Academia.eduAcademia.edu

کتاب شناسی توصیفی سفرنامه های عصر قاجار

پژوهش تاریخی بی دسترسی به منابع دست اول ، موثق و معتبر امکان پذیر نیست.یکی ازمنابع دست اول درهر دوره تاریخی «سفرنامه ها» است.در اثر حاضر کتاب شناسی توصیفی 238 سفرنامه مربوط به عصر قاجار ارایه شده است.همچنین فهرستی از 67 اثر نویافته ی دیگر در بخش ضمایم تقدیم پژوهشگران تاریخ شده است.

کتاب شناسی توصیفی سفرنامه های عصر قاجار کتاب «کتاب شناسی توصیفی سفرنامه های عصر قاجار» چاپ شد معرفی کتاب پژوهش تاریخی بی دسترسی به منابع دست اول ، موثق و معتبر امکان پذیر نیست.یکی ازمنابع دست اول درهر دوره تاریخی «سفرنامه ها» است.بسیار در باره امتیازات و محدودیت های این نوع از منابع گفته و نوشته شده است.وجه مشترک این نوشته ها را می توان لزوم بازنگری انتقادی اطلاعات ارایه شده در سفرنامه ها و مقایسه علمی آن با یافته های دیگر منابع معتبرِ تاریخی دانست.همچنین لازم است که طی یک پروژه ملی و بصورت سازمان یافته نقدی علمی از متدلوژی و اپیستمولوژی نویسندگان این آثار بعمل آورد که تا اندازه ایی از وثوق علمی اطلاعاتی که ارایه می کنند مطمئن شد.می دانیم که نویسندگان سفرنامه ها همه در یک سطح از آگاهی و دانایی و بی طرفی و بی غرضی قرار نداشتند همانطور که مدت اقامت ایشان در ایران ، شهرها و سرزمین هایی که بازدید کرده اند ، اقشار و طبقات مختلف اجتماعی که در تماس بوده اند ، میزان آشنایی با زبان فارسی ، معانی و مفاهیم کاربردی کلمات ؛ و فرهنگ ایرانی یکسان نبوده است.ونیز هماره باید توجه داشت که بخشی از دیدگاه ها و نظرات مطرح شده در سفرنامه ها آلوده به قوم مداری فرهنگی است.پرهیز از اروپا محوری سلبی و داوری و ارزیابی از ساختار اجتماعی ایران از منظر ارزش های غربی که به موجب آن اروپا و غرب جهانی برتر و شرق و ایران کشوری عقب مانده تلقی می شود ؛ از دیگر اصول مورد تاکید نویسنده است که مکرر در مقالات و آثار چاپ شده به تشریح آن پرداخته ام لیکن در مقدمه این کتاب بیش از این مجال بحث نیست. اما پیش از پرداختن به موارد پیش گفته که کاری است بزرگ و بلند مدت که برنامه و سرمایه را توامان می خواهد باید یک نقیصه دیگر را که مقدم بر موارد فوق است جبران کرد و آن نبود کتابشناسی تخصصی سفرنامه ها در هر دوره تاریخی است.کتابشناسی هایی که دست کم بصورت نسبی بتواند اطلاعات کامل کتابشناختی این آثار و تقسیم بندی موضوعی و زمانی و مکانی سفرنامه ها را ارایه کند. در دوره قاجار چندین اثر در باره سفرنامه ها نوشته شده اما اطلاعات هیچکدام کامل نیست.در تلاش چند ساله ایی که مولف برای یافتن فهرست کاملی از سفرنامه های این عصر انجام داد با کتاب ها و مقالاتی که در این باره نوشته شده بود آشنا شد.کتابهایی مانند فهرست های توصیفی سفرنامه های اروپایی که کتابخانه ملی ایران تهیه کرده است و جز آن ، در عین ارزشمندی متاسفانه کامل نیستند .بخشی از این آثار در ضمایم کتاب حاضر تحت عنوان " بخشی از آثار مرتبط با کتابشناسی سفرنامه ها " معرفی گردیده است. و اساسا چنین انتظاری هم نمی توان داشت زیرا در عصری که به مدد فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطات گسترده علمی هر لحظه کتابی تازه و سندی نو یافته کشف و منتشر می شود ، فرض اینکه یک کتاب بتواند همه اطلاعات کتابشناسی مورد نیاز پژوهشگران را فراهم آورد از بن نادرست و نارواست. این کتاب بر آن است که اطلاعات اولیه و کتابشناسی توصیفی ابتدایی از سفرنامه ها و دیگر آثار نویسندگان خارجی عصر قاجار را از 1782 تا 1925 ( 1344-1195 ه.ق ) ارایه کند.بدین منظور با مراجعه به فهرست های کتابشناسی موجود و نیز سایت های معتبر علمی که اطلاعات کتابشناختی موثقی را ارایه می کنند تلاش شده است تا حد امکان فهرستی کامل از این آثار را با جداول و نمودارهای مرتبط ارایه گردد.به جهت تکمیل فایده و افزایش اعتبار و وثوق علمی ، آثار برخی از کسانی که پیش از این اقدام به انتشار فهرستی از سفرنامه های مرتبط با ایران کرده بودند هم مورد بررسی قرار گرفته است . بر اساس این فهارس می توان پی برد که در دوره قاجار مجموعا – و با تاکید ویژه بر قید تا کنون – چند سفرنامه نوشته شده است ؟ به چه زبان هایی بوده است ؟ چند مورد ترجمه شده است ؟ هر کدام مربوط به کدام دوره زمانی ومکانی است و موارد مشابه دیگر. سفرنامه های معرفی شده در این کتاب عمدتا اروپایی است اما چند مورد از سفرنامه های ژاپنی نیز وجود دارد.در بخش اول کتاب نمودارهایی ارایه شده است که تعداد ، دوره زمانی ، زبان و ملیت این سفرنامه ها را نمایش می دهد. از آنجا که بیشینه ی آثار معرفی شده در این کتاب «سفرنامه» و «اروپایی» است ، نام کتاب را «کتاب شناسی توصیفی سفرنامه های عصر قاجار» برگزیدم ، هرچند مواردی از خاطرات ، گزارش ها ، اسناد و موارد بااهمیت تاریخی دیگر نیز در کتاب موجود است.تاریخ بکار رفته در متن عمدتا میلادی است و لیکن در هرمورد به تناسب تاریخ های هجری نیز ذکر شده است.روش بکار رفته در کتابشناسی این آثار با الگو برداری از روش کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران است که به نظر می آید دارای استاندارهای علمی لازم باشد.آنچه که برای پژوهشگران تاریخ قاجار اهمیت دارد آن است که هر سفرنامه دقیقا مربوط به کدام دوره است ؟ شامل کدام بخش ها و مناطق کشور می گردد ؟ و مهم ترین موضوعات مورد بحث نویسندگان کدام است ؟ تلاش مولف بر آن بوده است که بصورتی دقیق به پرسش های فوق پاسخ دهد.این پاسخ ها یکی از نخستین نیازهای دانشجویان و محققان تاریخ را برآورده می سازد.سال هاست که می بینیم دانشجویانی بنا دارند در یکی از موضوعات فرهنگی – اجتماعی عصر قاجار پژوهش نمایند اما نمی دانند کدام سفرنامه ها را بخوانند و به چه تعداد بخوانند ؟ کتاب حاضر بنا دارد به این دغدغه پاسخ دهد. دوره های تاریخی در این کتاب بر اساس مدت سلطنت پادشاهان قاجار ذکر شده است.سفرنامه های هر دروه مشخص شده و بیشینه ی آن دارای تاریخی مشخص و قطعی است که در هر مورد ذکر شده است.همچنین به جهت تسهیل کار خوانندگان در بازیابی منابع و آگاهی از محتوای آن ، در بخش ضمایم ، فهرست الفبایی تمامی نویسندگان ( آثار ) ارایه و مشخص شده است که هر اثر مربوط به کدام دوره تاریخی است و در چه صفحه یا صفحاتی از کتاب ذکر شده است. در کتاب حاضر 199 مولف ( در مواردی که مولف مشخص نیست اثر ) معرفی شده اند كه 19 تن از ایشان بیش از یک کتاب دارند . برای نمونه : از آرتور کنت دو گوبینو 9 اثر و از جیمز فریزر 8 اثر معرفی شده است. و در مجموع کتابشناسی 238 اثر عرضه شده است.که از این میان زبان تالیف آثار 125 مورد به زبان انگلیسی ، 46 مورد به زبان فرانسه ، 44 اثر به زبان روسی ، 19 مورد آلمانی ، 3 مورد ژاپنی و یک مورد ایتالیایی است.همچنین در بخش ضمایم 67 اثر دیگر تنها با ذکر نام مولف و نام اثر و احیانا سال چاپ ذکر شده است که کتابشناسی توصیفی آن در دست تهیه است و ان شاء الله در چاپ های بعدی اضافه خواهد شد.این 67 مورد جزء کتاب های نویافته و ترجمه نشده ای است که کمتر برای پژوهشگران شناخته شده و نسخه های الکترونیکی آن از کتابخانه های دیجیتال و آنلاین دانلود شده است.امیدوارم بتوان برخی از این آثار را در قالب طرح های پژوهشی یا پایان نامه های دانشجویی ترجمه و منتشر کرد. توصیف همه آثار مندرج در این مجموعه به یک اندازه نیست.عمدتا برای هر اثر در حد یک صفحه توضیحاتی ارایه شده است و در برخی از موارد نادر ، اطلاعات بدست آمده تنها در قالب چند خط و منحصر به اطلاعات کتاب شناختی است. تلاش گریده است که اطلاعات ارایه شده بر اساس مشاهده و مطالعه کتاب استخراج و تنظیم شود و در بیشتر موارد خلاصه ایی از چندین صفحه مطالعات انجام شده تهیه و ارایه شده است اما در مواردی بویژه در خصوص کتب ترجمه نشده غیر انگلیسی اطلاعات از فهرست های توصیفی معتبر استخراج شده است که برای هر مورد علائم اختصاری بکار رفته است. .برای نمونه : فتسآکما ( فهرست توصیفی سفرنامه های آلمانی کتابخانه ملی ایران ) فتساکما (فهرست توصیفی سفرنامه های انگلیسی کتابخانه ملی ایران )، فتسركما (فهرست توصیفی سفرنامه های روسی کتابخانه ملی ایران ) ، فتسفكما (فهرست توصیفی سفرنامه های فرانسوی کتابخانه ملی ایران ) در خاتمه از همه دانش پژوهان گرامی و تمامی دانشجویان عزیز می خواهم که با دقت نظر علمی و بکار گیری روش انتقادی در ارتقاء و تکمیل اثر حاضر بکوشند.مانند همیشه راه های ارتباطی که بنده را از نظرات ارزشمند شما بهره مند می سازد عبارت است از : 09126499089 msalmasizadeh@tabrizu.ac.ir msalmasizadeh@yahoo.com www.shorthistory.mihanblog.com همواره آماده بهره مندي از نظرات سازنده تمامي عزيزان هستم – با احترام محمد سلماسي زاده