were the Daschnaks, do you know? -I do not know.

-Sign your testimony.

-My testimony is correct, I approve. ------------------------ -I was one of the members of the Hinjackian association. I resigned two-and-a-half years ago, and never visited the club ever since. I went to the club for a year.

Chulha Mathos, Artin's son

-What was the disagreement between him and the members of your association? -As soon as he came he transformed the club into a coffeehouse. He even started to pronounce his own ideas saying, "women can join". We objected his impositions and attempts. For short, the club was closed down for this simple reason. A few days later, Nalbandijan moved towards Harput.

-What was your position and what service were you giving in the club while you were there?

-I was one of the members of the association.

-Who were the president, administrators, and the members of the association when you were there? Tell us their names and identities.

-The president of our association was Nalbandijan Kirkor. Sabunjian Dikran was the responsible principal. Kirkor Koroghluijan, teacher Azarbek Koloijan, Osep Nakbandiajn, and Leon the tinsmith were administrators. Sabunjian Mardiros, teacher Serap Dabaghijan, Kucjukkarabet the tailor, and his apprentice Serkis from Palu, the merchant Tocharijan, I mean Achillijan Karabet, forest ranger Bezaz Karabet Dinikmijan, Kazaz Basmajian Ohannes, Mehran the cauldron maker, and the coffeehouse manager Tuhu were the members. Donabetijan Ohannes and Chirajian Karabet were also there. There were about 35-40 members of the association. This is all I can remember. Most of the members are now in America dealing with trade.

-Who was keeping the documents and the registries of your association?

-Nalbandijan was.

-Who were the Daschnaks? -I do not know who they are.

-If your testimony is correct, sign it.

-My testimony is correct. I sign. ------------------------ -How long have you been teaching at the Armenian Catholic School?

Alugijan Agop, Merchant

-I have graduated from the Diyarbakır Mekteb-i Sultani (a school affiliated to Lyceé de Galatasaray) with a teaching certificate last year. I was teaching Turkish and mathematics at the Armenian Catholic School, and Armenian at the primary school as well.

-You have joined the Hinjackian Association and the club, while you were a student, why do not you tell the truth? -I have not joined the association. However, Artin Tarnamijan, who was teaching Armenian to the artisan children, came one day and asked me to teach Turkish for three days a week, each an hour, to the students he was teaching at the club. And I accepted the offer and went to the club to teach Turkish for three months. Then I quit.

-It is obvious that you might have seen and talked to the president, administrators, and the members of the association frequently while you were there. Who were they? -I had heard that Chirajian Karabet was the responsible principal. The tinsmith Leon who is now serving in the army, and Dabaghijan Osep who is now in America were coming to the club. I do not know others. It was a club. There were many people coming and going out of the club. I do not know the members of the association.

-Who were the president, administrators, and the members of the Daschnakzoutioun Association? -I have no relation to them. I do not know.

-Please sign if your testimony is correct.

-My Testimony is correct. -I was a member of the Daschnakzoutioun Association two years ago. Our club was dissolved two years ago and never opened again. I joined the club for two years before it closed down.

Tevfik Teacher at the Armenian Catholic

-Who were the president, administrators, and the members of the association? Tell us their names and identities.

-The president of our association was Pestedjian Mehran. Pestedjian Kirakos, Yerlisijan Ohannes the tailor (in America), and Kitanjian Karabet who is now in America, were the administrators of association. There were about 100 members of the association. Some of the members were Terzijan Kirakos, the tinsmith Artin, the grocer Thomas, Karnik the son of the cauldron maker Tathos were four of the members. They are now under arrest. Most of them went to America, as there was not enough trade opportunities here. As it has been so long a time I cannot recall all their names. I was one of the members.

-Who was the clerk of your association? -I do not know who the clerk was.

-There must be other members of your association, tell us their names without sparing any.

-Halvagijan Dikran, Dilijan Dikran, Bakkalijan Dikran, Kıtangijan Agop, Derbegossian Tuhman (a composer), were also from our Daschnaks.

-Who were the president, administrators, and the members of the Hinjacks?

-Their president was Chiragijan Karabet. I know that Sabunjian Dikran and Perukâr Setrak were members of the Hinjack association. I do not know any other.

-Would you confirm your testimony? -My testimony is correct. I approve by signing. -Who were the president, administrators, and the members of your association? Tell us their names.

-Pestedjian Mehran was the president of our association. I do not know about the administrators. Derbegossian Tuhman Lambadji, Dikigijan Ohannes the goldsmith who is now in America, and the merchant Agop are among the members. Karnik Taniossian the shoe-maker (under arrest), Mardik Osepian the comb-maker, Kirakos the cauldron-maker (under arrest), Karabet Kıtangijan who is now in America, Dikran Bakkalian (under arrest). They were also members. As far as I can remember there were 30-40 members of our association. As it has been years I cannot recall their names.

-Who was the clerk of your association? -I do not know. But, Pestedjian was a delegate.

-Who is keeping the documents and the registry books of the association? -I do not know.

-Who were the president, administrators, and the members of the Hinjacks? -I do not know. I have never had spoken to them.

-Were there any other Hinjack who came here from any other place? If so who were they? -Some three years ago, two members of the Hinjackian association, whom I have never knew from where they had come, called Nalbandijan and Peramas came here. It was said that they were prominent people in the association. They did not come together. They came here separately. They stayed here for a year and left later. I do not know where they might have gone. I only know these people of the Hinjacks. I do not know any other.

-If your testimony is correct, sign it.

-My testimony is correct. I approve by signing. -When you were in the association who were the president, administrator, and the members? -I know that Petedjian Mehran was the president of the association. I do not know the administrators. Bakkalijan Dikran, cauldron-maker Terzijan Kirokos, Karabet Ziveroghlu the garment-maker, Dikran Chakugijan, Migirdic the butcher, and the comb-maker Mardik Osepijan were among the members of the association. Karabet Ziveroghlu is serving in the army now. Bezaz Dikran Halvagijan, and the streetlamp-lighter Tuhman Derbegossian were also members of the Daschnaks. When I was in the club there were about 50 members. I cannot recall all their names. Ohannes Dikidjian and the tailor Perissian Ohannes are now in America.

-Who was the clerk of your association? -I do not know any clerks. All the affairs of the club were managed by Pestedgijan Mehran himself.

-By whom the Hinjackian Committee was composed?

-Chiragijan Karabet and Sabunjian Dikran were Hinjacks. I know only those two.

-If your testimony is correct sign it.

-My testimony is correct. I sign.

Karnik, the cauldron-maker.

- ----------------------- -I am affiliated to none of those associations you ask. But, when the Daschnaks were holding plays at their clubs, four years ago, I had taken parts in two or three plays.

-Who were the president, clerk, administrator, and the members of the Daschnaks? -I do not know who they were.

-Who were the Hinjack committee members? -I do not know any of them.

-Sign your testimony.

-My testimony is correct. I sign. -------------------------The Testimony of Donabet's son, the tinsmith Artin, a member of the Armenian Community, who resides in the Şeyhmatar District, is hereby presented as is:

Bezaz Bakkalijan Dikran

May 12, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi -Which of the associations are you affiliated to? Hinjackian or Daschnakzoutioun?

-I was a member of the Daschnakzoutioun Association. Our club was dissolved two years ago and never opened again. When I joined the association I went there for about six months.

-Who were the president, administrators, clerk, and the members of the association when you were there? -Pestedjian Mehran was the president. Chakudjian Dikran, and the cotton cloth weaver Kirakos, the comb-maker Mardu, Terzijan Kirakos and the streetlamp-lighter Tuhman were members. I do not know any other Daschnaks.

-When you were in the Daschnak Committee how many members were there? -I do not know.

-Who was the clerk of your association? -I do not know.

-Could you please confirm your testimony? -I cannot read. My testimony is correct. Şâm-ı Şerîfe'de Sâlihiye Caddesi'nin Fındık Sokağı'nda Yetmiş Üçüncü Alayın Birinci Taburunun Binbaşısı Râgıb Beyin hânesinde hidmetçi neferi olduğu anlaşılan Kilisli (Ador Kuyumcıyan -Allahverdi Kuyumcıyan) tarafından Kilis'de Sineyker Kumpanyası me'mûrlarından ve Hınçakyan Komitesi'nin mahall-i mezkûr Şu'be Reisi Agob Basmaciyan'a yazılan 25 Mayıs 1914 târihli mektûbdur. "Mündericâtı câlib-i dikkâttir" Evvelâ hal-i hatırınızı bil-istifsâr ve sânîyen mahsûsen selâm ederim. Bizi suâl ederseniz hamd olsun vücûdca çok rahatım ve Kilis'den çıktım çıkalı şimdiye kadar size mektûb yazamadığımdan dolayı müteessifim. Fakat: Şimdiye kadar pek meşgûl olduğumdan şimdi ancak bu mektûbu yazabildim. Bundan akdem komite rüfekâmdan birkaçına mektûb yazdım ise de ma'a-t-teessüf hiçbirinden cevâb alamadım. Bu mektûbu yazmaktan maksadım iki mes'eleden haberdâr olmak ve bahsetmekdir. Birincisi; mukaddes komitemiz ne yolda işliyor, arkadaşların komiteye karşı olan hamiyyetleri nasıldır? Adedleri azaldı mı? Yoksa (inşâllah çoğaldı mı?) bunlara dâir vesâir Komiteye âid işlerden hiç değilse mütehassir sûretde bir mektûbunuzu taleb ederim ki benim de fikrim bu mes'eleler üzerine keyiflensin.

İkincisi Amerika'ya vesâir başka yerlere gerek askerlikden ve gerek para kazanmak için veya eziyetden kurtulmak için kaçan arkadaşlara birkaç söz söylemek efkârındayım. Fakat; afvedersiniz cesaretime ben, onlara söz söyleyecek adam olmadığımı bilirim. Ben vaktiyle yürüttüğüm mesleğin îcâbâtındandır diyerek yazmağı münâsib addediyorum (Eyvâh ki şimdi mesleğime hidmet ediyorum):

Sevgili arkadaşlarım.

Evvelâ cümlenize selâm ederim. Ve bizi soranlara da çok rahat olduğumu beyân ederim. Yalnız bir rahatsızlığım var ise o da sizinle beraber olmadığımdır. Zararı yok, bu da geçer. Bir gün tekrar sizinle birleşir, konuşur ve güleriz inşâllah. Ancak size bu mektûbu yazmakdan maksadım ricâ kılıflı bir iki mes'eleden bahsetmekdir. Bana gücenmeyeceğinizi bilirim. 3 -Bundan birkaç sene evvel şu'bemiz tarafından (Zeytûn)da icrâ edilen teşkîlât ve şu'benin bugünlerde adem-i intizâma dûçâr olduğu ve bâhusûs şu'be ile müdîr (Aharferyan) beyninde birçok ihtilâfât zuhûr ettiği tahakkuk eylediğinden esbâb-ı ihtilâfın muvazzahan bildirilmesi için hemen mahallîne bir tahrîrât yazılmasına karar verildi.

Evvelâ arkadaşlar, istemem ki biriniz askerlik sebebiyle Kilis'den dışarı çıksın. Askerlik dediğiniz şeyin hiçbir çetin ciheti yoktur. Bir Ermeni genci için asker denmek o gence ne kadar şeref olduğunu evvelce ben de bilmezdim. Şimdi ise askerliğin ne kadar şerefli olduğunu anlıyorum. Askerlikden kaçmak yanlış bir i'tikâddır. Çünkü; Ermeni milletinin bu kadar senelerden beri yediği silleyi ve vuran elleri durdurdu. Bunun için biz kendimizi bahtiyar addedmeliyiz. Çünkü; bizim günümüzde meydana çıktı. Evet, askerden kaçan bir genç kendini cesur addedmesin. Ne devletine ve ne de bize lâzım olan şey kendisinde bulunmuyor. Milletine bugün bir Ermeni genci askerden kaçar ise bundan, otuz sene sonra Ermeni milleti on adam zâyi' etmiş olacaktır. Eğer her genç ben asker olmayacağım diye kaçar

Celse: 25 Ağustos 1913

Karar: 1 -(Malkon Arabatlıyan) isminde bir delikanlının komitemiz efrâdı miyânına kayd ve idhâli için vermiş olduğu istid'â kabul olunarak, kendisinin (Paylak) Müfrezesine ilhâkı taht-ı karara alınmış ve bu bâbda müfreze reisine de iş'âr-ı keyfiyyet edilmesi takârrür etmişdir.

Celse: 913 Karar: 1 -Patrik efendinin Kilis ziyâretleri esnâsında fırkamız nâmına resmî istikbâlde bulunmak üzere efrâdımızdan elliyi mütecâviz arkadaşların müsellâh olarak sıra ile bulunmasını ve en önde de fırkamız tarafından ihzâr edilen iki bayrağın küşâdesine karar verildi.

Celse: 11 Mart 1914 27 Şubat 329 târihli ve 866 numrolu hükûmet-i mahallîye tezkeresine cevâb:

Karar: Mezkûr tezkerede hükûmet, fırkamız efrâdıyla hey'et-i idâre a'zâlarının kâffesinin esâmisiyle terceme-i hallerinin irsâlini taleb etmekde ise de, meclis efrâddan münâsib gördüğü kırk kadarıyla idâre a'zâsından üçünün terceme-i halleri yazılmaksızın esâmisini hâvî bir cetvelin irsâline ve 27 Şubat târihli tezkerenin 11 Martta yedlerine vâsıl olduğunun yazılacak tezkere-i cevâbiyeye dercine karar verildi. Vaziyet-i hâzıramız gayet buhranlıdır. Bâ-husûs Ermeni meselesinin meydân-ı siyâsetde tekrar mevzû-i bahs olması efkârımızı şiddetle işgâl etmektedir. Biz Ermeniler, Hınçakyanlar müteyakkız ve mutebassır bulunmak mecbûriyetindeyiz. Komitemiz ta'lîmâtına ihtimâm etmeliyiz. Faâl, işgüzâr ve kavî arkadaşlar ilâvesiyle müfrezelerimizi teksîr ve takviye etmeliyiz. Muhâfazâ-i nefs kaziyyesine cehd ve gayretinizi tezyîd etmeli. İntihâbât için tarafınıza bir adam gönderecek idik. Fakat te'hîr olundu. Çokdanberi mektûbunuzu alamadık. Türkiye'nin giriftâr olduğu fevkalâde buhranlı vaziyyet-i hâzırası, bâ-husûs Ermeni mes'elesinin tekrar mahâfil-i siyâsîyyede mevzû-i bahs olması ezhân-ı umûmîyyeyi şiddetle işgâl etmekdedir. Ufk-ı siyâsetde nâgehân, zuhûryafta olacak fırtınalara delâlet eden mezâlim-i sehabpâreler peydâ olmasına karşı gayet mütebassır ve müteyakkız bulunmamız iktizâ ediyor. Biz Ermeniler ve bâ-husûs Hınçakyanlar, müteyakkız ve mütebassır olarak fa'âliyetemize germiyyet vermeliyiz. Meclis idâre a'zâlığına intihâb olunmanızla mukaddes bir vazife başına geçdiğinizi istihbâr eyleyerek ziyâdesiyle mesrûr olduk. Hey'et-i faâleden arkadaşımız Giyork'dan aldığımız ma'lûmâta göre intihâba olan liyâkatınız müberhen olmakla tebrik ve tasdik ederiz.

Reis

Fakat! Maksada vusûl vazifeyi elde etmekle değil, fedâkârâne hidmet, ciddî gayretle kâbil olacağı sizce de malûm bir hakikâtdir. Şu halde tâli'i elinize teslim olunan felekzede Ermeni milletinin ihyâsı ve kesb-i kuvvet eylemesi için menfaat-i umûmiyeyi menfaat-i husûsiyenize,kat kat müreccah tutacağınıza kat'îyyen emin olduğumuzu kemâl-i sürûrla beyân ederiz. Bâhusûs verdiğiniz kararlar mesrûriyetimizi bir kat daha tezyîd etti. Lâkin kararlar ne kadar parlak , ne kadar hayat-bahş olsa kâğıt üzerinde kalmağa mahkûm bulundukça, netîcenin fâideden ziyâde mazarrat, kuvvetden ziyâde, zaaf tevlîd edeceği sizce de malûmdur. Verilen kararlar tatbîk edilmeli. Muvaffakiyetin başlıca şerâitinden biri de budur. Komitemizin oradaki teşebbüsâtı hakkında her aybaşı idâremize ma'lûmât i'tâ etmeniz meşrûtdur.

Ermeni hicretinin günden güne ne derece vahim bir şekil aldığını şimdiye kadar gazetelerden veya başka menâbi'den istihbâr etmişsinizdir. Bunun Ermeniler için ne derece mühlik bir vak'a olduğu Türk Hükûmetince Ermeni mevcûdiyetine kıtâl kadar şiddetli bir darbe olduğu aşikârdır.

Bu, Ermeni meselesini suya düşürmek için Türklerin çevirdiği bir plân olduğundan, o taraflarda zuhûru muhtemel hicret meselesinin bir saat evvel basdırılmasına elden gelen gayretinizi esirgememelisiniz.

Milletimizin bekâ-yı-zîr olmasını arzu eden herhangi bir Ermeni evvelâ şurasını bilmelidir ki, millet, millî duygu, millî muhabbet ile bekâ bulabilir. Hiss-i millîyetden mahrum bir millet aynı zamanda yaşamaktan da mahrumdur. Milletin bekâsına en büyük vâsıta, en zarûrî çâre olan millîyet duygusunu te'mîn için çocukları millî mekteblerde okutmalıdır. Şu halde masumlarınızı Amerikan kolejlerine ............... müesseselerine göndermek mahzan cinayetdir. O mekteblerde hissiyât, ruh yok. Ciddî ta'lîm, fedakâr Ermeni hazırlayan mekteb istiyor iseniz, işte Kilis mektebiniz (Kilikyan Koleji). Hicret hakkındaki bahsimizden ahvâl-i hâzıra hakkında bir fikir edindiniz zannederiz? Ermeni meselesinin, bütün Avrupa matbûâtını ve siyasiyyûnunu işgâl ettiği bir zamanda tâbi'i olduğumuz Türk Hükûmetinin bize karşı tutunacağı meslek ne olabilir? Bu pek derin mesele olmayıp, hicret meselesinden kolay istihrâc olunabilir.

Sevgili arkadaşlar: Gâyet nazik dakikalardayız. Bulunduğumuz saatler Ermeni zulmünü ta'yîn edecekdir. İmdi müdâfaa-i nefs için her vakit imdâd dileyeceğimiz iki büyük kuvvet (yukarıda Allah, aşağıda silâh) dır. Bütün hayatımızda bu sizin için bir düstûr olmalıdır. Evvelâ şunu bilmelidir ki Hamidlere, İzzetlere serfürû' etmeyen ve darağaçlarından havfetmeyen Hınçakyan efrâdı, hiç olmazsa şimdi kanun huzurunda olsun menâfi'-i şahsiyesini istihzâr etmeli idi.

İşte beyân-nâme hakkındaki cevâbımız:

Şu'bemiz bundan iki ay akdem kongreye dâvet olunduysa da bu dâveti nazar-ı i'tîbâra almadı. Binâen-aleyh şu'bemiz bu kongreye iştirâk etmemiştir.

Pasinler kazası dâhilindeki Ermeni köyleri sekenesinin tefahhus-ı ahvâl ve harekâtı zımnında o cihetlere gönderilen me'mûrdan ba'zı ma'lûmât-ı mühimmeyi hâvî alınan varaka sûreti manzûr-ı 'âlî-i kumandânîleri buyrulmak üzere leffen takdîm kılındı. Ol bâbda emr ve irâde hazreti men-le-hül emrindir. 22 -------------------------Diyarbekirli Mardirosyan Setrak'a âid evrâk ve mekâtîb Numro 1. El yazısıyla yazılmış bir şarkı defteridir ki baş tarafında mürekkeble yazılmış kısmı Gramyan'a ait Türkçe ibâreli şarkıdır. Kurşun kalemle yazılmış olub kenarları çizilen şarkılar kâmilen ihtilâl çıkarmak, ayaklanmak, Ermenistan teşkîl etmek, Kürdleri kahretmek, Hınçakyan kahramanlarının menâkıbını zikretmek gibi ihtilâlkârâne teşebbüslerden ibârettir. İçerisindeki üç parça kâğıttan birisi Tiflis'de Bedros Perosyan adresini, ikincisi Diyarbekir Protestan Maârif Cemiyeti damga ve mührünü hâvî olup, köylerine sekiz kişi atlı asker geldiğini ve Hamid Ağa ile Hüseyin Çavuş'un iyilikleri nazar-ı dikkate alınmaya lâyık olduğunu, üçüncüsü Ermeni marşı olup muhteviyâtı hareket-i milliyeyi teşvîk ve teşcî' husûslarından bâhistir.

2. İmzâsız yazılmış kâğıt olub, karısı Müslüman olub bir şeyhin yanındaki adamla tezvîc ettiğinden dolayı kocası karısına hitâben kendisi de Müslüman olduğundan o adamdan ayrılıp yine kendisine varmasını teklif eylemektedir. Kâğıtta karı tarafından verilmiş cevâblar olub, beni Kürd kaçırmadı, ben Müslüman oldum, ona vardım sözleri de mündericdir ki bu bir mektûbtan ziyâde karı-koca arasında teâtî edilen mektûblardan çıkarılmış bir hülâsa olsa gerektir.

3. Ehemmiyetsiz bir hüsn-i hat, şakî defterinden ve İngilizce, Ermenice ba'zı ta'lîmlerden ibârettir. 12. Yazanın imzâsını muhtevî olmayan bir tiyatro piyesidir ki tasavvur edilen bir Selim Şah'ın zamanını göstermekte ve Ermenilerin zulm, sefâlet, kahtlıkdan çektiklerini tasvîr eylemektedir. Sonu da (Âsâyiş berkemâldir) cümle-i istihzâ'kârânesiyle hitâm bulmaktadır.

13. Ehemmiyetsiz bir tiyatro piyesinden ibârettir.

14. Salîb-i Ahmer teşkîlâtı serlevhası altında yazılmış bir nizâmnâmedir ki Taşnaksütyun Komitesi teşkîlâtına merbût ikinci derecede bir teşkîlât olmak muhtemeldir. Daha ziyâde Salîb-i Ahmer nâmı altında Taşnaksütyun Komitesi, merâkiz-i tâlîyesi nizâmnâmesi olmak ihtimâli vardır. Maksad 1 (Ermeni kadınlarının efkârını yükseltmek), 2 (kendilerine şahsî ve ailevî terbiye vermek), 3 (istihsâl-i hürriyet için çalışmak) husûslarıdır. İşbu evrâkın ilk dört sahifesi zâyî' olmuştur. Beşinci sahifesinden i'tibâren başlıyor.

Muhteviyât-ı ta'mîk edilince toplanan paraların Taşnaksütyun teşkîlâtı merkezlerine gönderileceği ve para için kimsenin merkezden hesap soramıyacağı cihetleri de göze çarpıyor. Gündüzleri dersler tertîb etmek, geceleri nutuklar vermek, hâsılı propaganda ederek milletin hukûkunu muhâfazaya sâî olmak bu teşkîlâtın cümle-i vezâifinden görülmektedir. Şu halde bunun ma'lûm olan Salîb-i Ahmer'le bir alâkası yoktur. Sırf bir komite teşkîlâtıdır. Ermeni mağdûrîn-i siyâsîyyesine ve çeteler müsâdemâtında sakat kalan ve vefât edenlerin ailesine yardımda bulunmakta cümle-i vezâifinden gösteriliyor. Diğer aksâmı tertîbât ve sûret-i ictima' vesâireyi muhtevîdir. Müdîriyyetince tarassut altına alınıp tahrîkât ve tesvîlâtlarına devâm ettikleri takdirde Romanya'dan tard ve teb'îd edileceklerini Emniyet-i Umûmiyye Müdîriyyetinin va'd ve ifâdesine 'atfen arz eylemiş idim. Bu husûsdaki teşebbüsâtın semeresi görülmeğe başlamıştır. Fi-l-vâki' bu defa İbrâil Şehbenderliğinden vârid olan bir raporda eyyâm-ı ahîrede gönüllü Ermenilerin Rusya'ya muhâceretleri tamamiyle ta'til edildiği ve işbu muhâcereti teşvîk için Romanya'nın bilâd-ı sâiresinden şehr-i mezkûre gelen ser-gerdelerin azîmet ettikleri ifâde olunmuş ve şimdiye kadar Rusya'nın Reni limanına gitmek üzere Kalas'dan vapurlara râkib olan Ermenilerin mikdâr-ı mecmû'ı dört yüze bâliğ olup bunlardan yüz ellisinin İbrâil'den gitmiş oldukları ilâveten serd ve ityân edilmiştir. Bir menba'-ı diğerden istihsâl eylediğim ma'lûmata nazaran Bükreş'den dahi ekseri Bulgar teb'âsından olan elli kadar Ermeni gönüllü olarak Rusya'ya gitmişdir. İşbu keyfiyet-i hicretin vakt-i zamaniyle önünü almak ve dâire-i sirâyetini tahdîd eylemek için lâzım gelenler nezdinde teşebbüsât-ı lâzimede bulunulacağı gibi Ermeni mu'teberânından ba'zı zevât tarafından da bu husûsda buradaki Ermenilere nesâyih-i lâzime de bulunulmakda olduğunu arz eylerim. Ol bâbda. ettiği eşhâsın ictimâ'ları neticesi üzerine Türkiye'de rahatları olmadığını ve ufak bir kuvvetle geldiklerinde kendilerinin müsellâh ve müheyyâ olduklarını ve nice Türkleri katliâm edeceklerini ve havâli-i mezkûredeki askerin kuvvet vesâiresi topu bulunmadığı düşman zırhlısına firâr ederek ihbâr eylemek vazifesiyle sevk edildikleri merkezindedir. Bu bâbda medhaldâr ve şüpheli kesân tevkîf edilmekle beraber tedâbir-i lâzıme ittihâz edildi. 12 Şubat 330 yine mezkûr mıntıkada İskenderun'a giden şimendüfer yolunun otuz dördüncü kilometresinin ilerisinde Azirli karyesinin Payas cihetinde deniz kenarındaki sazlık içinde devriye efrâdımız tarafından helyosta işaretine mahsus iki tarafı siyah ortası kırmızı bir camlı bir ayinenin bulunduğu kaymakamlığın iş'ârından anlaşılıyor. Bunun üzerine Osmaniye'de bulunan Jandarma Alay Kumandanı Avni Beye telefonla evâmir-i lâzımeyi verip Erzin'deki mıntıka kumandanına da telefonla teblîgatta bulundum. O mıntıkada hiçbir Ermeni kalmamak üzere Dörtyol'daki Ermenilerin kâmilen Osmaniye, Ceyhan ve Adana'ya sevkleri lüzûmunu bildirdim. Haçin kazasında Hınçak Komitesi tarafından yine hükûmet aleyhine kıyâma daveti hâvi duvarlara yapıştırılan kâğıtlar üzerine tevkîf edilenlerin hemen dîvân-ı harbe sevk olunmak üzere merkez-i vilâyete gönderilmeleri ve mahallince ona göre tedâbir ittihâzı lüzûmunu cevâben yazdığımı berâ-yı ma'lûmat arz eylerim.

Harbiyye

- ------------------------Dâhiliyye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti

Ordû-yı Hümâyûn Başkumandanlığı Vekâlet-i Celîlesine Devletlü Efendim Hazretleri;

Dörtyol Ermenileri hakkında Adana vilâyetinden alınan 13 Şubat 330 tarihli telgrafnâmenin sûreti manzûr-ı âlîleri buyurulmak üzere leffen takdîm kılınmış olmakla olbâbda emr ü fermân hazret-i men leh-ül-emrindir.

12 Rebî-ül-âhır 333 14 Şubat 330

Dâhiliyye Nâzırı

Tevkif edilenler hakkında pek ciddî tedâbir ittihâz edilmesi için ısrar edilmelidir.

-------------------------

20/12/330

Şam vâsıtasıyla Dördüncü Ordu Kumandanlığına 30 Kânûn-ı sânî de Dörtyol mıntıkasından düşman gemisine firâr eden üç Ermeni'den başka 11 Şubat tarihinde de yine o mıntıkanın sazlıklarında Dörtyollu Agob isminde birinin derdest edildiği ifâdesinden Türkiye'de rahatları olmadığını ve o havâlîdeki askerin kuvveti ve topsuz bulunduğunu ve ufak kuvvetle geldikleri hâlde kendilerine müsellahan iltihâk ve Türkleri katliâm edeceklerini düşman sefâinine ihbâr için sevk edildiği anlaşılmakla medhâldâr olanların tevkîf ve o mıntıkadaki Ermenilerin Osmaniye, Adana cihetlerine nakli emrini verdiği ve Haçin kazasında Hınçak Komitesi tarafından hükûmet aleyhine kıyâm ve daveti hâvî duvarlara yapıştırılan kâğıtlar üzerine tevkîf edilenlerin dîvân-ı harbe verilmekte olduğu Adana vilâyetinden 13 Şubat tarihli telgrafnâme ile bildirilmektedir. Adana mıntıkasındaki Ermeni komitelerinin hâl-i fa'âliyete girmekte olduklarını gösteren bütün şu ahvâl-i âsâyiş şikenâne tedâbir-i şedîde ittihâzını ve tevkîf edilenlerin ve edileceklerin serîan icrâ-yı muhâkemeleriyle hemen tecziye edilerek tevessüüne mahall bırakılmamasını îcâb ettirmektedir. İcrâât neticesinde pey-der-pey ma'lûmât î'ta buyurulması.

Dâhiliyye Nezâretinin Adana vilâyetinden alub tebliğ ettiği ma'lûmâta göre Dörtyol Ermenilerinden üç kişinin düşman gemisine firârı münâsebetiyle icrâ edilen tahkîkât esnâsında birçok âmâl-i ihtilâl keşfolunduğu anlaşılmaktadır. Ele geçen mütecâsirîn hakkında 12 Şubat 330 tarihli teblîgât-ı umûmiyeye göre Dördüncü Orduca yapılan icrââtdan ma'lûmât i'tâsı.

------------------------- Kendilerini her meselede haklı haksız himâye eden düvel-i muazzamanın kendi başlarının derdine düştükleri şu sırada isyân ve şekâvet izhâr ediyorsa ma'rûz kalacakları ahvâli Ermeni ukalâsının derk ü teemmül etmeleri lâzım geleceğinden umûmî bir Ermeni isyânına ihtimâl veremiyorum. Ma'mâfîh şu mülâhazât sırf mütâlaât-ı şahsiyeden ibârettir ve mahiyet-i mesele tamamıyla ma'lûm olmadığı için isâbetini de te'mîn edemeyeceğim derkârdır.

Mülhakâta teblîgât

Zeytûn'da asker firârîsi ba'zı Ermenilerin gösterdikleri tavr-ı muhâlefet ve isyân üzerine devletçe te'dîblerine teşebbüs edilmiştir. Hükûmet yalnız erbâb-ı cerâim ve muhâlefeti te'dîb eder ve hakk-ı te'dîb münhasıran hükûmete âiddir. Ermeni vatandaşlarımızın kısm-ı a'zâmı bu şer zümre-i kalîlenin şu hareketlerinden müteessir oldukları gibi kendilerinin vatana merbûtiyetleri de her türlü şüphe ve tereddüdden âzâde olduğundan şu vesile ile ahâlîden hiçbir ferdin Ermenilere vesâir vatandaşlarına karşı muâmelât-ı tecâvüziye ve tahkîriyede bulunmamasına begâyet itina edilmelidir. Bunun gibi gerek Ermenilerden gerek efrâd-ı sâireden memleketin sükûn ve asâyişini ihlâl edebilecek teşebbüsât ve tevessülâtta bulunacaklar haklarında yalnız kuvve-i hükûmetle te'dîbât-ı serî'a ittihaz edilmeli ve hiçbir sûretle efrâd-ı ahâlînin müdâhalesine meydan ve imkân bırakılmamalıdır. Şu ihtârâta harfiyen riâyet edilmesi ve bilhassa tarafınızdan takayyüdât-ı mütemâdiyede bulunulması matlûb ve mülzemdir.

Dâhiliyye Nezâretine

C. 30 Eylül 331 şifre telgrafnâme-i devletleri Maraş mutasarrıfına burada iken tevdî' edilmişdi. Merkez-i livâya avdetinden sonra bugün bir derkenarla iâde etmiştir. Derkenar aynen âtîye yazıldı. Bu eşkıyânın müsâdeme neticesinde derdest edilmeyip Zeytûn mu'teberânının tavassutları üzerine dehâlet ettikleri sahih ise de Mutasarrıf, bir tabur askerle Zeytûn'a azîmet etmiş ve eşkıyâ' için çare-i halâs kalmamış ve diğer cihetle idâre-i örfiyenin ibka' ettirilmesi dehşet ve cesaretlerini büsbütün kesretmiş olduğundan şu dehâlet bir istîman-ı ıztırârîden başka bir şey addolunamaz. Maa-mâ-fîh siyâset-i devlet şu sırada Zeytûn Ermenileri hakkında af ile muameleyi îcâb ediyorsa bu cihetle takdir devletlerine âiddir. Yalnız senelerce ta'kîb edildikleri halde derdestleri mümkün olamayan ve yirmiyi müteaddid katl ve cinâyâtıyla gıyâben i'dâma mahkûm olan şakîlerin afları pek ziyâde sûi te'sîri ve âtîde o havâlînin sükûnet ve asayişinin muhtell olmasının mûcib olacağı dahi nazar-ı dikkate alınmak muvâfık olur re'yindeyim. Murahhas ile mekteb muallimi ve diğer iki şahıs divân-ı harbe tevdî' olunmak üzere mutasarrıf tarafından gönderilerek iki gün evvel merkez-i vilâyete vasıl oldular. Murahhası burada olan katogigosun müracaâtı üzerine istenildiği zaman teslim olmak şartıyla serbest bıraktım. Şu ma'rûzât ve mutasarrıfın derkenarı mündericâtına nazaran iktizâsının sûret-i sarîhada emr buyurulması. Hükûmet-i Osmâniyyece tanzîmi mutasavver olan Kırmızı Kitaba dercedilmek üzere Rusya Hükûmetinin ötedenberi aleyhimizde vuku' bulan teşvîkât ve mekâsıd-ı hâinânesiyle isti'mâl ettiği vesâit-i siyâsîyyeyi mübeyyin 98 maddeyi muhtevî vesâik leffen takdîm kılınmış ve Kırmızı Kitaba geçirilmesi münâsib görülmeyen fıkarâtın üzerleri kırmızı kalemle işaret edilmiş. Ol bâbda.

- -----------------------

Âsâyiş Şu'besi Müdîriyyetine Hükûmet-i Osmâniyyece tanzîmi mutasavver olan Kırmızı Kitaba dercedilmek üzere neşrinde cihet-i askerîyece mahzûr olmayan vesâiki Hâriciye Nezâreti talep ediyor. Bu maksada binâen hâl-i harbin hudûsünden mukaddem Rusların tashîh-i hudûd bahânesiyle vâki' olan tecâvüz ve taarruzlarını mübeyyen ne gibi vesâik-i mühimme var ise bu nokta-i nazardan tedkîki ile mütâlaalarının iş'ârını ve vesâik-i mezkûrenin de şu'beye irsâlini ricâ ederim.

-------------------------

Van Vilâyeti

Mahmûdî Kaymakamlığının 19 Şubat 330 târih ve 125 numrolu tahrîrâtı sûretidir.

Cevâben şerefvârid olan 2515 numro 16/17 Şubat 1330 târihli şifre telgrafnâme-i âsıfânelerinin kabul ettirdiği lüzûm ve hâssaten ilham ettiği cesaretle kazânın düşmandan istirdâdını müteâkib mahsûs bir me'mûr i'zâmıyla icrâ ettirilen tedkîkât netîcesini nâtık tanzim olunan cetveli takdîme mecbûr oldum. Bunun bir sûreti daha evvelce vâli beyefendi hazretlerine takdîm kılınmış idi.

Asırlardan beri Saltanat-ı İslâmiyyenin sâye-i zıll-ı rehâgârında kayıtsız ve esefsiz bir ömrün tekmîl nikâtını idrâk eden vatandaşlarımızın kendilerine bugünkü kuvvet-i hayatlarını kazandıran unsur-ı ma'sûm-ı İslâm hakkında revâ gördükleri misilsiz fecâyî'in bir levhâ-i ciğersüzî olan şu defteri mütâlâa ederken vicdanlar mahzûn bir begâ-yı mâteminin nihayetsiz cereyânları içinde boğulmak derecelerine geliyor.

Her nasılsa; nisvân için hürmet emreden yirminci asrın, nefretle târihe kaydedeceği bu lekeli sahifeleri vatanın sîne-i mecrûhunda yaşanan, bugün bile hükûmetin sâye-i sahâbetinde emin ve mes'ûd bir hayat yaşayan Ermeni vatandaşlarımızdır..... Bunların ma'sûm ve bâkir kızlardan başlayarak yetmiş yaşındaki erkeklere kadar İslâmlar hakkında tâbiiyyetin her hakkını, insânîyetin her şerefini, târihin nefretini, Allah'ın gazabını unutarak tatbîk ettikleri şenâ'ate karşı hükûmetin bugünkü mevki'i -bî-şübhe-ikbâl-i âti-i devlet nâmına her türlü hissiyât-ı kin, intikamdan tecerrüdle muhafaza-i sükûna çalışmak ve bu sükûnu her tarafta takrîre sa'y etmektir.

Ermeni cemiyetlerinin, hükûmetin ihtiyâr-ı sükût etmesinden bilistifâde münferiden, bazan da müctemi'an fakat her zaman için mütevâliyen vuku'bulan müracaatları yalnız bir maksadı ihtivâ ediyor ki, o da kat'iyyen çetelere iltihâk eden milletdaşlarının sâha-i fa'âliyyetini perdelemek, kapamakdan ibârettir.

Hükûmet böyle sonsuz ve manâsız müracaâta son cevab olarak bu defter muhteviyâtını irâe ettiği gün, müracaâtların da sonu gelmiş addedilebilir. Binâen aleyh muktezâsı takdîrât-ı sâmîlerine mevdû' olmakla ol bâbda.

-------------------------

Mahmûdî Kaymakamlığının 2 Mart 331 târih ve yedi numrolu tahrîrâtı sûretidir.

28 Şubat 330 târihli şifreli telgrafnâme-i sâmîleri arîza-i cevâbiyesidir. 1 Mart 331 Komitelerin bilhassa Saray ve havâlîsinin târih-i ahîr-i hayatını kanlarla boğan fa'âliyet-i mel'ûnesi seferberliğin bidâyet-i i'lânından başlamıştı. Ermenilerin bu civârdaki insan kasaplıkları ise hükûmetin kazayı tahliyesinden bir saat sonra ve Rus istîlâ kuvvetinin kasaba merkezine vusüllerinden iki gün evvel başlamıştı. Bu iki gün zarfında vuku'a gelen macerâ-yı elîm, ma'sûm İslâm ırkının nasîb-i siyah bedbahtını fazlasıyla ikmâl etmiştir. Yevm-i mes'ûd-ı istirdâd ferdâsında pâyansız bir ezâ-yı vicdan ile meşhûd olan vakâyi'a âid tanzîm edilen defter evvelce tanzim kılınmış idi. İkinci liste: Zamanla ittisa' eden ma'lûmâtın bir zübdesi ve rûh-ı mübârek-i İslâmiyyete vuku' bulan hakâretin en hakîkî levhasıdır. Muhtemeldir ki te'âkub-ı ezmân bu listeye daha birçok sahâif-i meş'ûm ilâve edecektir. Her safhası bir melâl-i amîk ile kaydedilen bu defterin kadınlara revâ görüldüğünü musavver olan faslı, ruh-ı insânîyeti lerzedâr-ı haşyet ve nefret kılacak bir levha-i denâettir. Hele her teklifin reddinde a'zâ-yı vücûdiyesinden birini gâib eden bir babaya kendi eliyle evlâdını boğazlatmak derecesinde yapılan şenâatin sâha-i vicdâniyânda halk ettiği te'sîri ifâde için müeddâsına müracaat edilecek bir kelime yoktur.

Ermeniler bu hareketleriyle İslâm'a değil, İslâmiyet'e taarruz etmiş ve başlarında mevsim zarûriyetiyle beyaz sarık taşıyan birçok kimseleri, libâsının kisve-i Muhammedîye nisbetinden dolayı akla gelmez azablar ile katleylemişlerdir.

Kaza merkezinden başlayarak kurâdaki mesâcidi ahıra tahvil etmeleri, bütün talebe-i ilmî cebr ile Nasraniyyete sevk eylemeleri ve kaza Müderrisi Molla Yusuf Efendinin biraderi Molla Mehmed Efendiyi hâiz olduğu sıfat-ı ilmiyyeye bin türlü hakâret-i müstehceneden mâ-adâ buralardan tardedildikleri gün beraberlerince götürmeleri hep bu ihânet cümlesindendir. Ermenilerin din ve ehl-i İslâm'a vuku' bulan taarruzât-ı âdiyesi, neşri mutasavver olan Kırmızı Kitaba yegâne mevzû' teşkîl edecek derecede bîhaddir. Bununla beraber tamamen zabt ve kaydı müyesser olamayan sahîfei sergüzeşt-i müellemden alınan şu parçalar, teessür-i zâtîden tecerrüde gayret etmiş bir vicdânın hâsıla-i şühûd ve rü'yetîdir. Mâhiyet-i hâdisâta bir kelime bile ilâve edilmediğinin arz ve te'mîniyle ikinci liste kopyasının leffen takdîmine mücâseret kılındı. Ol bâbda.

Van Vâliliği -------------------------Osmanlı Ordû-yı Hümâyûnu Başkumandanlık Vekâleti 1 nci Şu'be Müdîriyyeti Dersaâdet 14-3-331

İkinci Şu'beye:

Birinci Şu'be de bu bâbda bir müsvedde kaleme almış idi. Bununla diğerinin karşılaştırılarak mezc ve tevhîdinden sonra Hâriciyeye yazılması ricâsıyla takdîm.

Harekât-ı Harbiyye Şu'besi Müdîri İsmet

-------------------------vilâyetlerini bir iğtişâş-ı dâimî hâlinde bulundurmak Rusların ehass-ı emelleri olduğu senelerden beri tevâli eden vakâyi'-i ma'lûme ile müsebbit bulunmaktadır. Van Şu sûretle de bizi zarar-dîde eden Rus Hükûmeti diğer taraftan da Bitlis'te Molla Selim, Barzan'da Abdüsselâm vakâyi'ini ihdâs ve ihzâr ile iştigâl etmiş olduğu cereyân eden muâmelâttan müstebân olmuş ve Rusların bu gibi vakâyi'i ihdâs ederek bir müdâhale-i müştereke ile hudûdlarımızdan içeri girmek zemînini ihzâr ettikleri anlaşılmıştır. Bu bâbda Rus Hükûmetinin ne gibi teşvîkât ve mekâsıd ve ne gibi vesâit ile nerelerde ne gibi iğtişâşlar çıkarmış olduğuna dâir telhîsen cem' ve telfîk edilmiş 98 kadar vesâik-i resmiyye târihleriyle çıkarılmış ve bir defter hâline konarak rabten takdîm edilmiş ve hükûmetimizce tanzim edilecek Kırmızı Kitaba geçirilmesi münâsip görülmeyen fıkarâtın üzerleri kırmızı kurşun kalemle işaret edilmiştir.

M a y ıs 331

Harbiyye Nezâreti Müstakil Asâyiş Kısmı, ------------------------- 5. Kıtaâtta bulunan ve hâssaten hudûd taburlarında ve hudûda civâr bulunan kıtaâttaki Ermeni efrâdından bir kısmının silâhlarıyla firâr ettikleri ve Rusya'ya geçtikleri tahakkuk ediyor. 6. Köylere tebdîl-i hava sûretiyle giden veyahud münferit sûretle yakalanan Müslüman askerlerinin Ermeni köyleri civârlarında katledildikleri görülüyor. Ve hatta Lazistan ve Havâlîsi Kumandanlığına merbût Mantelli Bataryası Mülâzım-ı evveli Sabri Efendinin (Hösmasa) karyesinde ikâmet etmekte olduğu hâne sahibi Ermeni Bedros tarafından sûret-i fecî'ada parçalanarak evin bahçesine gömüldüğü ve bir hafta sonra meydana çıkması üzerine Bedros'un derdesti için giden jandarmalara isti'mâl-i silâhla yakalanacağı anlaşılır anlaşılmaz intihar ettiği tahakkuk ediyor. Bu sûretle rüfekâ-yı melâneti meydana çıkamıyor.

Bu ve buna mümâsil birçok vakâyi'-i münferide taaddüd ve tekessür ediyor.

Yukarıdan beri ta'dâd edilegelen ihzârat ve tertîbâttan dâhilde büyük bir hareket-i ihtilâliyyenin hazırlanmakta olduğu Üçüncü Orduca anlaşılmış idi. Esâsen tertîbât-ı ihtilâliyyenin uzun zamandan beri lâzım gelen mahallerde ihzâr edildiği ve muktezî eslihâ, mevâdd-ı nâriyye ve infilâkiyyenin iddihar edilmekte olduğu cereyân-ı hâlden istidlâl ediliyordu. Aşağıda sırası geldikçe zikredileceği vechile vilâyât-ı şarkiyyede başlıca ihtilâl merâkizi (Van), (Bitlis), (Erzurum), (Karahisar), ve ikinci derecede olmak üzere (Sivas), (Kayseri), (Diyarbekir) intihâb ve buralarda müfettiş-i umûmîler, harb kumandanları, çete reisleri ta'yîn ve tesbit edildiği ve seferberlik i'lânında bütün Taşnak şuabâtına, on üç yaşına kadar olan erkeklerin komiteye a'zâ kayıt ve teslîh edilmeleri emir ve tebliğ olunduğu Sivas vakâyi'i akabinde Ermenilerin divân-ı harbdeki ikrârlarından anlaşılmış idi.

Merkez-i ihtilâl olan mevâki' tetkik edilecek olursa menzil hutûtunun geçmekte olduğu başlıca nukâtın intihâb edilmiş olduğu görülür. Esâsen Hükûmet-i Osmaniyye i'lân-ı seferberîde jandarma kuvvetinin büyük bir kısmını seyyar orduya almış Kürd menâtıkı ikinci sınıf jandarmalara terk etmiş idi. Vuku' bulacak ihtilâl, ordudan bir kısım kuvvetin Kürdlere sevkini istilzâm edecek ve hatta denilebilir ki orduyu elîm bir vaziyete sokacak idi. İşte bu sıralarda her tarafta Ermeni harekât-ı ihtilâliyyesinin başlamak üzere olduğu haberleri alınıyordu. Bundan mâ-adâ komitecilerin ma'iyyetleriyle hudûdu geçerek, Van'a ve Bitlis'e dağıldıkları ve İslâm köyleri arasında münferit bulunan Ermeni köyleri ahâlîsinin, toplu bulunan Ermeni köylerine hafiyyen taşındıkları ve bu tahliye edilen köylerde ancak ihtiyar ve malûllerin berâ-yı muhafaza bırakıldıkları ma'lûmatı alınıyordu. Nihâyet ilk harekât-ı ihtilâliyye (Bitlis) vilâyetinde baş gösterdi. Bitlis vilâyetinde komitelerin en muntazam ve kuvvetli teşkîlâtı (Muş)'da ve Van'a hem-hudûd olan (Hizan) kazasının (Karkar) havâlîsinde idi. Gerek (Muş)'ta ve gerekse (Hizan)'da on beş gün zarfında müteaddid mahallerde kıyâm, asker ve jandarmaların itlâfına başlanıldı. Şöyle ki: 27 / Kânûn-ı sânî / 330'da Hizan kazasının Karkar nahiyesine tâbi' (Ahkis) cihetindeki (Sekûr) karyesine gönderilen iki jandarmaya artık tekâlif-i hükûmete itâat etmeyeceklerini ve bir daha gelmemelerini söyleyerek jandarmaları kovarlar. Bunun üzerine sekiz jandarmadan ibâret gönderilen müfreze köye duhûliyle dâhilde tahassun eden komitenin şedîd ateşi karşısında altısının şehid ve diğer ikisinin firâra muvaffak olduğu haberi alınıyor. Ve ayrıca Korsor karyesine gönderilen iki jandarmadan da ma'lûmât alınamıyor. (Korsor), (Sekûr), (Arşin) karyelerinde de külliyetli Ermeni çetelerinin toplanarak civâr İslâm köylerine taarruza başladıkları ve pek ziyâde fecâyi' ve mezâlim îkâ etmekte oldukları haberi geliyor. (Karkar) havâlîsindeki bir kısım çete kuvvetinin de merkez-i kaza olan (Hizan)'a hücûm ederek orayı zabta çalışıyor.

İhtilâl bu havâlîde kesb-i tevessü' ederek Hizan'ı zabta gelen Ermeni çeteleri merkez-i kazada bulunan jandarma ve ahâli-i müsellâhanın mukâvemeti karşısında tevakkufa mecbur oluyor. Bitlis'ten Jandarma Alayı kumandanı kumandasında kuvvetli bir müfreze tahrîk edildiği gibi Van vilâyeti de haberdar edilerek, Gevaş'tan ve ayrıca Van'dan da bir müfreze sevk olundu. Gevaş'tan Hizan istikâmetine gelen müfreze Gevaş yolunun çeteler tarafından tutulmuş olması hasebiyle icrâ edilen müsâdemede jandarmalardan altısının şehid ve birinin mecrûh olduğu anlaşılıyor. Müfreze takviye alarak ilerliyor. Van'dan ve Bitlis'ten sevk edilen müfrezeler de (Kapan Yolu), (Arnis) karyelerini işgâl, Hizan'ı muhasaradan kurtarıyor. Ve müfrezeler taarruzunu Ahkis'e tevcîh ediyor. İki gün müsâdemeden sonra (Ahkis) ve (Beygırı) karyeleri işgâl olunuyorsa da usât firâra muvaffak oluyor. 4 / Şubat / 30'da müfrezeler Tasu karyesinde tecemmu' ve tehditkâr bir vaziyet alan usâta tevcîh ediyor. Bir gün şedîd bir mukavemetten sonra mezkûr karye de zapt ediliyor. Ba'de (Korsu), (Sikor) karyeleri iki günlük muhârebeden sonra işgâl olunuyor. Buralarda pek çok Rus şapkası, Rus techîzâtı bulunuyor. Ve buralar müstâhkem bir sahrâ mevzii hâline sokulmuş olduğu görülüyor. Vak'a, ibtidâsında (Sikor) karyesinde şehid edilen jandarmaların gözleri oyulmuş, ciğerleri çıkarılmış, kafaları ezilmiş olduğu hâlde taşlar arasında bulunuyor. (Viris) karyesinin esnâ-yı işgâlinde Vanlı Komite Reisi İşhan'ın damgalı kısrağı elde ediliyor. Maktûlîn miyânında Van'ın Hurunis karyesinden Keşiş'in oğlu olup Van havâlîsinde pek çok şöhret alan Komite Reisi Vahan ile Sekûr karyeli Kalon'un cesetleri görülüyor. Vahan'ın maktûlîn arasında bulunuşu merkûmun Van'dan sûret-i mahsûsâda gönderildiği anlaşılmış idi. İhtilâlin buralarda şu sûretle başlaması akabinde Muş ova köylerinde de âteş-i isyân zuhûra geldi. 28 / Kânûn-ı sânî / 30'da yani Hizan vak'asından bir gün sonra Muş merkez kazasına merbût Sironk karyesi civârından geçmekte olan müfreze âni ateşe ma'rûz kalarak yoluna devâm edemedi ve müsâdemeye tutuştu. Müfrezeden hayvan ve insan telef oldu. Muş'tan üç zabit kumandasında gönderilen müfrezeler müsâdemeye yetişerek komiteyi abluka etti.

Netice-i müsâdemede komite efradından dokuzunu meyyiten elde etti. Diğerleri abluka hattını yararak firâra muvaffak oldu. Aynı günde (Akâan) nahiyesinin (Kümes) karyesinde bulunan nahiye müdürü ile jandarma müfrezesinin bulunduğu hâne, komite tarafından abluka edilerek sekiz saat müsâdeme edildi ve müdîrin ma'iyyetinde bulunan dokuz jandarmayı bir sûret-i fecî'ada şehid ve hâne, komite tarafından ateşlendi. Müdîr ve ma'iyyetindeki bir nefer yangın alevleri içinde gece karanlığında firâra muvaffak oldu. Hâdise fâillerinin derdest ve te'dîbi için Muş Depo Alayından gönderilen müfrezeler, komitelerle iki gün yaptığı müsâdeme de komite efrâdının firârı ile neticelenerek, bir muvaffakiyet elde edemedi. (Kümes) Vak'ası günü (Muş) Taşnak Komitesi Murahhası (Rupen) ile Muş Taşnak Komitesi rüesâsından Esro'nun bulunması ve bil'âhire sevk edilen müfrezelerle komitelerin müsâdemesi esnâsında komite efrâdının bu iki şahıs tarafından sevk ve idâre olunması hususunun tahakkuk etmesi ihtilâlin mahiyet-i hakîkiyyesi hakkında bir fikir vermiş idi. Zaten Rupen ile Esro'nun bu vak'adan sonra Muş'a gelmeyerek, çeteleriyle etrafa saldırmaya ve hükûmeti tehdit etmeye başladılar. Kümes ve Sironk vak'aları fâillerinin Muş'a tâbî (Irak) Manastırı'na tahassun ettikleri hükûmetce haber alınarak 12 / Şubat / 330'da Mülâzım Ahmed Efendi kumandasında bir müfreze sevk edildi. Müfrezenin manastıra takarrübü sırasında müfreze yandan ve ileriden âni ve şedîd bir ateş içinde kaldı. Müfreze Kumandanı Ahmed Efendi ile müfrezeden dört neferin şehid ve mutebâkî müfreze efrâdının akşama kadar müsâdemeye devâmla gece karanlığında çekilmesiyle neticelendi. Bu müfrezeyi takviye etmek üzere 14 / Şubat 330'da Muş Depo Alayından ikinci kuvvetli bir müfreze gönderildiyse de komite efrâdının firâr etmiş ve manastırın tahliye edilmiş olduğunu gördü. Fakat komiteye ilticagâh olan bu manastırı dâimî işgâl altında bulundurdu.

Yine 13 Şubat 330'da Muş'tan (Sason)'a giden dört jandarma neferi (Geligüzan) civârında ve dere kenarında yemek yemekteler iken (Geligüzan) ahâlîsinin taarruzuna dûçar olarak, baltalarla parçalanmış ve cesetleri bir saat mesâfeye nakledilerek gömülmüş idi. Bu jandarmaların birdenbire ortadan kaybolmaları, komite tarafından imhâ edildiği anlaşılmış idi. Tahkîkâtın o nokta-i nazardan devâmı cihetine gidilerek, (Geligüzan) civârında ve dere kenarında fecâ'atın icrâ edildiği mahalde bazı emâreler görülmüş, bu sûretle hükûmet tâkîbâtını Geligüzan'a nakl eylemiş idi. Neticei tahkîkâtta fâilleri meydana çıkarılarak, derdest ve divân-ı harbe tevdî' edildi. Fâiller vak'ayı bütün fecâatiyle divân-ı harb huzurunda itiraftan çekinmediler. Artık bu gibi hadisât yekdiğerini takîb ve veliyy ediyordu. Hükûmet ise tahaddüs eden isyânın, ânında ve mahallinde kemâl-i şiddetle bastırması komitecileri şaşırtmış ve Bitlis vilâyetinin her tarafında Ermenileri nisbeten sükûnete rücû' ettirmiş, nüfûz-ı hükûmetin, komite nüfûzundan daha müessir olduğunu Bitlis Ermenilerine tanıttırmış idi. Hükûmete isti'mâl-i silâh etmeyen Ermenilerin mal ve canlarının zarardan sıyâneti daha ziyâde te'sîrini göstermiş, gerek Muş'ta ve gerekse Bitlis'te Taşnak olmayan Ermeni mu'teberânı hâdisâtı alenen tel'în eylemişlerdi.

Meb'ûs Papasyan Muş'ta bulunuyor ve bu harekâtı merkezden idâre eyliyor idi. Hâdisâtın kendi nokta-i nazarına göre hâlledilememesi üzerine derhâl hükûmete gelerek (Hizân), (Kümes), (Sironk), (Manastır) vakâyî'ini ihdâs edenlerin birtakım asker firârîsi câhil kimselerden olduğu, Kümes, Sironk hâdisâtı asker kaçaklarının hıyânetinden, Manastır vak'ası ise firâren Manastır'a saklanmış olan asker firârîlerinin üzerine müfrezenin âni gitmesi, firârîlerin havfını bâis olmuş ve bu sûretle müfrezeye silâh isti'mâl etmiş olduklarını ve Taşnak komitesinin tekevvün eden bu gibi hâdisâttan kat'iyen medhali olmadığını iddiâ etmekte ve komitenin îcâb ederse hükûmete muâvenet edeceğini teklif etmekte idi. Bu sûretle bazı Ermeni firârîlerinin hıyânetlerini bahâne ederek, komitenin medhâldâr olmadığını Muş Hükûmetine keyfiyeti arz eden Meb'ûs Papasyan Efendi, hükûmetin âni ve şedîd olan icrââtı karşısında bütün tertîbât-ı ihtilâlkârânesinin meydana çıkacağından korkuyordu. Derhâl İstanbul'da Ermeni patriğine hâdisâtı başka tarzda anlatmak üzere mektûblar gönderdi. Ve Ermeni patriği şu sûretle hükûmete mürâcaât etti.

"Beşar Çeto ve Mehmed Emin gibi adamların ahîren Bitlis vilâyeti âsâyiş ve inzibâtının muhâfazasına me'mûr edilmeleri hasebiyle, Ermenilerin felâketlere ma'rûz kaldıkları ve (Karkar) nahiyesine muzâf (Halis) ve (Hınz ve Ruhte) karyeleri kâhyalarının jandarmalar tarafından katledildiğinden teheyyüc eden ahâlînin de bi'l-mukâbele dört jandarmayı öldürdükleri, (Ziko) karyesinde jandarmaların küçük bir çocuğu alenen öldürmeleri ve merkeze getirilmekte olan sekiz asker firârîsinden dördünün yolda muhafızlar tarafından katledilmeleri üzerine bi'l-mukâbele iki jandarma neferinin öldürüldüğü ve jandarmaların zulüm ve ta'addîyâtlarına karşı ahâlînin mukaddesâtını muhafaza etmeyip de ahâlî bizzat müdâfaada muztarr kalırsa buna isyân şekli verilerek ihrâk-ı büyûta, yağmaya ve katl-i nüfûsa kalkışması muvâfık-ı adâlet olamayacağı ....." Mesâilin sûret-i tahkiki ve vak'ayı bu tarzda tekevvün etmiş ise müsebbiblerinin şedîden tecziyesini İstanbul, Üçüncü Ordu Kumandanlığından taleb ediyor ve başkaca olarak "Meksi" hâdisesinin hudûsüne müdîrin sebep olduğu hakkında Ordu Kumandanlığına Elaziz'den ihbârâtta bulunuluyor. Bunun üzerine Ordu, 33 ncü Fırka Kumandan Vekili Miralay Veysi Bey riyâsetinde, bir hey'et-i tahkîkiyyenin sür'at-i i'zâmını Elaziz'de On Birinci Kolordu Kumandanlığı Vekâletine emrediyor.

Netice-i tahkîkâtta:

1. Beşar Çeto ve Mehmed Emin'in Bitlis vilâyeti âsâyişine me'mûr edildiklerinin aslı olmadığını anladı. Esâsen Beşar Çeto'nun seferberlik bidâyetinde gönüllü olarak ma'iyyetiyle Âzerbaycan'a gittiği ve o târihten üç ay evvel Hoy Muhârebesi'nde şehid olduğu tahakkuk etti.

Mehmed Emin ise üç ay evvel Âzerbaycan'a giderken yolda Ermenilerin pususuna tutularak mecrûhen hânesine avdet ve el'an taht-ı tedâvide olduğu ta'ayyün etti.

2. Bitlis vilâyeti dâhilinde katledilmiş hiçbir Ermeni kâhyasının mevcûd olmadığı hey'et-i tahkîkiyyenin netice-i tahkîkâtından anlaşıldı.

3. (Ziko) karyesinde katledildiği patrik efendi tarafından iddiâ olunan çocuğa gelince (Ziko) nâmında (Bitlis) vilâyeti dâhilinde bir karyenin mevcûd olmadığı ve Bitlis vilâyeti dâhilinde jandarmalar tarafından bir çocuğun katli mugayir-i hakîkat olduğu tebeyyün etti. 4. Patrik efendinin iddiâsı vechile mukâbele-i bi'l-misil veyahud jandarmaların zulüm ve ta'addiyâtına karşı müdâfaa-i meşrûa-i 'an'in-nefs hâlinde olmayıp, müte'ârrız ve müte'addî oldukları tahakkuk etti. Tahkîkât ve tedkîkât-ı vâkıadan müstebân olduğu vechile Beşar Çeto ve Mehmed Emin'e isnâd edilen muhâfaza-i âsâyiş meselesinin vaktiyle şehid edilip bugün ortada bulunmayan bir adama atfedilmesi ve vilâyetin hangi mevkiinin âsâyiş ve inzibâtının muhâfazasına me'mûr edildiklerinin tasrîh edilmemesi ve vilâyet dâhilinde mevcûd olmayan bir köyde bir çocuğun katledildiğinin iddiâ edilmesi, iddiânın derece-i sıhhatine büyük bir delildir. Bu sûretle Bitlis vilâyetini saran âteş-i isyân nisbeten teskîn edildi. Zaten bunu ta'kîb eden Van ve Karahisar kıyâm-ı umûmîlerinden de anlaşılacağı vechile buradaki hareket, hükûmeti şaşırtmak ve kuvvetlerin doğmasına sebep olarak, âni darbenin Van'dan vurulmasını düşündükleri tahakkuk etti. Binâen bu hâdisâtı ta'kîben düşünüldüğü vechile Van kıyâm-ı umûmîsi baş gösterdi.

Dâhiliyye Nezâreti

Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti 3052 Kalem-i Mahsûsa Ordû-yı Hümâyûn Başkumandanlık Vekâlet-i Celîlesine Sadâretden Başkumandanlık Vekâletine yazılan işbu tezkerenin aslından istinsâh olunmuşdur.

Devletlü Efendim Hazretleri

Ermeni komitelerinin Memâlik-i Osmâniyyedeki teşkîlât-ı ihtilâliye ve siyâsîyyeleriyle öteden beri kendilerine bir muhtâriyyet-i idâre te'mînine ma'tûf olan teşebbüsleri ve i'lân-ı harbi müteâkıb Taşnak Ermeni Komitesinin Rusya'da bulunan Ermenilerin derhal aleyhimize hareketine ve Memâlik-i Osmâniyye'deki Ermenilerin dahi ordunun dûçâr-ı zaaf olmasına intizâr ederek o zaman bütün kuvvetleri ile ihtilâl eylemelerine dâir ittihâz ettikleri mukarrerâtı ve her fırsattan istifâde etmek sûretiyle memleketin hayât ve istikbâline te'sîr edecek harekât-ı hâinâneye cür'etleri bi-l-hâssa devletin hâl-i harbde bulunduğu şu sırada Zeytun ile Bitlis, Sivas ve Van'da vukû' bulan hadisât-ı âhire-i isyâniyye ile bir kerre daha teeyyüd etmiş ve esasen merkezleri memâlik-i ecnebiyyede bulunan ve el-yevm unvanlarında bile ihtilâlcilik sıfatını muhafaza eden bütün bu komiteler mesâîsinin Hükûmet-i Osmâniyye aleyhine olarak her türlü esbâb ve vesâite mürâcaat sûretiyle netice-i emelleri olan muhtâriyyeti istihsâl maksadı etrafında toplandığı ve Kayseri ve Sivas ile mahall-i sâirede meydana çıkarılan bombalar ile Rus ordusuna gönüllü alaylar teşkil ederek Ruslarla birlikde memlekete saldıran ve an-asl Osmanlı memleketi ahâlîsinden olan Ermeni komite rüesâsının harekâtı ve Ordu-yı Osmânîyi arkadan tehdid etmek sûretiyle pek büyük bir mikyasda alınan tertibât ve neşriyâtları ile tahakkuk eylemişdir.

Binâen-aleyh hükûmet kendisi için bir mesele-i hayâtiye teşkîl eden bu kabil tertîbât ve teşebbüsâtın temâdîsine hiçbir zaman nazar-ı iğmâz ve müsâmaha ile bakamayacağı ve menbâ-i mefsedet olan komitelerin hâlâ mevcûdiyetini meşrû' telâkki edemeyeceği cihetle şifâhen de görüşüldüğü vechile bil-umûm teşkîlat-ı siyâsîyyenin ilgâsına lüzûm-ı acil hissetmiş ve îcâb eden tedâbiri ittihâz eylemiştir. Nubar'ın Hınçak ve Taşnak ve emsâli komitelerin gerek pây-ı tahtda ve gerek vilâyâtda bulunan şuabâtının derhal sedleri ile evrak ve vesâikin kat'îyyen ziyâ' ve imhâsına imkân bırakmamak sûretiyle müsâderesi ve komiteler rüesâ ve erkânının müteşebbis eşhâsı ile hükûmetce tanınan mühim ve muzırr Ermenilerin hemen tevkîfi ve bulundukları mahaller de devâm-ı ikâmetlerinde mahzur görülenlerin vilâyât dâhilinde münâsib görülecek mevâki'de toplattırılarak firârlarına meydan bırakılmaması ve îcâb eden mahallerde silâh taharrîye başlanarak her türlü hâl ve ihtimâle karşı kumandanlar ile bil-muhâbere kuvvetli bulunulması ve icrââtın hüsn-i tatbîki esbâbının te'mîn ve istikmâli ile zuhûr edecek evrak ve vesâikin tedkîki neticesinde tevkif olunan eşhâsın divân-ı harblere tevdî'i münâsib görülmüş olmakla mazhar-ı tensîb bulundu, buyurulduğu takdirde iktizâsına tevessül olunmak üzere keyfiyetin iş'ârına müsâade buyurulması bâbında emr u ferman hazret-i men leh-ülemrindir. Menâtık-ı harbiyyeye civâr mahallerde sâkin Ermenilerden bir kısmının hudûd-ı Osmâniyyeyi a'dâ-yı devlete karşı muhâfaza ile meşgul olan Ordu-yı Hümâyûnun harekâtını tas'îb ve erzâk ve mühimmât-ı askeriyye nakliyyâtını işkâl ve düşman ile tevhîd-i âmâl ve ef'âl ve bi-l-hâssa sufûf-ı a'dâya iltihâk ve memleket dâhilinde kuvâ-yı askeriyyeye ve ahâlî-i ma'sûmeye müsellahan ta'arruz ve şuhûr ve kasabât-ı Osmâniyyeye tasallut ile katl ve nehb ü gârete ve düşman kuvâ-yı bahriyyesine erzâk tedârikiyle mevâki'-i müstâhkemeyi irâeye cür'etleri bu gibi anâsır-ı ihtilâliyyenin sâha-i harekâtdan uzaklaşdırılmasına ve usâta üss-ül-harekât ve melce' olan köylerin tahliyesini icâb ederek bu bâbda ba'zı gûnâ icrââta başlanılacağı ve min-el-cümle Van, Bitlis, Erzurum vilâyâtıyla nefs-i Adana, nefs-i Sis ve nefsi Mersin müstesnâ olmak üzre Adana, Mersin, Cebel-i Bereket, Kozan livâları ve nefs-i Maraş müstesnâ olmak üzre Maraş sancağı ve Haleb vilâyetinin merkez kazâları müstesnâ olmak üzre İskenderun, Beylan, Cisrisugur, Antakya kazâları kurâ ve kasabâtında sâkin Ermenilerin vilâyât-ı cenûbiyyeye sevkine bi-l-ibtidâr Van vilâyetiyle hem-hudûd olan kısm-ı şimâlîsi müstesnâ olmak üzre Musul vilâyetine ve Zor sancağına ve nefs-i Urfa müstesnâ olmak üzre Urfa sancağının kısm-ı cenûbiyyesine ve Haleb vilâyetinin şark ve şark-ı cenûbî kısmına ve Suriye vilâyetinin kısm-ı şarkîsinde ta'yîn ve tahsîs edilen mahallere nakl ve iskânına devam edilmekde bulunulduğu beyânıyla menfa'at-i esâsiyye-i devlete muvâfık telakkî edilen bu cereyânın usûl ve kâide-i muttarideye rabtı lüzûmunu ve bu bâbda bazı ifâdâtı mutazammın vârid olan 13 Mayıs 331 târihli ve 270 numrolu tezkere-i aliyyeleri Meclis-i Vükelâ'da lede-l-mutâla'a fi-l-hakîka devletin muhâfaza-i mevcûdiyyet ve emniyyeti uğrunda tevâli eden icrâât ve ıslâhât-ı fedâkârîsi üzerinde icrâ-yı sû-i te'sîre sebeb olan bu kabil harekât-ı muzırranın icrâât-ı müessire ile imhâ ve izâlesi kat'iyyen muktezî ve nezâreti celîlelerince bu emirde ibtidâr olunan icrââtdaki isâbet bedîhî olduğundan iş'âr-ı devletleri vechile muharrer-ül-esâmî kurâ ve kasabâtda sâkin Ermenilerden nakli îcâb edenlerin mahall-i mürettebe-i iskâniyyelerine müreffehen sevk ve îsâlleri ile güzer-gâhlarında te'mîn-i istirâhat ve muhâfaza-i cân ve mâlları ve muvâsalatlarında keyfiyyet-i îvâlarıyla sûret-i kat'iyyede iskânlarına kadar muhâcirîn tahsîsâtından iâşeleri ve ahvâl-i sâbıka-i mâliyye ve iktisâdiyyeleri nisbetinde kendilerine emlâk ve arâzî tevzî' ve içlerinden muhtâc olanlara taraf-ı hükûmetden mesâkin inşâsı ve zürrâ' ve muhtâcîn-i erbâb-ı san'ata tohumluk ve âlât ve edevât tevzî'i ve terk etdikleri memleketlerde kalan emvâl ve eşyâlarının ve-yâhûd kıymetlerinin kendilerine suver-i münâsebe ile iâdesi ve tahliye edilen köylere muhâcir ve aşâir iskânıyla emlâk ve arâzînin kıymeti takdîr edilerek kendilerine tevzî'i ve tahliye edilen şuhûr ve kasabâtda kâin olub nakledilen ahâlîye âid emvâl-i gayr-ı menkûlenin tahrîr ve tesbît-i cins ve kıymet ve mikdârından sonra muhâcirîne tevzî'i ve muhâcirînin ihtisas ve iştigâlleri hâricinde kalacak zeytinlik, dutluk, bağ ve portakallıklarla dükkân, fabrika, hân ve depo gibi akârâtın bi-l-müzâyede bey' ve-yâhûd îcârıyla bedelât-ı bâliğasının kendilerine i'tâ edilmek üzre ashâbı nâmına emâneten mâl sandıklarına tevdî'i ve mu'âmelât ve icrâât-ı mesrûdenin îfâsı zımnında vuku' bulacak sarfiyyâtın muhâcirîn tahsîsâtından tesviyesi zımnında nezâret-i celîlelerince tanzîm edilmiş olan ta'lîmât-nâmenin bi-tamâmihâ tatbîk-i ahkâmıyla emlâk-ı metrûkenin temîn-i muhâfaza ve idâresi ve mu'âmelât-ı umûmiyye-i iskâniyyenin tesrî' ve tanzîmi ve tedkîk ve tatbîki ve tâlî komisyonlar teşkîli ile ma'âşlı me'mûr istihdâmı vazîfe ve salâhiyyetlerini hâiz olmak ve doğrudan doğruya nezâret-i celîlelerine merbût bulunmak ve bir reîs ile biri me'mûrîn-i dâhiliyyeden ve diğeri me'mûrîn-i mâliyyeden intihâb ve ta'yîn edilecek iki a'zâdan terekküb etmek üzre komisyonlar teşkîl edilerek mahallerine i'zâmı ve komisyon gönderilmeyen mahallerde mezkûr ta'lîmât-nâmenin vâlîler tarafından icrâ-yı ahkâmı tensîb edilmiş ve Harbiyye Nezâreti ve Mâliyye Nezâreti vekâlet-i celîlelerine teblîgât edilmiş olmağla nezâret-i celîlelerince de îfâ-yı muktezâsı sibâkında tezkire-i senâverî terkîm olundu efendim.

-------------------------Ahvâl-i harbiyye ve zarûret-i fevk-al-âde-i siyâsiyye dolayısıyla mahalli âhere nakilleri icrâ edilen Ermenilerin iskân ve iâşesiyle husûsât-ı sâireleri hakkında ta'lîmât-nâmedir. -------------------------

Bâb-ı Âlî Dâhiliyye Nezâreti Emniyyet-i Umûmiyye Müdîriyyeti 3096

Karargâh-ı Umûmî İstihbârât İkinci Şu'be Müdîriyyetine 14 Nisan 331 târih ve 9499 numrolu tezkireleri cevâbıdır. Parigor Zagan ya'nî Hayırperver Cemiyeti birkaç sene evvel Mısır'da teşekkül etmiştir. Maksad-ı teşekkülü Ermeni milletinin seviye-i fikriyyesini yükseltmek, mekteb açmak, usûl-i zirâati ıslâh ve ta'mîm etmek ve'l-hâsıl Ermeni milletinin maddî ve manevî ihtiyâcâtını terkîne çalışmak ise de hakîkat-i halde bu ancak zâhirî bir programdır. Ermeniler arasındaki her türlü teşebbüs-i milletiye ve bi-t-tab' siyâsî bir vaziyete ma'tûf olduğu için Parigor Zagan'ın da bugün ismiyle hiçbir münâsebeti kalmamıştır. Bu nâm altında Mısır'dan memâlik-i sâireden birçok komiteciler Adana, Haleb, Suriye civârına gelerek silâh idhâlâtına, siyâsî teşkîlâta çalışmışlardır. Binâen-aleyh bu cemiyet de diğerleri gibi siyâsî ve erkân ve a'zâsı da bu nâm altında iş gören komitecilerden mürekkeb kimselerdir efendim.

16 Nisan 1331 Emniyyet-i Umûmiyye Müdîri İsmail -------------------------Bâb-ı Âlî Dâhiliyye Nezâreti Şifre Kalemi

Harbiyye Nezâret-i Celîlesine Hınçak ve Taşnak Komiteleri erkânından ve mazanne-i sû' takımından olub ber-mûcib-i teblîgât hâneleri taharrî ve kendileri tevkîf olunan Ermenilerden Samsun'da mevkûf bulunanların esâmîsi Dâhiliyye Nezâreti Celîlesine emr-i telgrafisi mucibince ber-vech-i âtî arz olunur: (Oseb ve Mehran Bakırcıyan, Avadis Kadferyan, Mehran Paramedyan, Kuyumcu Ajte Bogosyan, Arud Bobadyan, Agop Vihze, Gülyan, Dird Artin Pekyan, Karakin Tezezyan, Karabet Samuelyan, Nişan Bekciyan, Kirkor Onbaşıyan, Baran ve Mehran Arslanyan, Avadis Toramayan, Diran Diradinyan, Ardaş Çubukciyan, Ovadiyan, Oseb ve Agob Karagözyan, Toros Gürciyan, Kirkor İkizyan, Dofi Rusmun, Kunduracı Arab oğlu Ohannis, Karabet veledi İsrahan. Kunduracı Arab oğlu Kalfasyan, İstepan Yekratziyan Rus tebasından olub ahvâli dâ'î-i şübhe görülmesine mebni merkez-i livâya merbût Kavak nahiyesine habs edilen Ermenilerin esâmîsi de ber-vech-i âtîdir: (Mesrep Vebun Topciyan, Türkmen oğlu Manuk, Süngürlü oğlu Kigork, Gürünlü oğlu Ovgela, Makli oğlu hafidi Agob). Mülhakâtda taht-ı tevkîfe alınanların ve bi'l-âhire yine lüzûm görüleceklerin esâmisi ayrıca arz olunacakdır. Program i'tibâriyle sosyal demokrattır. Meşrûtiyet'ten sonra asıl ta'kib ettikleri maksad (hükûmetin bil-ilti'zâm ıslahât yapmadığı ve diğer milletleri Türkleştirmek için uğraştığı) iddiâsıyla Avrupa kontrolü altında Ermenistan'da bir muhtâriyyet-i idâre te'sîsi ve ba'de te'mîn-i istiklâlidir. Son zamanlarda komite rüesâsının ve bilhassa Akno'nun gayretiyle komiteler hükûmetin, memleketin aleyhine olacak her türlü teşebbüsâtta tevhîd-i fa'âliyet ve iştirâk için i'tilâf etmişler idi. Binâen-aleyh o zamandan beri gerek vilâyât-ı şarkiyyede ve gerek Memâlik-i Osmâniyyenin aksâm-ı sâiresinde zuhûr eden bil-umûm vukuât bu komitelerin tertîbâtıyla teşkîl ettikleri şuabâtın ta'lîmât ve idâresiyle ve rüesânın müzâheret ve delâlet-i fi'liyyeleriyle vuku' bulmuşdur.

Vilâyât-ı şarkîyyede zuhûr eden vakâyı'a gelince; Bitlis, Hizan, Muş civârında umûmîyetle komite rüesâsının bizzat idâreleri altında bulunan Ermeniler birçok vakâyi'-i ihtilâliyye ihdâs etmişlerdir. Diğer cihetten yine bu komitelerin en mühim isyân merâkizinden biri olan Zeytun havâlîsinde de büyük mikyâsda teşebbüsât-ı isyâniyye vuku' bulmuş ve kuvve-i müsellâha ile bir kısmı te'dîb edilebilmişdir. Van vilâyetinin Şatak ve Gevaş cihetlerinde başlayan isyân ise bil'âhire Van kasabasında daha müdhiş bir sûrette parlamış ve hemen bir iki aydan beri devâm eden ihtilâl esnâsında yerli ve Rusya'dan gelen Hınçak ve Taşnak komiteleri rüesâsının idâresi altında bulunan âsîler bombalar ve dinamitlerle reji, düyûn-ı umûmîyye, banka, postahâne vesâir ba'zı mebânî-i emîriyyeyi tahrîb ve asker ve milisle ahâlîden yüzlerce efrâdı şehîd etmişlerdir. Diğer vilâyâtda ve ale-l-husûs Kayseri, Diyarbekir, Ma'muret'ül-aziz, Samsun, Ankara, Sivas, Haleb, Adana, Maraş, İzmir'de icrâ kılınan taharriyyâtda da kısm-ı mühimmi Hınçakist olan Ermenilerden külliyetli mevâdd-ı infilâkiyye, esliha-yı memnû'a elde edilmiştir. Kayseri ve Diyarbekir'e âid iki kıt'a fotoğraf yine iâde olunmak üzere merbûten irsâl kılındı.

Hemen cümlesi Memâlik-i Osmâniyye ahâlîsinden olup komiteler teşvîkiyle Amerika, Bulgaristan ve Romanya'dan Rus ordusuna gönüllü giden Ermenilerden, Hınçak ve Taşnak çeteleri, Erzurum Mebusu Pasdırmacıyan, Balkan Muhârebesi sırasında Edirne ve civârında ahâlî-i İslâmiyyeye karşı irtikâb ettiği mezâlim ve vahşetlerle şöhret alan Antranik ve refîkleri idâresinde, Bâyezid ile hudûd civârında uğradıkları karyeleri tahrîb ve ahâlî-i İslâmiyyeyi tamamen katliâm etmişlerdir.

Esâsen merkezleri Rusya ve memâlik-i sâire-i hâriciyede bulunan ve el-yevm unvanlarında bile ihtilâlci sıfatını muhâfaza eden Ermeni komiteleri ve bilhassa Hınçak Komitesi dâhildeki teşkîlât-ı ihtilâliyye ve siyâsîyyeleri neşriyyâtı ile memleketin hayat ve istikbâline te'sîr edecek harekât-ı hâinâneden hiçbir zaman geri kalmamışdır. Hükûmetin harbe girdiği sırada komiteler ordunun dûçâr-ı za'af olmasına intizâr ederek vakt-i merhûnunda bütün kuvvetleriyle ve her yerde ihtilâl için müttehiden i'tâ-yı karar etmişlerdi. Vilâyât-ı şarkîyye ile Sivas mıntıkasında Ordu-yı Osmâniyyeyi arkadan tehdîd için büyük mikyâsda aldıkları tertîbât ve askerden firâr eden Ermenilerin teslîhi ile çete halinde hükûmete karşı kullanmış ve bir çok mevâkiin silâh ve mevâdd-ı infilâkiyye deposu hâline konulması mezkûr kararı isbât ve te'yîd etmişdir.

Ahvâl-i mesrûreye nazaran bütün bu harekât-ı ihtilâliyye ve isyâniyyenin sırf istiklâl maksadını ta'kîb eden Hınçak ve Taşnak Komitesinin tertîbi ve mülhâkâttaki şuabâtı vâsıtasıyla idâre edildiğini ve bunlara mensûb olup gerek memâlik-i ecnebiyyede ve gerek dâhilde bulunan eşhâsın aynı gâye altında hâkimiyet-i Osmâniyyenin mahvına ve İslâm unsurunun imhâsına ve müstakil bir Ermenistan teşkîline çalıştıklarını isbat eder vesâik-i kat'îyyedir efendim. Şark dârü'l-harbi Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Ma'mûretü'l-aziz, Diyarbekir, Sivas vilâyetlerinden ibâret olub harekât-ı harbiyye bu sâhada ........ etmekde olduğu gibi ordunun muhtaç olduğu mevâdd-ı iâşe de bu vilâyetlerden tedârik edilmektedir. Erzurum, Van, Bitlis vilâyâtı dâhilindeki Ermeniler düşmana firâr ve iltihâk ve çeteler teşkîliyle yolları kat', ahâlîyi katl ve depoları yağma ve tahrîb sûretiyle izhâr-ı mâhiyyet etdiler. Sivas, Diyarbekir, Ma'mûratü'l-aziz vilâyâtında meskûn Ermenilerin aynı maksad ve emelde oldukları elde edilen esliha, bomba, mevâdd-ı müştaile ve meydana çıkan teşkîlât ve tertîbâtlarıyla mütebeyyin ve ahîren Karahisar'da zuhûr eden vak'a ile müsebbittir. Binâenaleyh orduyu i'âşe edecek mıntıkanın ve menzil hudûdumuzun geçtiği havâlînin âmâl-i hasmâne ile meşbu' bu unsurla meskûn bulunmasını ordunun i'âşesi ve emniyeti nokta-i nazarından tehlikeli görüyorum. Ordu hârici düşmana kemâl-i müşkilâtla mukâvemet etdiği bir anda ikmâl efrâdının ve kuvâ-yı cedîdesinin bir kısmını husemâ-yı dâhiliyyeye ifrâz ederek büyük bir tehlikeye ma'rûz kalıyor. Binâenaleyh istikbâlen daha vahim ahvâl karşısında kalmamak için şimdiden mârr-ül-arz vilâyetlerdeki Ermenilerin de Zor ve Musul havâlîsine sevk ve iskânına müsâade ve valilere bu bâbda orduca yapılacak tebligâtın sekte-dâr edilmemesine inâyet buyurulmasını ve bu bâbdaki muvâfakat-ı sâmîlerinin sürat-i iş'ârını istirhâm eylerim.

İstanbul Polis Müdîriyyet-i Umûmîyyesi Karargâh-ı Umûmî İstihbârât Şu'besi Müdîriyyeti 10 Haziran 331 tarihli ve 22071 numrolu tezkereleri cevâbıdır. D. Pit hakkında icrâ kılınan tahkîkâtda merkûmun Bâbil Havz binâsı dâhilinde ikâmet etmekte olup Amerika misyonerlerinin vâsıta-i neşr ve efkârı olan Herald gazetesi ile Newyork ve Boston'da münteşir bi'l-umûm resâil-i mevkûte ve haftalık mecmûaların Dersaâdet Muhâbiri ve Dersaâdet'teki Misyonerler Cemiyetinin Veznedâr ve Kâtib-i Umûmîsi olduğu ve yazıhânenin bulunduğu Bâbil Havz'ın aksâm-ı dâhiliyyesi ekseriyet itibârıyla Ermenilerin taht-ı idâresinde olduğu gibi hey'et-i idâreleri kâmilen Ermenilerden müteşekkil bulunan (Avedayer) ve (Rehma) nâmındaki gazete idârehânelerinin ve Ermeni Protestan Cemiyeti'nin Vekâlethânesinin de mezkûr handa bulunduğu anlaşılmışdır. Bâbil Havz'ın Ermeniler arasında Protestanlığı neşr ederek şarkta kendilerine bir sâha-i faâliyyet i'dâdına çalışan Amerikalıların tekemmül etmiş bir merkezi ve Rumelihisarı'ndaki Robert Kolej, Ayntab, Merzifon kolejleri de birer şu'be-i mühimmesi olduğu ve işbu müesseselerin birkaç müdir ve memurlarından başka me'mûrînin kâmilen Ermenilerden ibâret idüğü ve Amerika Misyoner Şirketinin her sene bu müesseseler vasıtasıyla Anadolu'ya döktüğü milyonları, bu sene harb ve Ermenilik âmâl-i milliyyesinin istihsâli için müsâid bir zaman olmak dolayısıyla tezyîd ederek fazla faâliyette bulunduğu ve Protestanlığın en ziyâde Ermeniler arasında münteşir ve Türkiye'de müzâheret-i ecnebiyyeye en ziyâde Ermenilerin muhtaç bulunması münâsebetiyle Mister Pit'in en ziyâde Türkiye'de Amerikalılığın takviye kıtaâtı olan Ermenilerin işiyle meşgul olacağı ve kendisine gelen ve kendi tarafından gönderilen telgrafların hep misyonerlik teşkilâtının safahât-ı faâliyyetine ve teşkîlâtın zemîn-i müsâid ve mahsuldârı olan Ermenilere ait bulunacağı bedihîdir efendim. Tahkîkât ve istıtlâât-ı âcizâneme göre kabl-el-harb Sünne'de kısmen teb'a-i Osmâniyyeden ve kısmen Rusya vesâire teb'asından olmak üzere işci ve amele takımından beş altıyüzü mütecâviz Ermeni bulunmakta imiş.

Muhârebenin zuhûrunu müteâ'kıb bunlardan birçoğu yani Rusya teb'asından olanlar vazife-i askeriyelerini îfâ için ve teb'a-i Osmâniyyeden bulunanlar ise Ermeni komiteleriyle Rus konsolos me'mûrları ve Rus propagandacılarının teşvîkât ve iânâtıyla gönüllü olarak Kafkasya dâr-ülharbine sevk ve i'zâm edilmişlerdir.

Bu maksatla Romanya'daki Ermeni komiteleri tarafından i'zâm olunan me'mûrîn-i mahsûsa ve ezcümle "Dolabyan" nâmında biri buradaki Ermeniler miyânında hayli ifsadât ve tahrîkâtta bulunmuş iânât-ı nakdiyye cem' etmişdir.

Muahharen Rus ordusunun Van havâlîsinde gûyâ bazı muvaffâkıyyâta mazhar olduğu havâdisi üzerine mütebâki kalan Ermenilerden bir kısmı da daha yakınlarda beşer onar o taraflara gitmişlerdir. Bunlardan bir mikdarı da bittabi işsizlikten şuraya buraya dağılmışlardır.

El-yevm Sünne'de çoğu Romanya teba'sından olmak üzere mevcûd bulunan umûm Ermenilerin mikdarı yüz kişiye varmaz. Bunların da ekserisi sinni ilerlemiş ve aceze takımından olup kahveci, berber, ayak esnafı ve amele gürûhundandır. Aralarında esâsen belli başlı tâcir veya esnaf yok gibidir.

Seferberliğin ilânı üzerine Sünne'de bulunan mükellefîn-i askeriyyeden hiçbir Ermeni davete icâbet etmediği gibi bedel-i nakdî dahi vermemiştir. Bu gibilere şehbenderhânece tâbiiyyet ilm ü haberi vesâire i'tâsından imtinâ' olunmakla bunlar zâbıta-i mahalliyyeye mürâcaatla kavânîn-i memleket ahkâmına tevfîkân Romanya'da serbestçe ikâmet tezkereleri istihsâl etmişlerdir. Bunların mikdarı yüze karibdir (Muharrerât-ı sâbıka-i çâkerânemle arz etmiş olduğum üzere Sünne Polis Müdîrini Dâhiliyye Nezâretinden emir verildiği takdirde işbu Ermenilerin isim ve şöhret ve memleket hüviyetlerini mübeyyin bir defteri tarafımıza i'tâ edebileceğini bildirmiştir).

Nezâret-i Celîleye de arz edilmiş olduğu vechile seferberlikten beri şehbenderhâneden tâbiiyyet ilm ü haberi ve evrâk-ı sâire istihsâl eden Rum ve Ermenilerin kâffesi esnâna dâhil olmayan eşhâsdan ibâret olup hâl-i hazırda ise bunlardan hiç kimsenin şehbenderhâneye mürâcaat ettiği vâki' değildir.

Harbin bidâyetlerinde Ermeni komitelerinin fa'âliyet ve Rus me'mûrlarının muâvenet ve gayretiyle Ermenilerin buradan hayli esliha ve mevâdd-ı nâriyye geçirdikleri de müstahberdir. Şu sırada buradaki Ermenilerin tahrîkât ve tezvirâtına delâlet edecek emârât ve ma'lûmât-ı cedîde ve ciddiyeye henüz destres olunamamıştır. Yalnız kahvecilikle müştagil "Kiğı"lı (Karabet) ve "Bitlis"li (Avedis) ile berber "Manuk" ve kurukahveci "Karabet" nâm şahısların Ermeni komiteleri için ufak tefek iânât cem'iyle meşgul oldukları anlaşılmıştır. Merkûmûnun hakîki ve asıl isim ve şöhretleriyle hüviyet ve memleketlerini tahkîk etmekte olduğumdan arz ve iş'âr olunacağı der-kârdır. Geçenlerde ba-emr-i âli-i sefâretpenâhîleri Bükreş'e azîmet ve avdet-i çâker-ânem esnasında Kalas'da vukû bulan bir günlük tevakkufumdan bil-istifâde Romanya'nın mahall-i muhtelifesiyle cihât-ı sâireden hemen küll-i yevm şehr-i mezkûre kâfile kâfile Ermeniler vürûd ederek ba'zılarının ifâdesine göre Ermeni Cemiyyet-i Hayriyyesi ve diğerlerinin rivayetine göre de Ermeni Komitesi tarafından her birine ellişer frank harçlık verilerek Rus vapurlarıyla ve Tuna'nın "İsmail" ve "Gülya" koluyla meccânen Kafkasya sahne-i harbine sevk edilmekte oldukları dahi istihbâr olunmuştur. Bir de Sünne'deki Ermeniler beyninde vuku' bulmuş ve bulmakta olan tahrîkâtta ba'zı ahvâl ve harekâtına nazaran Beyne'l-milel Tuna Komisyonunun Sünne Liman Riyâseti Başkâtibi teb'a-i Osmâniyyeden Tekfurdağlı "Hristo Kurvartanisyân" Efendi'nin de az çok parmağı bulunduğu bendenizce kaviyyen maznûndur. Mûmâileyh tahminen elli yaşlarında matrûş, Avrupa'da tahsil etmiş, zâhirde hayr-hâh gibi görünmekte ise de gayet dessâs ve iki yüzlü bir adamdır.

Bu bâbda şimdilik arz edebileceğim ma'lûmât bundan ibâret olup al'ed-devâm husemâmız tarafından taht-ı tarassûd ve nezârette bulundurulmaklığıma ve vesâit-i lâzımenin fıkdân ve usretine rağmen vüs'-i çâkerânem yettiği mertebe tahkîkât ve ta'kîbât-ı mütemâdiyede bulunarak, ma'lûmât-ı cedîdeye destres olundukça arz ve iş'âra müsâraat kılınacağı ma'rûzdur olbâbda. -Bu gece nısfu'l-leylden birbuçuk saat sonra Osmanlı Hükûmetinin "Solna" şehbender-i sâbıkı birkaç arkadaşıyla "Kamberi" birahânesinde bulunmakta iken çalgıcılardan "Marselyez" havasının çalınmasını talep eylemiştir. Aynı mahalde bulunan şehbender-i lâhik işbu arzunun aleyhinde bulunmakla iki şehbender arasında sertçe teâtii kelâmı mûcib olmuşdur.

Birçok İngiliz ve Fransızlarla Ermeniler şehbender-i sâbık tarafını iltizâm -şehbender-i sâbık Ermeni'dir-ve şehbender-i lâhik tarafında ise birkaç Alman müdâfaa tarîklerini ihtiyâr eylemişlerdir. Bundan dolayı mükemmel ve muntazam bir arbede zuhûra gelmiş ve şehbender-i lâhik olanca kuvvet ve şiddetiyle döğüşmüşdür. Polisin müdâhalesiyle muhâribeyn karakola sevk ve birahânede ibka' eyledikleri zarar ve ziyân kendilerinden taleb olunmuştur.

-------------------------Osmanlı Ordû-yı Hümâyûnu Başkumandanlığı Vekâleti Hâriciyye Umûr-ı İdâre Müdîri Suad Beye "Sünne" şehbender-i sâbıkı olub, me'mûriyyetinden azledilen Ermeninin Sünne'de mi kaldığı veyahud başka tarafa mı gittiği hakkındaki ma'lûmât-ı aliyyelerinin inbâsı müsterhâmdır. Harb-i hâzırın ibtidâ-yı zuhûrundan i'tibâren müttefiklerimiz aleyhinde ve Hükûmet-i Seniyyenin i'lân-ı cihâdından beri de devlet-i metbûa'ları hakkında icrâ-yı tenkîdâtı kendilerine en esaslı bir vazife-i rûz-merre edinmiş olan İsviçre'de mukîm bazı Osmanlı Ermenileri vazîfe-i tâbi'iyyet ve vataniyyeleri ile hiç de kâbil-i te'lif olmayacak harekâta tasaddî etmekten çekinmemektedirler. Teb'a-i mezkûre tevhîd ve tensîk-i harekâtları maksadıyla esâsen Rus Ermenileri tarafından te'sîs edilmiş olan ve el'an a'zâsının ekserisi onlardan mürekkeb bulunan bir cemiyyet-i siyâsiyye ile akd-i münâsebât ve onu vâsıta-i neşr-i efkâr ittihâz ederek bu uğurda bir de gazete çıkarmaktadırlar. Zaten aleyhimizde bulunan bura efkâr-ı umûmîyyesinde büsbütün muhâlif bir cereyân hâsıl etmek isteyen işbu eşhâs İsviçre'nin Raumont kısmı kübrâ-yı ahâlîsinin hissen Fransızlar ve bi'n-netice i'tilâf-ı müsellese teveccüh-kâr olmalarını vusûl-i emelleri husûsunda musîb bir fırsat ittihâz etmektedirler. Ezcümle Cenevre'nin tanınmış ailelerinden birine mensub olub mukaddemâ Asya-yı Osmaniyye'de icrâ-yı seyahat etmiş olan Mösyö Faver isminde bir zat, bunların vazîfe-i himâyetini der-uhde etmiştir. Bazı safdil insanlarda olduğu gibi kendisinden ekseriyâ bahsolunmasını mûcib-i şeref ve telezzüz addeden mûmâ-ileyh esâsen Hükûmet-i Seniyyenin ne leh ve ne de aleyhinde hiçbir fikr-i şahsiyyeye mâlik olmamakla beraber işsiz ve güçsüz geçirdiği günlerini Ermenilere bezl-i muâvenete hasr ile zevkyâb olmakta ve kendisi Protestan mezhebine sâlik bulunmakla misyonerler tarafından tebdîl-i din ettirilen ve elyevm kendisinin muâvenet-i nakdiyyesinden hissemend-i istifâde olan bazı Protestan Ermenilerin memâlik-i şâhânede cârî vakâyi'a ve haklarında me'mûrîn-i Osmaniyyece zulüm icrâ olunduğuna dâir arasıra buraya gönderdikleri yanlış rivâyât ve havâdisi gazetelere tab' ettirmekte ve bu vâsıta ile neşr ve işâalarına çalışmaktadır. Zaten min-el-kadîm Almanya ile müttefikleri aleyhine ilcâ-yı kalemden haz alan İsviçre Raumont cerâidi bu erâcife sahâif-i kabûlü açmakta aslâ tereddüt göstermemekte olduklarından bundan büsbütün cesâret bulan Ermeniler hükûmetçe ittihâz olunan her türlü ihtiyât ve tedâbiri kemâl-i unf ve şiddetle tenkîd etmekte ve me'mûrîn-i Osmaniyyenin bilâ istisnâ her nev'i harekâtını gayr-i kâbil-i red birer nişâne-i zulm ve i'tisâf gibi tasvîr eylemektedirler. Bu kabilden olarak 1 Haziran 915 tarihinde "Jurnal Döjeno"da bir makale neşr olunmuştur ki muhteviyâtı serâpâ ekâzib-i mahzâdan başka bir şey değildir. Muahharen elde edilen bazı âsî Ermenilerin ba'del muhâkeme tebeyyün eden cürmlerine mebnî cezâ-yı i'dâma dûçâr edilmeleri 29 Haziran 1915 tarihli ve 1234/115 numrolu tahrirât-ı çâkerânemde de arz ettiğim vechle burada mukîm Ermeniler tarafından gûyâ Hükûmet-i Seniyyenin bir zulm-ı azîmi gibi telâkki olunmuş ve hatta bunlardan bazı müfrit müteassıbîn-i milliyetperverân şu vesile ile açıktan açığa elfâz-ı küstâhâne ve tâbirât-ı müstehcene tefevvüh ve isti'mâline cür'et göstermişler. Ve Lozan'da mukîm Bogos Nubar Paşanın nezdinde akd ettikleri ictima'lara germî vermişlerdir. İtalya'nın sâha-i cidâle duhûlü üzerine Cenevre'deki İtalya konsolosunun çâkerlerinden mârr'ül-arz cemiyetin müdâfî-i amâli olan gazete matbaasının nerede olduğunu sorması cemiyet-i mezkûre sâlikinin i'tilâf-ı müsellese öteden beri arz-ı hizmet ettikleri ve İtalya'nın dahi âhiren bunların mesâisinden istifâde eylemek arzusunda bulunduğu zannını vermiştir. Cenevre'de mukîm Ermeniler son zamanlarda evvelki evzâ-ı tehdidiyye ve tahkîriyyelerine nihâyet vererek ihtiyatkâr bir vaziyet iktisâb etmişler ise de bu hâle kuvâ-yı mühîbe-i Osmaniyyenin muzafferiyyât-ı mütevâliyesinden ihtirâz ve bu muvaffâkiyâtın amâl-i fesedelerine vusûlden kendilerini men edeceğine i'tikâd etmelerinden olmayıp bilâkis arzu-yı müzmerlerine karîben naîliyet ümidinde bulunmalarından ve şu zamanlarda hilm ve sükûn ibrâz ederek me'mûrîn-i Hükûmet-i Seniyyenin enzâr-ı basîret ve dikkatlerini kendi üzerlerinden bir an için uzaklaştırmayı menfaatlerine daha muvâfık bulmalarından ileri gelmektedir. Esâsen Cenevre'de sâkin Ermeniler şehbenderhâneye pek yakın bir muhitte bulunmalarından çekindikleri için öteden beri hareketlerini dâire-i i'tidâlde idâre etmeye çalışmakta ve arasıra bâlâda zikr olunan matbaalarında vukû'bulan ictima'larını sûret-i hafiyede akd eylemekde olduklarından ve zaten bu cemiyete duhûl ancak Ermeni milletine intisâba menût bulunduğundan eşhâs-ı merkûmenin mevzû'u müzâkerelerine vukûf daire-i imkân haricinde olduğu gibi erbâb-ı fesâdın inân-ı harekâtlarını ellerinde tutan müteneffiz eşhâs merkez-i tertibât olarak Lozan ile diğer şehirleri intihâb ve Cenevre'ye takarrübden bilhassa ictinâb eylediklerinden bunların netâyic-i mukarrerâtlarına ıttılâ' daha ziyâde müşkil bulunmaktadır. Maa-hazâ istihbârât-ı ahîre-i çâkerâneme nazaran Cenevre'den Dâhiliyye Nezâret-i Celîlesine keşîde olunduğu söylenilen ve Ermeniler hakkında vâki' olan muâmelât-ı te'dîbiyenin zulm-i mahz olduğu meâilinde bulunan bir telgrafnâme-i iştikânın bura gazetelerinde neşri husûsunda yapılan teşebbüsâtın cevâb-ı redde ma'rûz kaldığı öğrenilmiştir. Teb'a-yı merkûmenin harekât ve faaliyyât-ı müstakbeleleri hakkında derece-i vukûf-ı âcizânem dâiresinde takdîm-i ma'lûmat ve îzâhât eyleyeceğim tabiî bulunduğunu arza ictisâr eylerim. Ol bâbda.

Harbiyye Nezâreti Tahrîrât Dâiresi Şifre Kalemi Sivas'dan Harbiyye Nezâret-i Celîlesine mevrûd şifreli telgraf Gayet müsta'celdir Amasya Fırka Kumandanlığı Vekâletinden şimdi alınan 9 Temmuz 331 târihli şifre zîrde ma'rûzdur. Alınacak tafsîlâtın başkaca arz olunacağı 9/10 Temmuz 331 Onuncu Kolordu Kumandan Vekili Kaymakam Pertev Sûret 1. Dün ba'de-z-zevâl saat 7.30'da Amasya'nın kuyumcular içerisinde bir dükkândan zuhûr eden harîk vezân olan rüzgârın şiddetine binâen kesb-i tevessü' etmiş ve el-yevm ba'de-z-zevâl saat 3'e kadar yanmakta bulunmuştur. 2. Rüzgârın istikâmeti garb ve garb-ı cenûbî olmasından harîk Sultan Bâyezid ve civârına ve bir ucu da Silağzı'nda Dere Mahallesi'ne sirâyet etmiştir. 3. 14 mahalleden ibâret 2000'e karîb dükkân ve hâne muhteriktir. 4. Bu meyanda Merkez Hastahânesinin iki şu'besi kâmilen yanmış eşyası kurtarılmış ise de karyolalarıyla eczâ-yı tıbbiyye hemen hiç çıkarılamamıştır. 5. Doksan İkinci Alay debboyu yanmış ve fakat içindeki esliha ve mühimmat çıkarılmış ve köhne vesâir eşyâ muhterik olmuştur. 6. Bâyezid Kışlasıyla cephânelik kurtarılmıştır. 7. Yangının sebeb-i zuhûrı henüz anlaşılamamıştır. Maa-hâzâ kasıt olduğu ağleb-i ihtimâldir. Esnâ-yı harîkta yağlı paçavra atmağa cür'etle hâl-i firârda iken birkaç neferi meyyiten birkaç neferi hayyen derdest edilen ve henüz sevk edilmeyen Ermenilerin mütecâsir bulunduğu ....... vüsûkta derdest-i tahkiktir. 8. Yangın hakkında tafsîlât ve zâyiât bil-âhire arzedilecektir. 9. Harîk-zede-gân boş kalan Ermeni hânelerine nakledilmektedir. Dâr-ül-harbde bulunan zâbitân ailelerinin iskân ve terfîh-i hâllerine dahi gayret edilmekde bulunduğu.

Sivas -Dersaâdet -Samsun Üzeri Amasya Fırka Kumandanlığı Vekâletine Atlı bir Ermeni çetesi Tokat ile Zile hudûdu üzerinde ve dağlık mahallerinde meskûn ahâlî ile aşâiri katlederek ve karyeleri yakarak gelmekte oldukları haber veriliyor. Hükûmetin mürâcaatı üzerine mahall-i vak'aya miktar-ı kâfi müfreze ile gidileceği cihetle bu bâbda emrinize intizâr ediyorum. Ankara'dan Başkumandanlık Vekâlet-i Celîlesine mevrûd şifredir Boğazlıyan'a civâr kurâ Ermenilerinden 300 kadarı müsellâhan Maden kazasının Boğazlıyan'a civâr İslâm kurâsına tecâvüzle îfâ-yı tahrîbât eyledikleri gibi diğer bir kısım Ermeni halkının da Boğazlıyan'ın İslâm kurâsına taarruzla katl ve nehb ve gârete cür'et ettikleri mahallî kaymakam ve şu'beleri riyâsetlerinin iş'ârı üzerine Kayseri'de Onbeşinci Fırka Kumandanlığı Vekâletinden bildirilmiş ve harekât-ı tecâvüziyyenin, ahâlî-i mutîa rencîde edilmeksizin icrâât-ı serîa ve şedîde gösterilmek sûretiyle olduğu yerde bastırılması için Yozgat Jandarma Taburunun kâmilen ve diğer kazalar jandarmalarından da icâbı kadar kuvvetin istikâmet-i mezkûreye sevk ve tahrîki emri i'tâ edilmiş ve bu bâbda musâlâha-i vâzıha taleb olunmuştur. Netice-i icrâât ve ta'kîbât başkaca arz olunacaktır. Ermenistan'ın istihlâsı ve istiklâliyeti için teşekkül etmiş Ermeni Cemiyeti hakkında bir yerden elde edilen ve sûreti melfûf mektûba merbût hesab pusulasında muharrer esâmi miyanında Tekfurdağ kasabasında mukîm Ermenilerden hangilerinin olduğunu işaretle inbâsı ricâ olunur.

Amasya

-------------------------Cemiyetin nâmı Umûr-ı Hayriyye Cemiyeti ise de maksad-ı aslı Ermenistan'ın istihlâs ve istiklâlidir. Vesâit-i muhtelife ile buna çalışmak programa dâhildir. Reisi meşhur Mısırlı Bogos Nubar Paşadır. Merkez-i umûmu Kahire'dedir. Memâlik-i Osmaniyyenin muhtelif yerlerinde, Kafkasya'da, Bulgaristan ve Romanya'da, Amerika'da, Avrupa'nın diğer yerlerinde şu'beleri vardır. Bilhassa ağniyâdan hayli para alır. Komitelere pek para vermiş tüccar takımı bu cemiyete bağlanmıştır. Cemiyetin 1911 bilançosunda yirmi yedi bin beş yüz küsûr Mısır lirası vâridât görülmüştür. Celb-i kulûb-i halk için fi-l hakika umûr-ı hayriyyeye de hizmet etmektedir.

Cemiyetin Rusçuk ve Şumla şu'besine ait iki kıt'a mektûbla melfûfâtının tercümeleri takdim kılınmıştır. -------------------------Osmanlı Ordû-yı Hümâyûnu Başkumandanlık Vekâleti Numro 6052

Reşâd

Sufer'den Başkumandanlık Vekâletine mevrûd şifre 1. Maraş livâsının Fındıcak karyesinde ictimâ' ve karyeyi tahkîm eden takrîben dört yüz Ermeni eşkıyâsı ile bu eşkıyâyı imhâya me'mûr Yüzotuzikinci Alay'ın arasında bugün öğleden evvel saat üçten i'tibâren müsâdeme başlamıştır. İşbu eşkıyâ son birkaç gün içinde civârdaki Müslüman köylerinde birçok hâne ihrâk ve onu mütecâviz Müslümanı katl veya cerh etmişlerdir. Jandarmadan iki şehid ve üç mecrûh vuku'a gelmiştir. Yüzotuzikinci Alayın takviyesi için ayrıca bir nizâmiye taburu ile bir cebel takımı gönderiyorum. Maraş livâsıyla Adana vilâyetinden sevk edilecek jandarma kuvvetlerini ve kuvâ-yı nizâmiyyeyi müttehiden idâre ederek eşkıyâyı imhâ, Müslümanların işe karışmasını men ve mutî' Ermenilerin incinmemelerini te'mîn vazifesini Adana Vâlîsi Hakkı Beye tevdî' ettim. Ve mûmâ-ileyhi mahall-i vak'aya gönderdim. Üç yüz yirmi dokuz senesi şehr-i kânûn-ı evvel evâilinde makâm-ı vilâyetpenâhînce nâhiye müdîrliğine ta'yin edildiğimden mensûb bulunduğum Sosyal Demokrat Hınçakyan Fırkasıyla kat'-ı alâka edeceğime dâir usûlu dairesinde makâm-ı vilâyetpenâhîyesine vermiş olduğum cihetle tarih-i mezkûrdan beri kat'î bir sûretde cem'iyyet-i mezkûre ile kat'-ı alâka etmiş olduğum cihetle mezkûr tarihden sonra ve hâl-i hâzırada mezkûr cem'iyyetde kimler kaldıklarını ve bulunduklarını kat'iyyen bilmiyorum. Fakat mezkûr tarihe kadar Hanili Donabedyan Ohannes ve Kunduracı Sabunciyan Mardiros ve biraderi Dikran Terzi Küçükkarabet ve bunun şakirdi Palulu Yesuyan Serkis ve Tüccar Toçaryan Karabet ve Berber Setrak ile esâmilerini der-hâtır etmediğim biraderleri ve Ermeni Mektebinde Muallim Serab Dabagyan ve matineci şakirdi Kazganciyan Dikran ve Bezaz Karabet Dinikciyan ve Penyeci Eğilli Kirakos ve biraderi Matos ve mazuculukla meşgul Taşçı Bogos ve Palulu Muallim Azarbek ve Fotoğrafçı Çarşafciyan Karabet ve Dabagyan Osep ve Basmaciyan Kazaz Ohannes ve Kazgancı Erganili Mehran ve Kahveci Tuhu nâm eşhâsın cem'iyyet-i mezkûreye mensûb bulunduklarını biliyorum bunlardan başkaları daha var idi ise de cem'iyyet-i mezkûre ile iki buçuk sene kadar bir müddetden beri kat'-ı alâka etmiş ve sırf umûr-ı hükûmet ile iştigal eylediğim gibi dâimede Diyarbekir haricinde bulunduğum cihetle şimdi bâlâda zikr eylediğim eşhasdan başka daha kimler bulunduğunu artık der-hâtır edemiyorum.

Vermiş olduğunuz ifadeniz doğru ise imzâ ediniz.

İkinci Komiser A h m e d L ü t f i El yazımla yazdım doğrudur imzâ ederim.

Cisrinebi (?) Müdîr-i Sâbıkı Karabet

-------------------------İkinci Komiser Ahmed Lütfi Sizin oradaki vazifeniz ne idi? Cem'iyyet-i mezkûrenin ind-i hükûmetde müdîr-i mes'ûlü ve murahhası idim.

Cem'iyyetden ayrıldığınızda bu vazifeyi kime terk etdiniz? Silk-i me'mûriyete duhûlümden evvel cem'iyyet efradı beyninde şahsî mesâilden dolayı ihtilâf zuhûr etmiş ve hiçbir kimse artık kimseyi tanımayıb cem'iyyetde adetâ anarşi hâli hüküm-fermâ olmuş olduğundan ben de uğraşmakdan usanarak bir tarafa çekilmiş olduğum gibi ihtiyat olduğumdan silâh altına alındığım cihetle cem'iyyetin umurundan artık haberim olmamışdır şöyle ki me'muriyete ta'yinimden birkaç mah evvel geri çekilmiş bulunmuşum herkes kendi kendini büyük görüyor idi maa-mâ-fîh o tarihlerde İstanbul'dan gelmiş Kirkor Nalbandyan dahi burada bulunuyor idi benden sonra ind-i hükûmetde cem'iyyeti temsil edenin hüviyeti vilâyetin kuyudâtından dahi anlamak mümkündür bâlâda arz eylediğim ihtilâf hükûmete kadar aks etmiş ve hatta makâm-ı vilâyet müdahale ve tavassut dahi etmiş idi.

Siz cem'iyyetle alâkadar bulunduğunuz zaman a'zâları kimler idi? Bendenizle beraber Donabedyan Ohannes ve Muallim Koloyan Azarbek dahi bulunduğunu iyi bilirim ise de daha başkası da olub olmadığını der-hâtır edemiyorum zannedersem Terzi Küçükkarabet dahi beraber idi. Taşnaksütyun Cem'iyyeti Reîsi ve a'zâları ve efradı kimler idi?

İkinci Komiser Ahmed Lütfi Taşnaksütyun Cem'iyyetinde riyaset ve a'zâlıkla muvazzaf olanları bilemiyorum ancak ser-gerde Basdaciyan Mehran ve Terzi Yerisyan Dikran ve bu cem'iyyetin mektebi muallimlerinden garib bulunan Kasparyan ve Mehran ve Helvaciyan Dikran ve Mifrikyan Dikran ve Tarakçı Mardu'yu bilirim bu cem'iyyet dâhilî umûrını ve reîsleriyle a'zâlarının hüviyeti her zaman mektûm tutduğu cihetle ve cem'iyyetimizle bu cem'iyyet yekdiğeriyle bir günâ i'tilâf edemediği sebeble bunlar hakkında bundan başka malûmatım esasen olmamışdır.

İfadenizi tasdîk ediniz.

İkinci Komiser Ahmed Lütfi Doğru olduğunu tasdîk ederim.

Cisrinebi (?) Müdîr-i Sâbıkı Karabet -------------------------Diyarbekir'in Ferazsayf Mahallesi'nden Ermeni cemâatinden kırk beş yaşlarında Sabunciyan Mardiros veled David'in ber-vech-i zîr zabt edilen ifadesidir / 22 Nisan 331 İkinci Komiser Ahmed Lütfi Mensûb bulunduğunuz cemâatiniz efradı tarafından te'sis edilmiş olan Hınçakyan ve Taşnaksütyun cem'iyyetlerinden hangisinin a'zâ veyahud efradındansın?

İkinci Komiser Ahmed Lütfi Kasabamızda iki sene evvel teessüs etmiş olan Hınçakyan Cem'iyyeti efradından idim birkaç gün kulübümüze devam etdim o sırada memleketini der-hâtır edemediğim bir mahalden buraya gelmiş olan ve el-yevm burada bulunmayan Nalbandyan nâmında bir adam da kulübümüze devam ediyordu bu adam kulübün kapusu kadınlara da açık bulundurulması ve onlarında istedikleri vakit gelebilmeleri lâzımdır yolunda ba'zı gûnâ mütâlaâtda bulunmuş .. Bu cem'iyyetlerin reîsi ve a'zâları ve efradı kimlerden ibaret idi siz de efradından olmanız hasebiyle bunların isim ve hüviyetlerini bilmekliğiniz tabiîdir söyleyiniz.

Hınçakyan Kulübü için istîcâr edilen hâne ki Kazarpopo'nun emlâkı idi buraya Ermeniler hatta İslâmlar bile geliyorlardı kahve, çay nargile de bulunuyordu ben de devam ediyordum fakat kulübün reîsi a'zâ ve efradı kimlerden ibaret olduğunu bilmiyordum esasen ben birkaç gün devam etdim.

Biraderiniz Dikran cem'iyyetde ne sıfatla bulunuyordu ya'nî a'zâ mı idi yoksa efradından mı idi? Biraderim Dikran'da kulübe devam ederdi fakat cem'iyyete a'zâ mı efradından mı ne olduğunu bilmiyorum ve kendisine de sormamışım.

Kulübün reîsi ve efradını bilmekliğiniz icab eder kimlerden ibaret ise söyleyiniz.

İkinci Komiser Ahmed Lütfi

Kulübün reîsi ve efradı kimlerden ibaret olduğunu bilmiyorum yalnız Karabet Çıraciyan'ı biliyorum fakat reîsi mi a'zâ mı efradı mı ne idi bilmiyorum. iddiâ'sında bulunmuşlardı bizim cem'iyyetimiz ise bunların böylece olan fikrine muhâlif idi bunun için onlarla kat'iyyen görüşmezdik.

Vermiş olduğun ifaden doğru ise imzâ et. Tahminen üç dört sene evvel ben Hınçakyan Cem'iyyetine dâhil olmuş idim bir sene kadar kulübümüze devam etdim. Nalbandyan Kirkor isminde bir adam buraya geldi ve kulübümüzü kapatdı gitdi ondan sonra bir daha kulüb açılmamışdır.

Ben dört sene evvel Hınçakyan Cem'iyyetine dâhil oldum altı mah kadar kulübe devam etdim.

Cem'iyyetinizin reîsi a'zâ ve efradı kimlerden ibaret idi hüviyetlerini söyle.

Ben cem'iyyete dâhil olduğum ki dört sene evvel Çıraciyan Karabet Donabetyan Ohannes cem'iyyetimizin a'zâları idi. Terzi Berberyan Karabet de a'zâ bulunuyordu. Mekteb Muallimi Serap Dabagyan da cem'iyyetin kâtibi idi. Dabagyan Oseb, Bezaz Karabet Dinikmiyan, Basmaciyan Kazaz Ohannes, Sabunciyan Mardiros ve biraderi Dikran, Fırıncı Maksiohan, Taşçı Bogos, Kazgancı Karakin nâm kimseler de efrad idi benim cem'iyyete dâhil olduğum zaman tahminen iki yüz kadar efrad var idi fakat aradan çok zaman geçdiği için isimleri hatırımda kalmamışdır.

Cem'iyyetinizin defâtir ve sâiresi nerede bulunuyordu? Cem'iyyetin Kâtibi Muallim Dabagyan Serap'ın nezdinde bulunuyordu.

Taşnakların reîsi a'zâ ve efradı kimler idi? Bunlar kimlerden ibaret bulunduğunu bilmiyorum.

Vermiş olduğunuz ifadenizin doğru ise imzâ ediniz.

İfadem doğrudur imzâ ederek tasdîk ederim. Sen mektebdeki tahsilin esnasında Hınçakyan Cem'iyyetine dâhil olarak kulübe devam ediyordun ne için doğrusunu söylemiyorsun? Ben cem'iyyete dâhil olmamışım yalnız Hınçakyan Kulübünde kulübe devam eden san'at-kâr küçük çocuklara Ermenice ders veren Diyarbekirli Artin Tarnamyan nâmındaki adam bana müracaatla haftada üç gün birer saat kulübe devamla ders vermekde olduğu çocuklara Türkçe ders vermekliğimi rica etdi. Ben de üç mah kadar bir müddet kulübe bu sûretle devam edib Türkçe ders verdim sonra gitmedim.

Cem'iyyetin reîsi a'zâ ve efradını kulübe devam etdiğiniz müddet zarfında tabiî birçok defalar gördünüz ve konuşmuşsunuzdur kimlerden ibaret idi.

Çıraciyan Karabet'in müdîr-i mes'ûl olduğunu işitmiş idim şimdi askerde bulunan Tenekeci Leon ile Amerika'da bulunan Dabagyan Oseb de kulübe devam ediyordu başkalarını bilemiyorum orası kulüb idi gelib gidenler çok idi kimler cem'iyyete mensûb olduğunu anlamamışım. Taşnaksütyun Cem'iyyeti reîsi efrad, a'zâ kimler idi? Bunlarla hiç münasebetim yokdur bilemem.

İfadeniz doğru ise imzâ ediniz.

İfadem doğrudur tasdîk ederim.

İkinci

Cem'iyyetinizin reîsi, a'zâ ve efradı kimlerden ibaret idi ale-l-esâmi hüviyetlerini söyle.

Aradan çok zaman geçdiği için hatırladığıma nazaran Çıraciyan Karabet ve Hanili Donabetyan Ohannes bu ikisi müdîr-i mes'ûl idiler. Sabunciyan Mardiros biraderi Dikran ve Terzi Küçükkarabet Berberyan bunlar da benim gibi efraddan idi tahminen otuz nefer kadar cem'iyyetimize mensûb var idiyse de şimdi isimlerini hâtırlamıyorum.

Ermeni Katolik Mektebi Muallimlerinden Tevfik

-------------------------Fatihpaşa Mahalleli Ermeni cemâatinden Bezaz Dilyan Dikran veled Agob'un ber-vech-i zîr ifâde-i mazbûtasıdır / 27 Nisan 331 A h m e d L ü t f i Sen Hınçakyan ve Taşnaksütyun cem'iyyetlerinden hangisine mensûbsun?

Ben Taşnaksütyun Cem'iyyeti efradından idim ilân-ı meşrutiyeti müte'âkib kulüb açıldı bende dâhil olmuş idim altı mah kadar devam etdim sonra bir daha gitmedim.

Cem'iyyetinizin reîsi a'zâ ve efradı kimlerden ibaret idi ale-l-esâmi hüviyetlerini söyle.

Ahmed Lütfi

Cem'iyyetimizin reîsi Pestecyan Mehran idi a'zâları kimler idi bilemiyorum Derbegosyan Tuhman Lambacı şimdi Amerika'da bulunan Altuncu Dikiciyan Ohannes Tüccar Agob efraddandır. Kunduracı Karnik Tanyosyan (mevkûfdur) Mardik Osebyan Tarakçı, Kazgancı Kirakos mevkûfdur: Amerika'da bulunan Karabet Kıtanciyan, Dikran Bakkalyan (mevkûfdur) bunlar da efrad-ı cem'iyyetden idiler. Cem'iyyetimizin hatırımda kaldığına nazaran otuz kırk kadar efradı vardır aradan çok seneler geçdiği için isimleri hatırımda kalmamışdır.

Cem'iyyetinizin kâtibliği vazifesi kimin tarafından ifâ ediliyordu? Kâtibin kim olduğunu bilemiyorum yalnız Pestecyan Mehran murahhas idi.

Cem'iyyetin defâtir eşya-i sâiresi kimin nezdinde bulunuyordu? Bilemiyorum.

Hınçakların reîsi a'zâ ve efradı kimler idi? Kimler olduklarını bilemem onlarla hiçbir sebeble görüşmez idim. Hınçakyan Cem'iyyetine mensûb hariçden buraya gelen kimse oldu mu olmuş ise kimlerdir? Tahminen üç sene evvel nereden geldiklerini anlayamadım haricinden Nalbandyan ve Peramas nâmlarında Hınçakyan Cem'iyyetine mensûb iki adam gelmiş idi. Bunların cem'iyyetin ileri gelen adamlarından olduğu söyleniyordu bunlar ikisi beraberce gelmediler ayrı ayrı olarak buraya gelmişlerdi. Bir sene kadar burada kaldılar sonra gitdiler. Nereye gitmiş olduklarını bilemiyorum işte Hınçaklardan hariçden buraya gelen bunları yalnız biliyorum başka bilemem.

Çıraciyan Karabet, Sabunciyan Dikran Hınçaklardandır bunları tanıyorum.

İfaden doğru ise tasdîk et.

FatihpaşaŞeyhmatar

24

Şam aracılığı ile 4 ncü Ordu Komutanlığına 12 Şubat 1915'te Dörtyol bölgesinden düşman gemisine firar eden üç Ermeni'den başka,

5 Mart 1915

Names of the Massacred Means of Massacre

The wounded men and women found in Mirkeho village:

" Maho's daughter Hacer Killed with Gunfire and Bayoneted Women of Mirkeho village who were raped and massacred: Nadire, Sulis's spouse and daughter of Hacı Hanı, Lezko's spouse and Kulu's daughter Telli, Silo's spouse and Zeliha's daughter Hamsi, Halu's spouse and Arab's daughter

Mart 1915 tarihli şifre telgrafınızın, kabul ettirdiğim lüzum ve özellikle verdiği cesaretle ilçenin düşmandan geri alınmasından sonra, özel bir memur gönderilerek yapılan araştırma sonucunu göstermek için hazırlanan cetveli sunmaya mecbur oldum. Bunun bir sureti daha önce vali beye sunulmuş idi.

bu bölgedeki insan kasaplıkları ise devletin ilçeyi tahliyesinden bir saat sonra ve Rus istilâ kuvvetinin kasaba merkezine gelişinden iki gün önce başlamıştı. Bu iki gün zarfında meydana gelen acıklı olaylar, masum Müslümanların kara bahtını fazlasıyla doldurmuştur. Mutlu kurtuluş gününün ertesinde sonsuz bir vicdan azabı ile, şahit olunan olaylara ait olarak düzenlenen defter, önceden hazırlanmıştı. İkinci liste; zamanla artan bilgilerin bir özeti, kutsal İslâm ruhuna yapılan hakaretin en

-

Madde 3. Koruma altına alınan eşyanın cins, miktar, takdir edilen kıymetleri, sahiplerinin isimleri ile ayrıntılı olarak kaydedildikten sonra kilise, okul, han gibi ambar olmaya elverişli yerlere naklettirilip, sahipleri belli olacak şekilde ayrı ayrı konularak korunmasına özen gösterilecek ve eşyanın nitelik ve niceliği ile sahiplerini, alındığı ve korunmakta olduğu yerleri gösterir bir kayıt defteri düzenlenerek, aslı yerel idareye ve onaylı sureti Terk Edilmiş Mülkler Kuruluna verilecektir. Madde 4. Sahibi bilinmeyen taşınabilir mallar, eşyanın bulunduğu köy adına kaydedilerek korunacaktır. Madde 5. Mevcut taşınabilir mallar arasında, bozulması muhtemel olan eşya ile hayvanlar, kurulun uygun göreceği bir heyet tarafından, açık artırma ile alenen satılarak, bedeli, sahibi tespit edilebildiği takdirde sahibi adına, değilse eşyanın bulunduğu köy veya kasaba adına emanet olarak mal sandıklarına teslim edilecektir. Satılan eşyanın cins, miktar, kıymet, ait olduğu yer, müşterisi ve satış bedeli ayrıntılı olarak özel deftere kaydedilerek, evrak, artırma heyeti tarafından onaylanacak ve açıklandığı gibi bir kayıt defteri düzenlenerek, aslı yerel idareye ve tasdikli sureti Terk Edilmiş Mülkler İdare Kurulu'na verilecektir. Madde 11. Tahliyesi gerçekleştirilen köylere göçmen yerleştirilecek ve mevcut evler ve arazi, her ailenin ihtiyaç ve tarım olanağı dikkate alınarak geçici belgelerle göçmenlere dağıtılacaktır. Madde 12. Yerleştirilen göçmenlerin, nüfus kayıtlarına esas olabilecek düzenli ve ayrıntılı bir şekilde, hane olarak isimleri, geliş yeri, iskân tarihi, iskân yeri deftere kaydedilecek, kendilerine verilen ev ve arazilerin cins, tür, miktar, değer ve yeri ayrıca deftere kayıt edilerek, iskânları sağlanıp kendilerine verilen taşınmaz mal, mülk ve arazi miktarını gösteren birer belge ellerine verilecektir. Madde 13. Köylerde bulunan bina ve dikili ağaçların iyi korunmasından o köye yerleştirilen göçmenler silsile yoluyla sorumlu olduklarından dolayı, tahrip edildiğinde kimin tarafından yapıldığına bakılmayarak, bedeli köylünün hepsine ödettirilip, bu işi yapanlar hemen köyden uzaklaştırılarak, göç edenlere uygulanan hukukî haklardan düşürülür. Madde 14. Göçmen iskânından sonra arta kalan köylere, civarda bulunan göçer aşiretler iskân edilecek ve haklarında aynen göçmen muamelesi yapılacaktır. Madde 15. Şehir ve kasabalarda tahliye edilen evlere tercihan şehirli ve kasabalı göçmenler yerleştirilerek önceki iktisadî ve malî durumları ile imar kabiliyetleri göz önüne alınmak şartıyla kendilerine yeterli miktarda arazi verilecektir. Madde 19. İl içinde bulunup yerel idarenin izni ve uygun bulmasıyla veya İçişleri Bakanlığının emri üzerine diğer illerden özel bir yazı ile gönderilen göçmenler ayrı tutulmak üzere, tahliye edilen köy ve kasabalara göçmen sıfatıyla yerleştirilecek olan veya yerleştirilmesini isteyen kişilerin göçmen sıfatını taşıdıklarını ve başka tarafa sevk ve iskân edilmediklerini veya göçmenlerden olup oralarda iskânları yapılmak üzere özel olarak gönderildiklerini belirten resmî belgeleri göstermeleri şarttır. Madde 20. Satın alacak talipli bulunmayan taşınmaz mal, mülk ve arazinin imar ve korunmasında kusurlarından dolayı meydana gelecek tahribatın ve yapılan zararların ödenmesini taahhüt etmek ve bu konuda kuvvetli bir kefil göstermek şartıyla, iki seneyi geçmemek üzere istekli olanlara kiralanması uygundur. Madde 21. Gerek satılan ve gerek kira ve yarı yarıya paylaşmak suretiyle verilen mal, mülk ve arazinin tür, miktar, yer; satış ve kira bedeli ile kiracı ve alıcısını gösteren döküm cetvelleri düzenlenecektir. Madde 22. Satış bedeli ve kiradan elde edilen miktarlar, sahipleri adına emaneten mal sandıklarına bırakılarak daha sonra yapılacak duyuruya göre sahiplerine verilecektir. Madde 23. Tahliye edilen köy ve kasabalarda mevcut bütün terk edilen malların bu yönetmelik hükümlerine göre idaresi ve yürütülmesi doğrudan doğruya Terk Edilmiş Mülkler İdare Kurullarına aittir. Madde 29. Terk Edilmiş Mülkler İdare Kurullarının üyeleri tayin edildikleri bölgede mevcut mal, mülk ve terk edilmiş arazinin idare ve korunmasıyla, hesap işlerinden ortaklaşa sorumludur. Madde 30. Terk Edilmiş Mülkler İdare Kurulları özel olarak tayin edilen bir başkan ile biri idare memurlarından diğeri maliye memurlarından olmak üzere iki üyeden meydana gelir. Madde 31. Haberleşme, başkan tarafından veya başkanın vekil bırakacağı üye tarafından başkan adına yapılır. Madde 32. Terk Edilmiş Mülkler İdare Kurulu başkanı, uygun gördüğü üyeyi, bu yönetmelikte mevcut bir konunun incelenmesi, denetimi ve yürütülmesiyle görevlendirebilir. Madde 33. Terk Edilmiş Mülkler İdare Kurulları başkanlarına göçmenlerin ödeneklerinden verilmek üzere günlük birer buçuk ve üyelerine de birer lira tahsis olunduğu gibi görev dolayısıyla seyahate çıktıklarında özel ödenekten ayrıca yol parası dahi alırlar.

İl Toplamı 66.483 İl ve İlçelerin İsimleri

Atrocities Inspection Committee in front of a small town demolished by the Armenians -

Ermeniler tarafından tahrip edilen bir kasaba önünde Mezalimi İnceleme Heyeti

- Fatihpaşa Mahallesi'nden ve Ermeni topluluğundan Kirakos oğlu Bezaz Karabet Dinikmiyan'ın aşağıda olduğu gibi alınan ifadesidir: 6 Mayıs 1915 İkinci Komiser Ahmet Lütfi

Aslen Eğilli olup, 5-6 yıldan beri Diyarbakır'da Fatihpaşa Mahallesi'nde oturan Artin oğlu Çulha Matos'un aşağıda olduğu gibi alınan ifadesidir: 6 Mayıs 1915 İkinci Komiser Ahmet Lütfi

- Diyarbakır'ın Fatihpaşa Mahallesi'nden ve Ermeni topluluğundan Dikran oğlu Tüccar Aluciyan Agop'un aşağıda olduğu gibi alınan

-

- Fatihpaşa Mahalleli ve Ermeni topluluğundan Agop oğlu Bezaz Dilyan Dikran'ın aşağıda olduğu gibi kaydedilen ifadesidir: 10 Mayıs 1915 İkinci Komiser Ahmet Lütfi

The Testimony of Kirkor's son Basmajian Kazaz Ohannes of the Armenian Community in Yiğitahmet District, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi

The Testimony of Kirakos's son Bezaz Karabet Dinikmijan of the Armenian Community in Fatihpaşa District, hereby presented as is: May 6, 1915 Second Chief of Police Ahmet Lütfi

- Following is the Testimony of Dikran's son merchant Alugijan Agop, a member of the Armenian Community of the Fatihpaşa District in Diyarbakır, hereby presented as is:

Madde : İâşe ve iskân husûsâtının te'mîn ve tesrî'-i icrâsı ve ahâlînin lüzûmu kadar sevk, iâşe ve iskân me'mûrlarının ta'yîni nezâretden istîzân şartıyla mutasarrıf ve vâlîlere âiddir.

Madde : İâşe ve iskân husûsâtının te'mîn ve tesrî'-i icrâsı ve bunların muhâfaza-i sıhhat ve terfîh-i ahvâline müte'allik husûsâtın îfâsı mahallerinin en büyük mülkiyye me'mûrları âmir-i mes'ûl olmak üzre muhâcirîn komisyonlarına âiddir. Muhâcir komisyonu bulunmayan mahallerde muhâcirîn nizâm-nâmesine tevfîkân yeniden teşkîli muktezîdir.

Nüfus İstatistiklerindeki Bazı Yer İsimlerinin Eski ve Yeni Karşılıkları * Place Names in the Population Statistics Alâiye

Hatay, Samandağı, Eriklikuyu.

Hatay, Samandağı, Yoğunoluk.

Hatay, Samandağı.

Kahramanmaraş, Merkez Süleymanlı Bucağı.

Kahramanmaraş, Subdistrict of Süleymanlı.

Diyarbakır, Ergani.

Hatay, Dörtyol.

Hatay, Erzin.

Hatay, Dörtyol, Yakacık.

Van, Özalp, Sarıköy.

Van, Özalp, Tepedam.

Van, Saray, Keçikayası.

Van, Saray, Kapıköy.

Van, Saray, Yamanyurt.

Van, Saray.

Van, Özalp, Boyaldı.

Van, Özalp.

Van, Özalp, Sarıköy.

Adana, Kozan.

Hakkari, Yüksekova, Esendere.

Hakkari, Şemdinli.

Hakkari, Şemdinli, Kayalar.

İran, Salmas.

Hakkari, Yüksekova, Esendere.

Hakkari, Şemdinli, Kayalar.

Hakkari, Şemdinli.

Iran, Salmas.

İran, Rumiye.

Erzurum, İspir, Çamlıkonak, Sırakonak.

Erzurum, Köprüköy.

Trabzon, Yomra.

Trabzon, Maçka, Esiroğlu, Sakızlı.

Kars, Kağızman.

Kars, Sarıkamış, Karaurgan, Çamyazı.

Ağrı, Doğubayazıt, Gürbulak.

Kars, Sarıkamış, Karaurgan.

Ağrı, Doğubayazıt, Suluçem.

Erzurum, Narman.

Kars, Sarıkamış, Karaurgan, Süngütaşı.

Erzurum, Köprüköy, Ortaklar.

Van, Gevaş, Daldere.

Van, Gevaş.

Van, Gevaş.

Van, Gevaş.

Van, Gevaş.

Muş, Cevizlidere.

Van, Gevaş.

Giresun, Şebinkarahisar.

Iran, Rumiye.

Erzurum, İspir, Çamlıkonak, Sırakonak.

Erzurum, Çobandede.

Trabzon, Maçka, Esiroğlu, Sakızlı.

Trabzon, Yomra.

Kars, Kağızman, Kötek.

Kars, Sarıkamış, Karaurgan, Çamyazı.

Ağrı, Doğubeyazıt, Gürbulak.

Kars, Sarıkamış, Karaurgan.

Ağrı, Doğubeyazıt, Suluçem.

Bayburt, Demirözü.

* Halep nüfusu toplandığında bu rakamın 15.694 olması gerekir.

* In considering the total of Adana this number should be 44.435.

* In considering the total of Aleppo this number should be 15.694.

Ajyo (ajio): herhangi bir paranın gerçek değeriyle sürüm değeri arasındaki fark. Bulgarca-Türkçe Sözlük. Sofya: 1956.

Ajyo (ajio): The difference between the real value and the circulation value of any money. Bulgarian-Turkish Dictionary. Sofia: N.A., 1956.

Adana, Saimbeyli.

Samsun.

-Talebe Cemiyeti teşkîlinin tasvibi ve buna da Agob Gaziryan'ın me'mûr edilmesi.3 Kânûn-ı evvel 913 2 -Hey'et-i Merkeziye'nin "7" numrolu tamimi: Karar: 2 -Tamim okundu ve cevâb tastîrine karar verildi. Şöyle ki: Varna'dan bir tamim alındı. Fakat kongreye murahhas göndermedik ve artık iki idâre hey'etleri anlaşsınlar.

Kânûn-ı evvel 1914 târih ve 404-29312 numrolu tahrîrât-ı âcizânem ile İbrâil'de bulunan birtakım safdil Ermenilerin bil-iğfâl Rusya'ya gönüllü olarak gitmelerini teşvîk ve teshîl eyleyen birkaç Ermeni'nin Polis

* Nuri Akbayar, Osmanlı Yer Adları Sözlüğü [Dictionary of Ottoman Place Names]. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.