Türkler - Cilt 20.pdf

TÜRKLER CĠLT 20 TÊRK DÊNYASI YENĠ TÊRKĠYE YAYINLARI 2002 ANKARA 15 YAYIN KURULU 16 DANIġMA KURULU 17 KISALTMALAR 18 ĠÆĠNDEKĠLER TÊRKLER ............................................................................................................................................................15 YAYIN KURULU .................................................................................................................................................16 DANIġMA KURULU ..........................................................................................................................................17 KISALTMALAR ..................................................................................................................................................18 YÊZĠKĠNCĠ BÉLÊM ...........................................................................................................................................23 FEDERE VE MUHTAR TÊRK CUMHURĠYETLERĠ .....................................................................................23 Federe ve Muhtar Türk Cumhuriyetleri / Prof. Dr. Nadir Devlet [p.15-47]..............................................23 TATARĠSTAN CUMHURĠYETĠ .........................................................................................................................84 Tataristan Cumhuriyeti / Prof. Dr. Nadir Devlet [p.48-57] .........................................................................84 MiĢer Tatarları / Dr. Ercan Alkaya [p.58-63] .............................................................................................100 BAġKURDĠSTAN CUMHURĠYETĠ ................................................................................................................112 Sovyetler Birliği‘nden Sonra BaĢkurdistan ve Rusya / Prof. Dr. Ildus G. Ilishev [p.64-72] ................112 BaĢkurdistan: Tarihi, Nüfusu, Etnopolitik Durumu ve Millî GeliĢmeler / Dr. Bekir Demir [p.73-80] ..126 BaĢkurt Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Suzan Tokatlı [p.81-87] ........................................................................140 BaĢkurdistan / Yrd. Doç. Dr. Ali Yiğit [p.88-93] ........................................................................................152 BaĢkurdistan‘da Anadili Bilincinin Uyanması ve Ulusal Kimliğin Canlandırılması / Doç. Dr. Kutlay Yağmur [p.94-102] ........................................................................................................................................162 BaĢkurt Türkçesi ve Yazı Dilinin GeliĢimi / Yrd. Doç. Dr. Göksel Öztürk [p.103-109]........................175 ÆUVAġĠSTAN CUMHURĠYETĠ ......................................................................................................................189 ÇuvaĢlar ve ÇuvaĢça / Doç. Dr. Emine Yılmaz [p.110-118] ..................................................................189 SAHA CUMHURĠYETĠ .....................................................................................................................................203 Saha Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.119-132 ................................................................................203 Sahalar (Yakutlar) ve Saha Türkçesi / Doç. Dr. Fatih KiriĢçioğlu [p.133-140].....................................228 ALTAY CUMHURĠYETĠ ...................................................................................................................................244 Altay Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.141-148] ...............................................................................244 Altay Türkleri Edebiyatı Tarihi / Ġbrahim Dilek [p.149-159] .....................................................................258 TUVA CUMHURĠYETĠ .....................................................................................................................................275 Tuva (Tıva) Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.160-172] ....................................................................275 Tuva‘nın XX. Asır Siyasî Tarihi / Yrd. Doç. Dr. Ekrem Arıkoğlu [p.173-179] .......................................296 Tuva ġamanizmi / Dr. Eva Jane Neumann Fridman [p.180-188]..........................................................307 Tuva (Tıva) Türkleri ve Türkçesi / Hayat Aras [p.189-194] ....................................................................320 HAKAS CUMHURĠYETĠ ..................................................................................................................................332 Hakasya Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.195-199].........................................................................332 Hakaslar / Dr. David G. Andersons [p.200-204].......................................................................................341 KIRIM ..................................................................................................................................................................349 19 Kırım Türklerinin Sürgünü / Dr. Kemal Özcan [p.205-221].....................................................................350 Kırım Tatarları ve Anavatana Avdetleri / Suat Kınıklıoğlu [p.222-227] .................................................380 GAGAVUZELĠ ...................................................................................................................................................391 Gagauzların Tarihi / Prof. Dr. Mustafa ArgunĢah [p.228-244] ...............................................................391 Gagauzlar / Prof. Dr. Dionis Tanasoğlu [p.245-249] ...............................................................................422 Gagavuz Türkçesi / Doç. Dr. Nevzat Özkan [p.250-261]........................................................................430 Gagauz Edebiyatı / Doç. Dr. Hülya ArgunĢah [p.262-275].....................................................................451 DOĞU TÊRKĠSTAN .........................................................................................................................................474 Doğu Türkistan Özerk Cumhuriyeti / Dr. Erkin Emet [p.276-281] .........................................................474 XX. Yüzyıl Doğu Türkistanı‘nda Sûfî Silsileleri ve Evliya Sevgisi / Prof. Dr. Thierry Zarcone [p.282289] .................................................................................................................................................................484 Yeni Uygur Türkçesi ve Edebiyatı / Yrd. Doç. Dr. Levent Doğan - Oğuzhan DurmuĢ [p.290-302] ..497 Uygur Türkleri Edebiyatı / Prof. Dr. S. Mahmut KaĢgarlı [p.303-315] ...................................................520 Uygurların Müziği / Dr. Rachel Harris - Yasin Mukphul [p.316-322] .....................................................542 Batı Yugur (Sarı Uygur) Türkleri ve Kültürleri / Prof. Dr. Yaxiong Du [p.323-328] ..............................554 YÊZÊÆÊNCÊ BÉLÊM ....................................................................................................................................564 TÊRK TOPLULUKLARI ..................................................................................................................................564 XX. Yüzyılda Türk Toplulukları / Doç. Dr. Ömer Turan [p.331-360]......................................................564 BALKANLAR ....................................................................................................................................................615 BULGARĠSTAN TÊRKLERĠ ...........................................................................................................................615 Bulgaristan Türklerinin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı / Prof. Dr. Hüseyin MemiĢoğlu [p.361370] .................................................................................................................................................................615 Bulgaristan Türklerinin Göçmenlik Serüveni / Prof. Dr. Cengiz Hakov [p.371-376] ...........................631 Bulgaristan‘daki Türkler (1945-1983) / Prof. Dr. Ali Eminov [p.377-384] .............................................639 BulgaristanTürklerinin Siyasî ve Kültürel Tarihine Dair Genel Bir Çerçeve / Vedat Sabri Ahmed [p.385-393] .....................................................................................................................................................653 Bulgaristan‘daki DeğiĢim Sürecinde Türk Azınlığın Ekonomik Durumu / Yrd. Doç. Dr. Didar Erdinç [p.394-400] .....................................................................................................................................................668 Bulgar Post-Totaliter Liberalizmin Türk Bayraktarları: Haklar ve Özgürlükler Hareketi / Dr. Vladimir Chukov [p.401-406] ......................................................................................................................................679 Osmanlı Sonrası Bulgaristan Topluluğunun Dini Hayatı / Yrd. Doç. Dr. H. Mehmet Günay [p.407416] .................................................................................................................................................................688 Bulgaristan Türk Edebiyatına Bir BakıĢ / Doç. Dr. Hayriye S. Yenisoy [p.417-423] ...........................706 Bulgaristan‘da Türk Halk Kültürü / Prof. Dr. Ġbrahim Tatarlı [p.424-431]..............................................718 Bulgaristan Türkleri ve Türk Ġnkılâbı / Yrd. Doç. Dr. Suat Akgül [p.432-443] ......................................732 MAKEDONYA VE KOSOVA TÊRKLERĠ .....................................................................................................752 Makedonya Türkleri / Necati Çayırlı [p.444-454] ....................................................................................752 Makedonya ve Civar Bölgelerde Balkan Türkçesi / Prof. Dr. Victor A. Friedman [p.455-463] .........774 20 Makedonya ve Kosova Türkleri Edebiyatı / Prof. Dr. Mustafa Ġsen [p.464-469] .................................790 BATI TRAKYA TÊRKLERĠ .............................................................................................................................800 Batı Trakya Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Zerrin Balkaç [p.470-488] ..............................................................800 KAFKASLAR ....................................................................................................................................................832 Kafkasya ve Çevresindeki Türk Toplulukları / Dr. Ufuk Tavkul [p.489-519] ........................................832 Ahıska ve Ahıska Türkleri / Yunus Zeyrek [p.520-531]...........................................................................882 Ahıska Savunmasının Tarihteki Yeri ve Halk Destanlarına Yansıması / Prof. Dr. Ensar Aslan [p.532538] .................................................................................................................................................................904 Kuzey Kafkasya Türkmenleri / Prof. Dr. Ali Duymaz [p.539-548]..........................................................920 Dağıstan‘da Millî Hareketler ve Türkler / Kemal Özden [p.549-555] ....................................................936 Nogay Türkleri / Nesrin Güllüdağ [p.556-564] ..........................................................................................946 Karaçay-Malkar Dili ve Edebiyatı / Dr. Ufuk Tavkul [p.565-577 ............................................................966 Karaçay-Malkar Nart Destanları / Dr. Ufuk Tavkul [p.578-587] .............................................................987 Kafkas Dillerinde Türkçe Kelimeler / Dr. Ufuk Tavkul [p.588-593] ......................................................1007 ORTA DOĞU ...................................................................................................................................................1017 SURĠYE TÊRKLERĠ .......................................................................................................................................1017 Suriye Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Ömer Osman Umar [p.594-602] ..........................................................1017 IRAK TÊRKLERĠ ............................................................................................................................................1031 Irak Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Sinan Marufoğlu [p.603-610] ...................................................................1031 Irak Türklerinin Demografik Yapısı / Güçlü Demirci [p.611-616] .........................................................1047 Irak Türklerinin Sosyal Hayatı / Dr. Rabia Kocaman Aydın [p.617-624] ............................................1057 Irak TürkEdebiyatı / Prof. Dr. Ziyat Akkoyunlu [p.625-632] ..................................................................1071 ĠRAN TÊRKLERĠ ............................................................................................................................................1085 Ġran‘da Azeri Türkleri / Dr. Brenda Shaffer [p.633-639] ........................................................................1085 Güney Azerbaycan Millî Harekatı / Prof. Dr. Cemil Hesenli [p.640-651]............................................1096 Ġran AvĢarları / Dr. Enver Uzun [p.652-657] ...........................................................................................1114 KaĢkay Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Muhittin Çelik [p.658-674] ...................................................................1124 Sungur Türkleri / Prof. Dr. Cevat Heyet [p.675-678] .............................................................................1155 Bayadistan Ġran‘daki Türk Kavimleri / Christiane Bulut [p.679-694] ....................................................1162 TÊRKĠSTAN‟DAKĠ TÊRK TOPLULUKLARI .............................................................................................1191 Tacikistan ve Tacikistan Türklerine Genel Bir BakıĢ / S. Kâmil Yüceoral [p.695-701] .....................1191 Afganistan‘da Türklük ve Hazaralar / Yrd. Doç. Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ [p.702-711]................1201 Afganistan Türklerinin Son Durumu / S. Kâmil Yüceoral [p.712-716] .................................................1218 Türkler ve Afgan SavaĢı (1979-2001) / Conrad Schetter [p.717-722] ................................................1226 Batı Moğolistan‘ın Göçebe Kazakları / Dr. Jeannine Davis Kimball [p.723-733] ..............................1237 SĠBĠRYA‟DAKĠ TÊRK TOPLULUKLARI ....................................................................................................1255 21 Sibirya Türk Toplulukları Tarihi / Leysen ġahin [p.734-742] ................................................................1255 XX. Yüzyılın Sonlarında Batı Sibirya‘da ġehirli Kazakların Kültürü / ġolpan K. Ahmetova [p.743-751] .......................................................................................................................................................................1270 ġorlar / Doç. Dr. Galina M. PatruĢeva [p.752-759] ................................................................................1284 ġor Türkleri ve Sözlü Edebiyatı / Yrd. Doç. Dr. Mehmet Aça [p.760-771] .........................................1297 AġAĞI ĠDĠL VE KIRIM BÉLGESĠNDE TÊRK TOPLULUKLARI ...........................................................1319 AĢağı Ġdil Bölgesi Türkleri / Doç. Dr. Segei V. Golunov [p.772-780] ...................................................1319 Karaim Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Ġsmail Doğan - Ġlgi Kıvrakdal [p.781-789]..........................................1333 Kırımçaklar / Yrd. Doç. Dr. Ġsmail Doğan [p.790-795] ...........................................................................1350 YÊZDÉRDÊNCÊ BÉLÊM ............................................................................................................................1361 TÊRK YERLEġĠMLERĠ .................................................................................................................................1361 Dünyada Türk YerleĢimleri / Dr. Mehmet Tütüncü [p.799-809] ...........................................................1361 AVRUPA‟DAKĠ TÊRK YERLEġĠMLERĠ.....................................................................................................1381 Batı Avrupa‘daki Türk Göçmen Gruplarının Sosyo-Kültürel ve Dilbilimsel Özellikleri / Doç. Dr. Kutlay Yağmur [p.810-817] ....................................................................................................................................1381 Diyasporik Türk Gençliği Kültürel Kimliğin Yeniden Üretimi ve Hibrid Kimlik ĠnĢası / Dr. Talip Küçükcan [p.818-829] ...................................................................................................................................................1394 Almanya‘daki Türkler ve Eğitim Problemleri / Prof. Dr. Nevzat Y. AĢıkoğlu [p.830-838] .................1418 Ġsviçre‘de Türkler / Prof. Dr. Fahri Kayadibi [p.839-844].......................................................................1433 Fransa‘da YaĢayan Türkler / Doç. Dr. Ali ErbaĢ [p.845-855] ...............................................................1445 Belçika‘da Türkler / Doç. Dr. Mehmet Zeki Aydın - Doç. Dr. Altay A. Manço [p.856-868]...............1461 Finlandiya‘da YaĢayan Kazan Türkleri / Naile Binark [p.869-872] ......................................................1478 Moskova‘da YaĢayan Türklerin Sosyo-Demografik Yapısı / Dr. Seyit Sertçelik [p.873-880] ..........1484 AMERĠKA‟DAKĠ TÊRK YERLEġĠMLERĠ ...................................................................................................1498 Amerika‘daki Türklerin Tarihi / Sevgi Ertan [p.881-889] .......................................................................1498 Osmanlı Türklerinin Amerika‘ya Göçü / Yrd. Doç. Dr. Birol Akgün [p.890-896] ................................1513 Amerikan Yerlileri ve Türk Dünyasının Kültür Varlığı Arasındaki Paralellikler / Doç. Dr. Ahmet Ali Arslan [p.897-912] ......................................................................................................................................1524 AVUSTRALYA‟DAKĠ TÊRK YERLEġĠMLERĠ ..........................................................................................1550 Avustralya‘daki Türk Göçmen Grubunun Sosyal ve Dilsel Dil Özellikleri / Doç. Dr. Kutlay Yağmur [p.913-925] ...................................................................................................................................................1550 22 YÊZĠKĠNCĠ BÉLÊM FEDERE VE MUHTAR TÊRK CUMHURĠYETLERĠ Federe ve Muhtar Türk Cumhuriyetleri / Prof. Dr. Nadir Devlet [p.15-47] DeğiĢik adlarla bilinen Türk dilli halklar, Türkiler veya genel olarak Türkler olarak adlandırılan soydaĢlarımız dünyanın çeĢitli bölgelerinde bulunmakla birlikte, batıdan doğuya doğru sıraladığımızda yoğun olarak A.B.D. ile Kanada, Avrupa Birliği, Balkanlar, eski Sovyet cumhuriyetleri, Türkiye‘ye komĢu ülkeler ve Uzak Doğu‘da Çin, Japonya ve Avustralya gibi ülkelerde bulunmaktadırlar. 1991‘in sonunda Sovyetler Birliği‘nin dağılması ile beĢ yeni Türk cumhuriyeti ortaya çıkmıĢ, 1974‘te bağımsızlığını ilan eden Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ile yeryüzündeki bağımsız Türk cumhuriyetlerinin sayısı yediye yükselmiĢtir. Ancak KKTC Türkiye‘nin dıĢında baĢka ülkeler tarafından tanınmadığı için BirleĢmiĢ Milletler TeĢkilatında altı Türk devleti temsil edilmektedir. Bunların dıĢında kalanlar ya özerk cumhuriyet veya özerk bölge statüsüne sahiptirler, ya da bazıları büyük bir nüfusa sahip olmalarına rağmen bulundukları ülkelerde kendilerini temsil edecek resmi organları bulunmamaktadır. Biz iĢte bunları statü ve nüfus kesafetine göre incelemeye çalıĢacağız. Bağımsız olmayıpta belli bir özerklik statüsüne sahip Türk topluluklarının büyük çoğunluğu eski Sovyetler Birliği veya bugünkü adı ile Bağımsız Devletler Topluluğu‘nda (BDT), daha doğrusu bu topluluğun en mühim üyesi olan Rusya Federasyonu‘nda bulunmaktadırlar. Dolaysıyla BDT‘deki (Bağımsız Devletler Topluluğu) Türk soyluları coğrafî bölgelerde incelemek ve sonradan ayrı ayrı onların potansiyelleri hakkında fikir yürütmek kanaatimizce en uygun metot olacaktır. BDT‘deki Türkler bir birine komĢu olan dört coğrafi bölgede yaĢamaktadırlar: 1. Ġdil-Ural 2. Kafkasya 3. Sibirya 4. Orta Asya (Batı Türkistan) Ġdil (Volga)-Ural bölgesinde baĢlıca Tatar, BaĢkurt ve ÇuvaĢlar; Kafkasya‘da Azeriler, Kumuk, Karaçay-Balkar ve Nogaylar; Orta Asya‘da Kazak, Türkmen, Özbek, Kırgız, Karakalpaklar; Sibirya‘da Yakut (Saha), Tuva, Hakas ve Altaylılar yaĢamaktadır. Rusya Federasyonu‘nda 21 cumhuriyet bulunmakta olup, bunların dokuz adedi (Altay, BaĢkurt, ÇuvaĢ, Hakas, Kabarda Balkar, KaraçayÇerkez, Saha, Tatar, Tuva) Türk cumhuriyetidir. Bunların dıĢında Özbekistan‘a bağlı Karakalpak Özerk Cumhuriyeti, Moldova‘ya bağlı Gagauz Cumhuriyeti bulunmaktadır. Nahçevan Özerk Cumhuriyeti Azerbaycan Cumhuriyeti‘ne bağlı ise de, Nahçevan ancak bir bölge adı olup, etnik bir kimliği belirtmediği için biz onu özerk Türk cumhuriyetleri içinde mütalaa etmedik. Çin Halk Cumhuriyeti‘ne bağlı Sincang-Uygur Özerk Bölgesi de özerk bir statüye sahip bir bölgedir. Kısacası dünyada yedi bağımsız Türk Cumhuriyetine ek olarak on iki özerk Türk cumhuriyet veya özerk bölgesi bulunmaktadır (1945‘te lağv edilmiĢ Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti bu sayıya 23 eklenmemiĢtir). Takriben 90-100 milyon Türk dilli halk bağımsız cumhuriyetlere, 15 milyon kadarı özerk cumhuriyetlere sahip olup, kalan 75-80 milyon Türk dilli halk ise her hangi bir siyasi statüye sahip değildir. Avrupa Birliği‘nin değiĢik ülkelerinde veya Bulgaristan‘daki Türkler, bulundukları ülkelerin parlamentolarına temsilciler yollamalarına rağmen, o yörelerin Türklerini bulundukları ülkelerde ayrı bir etnik statüye sahip olmadıkları için bağımlı Türk ülkeleri statüsünde değerlendirmiyoruz. Genel Tarihçe XVI. yy.‘dan bu yana bir taraftan Türklük tarihinin en güçlü ve uzun ömürlü devleti Osmanlı Ġmparatorlu‘ğu (1299-1920) en parlak devrini yaĢarken diğer yandan kuzeydeki diğer Türkler Rusların ağına düĢüyordu. Altınordu Ġmparatorluğu‘nun (1240-1502) yıkılması ile bu bölgede Kazan (14371552), Kırım (1460-1783) Astrahan/Ejderhan (Hacı Tarhan) (1466-1556), Kasım (1445-1661) ve Sibir (1220-1596) gibi hanlıklar kurulmuĢtu. Bu hanlıklar, önceleri Rus Knezlerine (beylerine) korkulu zamanlar yaĢatmıĢlardır. Fakat iç mücadelelerini sona erdiren Ruslar, Batı‘nın tekniğinden, Türk hanlıkları arasındaki kavgalardan ve her hanlığın kendi içindeki entrikalarından iyice faydalanmasını bildiler. Neticede ilk olarak 1552 yılında Kazan Hanlığı Çar IV. (Korkunç) Ġvan tarafından ele geçirildi. Böylece Rusya tarihinde yeni bir devir açılmıĢ oldu. Kazan Hanlığı uzun zaman Rusların Ġdil (Volga) boyunca Hazar Denizi‘ne doğru ilerlemelerini ve AĢağı Ural sahasında yayılmalarına en büyük engeli teĢkil etmiĢti. Kazan‘ın düĢmesi ile Rusların geniĢ ölçüde Türk illerini istilası imkan dahiline girdi. Rusya‘nın yalnız Rus halklardan müteĢekkil bir devlet olmaktan çıkıp çeĢitli milletlere hakim bir imparatorluk haline gelmesi Kazan Hanlığı‘nın zaptı ile mümkün olmuĢtur. Kazan‘ın düĢmesi Rus devlet sınırlarının pek kısa bir zaman içinde Hazar Denizi kıyılarına ve Kafkasya‘ya kadar dayanmasını sağladığı gibi Ural sahasının da Rusların eline geçmesiyle, Sibir ve Türkistan istikametinde Rus yayılıĢına geniĢ imkanlar açılmıĢ oldu. Rusların, Osmanlı Devleti ile sınırdaĢ olmaları yine Kazan Hanlığı‘nın düĢmesinin bir neticesi idi. Çünkü Kazan alındıktan sonra 1556‘da Astrahan Hanlığı da Moskova‘nın eline geçmiĢ, az sonra da Rusların bir taraftan Kafkaslar‘da Terek nehri boyuna, diğer yandan Azak kalesine yakın sahaya kadar sokulmuĢlardı. 1558-1582 yılları arasında yapılan silahlı mücadelelerin neticesinde ise Sibir Hanlığı‘nın bağımsızlığı sona erdi ve 1598‘de tamamen Rusların eline geçti. XVI. yy.‘dan beri Sibirya üzerinden Çin‘e Türkistan üzerinden Hindistan‘a ve Kafkasya üzerinden Ġran ve Türkiye‘ye ulaĢmak isteyen, fakat XVII. yy.‘ın baĢına kadar Türkistan‘a doğrudan doğruya askerî bir saldırıda bulunamayan Ruslar, uğradıkları çeĢitli yenilgilere ve karĢılaĢtıkları direnmelere rağmen nüfuzlarını Türk illeri aleyhine devamlı, süratle geniĢlettiler. 1593-1604 yılları arasında Sibirya tamamen Rusların eline geçti. 1604‘te Astırahan ile Kırım arasında yaĢayan Nogay uruğları Rus hakimiyeti altına alındı. 1628‘de Yukarı Yenisey boyundaki Kırgızlar Rus idaresini tanıdılar; 1731‘de Türk Kazak topluluğundan küçük cüz (ordu) Rusya‘ya bağlandı; 1783‘te Kırım ilhak edildi. 1859‘da Kuzey Kafkasya, 1865‘te de TaĢkent Ģehri Ruslar tarafından zaptedildi; 1868‘de Buhara Hanlığı Rus hakimiyetine girdi. 1873‘te Hive Hanlığı, 1876‘da Hokand Hanlığı aynı akıbete uğradılar, 1880-1884‘te Türkmenistan‘ın Ruslar tarafından zapt edilmesi ile baĢlıca Uygurların yaĢadığı Doğu Türkistan hariç, Türk ülkelerinin hepsi Rusların eline geçmiĢ oldu. 24 Ġdil-Ural Bölgesi Bu ad hem siyasî, hem coğrafî tabir olarak kullanılmaktadır. Bunun siyasî yönü bugün ehemmiyetini kaybetmiĢtir. Çünkü kısa bir süre kullanılmıĢ olup bugünkü siyasî gerçekleri ifadeden uzak kalmaktadır. 1917 yılında Ufa‘da toplanan ―Ġç Rusya ve Sibirya Müslümanları Millet Meclisi‖ tarafından Ġdil-Ural Devleti‘ni kurmak üzere çalıĢmalar yürütülmüĢ ise de bu bölgede BolĢeviklerin hakimiyeti ele geçirmeleri üzerine bu proje gerçekleĢmemiĢtir ve bu tabir siyasî ehemmiyetini kaybetmiĢtir. Fakat Ġdil-Ural adı coğrafî tabir olarak bugün de ehemmiyetini korumaktadır. Ġdil-Ural bölgesi eski Türk Ġdil boyu Bulgar Devleti (???-XIV. yy.) ve onun varisi Kazan Hanlığı (1437-1552) sahasını kaplamakta olup, bu bölge baĢlıca Türk, Fin kavimleri ve Ruslarla meskundur, iĢte bu coğrafî bölge bugün eski SSCB‘nin gerek yüzölçümü ve gerekse nüfusça en büyük cumhuriyeti olan RF (Rusya Federasyonu) dahil olup, burada üç Türk, üç Fin Cumhuriyeti, (Mari, Udmurt ve Mordva) ve 10 idarî bölge (oblast) bulunmaktadır, ileride de göreceğimiz üzere bu taksimatlar tamamen siyasî gayelere göre yapılmıĢ, yani ortak Türk ülkesinin parçalanması göz önünde tutulmuĢtur. Tataristan Cumhuriyeti Kısa Tarihçe Kazan (veya Ġdil) Tatarları Ġdil-Kama Bulgarları ile XIII. yy.‘da Orta Asya‘dan bu bölgeye gelen Kıpçak (Kuman) Türklerinin torunlarıdır. Bir Türk boyu olan Bulgarlar VII. yy.‘da bu bölgeye yerleĢmeye baĢlayıp, IX. yy.‘da bir devlet kurmuĢlardı. 922 yılında resmen Ġslamiyet‘i kabul ettiler. 1220‘lerde Cengiz Han‘ın torunu Batu Han‘ın istilası neticesinde Bulgar Devleti burada kurulan Altınordu (1236-1502) Devleti‘nin himayesi altına girdi. XV. yy.‘ın ikinci yarısında Ġdil-Ural ve Altınordu‘nun hakim olduğu bölgelerde Kazan (1437-1552), Kırım (1460-1783), Kasım (1445-1681), Astırahan (1466-1556), Sibir (1220-1598) Hanlıkları ve bağımsız Nogay Uruğları meydana geldi. Kazan Hanlığı‘nın sınırları içinde gene bir Türk ÇuvaĢlar, batıda yaĢayan BaĢkurtlar, Fin kavimleri Udmurt (Vot veya Votiak), Mari (ÇirmiĢ) ve Modrvinler bulunuyordu. Uzun mücadelelerden sonra Moskova Knezliği‘nin güçlenmesi neticesinde Kazan Hanlığı (1552) düĢtü. Kazan Hanlığı‘nın sükûtundan sonraki iki yüzyılda Müslüman Tatarlar büyük siyasî, iktisadî ve dinî takibatların kurbanı oldular ve yerlerini yurtlarını terk ederek daha doğuya, bugünkü BaĢkurdıstan‘a, Urallara ve ötesine göç etmek zorunda kaldılar. Bir kısmı ise güneyde AĢağı Ġdil bölgesine hicret ettiler. 1860‘larda Tatarlar tekrar devletin desteğindeki HıristiyanlaĢtırma ve RuslaĢtırmanın kurbanı oldular. Tatarlar, Rus hükümetinin bu keyfi hareketine ufak çaptaki isyanlarla cevap verdiler, bir kısmı yeniden baĢka bölgelere ve Türkiye‘ye göçtüler, fakat Ġslamiyet‘ten vazgeçmediler. Aynı zamanda Rusya‘nın Türkistan‘ı istila faaliyeti tamamlanmıĢ ve Tatarlar hasıl olan bu yeni politik duruma kendilerini uydurma gereğini sezmeye baĢladılar. ġihabeddin Mercanî (1818-1889), Hüseyin Feyizhanî (1821-1866) ve Kayyum Nasırî (1825-1902) gibi Ģahıslar dinde ve eğitimde reform fikrini ortaya attılar ve bunu yaymaya baĢladılar. 1905 Rus Ġhtilali, söz, toplantı vb. gibi hürriyetler getirince baĢta Kazan, Kırım Tatarları ve Azerbaycanlılar siyasî ve kültürel faaliyetlere giriĢtiler. Tatar aydınlarının teĢebbüsü ile 1906‘da 25 ―Müslüman Ġttifakı‖ adlı bir siyasî teĢekkül kuruldu. Bu arada Tatar gazete ve dergileri mantar gibi yerden bitmeye baĢladı. Bunlar baĢlıca Kazan, Ufa, Orenburg, Astırahan, Troisk ve Uralsk gibi merkezlerde yayınlanıyordu. 1917 Haziranı‘nda Kazan‘da toplanan kurultay ise ―Ġç Rusya ve Sibirya Müslüman TürkTatarlarının‖ medenî muhtariyetini ilan etti. Bu siyasî teĢkilatın baĢına Paris‘te yüksek eğitim görmüĢ olan Sadri Maksudî (Arsal) getirildi. Kasım ayında bu teĢkilat Ufa‘ya taĢındı ve çeĢitli görüĢteki insanların katıldığı serbest seçimlerle 120 kiĢi, adı geçen Millet Meclisi‘ne seçildi. Bu meclis 29 Kasım 1917‘de Ġdil-Ural Devleti projesini ilan etti. Bu devlet 1918‘e kadar, yani BolĢeviklerin Millet Meclisi‘ni dağıtmalarına kadar hükümranlığını korudu. 23 Mart 1918‘de ise BolĢevikler, Sovyet Sosyalist TatarBaĢkurt Cumhuriyeti‘ni (Ġdil-Ural Devleti‘nin Sovyet Ģeklini) kurduklarını ilan etmiĢlerdi. Bu kararname bir hayli Tatar aydınını BolĢeviklerin safına çekmeye yararlı oldu, fakat Rus komünistleri bu kararnameye karĢı çıktılar. Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti, bu bölgede süren iç savaĢ sebebiyle gecikti ve BolĢevikler iç savaĢı kendi lehlerine bitirince, bu plandan vazgeçerek, 23 Mart 1919‘da BaĢkurt ve 27 Mayıs 1920‘de de Tatar muhtar cumhuriyetlerini ilan ettiler. Böylece Ġdil-Ural ufak idarî bölgelere parçalanmıĢ oldu. Vaat edilen Sovyet Sosyalist Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti yerine iki ufak muhtar cumhuriyetin kurulması Türk birliğinin parçalanmasına sebep oldu. SSCB‘deki nüfus oranına göre altıncı sıradaki bir etnik grup olan Tatarlara bu Ģekilde siyasî-idarî statü verilmesi, sayıca kendilerinden ufak olan etnik gruplardan bile daha az haklara sahip olmalarına yol açtı. Bu durum 1917‘de BolĢevikler safına katılan Tatar-BaĢkurt aydınlarında ve hatta en ön saftaki komünist liderlerinde huzursuzluk yarattı. Bunun üzerine Tatar-BaĢkurt komünistlerinin lideri Mirsait Sultangali(ev) kaybedilmiĢ hakları geri almak için faaliyete giriĢti. Bu faaliyetlerinden dolayı 1923‘te Komünist Partisi‘nden atıldı. O bunun üzerine Tatar, BaĢkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Tacik, ÇuvaĢ, Azeri gibi bütün, Türk Müslümanları içine alan ―Turan Sosyalist Cumhuriyeti‘ni‖ kurma faaliyetlerine giriĢti. Fakat kısa bir süre sonra ortadan kaldırıldı ve 1930‘larda BolĢeviklerle iĢbirliği yapmıĢ olan hemen hemen bütün aydınlar Stalin‘in temizliklerinin kurbanı oldular. Tatar-BaĢkurt millî hayali ancak Stalin‘in ölümünden ve 1956‘da 20. Parti Kongresi‘nden sonra bir parça liberalleĢti. Tatar klasik eserlerinin baskısına müsaade edildi. Tatar MSSC‘de (Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) mühim pozisyonlara Tatarlar getirilmeye baĢlandı. Tataristan Cumhuriyeti muhtar olduğundan ittifak cumhuriyeti statüsüne sahip olan baĢka milletlerden daha az millî hukuklara sahipti. Mesela 6 milyonluk Tatarlar, Milletler Sovyeti‘ne (ġûrası‘na) ancak 11 milletvekili yollama hakkına sahipken, l milyon Eston veya l milyon Kırgız, 32 milletvekili yollayabilmekteydiler. Bu ise SSCB‘deki halklar arasındaki eĢitsizliğin bariz bir simgesi olmaktaydı. Coğrafya ĠĢte bu Tatarların Rusya Federasyonu içinde Tataristan adlı bir cumhuriyetleri bulunmakta olup, baĢkenti Kazan‘dır. 27 Mayıs 1920‘de Bütün Rusya Ġcra Komitesi ile Halk Komiserleri Heyeti tarafından Rusya Federasyonu‘na dahil olarak ilan edilen Tatar MSSC, Orta Ġdil‘in kuzeyinde, Avrupa‘da ve BDT, Avrupa bölümünde Kama ve Ġdil nehirlerinin birleĢtiği yerde kurulmuĢtur. Sınırları 26 ÇuvaĢistan, Mari, Udmurt, BaĢkurdıstan Cumhuriyetleri, Ulyanovsk, Kirov, Orenburg, KuybiĢev ülkeleri (oblast) ile çevrilidir. 53þ 58‘-56þ 39‘ kuzey enlemleri ile 47þ 15‘-54þ 18o boylamı arasındadır. Yüzölçümü 68 bin km2 olup komĢusu BaĢkurdıstan‘dan küçüktür. Ahalisi 3,5 milyondan fazladır. Tasarlanan Ġdil-Ural Millî Devleti‘nin yüzölçümü 220 bin km2 iken ufak bir Tataristan yaratılarak, Tatarların büyük bir çoğunluğu bu cumhuriyetin sınırları dıĢında bırakılmıĢ oldu. Tatar adı: Bu Türk cumhuriyetin siyasî konumu hakkında bilgi vermeden önce, ―Tatar‖ adını açıklamakta fayda vardır. Bugün Tatar adı ancak iki Türk boy için; Genelde Volga boyunda yaĢayan Kazanlılar (Kazan Tatarı) ve baĢlıca Özbekistan‘daki sürgün yerinde yaĢayan Kırımlılar (Kırım Tatarı) için resmî ad olarak kullanılmaktadır. Çarlık Rusyası devrinde hemen hemen bütün Türkler için Tatar adı kullanılmıĢsa da, Ģimdi bundan vazgeçilmiĢtir. ―Tatar‖ adının esasta bir Moğol boyunun adı olduğu için bilhassa Türkiye‘de bu isme karĢı bir antipati mevcut olmakla birlikte, bu mesele bir ilmî münakaĢa konusudur. Fakat gerçek Ģudur ki, bugün Kazanlılar ve Kırımlılar kendilerine Tatar demekte ve Tatar milletinin mensubu olarak saymaktadır. Tatar Türkleri; Ġdil-Ural Tatarları, Kırım Tatarları ve Sibirya Tatarları olmak üzere üç ana kola ayrılırlar. Bu üç ana kolda kendi arasında alt gruplara bölünmüĢtür. Ġdil-Ural Tatarları; ―Kazan‖, ―Kasım‖, ―KreĢin‖, MiĢer‖ ve ―Tipter‖ Tatarları olarak alt gruplara ayrılmıĢtır. KreĢin Tatarları yine kendi içinde ―Eski KreĢin‖, ―Yeni KreĢin‖ ve ―Nogaybek‖ adlarıyla anılmaktadır. Kırım Tatarları; ―Dobruca‖ (Romanya) ve ―Kırım Tatarları‖ gibi iki coğrafi isimle adlandırılmıĢtır. Kırım kolu ―Yalı‖ ve ―Çöl‖ gruplarına ayrılmıĢtır. Sibirya Tatarları ise ―Tobol‖ ve ―Tümen‖ Tatarları ismiyle bilinmektedir. Nüfus Türk halklar arasında demografik yapısı en karmaĢık olan toplulukların baĢında Kazan Tatarları gelir. Bunun tarihî, siyasî ve ekonomik sebepleri vardır. Tarihî açıdan bakıldığında Rus hakimiyeti altına giren ilk Türk topluluk (1552 yılında Kazan Hanlığı‘nın yıkılması ile) Tatarlar olmuĢtur. Bu durum, daha sonra Moskova Knezliği ile çarlığın uyguladığı politikalar bir hayli Tatarı göçe zorlamıĢtır. Tarihî topraklarda yerli Türk nüfusun azalmasının ilk sebebi budur. Siyasî faktör olarak ise 1917 Ġhtilali‘ni müteakip Tatarları parçalamaya yönelik uygulamalar gösterilebilir. Buna göre 1919‘da BaĢkurdıstan, 1920‘de Tataristan muhtar cumhuriyetleri ve oblastlar (bölgeler) tesis ederek, Tatarların ancak %25‘i kendilerine tahsis edilen cumhuriyetlerde bırakılmıĢlardır. Bundan dolayı 1920‘lerdeki açlık yıllarında bir hayli Tatar Orta Asya cumhuriyetlerine göç etmiĢti. Ayrıca bu yörelerde BolĢevik hakimiyetni yerleĢtirmek için rejim, bir hayli Tatar öğretmeni, yöneticiyi, zanaatkarı, mütehassısı ve hatta askerini de bu yörelere sevk etmiĢti. 1950‘li yıllarda Tataristan‘ı endüstri ülkesine döndürürken buraya bir hayli yabancı (Rus) iĢçi getirilerek, nüfus dengesi Tatarlar aleyhine bozulmuĢtu. Yukarıdaki ve baĢka faktörler (mesela ikamet ve çalıĢma izinlerinin verilmesinde alınan tedbirler) siyasî, ekonomik ve sosyal tedbirlerin neticesinde Tataristan‘daki Tatar nüfusunun %50‘nin üzerine çıkmaması, yani salt çoğunluk kazanmamasına dikkat edilmiĢtir. 1989 nüfus sayımına göre (eski SSCB) BDT‘deki Tatarların toplam nüfusu 6.645.588 idi ve yıllık 0.74‘lük bir nüfus artıĢı öngörüldüğünde 1992‘de bu nüfus 6.794.214‘e ulaĢmıĢ ve iki bin yılında ise 7.207.005 olacaktır. 27 1989 nüfus sayımına göre; Tataristan‘ın genel nüfusu 3.641.742 olup, %71.7‘sini Ģehir, %28.3‘ünü kırsal nüfus veya baĢka bir ifade ile 2.611.098‘ini Ģehir, 1.030.644‘ünü köy halkı teĢkil eder. Milletlere göre nüfus dağılımı ise Tablo 1‘deki gibidir. Tablo 1 : Milletlere Göre Nüfus Dağılımı Topluluğun adı Nüfusu (1989) Tatar 1.765.404 48,47 Rus 1.575.404 43,25 ÇuvaĢ 134.221 3.68 Ukrain 32.822 0.9 Mordva 28.859 0,79 Udmurt 24.796 0,71 Mari 19.446 0,53 BaĢkurt 19.106 0,52 Diğer. Türkler-Müs. Cumhuriyetteki Oranı (%) 10.300 0,28 Diğerler 31.384 0,87 Tablo 1‘den görüleceği üzere Tatarlar, ÇuvaĢ, BaĢkurt ve diğer Türk azınlıklarla, cumhuriyetteki genel nüfusun %52.95‘lik oranına yaklaĢabilmektedirler. Fakat Rusların etkili bir etnik unsur olarak varlıklarını sürdürdüklerini görmekteyiz. Yukarıdaki rakamlardan Tataristan Cumhuriyeti‘nde BDT‘de Tatarların ancak %26.56‘nın kendi cumhuriyetlerinde, %73.44‘ü veya 4.880.184‘ü kendilerine tahsis edilen milli bölgelerin dıĢında kalmaktadırlar. 1989 nüfus sayımına göre Tatarların 5.519.605 (%83,05) Rusya Federasyonu‘nda kalanları ise (%16,95) 1.125.983 BDT‘nin (Bağımsız Devletler Topluluğu) değiĢik cumhuriyetlerinde yaĢamaktadır. Bunların dağılımı Tablo 2‘deki gibidir. Tablo 2: BDT‘nin DeğiĢik Cumhuriyetlerindeki Tatarlar Cumhuriyet 1979 Nüfusu % 1989 Nüfusu Özbekistan531.2058,6 467.676 7,0 Kazakistan312.6265,1 327.871 4,9 Ukrayna83.906 1.4 86.789 1,3 Tacikistan78.179 1,3 72.168 1,1 Kırgızistan71.744 1.2 70.068 1,1 Türkmenistan40.3210.7 39.243 0,6 Azerbaycan31.2040,5 28.019 0.4 Belarusya10.851 0.2 12.352 0,2 28 % Litvanya 3.984 0,1 5.107 0,1 Letonya 3.761 0.1 4.828 0,1 Estonya 3.195 0,1 4.058 0,1 Gürcistan5.089 0,1 3.999 0,1 Moldova2.618 0,04 3.335 0,05 1979 ile 1989 nüfus sayımlarının neticeleri karĢılaĢtırıldığında Tatarlarda bir göç eğiliminin baĢladığı anlaĢılmaktadır. Tablo 2 incelendiğinde Türk cumhuriyetlerdeki Tatar nüfusunun (Kazakistan hariç) azaldığı görülmektedir. Bunlar arasında Özbekistan‘dan Tatar göçünün oranı son on yılda %12 civarına (63.529) ulaĢması bu ülkede yabancılara (bunlar Türk asıllı olsa dahi) karĢı reaksiyonunun artması ile izah edilebilir. SSCB henüz mevcutken iç göçler kontrol altında tutulmaya çalıĢılmasına rağmen insanlar siyasî ve ekonomik baskılara dayanamayarak daha emin gördükleri bölgelere göçe baĢlamıĢlardı. Bu hemen her milli topluluk için geçerlidir. Ancak bu Orta Asya cumhuriyetlerinden göçen Tatarların ancak 50-60 bininin Tataristan‘a, kalanlarının ise Tatarların yoğun bulunduğu komĢu bölgelere yerleĢtikleri anlaĢılmaktadır. BTD‘de Tatarların Cumhuriyet ve ġehirlere Göre Dağılımı Tablo 3: Rusya 5.005.757 5.519.605 83,1 Tataristan1.641.603 1.765,404 26,6 BaĢkurdıstan940.4361.120.702 16,9 Umdurt 99.139 110.847 1.7 Mordva 45.765 47.328 Mari 40.917 43.747 ÇuvaĢ 37.573 35.689 Komi 17.836 25.980 Çelyabinsk ob.219.744 3,3 Yekaterinabur179.347 2.7 Orenburg 151.384 2,5 Perm 157.756 2,5 Ulyanovsk134.767 2.0 Tümen 136.757 2,1 Samara 103.605 1,6 Kirov 44.900 29 Penza 78.236 Gurev 68.637 Kemero 64.821 Astrahan 70.781 Krasnodarsk49.896 Saratov 47.948 Omsk 46.714 Volgarad 25.531 Kurgan 23.507 Tomsk 17.630 Ġrkutsk 41.474 Novosibirsk28.549 Primor 19.464 Krasnoyarsk26.072 Rostov 16.106 Moskova 161.444 2,5 St. Petersburg32.861 Hantı-Mansi M. Ok. Yamola-Nenets M. Ok. 36.898 97.639 8.556 26.431 1,4 Bugünkü gerçek Ģudur ki BTD‘nin 12 cumhuriyetinin en büyüğü olan Rusya Federasyonu‘na dahil Tataristan, toplam Tatar halkının ancak %25‘ini içine alan, yüzölçümü yönünden de, BDT ‘deki baĢka Türk cumhuriyetleri ile mukayese edildiğinde hukuken de ikinci-üçüncü plana atılmıĢ bir kuruluĢ manzarasını arz etmektedir, iĢte bu %25‘lik nüfusa sahip Tataristan gerek kendine sınırdaĢ bölgelerde yaĢayan, gerek baĢlıca Orta Asya cumhuriyetlerinde bulunan %75‘lik Tatar nüfusu adım da millî kültürü yaĢatma gibi zor bir görevi yüklenmiĢ bulunmaktadır. Siyasi Yapı 1991 öncesi Tataristan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nde bir anayasası mevcut olup, bu anayasadaki SSCB ve RSFSC anayasalarının örneğine göre hazırlanmıĢ ve harfiyen kopya edilmiĢtir. 1986‘dan sonra Gorbaçov döneminde baĢlayan siyasî çokseslilik Tataristan‘a ulaĢtı, çok çeĢitli gayr-ı resmi kuruluĢlar ortaya çıktı. Bunlar Ģimdiye kadar yasaklanan dinî, millî, siyasî ve hatta çevre konularını sahiplendiler. En belli baĢlıları olarak ġihabeddin Mercani, Medeniyet Cemiyeti, Halk Frontı (Halk cephesi), Tugan Yak (Anavatan), Bulgar el-Cedid, Saf Ġslam, Memorial Cemiyet, Ekoloji, ġefkat 30 vb. dikkati çektiler. Ekim 1988‘de 800-900 kiĢinin katılımında ―Tatar Ġçtimaî Üzeği (Merkezi) (TĠÜ)‖ kurma kararı aldılar. Bu arada resmi Tataristan parlamentosu 30 Ağustos 1990‘da ülkenin egemenliğinin ve SSCB‘nin 16. cumhuriyeti olduğunu ilan etmiĢ bulunuyordu. Tataristan Yüksek Sovyeti (Parlamentosu) 26 Aralık 1991‘de Bağımsız Devletler Topluluğu‘na kurucu olarak katıldığımı bildirdiği halde 30 Ağustos 1990‘da ilan ettiği egemenlik kararı gibi Moskova bunu da kabul etmedi. Resmî yöneticilerin bağımsızlık kararında ciddî adımlar atamayacağı görüĢü kuvvet kazanınca ―Ġttifak-Tatar Beysizlik (Bağımsızlık) Partisi‘nin de inisiyatifi ile toplandı, bu kurultay ―Millî Meclisi‖ kurdu ve l ġubat 1992‘de Tataristan‘ın bağımsızlığını ilan etti. Bunun üzerine baskı altında kalan Tataristan Yüksek Sovyeti ülkenin bağımsızlığı konusunda referandum kararı aldı. Neticede Rusya Federasyonu organları ve CumhurbaĢkanı Boris Yeltsin‘in baĢta, tehdit ve engelleme çabalarına rağmen 21 Mart 1992‘de yapılan referanduma %80 üzerinde katılım olup seçmenlerin %61.5‘i bağımsızlığı desteklediklerini bildirdiler. Bu referandumdan sonra Tataristan, 31 Mart 1992‘de yeni Rusya Federasyonu antlaĢmasını da, kendisinin hukuklarını sınırladığı gerekçesiyle imzalamadı. 1992‘de kabul edilen yeni anayasaya göre Tataristan‘da baĢkanlık sistemi kabul edildi ve Mintimir ġeymiyev ilk cumhurbaĢkanı seçildi. 15 ġubat 1994‘te Kazan Moskova ile ―Yetkileri PaylaĢma AntlaĢması‖nı imzaladılar. Buna göre, Tataristan bir takım siyasi, ekonomik ve kültürel haklar elde etmiĢ oldu. Bu haklar çerçevesinde 1999 yılında Latin harflerine geçme kararı da verilmiĢti. Ancak aynı yılın baĢında Rusya Federasyonu‘nun baĢına BaĢkan Vladimir Putin‘in geçmesi ile Moskova‘nın merkeziyetçilik politikası arttı. Rusya Federasyonu yedi bölgeye bölünerek özerk cumhuriyetlerin hakları kısıtlandı. Sırasıyla hüviyet cüzdanları ve pasaportlar değiĢtirilmeye baĢlandı. Bu yeni kimliklerde eskiden olduğu gibi ―milliyet‖ hanesinin bulunmaması dolayısıyla, bundan böyle Rusya Federasyonu vatandaĢları genel Rus kimliği ile tanınacaklar. Rusya Federasyonu‘nun yeni BaĢkanı Vladimir Putin‘in 2000 yılı baĢında hakimiyete geçmesi ile katılaĢan Rus politikası Tataristan‘ın haklarını elinden almaya baĢlamıĢtır. En son olarak da Aralık 2001‘de baĢbakanlığa bağlı TĠKA‘nın (Türk Ekonomi, Kültür, Eğitim ve Teknik ĠĢbirliği) Kazan ile BaĢkurdıstan‘ın baĢkenti Ufa‘da açmaya planladığı Ģubeleri Moskova tarafından rededilmiĢtir. Kültür ve Eğitim Tataristan‘da eğitim Rusça ve Tatarca yapılmaktadır. Fakat Tatarca eğitim ancak ilk ve ortaöğretimde kullanılmakta olup, bütün yüksekokullarda eğitim dili Rusçadır. Genelde BDT ‘de okuma-yazma problemi çözülmüĢ olup, Tataristan‘da da okuma-yazma bilmeyen kalmamıĢtır. 1917 Ġhtilali‘nden önce Tatarlar genelde ana dilinde eğitim yapan mektep ve medreselerde eğitim görmekteler idi. BolĢevik hakimiyetinden sonra bu sistem tamamen değiĢtirildi. Okul sisteminin dıĢında iki defa alfabenin değiĢtirilmesi de nesiller arasında bir hayli zorluk yarattı. 1925-26 yıllarına kadar Arap harfleri kullanılırken bu tarihten sonra Latin harflerine geçildi. Latin harfleri 15 sene kadar kullanıldı ve 1940‘ta Kril (Rus) harfleri kullanma mecburiyeti getirildi. Bu kadar kısa sürelerle yapılan alfabe değiĢikliği, bir nesli üç alfabeyi öğrenmeye veya öğrenmemeye itti. 31 Tataristan‘da 12 yüksekokul bulunmakta olup, bunun 60 bin küsur talebesi mevcuttu. 1804‘te kurulan Kazan Üniversitesi‘nin 8 fakültesi, 60 bölümü ve 10 bine yakın talebesi mevcuttur. Tataristan Cumhuriyeti‘nde toplam olarak 11.600 Tatar öğretmeni bulunmaktadır. Üniversite ve yüksek okullardaki 3028 öğretim üyesinin 121‘i ilimler doktoru ve 867‘si ilimler doktoru adayıydı. Kazan‘daki havacılık, kimya-teknoloji ve jeoloji enstitüleri Sovyetler Birliği çapında enstitüler sayılmaktaydı. Kazan Üniversitesi ise eskiden beri ġarkiyat ve Türkoloji araĢtırmalarının mühim merkezlerinden biri sayılmaktadır. Kazan Tatarları, bazı kısıtlamalara rağmen nispeten basın yayma izin verilen 1905-1917 yılları arası dönemde değiĢik görüĢ ve eğilimleri temsil eden, çıkarmak istediklerinin 20 tanesi yasaklanmıĢ olmasına rağmen, ana dilde 36 gazete ve 31 dergi ayrıca Rusça ve Arapça olmak üzere de 13 gazete neĢretmiĢlerdi. 1920‘den 1991‘e kadar süren Sovyet döneminde güdümlü bir basın yayın politikası yürütülmüĢtü. Bu dönemde Tataristan Muhtar Cumhuriyeti‘nde Rusça çıkan Sovetski Tataristan adlı gazetesinin Tatarca Ģekli olan Sovyet Tataristanı en etkili gazete olarak kabul ediliyordu. Tataristan‘da irili-ufaklı, ekserisi mahalli yüz kadar gazete neĢredildiği istatistiklerde belirtilmesine rağmen bunların hiçbir etkisi yoktu. 1990‘dan itibaren ise Vatanım Tataristan (birkaç yıl önce kapandı), Tataristan YeĢleri (Gençler), liberal ve milli eğilimde ġehr-i Kazan etkili olmaya baĢladı. Bu gazetelerin cumhuriyet dıĢında yayılmasına müsaade edilmemesi de mühim bir sorun teĢkil ediyordu. Yani Tataristan dıĢında Tatarlar, yani Tatarların %75‘i kendi dilinde çıkan gazeteden mahrum edilmiĢlerdi. Ancak 1990‘dan itibaren bu uygulama gevĢedi ve Tataristan‘ın dıĢında da bu gazetelere abone olma imkanı sağlandı. 1999 yılında Tataristan parlamentosu Latin harflerine geçme kararı almıĢtı ve uygulamaya 2001‘de geçilecekti. Ancak Moskova‘nın buna karĢı gösterdiği tepki dolayısıyla bu geciktirildi, belki de tamamen uygulamadan kalkacak bir duruma geldi. Ekonomi Tataristan hem tarım hem de endüstri ülkesidir. Tataristan‘ın en büyük tabiî zenginliğini petrol ve yeraltı tabiî gazı teĢkil eder. Ortalama olarak 100 milyon ton petrol istihsal edilmekte olup, 1975 ve 1976 yıllarında 103 milyon ton petrol çıkarılmıĢtır. Ancak bu üretim her yıl azalarak 1991‘de 35 milyon tona düĢmüĢtür. Petrol ve tabiî gaz merkezleri Tataristan‘ın Elmet, Leninogorsk, Alabuga, Mendelyevsk gibi Ģehirlerindedir. Burada çıkarılan petrol BaĢkurdıstan, KuybiĢev, Gortdy, Yaroslav, Rezan, Moskova ve Perm‘deki rafinerilere ve ―Dostluk Petrol Hattı‖ ile Polonya, eski Doğu Almanya, Macaristan ve Çekoslovakya‘ya yollanmaktadır. Tataristan‘da petrol toprağa basınçlı su verme metodu ile çıkarılmakta olup, bu metot istihsalin Sovyetler Birliği genelinden iki misli daha ucuza mal olmasına sebep olmaktadır. Tataristan‘da 4 milyar metreküp tabiî gaz çıkarılmaktadır. Tabiî ki, daha fazla petrol çıkartma, Sovyetler Birliği‘ni daha fazla zenginleĢtirme kaygısı, çevrenin kirlenmesine, tarıma elveriĢli yerlerin de tahribine, yok olmasına yol açmaktadır. Tataristan‘da bu petrol ve tabiî gaz endüstrisinin yanında en mühim üçüncü endüstriyi kimya ve petro-kimya endüstrileri teĢkil etmektedir. Kimya endüstrileri baĢlıca Kazan ile Tüben (aĢağı) 32 Kama Ģehirlerinde bulunmaktadır. Bu kimya fabrikalarının imalatı SSCB genelinde de mühim yer tutmaktaydı. Bu fabrikalarda polietilen, aseton, sentetik, kauçuk, film gibi 4 binden fazla kimyevî madde imal edilmektedir. Kazan Uçak Fabrikası‘nda ĠL-62 tipindeki uçaklar imal edilmektedir. Tataristan‘ın baĢkenti Kazan‘da BDT‘nin en büyük bilgisayar ve optik aletler fabrikaları bulunmaktadır. Amerikan ve Avrupa teknolojisi, kurulan eski SSCB‘nin en büyük kamyon fabrikası (Kamaz) ise ile Naberejini Çelni‘da (Çallı) bulunmaktadır. 1976‘da imalata geçmiĢ olup, 150 bin ağır evsaflı kamyon ve 250 bin dizel motoru imal etmektedir. Bu büyük endüstri kompleksinde 120 bin kiĢi çalıĢmakta olup, iĢçilerin %46‘sını Tatarlar, %44‘ünü Ruslar teĢkil etmektedir. Bunun dıĢında hafif endüstri dalında dericilik ve kürkçülük mühim yer tutar. Tataristan‘da tarım faaliyetleri eski SSCB‘nin baĢka bölümlerinde de olduğu gibi Sovhoz (devlet çiftliği) ve kolhozlar (kolektif çiftlik) tarafından yürütülür. Tataristan‘da baĢlıca çavdar, buğday, mısır, burçak, keten, Ģeker pancarı yetiĢtirilir. Bunun dıĢında sebzecilik ve meyvecilik de geliĢmiĢtir. Tataristan, ancak 68 bin kilometrekarelik bir yüzölçümüne sahip olmasına rağmen endüstri ve köy ekonomisi yönünden BDT genelinde (yüzölçümü: 22.402.000 km) ağırlığını hissettirmekte, en ileri ve zengin ülkelerinden biri derecesindedir. Bütün bunlara rağmen asıl zenginlik cumhuriyette kalmamakta merkeze akmaktadır. ġu anda BDT kurulduğu için tek söz hakkı Rusya Federasyonu‘na kalmıĢtır. BaĢkurdıstan Cumhuriyeti BaĢkurtluk Meselesi ve Kısa Tarihçe Bu Türk cumhuriyeti hakkında bilgi vermeden önce, kısaca ―BaĢkurtluk‖ meselesi hakkında bilgi vermekte fayda vardır. 1917 BolĢevik Ġhtilali‘nden önce Ġdil-Ural‘da ―BaĢkurtluk‖ meselesi diye bir problem yoktu. Çünkü Tatarlarla BaĢkurtlar arasındaki, (bu adların bin yıl önce bu yöre halkları için kullanılıp kullanılmadığı kesin olarak bilinmemektedir) iktisadî ve siyasî temaslar belki de bundan bin yıl önce baĢlamıĢ olup, bu iki Türk boyu aynı hanlığın sınırları (Kazan Hanlığı) içinde yaĢamıĢ, Rus istilasının acısını birlikte çekmiĢler, baĢta siyasî daha sonra ise sıkı içtimaî ve medenî sahalardaki iĢbirliği onların tamamen kaynaĢmasına sebep olmuĢtu. 1552‘de Kazan Hanlığı‘nın yıkılmasından sonra bu iki Türk boy müĢterek düĢmanları Ruslara karĢı birlikte ayaklanmıĢlardı. BaĢkurtların daha yoğun olduğu bölgelerde ayaklanmalar XVIII. yy.‘ın sonlarına kadar sürmüĢ olup, en büyük ayaklanma 1774‘te vukuu bulmuĢtu. Fakat sonunda güçsüz düĢen BaĢkurtlar da Rus hakimiyetine boyun eğmek zorunda kaldılar. BaĢka bir ifade ile Müslüman BaĢkurt-Tatarlar, Hıristiyan Rusların hakimiyetini büyük karĢı koymalardan, büyük kayıplar sonra kabul etmek zorunda kaldılar. Fakat Sovyet tarihçileri bu gerçeği nedense görmezlikten gelmekte. Tatarlar da BaĢkurtlar da arzuları ile Rus Devleti yönetimini kabul ettiler diye yazmakta ve hatta ilmî (?) sempozyumlar düzenlemekte idiler. Rus tarihçileri bu nevî uydurma gerçekleri fethettikleri baĢka ülke ve halklar için de kullanmakta çekinmemekteydiler. Îlmî gerçeklerin bu Ģekilde tahrif edilmesi ancak rejimin arzuları ile izah edilebilir, 33 iĢte asırlar boyu kaynaĢmıĢ olan iki Türk topluluk Tatar ve BaĢkurtları hem siyasî hem de kültürel yönden parçalamada da Sovyet yönetiminin arzuları, yani ―böl ve idare et‖ prensibi yatmaktaydı. Çünkü en azından dört asırlık bir devirde Tatarlarla BaĢkurtlar birbirleriyle tamamen kaynaĢmıĢlar, din, ahlak, tabiat, örf, adet, gelenek, dil ve kültür bakımından birbirine gereği gibi tesir etmiĢlerdi. Bu kaynaĢma ve karĢılıklı tesirler sonucunda müĢterek yazı dili ve edebiyatı geliĢmiĢti. Fikir ve bilim adamları medreselerde okuyanlar arasında yetiĢiyordu. Kazan ilindeki medreselerle, BaĢkurt ülkesindeki Orenburg, Kargalı, Ufa, Troyskiy, ĠsterlibaĢ vb. Ģehir ve kasabalardaki medreseler arasında eğitim ve öğretim usulleri bakımından hiçbir fark yoktu. Ġmamlar ve müderrisler arasında Kazanlılar bulunduğu gibi, birçok BaĢkurt da bulunuyordu. Bu hususta hiçbir türlü ayrılık-gayrılık ve yadırgama olmazdı. Bu gibi medreselerde okuyan bir BaĢkurt, hiçbir zaman BaĢkurt lehçesinde yazmazdı. BaĢkurtça ancak konuĢma dili olarak yaĢamıĢtı. Son devirlerin tanınmıĢ yazar, tarihçi ve Ģairlerinden Habiünnecar Öteki, Zeki Velidî (Togan) ve ġeyhzade Babiç ve baĢkaları eserlerini BaĢkurt lehçesiyle değil, Kazan yazı dili ile kaleme almıĢlardır. Coğrafi Konum ġubat 1917 Ġhtilali patlak vererek değiĢik siyasî ve milli güçler etkinliklerini artırdığı dönemde Ahmet Zeki Velidi liderliğindeki BaĢkurtlar, Tatar aydınlarının kültürel milli muhtariyet tezine karĢı çıkarak, tek baĢlarına ―Küçük BaĢkurdıstan‖ kurma faaliyetlerine giriĢtiler. Bunu gerçekleĢtirmek için baĢta BolĢevikler aleyhindeki çarlık taraftarı güçlerin lideri General Kolçak‘la iĢbirliği yaptılar. Kazak milli hareketi ―AlaĢ Orda‖ da bu iĢbirliğine katılmıĢtı. Ancak Rus Kozaklarının lideri Dutof ve Kolçak‘la uzlaĢmaya varılamayınca Zeki Velidi bu sefer Lenin ve Stalin‘le iĢbirliği yapmak zorunda kaldı. Ancak BolĢevik rejiminin milletler komiseri (bakanı) olan Stalin baĢta ―Tatar-BaĢkurt Sovyet Cumhuriyeti‘ni‖ ilan etmiĢ ve Ahmet Zeki Velidi‘yi azletmiĢti. Neticede, O Türkistan dolaylarına kaçmak zorunda kaldı. Böylece ―Küçük BaĢkurdıstan‖ hayali yıkılmıĢ oldu. Ġç savaĢtan baĢarılı çıkan BolĢevikler de çok geçmeden ―Tatar-BaĢkurt Sovyet Cumhuriyeti‖ yerine 1919‘da BaĢkurdıstan, 1920‘de Tataristan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerini ilan ettirdiler. 23 Mart 1919‘da RSFSC‘ye dahil olarak kurulan BaĢkurt Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nin (MSSC) baĢkenti Ufa olup, toplam nüfusu 3.943.113‘dü. (1989). Yüzölçümü 143.600 km2dir. BaĢkurt Cumhuriyet‘i Güney Ural‘dan batıya doğru Belaya (ĠĢimbay) ve Kama nehirlerine kadar uzanır. Ülkenin batı kısmının yarısı vadilerle bölünmüĢ yaylalardan ibaret olup, bu bölüm verimli ―kara toprakla‖ örtülüdür ve burada baĢlıca buğday yetiĢtirilir. Bozkırlarda ise hayvancılık yapılır. Doğuya Ural‘a doğru olan kısımlar ise sık ormanlıklarla kaplıdır. Bugün BaĢkurdıstan idarî yönden 5 rayon (mahalle) ve 17 Ģehre ayrılmıĢtır (Ufa, Sterlitamak, Oktaybirski, Beloret, ĠĢimbay, Salavat, Kümirtav, Sibay ve Belebey). Nüfus BaĢkurdıstan‘ın sunî bir kuruluĢ olduğu, Cumhuriyet‘in nüfus dağılımından da anlaĢılmaktadır. 1989 sayımına göre 1.449.462 BaĢkurt‘un %92,8 (1.345.231) Rusya Federasyonu‘nda, bunun da 34 %59,6‘sı (863.808) kendi adlarına kurulan cumhuriyette yaĢamaktadırlar. Tablo 4 incelendiğinde BaĢkurtların cumhuriyet genel nüfusunda ancak üçüncü sırayı aldıkları anlaĢılmaktadır. Tablo 4: BaĢkurdıstan Cumhuriyeti‘nin Nüfusu Topluluk adı 1979 1989 Toplam3.844.2803.943.113 39,26 Tatar940.436 28,42 1.120.702 BaĢkurt935.880 863.808 21,9 ÇuvaĢ122.344 118.509 3,0 Mari 106.793 105.768 2,68 Ukrain75.571 74.990 1,9 111.045 2,81 - Oranları (%) 100 Rus1.547.893 1.548.291 Diğer Cumhuriyet Tablo 4‘ten de görüleceği üzere BaĢkurtlar diğer iki Türk topluluğu Tatar ve ÇuvaĢlar ile %53,32‘lik bir orana ulaĢabilmektedirler. Tablo 4 incelendiğinde 1979 ile 1989 yılları arasında BaĢkurt nüfusunda bariz bir azalma, Tatar nüfusunda ise olağan üstü bir artıĢ gözlenebilir. Aslında bu aldatıcı bir durumdur. Çünkü 1989‘a kadar nüfus sayımlarında Tatarların bir kısmı zorla BaĢkurt diye kaydedilmiĢti. Ancak liberalleĢme politikası ile birlikte bu uygulamadaki katılıktan vazgeçilmesi Tablo 4‘ün ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur. BaĢkurtların %59,6‘sı kendi cumhuriyetlerinde yaĢarken %32,2‘si Cumhuriyete komĢu Çelyabinsk, Perm, Samara, Orenburg, oblastlarında Tataristan Cumhuriyeti‘nde ve Rusya Federasyonu‘nun diğer bölgelerinde yaĢadığı anlaĢılmaktadır. %7,2‘si ise Tatarlar gibi Orta Asya cumhuriyetlerinde bulunmaktadır. Tablo 5: BaĢkurtların Bölgelere Göre Dağılımı Bölge Genel 1979 1989 Oran % 1.371.452 1.449.462 100 Rusya Fed.1.290.994 1.345.231 92,8 BaĢkurdıstan935.880 59.6 863.808 Çelyabinsk Ob.133.682 - 9,7 Perm Ob 48.752 - 3,5 Orenburg Ob. 43.269 - 3,1 Samara. Ob. 30.051 - 2,1 Kurgan Ob. - 1,3 17.664 35 Tataristan 9.256 19.106 1,3 Kazakistan 32.499 41.846 2,9 Özbekistan 25.879 34.766 2,4 Tacikistan 6.083 6,829 0,5 Türkmenistan 3.914 4.678 0,3 Kırgızistan 4.062 0,3 Hantı-Mansi MOk7.522 31.151 2,1 Yamalo-Nenets MOk871 6.830 0,4 Moskova ġehri 0,5 3.741 _ 7.000 BaĢkurdıstan‘ın siyasî yapısı ve yönetimi de, diğer muhtar cumhuriyetlerde olduğu gibi Tataristan‘daki duruma aynen benzemektedir. Siyasî ve ekonomik kararlarda yerli halkın, yani Türklerin bir ağırlığı olmamaktadır. Tataristan gibi BaĢkurdıstan‘da da baĢkanlık sistemi mevcut olup, Murtaza Rahimov CumhurbaĢkanıdır. Türkiye ile iliĢkileri Tataristan‘la nazaran daha az olmakla birlikte, bir hayli BaĢkurt öğrenci, Tatar ve ÇuvaĢ öğrenciler gibi Türkiye‘de tahsil görmektedirler. Ekonomi Bu Türk cumhuriyette de petrol ve tabiî gaz yatakları mevcuttur. Tuymasi-Ufa-Omsk (Sibirya), ĠĢimbay-ġkapova -arasında petrol hatları mevcuttur. ġkapova-ĠĢimbay ile Magnitogo arasında ise tabiî gaz hatları geçmektedir. Rafineriler ve petro-kimya fabrikaları (Ufa-ĠĢimbay-Salavat) BaĢkurdıstan‘ın ana ekonomisini teĢkil ederler. Güneyde Kuyurgas‘ta kömür, Baymak‘ta bakır, Novaya PriĢtina‘da boksit ve baĢka bölgelerde de altın, manganez, krom ocakları mevcuttur. Yılda takriben 40 milyon ton petrol, 3,5 milyon m3 tabiî gaz elde edilir. Son yıllarda bu miktar oldukça azalmıĢtır. Tablo 6: BaĢkurdıstan‘da Üretilen Belli BaĢlı Madenler (1966) Üretilen maddenin cinsi Ölçü birimi Miktar Petrol milyon ton 43,4 Tabiî gaz milyon m3 3247 Demir-Çelik bin ton 353 Kömür bin ton 6461 Briket bin ton 1850 Elektrik enerjisimilyon kw 9275 Çimento bin ton 979 Kağıt bin ton 6,9 ġeker bin ton 57,1 36 Tablo 6‘daki rakamlardan da görüleceği üzere BaĢkurdıstan yeraltı zenginlikleri yönünden SSCB‘nin mühim bölümlerden birini teĢkil etmektedir. Köy ekonomisi de hayli geliĢmiĢtir. Tahıl üretimi Cumhuriyette (1966 yılına göre) 647 kolhoz (kolektif çiftlik) ve 95 sovhoz (devlet çiftliği) tarafından yapılmakta, bu üretime 55 bin traktör, 13 bin kamyon, 28 bin değiĢik tarım makineleri yardımcı olmaktadır. BaĢkurdıstan‘da elde edilen baĢlıca tahıl ürünleri ise Tablo 7‘de sıralanmıĢtır. Tablo 7: BaĢkurdıstan‘da Elde EdilenBaĢlıca Tahıl Ürünleri Tahılın Cinsi Miktarı (bin kental) Buğday 10.618 Çavdar 4.544 Dan 519 Baklagiller 1.296 Yulaf 571 Patates 1.138 Sebze 330 Kültür ve Eğitim Ġhtilalden önce, yukarıda da belirttiğimiz üzere, bütün BaĢkurtlar, Tatarca eğitim görmekte idiler. Sovyet hakimiyetinden sonra 1920‘lerde artık bu bölgede Türkler için iki ayrı Ģivede eğitim baĢlatılmıĢ oldu. 1966/1967 ders yılında 7 ayrı dilde eğitim yapılmakta ve 762 BaĢkurt, 1070 Tatar ve 2085 Rus okulu mevcuttu. Sovyet yönetimi BaĢkurdıstan‘da okuma-yazma probleminin çözüldüğünü belirterek okuma-yazma oranının BaĢkurtlarda %98,9 Tatarlarda 99,1 ve Ruslarda 98,6 olduğunu belirtmekteydi. BaĢkurdıstan‘da yöneticiler her fırsatta Tatar-BaĢkurt ayırımını yapmakta Cumhuriyetteki oranları hayli düĢük olmasına rağmen onlardan daha fazla sayıda öğrenciyi yüksek okullara kabul etmekte, ilmî kadrolara getirmekte, Tatarlar ile BaĢkurtlar arasında haksız bir rekabet yaratarak, bu iki kardeĢ boyu bir birine düĢürmeye çalıĢmaktadırlar. Ġlk ve ortaöğretimde bu nevî bir ayırım yapmak hayli zorsa da yüksek tahsilde bunu uygulamak daha kolaylaĢmaktadır. Tablo 8 ve 9‘daki istatistiki rakamlar bu durumu daha bariz gözler önüne serecektir. Orta Öğretimde Öğrencilerin Millî Dağılımı Tablo 8: bin kiĢiye düĢen öğrenci sayısı %‘si) Halkın adı 1927 1940 1966 Genel ortalama 13,1 47,8 BaĢkurt 13,7 37,3 95,7 Tatar 13,9 47,0 146,7 Rus 11,6 56,8 189,9 148,0 37 (Her 10 BaĢkaları 15,1 58,8 100,9 Tablo 9: Yüksek Okullardaki Talebelerin Etnik Dağılımı Y. Okulun adıBaĢkurtTatarRusBaĢaToplam BaĢkurt Devlet Üniv.449 414 713 124 1700 BaĢkurt Köy Endüstrisi Okulu 315 429 809 BaĢkurt Tıp Entitüsü464 342 821 184 1811 Ufa Petrol Enstitüsü 245 212 642 106 1205 Ufa Havacılık Enstitüsü81 64 485 111 741 Börü Devlet Pedagoji Enstitüsü130176 296 157 1710 42 644 Sterlitamak Devlet Pedagoji Enstitüsü Toplam 155 133 19 45 528 1839 17103961 769 8339 Talebeler arasındaki oranı incelediğimizde BaĢkurtların kendi nüfuslarından daha fazla oranda yüksek tahsil talebesine sahip olduğunu görmekteyiz. Fakat BaĢkurdıstan‘daki Tatar ve BaĢkurtların toplamından daha az sayıya sahip olan Ruslara yüksek okullarda daha fazla yer verildiği de dikkatten kaçmamalıdır. Havacılık enstitüsü gibi stratejik ehemmiyeti olan bir meslek branĢında ise büyük ağırlığı Rusların teĢkil etmesi de ayrıca dikkat edilmesi gereken bir husustur. BaĢkurdıstan‘daki ilmî kadroların millî dağılıĢını incelediğimîzde de durum yukarıda belirttiğimiz görüĢleri teyid eder mahiyettedir, l Ocak 1967 tarihine göre BaĢkurdıstan‘daki ilmî kadroların dağılıĢı Tablo10‘daki gibi idi. Tablo 10: Ġlmî Kadroların Etnik Dağılımı Açıklama Toplam sayıBaĢkurt Tatar Rus Alim, pedagog veya mütehassıs olarak çalıĢanlar 4550 569 818 Ġlimler doktoru 54 10 10 Ġlimler doktoru adayı 777 145 184336 Ġlmi görevlerde2425 292 391 1413 Ġlimler doktoru 15 4 2 Ġlimler doktoru adayı 272 60 Pedagojik görevde 1959 259 Ġlimler doktoru 39 6 8 2589 25 6 54116 4061065 19 38 Ġlimler doktoru adayı 497 79 129219 BaĢkurdıstan‘da irili ufaklı Rusça 68, BaĢkurtça 21 ve Tatarca 5 gazete BaĢkurtça 5, Rusça 3 ve Tatarca l dergi çıkmaktaydı. Fakat bunlar Tataristan örneğinde de belirttiğimiz üzere mahalli gazete ve dergiler olup, kayda değer ehemmiyetleri yoktur. Dergiler arasında ancak üç tanesi kayda değerdir. Ġlki ve en mühimi BaĢkurdıstan Yazarlar Birliği‘nin yayın organı olan Agidil‘dir. Bu edebiyat, sanat, kültür ve politika dergisi Tataristan‘daki Kazan Utları dergisinin muadili durumundadır. Agidil dıĢında BaĢkurdıstan Ukutisıhı (Okutucusu) adlı pedagojik dergi ile Henek (Yaba) adlı mizah, BaĢkurdıstan‘ın kültür hayatında mühim bir yer iĢgal ederler. 1966‘da BaĢkurtça toplam tirajı 841 bin olan 141 kitap, toplam tirajı 1.350.000 olan beĢ dergi basılmıĢtı. Ufa radyosu Rusça baĢta olmak üzere BaĢkurtça ve Tatarca yayınlar yapmaktadır. BaĢkurdıstan‘da 4600 okulda toplam 800 bin öğrenci okuduğu Rusça, BaĢkurtça, Tatarcanın dıĢında Mari, Mordva, ÇuvaĢ ve Umdurt dillerinde de dersler alabilmektedir. Cumhuriyetin 84 teknik okulunda tahsil görenlerin sayısı ise 33 bine ulaĢmıĢtır. BaĢkurdıstan‘ın yedi yüksek okulunda 1600 pedagog görevlendirilmiĢ olup, bunların 440‘ı öğretim üyesidir. Bugün BaĢkurdıstan‘ın baĢkenti olan Ufa XVIII. yüzyıldan itibaren Rusya‘nın Avrupa bölümündeki Türklerin dini merkezi olmuĢtur. II. Katerina tarafından 1789‘da kurulan müftülük 1943 yılında tekrar organize edilmiĢtir. Kısa süre öncesine kadar Ufa ―Sovyetler Birliği Avrupa bölümü ve Sibirya Müslümanlarının Ruhani Ġdare‖sinin merkezi idi. BaĢkurdıstan bütün BaĢkurtların %60‘ının yaĢadığı bir muhtar cumhuriyeti olup, esasta bu Cumhuriyetin esas halkı olan Tatar ve BaĢkurtlar bir takım hakların dıĢında fazla söz hakkına sahip değildirler ve ekonomiye büyük katkıları olduğu halde, dünya kamuoyundan tecrit edilmiĢ durumdadırlar. 1990‘larda BaĢkurtlarda da millî Ģuurun canlanmaya baĢladığını görmekteyiz. BaĢta ―Ural‖ olmak üzere değiĢik millî ve siyasî cemiyetler kurulmuĢtur. Bu dernekler değiĢik toplantılar düzenleyerek bilhassa BaĢkurt nüfusunun azalması konusunu gündeme getirmektedirler. Moskova‘nın uyguladığı politikalar nedeniyle BaĢkurtlar problemlerinin nedenlerinden biri olarak da Tatarları görmektedirler. Bu nevi bir yaklaĢım ve BaĢkurdıstan‘daki Tatarlara baskı uygulama eğilimleri iki kardeĢ toplumu bir birine düĢürmüĢ bulunmaktadır. En son olarak ―Ural‖, BaĢkurt Halk Merkezi, BaĢkurt Gençler Ġttifakı ve BaĢkurt Kadın-kızlar TeĢkilatı 22-23 ġubat 1991‘de Ufa‘da ―V. Bütün Ġttifak BaĢkurt Halk Toplantısı‖nı düzenlediler. Bu kongrede ―BaĢkurt halkının durumu ve milleti canlandırma ile ilgili manifesto‖ ilan edildi. Kısacası BaĢkurtlar da kendi imkanları çerçevesinde millî Ģuuru canlandırmaya gayret etmektedirler. Ancak BaĢkurdıstan‘ın resmî yönetimi Rusya Federasyonundan kopma gücünü gösterememiĢtir. 31 Mart 1992‘de yeni federasyon antlaĢmasını imzalayarak Moskova‘ya bağımlılığını göstermiĢtir. ÇuvaĢistan Cumhuriyeti Tarihçe 1551 yılında Rus hakimiyeti altına giren ÇuvaĢlar, kendilerine ÇavaĢ derler. ÇuvaĢları diğer Türk boylarından ayıran en mühim özellikler, kullandıkları dil ve Müslümanlıktan farklı bir din 39 (putperestlik ve Hıristiyanlık) gösterilebilir. ÇuvaĢlar ―r‖ Türkçesi denilen oldukça değiĢik bir Türkçe kullanırlar ve bu yüzden ÇuvaĢçayı anlamak mümkün değildir. Ancak dilciler ÇuvaĢların kullandıkları dilin Türk asıllı bir dil olduğunu söyleyebilirler. ÇuvaĢlar X-XVI. yüzyıllarda eski Türk kabilelerinin (Ġdil Bulgarlarının) karıĢmasından meydana gelmiĢ olup, Ġdil‘in sağında (ÇuvaĢ MSSC) ġura ile Svigiya nehirlerinin arasında oldukça kapalı bir cemiyet halinde yaĢarlar. BaĢlıca, tarım ve hayvancılıkla uğraĢmaktadırlar. Bilhassa tahta oymacılığı eski sanatlarından biridir. Köylerde kadınlar hâlâ eski kılık-kıyafetlerini kısmen muhafaza etmektedirler. ÇuvaĢ folkloru sanatta, musikide ve halk danslarında yaĢamaktadır. Halk sanatı tahta oymacılığı ile örgüde kendini gösterir. Örgülerinde kullandıkları ana renk koyu kırmızı olup, örgülerin arasında yeĢil, koyu mavi, sarı renkler ve kenarlarında siyah bordürler hakimdir. Coğrafi Konum 24 Haziran 1920‘de RSFSC‘ye dahil bir Muhtar Oblast (bölge) iken 21 Nisan 1925‘te Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline sokulmuĢ olan ÇuvaĢistan, Orta Volga‘nın sağ kıyısında ve onun kolları olan batıdaki ġura ve doğudaki Svigiya arasında yerleĢmiĢtir. Yüzölçümü 18.300 km2‘dir. BaĢkent, Çeboksarı‘dır. ÇuvaĢ Cumhuriyeti‘nin güney ve doğusunda Volga‘da ÇuvaĢ Platosu uzanmaktadır. Batı kısmı ise ormanlıktır ve kısmen bataklıktır. Ülkenin üçte biri ormanlarla kaplıdır. Güneydoğusunda ise bozkırlar bulunmaktadır. Nüfus 1989 nüfus sayımına göre, ÇuvaĢ Cumhuriyeti‘nin genel nüfusu 1.338.023 olup, 905.614 ÇuvaĢ kendi cumhuriyetinde yaĢamaktadır. Cumhuriyet genel nüfusunun %67,68‘ini teĢkil ederler. Cumhuriyet nüfusunun dağılımı ise aĢağıdaki gibidir. Tablo 11: ÇuvaĢistan Nüfusu Topluluk Adı1979 Genel 1.298.611 1989 1.338.023 Oran % 100 ÇuvaĢ 887.738 905.614 67,68 Rus 338.150 357.014 26,68 Tatar 37.573 35.689 2,66 Mordva 20.276 18.686 1.39 Ukrain 6.122 7.302 0,54 Mari 3.034 3.799 0,23 - 9.919 - Diğer ÇuvaĢlar kendi cumhuriyetlerinde %67,68‘lik bir orana sahip olmalarına rağmen %50,8‘lik bir nüfus kendi ülkelerinin sınırla dıĢında bulunmaktadırlar. Tablo 12: ÇuvaĢların Nüfus Dağılımı 40 Bölge Genel 1979 1989 Oran % 1.751.366 1.839.228 100 Rusya Fed.1.689.8471.771.047 96,3 ÇuvaĢistan 887.738 905.614 49,2 Tataristan 147.088 134.221 7,29 BaĢkurdıstan122.344 118.509 6.44 Samara Ob.115.756 - 6.6 Ulyanovak Ob92.394 - 5.27 Kemerov Ob92.394 - - Krasnoyask - - Orenburg Ob.22.816 - - Saratov Ob. 17.497 - - Tümen 19.337 - - Kazakistan 22.310 22.201 - Ukrayna 20.310 - Hantı-Mansi MOk.4.73913.959 - Yamalo-Nenets MOk. 3.640 - - 16.456 875 Ekonomi Ülkenin yarısı tarıma elveriĢlidir. Tarım yapılan topraklarda buğday, çavdar, patates, Ģeker pancarı, baklagiller, Ģerbetçiotu (RSFSC‘nin %40‘ı) yetiĢtirilir. 1970‘de ÇuvaĢ Cumhuriyeti‘nde 431.000 baĢ sığır, 476.000 domuz, 551.000 koyun ve keçi mevcuttu. Çeboksarı, Alatır, ġumerlya, Kanasa, UrmaraĢ, Koslovka, Burnau gibi merkezlerde et kombinaları, sütlü gıdaların imal edildiği imalathaneler, makina inĢa, elektronik kimya ve tekstil endüstrileri bulunmaktadır. Cumhuriyetin 397 km. demiryolu, 886 km. Ģose yolu mevcuttur. Ġdil üzerinde taĢımacılık yapılmaktadır. N. Ġ. AĢmarin 1928 ile 1950 yılları arasında 17 ciltlik Slovar Çuvaskogo Yazıka (ÇuvaĢ dilinin sözlüğü) hazırlayarak ÇuvaĢ tarihi, dili ve kültürü için çok mühim bir eser ortaya koymuĢtur. l Eylül 1967‘de Çeboksarı‘da ÇuvaĢ Devlet Üniversitesi açılmıĢtır. ÇuvaĢlardan bir hayli mühim ilim adamı yetiĢmiĢtir. ÇuvaĢların ekseriyeti Hıristiyan diye addedilirse de, eski dini inançlarına sadık kalmıĢlardır. Çarlık devrinde hükümet, onların arasında güçlü misyonerlik hareketi yürütmüĢtü. Zaten 1871‘de Rus harfleri esasında ÇuvaĢ alfabesi düzenlenmesinin gerçek gayesi de onların HıristiyanlaĢmasını hızlandırmaktı. Bu misyonerlik hareketi ÇuvaĢların tepkisine sebep olmuĢ, daha önce putperest olmalarına rağmen, bir kısım ÇuvaĢ ilk hürriyet yıllarında (1905) Ġslamiyet‘i kabul etmiĢlerdi. Kısacası ÇuvaĢlar dil ve din özellikleri yönünden genel Türklükten uzak gibi gözükmekle birlikte, Ġdil-Ural‘daki 41 diğer Türk boylar (Tatar-BaĢkurt) ile kardeĢliklerinin Ģuurundadırlar ve bu Ģuur tahsil derecesinin ve milli kültüre verilen ehemmiyetin arttığı derecede artmaktadır. 1990‘dan itibaren ÇuvaĢistan ile Türkiye arasında kültürel iliĢkiler baĢlamıĢ olup, bir miktar ÇuvaĢ öğrenci Türkiye‘de tahsil görmektedir. Ġdil-Ural‘a Genel BakıĢ Orta Ġdil (Volga)-Kama nehirleri ve Ural dağları arasında yaĢayan Tatar, ÇuvaĢ ve BaĢkurt cumhuriyetleri, kendilerine komĢu Fin-Ugor cumhuriyetler ile birlikte Rusya‘nın Avrupa bölümündeki bu mühim endüstri bölgesinde Ruslara yabancı bir kesimi teĢkil ederler. Ġdil-Ural‘daki bu Türkler aynı zamanda Rusya Federasyonu dahil diğer Türk ve azınlıklar arasında da en mühim cumhuriyetler ve topluluklar durumundadırlar. ĠĢte adı geçen üç muhtar cumhuriyet ve bunlara komĢu oblastlarda yaĢayan Türk halkların 1989‘a göre toplam nüfusu (Tatar: 4.500.000; ÇuvaĢ: 1.500.000 ve BaĢkurt: 1.200.000) 7,5 milyon civarına yaklaĢmaktadır. 2000 yılında tabii nüfus artıĢı ve BDT‘nin değiĢik cumhuriyetlerindekilerin buralara göçmeleri ile 10 milyon veya biraz üstünde bir Türk nüfusu meydana gelmiĢ bulunmaktadır. Bu bölgedeki Fin-Ugor topluluklarının nüfusları da (Mari, Udmurt, vb.) göz önünde tutulursa ĠdilUral bölgesinin tarihi açıdan Ruslarla ilgisi olmayan bir bölge olduğu anlaĢılır. Bölgedeki Tatarlar egemenlik mücadelesi vermektedirler. Bu mücadele oldukça çetin yürümektedir. Moskova‘nın Tatarlara bağımsızlık vermesi oldukça güç gözükmektedir. Ancak eski Sovyet sisteminin siyasi prensiplerine göre hayatiyetini sürdüren Rusya Federasyonu‘nun bu Ģekliyle kalması mümkün değildir. Putin‘in Rusya Federasyonu‘nu üniter bir yapıya kavuĢturması, yani milliyet kimliğine göre Sovyet döneminde oluĢturulmuĢ 20 cumhuriyeti lağv etmesi ve resmen milli kimlikleri ortadan kaldırtması mümkün olacak mı, henüz belli değildir. Milli toplulukların ise haklarını bir Ģekilde korumaya çalıĢacakları da bir gerçektir. Dolayısıyla da problemli Ġdil-Ural bölgesi yıllarca gündemden düĢmemeye namzettir. Rus yöneticileri Rusların da yaĢlanmakta olan bir halk olduğu gerçeğini de göz önünde tutarak milli azınlıklarla bir Ģekilde uzlaĢma politikası uyguladıkları takdirde, bu bölgede çatıĢmaların çıkması engellenecektir. Ancak Putin yönetimi bazen anti-demokratik, Sovyet dönemi baskı metotlarını kullanmayı daha fazla tercih ettiği görünümünü vermektedir. BDT‘nin Avrupa Bölümündeki Ġki Türk Boyu Gagauzlar 1989 nüfus sayımına göre 197.164 kiĢi olan Gagauzların %77,5‘i (152.752) II. Dünya SavaĢı‘nda Romanya‘dan ilhak edilen Moldova Cumhuriyeti‘nin Komrat, Çadır, Lungak, Bulganetse gibi Ģehir ve bölgelerinde yoğun bir Ģekilde bulunurlar. Bunun dıĢında %16,23‘ü (32.017) Ukrayna, 10 bin kadarı Rusya Federasyonu‘nda, bin kadarı Kazakistan‘da bulunur. BDT‘nin dıĢında ise Kuzeydoğu Bulgaristan ile bilhassa Dobruca‘da mevcutturlar. Gagauz Ģivesi Türkiye Türkçesine çok yakındır. Onları diğer Türklerden ayıran özellik Hıristiyan (Ortodoks) olmalarıdır. Türkiye‘ye göçenlerin ekseriyeti ise Ġslamiyet‘i kabul etmiĢtir. Eski Türk kavimi Uzların (Oguz) kalıntısı olduğu tahmin edilen bu Türk boyunun adı Gök-Oguz (bundan Gagauz) olduğu iddia edilmektedir. Deliorman Türkleri, Asparuh Bulgarları da denilen Gagauzlar çok geç tarihlerde alfabeye kavuĢmuĢlardır. 1895-1909 yıllarında Rus-Kril 42 harfleri esasında bir alfabe düzenlenmiĢti. Romanya‘dakiler ise Romen-Latin harflerine dayanan alfabe kullanmıĢlardı. Sovyetler Birliği‘nde ise 1932-1957 yılları arasında Latin harfleri kullanan Gagauzlar bu tarihten sonra diğer Türk boyları gibi Kril esasına dayanan alfabe kullanmak zorunda bırakılmıĢlardır. 1991‘den sonra Türkiye ile iliĢkileri artmıĢ, bilimsel, eğitim, ufak çaplı ticaret ve çalıĢma iliĢkileri tesis edilmiĢtir. Gagauzların büyük sıkıntısı Türkiye‘de bulundukları esnalarda bazı kesimlerin kendilerini Ġslamiyet‘e davet etmeleridir. Gagauz Cumhuriyeti 1991 yılında Moldova bağımsızlık kazanınca Gagauzların da talepleri doğrultusunda güneybatısındaki bölgeye 23.12.1994‘te Gagauz Cumhuriyeti adıyla özerklik verdi. 1.800 km. karelik alanı kapsayan bu Gagauz Cumhuriyeti‘nin toplam nüfusu 200 bin ve baĢkenti Komrat‘tır. 35 kiĢilik bir halk meclisi bulunmaktadır. Karaimler Sovyet istatistiklerinde 1979‘da 3341 fert olarak verilen nüfusları, 1989‘da 2803 ferde düĢmüĢ görülmektedir. Daha önceki istatistiklerde 6000 olan nüfuslarının her geçen yıl azalmasına asimilasyon (erime) ve bir miktarının yurt dıĢına göçü ile izah edilebilir. 1945 yılı, yani Alman iĢgalinden önce Kırım yarımadasında bilhassa Yevpatorya bölgesinde kozmopolit bir topluluk olan Karaim veya Karayların bir kısmı Litvanya‘da (Trahay böl.) ve Ukrayna‘nın bazı bölgelerinde yaĢarlar. Bir kısım Karaim Polonya‘da mevcuttur. Diğer Türk boylarından Ġbrani inancına sahip olmaları ile ayrılırlar. Bir zamanlar yazılı edebiyatları da olan Karaylar bugün Ġsrail‘de de bulunmaktadır. Hazar soyundan geldikleri tahmin edilen bu Türk boyunu Ġsrailliler Türk addetmezler. Bugün dinî faaliyetlerini sürdürecek bir sinagogları mevcut değildir. Karaimlerle birlikte aynı inanca sahip olan eski Kırım sakini Kırımçaklar da Türkçe konuĢurlar. Onların 1989‘da sayısı 1559 idi. Kırım Tatarları Sovyet yönetimi Ġkinci Dünya Harbi baĢladıktan sonra 1941 ile 1944 yılları arasında, ―düĢmanla iĢbirliği yapma ihtimali var veya yaptılar‖ gibi suçlamalarla, sekiz ayrı halkı yerlerinden yurtlarından kopararak Orta Asya‘ya ve Sibirya‘ya sürmüĢtü. Bunları sırasıyla Türk halklarından Kırım‘ın sakinleri Kırım Tatarları, Kafkasya‘da yaĢayan Karaçay ve Balkarlar, Güney Gürcistan‘daki Ahıska (Meshet) Türkleri ve gene Kafkas halklarından olan Çeçenlerle ĠnguĢlar, Ġdil boyunda yaĢayan Almanlarla Kalmuklardı. Nüfusları toplam olarak bir buçuk milyonu geçen bu insanlar sürgün yerindeki değiĢik kamplara yerleĢtirilmiĢlerdi. ĠĢte bu sürgün olayları ve bu halkların sürgün yerleri yıllar boyu devlet sırrı olarak saklandı ve bu durum Stalin‘in ölümüne (1954) hatta Sovyetler Birliği Komünist Partisi‘nin XX. kurultayına (1956) kadar devam etti. Ancak Sovyetler Birliği Komünist Partisi yeni genel sekreteri HruĢçov kongrede yaptığı konuĢmasında bu topyekün sürgünleri ilk defa olarak resmen teyit etmiĢ oldu. Bundan sonra 1957 yılında sürgüne uğrayan 5 halkın hakları iade edildi ve hayatta kalıp da, dönebilecek durumda olanlar kendi tarihi topraklarına dönebildiler (Karaçay, Balkar, Çeçen, ĠnguĢ ve Kalmuk). Kalan üçüne, yani Kırım Tatarlarına, Ahıska Türklerine ve Almanlara bu hak verilmedi. Bunun üzerine Kırım Tatarları, Sovyet yönetimini oldukça huzursuz edecek protesto hareketine giriĢtiler. 43 Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 1774 yılında Rusya ile Osmanlılar arasında imzalanan Küçük Kaynarca AntlaĢması neticesinde Kırım Hanlığı Osmanlı himayesinden çıktı. 1783‘te Rusya‘nın iĢgaline maruz kalan Kırım Türkleri için esaret yılları baĢlamıĢ oldu. Rus yönetimi de onlara karĢı çok katı bir politika uygulayarak adeta Kırımlıları yeryüzünden silmeye çalıĢtı. Bu istibdat politikası Kırım Tatarlarını dalgalar halinde Türkiye‘ye göç etmeye zorladı (En büyük göçler: 1792, 1860-63, 1874-75, 1891-1902). Neticede Kırım‘da Rus yönetiminin arzuladığı Ģekilde yerli halk Kırım Tatarlarının sayısı oldukça azaldı. 1897 nüfus sayımına göre, Kırım Türklerinin nüfusu ancak %35‘i (188.000) teĢkil ediyordu. Kırım Hanlığı‘nın iĢgalinden XIX. yy.‘ın sonuna kadar buraya çok sayıda Rus, Ukrain, Alman ve Bulgar göçmen yerleĢtirilmiĢti. Ancak Çarlık Rusyası‘nda 1917 Ġhtilali‘nin patlak vermesi Kırım Tatarları için de bir takım imkanlar doğurdu ve Milli Fırka kurularak bağımsızlık için çalıĢmalar yapılmaya baĢlandı. Kırım aydınlarının gayreti ile bir anayasa hazırlanarak 13 Aralık 1917‘de Millet Meclisi toplandı. Fakat bu nevi milli bağımsızlık çalıĢmaları bir kaç defa BolĢevik ve Ak Rus müdahaleleri ile sekteye uğradıysa da, Kırım Tatarları hukuken istiklallerini ilan etmiĢlerdi. Fakat 11 Kasım 1920‘de Kırım tamamen BolĢevik hakimiyeti altına girdi ve 18 Ekim 1921‘de Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edildi. Kırım MSSC döneminde 1926 yılında yapılan nüfus sayımına göre Kırım Tatarları, Kırım‘ın genel 714.000‘lik nüfusunun ancak %25‘inin teĢkil ediyorlardı (Ruslar %42, Ukrainler %10). Fakat buna rağmen Kırım Tatarcası 2. resmi dil olarak kabul ediliyor ve bu dilde eğitim yapılıyor ve kültür faaliyetleri yürütülüyordu. Ancak Kırım MSSC 1941 yılının Aralığı‘nda Alman ordularının iĢgaline sahne oldu. Kırım‘da 2,5 yıllık Alman iĢgali döneminde Almanlar da Kırım tarafına bir takım dinî ve kültürel haklar tanıdı. Bir kısım Kırımlılar Alman ordusuna yardımcı olmak üzere kurulan milis teĢkilatına da katıldılar. Nisan ve Mayıs 1944‘te yapılan savaĢlar neticesinde Almanlar mağlup oldular ve Kırım tekrar Sovyet iĢgali altında kaldı. Sovyetler Kırım‘a yerleĢir yerleĢmez Almanlarla iĢbirliği yapanları takip etmekle yetinmediler, bütün halkı düĢman diye damgaladılar ve 18 Mayıs 1944‘te bir gece bütün Kırım Türklerini hayvan naklinde kullanılan katarlara yükleyerek günler hatta haftalar sürecek uzun bir yolculuğa yolladılar. Bu topyekun sürgünden Sovyet ordusu veya dağlarda Almanlara karĢı savaĢan çeteci Kırım Tatarları da kurtulamadı. Sürgün esnasında ve sürgünden sonra gayri insani Ģartlar neticesinde sürgün edilenlerin büyük kısmı öldü. 30 Temmuz 1945‘te Kırım MSSC‘de resmen ortadan kaldırılarak RSFSC‘nin (Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti) bir eyaleti haline getirildi ve bu bölge 1954 yılında Ukrayna SSC‘ye hediye edildi. Sürgündeki Kırım Tatarları Daha önce de belirttiğimiz üzere 1957‘de sürgüne uğrayan Karaçay, Balkar, Çeçen, ĠnguĢ, Kalmuklara hakları iade edilmiĢti. Kırım Tatarları, Meshet Türkleri ve Almanların ise adları belirtilmemiĢti. Ancak 28 Nisan 1956‘da Yüksek Sovyet Prezidiyumu‘nun bir kararı ile bu üç halka seyahat hürriyeti verildiği belirtilmiĢti. Fakat buna rağmen Kırımlıların büyük çoğunluğu Sovyet 44 kanunlarına göre Sovyetler Birliği‘nin içinde dahi seyahat imkanı için gerekli olan pasaporttan yoksundular. Bunun üzerine Kırım Tatarları diğer affedilen halklar gibi siyasi yönden aklanmak ve anayurda dönmek için büyük bir mücadele baĢlattılar. Sovyet kanunlarına mümkün olduğu kadar sadık kalarak baĢlatılan protesto hareketleri 1965-67 yıllarında, Sovyetler Birliği Komünist Partisi‘nin XXVIII. kurultayına yollanan (Mart 1968) 130 bin imzalı dilekçe ile doruk noktasına ulaĢtı. Rejim bir yandan bu protestoculara karĢı büyük tepki gösterdi; Çok sayıda kiĢiyi tevkif ettiyse de, diğer yandan bir takım tavizler vermeyi uygun buldu. Protesto hareketlerini bastırmak için bu hareketin baĢta Mustafa Cemil(ev) olmak üzere belli baĢlı liderleri tevkif edilip, devlete karĢı faaliyette bulunmak gibi asılsız suçlamalara hedef oldular. Baskı o kadar güçlü idi ki, avukatlar iĢten atılmak korkusundan, kendilerini mahkemeler önünde savunacak avukatlardan bile mahrum oldular. Nihayet 5 Eylül 1967‘de Kırım Tatarlarının haksız yere sürgün edildiğini belirtlen bir ferman ilan edildi. Buna benzer bir ferman 29 Ağustos 1964‘te Almanlar için de ilan edilmiĢti. Benzer baĢka bir ferman ise daha sonra (30 Haziran 1968) Meshet Türkleri için ilan edildi. Fakat bu aklama kararı da onların ülkelerine geri dönmelerine imkan sağlamıyordu. Buna rağmen 1968-1969 yıllarında bir miktar Kırım Tatarı Kırım‘a (5-6 bin kadar) döndü. Bunlara bu arada çok büyük zorluklar çıkarıldı ve bir kısmı zorla geldikleri yere geri yollandılar. Kırım Tatarları Kırım‘a yerleĢmeye baĢlayınca ―Kırım Tatarları Milli Hareketi TeĢkilatı‖nın olağanüstü gayretleriyle çeĢitli kültürel, sosyal ve siyasi faaliyetler düzenlendi. Bunların en mühimi belki de 18-23 Mart 1991 tarihleri arasında Simferopol‘de (Akmescit) düzenlenen ―Milletlerarası Ġsmail Gaspıralı‖ konferansı ile aynı Ģehirde düzenlenen ―II. Kırım Millî Kurultayı‖ idi. Bu kurultaya BDT‘nin değiĢik bölgelerine dağılmıĢ olan Kırım Tatarlarının temsilcileri aynı zamanda bazı millî hareketlerin temsilcileri gözetici olarak katıldılar. 250‘nin üzerinde delegenin katıldığı kurultayda 33 kiĢi Kırım Tatar Millî Meclisi‘ni ve bu meclisin baĢkanı olarak Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu‘nu seçti. Böylece Kırım Tatarları gayr-i resmî olsa da kendi haklarını korumak için demokratik bir Ģekilde seçilen bir Millî Meclis‘e kavuĢmuĢ oldular. Kırım Türklerinin hakları için mücadele ettiği için 17 yıl sürgün ve cezaevlerinde geçiren Mustafa Cemil(ev) ġubat 1992‘de ve Nisan 1992‘de Türkiye‘ye de gelerek burada resmi Ģahıslar, iĢ adamları ve halkla görüĢerek Kırım Tatarlarının meselesini Türk kamuoyuna duyurmaya çalıĢtı. Özbekistan‘daki Kırım Tatarları Resmi bir Sovyet kaynağından, sürgün esnasında en fazla Kırım Tatarının Özbekistan‘a gelmiĢ olduğunu biliyoruz. Her ne kadar Kırımlılar Özbekistan‘ın dıĢındaki diğer Orta Asya Türk cumhuriyetlerine de sürgün edilmiĢlerse de sürgünün ilk 2 yılından sonra Özbekistan‘da 124.649 veya hayatta kalanların %96.6‘sının Özbekistan‘da yerleĢmiĢ olduğu tahmin ediliyor. Aynı Sovyet kaynağının belirttiğine göre Özbekistan‘a sürgün edilen Kırım Türklerinin %17,7‘si (26.775) helak olmasına rağmen gene de fazla sayıda Kırım Türkü burada kalabilmiĢtir. Çok sayıda Kırım Tatarı‘nın TaĢkent, Semerkand, Andican, Gülistan ve Çırçık gibi Ģehirlerde olduğu tahmin edilmektedir. 45 Kültür ve Eğitim Özbekistan‘da yaĢayan Kırım Tatarlarına ancak 1957‘den sonra bir takım kültürel haklar tanınmıĢ olup, Kırım Tatar Ģivesinde bir gazete (Lenin Bayrağı) ve bir iki ayda çıkan bir dergi (Yıldız) neĢredilmekte idi. Kırım Tatar Ģivesinde neĢriyata izin verildikten sonra bugüne kadar 200 kadar da kitap yayınlanmıĢtır. Tabii ki bu haklar diğer Türk boylarına verilen haklar yanında çok azdır. Bu faaliyetlerin dıĢında halk musikisini, folklorunu yaĢatmak için bir halk oyunları ve Ģarkıları topluluğu (Kaytarma) kurulmuĢtur. Buna benzer bir iki de amatör topluluk vardır. Kırım Tatarlarının en büyük problemlerinden birini de ana dilinde eğitim meselesi teĢkil etmektedir. Kırk yıldan fazla bir zaman sürgünde yaĢayan genç nesil ana dilini öğrenmekten mahrum olmuĢtur. Ancak son yıllarda, çok sayıda Kırım Tatar çocuğunun bulunduğu okullarda haftada ancak iki saat olmak üzere ana dili ve edebiyatı dersleri verilmeye baĢlanmıĢtı. Fakat bu eğitim çok kifayetsiz kalmaktaydı. Ana dili meselesinin büyük bir problem teĢkil ettiği Lenin Bayrağı gazetesinde ayrı bir sözlük kısmının basılmasından da anlaĢılmaktadır. Bu nevi bir uygulama hiçbir dildeki gazetede rastlanmamaktadır. Dil probleminin olmasına rağmen genelde Kırım Tatarlarında milli Ģuurun öldüğü hükmünü çıkarmak doğru olmaz. Çünkü böyle bir Ģuurdan yoksun bir topluluk Sovyetler Birliği gibi katı rejimli bir ülkede kendi haklarına kavuĢmak için bu kadar büyük mücadele veremezdi. Kırım‘a yerleĢmiĢ olan Kırım Tatarları ise her türlü güçlüğe rağmen siyasî ve kültürel mücadelelerini sürdürmektedirler. Avdet adlı gazeteyi yayına sokan Kırımlılar, TaĢkent‘te çıkan Lenin Bayrağı‘nın adını Yeni Dünya‘ya çevirerek Bahçesaray‘da yayına baĢlatmıĢlardır. Ayrıca ―Kaytarma‖ halk müzik ve dans ansembeli de Kırım‘a getirtmiĢlerdir. Simferopol (Akmescit) Üniversitesi‘nde Kırım-Tatar Dil ve Edebiyat bölümü açılmıĢ olup, burada 20-30 Kırım Tatar genci Rusça ve Kırım Tatarcası öğretmeni olarak hazırlanmaya baĢlamıĢtır. Nüfus Mayıs 1944 yılında Kırım MSSC‘den sürülen Kırım Tatarlarının nüfusları hakkında 1989 yılına kadar herhangi bir istatistik bilgisi verilmemiĢtir. Sovyet basını 40 yıldan fazla bir süre böyle bir topluluğun mevcudiyetinden bahsetmeme politikası uygulamıĢtır. Ancak 1989 yılına ait istatistiksel yayınlarda ilk defa olarak Kırım Tatarlarının nüfusları kaydedilmiĢtir. Daha önceki nüfus sayımlarında ise onların büyük bir kısmının (Kazan) Tatar nüfusu içinde gösterildiği anlaĢılmaktadır. 1989 nüfus sayımının verilerine göre BDT‘de 268.739 Kırım Tatarı mevcuttur. Ancak Kırım-Tatar milli liderleri bu rakamın doğru olmadığını, Kırım Tatarlarının en az 500 bin ve en çok l milyon civarında olduğunu ifade etmektedirler. Bu iddialarında da nispeten haklıdırlar, çünkü Kırım Tatarları için 1979 ile 1989 istatistik verileri mukayese edildiğinde yüzde yüzün üstünde bir artıĢ oranı tespit etmekteyiz ki bu hiçbir Ģekilde gerçekçi değildir. Bunu önceki nüfus sayımlarında baĢka bir millete mensup olarak gösterilen veya yazılan Kırım Tatarlarının 1989 nüfus sayımında esas milliyetlerini yazdırmalarının bir neticesi olarak yorumlayabiliriz. Dolayısıyla 1989 nüfus sayımında da bir hayli Kırım Tatarlarının esas milliyetleri ile kaydedilmemiĢ oldukları kolaylıkla tahmin edilebilir. Ancak gene de bu rakamın bazı Kırım Tatarlarının 46 iddia ettiği gibi l milyona ulaĢması fazla gerçekçi değildir. Dolayısıyla biz 400-500 bin rakamım daha gerçekçi bulmaktayız. 1989 yılında Kırım Tatarlarının dağılımı ise Tablo 13‘teki gibi idi. Tablo 13: Kırım Tatarlarının Nüfus Dağılımı Bölge Genel Nüfus (1979) Nüfus (1989) 132.272 268.739 100 Özbekistan117.559 188.365 51,08 Ukrayna (Kırım)6.636 44.025 16,38 Rusya Federasyonu 5.165 21.465 Tacikistan 1.350 7.214 2,68 Kazakistan 834 3.169 1,17 Kırgızistan 274 2.924 1,08 Gürcistan 76 615 0,22 146 545 0,20 - 417 0,15 Azerbaycan BaĢka %Oran 7,98 Tablo 13‘ten de görüleceği üzere anavatan Kırım‘a hızlı bir göç baĢlamıĢtır. 1991 yılında Kırım‘a dönenlerin sayısı 70 bine ulaĢmıĢtı. ġu andaki sayıları 260-270.000 civarındadır. Bunlar son yıllarda Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan ve Rusya Federasyonu‘ndan Kırım‘a göçmüĢlerdir. 150-200.000 kadar Kırım Tatarı da dönmeyi arzulamaktadır gibi tahminler ileri sürülmektedir. Kırım Özerk Cumhuriyeti (1995) Ukrayna Cumhuriyeti Kırım yarımadasındaki çoğunluk konumundaki Rusların baskıları neticesinde 1.11.1995‘te Kırım‘a özerklik statüsü verdi. Sovyet dönemindeki Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nde Kırım Tatarlarının temsil hakkı var ise de, bu yeni özerk cumhuriyette onlar bu haktan mahrum edildiler. 27.000 km. karelik cumhuriyette toplam nüfus 1991 verilerine göre, 2.600.000 olup, ancak takriben %10‘unu Kırım Tatarları teĢkil ediyordu. Ruslar ise %60‘lık bir orana sahip bulunmaktadırlar. Kırım Tatarları Kırım Özerk Cumhuriyeti‘nde komünist kökenli parlamento baĢkanı Leonid Hranç‘a güvenmemektedirler. Dolayısıyla Ukrayna‘dan aĢağıda özetleyebileceğimiz isteklerinin yerine getirilmesini talep etmektedirler: 1) Tatarlara yerel halk statüsü verilsin; 2) Kurultay ve Kırım Tatar Meclisi Tatarların resmi organları olarak tanınsın; 3) Kırım Tatar dili Kırım‘da devlet dili Ukraynacaya eĢit olarak kabul edilsin; 4) Kırım Tatarlarına toprak dağıtılsın; 47 5) Özerk cumhuriyetin organlarında Kırım Tatarlarına oranları nispetinde temsil veya iĢ hakkı verilsin; 6) Kırım Ģehir ve köylerine eski orijinal adları geri verilsin. Kısacası Kırım‘a göçen Kırım Tatarlarının bir haylisine Ukrayna vatandaĢlığı verilmediği için vatandaĢ haklarından yararlanamamaktadırlar. ĠĢsizlik oranı yüksektir. 1998‘de dönemin cumhurbaĢkanı Süleyman Demirel‘in Kiyev‘e yaptığı resmi ziyaretten sonra Kırım‘a uğraması Kırım Tatarları tarafından çok olumlu karĢılanmıĢtı. Ancak konut vb. gibi vaatlerin zamanında ve yeterince yerine getirilememesi de hayal kırıklığı yarattı. Gene de Ankara, BaĢbakanlığa bağlı TĠKA‘nın buradaki bürosu kanalı ile bir takım faaliyetlerde bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye‘deki Kırım Türkleri dernekleri de kısıtlı katkıda bulunmaya çalıĢmaktadırlar. Ukrayna parlamentosunda milletvekili olarak bulunan Mustafa Cemil Kırımoğlu ile ReĢat Çubar Ukrayna‘nın baĢkentinde Kırım Tatarlarının sorunlarını duyurmaya gayret etmektedirler. Fakat Kırım Tatarlarının sorunlarının çözülmesi henüz uzakta gözükmektedir. Kuzey Kafkasya Türkleri Kafkasya, tarih boyunca kavimler göçüne sahne olmuĢ bir geçit bölgesi idi. Dolayısıyla burada Türk kavimlerinden Hun, Avar, Hazar, Peçenek, Uz, Selçuk ve Osmanlıların izleri az çok kalmıĢtır diyebiliriz, iĢte bu değiĢik Türk boylarından bu bölgede kalan ve bugüne kadar milli varlıklarını muhafaza eden belli baĢlı Türk boyları Ģunlardır: 1. Kumuk 2. Karaçay 3. Balkar 4. Nogay 5. Kafkasya (Stavropol) Türkmeni Bu değiĢik adlardaki Türk boylar Kafkasya‘da baĢlıca Rusya Federasyonu‘na bağlı Krasnodarsk ve Stavropolsk Krayları, Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti, Kabardin-Balkar, Severo (Kuzey)-Ossetin Cumhuriyeti, Çeçen-ĠnguĢ Cumhuriyeti ve Dağıstan Cumhuriyeti gibi idari bölgelerde yaĢarlar. Bu Türk boyları hakkında bilgi vermeden önce Kafkasya‘nın idarî taksimatına bir göz atmakta fayda vardır. Bu bölgedeki idarî taksimatta gerek yüzölçümü ve gerek nüfus olarak en büyük bölgeyi Dağıstan Cumhuriyeti teĢkil eder. BaĢkenti Mahaçkala olan Dağıstan 20 Ocak 1921‘de kurulmuĢ olup, yüzölçümü 50.300 km2 ve nüfusu 1.802.188‘dir (1989) ve 39 rayonu (mahalle) bulunmaktadır. Dağıstan Cumhuriyeti‘nde irili ufaklı değiĢik 30‘dan fazla halk mevcuttur. Önceleri bütün Dağıstanlılara topluca yanlıĢ olarak Lezgin denirdi. Aslında Lezginler (Lezgi) Dağıstan halklarından ancak bir tanesini teĢkil ederler. Dağıstanlıları dil yapılarına göre a) Yafet (Kafkas) b) Türk ve c) Ġranî olmak üzere üçe ayırmak mümkündür. Buna göre Türk lehçeleri konuĢan boylar 48 sırasıyla Kumuklar (takriben 100.000) Nogaylar ve Azerbaycanlılardır (Derbent Türkleri veya Tatarları adları da kullanılmıĢtı). Türklerin yoğun bulunduğu ikinci bölgeyi Kabardin-Balkar Cumhuriyeti teĢkil eder. BaĢkenti Nalçik‘tir. Yüzölçümü 12.500 km2 olup, nüfusu 753.531‘dir. (1987) Kabardin-Balkar Cumhuriyeti‘nin sekiz rayonu bulunmaktadır, l Eylül 1921‘de Kabardin Muhtar Oblastı olarak ilan edilmiĢ, daha sonra 5 Aralık 1936‘da Kabardin-Balkar Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ad ve statüsünü kazanmıĢtı. Bu bölgedeki Türklerin yoğun bulunduğu üçüncü idarî bölgeyi Stavropolsk krayına bağlı olan Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti teĢkil eder. Merkezi Çerkesk olan bu cumhuriyetin yüzölçümü 14.100 km2 ve nüfusu 414.970 dir. (1987). Kumuklar Kafkasya‘da Azeri Türklerinin dıĢında en kalabalık topluluğu Kumuklar teĢkil eder. Resmî istatistiklere göre, (1989) sayıları 282.178 idi. Kumukların %82,1 Tablo 14‘te görüleceği üzere Dağıstan Cumhuriyeti‘nde yaĢamaktadırlar: Tablo 14: Kumuk Nüfus Dağılımı Bölgeler Genel 1979 228.418 282.178 1989 Oran (%) 100 Rusya Federasyonu225.800277.16298.2 Dağıstan Cumhuriyeti202.297231.80582,1 Çeçen-ĠnguĢ Cumhuriyeti 8.087 9.853 - Kuzey-Ossetin Cumhuriyeti7.610 9.478 Diğer - 5.016 1.7 Kitleler halinde yerleĢtikleri sahalar Hasanyurt, Babayurt, Kızılyurt, Buynak, Kayakent ve Kaytak ile Mahaçkala çevresindedir. Millî geleneklerine bağlı olan Kumuklar hiçbir vakit yabancı idarenin nimetlerine kapılmamıĢ Ģive ve kültürlerini bütünüyle muhafazaya çalıĢmıĢlardır. Aralarında ―Çöp Bulğa‖ adını verdikleri imece türünden içtimaî yardımlaĢma usulü hâlâ devam etmektedir. Daha önceleri bütün Türk boylar gibi Arap harflerini kullanan Kumuklar, Sovyetler Birliği‘nde yapılan alfabe reformu neticesinde 1928 ile 1939 yılları arasında her bir Türk boyu ortak olan Latin harflerini kullanmıĢlar, sonradan kendilerine has olan Kril harflerini kullanmak zorunda bırakılmıĢlardır. Eskiden Kumukça Kafkasya‘da anlaĢma dili idi. Karaçaylar 1943‘te Kırım Tatarları, Çeçen-ĠnguĢlar gibi sürgüne uğrayan Karaçay-Balkarlar, ÇeçenĠnguĢlarla birlikte aklanarak 1957‘den sonra tekrar eski yurtlarına dönebildiler. Tabii ki bu sürgün onların sayıca bir hayli eksilmesine neden olmuĢtu. 49 Karaçaylarla Balkarlar ortak dil kullandıkları halde ortak bir idarî bölgeyi paylaĢamamaktadırlar. Karaçaylar, Stavropol krayına bağlı Karaçay-Çerkez Muhtar Oblastı‘na, Balkarlar ise RSFSC‘ye dahil Kabardin-Balkar MSSC‘ye dahil edilmiĢlerdi. Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti Karaçaylar 1989 nüfus sayımına göre 156.140 nüfusa sahip olup, %80‘den fazlası (180.000) Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti‘nde yaĢamaktadır. Bu merkezi Kuzeydoğu Kafkasya‘daki Karaçaylar bilhassa Kuban nehri yakınlarında Uçkulan, Teberde ve Zelençuk mevkilerinde yoğun halde bulunmaktadırlar. MenĢe itibarı ile Kumanlardan geldikleri iddia edilmektedir. 1920-1924 yıllarında Arap harfleri kullanan Karaçay-Balkarlar 1924 ile 1936 yıllarında Latin, daha sonra ise Kril harflerini kullanmaya baĢladılar. Bu Kril harfleri de 1961 ve 1964‘te olmak üzere iki defa ufak değiĢikliklere maruz kalmıĢtır. Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti‘nin yüzölçümü 14.100 km. kare olup, toplam nüfusu 430 bindir. Karaçayların bu Cumhuriyette nüfusları %30‘un biraz üstündedir. Karaçay Nüfus Dağılımı Tablo 15: Bölgeler Genel 1979 1989 Oran (%) 131.074 156.140 100,0 Rusya Fed. 125.792 149.663 95.9 Karaçay-Çerkez Cumh.109.196 128.746 Diğer 4.1 - 6.477 82.5 Balkarlar Balkarlar ise Karaçayların doğusundaki Çerek, Çegem, Baksan Malki ve Terek civarında yoğun halde bulunmaktadırlar. Kendilerine ―Taulida da (Dağlı)‖ diyen Balkarlar 1989 nüfus sayımına göre 88 bin kiĢiden ibaret olup, %88‘si (78.000) Kabardin-Balkar Cumhuriyeti‘nde yaĢamaktadır. Bir iddiaya göre Bulgar Türklerinden, diğer bir iddiaya göre Hazar Türklerinden gelmektedirler. Bugün Balkarlar l. Bezengiy veya Bizingi, 2. Hulamlı, 3. Çegemli, 4. Urosbeylive 5. Baksanlı gibi kollara ayrılırlar. Kabarda-Balkar Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya halkı Kabardalar ile Türk dilli Balkarlar için ortak bir cumhuriyet tesis edilmiĢtir. 12.500 km karelik cumhuriyetin toplam nüfusu 800 bin civarında olup, Balkarlar ancak %10‘unu teĢkil ederler. Nogaylar Bir siyasi kavim adı olan ―Nogay‖ adı Cengiz Han‘ın torunu Nogay‘dan gelir. Büyükçe bir Türk topluluğu bu ad altında toplanmıĢtır. Tarihte Altınordu Devleti‘nin yıkılmasından sonra kurulan hanlıklar arasında da adı geçen Nogay, yanlıĢ olarak Tatarlar için de kullanılmıĢtır. Fakat Kazaklar, Tatarlara Nogay derler. Dağıstan‘ın kuzey kısımlarında, bilhassa Terek havzasında yaĢayanlarına Ak- 50 Nogaylar denir. Ġlk Nogayca alfabe 1928‘de Latin harfleri esasına göre düzenlenmiĢti. Diğer Türk alfabeler gibi bu da 1938‘de Kril harfleri ile değiĢtirildi ve 1944‘te yapılan değiĢikliklerle bugünkü halini aldı. 1989 nüfus sayımına göre 79 binden fazla olan Nogaylar 16‘da da görüleceği üzere Dağıstan Cumhuriyeti ile Stavropolsk krayında yoğun haldedirler. Nüfus Sayımına Göre Nogaylar Tablo 16: Bölgeler Genel Nogay NüfusuNogay Nüfusu Oran (%) 59.546 75.564 100 Rusya Federasyonu 58.639 73.901 97,8 Dağıstan Cumhuriyeti 24.977 28.294 37,4 Stavropolsk Krayı22.402 29,6 - Karaçay-Çerkez Cum. 11.872 12.993 Çeçen-ĠnguĢ Cum.6.093 6.884 9,1 Diğer 6,6 - 4.991 1979 1989 17,2 Kundur ve Kafkasya Türkmeni Yukarıda saydığımız boyların dıĢında Kafkasya bölgesinde Kafkasya (Stavropol) Türkmeni ve Kundur adlı iki Türk boyu daha mevcuttur. Daha doğrusu Kundurlar değiĢik sebeplerden Kafkasya‘dan Ġdil deltasına göç edip orada yerleĢmiĢ Nogaylara pek yakın bir Türk boydur. Kafkasya Türkmenleri ise XVIII. yüzyılda büyük Türkmen boyundan kopma bir topluluktur. Sayıları 15 bin civarındadır. Çavdur, Sönçhacı ve Iğdır uruklarına ayrılırlar. Bu bölgede bir de Türk boyu olmakla birlikte son devirlerde büyük çoğunluğu AzerbaycanlılaĢmıĢ Tatlar mevcuttur. Bunlar ġii mezhebindendirler. Kuzeydoğu Azerbaycan‘da ve bilhassa Kuba‘da ve bir miktar da Dağıstan‘da yaĢarlar. 1926‘da 70 bin kiĢi Tatça (Ġran dili) konuĢtuğu halde ancak 30 bini kendini Tat olarak kabul etmiĢti. 1989 verilerine göre ise Tatların sayısı 30.817 idi. Özetlersek Kuzey Kafkasya‘da Azerbaycan dıĢındaki bir miktar Azerinin dıĢında Kumuk, Karaçay, Balkar, Nogay, Kafkasya Türkmeni gibi değiĢik adlardaki yerli Türk boyları yaĢamakta olup, bunların toplam nüfusu yarım milyonu aĢmaktadır. Sibirya Türkleri Ekonomik Bölgeler Sibirya bugün Rusya Federasyonu‘nun Asya‘daki en büyük parçasını oluĢturmakta olup, 12 milyon kilometrekarenin üzerinde bir yüzölçümüne sahiptir, diğer bir ifade ile Türkiye‘nin 15 mislinden büyük bir coğrafi alanı kaplamaktadır. Batıdan doğuya doğru Ural dağlarından Bering‘e kadar 7 bin 51 km., kuzeyden güneye Kazakistan‘a 3,500 km.‘dir. Sibirya Tablo 17‘deki gibi Batı Sibirya, Doğu Sibirya ve Uzak Doğu ekonomik bölgelerine ayrılır: Tablo 17: Sibirya Bölgeleri Nüfus ve Yüzölçümü Batı Sibirya Bölgesi Ġdari Bölgeler Altay Kray Nüfus Yüzölçümü (km2) 2.777.000 262.000 Kemerov Oblast3.152.000 96.000 Novosibirsk Oblast2.770.000 178.000 Omsk Oblast 2.088.000 140.000 Tomsk Oblast 983.000 317.000 Tümen Oblast2.837.000 1.435.000 Toplam 2.428.000 14.607.000 Doğu Sibirya Bölgesi Ġdari Bölgeler Nüfus Yüzölçümü (km2) Buryat Cumhuriyeti1.030.000 351,000 Tuva Cumhuriyeti289.000 170.000 Krasnoyarsk Kray3.520.000 2.402.000 Ġrkutsk Oblast2.784.000 768.000 Çitinsk Oblast1.361.000 432.000 Toplam 4.123.000 8.984.000 Uzak Doğu Bölgesi Ġdari Bölgeler Nüfus Yüzölçümü (km2) Yakut (Saha) Cumh.1.034.000 3.103.000 Primor Kray 2.189.000 166.000 Habarovsk Kray1.794.000 825.000 Amur Oblast 1.053.000 364.000 Kamçatka Oblast443.000 472.000 Magadan Oblast550.000 1.199.000 Sahalin Oblast 709.000 87.000 Toplam 7.772.0001 6.216.000 52 (1) Naselenie SSSR 1987, (Moskova 1988), s. 21-23. ―Sibirien‖, Brockhaus Enzyklopaedie, XVII, (Wiesbaden 1973), s. 372-375. Coğrafi Yapı Sibirya sert iklim Ģartları nedeniyle Rusya Federasyonu‘nun yüzölçümünün %70‘ini kaplamasına rağmen topraklarında toplam nüfusun (150 milyon) ancak %20‘sini (30-35 milyon) barındırmaktadır. Morfolojik olarak Batı Sibirya düzlükleri, Orta Sibirya dağlık bölgesi, Güney Sibirya dağları (Altay, Sayan, Tannu-Ola, Baykalötesi, Stanovoy dağları) ve Kuzeydoğu dağlık bölgesine ayrılır. Burada dünyanın en uzun nehirleri bulunur. Batıdan doğuya doğru Ob (5.410 km.), Yenisey (4.092 km.), Lena (4.400 km.), Koluma (2.129 km.) ve Amur (4.444 km.) bunların belli baĢlılarıdır. Bu nehirlerin kolları da dev ırmaklar olarak bütün Sibir bölgesini kaplarlar. Ob‘un kolu Çulım 1.799 km. ile ĠrtiĢ 4.248 km. ve onun kolu Tobol 1.591 km. uzunluğundadır. Yenisey‘in belli baĢlı üç kolu Nijni Tunguzka (2.989 km.), Podkamenaya Tunguzka (1.865 km.) ve Angara‘dır (1.779 km.). Lena‘nın ise Aldan (2.273 km.) ve Vitim (1.834 km.) adlı kolları vardır. UlaĢım Sibirya‘da ulaĢım iklimin müsait olduğu dönemlerde hava yolu veya genelde demiryolu ile yapılır. Karayolu ise ancak belli baĢlı merkezlerin yakın çevrelerinde mevcuttur. Sibir demiryolu Tümen‘den baĢlayarak ĠĢim-Omsk-Novosibirsk-Krasnoyarsk-Uyar-TayĢet-Tulun-Zima-Ġrkutsk-UlanUde-Petrovsk-Çita gibi merkezleri birbirine birleĢtirir. Çita‘da ise iki kola ayrılarak bir kol ġilka-MagoĢaHabarovsk ve Çin denizine ulaĢırken, ikinci kol Zabaykalsk‘a ve oradan Çin Halk Cumhuriyeti‘ne devam eder. XIX. yy.‘ın sonunda tamamlanan bu demiryolunun dıĢında BAM (Baykal-Amur Magistral: Baykal-Amur Ana Demir Yolu) kısaltmasıyla Ģöhret bulan bir demiryolunun da inĢası tamamlanmıĢtır. Bu hat ta eski hattın TayĢet mevkiinden baĢlayarak Bratsk-Ust Kut-Kunerma-Tında‘tan geçerek gene mevcut olan Çagdamın-Komsomolskna-Amure-Sovetskaya Gavan‘a birleĢmiĢtir. Yeraltı Zenginlikleri Sibirya büyük çaplı tarıma müsait değildir, yabancıları buraya cezbeden esas zenginlikler kürk hayvanları ve yeraltı zenginlikleri olmuĢtur. Ham petrol ve doğalgaz bilhassa Batı Sibirya‘da Morkovo, AĢağı Tunguzka ve Lena dolaylarında bulunur. Ham petrol ve doğalgaz genelde Tümen‘e sevk edilir. Kuznetzk, Ġrkutsk, Çulman, Tunguzka ve Lena nehirleri bölgelerinde taĢkömürü bulunur. Torf ve diğer cins kömür ise Acinsk, Lena ve Anadır‘da mevcuttur. Demir madenine ise Abakan, Angara, Baykal ötesi ve Lena çevrelerinde rastlanır. Bunun dıĢında zengin boksit, civa nikel, bakır (Norilsk‘te), civa, çinko gibi madenlerin dıĢında değerli altın (Koluma), platin ve elmas yatakları da yıllardan beri iĢletilmektedir. Bu madenlerin ekserisinde ―gulag‖lara (ÇalıĢma kampları) yollanan mahkumlar kullanılmaktadır. Sibirya XX. yy.‘a kadar kürk ve altını ile Ģöhret bulmuĢsa da, bilhassa Sovyet döneminde endüstrileĢmeye baĢlamıĢ, demir, döküm, alüminyum, kimya, petro-kimya, inĢaat malzemeleri sanayii kurulmuĢ, çeĢitli termo ve hidro elektrik santralleri faaliyete geçmiĢtir. Bunların neticesinde Novosibirsk, Omsk, Ġrkutsk, Novokuznetsk, Tomsk, Bar-naul, Tümen gibi endüstri merkezleri ortaya çıkmıĢ ve bu sayede bölgenin nüfusu artmıĢtır.1 53 Sovyet rejimi bu yeni kurulan endüstri merkezlerinde yerleĢmeyi teĢvik için yüksek ücret ve sosyal politikalar uygulamıĢtır. Bu da bilhassa gençleri celp etmiĢtir. Sibirya‘da nüfusu bir milyonu aĢan iki (Novosibirsk ve Omsk), 500 bini aĢan beĢ (Krasnoyarsk, Ġrkutsk, Barnaul, Habarovsk ve Novokuznetsk) Ģehir bulunmaktadır. Bu nüfusa yaklaĢan iki Ģehir ise Tomsk‘la Tümen‘dir. Etnik Yapı Sibirya‘da daha sonraki dönemlerde buraya göçen yabancılar (Rus, Ukrain, Belorus vb.) dıĢında esas yerli halklar 30-32 arasındadır. AraĢtırmacılar bunları 5 gruba ayırırlar: 1. Fin-Ugor Halkları Hantı (Ostyak) Mansı (Vogul) Samoyedler-Nen (Somoed) Tavgin/Nganacan Ens Selkup (Ostyak-Somoed) 2. Türk Halkları Batı Sibirya Tatarları Altay Hakas ġor Tuva (Soyot/Uranhay) Yakut Dolgan 3. Moğol Halkı Buryat 4. Tunguz Halkları Evenki (Tunguz) Lamut (Evenki) Nanay (Gold) Ulçi Ude Oroçi 54 Negidal Mançur 5. Paleoasya Halkları2 Sibirya‘da Türk Halkları Bağımsız Devletler Topluluğu‘nda dördüncü coğrafî bölümde inceleyeceğimiz Türkleri toplu olarak ―Sibirya Türkleri‖ diye adlandırıyoruz. Tabii ki bunlar kendi aralarında alt gruplara ayrılmaktadırlar. XVI. yy.‘da Sibirya coğrafi adı Ural dağlarının doğusundaki Tobol, ĠrtiĢ, ĠĢim, Obi ırmaklarını içine alarak Altay dağlarına kadar uzanan saha için kullanılırdı. XVI. yy.‘da baĢlayan Rus istilasından sonra ―Sibir‖ Rusya‘nın Türkistan ve Kafkas sömürgelerinden baĢka Asya‘daki bütün sömürgelerini ifade eden coğrafi bir terim oldu. Sibirya‘nın Altay-Sayan dağlık bölgesinde, Ob-Abakan ve Yenisey kaynak ve havzalarında yaĢayan muhtelif Türk boylarına da genel olarak Sibirya Türkleri denilebilirse de özel olarak ―Altay Türkleri‖ de denir. Altay-Sayan dağları eski Türk yurdu idi ve burada proto-Türkler yaĢamıĢlardı. ĠĢte bu bölgede yani Altay‘da yaĢayan halkları incelemek için Ģarkiyatın (orientalistik) özel bir dalı olan Altaistik (Altai) ilim dalı meydana gelmiĢtir. Bu tabir artık genel olarak Asya kavimlerinin hepsini birden ifade için kullanmaya baĢlanmıĢtır. Fakat bizim için en doğrusu Türkoloji, yani Türklük bilimi olmalıdır. Çünkü Türkler yalnız Altay‘da değil baĢka yerlerde de mevcuttur. Zaten M.Ö. VII. yy.‘dan itibaren proto-Türkler-Altan-Sayan dağlarının batısındaki (Tuva, Minusinks, Abakan) bozkırlarını boĢaltarak doğu ve batıya olmak üzere iki yöne göç etmiĢlerdi. Bugün biz Ġdil-Ural, Türkistan ve Kafkasya‘nın dıĢında kalan bölgeye Sibirya ve buradaki Türkleri de genel adla Sibirya Türkleri diye adlandırıyoruz. Yukarıda da belirttiğimiz üzere Sibirya‘nın Altay-Sayan dağlık bölgesinde eski Türk yurduna yakın bölgede ve Ob, Abakan ve Yenisey kaynak ve havzalarında yaĢayan muhtelif Türk boylarına ise ―Altay Türkleri‖ demeyi uygun buluyoruz. ĠĢte bu Altay Türklerinin iĢgal ettiği saha 45þ-55þ kuzey enlemi ile 93þ-98þ doğu boylamı arasındadır. Sibirya Türklerinin toplam sayısı l milyon civarındadır ve nüfus yoğunluklarına göre Yakut, Tuva, Hakas, Altay, ġor, Dolgan boylarına ve Sibirya Tatarları ile Sibirya Buharalılarına ayrılırlar. Yakutlar (Sahalar) Kendilerine Saka veya Saha diyen Kuzeydoğu Sibirya‘da bilhassa Yakut (Saha) Cumhuriyeti‘nde yaĢarlar. Yakut (Saha) Cumhuriyeti Yüzölçümü bakımından eski Sovyetler Birliği‘ndeki en büyük muhtar cumhuriyeti olup, 3.103.000 km.2‘dir. BaĢkenti Yakutsk olan Yakutistan‘ın genel nüfusu 1.094.005‘tir (1989). Doğusunda Orta Sibir dağları ve kuzeybatısında Doğu Sibir dağları bulunmaktadır. Yakutistan‘da Anabar, Olenek, Lena, Yaba, Ġndigirka ve Koluma nehirleri bulunur. Ülkenin %20‘sinden fazla bölümü kuzey kutbundadır ve 2/3‘si dağlarla kaplıdır. Güneydeki göller yöresi hariç toprak tamamen buzlarla 55 kaplıdır. KıĢ 180 ile 220 gün arası sürer. Ocak ayı ortalaması -34þ ile -45þC (en fazla -68þC) derece arasındadır. Yaz çok kısa sürmekte olup, 85 ile 100 gün arasındadır. Temmuz ayı ortalaması 18þ19þC‘dir (en fazla 38þC). Ülkenin 4/5‘ünü kutup bölgesine has iğne yapraklı ağaçlar kaplar ve Yakutistan‘ın ancak %l‘i tarıma elveriĢlidir. Genellikle nehirlerde balıkçılık yapılır, ormanlarda kürk hayvanları avlanır. Bunun dıĢında soğuğa dayanıklı Ren geyikleri ve at beslenir. Bu sert iklim Ģartlarına rağmen Yakutistan yeraltı madenleri yönünden zengin bir ülkedir. Aldan, Ġndigirka ve Koluma‘da bol miktarda altın elde edilir. Bunun dıĢında Vilcuc ve Olenek‘te elmas madenleri bulunmaktadır. Bu iki kıymetli madenin dıĢında kurĢun, çinko, volfram, molibden de elde edilmektedir. Yakutistan‘da 2.500 milyon tonluk çok zengin kömür rezervinin bulunduğu tahmin edilmektedir. Tabiat Ģartları çok elveriĢsiz olduğu için demiryolu ulaĢımı olmadığı gibi diğer neviden ulaĢımlar da zor yapılmaktadır. Halk bilhassa yaĢamaya daha elveriĢli olan Orta Lena-Aldan ve Vilcuc havzalarında yerleĢmiĢtir. 1989 nüfus sayımına göre Yakut Cumhuriyeti‘nin genel nüfusu 1.094.065‘e ulaĢmıĢtı. Tablo 18: Yakut Cumhuriyeti‘nin Nüfus Dağılımı Nüfus Nüfus Cumhuriyetteki Topluluk adı (1979) (1989) Oran (%) Genel 851.840 1.094.065 100,0 Rus 429.588 550.263 50,29 Yakut 313.917 365.236 33,38 Ukrain 46.326 77.114 7,04 Kuzey Halkları18.44524.817 2,26 Tatar 10.976 17.415 1,59 Evenki 11.584 14.428 1,31 Belarus 6.769 9.900 0,9 13.366 1,22 Diğer Türkler - Yakutların %95,5‘inin kendi cumhuriyetlerinde yaĢamalarına rağmen ancak %38,4‘lük bir orana sahip oldukları görülür. Aslında yaĢamaya pek elveriĢli olmayan bu topraklar yeraltı zenginlikleri dolayısıyla Rusları celp etmiĢ olup, onlar genel nüfusun %50‘sini ellerinde tutmaktadırlar. Son yıllarda cumhuriyet nüfusunun artıĢı ise nüfus artıĢından ziyade bu yörelere çalıĢmaya gelenlerin artıĢından kaynaklandığı anlaĢılmaktadır. Kültür Tarihi olarak Tuvacaya yakın olan Yakutça kuzeyde kendi içine kapalı olarak geliĢtiği için bugün diğer Türk lehçeler ile benzerliği yok denecek kadar azdır. Dolayısıyla da Yakutça konuĢan biri ile anlaĢmak çok zordur. Dilin %50‘si eski Türkçe kelimeler ihtiva etmekle birlikte bir hayli kelime de komĢularından, bilhassa Moğolcadan alınmıĢtır. XIX, yy.‘dan itibaren Kril harfleri ile yazılan Yakutça, 56 1920‘den 1938‘e kadar Latin harfleri ile yazılmıĢ sonra bütün Türk lehçelerde olduğu gibi Kril kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Bugün Yakut edebiyatı bir hayli geliĢmiĢ olup, Sovyet döneminden önce A. Kulakoskay (1879-1926), A. I. Sofron(ov) (1886-1936), P. Oyun(ski) (1839-1939) gibi Sovyet döneminde ise S. P. Kulaç(ikov)-Elley (doğ. 1904). A. Künde-Ġvanov (1898-1954) gibi yazar ve A. Açugiya Mordinov (doğ. 1906) gibi Ģairler yetiĢmiĢtir. Yukarıda adını belirttiğimiz P. Oyun(ski) 20 yıllık bir çalıĢma ile Olongho adı verilen, ekseri on-onbeĢ mısradan ibaret ve kahramanının adı ile anılan destanları toplamıĢtır. Yakut Ģair ve yazarları Türklerden bilhassa Kazak edip ve Ģairleri ile edebi temas halindedirler. Bu da her iki tarafın bir kökten geldiğinin Ģuuruna varmıĢ olmanın bir örneğini teĢkil eder. Bir hayli Kazak eseri Yakut okuyucusuna takdim edilmiĢtir. Gerek Yakutistan‘da ve gerek Kazakistan‘da bir diğerinin ―edebiyat günleri‖ kutlanmakta ve bu vesile ile her iki ülkenin edipleri bir araya gelmektedir. Buna benzer faaliyet 1980‘de Kazakistan‘da yapılmıĢtı. 1983 yılında ise Yakutistan‘da ―Kazak edebiyatı günleri‖ (24 Haziran-4 Temmuz) düzenlendi. Kazak yazar ve Ģairleri Yakutistan‘da pek büyük bir sevgi ve hürmetle Orta Asya Türk kültürünün ortak bir ürünü olan kımız (at sütü) kaseleri ile karĢılandılar. Kısacası diğer Türk boylardan hayli uzakta kalan Yakutlar sayıca fazla olmamakla birlikte bütün güçleri ile kendi kültürlerini, örf ve adetlerini yaĢamaktadırlar. Hatta bir Kazak yazarının ifadesine göre; Yakutistan‘ın, Rusların büyük sayıda bulunduğu baĢkenti Yakutsk‘ta bile çocuklar Yakutça konuĢmaktadırlar. Tuvalar Tuva daha doğrusu Tuba adına Çin‘in Su sülalesinin (581-618) kayıtlarında rastlanmaktadır. Bu kayıtlara göre Tubalar Kırgızların doğusunda ―Küçük Deniz‖in (muhtemelen Baykal gölünün) güneyinde ve Uygurların kuzeyinde bulunmaktadırlar. Buna göre Çin kayıtlarında yazılıĢ Ģekliyle Dubo-Tubalar Sayan dağlarının geniĢ vadilerinde ve güneyde Tamu-Ola‘da meskun idiler. Bugün de Tuvaların oturdukları yerler eskisinden pek farklı değildir ve buraya Tannu-Tuva denilmektedir. Kullandıkları dil Sibir Türk dilinin bir kolu olup, Soyonca veya Uranhayca da denilmiĢti. Bunların bir kolu olan Karagaslar ise bugün tamamen Tuvalılar içinde kaydedilmektedir. Karagaslara aynı zamanda Tofalar da denilmiĢti. Tuva Cumhuriyeti 1938 yılında Sovyetler Birliği‘nin yüzölçümü 21.258.970 km2 idi. 1945‘ten sonra ise ve 1990 sonunda 22.402.200 km2‘ye ulaĢmıĢtı. Sovyetler Birliği‘nin II. Dünya Harbi‘ndeki bu toprak kazancı neredeyse bugün Fransa, Ġspanya ve Portekiz‘in toplam yüzölçümlerine eĢitti. Moskova‘nın kazançları arasında bugünkü Tuva Cumhuriyeti de dahildi. Sovyetler Birliği henüz II. Dünya SavaĢı devam ederken yarı bağımsız Tannu‘nu (yüksek dağ) Tuva Devleti- iĢgal ederek bu ülkenin 170.500 km2‘lik yerini kendi kaynaklarına katmıĢtı. TannuTuva‘nın zengin yeraltı zenginliklerine, ormanlara ve ekinlere çok elveriĢli topraklara sahip olmasına rağmen halkı çok az idi. II. Dünya Harbi yıllarında halkı 70 binden fazla olmayıp bunun 50 binin Tuvalıların kendileri ve 16 binini de Ruslar teĢkil ediyordu. XVIII. yy.‘ın ikinci yarısından itibaren Moğolistan‘ın hakimiyeti altında bulunan Tuva daha sonraları Çin hakimiyetine geçmiĢti. 1860‘ta Çin- 57 Rus antlaĢması gereğince Rus tüccar ve göçmenlerine o günkü adı ile Uranhay-Uygurların ülkesinde yerleĢme müsaadesi verilmiĢti. Milliyetçi Tuva halkı nüfusunun azlığına bakmayarak, 1911‘de Çin‘de Sun Yat Sen liderliğinde yapılan ihtilali fırsat bilerek bağımsızlığını ilan etmiĢti. Fakat bu bağımsızlık uzun ömürlü olmadı ve 3 yıldan sonra Rusya‘nın himayesini kabul etmek zorunda kaldı. Rusya‘daki BolĢevik Ġhtilali‘nden sonra ise komünistlerin tesiri ile 1921‘de Tannu-Tuva Halk Cumhuriyeti ilan edildi. ĠĢte 1944‘e kadar yarı bağımsız kalan bu Tannu-Tuva Halk Cumhuriyeti tamamen Sovyetler Birliği‘ne dahil edilerek kendisine RSFSC‘nin bir muhtar bölgesi (Otonom oblast) statüsü verildi. 1961‘de bu statü değiĢtirilerek gene de RSFSC‘ye bağlı olan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (MSSC) statüsü verildi. 1991‘den sonra Rusya Federasyonu içinde bir cumhuriyet oldu. Tuva Cumhuriyeti‘nin yüzölçümü 170.500 km2 olup, 1989 nüfus sayımına göre nüfusu 308.557‘dir. Yenisey‘in aĢağı mecrasındaki Tuva‘ya güneyde Sibirya, batıda Sayan, Altay, Tannu-Ola, Sangilen ve Doğu Tuva dağları çevreler. Kuzeyinde Krasnoyarsk Kray‘ı, kuzeybatısında ise aynı kraya bağlı Hakas Cumhuriyeti batısında Altay Krayı ve buna bağlı Gorno-Altay Cumhuriyeti, güneyinde Moğol Cumhuriyeti ve doğusunda Buryat Cumhuriyeti bulunmaktadır. BaĢkenti Kızıl (daha önce Kızıl Hoto, ondan da önce Hem Beldiri) olup, belli baĢlı Turan ve Ersin adlı iki Ģehir de mevcuttur. Ġklimi çok sert olup karasaldır. Temmuz ayı ortalaması 17þ-20þC arasında ve Ocak ortalaması ise -25 ile 35þC derece arasındadır. Vadiler yılda 150 mm. ile 300 mm. arasında yağıĢ alırken, dağ yamaçları 400 ile 600 mm. yağıĢ alırlar. Ülkenin yarısı ormanlarla kaplıdır. Nüfus 1989 nüfus sayımına göre Tuvalıların nüfusu 206.924‘e ulaĢmıĢtı. Tuvalıların ezici çoğunluğu (%95,9) kendi muhtar cumhuriyetinde yaĢamaktadır. Bir miktarı ise komĢudaki Moğolistan Cumhuriyeti‘nde bulunmaktadır. Tuva Cumhuriyeti‘nin Nüfus Dağılımı Tablo 19: Nüfus Nüfus Cumhuriyetteki Genel 267.599 308.557 100 Tuvali 161.888 198.360 64,29 Rus 96.793 98.831 32,03 Hakas 2.193 2.258 0.73 Ukrain 1.729 2.208 0,71 Tatar 988 1.071 0,34 Diğer - 5.829 1,88 Topluluk Adı (1979) (1989) Oran % Tuvalıların %95,9‘u kendi cumhuriyetlerinde yaĢayan bir Türk topluluğudur. Nüfusları az olmasına rağmen benliklerini iyi korumaktadırlar. Tablo 19‘dan da görüleceği üzere Tuva ülkesinde diğer bir Türk boyu olan Hakaslardan da bir miktar mevcuttur. 58 Ekonomi Ekonomisi esasta köy ekonomisine dayanmakta olup baĢlıca, besicilik yapılır. Koyun, sığır ye domuz gibi (1970‘te 1,1 milyon koyun, 194 bin sığır ve 27 bin domuz) hayvanların dıĢında at, deve ve Ren geyiği beslenir. Ülkenin yarısının ormanlık olması buralarda vahĢi kürk hayvanların avlanmasına müsaittir. Besiciliğin dıĢında bir miktar ziraat de yapılır. BaĢlıca, buğday ve arpa üretilir. Yeraltı zenginlikleri yönünden mühim bir ülke olup baĢlıca, asbest, kobalt, nikel, bakır, cıva, çinko, kurĢun, demiĢ, taĢ kömürü ve madeni tuz çıkarılır. BaĢkent Kızıl‘da ağaç, deri ve gıda sanayileri mevcuttur. 433 km‘lik bir Ģose yolu mevcut olup ana yollar Kızıl ile Abakan ve Teli ile Kızıl arasındadır. Kültür Tuva dili bugün iĢlenmiĢ bir hale gelmek üzeredir. 1930‘da yazı dili Latin harfleri esasına göre düzenlenmiĢti, fakat 1941‘de diğer Türk lehçelerde olduğu gibi Tuvaca için de Kril harfleri icat edildi. Zengin destanlara sahip olan Tuva halkının en meĢhur destanı Keser olup 1963 yılında neĢredilmiĢtir (Kızıl). Diğer destanlarında olduğu gibi bu destanda da Tibet-Moğol tesiri kuvvetle sezilmektedir. Sovyet devri yazarları arasında Salçak Toka (doğ. 1901) en meĢhurlarındandır. Tuvalılar eski Türkler gibi ġamanist idiler, sonraları Moğolistan‘ın tesiri ile Lamaizm de girmiĢti. Kısacası ufak bir Türk topluluğu olan Tuvalılar, büyük topluluklardan uzak kendilerine has olan kültürlerini muhafaza etmeye gayret etmektedirler. ġu anda sayıları az olmakla birlikte Ruslar arasında erime tehlikesinden uzak gibi gözükmektedirler. Batı Sibirya Tatarları Sibirya halkalarını l) Ugro-Fin, 2) Türk, 3) Moğol, 4) Tunguz ve 5) Diğer olmak üzere beĢ grupta inceliyoruz. Biz daha önce bu Sibirya Türkleri arasından ikisini, Yakutlarla Tuvalıları incelemiĢtik. ġimdi Batı Sibirya‘da (Altay-Sayan) kalan (Sibirya) Tatar, Altay, Hakas, ġor ve Kuzeydoğu Sibirya‘da kalan Dolganlar hakkında da birkaç satır yazmayı uygun bulduk. Bu Tatarlar Obi ve ĠrtiĢ nehirlerinin vadilerinde yaĢarlar. XV-XVI. yy.‘dan beri siyasi varlıklarını hissettiren bu Tatarlar sayıca bilhassa Tobolsk, Tümen, Tomsk ve Baraba‘da fazla olduklarından bu Ģehir adları ile de anılmıĢlardı. Mesela Baraba Tatarları gibi nüfuslarının 100 bin civarında olduğu tahmin edilen Sibirya Tatarları, Kazan Tatarları ile de karıĢarak ve onların tesiri ile Kazan Tatarcasına çok yakın bir dil kullanmaktadırlar. Eskiden Togus, Kurdak, Yaskal, ĠĢtek, Turalı gibi kabilelere de ayrılırlardı. Fakat bugün bu sistem unutulmuĢtur. Bu bölgede ayrıca hangi tarihte geldikleri belli olmayan Buharalılar da mevcuttur. Bunlara Sibirya Buharalıları da denilmekte olup, 1929‘da nüfusları 30 bin civarında idi. Bu bölge bilhassa Tümen çok zengin petrol ve tabii gaz madenlerine sahip olduğundan bir hayli yeni Rus göçmeninin istilasına da uğramaya baĢlamıĢtır. Hakaslar 1989 nüfus sayımına göre nüfusları 81.428 olan Hakaslar, baĢlıca Krasnoyarsk Krayı‘na bağlı olan Hakas Muhtar Bölgesinde (oblast) yaĢamaktadırlar. Hakasların Kırgız ve Sagay gibi iki mühim kolu bulunmaktadır. Çin kaynaklarında bu Kırgız boyuna ―Heges‖ denildiği 59 için aydınlar kendi ülkelerîne Hakas adını vermiĢlerdir. MeĢhur müsteĢrik Katanov, etnograflar MaynagaĢov ve Kızlasovta Hakas asıllıdırlar. Bunlardan Katanov‘un kütüphanesi Türkiye‘ye getirilerek Türkiyat enstitüsünün temelini teĢkil etmiĢtir. Hakasça, Uygur Ģivesine yakındır. Hakas halk edebiyatının ürünleri Kastren, Radloff ve Katanov tarafından toplanmıĢtır. Bugünkü günde yazı diline sahip olan Hakasların dil ve edebiyat enstitüleri mevcuttur. Hakas Cumhuriyeti Hakasların topluca yaĢadıkları Hakas Cumhuriyeti batıda Kemerovsk Oblastı, güneybatı ve güneyde Altay Muhtar Bölgesi ve Tuva ile sınırdaĢtır. Ülkenin 2/3 dağlıktır. Bu ülkenin yüzölçümü 64.400 km2 olup, idari merkezi Abakan‘ın dıĢında Minusinsk adlı bir Ģehri daha bulunmaktadır. Nüfus 1989 nüfus sayımına göre BDT‘de 81.428 Hakas mevcuttu. Yoğun olarak (%77,2) Hakas Cumhuriyet‘inde yaĢarlar. Ancak Tablo 20‘den de görüleceği üzere burada da ufak bir azınlık durumundadırlar. Tablo 20: Hakas Cumhuriyeti‘nin Nüfus Dağılımı Topluluk AdıNüfus (1979)Nüfus (l 989) Bölgedeki Genel 498.384 566.861 1,00 Rus 395.953 450.018 79,39 Hakas 57.281 62.875 11,09 Ukrain 10.398 13.222 2,33 Alman 11.130 11.229 1,98 - 29.517 5,2 Diğer Oran (%) Hakaslar bölgelerindeki %2‘lik (veya 12.568 kiĢi) diğer Türk boylarına mensup olanlar da dahil etkili bir topluluk olmaktan uzaktırlar. Bölge tamamen bir Rus yerleĢim merkezi görünümündedir. 16.379 Hakas, Rusya Federasyonu‘nun baĢta Hakas Cumhuriyeti‘ne komĢu olan bölgelerine yerleĢmiĢlerdir. Altaylılar BaĢlıca Altay Kray‘ına bağlı Altay Cumhuriyeti‘nde yaĢayan bu Türk boyunun 1979 nüfus sayımına göre toplam nüfusu 60.015‘tir. ġamanist inanca sahip olan Altaylılar dıĢ görünüĢte Hıristiyan Ortodoksturlar. Bilhassa Ren geyiği, sığır besiciliği yaparlar. Bunun dıĢında balıkçılık, avcılık ve arıcılık da yapmaktadırlar. 1922-1947 yılları arasında Oyrot dili diye adlandırılan Altayca yazı dili bugün Altay Kiçi (Kiji) diyalektiği esas olarak almıĢtır. Çok zengin masal, halk Ģarkıları ve destanları mevcut olup Altaylı yazar N. UlagaĢev (1861-1946) bunları toplamaya çalıĢmıĢtır. Sovyet devri yazarlarından F. Kuciyak (1897-1943) de Altay halk edebiyatını derlemeye çalıĢan mühim Ģahıslardan biridir. T. Encin(ov) (doğ. 1914) tanınmıĢ Altaylı yazarlardan biridir. 60 Altay Cumhuriyeti Altay Krayı‘na bağlı (Gorno=Dağlık) Altay Cumhuriyeti‘nin yüzölçümü 92.600 km2 olup, BaĢkenti Gorno-Altaysk‘tır (eski adı Ulala, 1948‘e kadar da Oyrot-Tura adını taĢıdı). Tablo 21‘den de görüleceği üzere Altaylıların büyük çoğunluğu (%82,9) kendi muhtar bölgelerinde yaĢarlar. Tablo 21: Altay Cumhuriyeti‘nin Nüfus Dağılımı Topluluk AdıNüfus (1979)Nüfus (1989) Bölgedeki Genel 172.040 190.831 100,0 Rus 108.795 115.188 60,37 Altaylı 50.203 59.130 30,99 Kazak 8.677 10.692 5,6 Ukrain 1.305 1.714 0.89 Alman 720 829 0,43 Tatar 334 388 0,20 Diğer - 2.890 1,51 Oran % Bu bölgede Altaylılar Hakaslardan demografik yönden daha iyi bir yüzdeye sahiptirler. Kazaklarla birlikte %45‘lik bir orana kavuĢurlar. Ancak genelde burada Rusların etkisi gözükmektedir. Kendi bölgelerinin dıĢındaki Altaylılar komĢu bölgelerde ve Kazakistan‘da bulunurlar. Altay Cumhuriyeti, Altaylar‘ın en dağlık bölgesine yerleĢmiĢtir. Kuzeyinde Kemerovsk Oblastı, kuzeybatısında ve doğusunda Hakas Cumhuriyeti ile Tuva Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan‘la Çin ve güneybatısında ise Kazakistan bulunmaktadır. ġorlar 1989 nüfus sayımına göre nüfusları 16.572 olan ġorlar topluca Kemorov eyaletinde Novokuznetsk civarında yaĢamaktadırlar. ġorlar çok eski zamandan beri demircilik sanatı ile meĢhurdurlar. YerleĢik bir hayat sürmekte olup tarım ve hayvan beslemekle geçinirler. Dolganlar 1979 ve 1989 nüfus sayımlarında nüfusları ayrı olarak belirtilmeye gerek duyulmayacak kadar ufak bir Türk topluluktur. 1970 nüfus sayımında 3 bin nüfusa sahiptirler diye belirtilmiĢti. Bugünkü sayılan 6 bini geçmiĢ olması gerekir. Çünkü Krasnoyarsk Krayı‘na bağlı Taymur (Dolgan-Nenets) Milli Okrug idari bölümde sayılan 4.940 olarak verilmektedir. Ayrıca bir miktar Yakutistan‘da ve Hakas Cumhuriyeti‘nde bulunmaktadır. Yakutların bir boyu olan Dolganlar kendilerine ―Saha‖, yani Yakut demektedirler. Kuzey Denizi‘ne açılan bu ülke doğuda Yakut Cumhuriyeti ile güneyde Evenki Milli Okruğu batıda 61 ise Tümen Oblastı ile sınırdaĢtır. Bu ülkenin yüzölçümü 820.000 km2 olup 1989 nüfus sayımına göre toplam nüfus 55.803‘tür. Bu rakamlardan da anlaĢılacağı üzere çok geniĢ bir sahayı, yani Türkiye‘den daha geniĢ bir sahayı kapladığı halde insanların yerleĢmesine müsait değildir. Yalnız burada zengin kömür yataklarının bulunduğu bilinmektedir. Dolayısıyla ilerisi için mühim bir yakacak ve enerji rezervi ihtiva etmektedir. Kısacası Sibirya Türklerini incelediğimiz zaman bu l milyon kadar Türkün yaĢamaya elveriĢli olmayan, fakat altında bir hayli tabii zenginliklerin yattığı bir bölümde yerleĢmiĢ olduğunu görürüz. Bu Türkler eski anavatanlarından uzaklaĢmadan kalanların torunudurlar. Türkün geçmiĢi hakkında daha fazla bilgi edinmemiz hiç Ģüphesiz bu yöre Türk boylarını, dillerini, lehçelerini ve kültürünü öğrenmekle mümkün olacaktır. BDT‘deki Uygurlar Uygurların esas vatanı Çin Halk Cumhuriyeti‘nin hakimiyeti altında olan Doğu Türkistan‘dır. Bu bölge bugün resmî olarak ―ġinciang-Uygur Özerk Bölgesi‖ diye adlandırılmaktadır. Eski Sovyetler Birliği‘nin baĢlıca Kazakistan, bir miktar Özbekistan ile Kırgızistan Cumhuriyetlerinde yaĢayan Uygurlar bu bölgelere çeĢitli zamanlarda göç etmiĢlerdir. Nüfus 1989 nüfus verilerine göre BDT‘deki Uygurların toplam sayısı 262.199 idi. Tablo 24‘ten de görüleceği üzere baĢlıca Kazakistan‘da yaĢamaktadırlar. Uygurların Nüfus Dağılımı Tablo 22: Bölge Genel Nüfus (1979) Nüfus (1989) 210.612 262.199 100 Kazakistan147.943 184.582 70,40 Kırgızistan 29.817 36.779 14,03 Özbekistan29.104 35.751 13,64 Rusya Fed. 1.707 2.573 0,98 Diğer 2.514 0,95 - Oran % Kazakistan‘da yaĢayan Uygurların büyük kısmı Alma-Ata ve çevresine yerleĢtirilmiĢlerdir. 1979‘da buradaki Uygurların nüfusu 90 bine ulaĢmıĢtı. Bu uygulamanın bir neticesi olarak Uygurların %13,5‘i anadillerini konuĢamaz hale gelmiĢ ve Rusça bilenlerin oranı da %60‘lara ulaĢmıĢtır. Mesela Kazakistan‘da yaĢayan Uygurların %4,4‘ü (6.173) Rus dilini, %1,3‘ü (1.823) ise Kazakçayı anadili olarak göstermiĢtir. Benliklerini unutan veya unutturulan Uygurların yüzdesi fazla olmamakla birlikte azınlıkta olmanın getirdiği bu Ģartlar düĢündürücüdür. Eski Sovyetler Birliği‘ndeki Uygurların diğer Türk boylarından tamamen ayrı bir statüleri mevcuttu. Çünkü Moskova, aslında Doğu Türkistan‘ın sakini olan bu Türk boyunu kendi politikası 62 doğrultusunda Çin Halk Cumhuriyeti‘ne karĢı kullanmayı planlamıĢtı. Bilindiği üzere 1949‘da Çin‘de komünistler hakimiyeti ele geçirince Pekin ile Moskova‘nın münasebetleri çok geliĢmiĢ ve SSCB, Çin Halk Cumhuriyeti‘nde rejimin oturması için çok yardımcı olmuĢtu. Fakat bu iyi münasebetler on yıl kadar sürdükten sonra bozuldu. Çin Çarlık Rusyası döneminde kendinden haksız olarak büyük bir arazinin gasp edildiği iddiasında bulunmaya baĢladı. Neticede ikili münasebetler o derecede bozuldu ki 1962 yılında Doğu Türkistan‘da bulunan beĢ Sovyet konsolosluğu da kapatıldı. Ġki ülke arasındaki gerginlik bununla da sınırlanmadı. 13 Ağustos 1969, Ağustos 1977 ve Temmuz 1979‘da Çin-Sovyet sınırında askeri çatıĢmalar oldu. ĠĢte Moskova da bu gerginlikte Çin‘in, daha doğrusu Doğu Türkistan‘ın yerli halkı olan Uygularla Kazakları kendi politikası doğrultusunda kullanmak için bazı tedbirler almıĢtı. Bilhassa Rusya‘daki Uygurlar Çin‘e karĢı yürütülen propaganda savaĢında kullanılmıĢtı. Mesela Alma-Ata radyosu Çin‘e yönelik Uygurca ve Kazakça yayınlar yaparak Doğu Türkistan‘ın yerli halkını Çin yönetimi aleyhine kıĢkırtmakta idi. TanınmıĢ Uygur yazarı Ziya Samedi yönetiminde ―Doğu Türkistan‘ı kurtarma Ģurası‖ kurdurulmuĢtu ve bu teĢkilatın silahlı güçleri olduğu da söylenmekteydi. Çin ile SSCB‘nin aralarının bugüne nazaran daha gergin olduğu 1980 yılının Ocak ayında AlmaAta Ģehrinde Uygurlar bir gösteri yapmıĢ ve bu gösteriye katılanlar kendi ülkelerini kurtarmak için Sovyet yönetiminden yardım istemiĢlerdi. Totaliter bir rejimde bu nevi nümayiĢlerin izinsiz yapılamayacağını düĢünmek hiç de zor değildir. AnlaĢılan Moskova Çin‘i istila için bir bahanenin provasını yaptırmıĢtı. Afganistan örneğinde de buna benzer bir bahane bulunduğu akıllardan henüz silinmemiĢtir. Sovyet yönetimi, ileriye matuf planlarında kullanmak gayesi ile Sovyetler Birliği‘nde yaĢayan Uygurlara diğer Türk boylardan daha özel bir münasebet göstermekte ve onların bir yerde gönlünü hoĢ tutmaya çalıĢmaktaydı. Henüz 1970‘lerde Sovyetler Birliği‘nde 60 okulda Uygurca tedrisat yapılmakta ve bu okullarda 3 bin ilk, 15 bin ortaokul talebesi bulunmakta idi. Bu Uygur çocukları için 130 bin ders kitabının basılmıĢ olmasının da, Uygurca eğitime verilen ehemmiyetin baĢka bir delili idi. 1970‘de nüfusları 170-180 bin olan Sovyet Uygurları için aynı yıl anadilde 18 edebi eser basılmıĢtı. Bu Sovyetler Birliği‘nde bir hayli Türk boyunun hayal bile edemeyeceği bir durumdu. Bunun dıĢında 1949‘da Kazak Ġlimler Akademisi‘nin bir Ģubesi olarak açılan Uygur-Tungan (Çin Müslümanı) bölümünün Uygur Ģubesi 1963‘te bir hayli geniĢletildi ve bu seksiyonda 20‘den fazla alim çalıĢmaya baĢladı. Bütün bunların dıĢında Uygur Avazı (eski adı; Komünizm Tugı) adlı Uygurca bir gazete de yayınlanmaktadır. Sovyet yönetimi kendi ülkesindeki Uygurları Çin‘e karĢı kullanmakla yetinmeyip, Türkiye, Pakistan, Suudî Arabistan vb. gibi ülkelerdeki Uygurları da kendine celp etmek, Çin‘e karĢı uyguladığı politikayı benimsetmek maksadıyla 1979 yılında ġarki Türkistan Avazı (sesi) adıyla bir gazete yayınlanmaya baĢlamıĢtı. Yusuf Muhlisi tarafından çıkarılan bu gazetenin özelliği ise Arap harfleriyle yayınlanması idi. Böylece bu gazetenin yalnız dıĢ ülkelerdeki değil belki Doğu Türkistan‘dakilerin okuyabilmesi sağlanıyordu. Çünkü Sovyetler Birliği‘ndeki Uygurlar Kril harflerini, Doğu Türkistan‘dakiler ise Arap harfleri kullanıyorlardı. Kısacası eski Sovyetler Birliği‘ndeki Uygurlar er veya geç Moskova‘nın Çin‘i istila planlarının bir aleti olma tehlikesi ile karĢı karĢıya kalmıĢlardı. 63 Tabii ki Uygurlar bunun Ģuurundaydılar, fakat Çin‘le mücadelelerinde ―düĢmanımın düĢmanı dostumdur‖ felsefesi ile hareket etme durumundaydılar. 1991‘de Bağımsız Devletler Topluluğu kurularak Çin dıĢındaki Uygurların yoğun bulunduğu Kazakistan ve Kırgızistan gibi ülkeler de bağımsız olunca buralarda yaĢayan Uygurların da durumları kritik bir konuma geldi. Çünkü bu cumhuriyetler sınır komĢusu Çin Halk Cumhuriyeti ile doğrudan doğruya komĢu oldular. Çin kuzeyinde bir Sovyet tehdidinden kurtulunca Doğu Türkistan veya resmi adı ile Sincan-Uygur Özerk Bölgesıi‘ndeki Uygur Sorununu (?) çözme faaliyetine giriĢti. Bu bölgeye Han soylu Çinli nüfus göçünü artırdı, yerli Uygurlara baskıyı çoğalttı. Bu politikalar Uygurların tepkisini çekti, çeĢitli protesto gösterileri düzenlendi, hatta bazı protestolar ayaklanma görüntüsü aldı. Beycing (Pekin) de bir hayli Uyguru idam ederek bu sorunu çözmeye çalıĢtı. Tabii ki bu geliĢmeler Çin‘in dıĢındaki ülkelerde yaĢayan Uygurların da haklı tepkisine neden oldu. Ancak Çin‘e komĢu ülkeler Beycing‘i kızdırmak istemedikleri için kendilerindeki Uygurlara baskı uygulamaya baĢladılar. Bu baskılar o derecede arttı ki, bir hayli Uygur bulundukları ülkeleri terk etmeye baĢladılar. ―Uluslararası Af Örgütü‘nün‖ (Amnesty International) verdiği bilgilere göre, tek bir Belçika‘da Kazakistan‘dan gelen 400 civarında Uygur sığınmacı bulunmaktadır. Türkiye dahi Uygurların protestolarına hassasiyet gösteren ülkeler safına katıldı. Çünkü son yıllarda Ankara Çin ile ekonomik iliĢkilerini arttırmanın yollarını aramaya baĢlamıĢtı. Mesela Ġstanbul‘da Sultanahmet Meydanı‘nın bir köĢesinde ufak bir parka Türkiye‘deki Doğu Türkistanlıların lider olan merhum Ġsa Yusuf Alptekin‘in adı verilince, buna Çin elçiliği tepki göstermiĢ, DıĢiĢleri Bakanlığı da bu adı değiĢtirmek istemiĢti. Kısacası soydaĢlar dahi kendi menfaatleri üste çıkınca insan hakları gibi konuları gündeme getirmekten çekinmeye baĢlamaktadırlar. Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti Aslında Kazaklara yakın olan Karakalpak Türk boyunun yaĢadığı bölge olan Karakalpakistan 1925 yılının Nisanı‘nda o devirdeki Kazak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nin bir muhtar bölgesi durumunda idi. Ancak bu muhtar bölge 20 Temmuz 1930‘da RSFSC‘ye devredildi. Ġki yıl sonra (20 Mart 1932) Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsünü kazandı ve Aralık 1936‘da Özbek SSC‘ye dahil edildi. Böylece bir zamanlar Kazak Cumhuriyeti‘ne dahil olan Karakalpakistan bugün Özbekistan‘a aittir. Nüfus Karakalpakistan‘ın yüzölçümü 165.000 km2 olup, baĢkenti, Nukus‘tur. 1989 nüfus sayımına göre Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti‘nin nüfusu 1.212.207‘ye ulaĢmıĢtır. Karakalpakistan‘daki nüfus dağılımı ise Tablo 23‘teki gibidir. Karakalpakistan‘da Nüfus Dağılımı Tablo 23: Nüfus Nüfus Cumhuriyetteki (%) Genel 902.817 1.212.207 100 Özbek 284.422 32,78 397.388 64 Topluluk (1979) (1989) Oran Karakalpak280.968388.614 32,05 Kazak 243.312 318.611 26,28 Türkmen48.427 60.244 4,96 Rus 28.422 19.846 1.63 Koreli 8.078 9.143 0,75 Tatar 7.611 7.766 0,64 919 1.090 0,08 - 9.505 0,78 BaĢkurt Diğer 1989 nüfus sayımına göre toplam nüfusları 411.187‘e ulaĢan Karakalpaklar %91,8‘i kendi cumhuriyetlerinde yaĢamalarına rağmen burada Özbeklerle aynı orana (%32) sahip olup ülkede çoğunluğa sahip değildirler. Bu durum onlar adına kurulan muhtar cumhuriyetin sunî bir kuruluĢ olduğunu gösterir. Kendilerini Kazaklara yakın hissettikleri halde Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti‘nde %58,3‘lik bir orana, Özbeklere yakın hissettikleri takdirde ise %65‘lik bir orana ulaĢmaktadırlar. Kısaca Karakalpakistan konusu ileriki tarihlerde bir sürtüĢme nedeni olacağa benzemektedir. Karakalpakistan‘ın diğer mühim sorunu ise dünyanın en büyük ekolojik probleminin yaĢadığı Aral gölü teĢkil etmektedir. Çin Halk Cumhuriyeti‘ndeki Türkler Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) 1949 yılında Mao Tse Dung‘un iktidarı ele geçirmesi ile kurulmuĢ bir sosyalist ülkedir. BaĢka bir ifade ile büyük komĢusu eski Sovyetler Birliği‘ne eĢdeğer bir rejime sahiptir. Çin‘in diğer ve belki de en mühim özelliğini nüfusu teĢkil etmektedir. Çin dünyada en fazla nüfusa sahip ülke durumundadır. Dolayısıyla da Çin‘in bu muazzam nüfusundan korkanlar bir ―sarı tehlikeden‖ bahsetmektedirler. ġüphesiz Çin Halk Cumhuriyeti ve Çin halkı dünyada mühim demografik, ekonomik ve stratejik faktörü ihtiva etmektedirler. Çin son yıllarda gösterdiği ekonomik baĢarı ile de dünyanın mühim bir ticaret merkezi haline gelmiĢtir. Çin Halk Cumhuriyeti 1949 yılındaki kuruluĢundan 1960‘lara kadar aynı sistemi paylaĢtığı Sovyetler Birliği ile gayet sıkı-fıkı bir iĢbirliğinde iken sonradan münasebetleri ciddi bir Ģekilde bozulmuĢ ve dünya basınında ―Sovyet-Çin çatıĢmasından‖ söz edilmeye baĢlanmıĢtı. Çin ayrıca kendi içinde 1966 yılından 1976 yılına kadar süren ―kültür ihtilali‖ ile dikkatleri çekmiĢtir. Bu on yıllık dönence aĢırı sol grupların liderliğinde ülkede tam bir terör yaĢanmıĢ, bir hayli kültürel değer yakılıp-yıkılmıĢtı. Ancak yeni yöneticilerin iktidara gelmesiyle Çin kapılarını dünyaya açmaya ve ülkeyi modernleĢtirme faaliyetlerine giriĢmeye baĢlamıĢtır. ĠĢte çok eski bir tarih ve zengin medeniyete sahip olan Çinliler ile Türkler arasında münasebetler M.Ö. devirlere dayanmaktadır. Hatta Ġslamiyet öncesi Türk tarihini incelemek ancak eski Çin kaynaklarını taramakla mümkün olmaktadır. Aynı coğrafî bölgeyi paylaĢmıĢ olan Türklerle Çinliler arasında menfaat çatıĢmalarının olması gayet tabii idi ve bu çatıĢmalar çok ufak çapta olmakla birlikte 65 bugün de devam etmektedir. Bugün Çin Halk Cumhuriyeti‘nde yaĢayan Türkler aslında demografik yönden kayda değer bir faktör olmaktan çok uzaktırlar. Yani Çin Halk Cumhuriyeti‘ndeki Türkler Çinliler için herhangi bir tehlike olmaktan çok uzaktırlar. Ancak Türklerin çoğunlukta yaĢadığı Doğu Türkistan (Sincan-Uygur Özerk Bölgesi) Çin ile Sovyetler Birliği arasında yerleĢtiği için mühim bir stratejiye sahiptir. Pekin bu bölgeye ve dolayısıyla bu yörenin yerli ahalisini teĢkil eden Türklere ehemmiyet verir gözükmektedir. Sincan-Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) 1955 yılında tesis edilen Sincan-Uygur Özerk Bölgesi (Çince: ġin-ciang Vey-vu-ır Cu-çi-çü) Batı Avrupa kadar bir yüzölçümüne sahip olup, 1.710.000 km2dir ve Çin‘in toplam yüzölçümünün 1/6‘sını teĢkil etmektedir. Kuzeydoğusunda Moğolistan Cumhuriyeti, kuzeybatısında 3 bin km.‘lik bir hudutla sınırlanan eski Sovyetler Birliği‘nin ittifak cumhuriyetleri Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatısında Afganistan, güneyinde Pakistan‘la Hindistan‘ın paylaĢamadıkları KeĢmir ve Çin Halk Cumhuriyeti‘nin Doğu Türkistan gibi muhtar bir bölgesi olan Tibet ve doğusunda Çinhay ve Gansu eyaletleri bulunmaktadır. BaĢka bir ifade ile Doğu Türkistan 73þ40‘ ile 96þ20‘ doğu enlemi ile 35þ10‘ ile 49þ20‘ kuzey boylamı arasında yerleĢmiĢtir. Doğudan batıya doğru uzanan Tanrı dağları ülkeyi kuzeydeki ufak ve güneydeki büyük parçaya bölmektedir. Ülkenin kuzey kısmı Çungarya ve güney kısmı KaĢgarya olarak bilinir. Ülkenin kuzeyinde büyük Takla Makan çölü bulunmaktadır. Tanrı Dağları ülkenin kuzeyi ile güneyi arasındaki ulaĢımı zorlaĢtırmaktadır. Tabiat Ģartlarının hayli zor olduğu Türkistan‘da halkın %90‘ı sulak bölgeler olan Hami, Urumçi, Korla, Aksu, KaĢgar ve Hotan gibi yörelerinde yerleĢmiĢtir. Doğu Türkistan‘da sert bir kara iklimi hüküm sürmekte olup yazlar sıcak ve kurak, kıĢlar ise yağıĢlı ve soğuk geçmekte, gece ile gündüz arasında yüksek ısı farkı bulunmaktadır. Nüfus Çin Halk Cumhuriyeti‘nin 1982 yılındaki resmî istatistik bilgilere göre genel nüfusu l.031.882.511‘dir. 1964 yılından bu yana Çin nüfusu yılda ortalama olarak 17 milyon artarak gelmiĢtir. YetiĢkin erkekler kadınlardan 30 milyon fazla bir nüfusu teĢkil etmektedirler. Pekin bu nüfus sayımlarında gerek hukuken ve gerek politik olarak da henüz kendine ait olmayan Tayvan (Milliyetçi Çin) (18.270.749), Ġngiliz idaresindeki Hong Kong ve Portekiz yönetimindeki Macao adasındaki (5.378.627) nüfusu da genel nüfusu içinde göstermektedir. Hong Kong son yıllarda tekrar Çin yönetimi altına girmiĢtir. Resmî verilere göre, Çin Halk Cumhuriyeti‘nin genel nüfusunun %93,3‘ünü (936.703.824) ―Han‖ diye adlandırılan esas Çinliler, kalan %6.7‘yi (67.233.254) azınlıklar teĢkil etmektedir. Bu rakamlara göre azınlıkların nüfusu 1964‘ten 1982 yılına kadar %68,4‘lük (27.309.518) bir artıĢ göstermiĢtir. Bütün buna rağmen azınlıklar genel Çin nüfusu arasında herhangi bir etkiye sahip olmaktan çok uzaktırlar. Ġdarî yönden 29 eyalete bölünen ÇHC‘de nüfus dağılımı Tablo 24‘teki gibidir. Tablo 24: Çin HalkCumhuriyeti‘nde Nüfus Dağılımı Eyaletin adı Nüfus (1982) 66 ÇHC Toplam 1.031.852.511 Beicing 9.230.687 Tiancin 7.764.141 Hebei 53.005.875 ShanĢi 25.291.389 Ġç Moğolistan Muhtar Böl. 19.274.279 Liaoning 35.721.693 Yilling 22.560.053 Heilongyiang 32.665.546 ġanghai 11.859.748 Oangsu 60.521.114 Jeyiang 38.884.603 Anhui 49.665.724 Fucian 25.931.106 CianĢi 33.184.827 Shandong 74.419.054 Henan 74.422.739 Hubei 47.804.150 Hunan 54.008.851 Guangdong 59.299.220 GuangĢi Juang Müh. Böl. 36.420.960 Siçuan 99.713.310 Guijou 28.552.997 Yunnan 32.553.817 ġizang 1.892.393 ShaanĢi 28.904.423 Gansu 19.569.261 Çinhai 3.895.706 Ningsia Hui Müh. Böl. 3.895.578 Sincan Uygur Müh. Böl. 13.081.681 67 Tayvan (Milliyetçi Çin) 18.270.749 Hongkong-Makao 5.378.627 Silahlı Kuvvetler 4.238.210 Çin‘in genel nüfusu incelendiğinde son yıllardaki yüksek nüfus artıĢından da anlaĢılacağı üzere Çin Halk Cumhuriyeti genç bir nüfusa sahiptir. Halkın %39,7‘sini 14 yaĢından aĢağı olanlar teĢkil etmektedir. Konumuz olan Çin‘deki Türk nüfusuna gelince bu nüfus Çin Halk Cumhuriyeti‘nin azınlıklar nüfusu içinde mütalaa edilmektedir. 31 Mayıs 1979 tarihinde yapılan bir tespite göre ÇHC‘de 55 millî azınlık bulunmaktadır. Bunları nüfusların çoğunluğuna göre Juang, Hui (Çin Müslümanı), Uygur, Yi, Miao, Tibetli, Mançu, Moğol, Bouyei, Koreli, Yao, Dong ve Bai olarak sıralamak mümkündür. Yukarıda adı geçen millî azınlıkların nüfusu bir milyonun üstündedir. 1982 nüfus sayımına göre ise Türk ve Müslümanların toplam nüfusu 14.598.654 olup Tablo 25‘te gösterildiği gibi dağılmaktadır. Nüfus Sayımına Göre Türk ve Müslümanların Toplam Nüfus Tablo 25: Dağılımı Millet adı Nüfus Bulundukları Hui (Çinli Müslüman) 7.219.352 ÇHC‘nin her Ningsia, Gansu, Henan, Sincan. Bölgeler yerinde bilhassa Çinghai, Yunnan v. b. Uygur 5.957.112 Sincan, Honan Kazak 5.957.112 Sincan. Gansu, DongĢiang 279.397 Gansu, Sincan Kırgız 113.999 Sincan, Hellongyang Salar 69.503 Çinghai, Gansu Tacik 26.503 Sincan Özbek 12.503 Sincan Baoan 9.027 Gansu Tatar 4.127 Sincan Çinghai Tablo 25‘te resmî istatistik rakamlara göre, Çin‘de ve bilhassa Türklerin yoğun olduğu Doğu Türkistan‘da Türk nüfusu (Uygur, Kazak, Kırgız, Salar, Özbek, Tatar) 7.064.826‘dır. Buna rağmen bu resmî rakamlara Ģüphe ile bakan bazı araĢtırmacılar da bulunmaktadır. Bu araĢtırmacıların birine göre, Çin‘deki Müslümanların toplam sayısı 115 milyon olup, Doğu Türkistan‘daki Müslümanların sayısı 10 milyona yaklaĢmıĢtır. Bu nüfusun %80‘i Uygurlar (Çin. Vey-Vu-ır), %10‘u Kazak (Çin. Ha-sako), Tacik (Çin. Ta-çi-ko), Özbek (Çin. Va-tzu-ko) ve Tatarlar (Çin. Ta-ta-ır) ve %5‘i Han Hui‘lar yani Çinli Müslümanlar teĢkil etmekte idi. Uygurların (Kazakistan, Afganistan, Pakistan, Suudi Arabistan, Türkiye‘nin dıĢında) %90-95‘i kendi adlarını taĢıyan Sincan-Uygur Özerk Bölgesi‘nde yaĢamaktadırlar. 68 Resmî istatistikleri incelediğimizde Çin‘liler Doğu Türkistan‘da azınlık durumunda olmakla birlikte sayıları son on yılda çok artmıĢtır. Yeni göçmenler yerleĢtirme uygulaması hâlâ devam etmektedir. Böylece bir Türk ülkesi olan Doğu Türkistan‘ın demografik çehresi Türkler aleyhine değiĢtirilmeye uğraĢılmaktadır. 1949‘da Mao iktidarı aldığı yılda Doğu Türkistan‘ın genel nüfusu 3,5 milyon ve Çinli nüfusu ise ancak 300 bin olarak tahmin ediliyordu. Fakat 1943‘te henüz milliyetçi Çin (Çan-kay ġek) hükümeti tarafından baĢlatılan Doğu Türkistan‘a Çinlileri yerleĢtirme politikası 1949‘dan sonra iktidara gelen sosyalist Çin hükümeti tarafından çok daha iyi bir Ģekilde uygulandı ve 1967‘de bunların nüfusu 2 milyonu aĢtı. Resmî istatistikler olmamakla birlikte eski verilere göre son on yılda Doğu Türkistan‘daki tabiî nüfus artıĢını tahmin etmemiz mümkündür. On yılda %35‘lik bir tabiî artıĢ öngörüldüğü takdirde Tablo 26‘da gösterilen rakamlara ulaĢabiliriz. Tablo 26: Sincan-Uygur Özerk Bölgesi‘nin 1992 Nüfus Tahmini Bölgedeki Topluluk 1982 Nüfusu 1992 Nüfus tahmini Çinli 6.000.000 8.100.000 45,87 Uygur 5.957.112 8.042.097 45.55 Kazak 907.582 1.225.235 6,94 Kırgız 113.999 153.899 0.87 Tacik 26.503 35.779 0,20 Özbek 12.503 16.879 0,09 Tatar 4.127 4.376 0,02 Diğer 56.855 76.754 0.43 Oran % Toplam13.078.68217.655.019 Tablo 26‘dan Uygurların ancak diğer Türk topluluklarla birlikte bu bölgede salt çoğunluğa ulaĢabildikleri görülmektedir. Ancak son yıllarda bu bölgeye ne kadar yeni göçmen yerleĢtirildiği bilinmediğinden bu tahminler maalesef fazla sıhhatli değildir. Bu bölgenin dıĢında yaĢayan (Çinghai ve Gansu eyaletlerinde) Salarlar ise 1982 nüfus sayımında 69.503 nüfusa sahip idiler. Doğu Türkistan Nüfusunun ÇinlileĢtirilmesi 1944 yılında Doğu Türkistan‘ın Uygur nüfusu 2.988.528 (genel nüfusun %76‘sı) iken Çinli nüfus 222.401 (genel nüfusun %5,7‘si), diğer azınlıkların nüfusu ise 721.121 (genel nüfusun %18,3‘ü) idi. 1992‘de Çin ile Uygur nüfusu eĢitlendi. Bunun nedeni de Çin hükümetinin uyguladığı göç politikası oldu. Doğu Türkistan‘daki Çinli nüfusu son on yılda (2000) 14.762.023‘e ulaĢmıĢken, Uygurların nüfusu on milyon civarında kaldı. Yani Uygurlar kendi milli bölgelerinde azınlık durumuna düĢtüler. Çin yönetiminin bu politikası bölgedeki iç huzursuzluğun artmasında da baĢlıca faktör oldu. Doğu Türkistan‘ın son 20 yılda bu denli doğal olmayan bir Ģekilde süratle ÇinlileĢtirilmesi bölgedeki yerli halk Uygurlarda yok olma, Çin nüfusunun içinde eriyip gitme korkusu hasıl etti. 69 Kısa Tarihçe Genel Türk tarihinde kurdukları medeniyetle mühim bir yer almakta olan Uygur Devleti X-XI. yy.‘da Ġslamiyet‘in yayılması neticesinde tarihi adını kaybetti. Bu devirden sonra yerli ahali kendini bulundukları Ģehir adlarına göre anmaya baĢladı (KaĢgarlık, Turpanlık, Hotenlik vb. Ģeklinde). Çinliler de bunlara Çan-to veya Çan-hui (sarıklı baĢlar veya sarıklı Müslümanlar) Ruslarla Avrupalılar Sart veya Tarançi adını veriyordu. Ancak Batı Türkistan‘da yaĢayan Doğu Türkleri 1921 TaĢkent‘te yaptıkları bir toplantıda tekrar tarihi adlarının yani Uygur adının kullanılması gerektiği kararına vardılar. Neticede bu ad 1955‘te Sincan-Uygur Özerk Bölgesi‘nin kurulması ile resmileĢmiĢ oldu. Bir hayli Uygur, bilhassa değiĢik ülkelerde yaĢayan Uygurlar Sincan adına, bunun Çince ―yeni eyalet‖ veya ―yeni dominyon‖ manasına geldiği için karĢı çıkmaktadırlar. Zaten Çinliler ile Doğu Türkistan‘ın Türk ahalisi arasındaki sürtüĢme ve çatıĢmalar bugüne kadar sürmüĢ olup, yerli ahali her fırsatta Çin yönetimine karĢı ayaklanmaktadır. Doğu Türkistan XVIII. yy.‘ın sonunda resmen Çin hakimiyetine girdikten sonra Çin‘de komünist rejimin yerleĢtiği döneme kadar irili ufaklı bir hayli ayaklanmaya sahne olmuĢtur. Ruslar, Doğu Türkistan‘daki ayaklanmaları kendi menfaatleri doğrultularında kullanmayı da baĢarmıĢlardır. Çünkü Ruslar Çinlilerle yaptıkları anlaĢmalar gereği Doğu Türkistan‘ın Kulca, Urumçi, KaĢgar, Çugucak ve ġarasume gibi Ģehirlerinde konsolosluklar açmıĢlar ve ticarethaneler bulundurma hakkına sahip olmuĢlardı. Böylece 1882‘den 1917‘e kadarki dönemde Doğu Türkistan‘da epeyce Rus nüfuzu vardı. 1917 döneminden sonra ise yeni BolĢevik rejimi çarlık döneminde kazanılan bu haklarını tekrar elde edebildi ve Kulca, Urumçi, KaĢgar, Kuçar, Aksu, Yarkend ve Hoten‘de Sovyet konsoloslukları açıldı. 1931‘de Hami‘de Türkler ayaklanınca Çinli genel vali Çin-ġu-Yen isyancılarla baĢa çıkamadı ve Sovyetlerden yardım istemek zorunda kaldı. 1933‘te Doğu Türkistan‘a giren Sovyet orduları bu isyanı bastırdılar. Fakat bir on yıl sonra Kulca‘da çıkan ayaklanmada ise Sovyetler Çin safında değil isyancılar safında yer aldılar. Kulca isyanı neticesinde Tarbagatay ve Altay vilayetlerinde 12 Kasım 1944‘te Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan edilmiĢ Alihan Türe cumhurbaĢkanı seçilmiĢti. ĠĢte bu Cumhuriyete Sovyetler askeri ve politik yardımda bulundular. Fakat daha sonraları Sovyetlerin tam kontrolü altına giren bu Cumhuriyet Ekim 1949‘da Çin‘de komünist ihtilali galebe gelince ortadan kaldırıldı ve siyasi liderler de temizlendi. Çin yönetimi Doğu Türkistan‘ın yerli Türk ahalisini bir derece hoĢnut etmek maksadıyla baĢta Ġli‘de Kazak Muhtar Eyaleti‘ni (25 Kasım 1954) bir yıldan sonra ise Sincan-Uygur Özerk Bölgesi‘ni tesis etti. Bu muhtar bölge ise aĢağıdaki beĢ muhtar eyalete bölündü. 1. Ġli Kazak Muhtar Eyaleti 2. Boro Tala Moğol Muhtar Eyaleti 3. Çang-çi ―Hui‖ Muhtar Eyaleti 4. Bayan Gol Moğol Muhtar Eyaleti 5. Kızıl-Su Kırgız Muhtar Eyaleti 70 Pekin‘in bu uygulaması aslında göz boyamaktan baĢka bir Ģey olmamıĢ 1958 ile 1961 yılları arasında bilhassa Türklere karĢı büyük bir terör uygulanmıĢtı. Bunun neticesinde ancak Ġli bölgesinden 60 bin kadar Kazak ve Uygur, Sovyetler Birliği‘ne kaçmıĢtı. 1959 yılında Çin‘le Sovyetler Birliği‘nin arasının açılmıĢ olması neticesinde bu sığınanlar geri iade edilmekten kurtulmuĢ oldular. Doğu Türkistan halkının sıkıntıları bununla da bitmemiĢ kültür ihtilali devrinde (1966-76) daha da büyük ıstıraplar çekmiĢtir. Son yıllarda Doğu Türkistan‘da Çin yönetimine karĢı olan hoĢnutsuzluk Nisan 1980‘de Aksu‘da, 31 Ekim 1981‘de KaĢgar‘da çıkan çatıĢmalarda ve 1985‘te KaĢgar ve Urumçi ve hatta Pekin gibi Ģehirlerde yapılan protesto yürüyüĢleriyle kendini göstermektedir. Fakat her Ģeye rağmen Türklerin büyük Çin Devleti karĢısında ulaĢacakları fazla bir Ģey yoktur. Ancak Çin‘de gerçek anlamda bir demokratik rejim yerleĢirse (ki Ģu anda bunun belirtileri gözükmemektedir), azınlıkların ve Türklerin daha iyi Ģartlar elde etmeleri muhtemeldir. Kültür ve Eğitim Doğu Türkistan ÇHC‘nin geri kalmıĢ yörelerinden birini teĢkil etmektedir. Çin ülkesindeki okumayazma problemini çözememiĢ ülkelerden biridir. Buna Çin hiyerogliflerini öğrenememenin zorluğu yanında, l milyarlık bir nüfusu eğitmek için gerekli bütçenin temin edilememesi de sebep teĢkil etmektedir. Eğitim konusunda faaliyetler sürdürülmektedir. Ancak gene de 1982 nüfus sayımının neticelerine göre l milyarlık ÇHC 235 milyon kiĢi yani takriben %25‘i okuma yazma bilmemektedir. Son bilgilere göre 335 milyon ilkokul, 178 milyon ortaokul, 66 milyon lise ve 4,5 milyon üniversite talebesi bulunmaktadır. Doğu Türkistan ise eğitim alanında Çin‘in geri kalmıĢ yörelerinden sayılmaktadır. Tablo 27‘den de görüleceği üzere Doğu Türkistan üniversite mezunları yönünden Çin ortalamasının bir parça üstündedir. Fakat Çin‘in geliĢmiĢ yöreleri ile kıyaslandığında çok düĢüktür. Tablo 27: Türkistan ve Çin‘deki Okullardan Mezun Olanların Sayısı Meslekî Her 10 bine düĢen Üniv. Üniversite Lise Okul OkulĠlk Okul. Orta mezun Pekin330.308119.0201.628.3363.684.962 2.417.372 3.578 Doğu Türk.61.03321.896841.6802.289.284 4.423.855 467 Toplam4.414.4951.602.47466.478.028178.277.141 355.160.310 440 Doğu Türkistan‘ın Urumçi Ģehrinde l üniversite bulunmakta ve bu üniversitenin 10 fakültesinde 3154 talebe okumaktadır. Bu talebelerin ancak yarısından biraz fazlası (%54,8), yani 1.727‘sini Türkler teĢkil etmektedir. Türklerin Çince eğitim yapan okullarda tahsil görmesi Çinceyi iyi bilmedikleri için bir hayli zor olmaktadır. Yukarıda adı geçen Urumçi Üniversitesi‘nin dıĢında Doğu Türkistan‘da 12 yüksekokul, 800 orta ve 14 bin ortaokul bulunmakta ve bunlara 1.200.000 öğrenci devam etmektedir. 1982 yılında kabul edilen yeni Çin anayasası milli azınlıkların haklarını korumak için bir takım tedbirler de düĢünmekteydi. Buna göre bilhassa Doğu Türkistan‘daki okullardaki Türk öğrencilerin sayısı arttırılacaktı. Resmî bilgilere göre 1981/82 ders yılında yüksek okullara kayıt olanların %70‘i Türkler teĢkil etmiĢtir. Bunun dıĢında Pekin milli azınlıkların kendilerinden öğretmen ve yönetici yetiĢtirme 71 faaliyetine de giriĢmiĢ olup, 1980/81 ders yılında milli azınlıklara mensup 446 talebe Pekin, Çinhua üniversitelerine kayt ettirilmiĢlerdir. Azınlıkların toplu olarak bulundukları bölgelerde ise 83 öğretmen okulu açılmıĢtır. Doğu Türkistan‘da ise 4 yüksek öğretmen okulu faaliyete geçmiĢ bulunmaktadır. Bütün bunlar yeni tedbirler olup henüz ürünlerini vermemiĢlerdir. Zaten Çin‘in Doğu Türkistan‘da uyguladığı kültür politikası neticesinde, aynı Sovyet örneğinde olduğu gibi gençlerle yaĢlılar arasında bir kültür kopukluğu meydana getirilmiĢtir. Bugünde Doğu Türkistan‘da kuzeydeki ağızlar esas alınarak hazırlanan edebi Uygurca kullanılmaktadır. Ġslamiyet‘i kabul ettikleri döneme kadar kendilerine has Uygur harflerini kullanan Uygurlar 1970‘lere kadar ise Arap harflerini kullandılar. Fakat Ocak 1965‘te Çinceyi Latin harfleri ile yazmak için geliĢtirilen orfografik alfabenin (pin-yin) Uygur ve Kazaklar için de kullanılması öngörüldü. 33 harften müteĢekkil bu Latin esaslı alfabedeki bazı harfler Türkçe aslına uymakta idi. Fakat 1965‘te karar alınmıĢ olmasına rağmen uygulama pek baĢarılı olmadı. 1974‘lere kadar Latin harflerinin yanında Arap harfleri de kullanılmaya devam etti. Fakat öğrenciler yeni alfabeyi öğrenmekte idiler. Ancak 1974‘ten sonra Latin alfabesinin uygulaması çok yaygınlaĢtı. Fakat 1980‘de Çin‘deki reform hareketinin bir neticesi olarak tekrar Arap harfleri kullanılmaya baĢlandı. Böylece en azından bir nesil bilmediği eski Arap harflerini yeniden öğrenmek durumunda kaldı. Böylece bugün eski Sovyetler Birliği‘ndeki Türkler değiĢik Ģekildeki Kril, Türkiye‘dekiler Latin, Çin ve Ġran‘dakiler Arap harflerini kullanmaktalar. Doğu Türkistan‘daki gerek Uygurlar ve gerek Kazaklar ilkokullarda kendi Ģivelerinde eğitim görebilmektedirler. Fakat yüksek eğitim Çince yapıldığından Çince eğitimine de büyük ehemmiyet verilmektedir. Son yıllarda modern Uygur edebiyatında bir takım geliĢmeler kaydedilmiĢ olup, Yusuf Has Hacib‘in Kutad-gu Bilik adlı Türk tarihinin mühim eseri de neĢredilmiĢtir. Bu da Pekin‘in kültür politikasındaki bir parça yumuĢaması ile izah edilebilir. Fakat eski Sovyetler Birliği‘ndeki Türklerin kültürel faaliyetleri ile mukayese edildiğinde bu durum tatmin edici olmaktan çok çok uzaktır. Doğu Türkistan‘da yerli halkın, yani Uygur, Kazak ve Kırgızların dili, edebiyatı ve kültürü ile ilgili, çalıĢmalara son yıllarda ehemmiyet verilmeye baĢlandığı anlaĢılmaktadır. Ġlk olarak 1949‘da Pekin Üniversitesi‘nin ġark Dilleri Bölümü‘nde Uygurca dersler verilmeye, 1951‘de Milletler Merkezi Enstitüsü‘nün Azınlık Diller ġubesi‘nde de Uygurca okutulmaya baĢlanmıĢtır. Bu Ģube 1952‘de Doğu Türkistan‘daki dilleri öğrenmek ve incelemek üzere üç seksiyon (Uygur, Kazak-Kırgız) oluĢturdu ve burada takriben yarısını Türkler teĢkil eden 20 ilim adamı çalıĢmaya baĢladı. Bu arada Pekin Üniversitesi‘nin tarih bölümünde de bazı ferdi çalıĢmalar yapılmaya baĢlandı. 1957‘de Çin Ġlimler Akademisi kurulunca, burada da Türk dillerini araĢtırma grubu adlı bir araĢtırma grubu teĢkil edildi. Ġlimler Akademisi‘nin Tarih Enstitüsü‘nde ise Kuzey-Batı milletleri grubu teĢkil edilerek Türklerin tarihi incelenmeye baĢlandı. Çin Sosyal Ġlimler Akademisi‘nin Arkeoloji AraĢtırma Merkezi‘nce Sincan Ģubesi açıldı. Fakat bu çalıĢmalar Çin‘deki kültür ihtilali neticesinde tamamen durdu. Ancak 1980‘lere doğru kurulan iki cemiyet (Çin Orta Asya Kültürlerini AraĢtırma ve Türk Dilleri AraĢtırma Cemiyetleri) Türklerle ilgili çalıĢmaları yürütmeye baĢladı. Bu çalıĢmalar neticesinde 1980‘inde Çince olarak iki ciltlik ġingciang Tarihi (Doğu Türkistan) yayınlandı. Bunun dıĢında müsbet bir geliĢme ise Sincan Üniversitesi‘nin Çin 72 Dili ve Edebiyatı bölümünde bir Uygur Dili ve Edebiyatı seksiyonunun açılmasında oldu. Bugüne kadar Çince-Uygurca, Çince-Kazakça ve Kazakça-Çince sözlükler, KaĢgarlı Mahmud‘un Divanü Lugat-it Türk adlı eseri ve Pekin‘de Hotanlı Ġsmail Muciz‘in (XVIII. yy.) Çağatayca kaleme aldığı Tarih-i Musikiyim adlı eserinin basımı yapıldı. Doğu Türkistan‘da Uygurca Bulak adlı süresiz bir dergi de yayınlanmaktadır. Bunun dıĢında pek fazla bir neĢriyat faaliyeti bulunmamaktadır. Ekonomi Çin baĢkanı Jao Zi Yang‘ın belirttiği üzere Doğu Türkistan ekonomik olmaktan ziyade stratejik ehemmiyeti haizdir. Fakat gene de kayda değer enerji, maden, tarım ve hayvan zenginliklerine sahiptir. Ve kısa zamanda petrol, hayvancılık ve tarım merkezi olacaktır. Bugünkü günde hane baĢına 1.500 kg. ürün alınmakta olup, bu standartlara göre oldukça düĢüktür. Bunun dıĢında haberleĢme zayıf ve ulaĢım da yetersizdir. Doğu Türkistan‘ın kuzeyindeki Çungarya bölümü bozkırları bilhassa hayvan besiciliğine müsait olup, güney kısmında sulama ile tarım yapılmaktadır. Bağcılık merkezi olan meĢhur Turfan‘da yılda 1.250 ton üzüm elde edilmektedir. Doğu Türkistan‘da zengin petrol, kömür, volfram, molibden, manganez, uran, nikel ve altın yatakları bulunmaktadır. 1983 yılında petrol istihsali 4 milyon ton idi ve 1990‘da bu miktarın 20 milyon tona çıkarılması planlanmıĢtır. Petrol bilhassa Karamay‘da çıkarılmaktadır. Doğu Türkistan‘da petrol yataklarının bulunması ve istihsale baĢlanması Sovyet-Çin iĢbirliği ile geliĢmiĢtir. Rus mütehassısları 1935‘te izinsiz olarak baĢladıkları araĢtırmalar neticesinde petrol yataklarına rastlamıĢlar ve 1939‘da ilk rafineri kurulmuĢ, 1942‘de 35 petrol kuyusu faaliyete baĢlamıĢtı. Mao‘nun hakimiyete geçmesinden sonra Moskova ile Pekin arasında 27 Mart 1950‘de yapılan bir ekonomik anlaĢma gereğince Doğu Türkistan‘dan elde edilen petrol ve madenlerinin yarısının Sovyetler Birliği‘ne devri öngörülüyordu. Fakat 1960‘larda iki ülkenin arası bozulunca bu antlaĢma yürürlükten kalkmıĢ oldu. Bu sürtüĢmeden önce Doğu Türkistan‘ın esas ticareti de Rusya (sonra Sovyetler Birliği) ile olmuĢta. Bugünkü BDT ile mübadele yapılmaktadır. Doğu Türkistan‘da endüstri geliĢmemiĢ olup, ancak dört bin kadar imalathane mevcuttur, bunun 40 kadarı büyük çaptadır. Dolayısıyla da halkın büyük çoğunluğu tarım ve hayvancılıkla (%70) geçimini sağlamaktadır. Ülkedeki küçük ve büyükbaĢ hayvanların sayısı 30 milyon diye tahmin edilmektedir. Son yıllarda ufak çapta serbest ticarete de izin verilmiĢtir. Mesela KaĢgar‘da 3 bin kadar kiĢi geçimini bu nevi ufak ticaretle sağlamaktadır. 1982 yılının Ağustosu‘nda Doğu Türkistan (KaĢgar) ile Pakistan arasında mübadele sistemine dayanan ufak çapta ticaret baĢlamıĢtır. UlaĢım fazla geliĢmemiĢ olup, bu büyük ülkede toplam 24 bin km. Ģose yolu (5.200 km. asfalt), Korla-Urumçi ve KaĢgar arasında ise 2350 km. demiryolu mevcuttur. Bunun dıĢında Ġli-Korla-KuçarAksu-KaĢgar ve Hoten arasında uçak bağlantısı da bulunmaktadır. Siyasi GeliĢmeler Doğu Türkistan Çinlilerin sömürüsüne açık Türk ülkesi durumundadır. Türkistan halkının karĢılaĢtığı diğer bir tehlikeyi de Lop Nor‘da yapılan atom denemeleri teĢkil etmektedir. Pekin bu bölgede son 30 yılda yer altı (19) ve yer üstü (22) olmak üzere 41 atom denemesi yapmıĢ bulunmaktadır. En son deneme ise Ekim 1980‘de gerçekleĢtirilmiĢti. Bu denemelerin neticesinde yöre 73 ahalisinde kanser hastalıklarının oranı çok fazla miktarda artmıĢ bulunmaktadır. Hatta bu durum Uygur gençlerinin en son protestolarında (1985) dile getirilmiĢti. Son yıllarda gene çatıĢma haberleri gelmeye baĢlamıĢtır. Uygurların Çin yönetimine karĢı protestoları bilhassa 1990‘lı yılların baĢında güç kazanmaya baĢlamıĢtır. Nisan 1990‘da KaĢgar‘ın güneyinde Baren‘de beĢ gün süren ayaklanma Çin güvenlik güçleri tarafından en azından 50 Uygurun öldürülmesi ile bastırılabilmiĢti. Son yıllarda ise Gulca (Yining)‘da da ayaklanmalar ortaya çıktı. Çin kaynakları Nisan-Aralık 1996 tarihleri arasında 57 bin kiĢinin göz altına alındığını bildirmiĢlerdi. 27 Ocak 1997‘de Gulca‘nın Ayden kasabasında bir Uygur kadınına yapılan saldırı büyük bir protesto hareketine yol açmıĢ ve yüzlerce kiĢi tutuklanmıĢtı. 5 ve 6 ġubat 1997‘de ise gene Gulca‘da binden fazla Uygurun katıldığı bağımsızlık gösterilerinde resmi verilere göre 9 kiĢi öldü, 200 civarında insan tutuklandı. Resmi olmayan yerel kaynaklar ölü ve tutuklama sayılarını bunların çok üstünde vermektedir. Bu gösterilerden sonra tutuklananları otuzu ise idam edildi. 1997‘de Çin‘in baĢkenti Beycing‘teki üç patlama da ―Müslüman Bölücüler‖ hesabına yazıldı. Resmi verilere göre 1997 yılında Çin‘de 1.876 kiĢi idam edildi ve bunların bir kısmını da Uygurlar teĢkil ediyordu. Uygurlar arasında artan huzursuzluk bir takım yer altı faaliyetlerini de canlandırdı. Gizlice silahlanan bir kısım gruplar bombalama veya Çinli görevlilere saldırma faaliyetlerine de giriĢmelerine yol açtı. Ağustos 1998‘de sekiz polis bu nevi terör hücumlarının kurbanı oldu. Aynı ayda BaĢbakan Jiang Zemin‘in Doğu Türkistan‘a ziyaretinden sonra bombalar patladı. Eylül ayında da Doğu Türkistan‘da 13 kiĢi idam edildi. Olaylar 1999‘da da durulmadı. Mart ayında on Uygur Doğu Türkistan‘da idam edildi. 2000 yılı ise ÇHC ile Türkiye Cumhuriyeti arasında yakınlaĢma yılı oldu. ġubat 2000‘de o dönemin ĠçiĢleri Bakanı Saadettin Tantan Beycing‘te ―Sınır Ötesi Suçlarla Mücadelede ĠĢbirliği‖ antlaĢmasını imzaladı. Aynı yılın Nisanı‘nda ise Çin BaĢbakanı Jiang Zemin Türkiye‘ye resmi ziyarette bulundu. Ancak Doğu Türkistan‘daki olaylar durulmadı. 29 Ağustos 2000‘de Hoten‘in Keriye kasabasında 7 bin civarında Uygur yerel Çinlilerle çatıĢmaya giriĢtiler ve olaylar 200 civarında Uygurun tutuklanması ile bastırıldı. 8 Eylül 2000‘de ise Doğu Türkistan‘ın baĢkenti Urumçi‘de bombalar patladı ve yüzlerce kiĢi yaralandı. Aralık 2000‘de Ġli‘de tutuklanan 11 Uygurun üçü idam edildi ve sekizine ise beĢ ile on-beĢ yıl hapis cezaları verildi. Doğu Türkistan‘ın resmi yayın organı ―Talimu‖ dergisine göre, bölgenin diğer mühim bir Ģehri Aksu‘da polis ġubat ile Temmuz ayları arasında 78 terör teĢkilatını dağıtmıĢ, 768 Ģüpheliyi tutuklamıĢ, 153 teröristi yakalamıĢ, 908 izinsiz silah ve takriben 3 bin kg. patlatıcı ele geçirmiĢti. 2001 yılı da olaysız geçmemiĢ, Ocak ayında bu sefer Gulca‘da iki Uygur idam edilmiĢtir. Afganistan olayları patlak verince ise Çin makamları Uygurlar üzerine daha sert gitmeye baĢladılar. Kapalı kutu Doğu Türkistan‘da gözlemciler için hangi olayın terör, hangisinin masum bir protesto olduğunu belirlemek mümkün olmamaktadır. Kısacası Doğu Türkistan‘ın esas halkı Uygurların Çin‘in atom deneylerinden, yöreye Çinli göçmen yollanmasından, yörenin petrolünün sömürülmesinden, dini, kültürel kısıtlama ve diğer politika ve katı uygulamalarından çok rahatsız oldukları bir gerçektir. Ancak büyük ülkelerin menfaat politikaları arasında sıkıĢtıkları için onların insan hakları gündeme gelememektedir. 74 Sonuç Dünyadaki soydaĢlarımızın kafi ve kesin nüfusunu belirlemek hayli zor ve belki de imkansız bir iĢtir. Eski sosyalist ve demokrasinin hüküm sürmediği ülkelerin vatandaĢı olan Türkler hakkında, çeĢitli siyasi sebeplerle, kesin rakam ve bilgilerin verilmediği kanaatındayız. Fakat resmi istatistiki bilgiler ilan eden bu ülkelerin verdiği rakamlar doğrultusunda hareket etmenin dıĢında çaremiz yoktu. Dolayısıyla da, kendini devletleri içindeki Türklerin nüfuslarını ilan eden ülkelerin verdiği bu resmi rakamları ―devletler yalan beyanda bulunmaz‖ prensibinden hareketle, aynen almak ve bu rakamları ilan etmeyen ülkelerdekiler için ise bir takım tahminler yürüterek dünyadaki genel Türk nüfusunu tespite çalıĢmaktayız. Konumuz bağımlı veya özerk statüye sahip Türk dilli halklarla sınırlı olduğu için Tablo 28‘de bunlarla ilgili tahminlerimizi veriyoruz. 2001 Yılına Göre Özerk Statüdeki Türklerin Tahmini Nüfusu Tablo 28 : Ülke Temsil Ettiği Nüfus (bin) RF-Tataristan 7.000.000 RF-ÇuvaĢistan 1.950.000 RF-BaĢkurdıstan 1.550.000 RF-Karaçay-Çerkez 195.000 RF-Kabarda-Balkar 130.000 RF-Saha (Yakut) 460.000 RF-Tuva 270.000 RF-Hakas 100.000 RF-Altay 90.000 Özbekistan-Karakalpakistan 650.000 Moldova-Gagauz 290.000 ÇHC-Sincan-Uygur 10.000.000 Toplam 21.985.000 Türk nüfusunun en yoğun olduğu bölge Bağımsız Devletler Topluluğu‘dur (Rusya Federasyonu+diğer Orta Asya ve Kafkas cumhuriyetleri). BDT‘de beĢ Türk cumhuriyeti bağımsızlığını kazanmıĢ, on tanesi (biri Özbekistan‘da) özerk cumhuriyet konumundadır. Nüfusları yarım milyonu aĢan ve çoğunluğu Kırım Özerk Cumhuriyeti‘nde yaĢayan Kırım Tatarları, RF‘deki 300 binin üzerindeki nüfusa sahip Kumuk veya Ahıska (Meshet) Türkleri ve baĢkaları ise her hangi bir siyasi temsilden yoksundurlar. Türkiye dıĢında büyük Türk potansiyeline sahip Ġran, Afganistan, Bulgaristan ve Irak‘taki Türk hakları da siyasi statüden yoksundurlar. Genelde Türklerin yaĢadıkları bölgelerin, yani değiĢik devletlerin hakimiyeti altındaki Türk ülkelerin çok zengin yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip olduklarını müĢahede ediyoruz. Mesela 75 ―kara altın‖ diye de tabir edilen petrol ve doğalgaz yatakları BDT‘nin Ġdil-Ural bölgesinde (Tataristan ve BaĢkurdıstan Cumhuriyetlerinde yılda ortalama 40-50 milyon ton), Kafkasya‘da (Azerbaycan‘da yılda ortalama 20 milyon ton), Sibirya‘da (yılda ortalama 150 milyon ton), Batı Türkistan‘da (Türkmenistan, Kazakistan ve Özbekistan‘da 40-50 milyon ton) çıkarılan petrol ülkelerin tüm ihtiyacını karĢılamakla kalmamakta aynı zamanda RF‘nin dünyanın en büyük petrol ihraç eden ülkeler arasında yer almasına da sebep olmaktaydı. Bunun dıĢında Ġran, Irak ve Çin‘deki (Doğu Türkistan‘da yılda ortalama 15 milyon ton) petrol yataklarının büyük çoğunluğu Türk bölgelerinde bulunmaktadır. Petrolün dıĢında bu yörelerde bir hayli kıymetli (altın, gümüĢ), stratejik (uran), kömür, demir, bakır, çinko, molibden gibi madenler de bol miktarda elde edilmektedir. Geleneksel besicilik ve ziraat, modern teknolojinin de yardımı ile çok geliĢmiĢ durumda olup mesela Kazakistan tahıl ve canlı hayvan, Özbekistan pamuk ambarı durumundadırlar. Dünyanın iki büyük ülkesi olan BDT ile ÇHC arasında herhangi bir silahlı çatıĢma çıktığı takdirde, savaĢ Türk nüfusunun yoğun olduğu Türkistan‘da (Batı ve Doğu) cereyan edebilir. GeçmiĢte iki ülke SSCB ile ÇHC arasında bundan önce de ufak çapta sınır çatıĢmalarının olduğu da bir gerçektir. Dolayısıyla Çin‘e komĢu olan cumhuriyetler Pekin için stratejik açıdan mühim bölge rolünü oynamaktadırlar. Aynı Ģekilde Afganistan‘ın iĢgalinde Türkmenistan ile Özbekistan en azından coğrafi konumları itibariyle önemli rol oynamıĢlardı. Ġran ve Irak savaĢında her iki tarafında Türk asıllı askerleri kullandığı da bir gerçekti. Gelecekte Türkiye üzerinde emelleri olabilecek komĢu ülkelerin sınır bölgelerinde Türklerin bulunduğu da bilinmektedir. Muhtemel bir çatıĢmadan bunların da kendine göre bir rolü olacağı düĢünülebilir. Dolayısıyla bu stratejik faktörler ilmi analize muhtaçtırlar. Bağımsızlığa kavuĢan değiĢik Türk cumhuriyetlerinin ise gerek kendi içlerinde gerekse komĢu cumhuriyetlerle baĢta sınır olmak üzere değiĢik sorunları vardır. Moskova tarafından çizilen suni sınırların değiĢmesi mukadderdir. Dolayısıyla 21. yüzyıl yalnız eski Sovyet Cumhuriyetlerinde değil, Yugoslavya gibi Avrupa ülkelerinde de ve dünyanın baĢka yerlerinde etnik-demografik yapıya bağlı olarak bir takım sınır değiĢikliklerine sahne olmuĢ ve olacaktır. Milli azınlıkların hukukları daha fazla gündeme gelmekle birlikte ülkelerin refah seviyelerinin yükselmediği ve sosyal dengeleri kurulmadığı takdirde aĢırı milliyetçi akımların (gerek azınlığın, gerek ise çoğunluğun) saldırganca bir tutum içine girmeleri de kuvvetle muhtemeldir. 11 Eylül 2001‘de ABD‘ye yapılan terör saldırısı ve akabinde Afganistan‘da patlak veren savaĢ, dünyanın bu ülkelerde menfaatleri olan güçler tarafından yeniden Ģekillendirilmeye baĢladığını göstermektedir. Kısacası bu küresel geliĢmede azınlık konumunda bulunan değiĢik Türk toplulukların Ģu anda sahip oldukları bazı özerkliklerin dahi ellerinden alınması ihtimali kuvvet kazanmıĢtır. 1 ―Sibirien‖, s. 373. 2 S. A. Tokarev, Etnografiya Narodov SSSR, (Moskova 1958), s. 410. R.R. Arat, ―Kazan Hanlığı‖, Ġslam Ansiklopedisi (bundan sonra ĠA), VI, s. 505-552. 76 R. R. Arat, ―Astırahan Hanlığı‖, ĠA, VI, s. 281-386. R. R. Arat, ―Kasım Hanlığı‖, ĠA, VI, s. 281-386. R. R. Arat, ―Küçüm Han‖, ĠA, VI, s. 1071-1074, M. Bala, ―Buhara Hanlığı‖, ĠA., II, s. 968-771. M. Bala, ―Hokand Hanlığı‖, ĠA, V/l, s. 556-559. H. Baymirza, Turkestan Zwischen Russland und China, Amsterdam 1971. H. Ġnalcık, ―Kırım Hanlığı‖, ĠA, VI, s. 746-756. A. N. Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1948. ―Hive Hanlığı‖, BolĢoya Sovetskaya Entsiklopediya, XXXVI, s. 132. N. Devlet, ―Altın Ordu‖, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, IX, s. 110-179. N. Devlet, ―Çağatay Devleti‖, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, IX, s. 301-310. N. Devlet, ―Ġslamiyet‘i Resmen Kabul Eden Ġlk Türk Devleti Ġdil-Bulgar‖, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi. IX, s. 311-341. N. Devlet, ―Hanlıklar Dönemi‖, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, IX, s. 342-365. Abdullin-S. Batiev, Tatarıstan ASSR: Æınbarlık Hem Burjuaz Uydırmalar, Kazan 1980. K. Abubakirov-A. Yangurazov, Pyatiletka Baskirii, Ufa 1966. ―Baschkirien‖, B. s. 340. G. Burbiel, The Tatars and the Tatar ASSR Attitudes of Major Soviet Nationatilies, Massachusetts 1973. N. Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1955-1917), TTK Yayın, 2. bsk. Ankara 1999. N. Devlet, ÆağdaĢ Türkiler, Çağ Yayınları, Ġstanbul 1993. N. Devlet, 1917 Ekim Ġhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1998. N. Devlet, ―RuslaĢtırmada Kazan Türkleri Örneği‖, Türk Dünyası AraĢtırmaları (bundan sonra TDA), sayı 21, s. 87-95. N. Devlet, ―AraĢtırmaların IĢığında Tataristan‘daki Sosyal DeğiĢmeler”, V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğleri, III. Türk Tarihi I, Ġstanbul 1986, s. 191. N. Devlet, ―The Tatars and Bashkirs After Glasnost”, Journal Institute of Müslim Minority, X. sayı 2 (Temmuz 1989), 464-74. N. Devlet, ―Islamic Revival in the Volga-UraI Region,‖ Cahiers du Monde Russe et Sovetique, XXXII, sayı l (Ocak-Mart 1991), s. 107-116. Der Fischer Weltalmanach 1998, Frankfurt am Main 1997. 77 Ġstoriçeskoe Znaçenie Dobrovolnogo Prisoedineniya BaĢkirii Russkomu Gosudarstvu, Ufa 1982. Ġtogi Vsesoyuznoy Perepisi Naseleniya 1970 Goda, IV, Moskova 1973. H. Güngör-M. ArgunĢah, Gagauz Türkleri, Tarih, Dil, Folklor ve Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayın, Ankara 1991. Kazak ve Tatar Türkleri, Ġstanbul 1976. Narodnoe Hozyaystva Baskirskay ASSR (1917-1967). Ufa 1967. Narodnoe Hozyaystva i Kulturnoe Stroitelstvo Baskirskoy ASSR, Ufa 1964. N. P. Petrov, ―ÇuvaĢskiy Alfavit”, Voprosı SoverĢenstvovaniya Atfavitov Tyurskih Yazıkov SSR, Moskova 1972, s. 189-201. ―The Tatar Public Centre (TOTs) ―, Central Asian Survey (bundan sonra CAS) (Special Issue Idel-Ural), IX, sayı 2 (1990), s.155-165 Tatarıstan ASSR tarihi. Kazan 1979. A. Taymas, Kazan Türkleri, Ankara 1966. E. Taysin, Tatarıstan ASSR Geografiyesi, 8. bsk. Kazan 1981. A. Temir, ―Ġdil-Ural ve yöresi”, Türk Dünyası El Kitabı (bundan sonra TDEK), s. 1251-1271. S. A. Tokarev, Etnografiya Norodov SSSR, Moskova 1958. ―About the Situation in Crimea (Ukraine)‖, Undertaken in Accordance with the Article 25th of the Framework Convention for Protection of National Minorities Of Council of Europe, 2000. E. Allworth (haz.), Tatars of the Crimea. Their Struggle for Survival, (Durham-London: Duke University Press 1988). ―Crimean Tatars Seek Autonomy Within Ukrain”, Monitor, 24 Mayıs 2000. Ġ. Çeneli,-E, August Gruber, Krimtatarische Chrestomatia aus Gegenwarttexten, Wiesbaden 1980. N. Devlet, ―Topyekün Sürgünün 40. yılı Kırım Türklerinin Sürgünden Sonraki Faaliyetleri‖, TDA, sayı 24, s. 102-129. Ayn. mlf., ―Lenin Bayrağı gazetesinin 25. yılı ve Kırım Türk Kültürünün Bugünkü Durumu‖. Emel (bundan sonra E), sayı 135 (1983), s. 231-239. Ayn. mlf., ―Kırım Tatarlarında ÇağdaĢ GeliĢmeler‖, TDA, sayı 57 (Aralık 1988), s. 1-16. Emel, sayı 184 (Mayıs-Haziran 1991). A. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford 1978. Z. Karatay, ―Kırım Türklerinin II. Milli Kurultayı‖, E, sayı 184, (Mayıs-Haziran 1991) s. 28-36. E. Kırımal, Der Nationale Kampf der Krimturken, Emstedden 1952. 78 H. Kırımlı, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1996). G. Simon, Die Nationale Bewegung der Krimtataren (Berichte des Bundesinstitut für ostwissentschatfliche und Ġntemational Studien), Köln 1975. M. Ülküsal, Kırım Türk-Tatarları, Ġstanbul 1980. A. Caferoğlu, ―Kuzey Azerbaycan‖, TDEK, s. 1104-1153. N. Devlet, ―Karabağ Olayları‖, Türk Edebiyatı, sayı 175 (Mayıs 1988), s. 32-35. N. Devlet,―Kafkasya‘daki GeliĢmeler ve Türkiye‘ye Etkileri‖, 21. Yüzyılın Ġlk Æeyreğinde Türkiye‟nin Genel Vizyonu, Politikası ve Stratejisi, Harp Akademileri Yayın., (Ġstanbul 2000), s. 113-138. N. Devlet, ―Sancılı Bölge: Kuzey Kafkasya‖, Tarih ve Medeniyet, sayı 12 (ġubat 1995), s. 1822. M. Frankland, ―If Looks Could Kill at the Coctail Party‖, Observer, (30 Ekim 1983). E. Fuller, ―More Personnel Changes in Azerbaijan‖, Radio Liberty Research Bulletin (bundan sonra RLR), (2 Ocak 1984). P. Kamenka, ―Mohammed als ein Unheimilicher Nachbar‖, Frankfurter Allgemeine Zeitung, (31 Aralık 1983). ġ. Kuzgun, Hazar ve Karaçay Türkleri, Ankara 1985. K. Öder, Azerbaycan, Ġstanbul 1982. ―Soviet Azerbaijan‘s Southern Headache‖, Reuter, (10 kasım 1983). ―Shiites in the Soviet Union‖, AFP, (27 Aralık 1983). A. Tagiye, ―Questions and Answers, The Language of lies and the Truth About Languages‖, KD, (25 Ocak 1984). S. Oğan, Pazar Ekonomisine GeçiĢ Suresince Azerbaycan‟ın Bölgelere Göre Ġktisadî Yapısı ve DıĢ Ekonomik ĠliĢkilerin Analizi, M.Ü. Sosyal Bilimler Enst. Maliye Bölümü Malî Hukuk Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Ġstanbul 1992). N. Eyüpoğlu (haz), ―Azerbaycan Halk Cephesinin KuruluĢu‖, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, sayı 71 (ġubat 1991), s. 52-62. Y. Aslan, ―Azerbaycan‖ 1991, Yeni Forum, XIII, sayı 273 (ġubat 1992), s. 25-28. A. Yalçın, ―Azerbaycan‘da Ġktisadî Reform Sorunları, Yeni Forum, XIII, sayı 274, s. 39-43. N. Sarıahmetoğlu, Azeri-Ermeni Münasebetleri ve Dağlık Karabağ Olayları, M.Ü. Sosyal Bilimler Ens. Yakın Çağ Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Ġstanbul 1989). ―Altaier, Altai-sajanische Türkstaemme‖, Brockhaus (bundan sonra B), I, (1966), s. 384. 79 Atlas SSSR. Moskova 1963. A. Bohmann, ―Tuwa, Süd-Sachalin und Kurilen (Die Gebietsgewinne der Sowjetunion in Zentralund Ostasien)‖, Frankfurter Allgemiene Zeitung, (25.9.1979). C. Carlson, ―Kazak Writers Wishful about Greater Cultural Autonomy in Yakutia‖ RLR (16 Eylifl 1983). N. Devlet, ―Sibirya‘daki Halkların Demografik ve Ekonomik Potansiyelleri‖, Sibirya AraĢtırmaları, Simurg Yayın., Ġstanbul 1997, s. 25-46. A. Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, TDEK, Ankara 1976, s. 1272-1282. Ġtogi perepisi VS, sayı 7, (1980). ―Jakuten‖, B, IX, (1970), s. 369. ―Jakutische Autonome Sowjet Republik‖, B, IX, (1970), s. 369 vd. ―Karagassen-Tofa-Tofalaren‖, B, X (1970), s. 744. M.F. Köprülü, ―Altaylılar‖, ĠA, I,1950. Karl H. Menges, ―Die Türkische Sprachen Süd-Sibiriens‖, Tuba (Soyon und Karagas), Central Asıan Review (bundan sonra CAR), IV, (1958/59), s. 90-129. Narodnoe Hozyaystvo SSSR 1922-1982, Moskova 1982. ―Schoren‖, B, (1973), s. 820. TSSU SSSR Ġtogi vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1970 goda, Moskova 1973. Tokarev, Etnografya Narodov SSSR, Moskova 1958. ―Tuwiner‖, B, XIX, (1974). ―Tuwinische Autonome Sozialistische Sowjetrepublik‖, B, XIX, (1974). Erkin Alptekin, Uygur Türkleri, Ġstanbul 1978. Erkin Alptekin, Doğu Türkistan‟dan Hicretimizin 40. Yılı, Erciyes Dergisi Yayın., Kayseri 1990. Ernest Kux, ―Sinkiang: Chinas Grenzgau im Westen‖, Neue Zürcher Zeitung, (21 Mart 1981). David Staats, ―The Uighur Press and Sino-Soviet Conflict‖, RLR, (15 Haziran 1977). Zunun Teyipov, ―Azatlık ve milliy mustekillik üçün küreĢ‖, Kommunizm Tugi, (3 Ocak 1980). M.E. Uighur, ―ġerki Türkistan Evazı (The Voice of Eastem Turkestan)‖, CAS, I, sayı 2/3 (1982), s. 61. A. Bennigsen-S.E. Wimbush, Muslims of the Soviet Empire, Ġngiltere 1985. Geologiya Aral‟skogo Morya, TaĢkent 1987. Dinamika Aral‟skogo Morya s 1958 do 1989 gg. S prognozom do 2000 g., (harita) Moskova 1990. 80 E. Alptekin, Uygur Türkleri, Ġstanbul 1978. Ġ. Y. Alptekin, Doğu Türkistan Davası, 3. bsk., Ġstanbul 1981. J. S. Aird, ―The Preliminary Results of China‘s 1982 Census‖, The China Quarterly, (Aralık 1983), s. 613-640. ―Age distibution of China‘s Population‖, Beijing Review (bundan sonra BR), sayı l, (16 Ocak 1984). ―Blast Hit Xinjiang Following Jiang Visit‖, South China Morning Post, Hongkong (4 Ağustos 1998). H. Breaker, Die Ġslamischen Turkvölker Zentralisien und Die Sowjetisch-Chinesiche Beziehungen, Köln 1984. M. E. Buğra, Doğu Türkistan, Ġstanbul 1952. ―Century Old Chines‖, BR, (13 ġubat 1984). S.K. Chisti, ―Muslim Population of Mainland China: As Estimate‖, Journal Institute of Muslim Minorty Affairs, II, sayı l, s. 75-85. ―China Executes 13 in Xinkiang‖, Agence France Press (1 Eylül 1998). R.Crabb, ―China‘s Wild West Hopes to Attract Foreign Business Investments‖, R, (9 Haziran 1983). WJI. Drew, ―Sinkiang: The Land and the People‖, CAR, XVI, (1968), s. 205-216. J.T. Dreyer, ―The Islamic Community of China‖, CAS, I, sayı 2/3, (1982), s. 31-60. ―Educational Level of Population‖, BR, sayı 14, (2 Nisan 1984). ―Educational for National Minorities‖, BR, sayı 48, (29 Aralık 1982). ―Es gibt mehr als ein Milliarde Chinesen‖ FAZ, (28 Ekim 1982). P. Humphrey, ―Islam in China Today‖, RCL, (1982), s. 168-179. R. Israeli, ―The Muslim Minority in the People‘s Republic of China‖, Asian Survey, XXI, sayı 8, (Ağustos 1981), s. 901-909. G. Jarring, The New Romanized Alphabet for Uighur and Kazakh and Some Observations on the Uighur Dialect of Kasghar, s. 230-245. F. Kazak, Ostturkistan Zwischen den Grossmaechten, Berlin 1937. B. A. Litvinsky, ―Ġzuçeniye Drevney Ġstorii i Kulturı Vostoçnogo Turkestana v Oteçestvennoy i Zarubejnoy Nauke‖ Narodi Azii i Afriki, sayı l, (1982), s. 69-79. ―More Cadres of Minority Nationalities‖, BR, sayı 40, (3 Ekim 1983). D. H. Millen, ―The Urumqi Military Region: Defense and Security in China‘s West‖, Asian Survey, XXII, sayı 8, (Ağustos 1982), s. 705-731. 81 H. Opteal, ―Das Worth Allahs Klingt aus allen Lautsprechern‖, Frankfurter Rundschau, (30.11.1981). H. Opteal, ―Drei Welten Treffen im Fernen Westen‖, Frankfurter Rundschau, (7 Aralık 1981). B. L. K. Pillsbury, ―Muslim Population in China to the 1982 Census‖, Journal Institute of Muslim Minority Affairs, V, sayı l, (1983/84), s. 231-233. ―Premier Zhao or Developing Xingiang‖, BR, sayı 39, (26 Eylül 1983). ―Radiation in Xinjiang‖, Arabia The Islamic World Review, sayı 3, (Kasım 1981), s. 29. W.E. Scharlipp, Auxiliarfürtuiorer von Hauptverben Nach Kunstverb in der NeuUigurischen Schritsprache von Sinkiang, Berlin 1984. M. Sheridan, ―Chine Hides Its Muslim Seperatist War‖, Times (10 Aralık 2000). G. Shinun, ―Recent Research in Turkic Studies‖, CAS, I, sayı l, (1982), s. 105-109. R. Sadri, ―The Islamic Republics of Eastern Turkestan: A Commemorative Review‖, Doğu Türkistan Sesi III, sayı 9 (Nisan 1986), s. 33-45. G. Saltıkov, ―Musulmane v Kitaye‖, Nauka i Religiya, sayı 9, (1981), s. 59-63. Z. Teyipov, ―Azatlık ve Milliy Mustekillik Üçün KüreĢ‖, Kommunizm Tugi, (3 Ocak 1980). T. Teraani, ―Kasghar‖, Spiegel, sayı 7, (1983). ―The 1982 Census Results‖, BR, sayı 45, (8 Aralık 1982). A. ġ. Turan (Haz.), Türkistan Bibliyografyası, 2. bsk; Ankara 1979. M. Tetimov, ―Royhet Melumatliri ve Uygur Ahalisi‖, Kommunizm Tugi, (13 Haziran 1980). Ulanhu, ―National Regional Autonomy‖, BR, sayı 46, (16 Kasım 1981), s. 15-20. ―Urumçi Radyosu, Yayını‖, (Orta Avrupa Saati 13.00-21 ġubat 1984). ―Uyghur Perspectives-7‖, Turkistan Newsletter, C. 4: 218 (14.12.2000). M. Veisskopf, ―China‘s Vast Census Shows Population over l Billion‖, Washington Post, (28 Ekim 1982). 82 83 TATARĠSTAN CUMHURĠYETĠ Tataristan Cumhuriyeti / Prof. Dr. Nadir Devlet [p.48-57] PROF. DR. NADĠR DEVLET Yeditepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi /Türkiye Tatar Adı Bu Türkî cumhuriyetin siyasî konumu hakkında bilgi vermeden önce, ―Tatar‖ adını açıklamakta fayda vardır. Bugün Tatar adı ancak iki Türkî boy için: Genelde Volga boyunda yaĢayan Kazanlılar (Kazan Tatarı) ve baĢlıca Özbekistan‘daki sürgün yerinde yaĢayan Kırımlılar (Kırım Tatarı) için resmî ad olarak kullanılmaktadır. Çarlık Rusyası devrinde hemen hemen bütün Türkîler için Tatar adı kullanılmıĢsa da, Ģimdi bundan vazgeçilmiĢtir. ―Tatar‖ adının esasta bir Moğul boyunun adı olduğu için bilhassa Türkîye‘de bu isme karĢı bir antipati mevcut olmakla birlikte, bu mesele bir ilmî münakaĢa konusudur. Fakat gerçek Ģudur ki, bugün Kazanlılar ve Kırımlılar kendilerine Tatar demekte ve Tatar milletinin mensubu olarak saymaktadır. Ancak Kırımlılar kendilerini Kazanlılardan ayırmak için ―Kırım Tatarı‖ tabirini kullanmaktalarsa da, sayıca çok üstün olan Kazanlılar Kazan Tatarı demeyi gerek görmeden ancak kendilerini Tatar diye adlandırmaktadırlar. MiĢer: ÇiĢtopal, Spassk rayonlarında (bölge-mahalle) ve batıda Ryazan oblastında yaĢarlar. Volga-Fin ve ÇuvaĢ tiplerini andırırlar. Etnograflar onları eski ―MeĢçera‖ların devamı olarak kabul ederler. MiĢerler ise kendilerine Tatar derler. 1897‘de 64.000, 1926‘da ise 242.000 MiĢer mevcuttu. KonuĢmaları Kazan Tatarcasından bazı ağız farklılıkları gösterir. Tipter: BaĢkurdistan‘a göç etmiĢ olanlara (―Defter‖ sözünden bozulmuĢ bir tabirdir) verilen addır. 1926‘da 27.400 Tipter mevcuttu. KaragaĢ (Kundur Tatarları): Astırahan bölgesinde yaĢarlar. Nayman, As, Mangut gibi kolları vardır. Takriben 6.000 civarındadırlar. Kasım Tatarları: Eski Kasım Hanlığı‘nın sakinleridir. KonuĢmalarında Kazan Tatarlarından bazı ağız farklılıları gösterirler. KreĢin: XVI. yy.‘da zorla HıristiyanlaĢtırılan (eski KreĢin) ve XVIII. yy.‘da HıristiyanlaĢtırılan (yeni KreĢin) olmak üzere iki gurupta mütalaa edilirler. Büyük kısmı XIX. yy. ikinci yarısında Ġslamiyet‘e dönmüĢtür. 1926‘da 100.000 civarında idiler. Dillerinde bir hayli otantik Tatar kelimeleri muhafaza etmiĢlerdir. Nagaybak: Çelyabinsk Masti‘de (yukarı Ural rayonu) yaĢayan 10 bin civarında Hıristiyan Tatarlardır. Nagaybak köyünde (Ik nehri yanında) yaĢadıklarından bu adla anılırdı. 84 Kısa Tarihçe Bugünkü Kazan (veya Ġdil) Tatarları Ġdil-Kama Bulgarları ile XIII. yy.‘da Orta Asya‘dan bu bölgeye gelen Kıpçak (Kuman) Türklerinin torunlarıdır. Bir Türk boyu olan Bulgarlar VII. yy.‘da bu bölgeye yerleĢmeye baĢlayıp, IX. yy.‘da bir devlet kurmuĢlardı. 922 yılında resmen Ġslamiyet‘i kabul ettiler. 1220‘lerde Cengiz Han‘ın torunu Batu Han‘ın istilası neticesinde Bulgar Devleti burada kurulan Altınordu (1236-1502) devletinin himayesi altına girdi. Altınordu‘da çoğunluğu teĢkil eden Türkler, Moğol unsurdan fazla olduklarından gene idareyi ellerine aldılar. XV. yy‘ın ikinci yarısında Altınordu Devleti‘nin çözülme devrinde Ġdil-Ural ve Altınordu‘nun hakim olduğu bölgelerde Kazan (1437-1552), Kırım (1460-1783), Kasım (1445-1681), Astırahan (1466-1556), Sibir (1220-1598) Hanlıkları ve bağımsız Nogay uruğları meydana geldi. Kazan Hanlığı‘nın sı nırları içinde gene bir Türkî ÇuvaĢlar, batıda yaĢayan BaĢkurtlar, Fin kavimleri Udmurt (Vot veya Votiak), Mari (ÇirmiĢ) ve Modrvinler bulunuyordu. Bu halklar aynı Ģekilde eski Bulgar Devleti‘nin de sakinleri idi. Uzun mücadelelerden sonra Moskova Knezliği‘nin güçlenmesi neticesinde Kazan Hanlığı (1552) düĢtü. Böylece Rusların doğuya doğru ilerlemesi için herhangi bir tabii engel kalmamıĢ oldu. Kazan Hanlığı‘nın sükûtundan sonraki iki yüzyılda Müslüman Tatarlar büyük siyasî, iktisadî ve dinî takibatların kurbanı oldular ve yerlerini yurtlarını terk ederek daha doğuya bugünkü BaĢkurdistan‘a, Urallara ve ötesine göç etmek zorunda kaldılar. Bir kısmı ise güneyde aĢağı Ġdil bölgesine hicret ettiler. Durumları 1774‘teki Pugaçev isyanından sonra bir nebze düzelmeye baĢladı. Pugaçev‘in komutasındaki isyan ordularının ekseriyetini Tatar, BaĢkurt ve ÇuvaĢların teĢkil etmesine ve isyanın sonunda bastırılmıĢ olmasına rağmen, bu isyan Tatarlara Rus hükümetinin bir takım dinî ve iktisadî tavizler vermesine yol açtı. 1789‘da ilan edilen bir kararname ile Orenburg‘da müftülük kuruldu ve Ġslamiyet resmen tanınmıĢ oldu ve 1792‘de Tatar tüccarlarına Türkîstan, Ġran ve Çin‘le ticaret yapma müsaadesi verildi. Tatarlar, bilhassa Orta Asya‘daki tüccarlarla aynı dinden olduklarından ve aynı Türk dilini konuĢtuklarından kısa zamanda Rusya‘nın doğu ile olan ticaretini kendi kontrolleri altına aldılar. Bu Ģekilde bir Rus-Tatar iĢbirliği ancak yarım yüzyıl sürdü ve 1860‘larda Tatarlar tekrar devletin desteğindeki HıristiyanlaĢtırma ve RuslaĢtırmanın kurbanı oldular. Tatarlar, Rus hükümetinin bu keyfi hareketine ufak çaptaki isyanlarla cevap verdiler, bir kısmı yeniden baĢka bölgelere ve Türkîye‘ye göçtüler, fakat Ġslamiyet‘ten vazgeçmediler. Aynı zamanda Rusya‘nın Türkîstan‘ı istila faaliyeti tamamlanmıĢ ve Tatarlar hasıl olan bu yeni politik duruma kendilerini uydurma gereğini sezmeye baĢladılar. Neticede Ruslarla eĢit duruma gelmenin ancak BatılılaĢma ile mümkün olacağını kavrayan ġihabeddin Mercanî (1818-1889), Hüseyin Feyizhanî (1821-1866) ve Kayyum Nasırî (1825-1902) gibi Ģahıslar dinde ve eğitimde reform fikrini ortaya attılar ve bunu yaymaya baĢladılar. Bundan sonra Paris‘te de bulunan Bahçesaray‘lı Kırım Tatarı Ġsmail Gaspıralı‘nın (1851-1914) ―Dilde, fikirde, iĢte birlik‖ Ģiarını ortaya atarak Rusya Ġmparatorluğu‘ndaki Türkleri birleĢtirme ve onları Avrupai metotlarla eğitmeyi propagandalardı. 1905 Rus Ġhtilali söz, toplantı vb. gibi hürriyetler getirince baĢta Kazan, Kırım Tatarları ve Azerbaycanlılar siyasî ve kültürel faaliyetlere giriĢtiler. Tatar aydınlarının teĢebbüsü ile 1906‘da 85 ―Müslüman ittifakı‖ adlı bir siyasî teĢekkül kuruldu. Bu arada Tatar gazete ve dergileri mantar gibi yerden bitmeye baĢladı. Bunlar baĢlıca Kazan, Ufa, Orenburg, Astırahan, Troisk ve Uralsk gibi merkezlerde yayınlanıyordu. Rusya Müslümanlarının Ģahsî ve siyasî hürriyet ile sosyal ve iktisadî değiĢiklikler için yapılan mücadelesinde Tatarlar baĢı çektiler. 1917 ġubat Ġhtilali (Ekim Ġhtilali ile karıĢtırılmasın) Rusya‘da çarlığın devrilmesine ve geniĢ politik faaliyetlere yol açmıĢtı. ĠĢte bu atmosferde Moskova‘da 1-11 Mayıs 1917 tarihleri arasında ―Bütün Rusya Müslümanlarının Kurultayı‖ düzenlendi ve ilk defa Çar‘ın tayin etmediği bir müftü seçildi (Alimcan Barudî). Bunun dıĢında bu kongre siyasî, askerî, iĢçi hakları ve maarifle ilgili bir takım kararlar aldı. 1917 Haziranı‘nda Kazan‘da toplanan kurultay ise ―Ġç Rusya ve Sibirya Müslüman TürkTatarlarının‖ medenî muhtariyetini ilan etti. Bu siyasî teĢkilatın baĢına Paris‘te yüksek eğitim görmüĢ olan Sadri Maksudî (Arsal) getirildi. Kasım ayında bu teĢkilat Ufa‘ya taĢındı ve çeĢitli görüĢteki insanların katıldığı serbest seçimlerle 120 kiĢi adı geçen Millet Meclisi‘ne seçildi. Bu meclis 29 Kasım 1917‘de Ġdil-Ural Devleti projesini ilan etti. Bu devlet 1918‘e kadar, yani BolĢeviklerin Millet Meclisi‘ni dağıtmalarına kadar hükümranlığını korudu. 23 Mart 1918‘de ise BolĢevikler Sovyet Sosyalist TatarBaĢkurt Cumhuriyeti‘ni (Ġdil-Ural Devleti‘nin Sovyet Ģeklini) kurduklarını ilan etmiĢlerdi. Bu kararname bir hayli Tatar aydınını BolĢeviklerin safına çekmeye yararlı oldu, fakat Rus komünistleri bu kararnameye karĢı çıktılar. Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti, bu bölgede süren iç savaĢ sebebiyle gecikti ve BolĢevikler iç savaĢı kendi lehlerine bitirince, bu plandan vazgeçerek, 23 Mart 1919‘da BaĢkurt ve 27 Mayıs 1920‘de de Tatar Muhtar Cumhuriyetlerini ilan ettiler. Böylece Ġdil-Ural ufak idarî bölgelere parçalanmıĢ oldu. Vaat edilen Sovyet Sosyalist Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti yerine iki ufak muhtar cumhuriyetin kurulması Türk birliğinin parçalanmasına sebep oldu. SSCB‘deki nüfus oranına göre altıncı sıradaki bir etnik grup olan Tatarlara bu Ģekilde siyasî-idarî statü verilmesi, sayıca kendilerinden ufak olan etnik gruplardan bile daha az haklara sahip olmalarına yol açtı. Bu durum 1917‘de BolĢevikler safına katılan Tatar-BaĢkurt aydınlarında ve hatta en ön saftaki komünist liderlerinde huzursuzluk yarattı. Bunun üzerine Tatar-BaĢkurt komünistlerinin lideri Mirsait Sultangali (ev) kaybedilmiĢ hakları geri olmak için faaliyete giriĢti. Bu faaliyetlerinden dolayı 1923‘te Komünist Partisi‘nden atıldı. O bunun üzerine Tatar, BaĢkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Tacik, ÇuvaĢ, Azeri gibi bütün, Türk Müslümanları içine alan ―Turan Sosyalist Cumhuriyeti ni‖ kurma faaliyetlerine giriĢti. Fakat kısa bir süre sonra ortadan kaldırıldı ve 1930‘larda BolĢeviklerle iĢbirliği yapmıĢ olan hemen hemen bütün aydınlar Stalin‘in temizliklerinin kurbanı oldular. Tatar-BaĢkurt millî hayali ancak Stalin‘in ölümünden ve 1956‘da 20. Parti kongresinden sonra bir parça liberalleĢti. Tatar klasik eserlerinin baskısına müsaade edildi. Tatar MSSC‘de mühim pozisyonlara Tatarlar getirilmeye baĢlandı. Tataristan Cumhuriyeti muhtar olduğundan ittifak cumhuriyeti statüsüne sahip olan baĢka milletlerden daha az millî hukuklara sahiptirler. Mesela 6 milyonluk Tatarlar, Milletler Sovyeti‘ne (ġurasına) ancak 11 milletvekili yollama hakkına sahipken, l milyon Eston veya l milyon Kırgız 32 milletvekili yollayabilmekteydiler. Bu ise SSCB‘deki halklar arasındaki eĢitsizliğin bariz bir simgesi olmaktaydı. 86 Coğrafya ĠĢte bu Tatarların Rusya Federasyonu içinde Tataristan adlı bir cumhuriyetleri bulunmakta olup, baĢkenti Kazan‘dır. 27 Mayıs 1920‘de Bütün Rusya Ġcra Komitesi ile Halk Komiserleri Heyeti tarafından Rusya Federasyonu‘na dahil olarak ilan edilen Tatar MSSC, Orta Ġdil‘in kuzeyinde, Avrupa‘da ve BDT, Avrupa bölümünde Kama ve Ġdil nehirlerinin birleĢtiği yerde kurulmuĢtur. Sınırları ÇuvaĢıstan, Mari, Udmurt, BaĢkurdistan cumhuriyetleri, Ulyanovsk (Simbir), Kirov, Orenburg, Samara (KuybiĢev) ülkeleri (oblast) ile çevrilidir. 53þ 58‘-56þ 39‘ kuzey enlemleri ile 47þ 15‘-54þ 18o boylamı arasındadır. Yüzölçümü 68 bin km2 olup komĢusu BaĢkurdistan‘dan küçüktür. Ahalisi 3,5 milyondan fazladır. Tasarlanan Ġdil-Ural millî Devleti‘nin yüzölçümü 220 bin km2 iken ufak bir Tataristan yaratılarak, Tatarların büyük bir çoğunluğu bu cumhuriyetin sınırları dıĢında bırakılmıĢ oldu. Nüfus Türkî halklar arasında demografik yapıĢı en karmaĢık olan toplulukların baĢında Kazan Tatarları gelir. Bunun tarihî, siyasî ve ekonomik sebepleri vardır. Tarihî açıdan bakıldığında Rus hakimiyeti altına giren ilk Türkî topluluk (1552 yılında Kazan Hanlığı‘nın yıkılması ile) Tatarlar olmuĢtur. Bu durum, daha sonra Moskova knezliği ile çarlığın uyguladığı politikalar bir hayli Tatar‘ı göçe zorlamıĢtır. Tarihî topraklarda yerli Türkî nüfusun azalmasının ilk sebebi budur. Siyasî faktör olarak ise 1917 Ġhtilali‘ni müteakip Tatarları parçalamaya yönelik uygulamalar gösterilebilir. Buna göre 1919‘da BaĢkurdistan, 1920‘de Tataristan muhtar cumhuriyetleri ve oblastlar tesis ederek, Tatarların ancak %25‘i kendilerine tahsis edilen cumhuriyetlerde bırakılmıĢlardır. Bundan dolayı 1920‘lerdeki açlık yıllarında bir hayli Tatar Orta Asya cumhuriyetlerine göç etmiĢti. Ayrıca bu yörelerde BolĢevik hakimiyetini yerleĢtirmek için rejim, bir hayli Tatar öğretmeni, yöneticiyi, zanaatkarı, mütehassısı ve hatta askerini de bu yörelere sevk etmiĢti. 1950‘li yıllarda Tataristan‘ı endüstri ülkesine döndürürken buraya bir hayli yabancı (Rus) iĢçi getirilerek, nüfus dengesi Tatarlar aleyhine bozulmuĢtu. Yukarıdaki ve baĢka faktörler (mesela ikamet ve çalıĢma izinlerinin verilmesinde alınan tedbirler) siyasî, ekonomik ve sosyal tedbirlerin neticesinde Tataristan‘daki Tatar nüfusunun %50‘nin üzerine çıkmaması, yani salt çoğunluk kazanmamasına dikkat edilmiĢtir. Bu uygulama aĢağıdaki tablodan daha açık anlaĢılmaktadır. Tatar ve Ruslar Yıllar Tatarların % Rusların % 1920 50 1924 51,1 1926 45 1939 50,4 41,8 1956 49,0 43 1959 47 43,9 1970 49.0 42.4 Belli değil 40.9 43 87 1979 47,6 1989 48,47 44 43,25 1989 nüfus sayımına göre (eski SSCB) BDT‘deki Tatarların toplam nüfusu 6.645.588 idi ve yıllık 0.74‘lük bir nüfus artıĢı öngörüldüğünde 1992‘de bu nüfus 6.794.214‘e ulaĢmıĢ ve iki bin yılında ise 7.207.005 olacaktır. 1989 nüfus sayımına göre; Tataristan‘ın genel nüfusu 3.641.742 olup, %71,7‘sini Ģehir, %28.3‘ünü kırsal nüfus veya baĢka bir ifade ile 2.611.098‘ini Ģehir, 1.030.644‘ünü köy halkı teĢkil eder. Milletlere göre nüfus dağılımı ise aĢağıdaki gibidir. Cumhuriyetteki Topluğun adıNüfusu (1989) Oranı (%) Tatar 1.765.404 48,47 Rus 1.575.404 43,25 ÇuvaĢ 134.221 3.68 Ukrain 32.822 0.9 Mordva 28.859 0,79 Udmurt 24.796 0,71 Mari 19.446 0,53 BaĢkurt 19.106 0,52 Diğer. Türkîler-Müs. 10.300 Diğerler 0,87 31.384 0,28 Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere Tatarlar, ÇuvaĢ, BaĢkurt ve diğer Türkî azınlıklarla, cumhuriyetteki genel nüfusun %52,95‘lik oranına yaklaĢabilmektedirler. Fakat Rusların etkili bir etnik unsur olarak varlıklarını sürdürdüklerini görmekteyiz. Yukarıdaki rakamlar dan Tataristan Cumhuriyeti‘nde BDT‘de Tatarların ancak %26.56‘nın kendi cumhuriyetlerinde, %73,44‘ü veya 4.880.184‘ü kendilerine tahsis edilen milli bölgelerin dıĢında kalmaktadırlar. 1989 nüfus sayımına göre Tatarların 5.519.605 (%83,05) Rusya Federasyonu‘nda kalanları ise (%16,95) 1.125.983 BDT‘nin değiĢik cumhuriyetlerinde yaĢamaktadır. Bunların dağılımı aĢağıdaki gibidir. BDT‘nin DeğiĢik Cumhuriyetlerindeki Tatarlar Cumhuriyet1979 Nüfusu % 1989 Nüfusu Özbekistan531.2058,6 467.676 7,0 Kazakistan312.6265,1 327.871 4,9 Ukrayna 83.906 1.4 86.789 1,3 88 % Tacikistan78.179 1,3 72.168 1,1 Kırgızistan71.744 1.2 70.068 1,1 Türkmenistan40.3210.7 39.243 0,6 Azerbaycan31.2040,5 28.019 0.4 Belarusya10.851 0.2 12.352 0,2 Litvanya 3.984 0,1 5.107 0,1 Letonya 3.761 0.1 4.828 0,1 Estonya 3.195 0,1 4.058 0,1 Gürcistan 5.089 0,1 3.999 0,1 Moldova 2.618 0,04 3.335 0,05 1979 ile 1989 nüfus sayımlarının neticeleri karĢılaĢtırıldığında Tatarlarda bir göç eğiliminin baĢladığı anlaĢılmaktadır. Yukarıdaki tablo incelendiğinde Türkî Cumhuriyetlerdeki Tatar nüfusunun (Kazakistan hariç) azaldığı görülmektedir. Bunlar arasında Özbekistan‘dan Tatar göçünün oranı son on yılda %12 civarına (63.529) ulaĢması bu ülkede yabancılara (bunlar Türkî asıllı olsa dahi) karĢı reaksiyonunun artması ile izah edilebilir. SSCB henüz mevcutken iç göçler kontrol altında tutulmaya çalıĢılmasına rağmen insanlar siyasî ve ekonomik baskılara dayanamayarak daha emin gördükleri bölgelere göçe baĢlamıĢlardı. Bu hemen her milli topluluk için geçerlidir. Ancak bu Orta Asya cumhuriyetlerinden göçen Tatarların ancak 50-60 bininin Tataristan‘a, kalanlarının ise Tatarların yoğun bulunduğu komĢu bölgelere yerleĢtikleri anlaĢılmaktadır. BTD‘de Tatarların Cumhuriyet ve ġehirlere Göre Dağılımı Rusya 5.005.757 5.519.605 83,1 Tataristan1.641.603 1.765,404 26,6 BaĢkurdistan940.4361.120.702 16,9 Umdurt 99.139 110.847 1.7 Mordva 45.765 47.328 Mari 40.917 43.747 ÇuvaĢ 37.573 35.689 Komi 17.836 25.980 Çelyabinsk ob.219.744 3,3 Yekaterinabur179.347 2.7 Orenburg151.384 2,5 89 Perm 157.756 2,5 Ulyanovsk134.767 2.0 Tümen 136.757 2,1 Samara 103.605 1,6 Kirov 44.900 Penza 78.236 Gurev 68.637 Kemero 64.821 Astrahan 70.781 Krasnodarsk49.896 Saratov 47.948 Omsk 46.714 Volgarad 25.531 Kurgan 23.507 Tomsk 17.630 Ġrkutsk 41.474 Novosibirsk28.549 Primor 19.464 Krasnoyarsk26.072 Rostov 16.106 Moskova 161.444 2,5 St. Petersburg32.861 Hantı-Mansi M. Ok. 36.898 97.639 Yamola-Nenets M. Ok. 8.556 26.431 1,4 Tataristan Muhtar Cumhuriyeti kurulurken Tatarların yoğun Ģekilde yaĢadıkları havalileri bu yeni cumhuriyetin sınırları içine katılsaydı mutlaka değiĢik bir nüfus oranı ile karĢılaĢacaktı. ġöyle ki, bugünkü Tataristan‘a sınırdaĢ olan Tatarların yoğun olduğu BaĢkurt, Udmurt, Mari, ÇuvaĢ muhtar cumhuriyetleri, Ulyanovsk, Orenburg, KuybiĢev (Samara) ve Kirov ülkeleri katılsa idi Tatarların toplam sayısı 3.493.278 ortak bir Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti kurulduğu halde ise bugünkü BaĢkurdistan‘ın komĢusu ve Tatarların yoğun bulunduğu Çelyabinsk, Sverdlovsk ve Perm ülkeleri de bu ortak cumhuriyete katılacağından Tatar nüfusu 4.050.095‘e yükselecekti. Bir adım daha ileri gidilerek, yani Tatarların yoğunluk derecesi göz önünde tutularak sınırlan belirlenecek bir 90 cumhuriyette yukarıda adı geçen Ulyanovsk ülkesine komĢu olan Penza ile KuybiĢev (Samara) ülkesine komĢu Saratov‘un Tatar nüfusu da dahil edildiği takdirde bu cumhuriyetteki Tatarların sayısı 4.098.043‘e ulaĢacaktı. Böylece Rusya‘daki Tatarların %74,2‘si yani büyük bir çoğunluğu kendi cumhuriyetlerinin sınırlan içinde yaĢama Ģansına bunun sağladığı imkanlardan faydalanma imkanına kavuĢmuĢ olacaktı. Bunun gerçekleĢmesi için baĢta herhangi bir tabiî engel olmayan, teorimizi geliĢtirir ve 1917 yıllarında gerek milliyetçiler daha sonra yerli BolĢevikler tarafından planlanan ĠdilUral devleti veya Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti kurulabilse idi, o zaman bu yöre Türkîlerinin (ÇuvaĢlar hariç) toplam sayıĢı 5 milyona ulaĢmıĢ olacaktı. Bu durumda adı geçen Ġdil-Ural Devleti sınırlarına BaĢkurtlarla Tatarların müĢtereken bulundukları (BaĢkurt MSSC, Çelyabinsk, Perm, Orenburg, Yekaterinaburg, Kurgan ve Samara ülkeleri) yöreler ve bu yörelerin yerli halkı, olan Türkler ortak bir çatı altında toplanmıĢ olacaklardı. Fakat bir takım siyasî kaygılarla asırlar boyunca birlikte yaĢayan, çok az bir Ģive farkı ile aynı dili konuĢan, aynı kültür ve edebiyatın varisi Tatar ve BaĢkurtları birbirlerinden kopardılar. BolĢevikler bununla da yetinmeyip bilhassa Tatarları değiĢik ufak cumhuriyet ve idarî bölgelerde bölünmüĢ bir vaziyette bırakarak onları parçalamayı yeğlediler. Fakat bugünkü gerçek Ģudur ki BTD‘nin 12 cumhuriyetinin en büyüğü olan Rusya Federasyonu‘na dahil Tataristan, toplam Tatar balkının ancak %25‘ini içine alan, yüzölçümü yönünden de, BDT‘ndeki baĢka Türk cumhuriyetleri ile mukayese edildiğinde hukuken de ikinciüçüncü plana atılmıĢ bir kuruluĢ manzarasını arz etmektedir, iĢte bu %25‘lik nüfusa sahip Tataristan gerek kendine sınırdaĢ bölgelerde yaĢayan, gerek baĢlıca Orta Asya cumhuriyetlerinde bulunan %75‘lik Tatar nüfusu adım da millî kültürü yaĢatma gibi zor bir görevi yüklenmiĢ bulunmaktadır. Siyasi Yapı 1991 öncesi Tataristan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nde bir anayasası mevcut olup, bu anayasadaki SSCB ve RSFSC anayasalarının örneğine göre hazırlanmıĢ ve harfiyen kopya edilmiĢtir. Tataristan Cumhuriyeti‘nin anayasasına göre en yüksek iktidar ve tek yasama organı Yüksek Sovyet (ġura) idi. Bu yüksek kurula seçilen mebuslar iki yılda bir kere Kazan‘da 3-4 günlük bir oturuma davet edilir ve oturumlar Rusça yapılırdı. Tatarca yapılan konuĢmalar Rusçaya çevrilir fakat tersi olmazdı. Herkesin Rusça bildiği kabul edilirdi. Bu Ģura Yüksek ġura Prezidiumunu seçer. Bakanlar Kurulu‘nu kurar. Yüksek Mahkemeyi tayin eder, bütçeyi tasdik ederdi. Aslında anayasanın öngördüğü bu görevleri fiiliyatta SBKP‘ye doğrudan doğruya bağlı olan Komünist Partileri bulunduğu halde muhtar cumhuriyetler bu haktan da yoksun edilmiĢlerdi. Tataristan Yüksek ġura Prezidiumu bir baĢkan, iki baĢkan yardımcısı ve 11 üyeden müteĢekkildi. Tataristan Bakanlar Kurulu (ġurası) bir baĢkan, yardımcıları, kamu, içiĢleri, bayındırlık, sağlık, kültür, toprak ıslahı ve su ekonomisi, mahalli endüstri, gıda endüstrisi, eğitim, tarım, sosyal güvenlik, yakıt endüstrisi, ticaret, maliye ve adalet bakanlarından ibaretti. Görüleceği üzere millî savunma, dıĢiĢleri, dıĢ ticaret gibi millî bağımsızlığın ölçüsü olan bakanlıklar mevcut değildi. Tataristan Bakanlar Kurulu fonksiyonlarını SSCB-RSFSC ve kendi kanunlarına, SSCB ile RSFSC Bakanlar Kurulları‘nın kararnamelerine göre gerçekleĢtirmek zorunda idi. Fakat daha önce de gördüğümüz üzere, ne Tataristan Yüksek Sovyeti Prezidiumunun ne de Tataristan Bakanlar Kurulu‘nun SBKP‘nin uzantısı olan SKKP Tataristan ülke komitesinin emir ve talimatının dıĢında kendi baĢlarına hareket kabiliyeti yoktu. BaĢka Ģekilde ifade edersek, parti ülke 91 komitesi otoritesini, hukuk ve kanunlardan değil, SBKP Merkez Komitesi Politbürosunun ona verdiği yetkiden alırdı. 1986‘dan sonra Gorbaçev döneminde baĢlayan siyasî çokseslilik Tataristan‘a ulaĢtı, çok çeĢitli gayr-ı resmi kuruluĢlar ortaya çıktı. Bunlar Ģimdiye kadar yasaklanan dinî, millî, siyasî ve hatta çevre konularını sahiplendiler. En belli baĢlıları olarak ġihabeddin Mercani Medeniyet Cemiyeti, Halk Frontı (Halk cephesi), Tugan Yak (Anavatan), Bulgar el-Cedid, Saf Ġslam, Memorial Cemiyet, Ekoloji, ġefkat vb. dikkati çektiler. 1988 yılının Haziran‘ında ise bilhassa talebelerin baskısı ile ilimler Akademisi ve Kazan Devlet Üniversitesi‘ne mensup 100 kadar ilmi adamı bir teĢkilat kurma karan aldılar ve 11 Ģahıs ―kurucu üyelik‖ görevini üstlendiler. Ekim 1988‘da 800-900 kiĢinin katılımında ―Tatar Ġçtimaî Üzeği (Merkezi)‖ kurma kararı alındı. Bu yeni teĢkilat 17-18 ġubat 1989‘da Kamal Akademik tiyatrosunda ilk kuruluĢ toplantısını yaptı. Kazan‘daki bu toplantıya 586 delege katıldı, delegelerin 225‘i Komünist Partisi, 36‘sı Komünist üyesi idi ve 149‘u ise SSCB‘nin diğer cumhuriyet veya oblastlarından katılmıĢlardı. TĠÜ‘i bütün bağımsız teĢkilatları içine alan bu Ģekliyle Tatar Cumhuriyeti ile 25 değiĢik Ģehirde takriben 100 bin üyeli dev bir kuruluĢa dönüĢmüĢ oldu. TĠÜ bu kuruluĢ toplantısında aĢağıda belirtilen bazı kararları aldı. Buna göre; a) Tataristan egemen bir devlet olmalıdır. b) Tataristan SSCB‘de eĢit Ģartlara kavuĢturulmalıdır. c) Tataristan üyeleri Sovyet devletlerinin merkezi teĢkilatlarında da temsil edilmelidir. d) Ülke ekonomik yönden de egemen olmalıdır. e) Ülke dıĢındaki Tatarlarla da münasebetler tesis edilmelidir. f) Tatar okulları açılmalıdır ve anaokullarında ana dili kullanılmalıdır. g) Dinî hürriyet sağlanmalıdır. h) Kırım Tatarları vatanlarına döndürülmelidir. TĠÜ‘nün ikinci kongresi ise 17 ġubat 1991‘de toplandı ve üç gün sürdü. Kongreye 637 delege ve 300 gözetmen katıldı. Bu arada resmi Tataristan parlamentosu 30 Ağustos 1990‘da ülkenin egemenliğim ve SSCB‘nin 16. cumhuriyeti olduğunu ilan etmiĢ bulunuyordu. Bu geliĢmede TĠÜ ve diğer müteĢebbislerin rolü olduğu Ģüphesizdir. Tataristan Yüksek Sovyeti (Parlamentosu) 26 Aralık 1991‘de Bağımsız Devletler Topluluğu‘na kurucu olarak katıldığını bildirdiği halde 30 Ağustos 1990‘da ilan ettiği egemenlik kararı gibi Moskova bunu da kabul etmedi. Resmî yöneticilerin bağımsızlık kararında ciddî adımlar atamayacağı görüĢü kuvvet kazanınca ―Ġttifak-Tatar Beysizlik (Bağımsızlık) Partisi‖nin de inisiyatifî ile Tatar Millî Kurultayı toplandı, bu kurultay ―Millî Meclisi‖ kurdu ve l ġubat 1992‘de Tataristan‘ın bağımsızlığını ilan etti. Bunun üzerine baskı altında kalan Tataristan Yüksek Sovyeti ülkenin bağımsızlığı konusunda referandum kararı aldı. Neticede Rusya Federasyonu organları ve CumhurbaĢkanı Boris Yeltsin‘in baĢta, tehdit ve engelleme çabalarına rağmen 21 Mart 1992‘de yapılan referanduma %80 üzerinde katılım olup seçmenlerin 92 %61,5‘i bağımsızlığı desteklediklerini bildirdiler. Bu referandumdan sonra Tataristan 31 Mart 1992‘de yeni Rusya Federasyonu antlaĢmasını da, kendisinin hukuklarını sınırladığı gerekçesiyle imzalamadı. Rusya Federasyonu‘na bağlı 16 muhtar cumhuriyetin ancak ikisi (Tataristan ile Çeçen cumhuriyetleri) bu antlaĢmayı imzalamayı reddetme gücünü göstermiĢ oldular. Kısacası bu geliĢmeler tam anlamda bağımsızlık kazanılana kadar devam edeceğe benzemektedir. 1993 yılında Moskova ile Tataristan arasında ―hakimiyeti paylaĢma‖ anlaĢması imzalandı. Buna göre Tataristan bazı siyasi, ekonomik ve kültürel haklar elde etti. Ancak Putin‘in iktidara gelmesi ile birlikte (2000) Putin cumhuriyetlerin haklarını kısıtlamak için 89 idari birim ve 21 cumhuriyetten oluĢan Rusya Federasyonu‘nu yedi idari bölgeye böldü. Bundan sonra ise 2001 yılında resmen Latin harflerinin kullanma kararı alan Tataristan‘a baskı uygulanmaya baĢladı. Bu baskı o derecede arttı ki Rusya Federasyonu Duması‘nda (meclis) Rusya‘da ancak Rus Kril harfleri kullanılır Ģeklinde bir karar çıkarıldı. Moskova‘nın baskısı bununla da sonuçlanmadı, Tataristan Cumhuriyeti‘nin anayasasını Rusya Federasyonu anayasası ile uyumlu hale getirmesi talep edildi. Bu talepte Tatar parlamentosu tarafından çar naçar kabul edildi ve böylece Tataristan egemenlik haklarından vazgeçmiĢ oldu. En son olarak da bu sene Rusya‘da yapılması planlanan nüfus sayımında Tatarları değiĢik boylara (Kazan Tatarı, MiĢer, Tipter, Sibirya Tatarı ve KreĢin) göre kaydetme kararı çerçevesinde büyük bir tartıĢma çıkmıĢ bulunuyor. Kısacası dıĢ ülkelere açılma gayreti içinde bulunan Tataristan tam anlamda Moskova‘nın güdümüne girdi. Ancak Moskova‘nın kendine göre haklı, fakat Tatarlara göre keyfi davranıĢlarına karĢı tepkiler süreceğe benzemektedir. BaĢkent Kazan‘da Türkiye‘nin bir baĢkonsolosluğu bulunmaktadır. Ekonomi Tataristan, BaĢkurdistan ve Samara ülkesi ile beraber Orta Ġdil ekonomik bölgesine girer. Tataristan hem tarım hem de endüstri ülkesidir. Tataristan‘ın en büyük tabiî zenginliğini petrol ve yeraltı tabiî gazı teĢkil eder. Ortalama olarak 100 milyon ton petrol istihsal edilmekte olup 1975 ve 1976 yıllarında 103 milyon ton petrol çıkarılmıĢtır. Ancak bu üretim her yıl azalarak 1991‘de 35 milyon tona düĢmüĢtür. Petrol ve tabiî gaz merkezleri Tataristan‘ın Elmet, Leninogorsk, Alabuga, Mendelyevsk gibi Ģehirlerindedir. Burada çıkarılan petrol BaĢkurdistan, KuybiĢev, Gortdy, Yaroslav, Rezan, Moskova ve Perm‘deki rafinerilere ve ―Dostluk Petrol Hattı‖ ile Polonya, eski Doğu Almanya, Macaristan ve Çekoslovakya‘ya yollanmaktadır. Tataristan‘da petrol toprağa basınçlı su verme metodu ile çıkarılmakta olup, bu metod istihsalin Sovyetler Birliği genelinden iki misli daha ucuza mal olmasına sebep olmaktadır. Tataristan‘da 4 milyar metreküp tabiî gaz çıkarılmaktadır. Tabiî ki, daha fazla petrol çıkartma, Sovyetler Birliği‘ni daha fazla zenginleĢtirme kaygısı, çevrenin kirlenmesine, tarıma elveriĢli yerlerin de tahribine, yok olmasına yol açmaktadır. Tataristan‘da bu petrol ve tabiî gaz endüstrisinin yanında en mühim üçüncü endüstriyi kimya ve petro-kimya endüstrileri teĢkil etmektedir. Kimya endüstrileri baĢlıca Kazan ile Tüben (aĢağı) Kama Ģehirlerinde bulunmaktadır. Bu kimya fabrikalarının imalatı SSCB genelinde de mühim yer tutmaktaydı. Bu fabrikalarda polietilen, aseton, sentetik, kauçuk, film gibi 4 binden fazla kimyevî madde imal edilmektedir. Kazan Uçak Fabrikasında 93 ĠL-62 tipindeki uçaklar imal edilmektedir. Tataristan‘ın baĢkenti Kazan‘da BDT‘nin en büyük bilgisayar ve optik aletler fabrikaları bulunmaktadır. Amerikan ve Avrupa teknolojisi ile Naberejini Çelni‘de (Tüben Çallı) kurulan eski SSCB‘nin en büyük kamyon fabrikası (KAMAZ) 1976‘da imalata geçmiĢ olup, 150 bin ağır evsaflı kamyon ve 250 bin dizel motoru imal etmektedir. Bu büyük endüstri kompleksinde 120 bin kiĢi çalıĢmakta olup, iĢçilerin %46‘sını Tatarlar, %44‘ünü Ruslar teĢkil etmektedir. Bunun dıĢında hafif endüstri dalında dericilik ve kürkçülük mühim yer tutar. Tataristan‘da tarım faaliyetleri eski SSCB‘nin baĢka bölümlerinde de olduğu gibi sovhoz (devlet çiftliği) ve kolhozlar (kollektif çiftlik) tarafından yürütülür. Tataristan‘da baĢlıca çavdar, buğday, mısır, burçak, keten, Ģeker pancarı yetiĢtirilir. Bunun dıĢında sebzecilik ve meyvecilik de geliĢmiĢtir. Tataristan‘ın eski SSCB genelinde iktisadî rolünü bariz Ģekilde göstermek için aĢağıdaki istatistiki rakamları vermeyi uygun bulduk. Üretilenin cinsi Tataristan‘da Eski SSCB‘de Elektrik enerjisi (milyar KV-saat) 18.8 357 Petrol (milyon ton) 103,3 449.4 Tabii gaz (milyon m3)4,236 221,286 Kol saati (milyon adet)3,3 24,6 Tahıl (1000 ton) 2,558 13,633 1.089,5 15,023 Süt (1000 ton) Tataristan ancak 68 bin kilometrekarelik bir yüzölçümüne sahip olmasına rağmen endüstri ve köy ekonomisi yönünden BDT genelinde (yüzölçümü: 22.402.000 km) ağırlığını hissettirmekte, en ileri ve zengin ülkelerinden biri derecesindedir. Bütün bunlara rağmen asıl zenginlik cumhuriyette kalmamakta merkeze akmakta idi. Buna da Tataristan ekonomisinin üçlü kategoriye bölünmesi sebep olmuĢtu. Ekonomi: 1. SSCB merkez hükümetine bağlı iktisadî kuruluĢlar 2. RSFSC hükümetine bağlı iktisadî kuruluĢlar 3. Tataristan‘a bağlı iktisadî kuruluĢlar olmak üzere bir bölünmeye tabi tutulmuĢtu. Böylece l. ve 2. kategoriye giren iktisadî kuruluĢlar doğrudan doğruya Sovyet Devleti‘nin mülkü sayılmakta idi. Tataristan‘ın petrol, tabiî gaz ve rafineleri, kimya, petro-kimya gibi mühim sanayi kolları eski SSCB veya RSFSC‘ye bağlı idi. Buna göre, bu nevî endüstri projeleri için Moskova yatırım yapmakta ve bu projelerden sağlanan bütün geliri kendisi almakta idi. BaĢka bir ifade ile yeraltı ve yerüstü zenginlikleri Tataristan‘ın olduğu halde bundan buranın yerli ahalisi yararlanamamakta ve GSMH‘da az bir pay, SSCB ortalamasından da düĢük bir pay kalmakta, endüstri yönünden geliĢmiĢ olmasına rağmen bundan faydalanamamakta idi. 1993 yılında Rusya ile antlaĢma imzalandıktan 94 sonra Tataristan‘ın ekonomiden aldığı pay artırıldı. Ancak 2001‘de getirilen kısıtlamalar dolaysıyla bu haklarını kaybedeceğe benzemektedir. Gene de Tataristan Ġdil-Ural bölgesinde merkeze en fazla pay veren ülke konumundadır. Bazı Türk inĢaat firmaları burada faaliyet göstermektedirler. Kültür ve Eğitim Tataristan‘da eğitim Rusça ve Tatarca yapılmaktadır. Fakat Tatarca eğitim ancak ilk ve orta öğretimde kullanılmakta olup, bütün yüksek okullarda eğitim dili Rusça‘dır. Genelde BDT‘de okumayazma problemi çözülmüĢ olup, Tataristan‘da da okuma-yazma bilmeyen kalmamıĢtır. 1917 ihtilalinden önce Tatarlar genelde ana dilinde eğitim yapan mektep ve medreselerde eğitim görmekteler idi. BolĢevik hakimiyetinden sonra bu sistem tamamen değiĢtirildi. Okul sisteminin dıĢında iki defa alfabenin değiĢtirilmesi de nesiller arasında bir hayli zorluk yarattı. 1925-26 yıllarına kadar Arap harfleri kullanılırken bu tarihten sonra Latin harflerine geçildi. Latin harfleri 15 sene kadar kullanıldı kullanılmadı, 1940‘ta Kril (Rus) harfleri kullanma mecburiyeti getirildi. Bu kadar kısa sürelerle yapılan alfabe değiĢikliği, bir nesli üç alfabeyi öğrenmeye veya öğrenmemeye itti. DeğiĢik alfabelerle okuma yazma öğrenenler kendilerinden önceki alfabelerle, yazılan eserleri okuyamaz duruma geldiler ve ister istemez bir kültür kopukluğu meydana geldi. Tataristan‘da üç çeĢit ilk (orta) okul bulunmaktadır: a) Millî (Tatar) b) Karma (Rus-Tatar) c) Rus okulları Tatar MSSC‘de 1970‘te 3236 ilk (orta) okul mevcut olup, bunların 1480‘i millî ve karma 130‘u ÇuvaĢ ve karma (Rus ÇuvaĢ), 36 Udmurt, 20 Mari ve 2 Mordva okulu idi. Tatar MSSC‘nin dıĢındaki Tatarlar içinde baĢta BaĢkurdistan olmak üzere (1225) takriben 2 bin Millî (Tatar) okulu mevcuttu. Fakat RSFSC‘nin dıĢındaki cumhuriyetlerdeki Tatarlar için millî okullar açılamamaktadır. Burada Rusçanın eğitimdeki ağırlığını belirtmek yönünden Ģu hususu da açıklamakta fayda vardır. Millî okullar denilen Tatar okullarında dahi Rusça dil eğitimi yapılmakta olup, bu okullarda Rus dili ve edebiyatına ayrılan ders saatleri ana dili ve edebiyatına ayrılan saatlerden daha fazla idi. Rus dilinde eğitim yapan okullarda yerli halkın çocuklarına ana dili derslerinin okutulması Ģartı ancak 1957/58 ders yılında konulmuĢ olup, uygulaması ihtiyarî idi. Bu durumda Rus okulunun müdürü kendi okulunda ana dili dersleri koyup koymamakta serbest bırakılmıĢtı. ġehirlerde yaĢayan Türk çocuklarının %90-95‘nin Rus veya karma okulların Rusça sınıflarına gittikleri düĢünülürse bu problemin ciddiyeti bariz olarak ortaya çıkmaktadır. Çocuklarının yüksek tahsil yapmasını arzulayan ebeveynler oğul veya kızlarını Rus okullarına verme eğilimindeydiler, çünkü yüksek tahsil Rusça yapılmakta olup, millî okullardan gelenler Rusçada yeterlilik imtihanına girme mecburiyetinde kalmaktaydılar. 1970 yılında Tataristan‘daki 3236 okulda 732.000 talebe bulunmakta idi. 420 bini ilk ve orta okullarda, 52 bini liselerde, 47 bini özel orta okul denilen teknik okullarda okumakta idi. Tataristan‘da 12 yüksek okul bulunmakta olup, bunun 60 bin küsur talebesi mevcuttu. 1804‘te kurulan Kazan Üniversitesi‘nin 8 fakültesi, 60 bölümü ve 10 bine yakın talebesi mevcuttur. Tataristan 95 Cumhuriyeti‘nde toplam olarak 11.600 Tatar öğretmeni bulunmaktadır. Üniversite ve yüksek okullardaki 3028 öğretim üyesinin 121‘i ilimler doktoru ve 867‘si ilimler doktoru adayıydı. Kazan‘daki havacılık, kimya-teknoloji ve jeoloji enstitüleri Sovyetler Birliği çapında enstitüler sayılmaktaydı. Kazan Üniversitesi ise eskiden beri ġarkiyat ve Türkoloji araĢtırmalarının mühim merkezlerinden biri sayılmaktadır. Millî kültür hayatında G. Ġbrahimov Dil Edebiyat ve Sanat Enstitüsü ile Tarih enstitüsünün ve Tataristan Ġlimler Akademisi‘nin faaliyetleri kayda değer. Bunun dıĢında tarihi Kazan Üniversitesi ile RF‘ye bağlı baĢka eğitim ve araĢtırma kurumları da bulunmaktadır. Tatar alimleri kendi cumhuriyetlerinde çalıĢmayı tercih etmektedirler. Ancak imkanlar kısıtlı olduğu için Rusya‘nın değiĢik bölgelerine de dağılmıĢ bulunmaktadırlar. Böylece BDT‘nin değiĢik yerlerinde dünya çapında baĢarıya ulaĢmıĢ olan alimlerle karĢılaĢmaktayız. Mesela fizik-matematik doktoru Sağdi (yev) Novosbirsk ilimler Akademisi‘nin üyesi ve plazma teorisinin mütehassısı idi. ġimdi ABD‘de bulunmaktadır. Aynı Ģekilde fizik-matematik doktoru ġerif ġeref, Leningrad Üniversi tesi‘nde ―teorik astronomi‖ kürsüsünün baĢkanı olarak görev yapmaktadır. O 1965 yılında ―Plüton‘un hareket teorisini‖ ortaya atarak dünya alimlerinin dikkatini çekti. Daha sonra onun teorisinden hareketle Amerikan alimleri ―güneĢ sistemi teorisini‖ geliĢtirdiler. Bunların dıĢında gene Tatar alimlerinden fîzik-matematik doktoru Rakip(ov), uzay fiziği ve fizik-matematik doktoru MüĢteri, tümler doktoru Ahmer(ov), astronom Habibull(in), biolog Gizatull(in), geolog Yusup(ov), arkeolog Halik(ov) gibi isim yapmıĢ Ģahıslara rastlamaktayız. Millî kültürün, daha doğrusu ana dilin, edebiyatın yaĢaması, tanıtılması, canlanması ve geliĢtirilmesi için edebiyatçı (Ģair ve yazar) tarihçi, tenkitçi vb. gibi sosyal ilim ve sanatlarla uğraĢan bir kadronun mevcudiyeti ve en mühimi de bunların eser ve çalıĢmalarım neĢredecekleri bir organın gazete, dergi, kitap, film vb. araçlara ihtiyaç vardı. Eski Sovyetler Birliği‘nde merkeziyetçi, totaliter, hür teĢebbüse yer verilmeyen bir rejimde bütün bu ihtiyaçlar devlet tarafından karĢılanıyordu. Bunun için de biz eski Sovyetler Birliği‘nin ―millî politikası‖ diye bir tabir kullanmak imkanını bulmaktayız. Bu tabirin ıĢığında incelediğimizde Tatarların millî kültür hayatını yaĢatmak için sağlanan imkanları kısaca söyle izah edebiliriz: Kazan Tatarları bazı kısıtlamalara rağmen nispeten basın yayma izin verilen 1905-1917 yılları arası dönemde değiĢik görüĢ ve eğilimleri temsil eden, çıkarmak istediklerinin 20 tanesi yasaklanmıĢ olmasına rağmen, ana dilde 36 gazete ve 31 dergi ayrıca Rusça ve Arapça olmak üzere de 13 gazete neĢir etmiĢlerdi. 1920‘den 1991‘e kadar süren Sovyet döneminde güdümlü bir basın yayın politikası yürütülmüĢtü. Bu dönemde Tataristan Muhtar Cumhuriyeti‘nde Rusça çıkan Sovetski Tataristan adlı gazetesinin Tatarca Ģekli olan Sovyet Tataristan‘ı en etkili gazete olarak kabul ediliyordu. Tataristan‘da irili-ufaklı, ekserisi mahalli yüz kadar gazete neĢredildiği istatistiklerde belirtilmesine rağmen bunların hiç bir etkisi yoktu. Son yıllarda ise Vatanım Tataristan, Tataristan YeĢleri (Gençler), YeĢ Leninci (Genç Leninci) gibi gazeteler etkili olmaya baĢladılar. 1990‘dan itibaren ise liberal ve milli eğilimde ġehr-i Kazan yayınlanmaya baĢladı. Bu gazetelerin cumhuriyet dıĢında yayılmasına müsaade edilmemesi de 96 mühim bir sorun teĢkil ediyordu. Yani Tataristan dıĢında Tatarlar, yani Tatarların %75‘i kendi dilinde çıkan gazeteden mahrum edilmiĢlerdi. Ancak 1990‘dan itibaren bu uygulama gevĢedi ve Tataristan‘ın dıĢında da bu gazetelere abone olma imkanı sağlandı. Eskiye nispeten daha özgür bir siyasî hava esmeye baĢlayınca değiĢik kuruluĢlar tirajları fazla olmamakla birlikte çeĢitli haftalık gazeteler yayınlamaya baĢladılar. Bunlar Tatarca olarak çıkan parlamento milletvekillerinin organı Tataristan Haberleri, sendikalar yayın organı Yonga Avaz (Yeni Ses), yüksek öğrenim gençliğinin Megrifet (Marifet), TĠÜ‘nün Millet, Vatan demeğinin Dönya, Samara vilayeti halkı vekillerinin Birdemlik (Beraberlik), Rusça olarak ise Egemenlik komitesinin Suverinitet (Egemenlik), ―Tatar-inform‖ ajanslığının Tatar Ġli (Tatar ülkesi), Leningrad Tatar Kültür Merkezi‘nin Nur gibi gazetelerinden meydana gelmektedir. Bunların bazıları son yıllarda gerek okuyucu sayısının azalması, gerekse sübvanse edilmedikleri için yayın hayatından çekildiler. Dergilere geldiğimizde ise Tataristan Yazarlar Birliği‘nden yayın organı olan Kazan Utları (Alevleri) en etkili yayın organı olarak temayüz etmiĢti. Son yıllarda tirajının oldukça azalmasına rağmen mühim dergiler arasındadır. Kazan Utları edebî, ilmî ve genel kültürel geliĢmede büyük katkıları olmuĢtu. Genelde yazar ve Ģairlerin eserlerim yayınlayan bu dergi 1974 ile 1979 yılları arasında 11 roman, 46 uzun hikaye ve 11 manzum eser neĢretmiĢti. 1982 yılında zirveye çıkan bu dergi 135 bin nüsha basarken, bugün 30-40 bin nüsha dağıtılmaktadır. Tataristan‘da etkili ikinci dergi olarak ise 1990‘da yayın hayatına baĢlayan, daha ziyade gençlere hitap etmeyi ön planda tutan Ġdil dergisidir. Bu Tatarca ve Rusça olarak yayınlanmaktadır. Tirajı bir aralar 300 bin dolayında idi. Bunun dıĢında 1991 basından itibaren Süyümbike adıyla yayınlanmaya baĢlayan yüksek tirajlı (eski adı Azat Hatın) kadın dergisi, Rusça ve Tatarca çıkan Çayan adlı mizah dergisi, Yatkın adlı çocuk dergisi, bir zamanların ideoloji dergisi Tataristan (eski Komünist partisi organı Tataristan Komünisti) ve milli eğitim dergisi Maarif (eski adı Sovyet Mektebi) kayda değer yayın organları arasındadır. Görüleceği üzere komünizm ideolojisinin çökmesi ve milli baskıların artması ile dergilerin hemen hepsi adlarını değiĢtirmiĢlerdir. Bu arada Miras, Argamak gibi bazı dergiler yayınlanmaya baĢlamıĢtır. Ancak herhangi bir kuruluĢ veya hükümet desteği bulamayan, hatta bu desteği bulunlar da ekonomik Ģartların bozulması nedeniyle tirajlarını azaltmak zorunda kalmıĢlardır. Bazılarının yayın hayatından çekilmeleri beklenebilir. Çünkü okuyucunun alım gücü azalmıĢ, (eskiden gazete, dergi ve kitaplarda devlet sübvansiyonu olup, yayınlar çok ucuz idi), basılı yayınların fiyatları çok artmıĢ, basım masrafları çoğalmıĢ ve kağıt sıkıntısı baĢlamıĢtır. Ana dilinde kitap neĢriyatında da Tatarlar, diğer Türkî boylar ile mukayese edildiğinde diskriminasyona (aĢağılanmaya) tabi tutulmaktaydılar. 1910 yılında Ġdil-Ural bölgesinde toplam tirajı 2.586.810 adet 418 kitap ve 13.851.365 değiĢik ebat ve sayfada kitapçık (broĢür) yayınlanmıĢ olup bunların %70‘ini Kazan Türkçesinde olan yayınlar teĢkil ediyordu. Sovyet devrinde ise Tatarca kitap neĢriyatına büyük darbe vuruldu. 1965‘te 230. 1970‘te 195. 1975‘te 179. 1980‘de ise baskı adedi 2.156.800 olan ancak 183 kitap ve broĢür basılmıĢtı. BaĢka bir ifade ile 70 yıl önce Tatarlar kendi kısıtlı imkanları ile yılda takriben 600 kitap neĢir edebilirken ve Sovyet iddiasına göre, tahsil oranının çok yükseldiği bu devirde, devletin geniĢ imkanlarına rağmen yılda 180 civarında yani 97 %65 daha az kitap yayınlanmaktadır. Zaten ana dilinde yayın adı altında rejimin ilk 40 yılında yayınlanan kitapların %63‘ünü Rusçadan, %4,5‘ni diğer dillerden yapılan tercümeler teĢkil ediyordu. Ancak %32,5‘i telif eserlerdi. Din Bir insanı, insanlar topluluğu olan milleti incelerken onun manevî desteği olan inancına gereken ehemmiyeti vermez isek yapacağımız tahlilde hatalı oluruz. Milleti millet yapan faktörler arasında dil faktörü baĢta gelmekle beraber, din faktörü de mühim yer tutar, iĢte bu noktadan baktığımızda genelde eski Sovyetler Birliği‘nde inanç hürriyetinin kısıtlanmıĢ olduğunu görürüz. Tatarların asırlar boyu RuslaĢmasına büyük engel teĢkil eden Ġslamiyet 1917 ihtilalinden sonra büyük darbeye uğradı. Gerçi eski Sovyet anayasasında dindar olmak bir suç unsuru olarak kabul edilmemekle beraber, ateist ideoloji ve politikası, ateizm propagandası için her türlü imkanı sağladığı halde dini yaĢatma ve yaymayı tamamen kısıtlamıĢtı. 1917 yılında Tataristan‘da 2.223 cami ve 3.683 resmi imam mevcuttu. 1931‘de camilerin sayıĢı 2.000‘e ve imamlar 3.600‘e, 1941‘de camilerin sayıĢı 220‘ye ve imamların sayıĢı 250‘e indirildi. Daha sonra ise bütün Tataristan‘da ancak 17 cami mevcudiyetini korudu. Milyonluk baĢkent Kazan‘da ise (bunların takriben %50‘sini Tatarlar teĢkil eder) ancak bir cami ibadete açıktı. Rus yönetimi dört asır boyunca Kazan Tatar Cemiyeti‘nin ana dayanağı olan Ġslamiyet‘i ortadan kaldırmak için akla gelen her türlü baskıyı uygulamasına rağmen Tatarlar Müslüman olarak kalmak için olağanüstü bir kabiliyet geliĢtirdiler. Çarlık Rusyası‘nın Tatarları HıristiyanlaĢtırmak için yaptığı son teĢebbüse (III. Aleksandr döneminde) Tatar aydınları ―cedid‖çilik (modernleĢtirme) hareketi ile cevap verdiler. Bu Ġslamiyet‘i muhafaza için Müslüman liderlerinin dinî ve teknik geliĢmeyi desteklemeleri modern dünyada örneğine rastlanmayan bir hareketti. 1917 ihtilalinden önce Tatarlar Ġslam dünyasında eğitim ve ilahiyat sahasında en ileri durumda idiler. Bu liberal islamî cereyan 1930‘lu yıllara kadar hayatiyetini muhafaza edebildi, ancak bundan sonra baskılara dayanamadı. Gene de bugün Ġdil-Ural bölgesi halkları (Tatar-BaĢkurtlar) Ġslamiyet‘e bağlı kalmıĢlardır. 1970‘lerde halkın %50‘si Ģöyle veya böyle Ġslamiyet‘e olan inancını belirtmiĢti. Bunların %20‘sini dinlerine çok sıkı bağlı olanlar teĢkil ediyordu. Ġdil-Ural‘da Ġslamiyet Orta Asya‘ya nazaran daha az Ģekilcidir, fakat Ģehirlerde bilhassa Slav üstünlüğünün olduğu yerlerde, Ġslamiyet kaybolmaya yüz tutmuĢtur. Ġslamiyet resmî olarak ―Sovyetler Birliği Avrupa Bölümü ve Sibirya Müslümanları Ruhanî Ġdaresi‖ kontrolü altındadır. Bu dinî idarenin merkezi Ufa olup, müftülüğünü Talat Taceddin yapmakta idi. (1980‘den beri), muavini Faizurrahman Sattar (ov)‘du. Yayın faaliyeti yoktu. Ancak 1984‘te ihtilalden sonra ilk defa olarak bir Kur‘an basılabilmiĢtir (Ġhtilalden önce genelde dinî yayınların hemen hepsi Kazan‘da basılırdı). Ġbadete açık olan cami ve mescitlerin sayısı yüz civarında olması gerekir. Fakat ekserisi küçük köy mescitleridir. Müftülüğün idaresi altında bölgede 20‘nin üstünde cami olduğu tahmin edilmektedir. Tesbit edilebilenler Ģunlardır: (1980‘de) Moskova, St. Petersburg, (Leningrad), Rostov, Kazan, Ufa, Nijni Novgorod (Gorkiy), Orenburg, Çilebi, Astrahan, Saratov, Omsk, Çistapol, Ġjevsk, ĠĢimbay, Novosibirsk, Bügülme, Ġrkutsk, Magnitogorsk, Samara (KuybiĢev), Tatarsk (Novosibirsk Oblast), Kargalı (Orenburg Oblast), Zelenodolsk (Tataristan), Starye Urgan (Tatar MC), Sterlitamak (BaĢkurt MC), Zagitiak (BaĢkurdistan) ve Oktyabirski köyü (BaĢkurdistan) camileri. Son 98 yıllarda ise camilerin sayısı çok artmıĢtır. Tataristan‘ın kendi müftülük teĢkilatı mevcut olup, Ġslam Üniversitesi de açılmıĢ bulunmaktadır. Din eğitimi için Tatarlar, Özbekistan‘daki medreselere gitmek zorundaydılar. Buradaki talebelerin sayısı 15-20 arasındadır diye tahmin edilmekteydi. Ġhtilalden önce NakĢibendi tarikatı mühim rol oynamıĢsa da 1924‘ten sonra kaybolmuĢa benzemektedir. 1948 ile 1970 arasında Tatarca 65 din aleyhtarı kitap yayınlanmıĢtır. SSCB‘nin her yerinde olduğu gibi burada da her yıl çok sayıda din aleyhtarı konferanslar verilerek ateizm faaliyetleri yürütülmekteydi. Tabii ki, 70 yıllık Sovyet rejimi döneminde devlet dine karĢı mücadelesinde baĢarılı olmuĢ, dindarların sayısını bir hayli azalmıĢtır. Fakat her Ģeye rağmen din faktörü Tatarlarda mühim bir unsur olarak yaĢamaktadır. Yuvalardan baĢlayarak ta üniversite sıralarına kadar yapılan yoğun ateizm propagandası kendisini Müslüman olarak belirtenlerin sayısını azaltmakla mühim baĢarılara ulaĢmıĢtır. Fakat gene de, halkın %40-50‘si Ġslami Ģartlara göre yaĢamasalar da, bütün farzları yeri ne getirmeseler de kendilerini Müslüman olarak kabul etmektedirler. Ġdil-Ural bölgesinde Ġslamiyet‘in tekrar güçlenmeye baĢladığını gösteren bir takım emarelere Sovyet döneminde de rastlamaktaydık. Mesela, 1973 yılında Tataristan‘da ancak 13 cami ibadete açıkken bu rakam 1986‘da 20‘yi geçmiĢti. Sovyet döneminde ilk defa olarak Kuran‘ın Kazan‘da basılması da rejimin Ġdil-Ural‘daki dindarlara bir jesti olarak kabul edilebilirdi. Bundan önce Kur‘an altı kere basılmıĢ (1957, 1960, 1969, 1970, 1976 ve 1977), fakat baskılar hiçbir zaman Kazan‘da gerçekleĢmemiĢti. Ġslamiyet‘in tesirinin veya dindarların sessiz baskılarının arttığını gösteren diğer bir husus da belki Ģimdiye kadar bahsi edilmeyen son Müftü Rizaeddin Fahreddin (1859-1936) hakkında yeniden neĢriyata baĢlanması oldu. Dinî serbetinin artması neticesinde 1990 yılının sonlarında Tataristan‘da 80 dinî mahalle oluĢmuĢ ve Kazan‘da 7 cami ibadete açılmıĢtı. Ufa‘da bir medrese dinî eğitime baĢlamıĢtı. Halkın dinî ihtiyaçları artmakla birlikte Ġslam dinini gereği gibi bilen, imamlara ihtiyaç vardır. Halkın belli bir kesiminde 60-70 yıl yasaklanmıĢ olan dine ilgi artmıĢtır. Yeni kurulan dinî mahallelerin gayreti ile açılan mescit ve camilerde din dersleri verilmeye baĢlanmıĢtır. 11 Haziran 1992‘de Kurban Bayramı 70 yıldan sonra ilk defa resmi bayram ilan edilmiĢtir. Dinî yayınlar üzerinden yasaklar kalkmıĢ ve serbestçe dağıtılmaya baĢlamıĢtır. 20 Temmuz 1992‘de Tataristan‘ın Yar Çallı Ģehrinde, üç yıldan beri inĢa edilmekte olan, BDT‘nin en büyük camii ibadete açılmıĢtı. Son yıllarda dördü Tataristan, dördü BaĢkurdistan ve biri Moskova‘da olmak üzere dokuz medrese faaliyete geçmiĢtir. Son zamanlarda 250 ‗den fazla yeni cami ibadete açılmıĢ bulunmaktadır. CumhurbaĢkanı Mintimir ġeymiyev‘in inisiyatifi ile Kazan Kreml‘inde (yani Süyümbike minaresinin bulunduğu tarihi surlar içinde) çarlık döneminde inĢa edilen kiliselere nazire olmak üzere, Kazan Hanlığı‘nın iĢgali esnasında Ruslar tarafından yıkıldığı var sayılan Kul ġerif Camii yeniden inĢa ettirilmiĢ bulunmaktadır. Kısacası Tataristan‘da dini hayatta bir canlanma söz konusudur. 99 MiĢer Tatarları / Dr. Ercan Alkaya [p.58-63] DR. ERCAN ALKAYA Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Türk milleti tarihin tanıdığı en eski ve en soylu milletlerden biridir. Bu millet bugün Balkanlar‘dan Büyük Okyanus‘a, Kuzey Buz Denizi‘nden Tibet‘e uzanan geniĢ bir coğrafyada yaĢamaktadır. Türk dünyası denilen ve Türklerin tarih boyunca yaĢadığı bu coğrafya, 20-90 doğu boylamları ile 33-65 kuzey enlemleri arasında yer alır. Bu alan, kuĢ uçuĢu, doğudan batıya 6-7 bin, kuzeyden güneye 3 bin kilometredir. Yukarıda kabaca sınırları belirtilen bu alan içinde Çin, Moğolistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Moldavya, Romanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan, Suriye, Irak, Ġran, Tacikistan, Afganistan, Polonya, Litvanya gibi yabancı ve Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan gibi Türk ülkelerinde Türkler yaĢamaktadır.1 Dünyanın en hareketli milletlerinden biri olan Türklerin coğrafyası, tarih boyunca durmadan değiĢmiĢtir. Dolayısıyla Türk dilinin yayılma alanları da bu hareketliliğe bağlı olarak bazen geniĢlemiĢ bazen daralmıĢtır. Türk dilinin tarihî yayılma alanları, bugünden daha geniĢtir. Günümüzde bu alan biraz daralmıĢtır. Ancak yine de Türk dili dünya dilleri arasında konuĢulduğu coğrafyanın büyüklüğü bakımından birinci, ana dili olarak üçüncü ve en çok konuĢulan dil sıralamasında beĢinci sıradadır. Bütün bu alanda Türk nüfusu yer yer farklı yoğunlukta bulunmakta ve farklı lehçelerle konuĢmaktadırlar.2 Bugünkü Tatar Türkçesinin temsilcileri olan Tatar Türkleri gerek nüfus, gerek, siyasî ve gerekse kültürel bakımdan Türk dünyasının en önemli boylarından birisidir. Türk dünyası ana hatlarıyla Kuzey, Doğu ve Batı Türklüğü diye üçe ayrılır. Kuzey Türklüğünün en önde gelen boyu ise Tatar Türkleridir. Günümüzde Tatar adı hem Kazan Tatarları için, hem de Kırım Tatarları için kullanılmaktadır. Çarlık Rusyası devrinde hemen hemen bütün Türkler için bu ad kullanılırken, bugün bu adın kapsamı daralmıĢ olup, Orta Ġdil ve Ural boyu Tatarları (Kazan Tatarları, MiĢer Tatarları, KreĢin Tatarları vb.), Kırım Tatarları, Sibirya Tatarları (Tura, Tümen, ĠĢim, Yalutor, ĠrtiĢ, Tobol, Tara, Buhara, Çat, Arinsk, Baraba, Tomsk) için Tatar adı kullanılmaktadır.3 Tatar grupları içerisinde en çok bilinenleri Kazan ve Kırım Tatarlarıdır. Bugün Kırım Türkleri kendilerini Kazan Tatarlarından ayırmak için ―Kırım Tatarı‖ adını kullanırken, Kazan Tatarları doğrudan kendilerini Tatar diye adlandırmaktadırlar. 4 Tatar adı ilk kez Orhun abidelerinde, Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarında Otuz Tatar ve Tokuz Tatar Ģeklinde geçer. Bu ad, Çin kaynaklarında ise ―Tata‖ Ģeklinde görülür. Daha sonraları, Cengiz Han‘ın idaresi altında bulunan bütün Moğol, Mançu ve Türk kavimleri Tatar olarak adlandırılır.5 Yakın döneme kadar ise Ruslar, Avrupa Rusyası‘nda yaĢayan bütün Türk soylu Müslümanlara, Batılı araĢtırmacılar da Türkistan ve Karadeniz‘in kuzeyinde yaĢayan Türklere Tatar demiĢlerdir.6 Bugün ise Tatar denince daha çok Ġdil-Ural bölgesinde yoğunlaĢmıĢ olan Kazan Tatarları akla gelmektedir.7 100 Tatar Türklerinin yarısından fazlası Ġdil-Ural bölgesinde bulunmaktadır. Günümüzde coğrafi bir tabir olarak kullanılan Ġdil-Ural bölgesi, Türk nüfusunun (özellikle Tatar Türklerinin) yoğun olarak yaĢadığı bir bölgedir. Ġdil-Ural bölgesi Ġdil boyu Türk Bulgar Devleti‘nin (8-14. yüzyıl), Altınordu Devleti‘nin (1315. yüzyıl) ve bunların varisi olan Kazan Hanlığı‘nın (1437-1552) sahasını kaplamakta olup, bugün bu bölgede Türk, Fin ve Rus halkları yerleĢmiĢ bulunmaktadır. Ġdil-Ural bölgesinde Ģu anda Rusya Federasyonu‘na bağlı üç Türk cumhuriyeti (ÇuvaĢistan, Tataristan, BaĢkurdistan), üç Fin cumhuriyeti (Mari, Udmurt ve Mordvin) ile on idari bölge (oblast) yer almaktadır.8 Bugün Tatar adını taĢıyan Türk boylarını beĢ grupta toplamak mümkündür. Bu gruplar Ģu Ģekilde gösterilebilir: I. Ġdil-Ural Tatarları a. Kazan Tatarları b. MiĢer Tatarları c. Kasım Tatarları d. KreĢin Tatarları e. Tipter Tatarları II. Astrahan Tatarları a. Yurt Tatarları b. Nogay c. KaragaĢlar III. Sibirya Tatarları a. Baraba Tatarları b. Tomsk Tatarları c. Tobol Tatarları d. Tümen Tatarları e. ĠĢim Tatarları f. Yalutorovski Tatarları g. Tara Tatarları IV. Kırım Tatarları a. Nogaylar (Çöl Tatarları) b. Tatlar (Yalı Boyu Tatarları) c. Üskütler d. Dobruca Tatarları 101 V. Litvanya ve Polonya Tatarları9 Tatar Türkleri‘nin etnik teĢekkülünde ilk tabakayı, Bulgar Türkleri meydana getirmektedir. Atilla‘nın 453‘te ölümünden sonra, Hunlar baĢta Bulgar Türkleri olmak üzere bazı Türk boyları ile birleĢerek Kuzey Kafkasya ve Karadeniz‘de Bulgar adıyla bir devlet kurmuĢlardır. Bu devletin VI. yüzyılda yıkılmasından sonra, Don-Kuban sahasındaki Bulgarlar, doğudan gelen Avar, Sabir ve Hazarların tazyiki ile üç kısma ayrılırlar. Söz konusu Bulgarların bir kısmı batıya çekilerek Tuna Bulgarları adını alır; bir kısmı Kafkaslar‘a doğru giderek burada baĢka kavimlerle karıĢır; diğer bir kısmı ise, Ġdil boyunca ilerleyerek Kama civarına yerleĢirler. Bugünkü Kazan Türklerinin etnik teĢekkülünde ilk tabaka, Avarlarla birleĢerek Orta Ġdil ve Kama nehri civarına gelen, iĢte bu Bulgar Türkleridir. Ayrıca daha önce (M.S.VII) bu bölgeye gelen Hazar Türkleri ile sonradan gelen KıpçakKuman Türkleri birleĢip diğerleriyle kaynaĢması ve Ġdil-Kama Bulgarlarının da asimile edilmesiyle bölgenin etnik yapısı tamamlanmıĢtır.10 Bugün Ġdil-Ural Tatarları içerisinde Kazan Tatarlarından sonra ikinci büyük Tatar grubu MiĢer Tatarları oluĢturmaktadır. MiĢerler, yaĢadıkları bölgelere göre; Kuzey, Güney, Simbir, Batı-Ural ve Kuzeydoğu MiĢerleri diye beĢ alt gruba ayrılırlar.11 MiĢerler Gorkiy, Tambov, Penza, Ulyanovsk, Saratov, Volgograd, Ryazan, Orenburg bölgelerinde, çoğunlukla Mordva, Tataristan, BaĢkurdistan Cumhuriyetlerinde yaĢamaktadırlar. Diğer cumhuriyetlerde, Özbekistan‘da, Kazakistan‘da, Kırgızistan‘da, Türkmenistan‘da, Azerbaycan‘da ve Moskova, Leningrad gibi büyük Ģehirlerde yaĢayan Tatarların da çoğu MiĢer Tatarlarıdır.12 Bugün Finlandiya‘da yaĢayan Tatarların tamamına yakını da MiĢer Tatarlarıdır.13 Bunların çoğunluğu eski Nijninovgorod eyaletinin Sirgaç köyünden Finlandiya‘ya göç etmiĢlerdir.14 Finlandiya‘daki Tatarların sayısı 1000 kadardır.15 MiĢer Tatarlarının oluĢumunda; Altınordu Türkleri, Kıpçak, Bulgar, Nogay ve Türk-Ugorlarının etkili olduğu görüĢü ağırlık kazanmıĢtır. Altınordu döneminde ―Mogar-MeĢera‖ adlarının kullanıldığı bilinmektedir. Türk Ugorlardan olması muhtemel Burtas halkının topraklarına Bulgar Türklerinin ve daha sonra Altınordu döneminde Kıpçak ve Nogay Türk boylarının yerleĢmeleriyle MiĢer Tatarları Ģekillenmeye baĢlar. MiĢerlerin asıl oluĢumu ise XIV-XVI. yüzyıllarda Kasım Hanlığı yönetiminde gerçekleĢir.16 1445-1681 yılları arasında varlığını sürdüren Kasım Hanlığı‘nın baĢkenti olan Kasım Ģehrinin Rusça adı da, Rus kaynaklarında ―MeĢçerskiy Gorodok‖ yani ―MiĢerlerin Ģehri‖ olarak geçmektedir.17 XVI. yüzyılın ikinci ve XVII. yüzyılın birinci yarısında büyük göçler yaĢayan MiĢer Tatarları, iyice kaynaĢmıĢ ve Ġdil nehrinin sağ kıyısında Kama nehri bölgesine ve Ural eteklerine yerleĢmiĢtir.18 MiĢerler, Tatar halkının Ģekillenmesinde rol oynayan en büyük gruplardan birisidir. Bununla birlikte onların BaĢkurtlar, Ruslar, Mordvalar vb. halkların oluĢumuna katkıda bulunmuĢ olmalarından dolayı da etnik kökenleriyle ilgili birçok farklı görüĢ ortaya atılmıĢtır. Dil, din, örf, adet ve kültür bakımından MiĢer Tatarlarıyla Kazan Tatarları arasında herhangi bir ayrım yapmak oldukça güçtür. Bu iki Türk boyunun aynı milletin mensubu olan iki kol olarak görmek gerekir. Fakat Sovyet Rusya‘nın uyguladığı ―böl-parçala-yönet‖ siyasetine uygun olarak aynı kökene mensup Türk boylarının, ayrı kökenlere dayandırılmasının bir sonucu olarak MiĢerlerin kökeni üzerinde de farklı görüĢlerin ortaya atıldığı görülmektedir. 102 XIX. yüzyılın ikinci yarısında V. Velyaminov-Zernov MiĢer Tatarlarının kökenini, çok eskiden Oka nehri havzasında yaĢayan Fin kökenli Mordvalara dayandırır. Zernov‘a göre bu bölgelerde yaĢayan Fin kökenli ―MeĢçera (Moçar, Mojar)‘ların TatarlaĢması sonucunda MiĢer Tatarları meydana gelmiĢtir.19 Hiçbir bilimsel delili olmayan bu fikri, daha sonra V. Radloff, A. F. Mojarovskiy, S. P. Tolstov, B. A. Kuftin gibi ünlü bilginler de destekleyip geliĢtirmeye çalıĢmıĢtır. 20 S. P. Tolstov MiĢerlerin Fin değil, Ugor kökenli oldukları görüĢünü ortaya atar. Macaristan Macarları da bu ırkın bir dalıdır. Tolstov‘un bu görüĢüne B. A. Kuftin de katılır. Kuftin, MiĢer ve Mojar terimlerinin Macar kelimesinden geldiğini söyleyerek ―MeĢçera‖ diye bir kabilenin varlığını kabul etmez ve bu yönüyle Zernov ve Tolstov‘dan ayrılır. Kuftin‘e göre eski MeĢçera kabileleri TatarlaĢmıĢ kabileler değildir. Çünkü tarihi kaynaklarda ―MeĢçera‖ diye bir isme rastlanmaz. 21 Macar bilginlerinin görüĢüne göre de, MiĢerler Macar kökenli olup ilk zamanlarda Macarca konuĢmuĢlardır. Yalnız Ġdil boyundan Ģimdiki Macaristan‘a göçen Macarlar öz dillerini korumuĢlardır. Ġdil boyundakiler ise, BulgarTatar etkisiyle TürkleĢerek Türkçe konuĢmaya baĢlamıĢ ve MiĢer Tatarlarına dönüĢmüĢlerdir.22 MiĢerlerin Fin veya Macar kabilelerinden geldiğine dair görüĢler tek taraflı ve hatalıdır. Bu görüĢler ortaya atılırken MiĢer Tatarlarının konuĢtuğu dil göz önünde tutulmamıĢtır. Çünkü bugün MiĢer Tatarlarının konuĢtukları dilde Fince ve Macarca kelimeler görülmemektedir. Tam tersine MiĢerler üzerinde geniĢ araĢtırmalar yapan G. Ahmerov, MiĢer ağında pek çok Türkçe arkaik kelimenin olduğunu ortaya koyar.23 Ahmerov ayrıca, ―eğer MiĢerler önceleri Macar olup, daha sonra Türkçeyi Bulgar-Tatarlardan almıĢ olsalardı, onların dili kuzey Türk lehçelerine değil, BulgarTatarlarının diline benzerdi‖24 diyerek bir gerçeği ortaya koymuĢtur. Bu da, MiĢerlerin Fin ve Macar kökenli değil, Türk soylu olduklarının bir göstergesidir. Son yıllarda yapılan araĢtırmalarda da MiĢerlerin gerek dil ve antropolojik tip olarak, gerekse maddi ve manevi kültür bakımından en çok Kazan Tatarlarıyla benzerlikler gösterdiği ortaya konulmuĢtur. MiĢer kültürünün Kazan Türklerine çok yakın hatta aynı olması bu iki Türk boyunun aynı kökene dayandığının bir iĢaretidir. MiĢer Tatarları ve Kazan Tatarları, Bulgar, Kıpçak ve Hazar Türklerinin katkısı sonucunda ĢekillenmiĢ Türk boylarıdır. MiĢer kültüründe bazı Fin ve Mordva tesirlerinin görülmesi aynı coğrafyada yaĢamanın getirmiĢ olduğu bir mecburiyetin sonucudur. Kazan Tatarları, Ruslardan kısmen etkilenmiĢken Mordva kabileleriyle aralarında herhangi bir etkileĢim görülmez. Oysa MiĢerler arasında Rusların ve Mordvaların etkisi görülmektedir. Fakat MiĢerlerin kökeni Kazan Tatralarıyla aynı kökene dayanır.25 ―MiĢer‖ ismi üzerine uzun uzadıya duran Zekiyev, bu addan hareketle hem MiĢer ismini Türkçeye, hem de MiĢerleri Türk kökenine dayandırmaktadır. Zekiyev‘e göre MiĢer adı ―MiĢe+er‖ kelimelerinin birleĢmesinden oluĢmaktadır. Bilindiği üzere,-ar,-er,-ur kelimesiyle biten isimler Türkçe konuĢan kabileleri adlandırmak için çok eskiden beri kullanılmaktadır. Tat-ar (yabancı veya aĢağı kabile kiĢileri), Av-ar (Avar, av ile uğraĢan kiĢiler), Utrug-ur (göçebe olmayan, yerleĢik kiĢiler), Uyug-ur (Uygur, toplanmıĢ, birleĢmiĢ kiĢiler), Su-ar (Suvar, su kiĢileri), Bolag-er (Bulgar, ırmak kiĢileri), Akatser (Ağaçeri, orman kiĢileri) vb. MiĢer isminin de, diğerlerinde olduğu gibi, son bölümü; er (erler, kiĢiler) kelimesinden oluĢur. 103 MiĢer isminin kökü, miĢe (meĢe) kelimesinden gelir. Bu kelime Ģimdiki Tatar ve BaĢkurt lehçelerinde iğneli ağaç, çam, yaĢ çam ağaçlığı anlamında kullanılır. Eski Türkçede meĢe kelimesinin beĢe varyantı orman anlamında kullanılmıĢtır. Azerbaycan Türkçesinde meĢe halen daha orman anlamındadır. Böylece, meĢe-orman, ve MiĢer, orman kiĢileri anlamına gelmektedir. MiĢer adı yerine kullanımları görülen ―Mijer, MeĢçer, Mojar, Maçar, Beçer, Modor, Madır‖ gibi isimler de MiĢer isminin fonetik varyantları olarak kabul edilebilir. Ayrıca bundan hareketle MiĢerlerin totemlerinin de ―ağaç‖ olduğunu söylemek mümkündür.26 Yine Moğol lehçelerinde ―mod, modo‖ kelimeleri ―ağaç‖; ―modta‖ kelimesi de ―ağaçlı‖ anlamına gelmektedir. Demek ki ―ağaç‖ anlamındaki ―miĢe, mije, meĢke, maça, modo, mad‖ varyantları MiĢer isminin ağaçla olan ilgisini ortaya koymaktadır.27 MiĢer sözünün etimolojisi hakkında baĢka görüĢler de vardır. Mesela, P. D. ġestakov bu kelimedeki kökü, Arapça ―madc‖ kelimesine dayandırır ve onun savaĢ anlamına geldiğini söyler. ġestakov‘a göre, Madjar; savaĢ kiĢisi demektir. ―Ġr‖, ―er‖ kelimesiyle biten bütün isimlerin birinci kısımlarının hepsinin de Türkçe olduğu dikkate alınırsa, yalnız MiĢer isminin Arapça olduğunun düĢünülmesi sakıncalıdır. Bundan dolayı MiĢer sözünün etimolojisi yapılırken, orman anlamındaki meĢe kökünün esas alınması gerekir.28 Tatar lehçesi, Türk lehçelerinin tasnifi yapılırken Kıpçak, Kuzey, Kuzeybatı, Tav grubu gibi adları taĢıyan lehçe grupları altında gösterilmiĢtir. Belli baĢlı lehçe tasnifleri içerisinde Tatar ve MiĢer lehçeleri hep aynı grup içerisinde verilmiĢtir. XIX. yüzyılın ortalarında yavaĢ yavaĢ Ģekillenmeye baĢlayan bugünkü Tatar edebî dili, XX. yüzyılın baĢlarında birbirinden çok uzak olmayan ağızların kaynaĢmasıyla sağlam bir Ģekilde oluĢumunu tamamlamıĢtır. Bugünkü Tatar edebî dili üç ağızdan oluĢmaktadır: 1. Orta (Kazan) ağız, 2. Batı ağzı (MiĢer), 3. Doğu ağzı (Sibirya Tatarları). Tatar edebî dilinin oluĢmasında en çok orta ağız ve batı (MiĢer) ağzı etkili olmuĢtur. Doğu (Sibirya) ağzı edebî dilin oluĢumuna doğrudan doğruya katılmamıĢtır. Ancak, genel edebî dile oldukça yakındır. 29 MiĢer ağzı kendi içerisinde on iki alt ağızdan oluĢmaktadır: 1. Sergaç ağzı (Nijnigorod bölgesinde), 2. Çistay ağzı (Tataristan‘da ve Samara bölgesinde), 3. Çüpreli ağzı (Tataristan‘da ve ÇuvaĢistan‘da), 4. Melekes ağzı (Ulyanovski bölgesinde), 5. Hvalıy ağzı (Ulyanovski bölgesinde), 6. Temnikov (Tömen) ağzı (Mordova‘nın kuzeybatısında), 7. Lembir ağzı (Mordova‘nın kuzeydoğusunda), 8. Kuznetski ağzı (Penza, Saratov ve Volgograd‘da), 9. MordvaKaratay ağzı (Tataristan‘da), 10. BaykıbaĢ ağzı (BaĢkurdistan‘da), 11. ġarlık ağzı (Orenburg bölgesinde), 12. Sterletamak ağzı (BaĢkurdistan‘da).30 MiĢer ağzı, kendine has bazı özellikleriyle orta (Kazan) ağzından küçük ayrılıklar gösterir. Bu ağızlar kendi içerisinde ç ağızları ve ts ağızları olarak ikiye ayrılır. Temnikov, Lembir, Kuznetskiy, Hvalıy, Melekes, Mordva-Karatay ve ġarlık ağızları ç grubuna; Sergaç, Çüpreli, BaykıbaĢ ve Sterletamak ağızları da ts grubuna girer. Çistay ağzı ise hem ç, hem de ts ağızlarının özelliklerini taĢımaktadır.31 MiĢer ağzının edebî dilden ayrılan kendine has özelliklerini aĢağıdaki Ģekilde göstermek mümkündür: 1. Edebî dilde a ünlüsünün o önlüsüne yakın Ģekilde söylenerek yuvarlaklaĢması olayı MiĢer ağzında görülmez. Edebî: baolaolar, MiĢer: balalar. 104 2. Edebî dildeki bazı kelime baĢı c ünsüzleri MiĢer ağzında y ünsüzü ile söylenir. Edebî: cir (yer), cin (yen), cilke (omuz), MiĢer: yir, yin, yilke. 3. Edebî dilde kalın k, g ve x ünsüzleri, MiĢer ağzında aynı kalınlıkta telaffuz edilmez. 4. Edebî dildeki ç ünsüzü, MiĢer ağzında ts ünsüzüyle telaffuz edilir. Edebî: pıçrak (kirli), çeç (saç), açık, MiĢer: pıtsrak, tsets, atsık. 5. Arapça kelimelerdeki ayın sesi Edebî dilde g ile telaffuz edilir, MiĢer ağzında ise bu durum görülmez. Edebî: galim, gadet, Gosman, MiĢer: alim, adet, Osman. 6. Edebî dildeki bazı kelimelerde bulunan -y- ünsüzü MiĢer ağzında düĢer. Edebî: kayrı (ağaç kabuğu), sayla-(seçmek), beyle-(bağlamak), koyrık (kuyruk), MiĢer: karı, sala-, bele-, korok. 7. MiĢer ağzında kısmen diftonglaĢma olayı görülür. Edebî: dürt (dört), urman (orman), kolak, MiĢer: düört, uorman, kıolak. 8. Edebî dildeki bazı yuvarlak ünlüler, MiĢer ağzında daralmaya uğrar. Edebî: Ģulay (Ģöyle), on (un), ul (oğul), söt (süt), MiĢer: Ģılay, ın, ıl, sit. 9. Edebî dilde buyı (boyu/boyunca) olarak kullanılan edatın yerine MiĢer ağzında kata (boyu) edatı kullanılmaktadır. Edebî: tön buyı (gece boyunca), köz buyı (güz boyunca), cey buyı (yaz boyunca), MiĢer: tön kata, köz kata, yaz kata. 10. Edebî dilde istek çekimi için kullanılan -ası/-esi+kil-ve-makçı/-mekçi+bul-yapıları yerine MiĢer ağzında -gı/-gi+kil-,-ma/-me+kil-ve-ırga/-irge+kil-yapıları kullanılır. Edebî: barasım kile (gitmek istiyorum), barmakçı bulam (gitmek istiyorum), MiĢer: bargım keli, barma kelim, barırga kelim. 11. MiĢer ağzında Ģimdiki zamanın 3. tekil Ģahıs çekiminde fiilin sonuna -dır/-dir bildirme eki getirilir. Edebî: ul kile (o geliyor), ul bara (o gidiyor), MiĢer: ul kiledir, ul baradır. 12. Edebî dilde anlatılan geçmiĢ zaman için -gan/-gen kullanılırken, MiĢer ağzında 1. ve 2. Ģahıslarda -ıp/-ip Ģeklinde görülmektedir. Edebî: barganmın (gitmiĢim), bargansıð, barganbız, bargansız, MiĢer: barıpmın, barıpsıð, barıpbız, barıpsız. 13. Emir çekiminde ikinci tekil Ģahıs ekine MiĢer ağzında -gın/-gin eki getirilir. Edebî: bar (git), kil (gel), MiĢer: bargın, kilgin. 14. -daç (ı) sıfat-fiili yalnız MiĢer ağzında görülür. kilin buldaçı (gelin olacak), koda buldaç (dünür olacak). 15. MiĢer ağzında -uk/-ük eki özel isimlerde küçültme fonksiyonuyla kullanılır. Zahide ve ZeydeZaguk, MörĢide-MörĢuk, Afife-Afuk, Halife ve Halil-Haluk, Hayrulla-Hayruk.32 ġimdiki Tatar edebî dilinin leksik ve fonetik kurallarının orta (Kazan) ağızdan, morfolojik kurallarının MiĢer ağzından, sentaks kurallarının da eski Tatar yazılı edebî dilinden etkilendiği konusunda Tatar dilcileri hemfikirdir.33 Yukarıda verilen örneklere bakıldığında, MiĢer ağzının Oğuzcayla bir ilgisinin bulunduğu görülmektedir. Bu yakınlık, MiĢerlerin önceki devirlerde Oğuz boylarıyla aynı bölgelerde yaĢaması ve 105 komĢuluk iliĢkilerinde bulunmasıyla açıklanabilir. Arap ve Fars kaynaklarına göre MiĢerler VII-VIII. yüzyıllarda Ġdil ve Don nehirlerinden baĢlayarak Roma Ġmparatorluğu‘nun sınırlarına kadar olan yerlerde Peçenekler ve Bulgar kabileleri arasında yaĢamıĢlardır. Bütün kaynaklardan hareketle MiĢerlerin Ġdil çevresinden, Oka ve Sura nehirleri boyunca dizilip, MiĢer düzlüğünden Oka-Don düzlüğüne, Kuzey Kafkasya‘ya ve Karadeniz‘in kuzeyine, Balkanlar‘a kadar olan bölgelere yerleĢip yaĢadığını söylemek mümkündür.34 MiĢer ağzının fonetik sisteminin Oğuzcanın fonetik sistemine yakın olması, MiĢerlerin kökenini Balkan dolaylarına götürmektedir. 35 Ayrıca MiĢer kelimesi semantik bakımdan Ağaçeri ismiyle de aynı anlama gelmektedir. VII-VIII yüzyıllarda Balkanlar‘da, Tuna-Don boylarında Ağaçeri (Akatsir) boylarının yaĢadığı bilinmektedir. VIII. yüzyıldan itibaren Akatsir (Ağaçeri) isminin yerini MiĢer isminin aldığı ve yoğun olarak kullanıldığı görülür. Zaten Arap ve Fars kaynaklarında da MiĢer boyları, Tuna‘dan Ġdil‘e kadar olan bölgelerde gösterilir. Böylece MiĢer ismi anlam bakımından önceki Ağaçerilerle birleĢir. Onlar Tuna, Don, Oka, Sura boylarında yayılmıĢ güçlü kabilelerden birisidir. BaĢtan beri Türk olarak, Türklüklerini Ģimdiye kadar korumuĢlardır. Oğuzlarla da yakınlığı sabit olan MiĢer Tatarları bugün de resmi olarak Tatarların bir kolunu teĢkil etmektedirler.36 MiĢer Tatarlarının bugünkü nüfusu hakkında kesin bir rakam söylemek mümkün değildir. Tatarların toplam nüfusu, 2000 yılı tahminlerine göre, 7.207.005‘tir.37 Bu nüfusun 5.985.899‘u Rusya‘da38 (büyük çoğunluğu Ġdil-Ural bölgesinde), geri kalanı ise (1.221.106) Özbekis tan, Kazakistan, Ukrayna, Tacikistan, Kırgızistan vb. gibi BirleĢik Devletler Topluluğu‘nun değiĢik cumhuriyetlerinde Tatar kolonileri olarak yaĢamaktadırlar. Rusya ve BDT dıĢında Türkiye‘de 100 bin kiĢi, Romanya‘da 25 bin kiĢi, Polonya‘da 5.500 kiĢi, Bulgaristan‘da 5 bin kiĢi, Çin‘de 4.200, ABD‘de 4.000, Finlandiya‘da 1000, Avustralya‘da 500, Danimarka‘da 150 kiĢi, Ġsveç‘te 80 kiĢi, Japonya‘da ise 30 aile kadar Tatar yaĢamaktadır. Bunlar, Almanya, Fransa, Avusturya, Norveç, Kanada, Arabistan, Mısır ve Afganistan‘daki Tatarlarla birlikte yurtdıĢı Tatar diasporasını oluĢturmaktadırlar.39 Böylece bütün Tatarların nüfusu 7 milyon 500 bine yaklaĢmaktadır. MiĢerler 1926 yılında Rusya‘da yapılan nüfus sayımında diğer Tatarlardan ayrı olarak yazılmıĢ ve toplam sayıları 242.640 olarak kaydedilmiĢtir. Bunlardan 135.960‘ının da (%56) BaĢkurdistan Öz. SSC‘de olduğu belirtilmiĢtir.40 Daha sonra yapılan nüfus sayımlarında MiĢerler Tatarlarla birlikte yazılmıĢlardır. Yusuf Dönmez, 1995 verilerinden hareketle, MiĢer Tatarlarının bugünkü nüfusunu 1.100.000 olarak vermektedir.41 Daha önceki dönemlerde kendilerini ―MiĢer‖ veya ―Müslüman‖ olarak adlandıran MiĢerler, sonradan kendilerini Tatar olarak isimlendirmeye baĢlamıĢlardır. Önceleri Tatarların milli bayramlarından olan Sabantoy ve Cıyın bayramlarını kutlamayan MiĢerler, bugün bu bayramları kutladıkları gibi ―MiĢer‖ adını Tatar kimliğinden sonra bir alt kimlik olarak kabul etmektedirler.42 Tatar Türklerininin yalnız %25‘i bugün kendi adlarını taĢıyan Tataristan Cumhuriyeti‘nde yaĢamaktadırlar. %75‘i ise, Tataristan Cumhuriyeti‘nin de yer aldığı Ġdil-Ural bölgesinde, bağımsız Türk cumhuriyetlerinde, BDT‘de, Rusya federasyonunun değiĢik bölgelerinde,43 Avrupa‘da, Amerika‘da, Çin‘de, Japonya‘da vs. gibi yerlerde yaĢamaktadırlar. Kısacası bugün dünyanın her yerinde Tatar Türklerine rastlamak mümkündür. Tatar Türklerinin bir arada olmayıp dağınık Ģekilde yaĢamalarının çeĢitli sebepleri vardır. 1552 yılında Rusların eline düĢen ilk Türk ülkesi olan Kazan 106 Hanlığı‘nın varisi olan Tatar Türkleri bugüne kadar Rusların ağır zulmüne ve sürgün politikalarına maruz kalmıĢlardır. Bazen düĢman elinden kurtulmak için ülkelerini terketmeye mecbur olmuĢ, bazen de Rus hükümetleri tarafından sürülmüĢlerdir. XX. yüzyıldan itibaren de, ekonomik Ģartların elveriĢsizliği, rejim baskıları, iç savaĢlar, açlık, Stalin terörü gibi sebeplerden dolayı birçok Tatar Türkü yurtlarını terketmiĢtir.44 Bugün dünyanın birçok yerinde bulunan Tatarların önemli bir kısmı MiĢer Tatarıdır. Ancak MiĢer Tatarlarının kesin nüfusu hakkında bir rakam vermek yanıltıcı olabilir. Zira, resmi rakamlara göre Tatar Türklerinin nüfusu bugün 7.500.000 civarında verilirken, bazı iddialara göre 20 milyonun üzerindedir.45 Ancak MiĢer Tatarlarının, Ġdil-Ural Tatarları arasında Kazan Tatarlarından sonra ikinci büyük grubu oluĢturduğu düĢünülürse Tatar nüfusu içerisinde önemli bir orana sahip oldukları anlaĢılabilir. YaklaĢık 450 yıldır Rus hakimiyeti altında bütün maddi ve manevi varlıkları yağmalanmıĢ olan Tatar Türkleri herĢeye rağmen bugün Türk dünyasının en önemli temsilcilerinden biri olarak varlıklarını devam ettirmektedirler. MiĢer Tatarları da büyük Türk dünyasının Tatar grubu içerisinde varlığını sürdüren ve geçmiĢin aksine Tatar adını benimseyerek Tatar Türklüğü içerisinde yerini almıĢ olan önemli bir Türk boyudur. 1 Ahmet Buran-Ercan Alkaya, ÇağdaĢ Türk Lehçeleri, Akçağ Yay., Ankara 2001, s. XV. 2 Ahmet Buran-Ercan Alkaya, a.g.e., s. 30. 3 A. X. Xalikov, Kim Biz-Bolgarlarmı, Tatarlarmı?, Kazan 1992, s. 23. 4 Nadir Devlet, ÆağdaĢ Türkiler; DoğuĢundan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ek cilt, Ġstanbul 1993, s. 226. 5 P. Jyrkankallio, ―Günümüzdeki Türk Kavimlerine Umumi Bir BakıĢ‖, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları (Çev. Kemal Aytaç), Gündoğan Yay., Ankara 1992, s. 29. 6 Nevzat Özkan, Türk Dünyası Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat, Geçit Yay., Kayseri 1997, s. 143. 107 7 Ahmet Temir, ―Tatar‖ maddesi, Ġslam Ansiklopedisi, C. 12- I, Ġstanbul 1979, s. 56. 8 Ali Yiğit, Türk Êlkeleri ve Türklerin YaĢadıkları Bölgelerin Coğrafyası, TĠSAV Elazığ ġubesi Yay., Elazığ 2000, s. 32. 9 Tasnif için bkz. Yakup Deliömeroğlu, Tatarlar ve Tataristan, Avrasya Kalkınma Derneği Yay., Ankara 1997, s. 17; Nadir Devlet, a.g.e., s. 226-227; Shirin Akiner, Sovyet Müslümanları, Ġstanbul 1995, s. 51-92. 10 Fatma Özkan, ―Kazan Tatarları‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı II), S. 16, s. 1446; Ahmet Temir, a.g.m., s. 56-57. 11 Yakup Deliömeroğlu, ―Tatarlar ve Tataristan‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı II), S. 16, s. 1435. 12 M. Z. Zekiyev, Tatar Xalkı Tilinið Barlıkka Kiliwi, Kazan 1977, s. 167. 13 Nadir Devlet, MiĢerler, Kazan Dergisi, Yıl: 3, S. 10 (Aralık 1973), s. 22. 14 P. Jyrkankallio, a.g.m., s. 31. 15 Naile Binark, ―Finlandiya‘da YaĢayan Kazan Türkleri‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı II), S. 16, s. 1483. 16 Yakup Deliömeroğlu, Tatarlar ve Tataristan, Avrasya Kalkınma Derneği Yayınları, Ankara 1997, s. 22. 17 Ahmet Temir, ―Kasım Hanlığı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. I, TKAE Yay., Ankara 1992, s. 417-419. 18 Yakup Deliömeroğlu, a.g.e., s. 22. 19 R. G. Muhamedova, ―K Probleme Etnogeneza Tatar- MiĢarey‖, Tatarica (Studia in Honorem Umar Daher), Vammala 1987, s. 242-243. 20 M. Z. Zekiyev, a.g.e., s. 168. 21 R. G. Muhamedova, a.g.m., s. 243. 22 F. S. Safiyullina-M. Z. Zekiyev, Xezirgi Tatar Edebi Tili, Kazan 1994, s. 15. 23 R. G. Muhamedova, a.g.m., s. 243-244. 24 F. S. Safiyullina-M. Z. Zekiyev, a.g.e., s. 15. 25 R. G. Muhamedova, a.g.m., s. 245-251. 26 M. Z. Zekiyev, a.g.e., s. 169-170. 27 M. Z. Zekiyev, Törki-Tatar Etnogenezı, Kazan 1998, s. 295. 108 28 M. Z. Zekiyev, Tatar Xalkı Tilinið Barlıkka Kiliwi, s. 170- 29 F. S. Safiyullina-M. Z. Zekiyev, a.g.e., s. 17. 30 M. Z. Zekiyev-F. A. Ganiyev-K. Z. Zinnetullina, Tatar 171. Grammatikası, C. I, Kazan 1998, s. 37. 31 H. B. Kubratov, L. T. Mahmutova, L. P. Smolyakova, E. R. TeniĢev, Sovremennıy Tatarskiy Literaturnıy Yazık, Moskova 1969, s. 9-10. 32 H. B. Kubratov, L. T. Mahmutova, L. P. Smolyakova, E. R. TeniĢev, a.g.e., s. 10-11. 33 F. S. Safiyullina-M. Z. Zekiyev, a.g.e., s. 18. 34 M. Z. Zekiyev, Törki-Tatar Etnogenezı, Kazan 1998, s. 296. 35 M. Z. Zekiyev-F. A. Ganiyev-K. Z. Zinnetullina, a.g.e., s. 35. 36 M. Z. Zekiyev, a.g.e., s. 296-298. 37 Nadir Devlet, ÆağdaĢ Türkiler; DoğuĢundan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ek cilt, Ġstanbul 1993, s. 179. 38 Nadir Devlet, a.g.e., s. 198. 39 Yakup Deliömeroğlu, a.g.e., s. 16. 40 Shirin Akiner, Sovyet Müslümanları, Ġstanbul 1995, s. 88- 41 Yusuf Dönmez, ―Türk Dünyasının Coğrafyası‖, Yeni Türkiye 89. (Türk Dünyası Ézel Sayısı I), S. 15, s. 61. 42 Yakup Deliömeroğlu, a.g.e., s. 22. 43 Nadir Devlet, ―Türk Dünyasının Demografik ve Ekonomik Yapısına Toplu Bir BakıĢ‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. I, TKAE Yay., Ankara 1992, s. 65. 44 Nadir Devlet, a.g.m., s. 66; Abdullah Battal-Taymas, Kazan Türkleri, TKAE Yay., Ankara 1966, s. 109-111. 45 Yakup Deliömeroğlu, a.g.e., s. 2 Akiner, Shirin, Sovyet Müslümanları, Ġstanbul 1995. 109 Battal-Taymas, Abdullah, Kazan Türkleri, TKAE Yay., Ankara 1966, s. 109-111. Binark, Naile, ―Finlandiya‘da YaĢayan Kazan Türkleri‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı II), S. 16, s. 1483-1487. Buran, Ahmet-Ercan Alkaya, ÆağdaĢ Türk Lehçeleri, Akçağ Yay., Ankara 2001. Deliömeroğlu, Yakup, ―Tatarlar ve Tataristan‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı II), S. 16, s. 1430-1445. –––, Tatarlar ve Tataristan, Avrasya Kalkınma Derneği Yay., Ankara 1997. Devlet, Nadir, ―MiĢerler‖, Kazan Dergisi, Yıl: 3, S. 10 (Aralık 1973), s. 22-24. –––, ―Türk Dünyasının Demografik ve Ekonomik Yapısına Toplu Bir BakıĢ‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. I, TKAE Yay., Ankara 1992, s. 55-101. –––, ÆağdaĢ Türkiler; DoğuĢundan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ek cilt, Ġstanbul 1993. Dönmez, Yusuf, ―Türk Dünyasının Coğrafyası‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı I), S. 15, s. 60-73. Jyrkankallio, P., ―Günümüzdeki Türk Kavimlerine Umumi Bir BakıĢ‖, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları (Çev. Kemal Aytaç), Gündoğan Yay., Ankara 1992, s. 9-40. Kubratov, H. B. -L. T. Mahmutova - L. P. Smolyakova-E. R. TeniĢev, Sovremennıy Tatarskiy Literaturnıy Yazık, Moskova 1969. Muhamedova, R. G., ―K Probleme Etnogeneza Tatar-MiĢarey‖, Tatarica (Studia in Honorem Umar Daher), Vammala 1987, s. 242-253. Özkan, Fatma, ―Kazan Tatarları‖, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Ézel Sayısı II), S. 16, s. 14461451. Özkan, Nevzat, Türk Dünyası Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat, Geçit Yay., Kayseri 1997. Safiyullina, F. S. -M. Z. Zekiyev, Xezirgi Tatar Edebi Tili, Kazan 1994. Temir, Ahmet, ―Kasım Hanlığı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. I, TKAE Yay., Ankara 1992, s. 417419. –––, ―Tatar‖ Maddesi, Ġslam Ansiklopedisi, C. 12-I, Ġstanbul 1979, s. 56-58. Xalikov, A. X., Kim Biz-Bolgarlarmı, Tatarlarmı?, Kazan 1992. Yiğit, Ali, Türk Êlkeleri ve Türklerin YaĢadıkları Bölgelerin Coğrafyası, TĠSAV Elazığ ġubesi Yay., Elazığ 2000. Zekiyev, M. Z., Tatar Xalkı Tilinið Barlıkka Kiliwi, Kazan 1977. –––, Törki-Tatar Etnogenezı, Kazan 1998. 110 –––, -F. A. Ganiyev-K. Z. Zinnetullina, Tatar Grammatikası, C. I, Kazan 1998. 111 BAġKURDĠSTAN CUMHURĠYETĠ Sovyetler Birliği‘nden Sonra BaĢkurdistan ve Rusya / Prof. Dr. Ildus G. Ilishev [p.64-72] PROF. DR. ILDUS G. ILĠSHEV Rusya BilimlerAkademisi Tarih Enstitüsü, UFA Merkezi/Bakurdistan GiriĢ Rusya ve Avrupa arasında doğal bir sınır oluĢturan BaĢkurdıstan Güney Urallar‘da yer alır. 1574‘te kurulmuĢ olan ve 1.1 milyon nüfuslu Ufa Ģehri BaĢkurdıstan‘ın baĢkentidir. Verimli toprakları, büyük alanları kaplayan ormanları ve doğal kaynakları ile meĢhur Baskurdistan Cumhuriyeti‘nin toplam nüfusu 4 milyon civarındadır. Burada yaĢayan insanlar BaĢkurt, Rus ve Tatar kökenlidirler. Yerel dilde ―Kurultay‖ olarak adlandırılan Devlet Meclisi, BaĢkurdıstan Cumhuriyeti‘nin temsil ve yasama organıdır. Cumhuriyetin baĢı CumhurbaĢkanıdır. Rusya‘nın bölgeyi sömürgeleĢtirme süreci, 16. yüzyılda Korkunç Ġvan‘ın Kazan Hanlığı‘nı fethetmesinden sonra baĢlamıĢtır.1 Özgürlükleri ve toprakları ellerinden alınan insanların, kendileri üzerinde hakimiyet kuran bu yeni gücü kendi rızaları ile kabullendiklerini düĢünmek büyük bir saflık olacaktır. BaĢkurt halkının özgürlüklerini kaybetmemek uğruna harcadıkları destansı mücadelenin izleri Rus tarihine kazılarak yazılmıĢtır. Rus kuvvetleri defalarca, BaĢkurt halkının çıkardığı isyanları bastırmak zorunda kalmıĢtır. Rusya‘nın meĢhur tarihçilerinden V. N. Vitevskiy kitabında Ģunları söylemektedir: ―Bu topraklar Rusya‘ya çok pahalıya mal olmuĢtur. Rusya bu toprakları sınırlarına katarken gerek Rus ve gerekse de yabancı bir çok insan bu geniĢ alan için canından olmuĢtur. Neredeyse iki yüz yıldan fazla bir süre, özellikle BaĢgir‘de ve o civarda yaĢayan inatçı yerel halk ile sonu gelmez mücadelelere girmek zorunda kalmıĢtır.‖2 Süregelen isyanların sıklığı ve etkisi Rus tarihçilerinden N. Dubrovin‘i Ģu ifadeyi kullanmaya mecbur bırakmıĢtır. ―Rusya‘ya muhalif ve isyanlara hazır bir kabile. (bespokoinoye i vrazhdebnoye russkomu pravitel‘stvu plemia)‖3 Sık sık karĢılaĢtığı bu isyanlar nedeniyle Rusya, BaĢkurt halkına geniĢ bir otonomi vermek zorunda kalmıĢtır. Rus hükümeti BaĢkurt halkını köleliğe zorlamakta baĢarısız olmuĢtur. BaĢkurtlar 19. yüzyıla kadar otonomilerini korumuĢlar ve kendi kendilerini idare etmiĢlerdir. ―Yiyinler‖ adı verilen bir mecliste her yetiĢkine söz hakkı verilmiĢ ve BaĢkurtlar burada kendilerini doğrudan ilgilendiren meseleleri gündeme getirip çözme yoluna gitmiĢlerdir. Yerel idare ve bölgesel bölünmeler, halk tarafından seçilmiĢ bir lider tarafından daima kontrol altında tutulmuĢtur. Rusların kurmuĢ olduğu adalet mahkemelerinin yanı sıra, BaĢkurtlar kendi meselelerini çözmek için ―aksakallar‖ adını verdikleri Müslüman bir yönetici tarafından idare edilen ve ―gadat hokugı‖ adını verdikleri ―örfi hukuk‖ ile ―adat hokugı‖ dedikleri Ģeriata dayalı bir hukuk sistemi geliĢtirmiĢlerdir. 112 Çarlık yönetiminin ve Ortodoks papazların BaĢkurtları HıristiyanlaĢtırma çabaları her seferinde askeri kuvvetler tarafından geri püskürtülmüĢtür. Bununla birlikte eklemek gerekmektedir ki BaĢkurtlar hiçbir zaman tutuculuk derecesine varacak bir Ģekilde Ġslam‘ı uygulamamıĢlardır. Kadınların toplum içerisinde erkeklerle eĢit haklara sahip olmaları bu iddiayı doğrular niteliktedir. Ayrıca BaĢkurt kadınları hiçbir zaman yüzlerini örten ―paraa‖ ya da ―yaĢmak‖ adı verilen kıyafetleri giymemiĢlerdir. Halkın eğitimi meselesi de bağımsız bir Ģekilde çözüme kavuĢturulmuĢtur. Bölgedeki gençler ―mekteb‖ adı verilen ve imparatorluktan hiçbir mali destek almadan açtıkları okullarda ilk eğitimlerini alırlardı. Bununla beraber Çarlık hükümeti BaĢkurt isyanlarını önlemek için geniĢ çaplı önlemler aldı. Böylece Ġmparatoriçe Anna Ġvonovna‘nın 11 ġubat 1736 yılında verdiği emir ile BaĢkurt köylerinde demirhanelere sahip olmak ve silah bulundurmak yasaklandı. Aynı nedenden dolayı BaĢkurdıstan‘a Çar 10 Nisan 1798 tarihli emri üzerine özel bir askeri birlik gönderildi. Rejimin bu tutumu nedeniyle, bölgenin o günkü durumunu ifade etmek amacıyla ―BaĢkurdıstan‘da etkili bir yönetim için bölgesel sistem‖ söylemi geliĢtirildi. Bu söyleme uygun olarak da BaĢkurdıstan belli baĢlı bazı askeri-idari birimlere bölündü. Konton yöneticisi (starĢina) Genel-Vali tarafından tayin edildi. Yine aynı kanuna uygun olarak daha önceleri Rusya‘nın güneydoğu sınırlarını korumakta olan kiĢilere askerlik zorunlu hale getirildi. Bu askerler Rusya‘nın Avrupalı güçlere karĢı giriĢtiği savaĢlarda kullanıldı. Ne ilginçtir ki BaĢkurtlar askeri görevlerini yerine getirirken bile askeri masrafları kendileri karĢıladılar. Askerde olan BaĢkurtlara BaĢkurdıstan‘ın sınırları içinde seyahat etmek bile yasaklandı. ―Yiyinler‖ meclisinin toplantıları yasaklandı. Bütün bu yasaklamaların nedeni, Çarlık hükümetinin sonunda BaĢkurt halkını sindirmek arzusundan baĢka bir Ģey değildi. BaĢkurdistan Cumhuriyeti‘nin KuruluĢu 1917 yılının ġubat ayında gerçekleĢen Demokratik Burjuva devrimi, BaĢkurt insanlarının bir asırdır hayalini kurdukları ―ulusal devlet‖ arzusunu yerine getirmelerine olanak sağladı. 1917 yılının Temmuz-Ağustos ayları arasında Orenburg ve Ufa‘da toplanan iki BaĢkurt Kurultayı BaĢkurt Bölgesel Konsülü‘nü (Oblastnoye Shuro) seçti. Ve bu konsül bağımsız bir cumhuriyetin kurulmasına karar verdi. Bütün bu çalıĢmaların ideolojik ve siyasi lideri Ahmet-Zeki Velidi Togan idi (O zamanlar Zaki Validov olarak bilinen bu Ģahıs daha sonraları Ġstanbul Üniversitesi‘nde görev almıĢ ve Doğu çalıĢmaları alanında ün yapmıĢ, baĢarılı bir ilim adamıdır). 1917 devriminden sonra bu BaĢkurt ġurası Orenburg, Ufa, Samara, Perm gibi bölgelerin bağımsız birer eyalet olduklarını ve BaĢkurt Cumhuriyeti‘ne bağlandıklarını açıkladılar. Bu karar 17 Kasım 1917‘de her yerde duyuldu ve 22 Kasım 1917 tarihli ―Pravda‖ gazetesinde haber olarak yayınlandı. 8 Aralık 1917 tarihinde BaĢkurt Seçmen Kurultayı Orenburg‘da gerçekleĢtirildi ve kurultay sonrasında politik kararlar verme yetkisi olan bağımsız bir BaĢkurdıstan Cumhuriyeti‘nin kurulması kararı alındı. Bununla birlikte ulusal bir ordu oluĢturulması kararı da alındı. BaĢkurt ordusunun Kolçak Kuvvetlerine (Beyaz Ruslar) ve BolĢeviklere karĢı giriĢtiği önemli mücadeleler sonrasında Lenin hükümeti BaĢkurt Cumhuriyeti‘nin bağımsızlığını kabul etti. 21 ġubat 113 1919‘da BaĢkurt Askeri Kuvvetleri Kongresi‘nde alınan karar ile BaĢkurdıstan‘daki bütün kuvvetler BaĢkurt Geçici Devrimci Komitesi altında toplandı. Lenin Hükümeti ile yapılan anlaĢma BaĢkurdıstan hükümetine geniĢ bir otonomi ve bağımsızlık kazandırmıĢ ve bu sayede içteki ve dıĢtaki sorunların çözümü için önemli adımlar atılmıĢtır. DıĢ ĠĢleri Bakanlığı kurulmuĢ ve en önemlisi de BaĢkurt ordusu da devlet içerisinde yerini almıĢtır. 1919 yılında yapılan anlaĢmanın en önemli özelliği Ģudur ki, Moskova ile iki taraflı güç paylaĢımı Ģeklinde bir anlaĢmaya dayanarak kurulan tek Cumhuriyet BaĢkurdıstan‘dır. Diğer cumhuriyetlerin hepsi merkezin verdiği karar ile kurulmuĢlardır. Mesela 1920‘de, Merkezi Karar Komitesi tarafınca alınan karar uyarınca 27 Mayıs 1920 sonrasında Tataristan Cumhuriyeti‘ne otonomi verilmiĢtir. KuruluĢunun ilk yıllarında BaĢkurdıstan bir çok haktan istifade etmiĢtir: Hukuku uygulama yetkisi BaĢkurdıstan‘ın inisiyatifindeydi, mahkeme iĢlemleri iki dilde de yapılabiliyordu. Ayrıca kültürel teĢekküllere ve eğitim kurumlarına daha fazla haklar veriliyordu. Bu bağlamda ortaokul ve lise düzeyinde eğitim verecek ulusal okul kurma alanında giriĢimlerde bulunuldu. BaĢkurdıstan Cumhuriyeti yasama gücünü oluĢturabilmek için çalıĢmalarda bulundu. Örneğin yüksek devlet organları bağımsız bir devletin temel niteliklerinden biri olan genel af konusunda gerekli adımları attı. Ancak yeni kurulmuĢ olan cumhuriyetin devlet olma yolunda atmıĢ olduğu bu adımlar bir bir kaybedildi. BolĢevik hükümeti 1920‘lerin 2. yarısında yapmıĢ olduğu anlaĢmaya her zamanki gibi sadık kalmayarak maddeleri tadil etmeye baĢladı. Sovyet federalizminin genel eğilimi, cumhuriyetlerin sahip olduğu güçlerin merkezden kaynaklanması yönündeydi. Halbuki BaĢkurdıstan durumunda bunun tam tersi geçerliydi: Merkez devreden çıkarılmıĢtı. ġimdi de bunun bir sonucu olarak BaĢkurdıstan totaliter sisteme dahil edilmiĢti. Döneminde Yeltsin BaĢkurdistan-Rusya ĠliĢkileri Mihail Gorbaçov tarafından savunulan demokratikleĢme hareketleri, glasnot ve perestroika BaĢkurt halkı arasında ulusal bilincin güçlenmesine neden oldu. ĠĢte bu nedenle doğaldır ki 1980‘li yılların sonlarında cumhuriyetin politik ve hukuki statüsünde yükselmelere neden olacak bir takım hareketler baĢgösterdi. 1990 yılının Mart ayında, Meclis BaĢkanlığı ve daha sonra BaĢkanlık için sıkı çekiĢmelerin yaĢandığı bir seçim oldu. Bu seçimde BaĢkurdıstan Yüksek Sovyeti çok partili sisteme dayanan yeni bir meclis oluĢturdu. Komünist Parti‘nin baskıcı tutumlarına tamamen yabancı, demokratik bir zihniyete sahip Avrupa‘nın en büyük petrol rezervlerinden biri olan Ufaneftekhim‘in eski genel müdürü Murtaza Rahimov iktidara geldi. 1990 yılının Ekim ayında BaĢkurdıstan‘ın Bağımsızlık Deklârasyonu ilan edildi ve BaĢkurdıstan toprakları, bütün doğal kaynakları ile beraber üzerinde yaĢayan farklı etnik gruplardaki insanların mülkiyeti olarak ilan edildi. Bu, yeni bir devletin inĢasına ve hukuki bir iĢleyiĢe sahip olduğuna iĢaret ederken, özellikle Rusya ile anlaĢmalara dayalı iliĢki geliĢtirilmesine vurgu yapılıyordu. Deklarasyonda açıklanan politik mesaj özellikle Ģu konular üzerinde odaklanıyordu: ―Bu andan itibaren Cumhuriyetimiz kendi doğal kaynaklarına ve üretim hakkına sahip çıkmayı ve halkının bütün ihtiyaçlarını en iyi bir Ģekilde karĢılayacak sosyo-ekonomik politikalar geliĢtirmeyi yadsınamaz 114 bir hak olarak görmektedir. Bağımsızlık Bildirgesi ile uyumlu bir Ģekilde BaĢkurdıstan Anayasası ve hukuk sistemi, gönüllü olarak federal hükümete temsil haklarını vermiĢ olan eyaletler dıĢındaki bütün eyaletler üzerinde, federal hukuki eylemler konusunda üstünlük hakkına sahiptir.‖ Bu bildirge katı, birleĢik, çok detaycı bir yönetime mantıklı bir tepki idi. Dikkate değer bir Ģekilde erken bir dönemde, yeni birlik anlaĢması üzerinde çalıĢırken BaĢkurdıstan‘ın hukuki statüsünü yükseltmek için bir teĢebbüste bulunulmuĢtu. O dönemde BaĢkurdıstan ve Tataristan‘ın liderleri de kendi istekleriyle, kendilerini BirleĢik Cumhuriyet ile eĢit statüye getirecek olan BirleĢme AnlaĢması‘nı imzalamaya karar vermiĢlerdi. Fakat 1991 yılının Ağustos ayındaki olaylar ve Sovyetler Birliği‘nin ani çöküĢü Sovyetler Birliği‘ndeki ülkelerde, içinden çıkılamaz bir demokratik reformlara giriĢ sürecini baĢlatmıĢtır. 1992 yılının 31 Martı‘nda Rusya‘nın bütün eski otonom cumhuriyetleri -Tataristan ve Çeçenistan dıĢında- Moskova‘da Federal AnlaĢma imzalamıĢlardır. BaĢkurdıstan lideri Murtaza Rahimov anlaĢmayı ancak Moskova ile otonomi ve geniĢ çaplı bir çok benzer konuda daha fazla yetki tanımasına yönelik sıkı pazarlıklar yaptıktan sonra imzalamaya karar vermiĢtir. Bu Ģartlar Federal AntlaĢma‘ya özel bir Ek ile onaylanarak Rusya BaĢkanı Boris Yeltsin ve Murtaza Rahimov tarafından imzalanmıĢtır. Ġmza koyan taraflar BaĢkurdıstan Cumhuriyeti‘nin herhangi bir uluslararası ve dıĢ ekonomik faaliyette bağımsız bir Ģekilde yer alabileceğini kabul etmiĢlerdir. Ek esas itibariyle ilmi ve pratik bütün çıkarları ve seçmen cumhuriyetlerin haklarını ihlal eden Federal AntlaĢma‘nın bütün Ģartlarını hükümsüz bir hale getiriyordu. Böylece eğer anlaĢmaya göre bütün sahiplik hakkı, toprağın kullanım ve yönetim hakkı, doğal ve mineral kaynaklar üzerindeki hak, vergileri düzenlemenin genel prensipleri, anayasal ve hukuki sistemler ve kamu davaları Rusya Federasyonu altındaysa da Ek AnlaĢma‘ya göre yukarıda sayılanların hepsi BaĢkurdıstan‘ın yetkisi altında kalacaktır. Egemenlik ile ilgili bir diğer önemli iĢaret, 24 Aralık 1993 tarihli yeni anayasanın uygulanmasıydı. Ayrıca 3 Ağustos 1994‘te Rusya Federasyonu ile BaĢkurdıstan arasında imzalanan güç paylaĢımı antlaĢması da örnek gösterilebilir. Genel olarak söylenilebilir ki BaĢkurdıstan‘a büyük bir pazarlık gücü veren Ģey, güç paylaĢımı antlaĢması konusunun sonuca bağlanmasına neden olan Federal AntlaĢma‘ya getirilen Ek‘tir. Ek‘in bütün Ģartları güç paylaĢımı antlaĢmasının bir parçası olmuĢ ve içeriği açıklığa kavuĢmuĢtur. Rusya Fedarasyonu ve BaĢkurdıstan Devleti arasında imzalanan antlaĢma, fedaral hükümete sağlanan gücün sınırlarını ortadan kaldırmıĢ ve simetrik olmayan bir federasyonun inĢasına hukuki dayanak olmuĢtur. BaĢkurdıstan için bu antlaĢma kendi özel statüsünü sağlamlaĢtırma, ve mülkiyet, bütçe, yasama, hukuki sistem ve dıĢ ticaret gibi alanlarda bağımsız karar verebilme yetkisinin tanınması anlamına geliyordu. AnlaĢmanın en temel Ģartları BaĢkurdıstan‘ın Rusya Federasyonu içinde bağımsız bir devlet olacağını karara bağlıyordu. Egemenlik, egemenleĢtirme gibi kavramların uygulaması ulusal-bölgesel mevcudiyetler federatif de olsa baĢka devlet içinde olduğu için teorik olarak bazı politikacılarca ve hukukçulara yanlıĢ ve çeliĢkili telakki edilir. Ve bu kavramların gereği gibi uygulanması BaĢkurdıstan‘ın tarihi, etnik, ekonomik ve coğrafi birliğinin sağlanması açısından büyük önem taĢımaktadır. 115 1994 yılının ortalarına kadar merkez ile çevre arasındaki çeliĢkilerin modern Rus toplumunun temel çeliĢkilerine -ki bunlar Rusya‘yı Sovyet modelinde olduğu gibi dağılmaya götürebilir- dönüĢme tehlikesinin var olduğunu söylemek abartı olmayacaktır. Ġki taraf arasında imzalanan anlaĢma gücün her alanda değiĢikliğe uğramasına neden olmuĢtur. ―Merkez‖ ve ―Çevre‖ bu anlaĢmadan farklı yönlerde etkilenmiĢtir. Merkezin rolü büyük bir oranda toplumdaki birliği koruma ve düzeni sağlama Ģeklinde sınırlanırken, ―Çevre‖‘nin rolü artmıĢ, iĢlevlerinde asgari düzeyde bir geliĢme meydana gelmiĢtir. Bu bağlamda ―Çevre‖ daha etkin hale gelerek kendi maddi kaynaklarının geleceği ve yargı sistemi üzerinde bağımsız bir Ģekilde karar verme yönünde geliĢme sağlamıĢtır. Federal hükümetlere verilen güçlerin oranı ise her durumda farklı olacaktır. Putin Döneminde Rusya- BaĢkurdistan ĠliĢkileri Putin için yapılan baĢkanlık seçimleri acaba demokrasi ve federalizm için Rusya‘nın iyi bir yer olmadığına mı iĢaret ediyordu? Rusya‘nın özerk bölgeleri ortadan kalkacak mıydı? Son olayların çok iyi gösterdiği gibi, farklı etnik gruplara özerklik tanıyan yürürlükteki hükümet sistemi, yani etnik-bölge feodalizmi Kremlin‘e getirilen eleĢtirilerin temel noktası olmuĢtur. Önemli güce sahip bir Milliyetçinin söylediği gibi ―Rusya 14. yüzyıl gibi erken bir dönemden baĢlayarak bağımsız prensler, hanlar, sultanlar nedeniyle paramparça bir hale gelmiĢtir. Ülkeyi bu kadar etnik parçaya bölerek, bir etnik unsuru diğerine karĢı kullanarak, ülkenin doğal kaynaklarını ve topraklarını baĢkalarına satarak, Rusya insanlarının hepsinin sahip olduğu ortak duygulara, tarihi mirasa hiç önem verilmiyor. 4 Kremlin Rusya‘daki bütün etnik unsurları tekrar bir araya getirerek, onları eyaletler konumuna getirmeyi hedefliyordu. Ġlkin, halkın oyları ile seçilmiĢ bölgesel liderler, etnik cumhuriyetlerin baĢkanları devlet baĢkanının emri ile o görevden alınabiliyordu. Ġkinci olarak ise Rusya, yedi federal bölgeye ayrıldı ve bunlardan her biri on ila on iki arasında federasyon unsuruna sahipti. Bu bölgelerin her biri baĢkan tarafından seçilen temsilciler (polpredy) tarafından kontrol ediliyordu. Her ne kadar Kremlin bu değiĢiklik ile daha etkili bir federal sistem kurduğunu iddia etse de, cumhuriyet liderleri bu durumun tam aksine bir tepki meydana getirip etnik olan ve olmayan unsurların birbirine karıĢabilme ihtimallerinden endiĢe duymaktadırlar. Ve son olarak da Rusya Anayasa Mahkemesi cumhuriyetlerin bağımsızlıklarının her birinin anayasal olmadığın ilan etmiĢtir.5 Özerk bölge liderlerinin hepsi (Mintimer ġamiyev, Murtaza Rahimov, Ruslan AuĢev, Nikolay Fyodorov) etnik-toprak federalizminin bağımsız etnik cumhuriyetlere dönüĢeceğini ve bunun da Rusya‘nın gelecekteki politik yapılanması için iyi bir temel olacağını iddia etmektedirler.6 BaĢkurdıstan‘ın CumhurbaĢkanı Murtaza Rahimov güç paylaĢımı antlaĢmasının altıncı yıldönümünde yaptığı konuĢmada, Rusya Anayasa Mahkemesi‘nin etnik cumhuriyetlerin anayasalarının ―Anayasaya aykırı‖ olarak tanımlanmasını sert bir dille eleĢtirmiĢtir. Rahimov ―Aslında Rusya Anayasa Mahkemesi‘nin verdiği bu karar geçen on yıl içerisinde federal güçler ve bu güçlerin halkları tarafından kurulan Rusya Devleti‘nin temellerini çürütmektedir. Yine bu karar demokrasinin, federalizmin ve ulusların hür irade normlarının temel prensiplerine zarar vermekten baĢka bir iĢe yaramamıĢtır‖ demiĢtir. Bazı politikacılar ise bu kararı kullanmaya çalıĢarak ülkenin bu Ģekilde on yıllık 116 bir ilerleme kat edebileceğini iddia etmiĢlerdir. Böylece bütün hukuki belgelerin ve politik kurumların geçersiz kaldığını ve çok büyük bir çaba sarf etmeyi gerektiren oluĢumun, yeni bir federasyona yani bölünmez idari devlete dönüĢebileceğini öne sürmüĢlerdir. Ancak bir kez daha anlaĢılmıĢtır ki, karĢılıklı güvensizlik ve geçmiĢten gelen eski problemlerin Ģiddeti farklı etnik gruplardaki insanların bir arada bulunmasını imkansız hale getirmiĢtir. Devlet oluĢumundaki hayati problemleri zor kullanarak çözmek gibi tehlikeli eğilim ise büyük bir güce yakıĢmayan geliĢmelerin ortaya çıkmasına neden oluyor.7 Tataristan BaĢkanı Mintimer ġamiyev, Tataristan parlamentosuna iĢaret ederek bu tehlikeli eğilimi kınamıĢ ve ―Hiç kimse egemenlik kavramını bizim hayatımızdan atamayacaktır.‖ demiĢtir.8 ÇuvaĢya‘nın baĢkanı Nikolay Fyodorov, Putin‘in reformları konusunda korkusuzca eleĢtiri yapanlardan biridir. Izvestia ile yapılan bir röportajda ―Kimse Federal Merkez ile Federal Çevrenin halkları arasındaki bölgesel ayrımcılığı‖ güçlerin idari-politik dağılım metotlarını kullanarak durduramaz. Böyle bir dikey güç yapı kurmanın sonuçları içler acısı bir duruma dönüĢecektir. BaĢkan basit bir gerçeği anlamalıdır ki, ya Rusya hukuk ile yönetilen federal bir ülke olarak yapılanacaktır ya da yedi-sekiz parçaya bölünmüĢ bir sistem olarak çöküĢe uğrayacaktır. Yedi Federal Bölge oluĢturma fikrinin altında yatan gerçek ‗bir güç sistemi‘ oluĢmasına engel olmak (Dürüst olmak gerekirse bu isyankar olan bölgelerin bağımsızlığı anlamına gelmektedir) ve onu federasyon üyeleri bürokrasi yoluyla öğrenmek zorunda kaldığında ise baĢka bir sistem ile değiĢtirmektir. Yeni oluĢturulan federal bölgelerde baĢkanın temsilcileri bulunacakmıĢ, gerçekte bu ―BaĢkanın Temsilcileri‖ dikey güçlerin daha da güçlenmesine neden olacak ve diğer tarafta ülkenin anayasal kurumlarına zarar vermekten baĢka bir iĢe yaramayacaktır.‖ demiĢtir.9 ġüphesiz ki etnik-bölgesel federalizm, farklı etnik grupların bir devlet altında birleĢmelerine yardımcı olmuĢtur. Fakat geniĢ bir yelpazeden gelen farklı federal politikacıların çoğu (birkaç tane isim vermek gerekirse Sergey Kiriyenko, Vladimir Jirinovskiy, Gennadi Zyuganov, Yuri Lujkov) Rusya‘nın ileride dağılmasına neden olabilecek bugünkü istikrarsızlığının temel nedeninin var olan politik sistemden kaynaklandığına inanırlar. Sergey Kiriyenko -eski baĢbakan Volga Federal Bölgesinin BaĢkan Temsilcisi- federal bir yapı oluĢturulmasını etnik cumhuriyetler için büyük bir hata olarak nitelendirmektedir. Bundan baĢka Kriyenko Yuri Andropov‘un bu hatayı düzeltmeyi planladığını ve hatta Sovyet Birliği‘ni de benzer bölgelere bölmek için emirler verdiğini iddia etmektedir. Kiriyenko‘ya göre eğer Andropov öl meseydi, bu ideal belki de gerçekleĢmiĢ olacak ve Rusya‘nın kaderi Ģimdikinden çok farklı olacaktı. Fakat bu ne tür bir farklılık olacaktı? Net olan bir Ģey var ki o da ülke, aynen Yugoslavya örneğinde olduğu gibi gün be gün parçalara ayrılacaktı. Sergey Kiriyenko Etnik Cumhuriyetlerin sınırlarını, federal bölgelerin oluĢumunu göz önünde bulundurarak yeniden çizme olasılığını düĢünerek ―Eğer gerçeklerle onların aldığı Ģekillere göre yüzleĢmiĢ olsaydık böyle bir problem ortaya çıkmayacaktı‖ demiĢtir.10 Dünya çapındaki bir çok Ulusçu ve Egemenlikçi hareket (mesela Çeçenler ve Kosovalılar) çok net bir Ģekilde göstermiĢtir ki, kültür, dil gibi temel tarihi değerleri ve politik hakları çiğnenmiĢ insanlar, kendilerine geniĢ ölçüde yerel otonomi verilen insanlardan daha fazla Ģiddet yanlısı olmuĢlardır. Buna ek olarak federalizme ve otonomi isteklerine kötü tanımlanmıĢ bir ―vatandaĢlık‖ adına karĢı koymak, 117 yabancılaĢmayı ve çokuluslu devletin birliğine zarar verebilecek sonu gelmez zorlukları da beraberinde getirecektir. Bu özel durumları göz önünde bulunduracak olursak, otonomi merkeze doğru olan ve merkezden çıkan birbirine zıt iki eğilim arasında Rusya‘nın birliğini sağlamanın en güvenli yolu olduğu için, Rusya‘nın Etnik Cumhuriyetlerinin varlığının dünya toplumunun stratejik çıkarlarında olup olmadığı tartıĢılabilir. Bu aynı zamanda Amerika BirleĢik Devletlerinin çıkarlarına da uygun bir durum arz etmektedir. Öyle ki Amerika‘nın nihai hedefi federal hükümetlerin sahip olduğu nükleer silahlar üzerindeki kontrol hakkına koruyuculuk yapmak ve aĢırı ulusçuların iktidara gelme Ģanslarını azaltmaktır. Yeltsin‘in Sovyet sonrası devlet oluĢumları alanındaki mirası, iki zıt durum arasındaki çözüm önerilerini içermektedir. Bunlardan ilki, ekonomik açıdan en büyük iki etnik Cumhuriyet olan Tataristan ve BaĢkurdıstan örneğinde olduğu gibi Ģiddet içermeyen bir yolla çözüm geliĢtirmek iken, diğeri ise Çeçenistan örneğinde olduğu gibi askeri yollarla halledilmek istenen, fakat Moskova için ulusçu hareketler konusunda gözle görülür derecede sıkıntılar yaratan tutumdur. Bu iki tutumdan hangisinin Kremlin‘in karar verme süreci üzerinde daha fazla etki yaratacağı Rusya‘nın geleceğini de bariz bir Ģekilde etkileyecektir. Bundan dolayı merkezdeki ve çevredeki politik ve etnik elitlerin sahip oldukları en büyük problem, Rus asıllı olmayan insanların da kendi kaderleri üzerinde inisiyatif kullanabilme haklarını onlara verebilecek olan ―Çokuluslu Devlet‖ gibi tek bir devlet çatısı altında uygulanılabilirliği mümkün olan bir federasyon modeli bulmaktır. Ancak eski bakanlardan Ramazan Abdulatipov‘un görüĢüne göre Rusya‘daki siyasi liderlerden hiç biri, fikir düzeyinde bile olsa normal bir seyir takip ederek federalizme yol açma kapasitesine sahip değildir.11 Putin Rusyası‘nda etnik-bölgesel bir federasyonun kurulmasının yolları nedir? Merkezin kanuni hareketleri ve son politik analizlerini ve kilit etnik cumhuriyetleri (BaĢkurdıstan ve Tataristan) göz önünde bulundurarak yakın zamanda ―etnik merkezli bir devletler cumhuriyeti‖ gibi bir çözüm önerilebilir. Temel olarak söylenilebilir ki Rusya içindeki Ģartlar ve uluslararası dengeler bölünmez tek bir devlet kurulmasına müsaade edecekmiĢ gibi görünmemektedir. Yeniden merkezileĢme kaçınılmaz olarak, yönetim alanında izolasyon anlamına geliyor olsa da, yönetimde otoriter metotlar izlenmesi gibi bir çareyi miras bırakmaktadır. Federal iliĢkilerin desteklenmesi Rusya‘daki reform sürecinin en önemli unsurudur ve ülkede istikrarın sağlanması için tek yol merkeziyetçiliğin zayıflamasından geçmektedir. Özellikle aĢağıdaki anahtar konular Rusya‘da federal devletin oluĢumu için büyük bir öneme sahiptir. - Rusya‘nın mevcut etnik-bölgesel ve idari yapısı değiĢikliğe uğrayacak mı? Ya da bunun alternatifi olarak Moskova farklı bir politik yapı arayıĢı içerisinde olacak mı? Bugün geçerli olan politik sistem ile hangi noktalarda kökten farklılıklar arz edebilir? - Yeni politik sistem tercih edilecek mi ve Rusya‘nın özerk bölgeleri bugünkü statülerini koruyabilecekler mi? - Rusya daha az sayıda bir federal subje ile daha sıkı bir federasyona mı girecek? Ya da bu üniter bir devlet mi olacak? Bu etnik cumhuriyetlerin durumunu nasıl etkileyecek? - BaĢkurdıstan ve Tataristan Rusya içerisindeki özel konumlarını muhafaza edebilecekler mi? 118 - Rusya‘nın politik yapısı ―güç paylaĢımı anlaĢmalarına‖ dayalı olacak mı? - Federal eyaletlerde BaĢkan temsilcilerinin rolleri ne olacak? Etnik-bölgesel yapılarda böyle bir yeniden yapılanmanın nasıl bir etkisi olabilir? Yakın zaman için nasıl bir manzara ortaya çıkar? Geçtiğimiz yıl Kremlin saldırgan bir kampanyaya öncülük ederek federal hukuka bölgesel (bu terimden etnik Cumhuriyetleri anlayınız.) yasama getirmek için çalıĢmalarda bulunmuĢtur. Rusya baĢkanının yönetimi ve Rusya Anayasası 21 cumhuriyet anayasasından tam anlamıyla sadece Udmurya Cumhuriyeti‘nin anayasası ile uyum içerisindedir. Alexander Zvyagintsev‘e (Rusya‘nın Volga Federal Bölgesi‘nden sorumlu Generali) göre en yüksek sayıdaki yasal uyuĢmazlık BaĢkurdıstan‘da söz konusudur (57). Sonra sıra Tataristan‘ındır (45). Saratov ve Ulyanovsk‘ta federal yasamayla sadece kanunsu madde bulunmaktadır. Samara oblastı serbest bölge uyuĢmazlığına örnek olarak verilmektedir.12 Aynı zamanda Moskova Rusya parlâmentosunun bir çok federal kanunu, acil pratik gerekliliğin dıĢında kalan bölgelerde uygulamada geç kalmakla birlikte, ekonomi ve diğer alanlardaki hayati konulara iĢaret eden hukuki maddeleri uygulamaya istekli görünür. BaĢkurdıstan, bugünün Rusyası‘nın devlet oluĢumunun genel prensipleri üzerinde sağlanacak mutabakatın ancak bütün ihtilaf konularının ortak bir Rusya-BaĢkurdıstan UzlaĢmacı Komisyon mekanizması ile düzenlenebileceğini öne sürmüĢtür. Özellikle cumhuriyet liderleri, iki tarafı karĢılıklı geliĢtireceği eĢit iliĢkilerin, tarafların anayasalarını birbirlerine daha yakınlaĢtıracağı konusunda umutludurlar. Fakat merkezdeki siyasetçiler devlet oluĢumunda genellikle geleneksel Sovyet görüĢüne sahiptirler. Bu görüĢe göre ise bölgesel ve merkezi otoritelerin federal devletlerinin politik müzakerelerde ve iliĢkilerde bulunmaları mümkün değildir. Buradaki temel iddia Rusya‘nın bir konfederasyon olmadığıdır. Ancak Rusya ve BaĢkurdıstan karĢılıklı müzakereler sonrasında, henüz çözülmeyi bekleyen bir çok soruna rağmen, birbirleri ile olan iliĢkilerini olumsuz yönde etkileyen problemlerden bazılarını ortadan kaldırmıĢlardır. 11 Mayıs 2000‘de Vladimir Putin BaĢkurdıstan Devlet Meclisi sözcüsü Konstantin Tolkaçev‘e gönderdiği mektupta parlâmentonun Cumhuriyet anayasasını Rusya Anayasası ve federal kanunlar ile uyumlu hale getirmesini önermiĢtir. Putin özellikle ifade etmiĢtir ki BaĢkurdıstan kanunlarını Federal kanunlar ile uyumlu hale getirme süreci, mutlaka Rusya Federasyonu ve BaĢkurdıstan Cumhuriyeti‘nin iliĢkilerini tanımlayan bütün kanun maddeleri üzerinden olmalıdır. Putin BaĢkurdıstan Parlâmentosu‘nu, BaĢkurdıstan anayasasının özellikle güç paylaĢımı anlaĢmasında tam olarak karara bağlanmayan Ģartları konusunda federal kanunlar ile uyumlu olmaya sevk etmiĢtir. Örneğin Putin, BaĢkurdıstan anayasasında, Cumhuriyet anayasasının federal kanunlar üzerinde öncelik hakkına sahip olması hususuna dikkat çekmiĢtir. 11 Mayıs 2000 tarihli Interfax ajansının Putin yönetimindeki görevlilerden aldığı bilgiye BaĢkurdıstan parlemantosuna gönderilen mesaj daha önce Rusya baĢkanı adına BaĢkurdıstan Parlemantosu sözcüsüne gönderilen ve ortak anlaĢmazlığın söz konusu olduğu bütün konularda uzlaĢmacı komisyon kurmayı öneren mektuba cevap niteliği taĢımaktadır. Açıkça görülmektedir ki BaĢkurdıstan CumhurbaĢkanı Murtaza Rahimov istenmeyen olayların bir daha yaĢanmaması için 119 adım atma konusunda kararlıydı. Ancak Rahimov, bu konuyla ilgili olarak Rusya baĢkanı ile kendisi konuĢmak yerine, kendi adına söz söyleme yetkisini verdiği bir sözcüyü görevlendirmiĢtir. Bu tutumun arkasında yatan temel sebep, güç paylaĢımı antlaĢmasını korumak ve BaĢkurdıstan‘ın egemenlik haklarını olabildiğince muhafaza etmekti. BaĢkurdıstan‘ın Moskova resmi temsilcisi Irek Ablayev‘in ifade ettiği gibi ―Tecavüze karĢı koymak kaçınılmaz ise yapılacak en iyi Ģey, ondan zevk almaktır.‖13 Sonraki olaylar açıkça göstermiĢtir ki, BaĢkurdıstan Putin‘in mesajını avantajlı bir duruma dönüĢtürmekte kesinlikle kararlıdır. BaĢkurdıstan anayasasının bu yöndeki ıslahı bunun en açık göstergesidir. 3 Kasım 2000‘de BaĢkurdıstan Devlet Meclisi ―BaĢkurdıstan Cumhuriyeti Anayasasında Tadilata GiriĢ‖ baĢlıklı bir kanun çıkarmıĢlardır. Bu kanun anayasada yapılan yüzden fazla değiĢikliğin ilanını kararlaĢtırmıĢtır. Bununla birlikte 2000 yılının Haziranı‘nda Rusya Anayasa Mahkemesi tarafından geçersiz kılınsa da BaĢkurdıstan‘ın egemenliğinin Rusya içersinde olduğunu ilan eden anayasal Ģartlar, henüz iptal edilmemiĢtir. Parlamento üyeleri, eski KGB taktiklerinden biri olarak BaĢkurdıstan Devlet Meclisi‘ni memnun etmek14 ve bütün metni anayasaya dahil etmek için oybirliğini sağlamak amacıyla düzenlenmesi muhtemel olan bir oyuna rağmen, BaĢkurdıstan ve Rusya arasındaki güç paylaĢımı antlaĢmasını Putin‘in anlaĢmayı ―temel hukuki doküman‖ olarak tanımladığı Ģekliyle kabullenmekte acele etmiĢlerdir. Daha sonra beklenmeyen geliĢmeler yaĢandı. Genel Savcılık (Anayasa Mahkemesi) bu sefer anayasanın gözden geçirilmiĢ Ģekli üzerine baĢka bir itirazda bulundu. Rahimov‘un danıĢmanlarından birinin konuyla ilgili olarak ―Onlar kendi iĢlerini yapıyorlar, biz de bizimkini‖ yorumunda bulunmuĢtur. BaĢkurt Parlamentosu‘nun sözcü vekili Rafael Mirsayev‘e göre konuyla ilgili Ģimdi 30 tane tutarsızlık vardır. BaĢkurdıstan‘ın bir sonraki raundda maruz kaldığı idari baskılara nasıl karĢı koyacağı henüz netleĢmiĢ değildir. Fakat Murtaza Rahimov‘un hukuk danıĢmanı olan Dr. Zufar Yenikeyev BaĢkurdıstan baĢkanının sıkı pazarlıklara girip anayasanın son Ģeklinin korunması için elinden geleni yapacağını iddia ederek, konuyla ilgili olumsuz düĢüncelere kapılınmamasını istemiĢtir. BaĢkurdıstan Parlemantosu sözcüsü Minirais ĠĢmuratov, BaĢkurdıstan‘ın Cumhuriyet kanunlarını federal hukuk ile uyumlaĢtırmak meselesi ile ilgili iĢ birliğine girmek konusunda ikna edilmiĢtir. Ancak ĠĢmurotov, cumhuriyetlerin etnik özelliklerinin göz önünde bulundurulmadan, bölgesel kanunların homojenleĢtirilme teĢebbüsünün Rusya için aynen geçmiĢte sık sık olduğu gibi büyük olumsuzluklara dönüĢebileceğini iddia etmiĢtir. BaĢkurt milletvekilleri, Putin‘in inisiyatifindeki konularla ilgilenirken Ģartları her zaman akıllarında tutmalıdırlar.15 Sonuç olarak bu, Ģartlar ne olursa olsun BaĢkurdıstan‘ın mümkün olduğu kadarıyla bütün ayrıcalıklarını koruyabilmesi anlamına gelmektedir. Cumhuriyet kanunlarının federal hukuk ile uyumlaĢtırılması meselesinde anlaĢma sağlanmasına rağmen BaĢkurdıstan liderlerinin en çok vurguladıkları konu, federal merkez ile yenilenmiĢ anayasa ve güç paylaĢımı antlaĢması ile ilgili konularda daha ileri derecede iliĢkiye girecekleri hususudur. BaĢkurdistan‘da Politika ve Etnik Unsur Moskova‘nın yeni bölgesel politikaları stratejik olarak etnik cumhuriyetlerin egemenlik haklarını kısaltmayı amaçlamıĢtır. Bu egemenlik hakları bir çok etnik kuruluĢu ve siyasi partileri daha fazla harekete geçirmektedir ki bu, BaĢkurdıstan‘ın etnik-politik durumunu potansiyel olarak karıĢtırabilecek 120 ve Moskova ile olan iliĢkileri olumsuz etkileyebilecek niteliktedir. Bu olasılık ihmal edilmemelidir. Çünkü bu kuruluĢlar Kremlin‘in yeniden merkezileĢtirme konusundaki acımasız tutumuna karĢı olma ve BaĢkurdıstan egemenliğini destekleme gibi politik öncelikleri temel alarak etnik unsura ve onların (BaĢkurtların, Tatarların ve Rusların) çıkarlarını sağlama temeline dayanmaktadır. Belli baĢlı politik organizasyonların etnik hat boyunca bölünmelere uğradığını söylemek abartı olmayacaktır. Bugünün BaĢkurdıstanı‘nda halen iĢlemekte olan 10 siyasi parti ve 345 sivil toplum örgütü vardır. Bunların içinde en etkili olanları temel olarak bölgede yaĢayan üç etnik grubun politik, sosyal, kültürel ve dil haklarını koruyabilmek için oluĢturulmuĢtur. Ġçlerinden en geniĢ ve en iyi organize olmuĢ olanları aĢağıda verilmiĢtir: BaĢkurtların Dünya Kurultayı, ―Ural‖ BaĢkurtları Ulusal Merkezi, BaĢkurt Gençlik Birliği (SBM), ―Rus‖ Rusya Sosyal Organizasyonu, BaĢkurdıstan Tatarları Sosyal Merkezi (TOTS), ve ―Milli Mezlihler‖ BaĢkurdıstan Tatarları Ulusal Meclisi. BaĢkurdıstan hükümetinin bu kuruluĢların nasıl politik eylemlere dahil oldukları konusuyla ilgili olarak yaptığı takibe dayanarak üç grup altında inceleme yapılabilir: (1) BaĢkurdıstan Hükümetinin egemenlik ile ilgili resmi tutumunu aktif olarak destekleyenler. (2) Hükümete sadık olanlar. (3) hükümete doğrudan karĢı olanlar. Birinci gruptan olanlar köken olarak BaĢkurt olan insanların kurdukları politik kuruluĢlardır. Diğer etnik grupların oluĢturdukları organizasyonlarda da aynı politik duruĢu benimsemiĢ olanlar olabilmektedir. Mesela BaĢkurdıstan Rusları Konsülü (Sobor) gibi. Fakat bunlar sayıca fazla değillerdir. Üçüncü gruba dahil olanlar aĢağıdaki politik kuruluĢlardır. ―Rus‖ Rusya Sosyal Organizasyonu, BaĢkurdıstan Tatarları Sosyal Merkezi (TOTS), BaĢkurdıstan Tatarları Milli Mezlihleri ve Tatar Gençleri Birliği ―Azatlık.‖ Kendilerini ―anti-suverentetchiki‖ olarak adlandıran ve BaĢkurdıstan‘ın egemenliğine karĢı olanlara karĢı geliĢtirdikleri tutumlarında aĢırı radikal olan grup tarafından benimsenen söylem çok açıklayıcıdır. ―BaĢkurdıstan‘ın tarihi çok Ģiddetli ulusal ayrılıkçılığa ve bu ayrılıkçıların liderlerinden olan ünlü alim Zeki-Velidi‘nin yenilgisi ve sonunda Rusya‘dan göç etmesi ile sonuçlanan acı olaylara tanıklık etmiĢtir. Fakat bu Zeki-Velidi‘nin takipçilerinin gelmesine ve BaĢkurdıstan‘ın egemenlik ideallerinin gerçekleĢeceğine inanmalarına engel olmamıĢtır. Bu uğurda yaptıkları çalıĢmalar sayesinde Cumhuriyetin baĢarılı politik ve ekonomik geliĢmeler kaydetmesine neden olmuĢlardır‖.16 Bundan olumlu bir sonuç olarak çıkarılabilecek gerçek Ģudur ki etnik unsur, BaĢkurdıstan‘daki politik durumunu önemli ölçüde etkileyebilecek niteliktedir. Sonuç Rusya‘da demokrasi ve federalizmin geleceğinin ne olduğu belli değildir. Bundan baĢka Viladimir Putin‘in Rusya Devlet BaĢkanı olarak seçilmesi bir çokları tarafından olumsuz bir geliĢme olarak görülmüĢtür. Putin‘in güçlü ve otoriter bir devlet rejimi taraftarı olduğu anlaĢılmaktadır. Kendisini bu yönde destekleyenler göz önünde bulundurulduğunda demokrasi ve federalizm ile ilgili bir takım sorunlar olabileceğini düĢünmek mümkün hale gelmektedir. Demokrasi tecrübesi anlamında halkın uğradığı hayal kırıklığı bir eski imparatorluk guberniasına dayalı bir federasyon kurulması anlamı taĢıyabilir. Moskova‘nın etnik-bölgesel bazlı bir federasyon prensibine kati surette karĢı olduğu çok açıktır. Ayrıca bu anlamda uzun süreli stratejiler geliĢtirdiğine inanmak için de her türlü sebep vardır. 121 Geçen yıl 7 Aralık‘ta Moskova‘da bir çok insanın habersiz kaldığı dikkate değer bir olay meydana geldi. Kremlin‘in baĢkanlığında 1. Rusya Anayasal Düzenlemelerinde Yeniden Yapılanma Kongresi gerçekleĢtirildi. Katılımcılar tarafından tartıĢmaya açılan önemli konulardan biri de Rus anayasasının federasyon tebalarına -ki bunlar cumhuriyetler, oblastlar ve kraislerdir- simetrik bir tutum sergilemeyen 5. maddesinin içeriği idi. BaĢkurdıstan Parlamentosu sözcüsünün temsilcisi ve bu kongreye katılmıĢ olan Rafail Mirsayev, Kremlin‘in etnik cumhuriyetleri tasfiye etmek hususunda istekli olduğunu iddia etmektedir. Amaçlanan nihai hedef, Rusya‘yı 50 homojen temsilciden oluĢan simetrik bir federasyona kavuĢturmaktır. Buna ek olarak sözcü temsilcisi, Cumhuriyet anayasasını federal hukuk ile uyumlu hale getirme sürecinin, etnik cumhuriyetlerin tasfiyesi alanında ara bir basamak olarak görülen bir aldatmaca olduğunu iddia etmektedir. Federal bölgelerin oluĢturulması aĢamaları da bu çok iyi planlanmıĢ projenin bir parçası olarak düĢünülmelidir. Ġleride uygun zaman gelince anayasa, aynen 1993 Aralığı‘nda olduğu gibi referandum yolu ile değiĢtirilecektir. Kendi haklarının temsilini güvence altına alma konusunda etkili bir mekanizmanın eksikliği nedeniyle etnik cumhuriyetler karar sürecini etkilemede yetersiz kalacaklardır. Sonuç olarak da böyle bir referandum Kremlin‘in iĢine yarayacaktır. 1993 yılındaki referandumda da Rusya anayasası yaklaĢık 30 üye tarafından onaylanmamıĢ olmasına rağmen çoğulculuk ilkesine uygun olarak kanun kabul edilmiĢtir. Bu Sovyet sonrası devlet oluĢumunun kötü bir senaryonun bir sonucu olarak da görülebilir. Özet olarak söylenilebilir ki, Rusya bir türlü federal prensipleri politik yapısına dahil edememiĢ ve bölgede demokrasinin uygulanması daima bir hayal olarak kalmıĢtır. - Rusya öncelikli olarak BaĢkurdıstan ve Tataristan gibi en önemli otonom cumhuriyetlerini etkileyecek olan yeni bir merkez-bölge iliĢkisi geliĢtirmeye hazırlanmaktadır. Putin döneminde bunun için aktif bir kampanya yürütülmüĢ olmasına rağmen, diğerlerine göre daha güçlü olan cumhuriyetler bundan etkilenmeden varlıklarını sürdürmekte baĢarılı olmuĢlardır. Merkez-etnik cumhuriyetler iliĢkisi 21. yüzyılda da Rusya politikasının öncelikli konularından biri olacaktır. BaĢkurdıstan ve Tataristan Kremlin ile doğrudan yüzleĢmek yerine, sıkı pazarlıkların söz konusu olduğu bir iliĢki düzeyinde bulunmayı tercih etmiĢlerdir. Bu cumhuriyetler Putin‘e sadık olmalarının karĢılığını, daha önceleri sahip oldukları bir çok hakkı kaybederek alacaklardır. Kısaca, Putin onları kötü bir hediye ile ödüllendirecektir. - Putin ve onun yeni oluĢturulmuĢ federal bölgelerdeki temsilcileri, Rusya gibi büyük ve bir çok farklılığı bünyesinde barındırmakta olan bir ülkeyi uzun süre idare edemeyeceklerdir. Bölgenin iletiĢim ve ulaĢım alanındaki eksiklikleri, kalabalık nüfusu ve geniĢ coğrafyası göz önünde bulundurulacak olunursa bütün bir siyasi gücü tek bir yerde toplamanın imkansız olduğu görülecektir. Farklı politik altkültürlerinin varlığı da yalnız merkezi hükümetteki siyasi otorite ile birleĢecekmiĢ gibi görünmektedir. - Putin halkın ekonominin hızla düzeltilmesi yönündeki taleplerine cevap vermekte yetersiz kalacaktır. Yönetim sisteminin kendisi ülkedeki politik istikrarsızlığın temel kaynağı olacak ve ülke ulusal çöküĢ sürecine girecektir. AĢamalı olarak Putin‘in ―perestroika‖sı ile birlikte toplumsal hayal kırıklığı Putin‘in gücünün sosyo-politik temelini çürütecek ve onun bir daha seçilmesini imkansız hale getirecektir. Merkezi hükümetin gittikçe zayıflıyor olması otonomilerin Kremlin yoluyla güçlenmesi 122 anlamına gelecektir. Sonuç olarak Tataristan ve BaĢkurdıstan statükoyu yenileyeceklerdir. Akıllıca ortaya konmuĢ, etkili bir federal sistemin ortaya çıkması ihtimali yakın gelecekte pek mümkün görülmemektedir. Daha uzun sürecin (YaklaĢık on beĢ-yirmi yıl) sonuçlarına bakarak söylenilebilir ki daha zayıf tarzda bir federasyon ortaya çıkacaktır. Bu yeni fotoğrafta Rusya, eğer kendisini yerel otonomilerine daha geniĢ haklar tanımıĢ bir devlet olarak yeniden inĢa edebilirse, kendi tarihi geleneği ile büyük bir çeliĢkiye girmiĢ ve bu geleneği kırmıĢ olacaktır. 1 Detaylı bilgi için bakınız. Alton S. Donelly‘nin ―The Russian conquest of Bashkiria, 1552- 1740. A case study in Imperialism, (Rusya‘nın BaĢkira‘yı Fethi, 1552-1740. Emperyalizmle ilgili bir alan çalıĢması), Londra, 1968. 2 V. N. Vitevskii, I. I. Nepliuev I Orenburgskii Krai. Kazan, 1897. s. 118. 3 N. Dubrovin, Pugachev i ego soobschniki, Sankt Peterburg, 1884, s. 1. 253. 4 Kokorin Mikhail, ―Ystupim banditam v Chechne-voevat‘ pridetsya u poroga rodnogo doma‖, Rossiiskaya Gazeta (Nisan 1, 2000). 5 ―Opredeleniye Konstitutsionnogo Suda Rossiiskoi Federatsii o proverke sootvetstviya Konstitutsii Rossiiskoi Federatsii otdel‘nykh polozhenii konstitutsiy Respubliki Adygeya, Respubliki Bashkortostan, Respubliki Ingushetiya, Respubliki Komi, Respubliki Severnaya Osetia-Alaniya i Respubliki Tatarstan‖ (Yönetimdeki Rusya Anayasa Mahkemesi aĢağıda ismi zikredilen cumhuriyetlerin anayasalarının birbirlerine benzediklerini iddia ederek Adygeya, BaĢkurdıstan, ĠnguĢtiya, Komi, Kuzey Ossetia-Alaniya, ve Tataristan anayasalarını Rusya anayasası ile birleĢtirmiĢtir). Rossiiskaya Gazeta (Temmuz 25, 2000). 6 Bugünkü Rusya Federasyonu yirmi bir adet Cumhuriyetten, altı kara parçasından, kırk dokuz bölgeden, on adet otonom bölgeden, bir adet otonom topraktan, ve iki federal Ģehirden oluĢmaktadır. (Moskova ve St. Petersburg). 7 Rakhimov Murtaza, ―Ukrepleniye samostoyatelnosti regionov-put‘ k moguschestvu Rossii‖, Rusya ile BaĢkurdıstan Arasındaki Güç PaylaĢımı AntlaĢmasının Altıncı Yıldönümü Dolayısı ile yayınlanan Rapor (Ağustos 3, 2000). 8 Shaimiyev Mintimer, ―Desyat‘ let po puti ukrepleniya suveriniteta‖, Tataristan Egemenlik Bildirgesi‟nin 10. yılı dolayısı ile Tataristan Devlet Konsülün‟de düzenlenen oturumun Raporu (Ağustos 29, 2000) 123 9 Fedorov Nikolai, ―Kogda grazhdane v napryazheniye imi udobneye upravlyat‖ (Ġnsanlar tereddütte kaldıklarında onları idare etmek daha kolaydır.), Izvestiya (Ağustos 31, 2000). 10 Rossiiskaya Gazeta (Ekim 11, 2000). 11 Rossiiskaya Gazeta (Nisan1, 2000). 12 Rossiiskaya Gazeta (Eylül 2, 2000). 13 KiĢisel GörüĢme (Eylül 12, 2000). 14 BaĢkan idaresindeki bölgesel idareden sorumlu bölümün baĢkanı olan Sergei Samailov‘un BaĢkurdıstan Parlemantosu‘na gönderdiği mektupta Putin‘in nasıl bir Güç-PaylaĢımı AntlaĢmasını desteklediğini etkili bir Ģekilde ifade etmiĢtir. Semilov‘un iddiasına göre bu tür antlaĢmaların yaĢaması mümkün değildir. (Rossiiskaya Gazeta, Eylül 7, 2000). Eğer Samailov bu kadar önemli bir konumda olmasına rağmen böyle net bir açıklama yaptıysa buna mutlaka kulak vermek gerekmektedir. 15 Interfaks-Evrazia (Mayıs11, 2000). 16 Otechestvo (ġubat 26, 2001). Alton S. Donelly, The Russian Conquest of Bashkiria, 1552-1740: A Case-Study in Imperialism, Londra, 1968. V. N. Vitevskii, I. I. Nepliuev I Orenburgskii Krai. Kazan, 1897. s. 118. N. Dubrovin, Pugachev i ego soobschniki, Sankt Peterburg, 1884, tom 1. 253. Kokorin Mikhail, ―Ystupim banditam v Chechne-voevat‘ pridetsya u poroga rodnogo doma‖, Rossiiskaya Gazeta (Nisan 1, 2000). Rusya Anayasa Mahkemesi‘nin idaresinin, bazı Ģartlarla ilgili olarak Adygeya, BaĢkurdıstan, InguĢetiya, Komi, Kuzey Ossetia-Alaniya, ve Tataristan cumhuriyetlerinin anayasalarının Rusya Federasyonu‘nun Anayasası ile uyumlu hale getirilmesi. Rossiiskaya Gazeta (Temmuz 25, 2000). Rakhimov Murtaza, ―Ukrepleniye samostoyatelnosti regionov-put‘k moguschestvu Rossii‖, BaĢkürdistan ve Rusya Arasındaki Güç-PaylaĢımı AnlaĢması‟nın Altıncı Yıl Dönümü Êzerine YayınlanmıĢ olan Rapor (Ağustos 3, 2000). Shaimiyev Mintimer, ―Desyat‘let po puti ukrepleniya suveriniteta‖, Tataristan Devlet Konsülündeki Tataristan Egemenlik Bildirgesi‟nin 10. Yıldönümü Dolayısı ile Yayınlanan Rapor. (Ağustos 29, 2000) 124 Fedorov Nikolai, ―Kogda grazhdane v napryazheniye imi udobneye upravlyat‖ (Ġnsanlar Tereddütte Olduklarında Onları Ġdare Etmek Daha Kolaydır. Izvestiya (Ağustos 31, 2000). 125 BaĢkurdistan: Tarihi, Nüfusu, Etnopolitik Durumu ve Millî GeliĢmeler / Dr. Bekir Demir [p.73-80] DR. BEKĠR DEMĠR Moskova Devlet Üniversitesi / Rusya Genel Olarak Rusya Federasyonu içerisinde ―muhtar‖1 milli bir cumhuriyet olan BaĢkurdistan, Avrupa ile Asya sınırında, Doğu Avrupa düzlüğünün doğusunda (Ön-Ural) ve Orta-Ural Dağlarının batı tarafında Beyaz Nehir ve onun kolu Ufa Nehri‘nin oluĢturduğu havzada yer almaktadır. Kuzeybatısında Tataristan ve Udmurtiya Cumhuriyetleri, kuzeyinde Perm ve Sverdlovsk Oblastları, doğusunda Çelyabinsk Oblastı ve güney ve güneydoğusunda Orenburg Oblastı vardır. 143.600 km2 yüzölçümü olan BaĢkurdistan, Rusya Federasyonu‘nun2 Ural ekonomik Bölgesi (Uralskiy ekonomiçeskiy rayon) ve Volga Boyu Federal Bölgesi (Privoljskiy federalnıy okrug) içerisinde yer almakta, 54 idari rayon, 20 Ģehir, 41 köy-kent (posyölok) ve 929 köy idaresinden oluĢmaktadır. Rusya Federasyonu içerisinde ilmi-teknik potansiyeli yüksek federe birimlerden birisi olan BaĢkurdistan, zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahiptir. Rafineriler ve petro-kimya fabrikaları cumhuriyet ekonomisinin temelini oluĢturur. Sanayinin büyük kısmı birkaç büyük Ģehirde (Ufa, Sterlitamak, Salavat, Neftekamsk) toplanmıĢtır. Her ne kadar, Rusya geneline göre üretim temposundaki düĢüĢ yüksek olsa da, sosyal felakete yol açacak düzeyde değildir. 1. Kısa Tarih BaĢkurtların etnik geçmiĢleri, Aral çevresi-Sir Derya bozkırlarında yaĢayan, Güney Ural bozkır ve ormanlık alanlarında yerleĢen eski BaĢkurt kabilelerine (Tungus-Mançur ve Moğolların etkisinde kalan Güney Sibirya-Merkezi Asya kaynaklı Türk dilli gruplar) zamanına kadar (IX. yy.‘ın sonu ve X. yy.) dayandırılmaktadır.3 Bunlar bu bölgede kısmen tehcir edilmiĢ, kısmen Fin-Ogor ve Ġran dilli (Sarmat-Alanski) yerel halk tarafından asimile edilmiĢlerdir. X. yy.‘da ve XIII. yy. baĢlarında Volga-Kama Bulgarları‘nın etkisi altında kalan ve 1236 yılında Moğollar tarafından Altın Orda‘ya (Altınordu) bağlanan BaĢkurtlara, Moğol hakimiyeti süresince bazı Bulgar, Kıpçak ve Moğol kabileleri katılmıĢlardır. X. yy.‘da BaĢkurtlar, Ġslam‘a girmeye baĢlamıĢ, XIV. yy.‘ın ilk yarısında Öz-Bek Han (13131340) zamanında ise Ġslam, BaĢkurdistan‘da tamamen yayılmıĢtır. Ġslam‘la birlikte, aynı zamanda Arap alfabesini de kabul etmiĢler ve Arap, Acem ve daha sonra Türk yazı kültürüne katılmıĢlardır. Kazan Hanlığı‘nın yıkılmasından sonra (1552), BaĢkurt toprakları Ruslar tarafından iĢgal edilir. 1574‘te de BaĢkurt istihkamı Turatau yerine Ufa Ģehri inĢa edilir. XVII-XVIII. yy.‘lar arasında BaĢkurtlar, milli ve dini haklarının sınırlandırıldığı ve topraklarının mevcut kanunlara aykırı olarak Ruslar tarafınan zapt edildiği gerekçeleriyle birkaç defa isyan ederler.4 1773-1775 yıllarındaki 126 isyandan sonra çar idaresi BaĢkurtların toprak üzerindeki veraset (votçina) haklarını korumak zorunda kalır. 1789 yılında Ufa‘da, baĢlangıçta evlilik meseleleri, miras ve mal paylaĢımı, dini okulların idaresi gibi iĢlere bakan Rusya Müslümanları Ġdare-i Ruhanisi (duhovnoye upravleniye musulman Rossii) kurulur. 1905 Ġhtilali‘nde BaĢkurtların fazla bir rolleri yoktur. Fakat 1917 Ġnkılabı, bütün Rusya Türklerini olduğu gibi, BaĢkurtları da harekete geçirir. ġubat Ġhtilali‘nden sonra (1917) BaĢkurt Milli Entelijansiyası‘ndan seçkin bir grup, federal ve demokratik bir Rusya içerisinde muhtar BaĢkurdistan fikrini savunurlar. Mayıs ayında BaĢkurt kongresi hazırlığı için BaĢkurt Oblast Bürosu kurulur. Temmuz‘da Orenburg‘da toplanan I. Tüm-BaĢkurt Kongresi, BaĢkurt milli hareketinin merkezi organı olan BaĢkurt Oblast ġurası‘nı seçer. ġuranın baĢkanlığını, BaĢkurdistan‘ın muhtariyeti, BaĢkurt milli ordusu kurulması ve toprak meselelerinin çözülmesi taraftarı olan ġerif Manatov ve Zeki Velidi Togan üstlenirler. Mayıs ayında yapılan Bütün Rusya Müslümanları Umumi Kongresi‘nin Rusya Türk ülkelerinin muhtariyetini talep eden kararına karĢı, kongrede yer alan BaĢkurt temsilciler, üç kiĢilik bir komite teĢkil edip, ayrı hareket ederler.5 28-29 Ağustos 1917‘de II. BaĢkurt Kongresi toplanır ve bu kongre Tatarlarla BaĢkurtlar arasında mücadeleye dönüĢür. 1917 Kasımı‘nın ortalarında BaĢkurt Oblast ġurası, Ufa‘dan Orenburg‘a taĢınır ve merkezden gelen BolĢevik anarĢisi karĢısında BaĢkurtların ―ferdi ve mülki güvenliğinin‖ korunması için BaĢkurdistan‘ın milli muhtariyetini ilan eder. ġura liderleri, aynı zamanda, Rusya‘da ―Devletler Federasyonu‖ kurulması fikrini ileri süren Ural Kazaçiklerin lideri anti BolĢevik Ataman Dutov‘u desteklerler. Aralık 1917‘de Orenburg‘da BaĢkurt Kurucu Kurultayı, BaĢkurdistan‘ın muhtariyetini onaylayarak, Z. V. Togan, ġ. Manatov, Ġ. Sultanov ve diğer BaĢkurt liderlerden oluĢan milli hükümeti seçer. 1918 Ocak ayının baĢında ġerif Manatova Lenin ve diğer BolĢevik idarecilerle Moskova‘da görüĢmelerde bulunduğu sırada Orenburg Sovyet-Rus ordusu tarafından iĢgal edilir ve BaĢkurt hükümeti üyeleri tutuklanır. Ardından da milli muhtar statü ortadan kalkar. Mart 1918‘de Manatov, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) Milliyetler ĠĢleri Halk Komiseri (Narkomnatsii) Stalin‘i Tatar-BaĢkurt Sovyet Cumhuriyeti Kurulması Hakkında Milliyetler Tüzüğü‘nü imzalamaya ikna eder. Ancak Eylül‘de planlanan Kurucu Kongre giriĢimi Çekoslovak Kolordusu‘nun isyanı ve Beyaz Muhafız Birliği‘nin saldırısıyla baĢarısız olur. 1918 yazında Z. V. Togan baĢkanlığındaki BaĢkurt milli hükümeti BaĢkurt milli ordusunu kurmaya baĢlar. Eylül ayında Ufa‘da yapılan devlet toplantısında BaĢkurt liderler Kurucu Meclis Üyeleri Komitesi‘ni (Komuç) desteklerler ve Geçici Sibirya Hükümeti ile sözleĢme yaparlar. Kasım 1918‘de Komuç Hükümeti‘ni ortadan kaldıran Amiral Kolçak, BaĢkurdistan‘ın muhtariyetini tanımaz. Bunun üzerine BaĢkurtlar BolĢeviklerle irtibata geçerler. 1919 ġubatı‘nda Z. V. Togan komutasındaki BaĢkurt milli ordusu Kızılordu‘ya bağlanır. 23 Mart 1919‘da da ―Küçük BaĢkurdistan‖ (Malaya BaĢkiriya)6 toprakları üzerinde, RSFSC‘nin federe birimi olarak BaĢkurt Muhtar Sovyet Sosyalist 127 Cumhuriyeti kurulur. Böylece BaĢkurdistan, Rusya Federasyonu‘nun hukuki yönden tam haklı ilk üyesi ve ilk muhtar Sovyet cumhuriyeti olur. Milli hükümetin eski baĢkanı Z. V. Togan da BaĢkurt Ġhtilal Komitesi‘nin baĢkanlığına getirilir.7 Rusya iç savaĢının sona ermesiden sonra, 19 Mayıs 1920‘de Bütün Rusya Merkezi Ġcra Komitesi (VTSĠK), BaĢkurdistan‘ın siyasi muhtariyetinin fiilen ortadan kaldırıldığını ifade eden ―BaĢkurdistan Muhtar Sovyet Cumhuriyeti‘nin Devlet Yapısı Hakkında‖ Kararnameyi onaylar. Kararname hükümlerini gerçekleĢtirmek için BaĢkurt Ġhtilal Komitesi‘ne merkezden eski kafalı BolĢevikler gönderilir. Onların zorlamasıyla da BaĢkurt Ġhtilal Komitesi istifa eder ve baĢkan Togan, Türkistan‘a göç eder. Temmuz 1920‘de BolĢevikler, BaĢkurtların mutlak azınlıkta olduğu yeni BaĢkurt yönetimini kurarlar. 14 Haziran 1922‘de VTSĠK Muhtar BaĢkurdistan‘ın sınırlarının geniĢletilmesi kararını alır. Bu karara göre imparatorluk döneminde Ufa Guberniyası‘na (Valilik) bağlı olan Ufa, Birsk, Belebeyavsk ve Zlatoustovski Uyezdleri (kaza) ve Çelyabinsk Guberniyası‘na bağlı Miasski Uyezdi‘nin volostları BaĢkurdistan‘a dahil edilir. Egemenlik deklarasyonunun ilan edildiği 1990 yılına kadar da statüsünde yeni bir değiĢiklik olmaz. 2. Etnopolitik Durum 2.1. Nüfus ve Etnik Yapı BaĢkurtlar, BaĢkurdistan‘ın yerel halkıdır. BaĢkurt dili kuzeybatı veya Kıpçak Türkçesi gurubuna girer. XX. yy.‘ın baĢlarında BaĢkurt aydınları BaĢkurt dilini edebi bir dil durumuna getirmek için giriĢimlerde bulundular. Bu yıllarda çıkarılan gazeteler (BaĢkurt, BaĢkurdistan, BaĢkurt Tausı, BaĢkurdistan Haberleri) baĢlıklarında, BaĢkurt sözünü kullanmalarına rağmen, Kazan Türkçesiyle yayınlıyorlardı. 1989‘daki tüm BaĢkurt nüfusu 1.449.462‘dir. Bunlardan 1.345.300‘ü Rusya Federasyonu‘nda yaĢamaktadır. BaĢkurtların %59,6‘sı (863,800) kendi cumhuriyetlerinde yaĢamaktadırlar. Ayrıca Rusya Federasyonu‘nun Çelyabinsk, Orenburg, Perm, Sverdlovsk, Kurgan ve Tümen Oblastlarında, Kazakistan‘da (41.800), Özbekistan‘da (34.800), Ukrayna‘da (7.400), Tacikistan‘da (6.800), Türkmenistan‘da (4.700) ve Kırgızistan‘da (4.000) BaĢkurt nüfus yaĢamaktadır. Bugün BaĢkurdistan‘da 30‘dan fazla etnik grup yaĢamaktadır ve bunlardan on tanesinin nüfusu 5.000‘in üzerindedir. BaĢkurdistan‘ın üç temel etnik grubu Ruslar, Tatarlar ve BaĢkurtlardır. 1998 itibariyle cumhuriyet nüfusunun %43‘ünü (1989‘da %39,3) tüm Ģehir merkezlerinde de çoğunluğa sahip Ruslar oluĢturmaktadır. BaĢkurdistan içerisinde dağınık olarak yaĢayan Tatarlar, nüfusun %24‘ünü (1989‘da %28,4) teĢkil etmektedirler. 80‘li ve 90‘lı yıllarda Ufa, Sterlitamak, Salavat, Neftikamsk ve diğer Ģehirlerdeki sayıları artmasına rağmen, daha çok kırsal kesimde yaĢayan BaĢkurtlar ise nüfusun sadece %23‘üne (1989‘da %21,9) sahiptirler. Tatar nüfusun fazla olması Tataristan ve BaĢkurdistan Cumhuriyetleri arasındaki iliĢkilerde gerilimin artmasına sebep olmaktadır. 128 Rusya‘ya bağlandıklan sonra baĢlayan sömürgeleĢtirme sürecinin etkisiyle BaĢkurdistan‘ın nüfusu da değiĢmeye baĢlamıĢtır. Zira Rusya‘nın Avrupa kısmından BaĢkurdistan‘a doğru sistemetik nüfus akını olmuĢtur. 1897 yılı itibariyle BaĢkurdistan topraklarında 1991 bin, 1913 itibariyle de 2811 bin insan yaĢamaktaydı. 1913-1926 yılları arasında, I. Dünya SavaĢı ve Rus Ġç SavaĢı, milli kurtuluĢ ordusunun kayıpları ve 1921‘de yaĢanan açlık (1920-22 arasında 650 bin kiĢi ölmüĢtür) nedenleriyle nüfus 264 bin kiĢi (%9,4) azalmıĢtır. 1929 ile 1939 nüfus sayımları arasındaki sürede cumhuriyet nüfusunda hızlı bir artıĢ olmuĢtur (SSCB‘deki %1,6‘lık artıĢa karĢılık %24‘lük bir artıĢ). Cumhuriyet‘in ekonomik ve sosyal durumunda yaĢanan büyük çaptaki değiĢim ve dönüĢümler nüfusun tabii ve mekanik olarak artmasına olumlu etkide bulunmuĢtur. Buna karĢılık, cephelerde büyük sayıda insan kayıplarını, doğum oranının düĢmesini ve ölüm oranının artmasını netice veren II. Dünya SavaĢı, BaĢkurdistan nüfusunun da hissedilir sayıda azalmasına neden olmuĢtur. SavaĢ öncesi nüfusa ancak 1956‘da ulaĢılabilmiĢtir. 60‘lardaki yüksek ve istikrarlı tabii artıĢ temposu genel nüfus sayısındaki dinamik yapıda kendini göstermiĢtir. 1959 ile 1970 nüfus sayımları arasında BaĢkurdistan nüfusu 478 bin artıĢ göstermiĢ, ardından gelen dönemde ise nüfus büyüme temposu yavaĢlamaya baĢlamıĢ, hatta SSCB ortalamasının altına düĢmüĢtür. Bu düĢüĢ nüfusun tabii artıĢındaki düĢüĢle ve sanayide iĢ alanlarının yetersizliğinden kaynaklanan diğer bölgelere göçlerle bağlantılıdır. 1970-89 arasına cumhuriyet nüfusu %3,5 (SSCB %18,6-RSFSC %13) artarken, SSCB genel nüfusu içerisindeki payı %1,58‘den %1,38‘e, RSFSC içerisinde de %2,93‘den %2,69‘a gerilemiĢtir. Ülkeyi saran ve SSCB‘nin dağılmasına sebep olan sosyo-ekonomik kriz BaĢkurdistan‘ın demografik sürecinde ciddi değiĢiklikler meydana getirmiĢtir. Öyle ki, diğer bölgelere göç veren Cumhuriyet, 1991‘den itibaren BDT ülkelerinden göçmen ve sığınmacı kabul eder hale gelmiĢtir. Bundan baĢka, 1993‘te savaĢ sonrası dönemde, Rusya Federasyonu‘nun diğer bölgelerinde olduğu gibi, ilk defa ölüm oranı doğum oranını aĢmıĢtır. Ancak nüfus azalıĢı göçmen sayısındaki artıĢla telafi edildiğinden fazla dikkat çekmemektedir. Takip eden yıllarda Cumhuriyet‘in nüfusu artmaya baĢlamıĢtır: 1991‘de nüfus sayısı 4 milyon sınırını aĢmıĢ, 1995‘te 4.080 bin, 1998‘de 4.104 bin, 1999‘da ise 4.117 bin olmuĢtur. BaĢkurdistan Cumhuriyeti bugünkü nüfus sayısı itibariyle Rusya Federasyonu federe birimleri arasında ilk yediye girmektedir. Ġstatistiki verilere göre Rus ve Tatar diasporasının sayıca artıĢ götermesine karĢılık BaĢkurtların Cumhuriyet‘teki özgül ağırlıkları azalmaktadır. ġehirleĢme, BaĢkurt dilini öğrenmek için gerekli Ģartların yokluğu ve dili kullanma alanının gittikçe daralması BaĢkurtların bir kısmının BaĢkurdistan‘ın Rus ve Tatar nüfusu tarafından asimile edilmesine neden olmaktadır. BaĢkurdistan‘daki resmi devlet dili BaĢkurtça ve Rusçadır.9 Yapılan son dört nüfus sayımı sonuçlarına göre Rusya halkları içerisinde BaĢkurtçayı ana dili sayanların oranı artıĢ göstermiĢtir. %72,6‘sı rahat bir Ģekilde Rusçayı kullanabilen BaĢkurtların, 1989 yılı itibariyle %72,8‘i BaĢkurt dilini 129 (1959‘da %62‘si), %10,1‘i Rusçayı anadili kabul etmektedir. Bunun yanında Rusçayı ana dili kabul edenlerin sayısı sürekli artarken, Tatarcayı ana dili sayanların sayısında azalma gözlenmektedir. Bugün BaĢkurdistan‘da BaĢkurtça-Rusça ikidilliliği ağır basmakla beraber, özellikle köylerde BaĢkurtTatarca-Rusça üçdilliğiği yaygındır.10 2.2. BaĢkurdistan‘ın Resmi Statüsü ve Rusya Federasyonu ile ĠliĢkileri Rusya Federasyonu‘nun 12 Haziran 1990‘da ―Egemenlik Deklarasyonu‖ ilan etmesi o zamanki RSFSC içerisinde yeni kırılma döneminin baĢlangıcı olmuĢtur. Zira bu deklarasyon hem SSCB ve hem de RSFSC‘ye bağlı birlik ve muhtar cumhuriyetlerin egemenlik ve bağımsızlık ilanlarına örnek teĢkil etmiĢtir. ―Bağımsızlıklar geçidi (Parad suverenitetov)‖ olarak adlandırılan bu dönemin aktörlerinden birisi de BaĢkurdistan‘dır. 2.2.1. Egemenlik Deklarasyonu 1989-1990 yıllarında BaĢkurt milli hareketlerinin liderleri cumhuriyet idaresinin aktif destekleriyle BaĢ kurdistan Muhtar Cumhuriyeti‘nin statüsünün yükseltilmesi meselesini gündeme getirirler. 1990‘da BaĢkurdistan Yüksek Sovyeti‘nde BaĢkurdistan‘a SSCB içerisinde birlik cumhuriyeti statüsü verme hakkında teklif hazırlığı komisyonu kurulur. Boris Yeltsin‘in 1990 Ağustosu‘nda, daha BaĢkurdistan Egemenlik Deklarasyonu ilan edilmeden Ufa‘da verdiği demeç bu dönemde, hem SSCB ve hem de RSFSC içerisinde giriĢilen bağımsızlık hareketlerine referas olur: ―Eğer siz, BaĢkurdistan‘ın toprak ve yeraltı zenginliklerinin, BaĢkurt halklarının malı olduğuna karar verirseniz, bu olacaktır… BaĢkurdistan‘ın petrol ve gazı kendisine aittir ve sadece o kendi zenginliklerini yönetme hakkına sahiptir… Eğer BaĢkurdistan, egemenliğini ilan ederse, biz bu egemenliğe saygı duyacağız‖.11 Yeltsin, aslında Rusya Federasyonu Egemenlik Deklarasyonu ve Halk Temsilcileri ve Rusya Yüksek Sovyeti belgelerinde belirtilenleri fiilen dile getirmekteydi.12 Yüksek Sovyet, Rusya Federasyonu Egemenlik Deklarasyonu temeli üzerine 11 Ekim 1990‘da Egemenlik Deklerasyonu‘nu kabul eder. Deklarasyon BaĢkurdistan‘ın bağımsızlığını ve BaĢkurdistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘ne dönüĢtüğünü ilan eder. Cumhuriyet‘in resmi ismi Rusça Ģekli BaĢkiriya‘dan BaĢkurdistan‘a çevrilir. Bu deklarasyonda, muhtar statünün BaĢkurdistan‘ın kapsamlı bir Ģekilde sosyo-ekonomik geliĢimini sağlayamadığı belirtilerek BaĢkurdistan ile SSCB, RSFSC ve diğer cumhuriyetler arasındaki iliĢkilerin anlaĢmalar temeli üzerine bina edileceğinin altı çizilmiĢtir. Gönüllü olarak SSCB ve RSFSC‘ye verilenler dıĢındaki bütün yetki ve hakları BaĢkurdistan kendisinde bırakmıĢtır. Bunlar Rusya Federasyonu ile BaĢkurdistan arasındaki iliĢkilerin esaslı olarak değiĢmeye baĢladığının iĢareti olmuĢtur. Egemenlik ilanının ardından BaĢkurtlarla Tatarlar arasında anlaĢmazlıklar baĢgösterir. BaĢkurtlar, çağdaĢ BaĢkurdistan topraklarında öteden beri yaĢayan, ―devleti kuran millet‖ ve ―yerli‖ halk olarak adlandırılınca Tatar inteligentsiyasından bir grup bu durumdan memnun olmaz. BaĢkurt 130 milli hareketinin karĢısında bir dizi milli toplumsal örgüt etrafında birleĢen Tatar halkının temsilcileri Rus milli hareketlerinin temsilcileriyle güç birliği yaparak, BaĢkurtdistan‘ın bağımsızlaĢması sürecinde sert bir muhalefet oluĢtururlar. Örneğin, BaĢkurdistan Tatar Toplumsal Merkezi lideri K. YauĢev, M. Rahimov‘u sert bir Ģekilde eleĢtirerek, BaĢkurt Egemenlik Deklarasyonu‘nun kabul edilmesi sırasında BaĢkurdistan halkı ve halk vekillerine, BaĢkurdistan‘ın RSFSC‘nin parçası olarak kalacağına yeminle teminat verir, ancak dokuz ay sonra SSCB Yüksek Sovyeti toplantısında tam tersini savunur. YauĢev‘e göre BaĢkurdistan‘da milliyetler arası gerilim, özellikle, ―Cumhuriyet yönetiminin BaĢkurt yanlısı politikası yüzünden kültür-dil alanında mağdur durumda olan!‖ Tatar halkının memnuniyetsizliği artmıĢtır.13 Nisan 1993‘te ―Dil, milliyet, eski SSCB‖ konularında yapılan etnopolitik araĢtırmalar, BaĢkurdistan‘ın üç temel etnik gurubunun Egemenlik Deklarasyonu metnine ilgisinin düĢük olduğunu göstermektedir. Deklarasyon‘a en fazla ilgiyi BaĢkurtlar göstermiĢtir. Bu belge devlet aygıtı ve sivil toplum temsilcileri tarafından milli devlet kurabilmenin ve Moskova‘nın vesayetinden kurtulabilmenin ilk adımı olarak görülmüĢtür. 2.2.2. Federal AnlaĢma ve BaĢkurdistan‘a Özgü ―Ek‖ Rusya Federasyonu ile federasyonu oluĢturan cumhuriyetler arasında 31 Mart 1992‘de imzalanan Federal AnlaĢma‘yı BaĢkurdistan 1 Nisan 1992‘de sadece BaĢkurdistan‘a özgü ―Ek‖14 ile beraber imzalar. Rusya ile BaĢkurdistan arasındaki iliĢkilerde önemli değiĢikliklere yol açan Federal AnlaĢma ve ona yapılan ―Ek,‖ BaĢkurdistan‘a federal merkezden ek ayrıcalıklar koparmak için ―pazarlık‖ yapma imkanı kazandırmıĢtır: Cumhuriyet topraklarının mülkiyeti, tek kanallı bütçe sistemi, bağımsız yasama ve yargı sistemi ve bağımsız dıĢ ekonomik faaliyetlerde bulunabilme konularında istisnai haklar elde edilmiĢtir. Federal AnlaĢma‘ya yapılan ekin önemi alıĢılmıĢ iki taraflı belgelerin sınırlarını aĢmaktadır. Zira bu ―Ek‖ BaĢkurdistan‘ın özel resmi-hukuki statüsünün onaylandığını, BaĢkurdistan‘ın yeni Rusya Federasyonu‘nda bağımsız bir öğe olduğunu ifade etmektekdir. ―Ek‖te ayrıca, tarafların kendi aralarındaki iliĢkilerde ―BaĢkurdistan Egemenlik Deklarasyonu ve Mevzuatı‖ göz önünde bulundurulacağı belirtilmiĢ, BaĢkurdistan‘ın ―Rusya Federasyonu‘na anlaĢmayla gönüllü olarak verilenler dıĢında milletlerarası ve dıĢ ekonomik iliĢkilerin bağımsız iĢtirakçisi‖ olduğu tespit edilmiĢtir. ―Ek‖in önemli hükümlerinden biri de Cumhuriyet‘te, Rusya Federasyonu‘nun ilgili organlarına gönüllü verilenler dıĢındaki bütün sorunların hukuki düzenlenmesini sağlayacak bağımsız yasama ve yargı sistemi, savcılık, avukatlık ve noterlik kurulması imkanının elde edilmesidir. Federal AnlaĢma‘ya yapılan bu ek Cumhuriyet parlamentosu tarafından adli teĢkilat, avukatlık, noterlik ve diğer konularda birçok kanun çıkarılmasına hukuki dayanak olmuĢtur. 131 BaĢkurt milli hareketlerinin liderleri Federal AnlaĢma‘nın imzalanmasına karĢı çıkmıĢlardır. En radikal tutum ise BaĢkurdistan Yüksek Sovyeti‘nin en kısa zamanda olağanüstü toplanması, Federal AnlaĢma‘ya BaĢkurdistan temsilcilerce atılan imzaların iptal edilmesi, Yüksek Sovyet BaĢkanı M. Rahimov ve Bakanlar Kurulu BaĢkanı M. P. Mirgazyamova‘nın istifa etmesi talebiyle 9-30 Nisan 1992 tarihlari arasında protesto gösterileri ve toplu açlık grevleri yapan BaĢkurt Gençlik Birliği‘nin (BGB) tutumudur. 2.2.3. BaĢkurdistan Anayasası Rusya Anayasası ve BaĢkurdistan Anayasası‘nın Rusya ile BaĢkurdistan arasındaki iliĢkilerin değiĢiminde önemli yeri vardır. BaĢkurdistan‘ı ―YenilenmiĢ Rusya Federasyonu‘nun bağımsız ögesi‖ olarak tespit eden ve Rusya Federasyonu Anayasası‘yla çeliĢen birçok maddesi bulunan BaĢkurdistan Anayasası‘nın 5. maddesi ve Rusya Anayasası‘nın 11. maddesine göre Rusya ve BaĢkurdistan arasındaki iliĢkiler ikili anlaĢma ve sözleĢmelerle belirlenmektedir. BaĢkurdistan Anayasası‘nın 69. maddesine göre ise Cumhuriyet, BaĢkurt halkının kendi kaderini tayin hakkını ve bağımsızlığını gerçekleĢtirmek üzere kurulmuĢtur. Yine aynı Anayasa‘ya göre Rusya ile BaĢkurdistan arsındaki iliĢki olağan federal merkez-federe birim iliĢkisinden ziyade ―anlaĢma‖ya dayalı ayrıcalıklı bir iliĢkidir (m. 70). BaĢkurdistan Anayasası‘nın BaĢkurdistan cumhurbaĢkanının BaĢkurtça ve Rusça bilmesi Ģartını getiren 92. maddesi geniĢ yankı uyandırmıĢtır. 1998 baĢkanlık seçim kampanyası esnasında Rusya Devlet Duması‘ndan bazı miletvekillerinin baĢvurusuyla Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, BaĢkurdistan Anayasası‘nın bu hükmünün değiĢtirilmesini kararlaĢtırmıĢtır.15 12 Aralık 1993‘te yapılan cumhurbaĢkanlığı seçiminde, oyların %64‘ünü alan Murtaza Rahimov, cumhuriyet‘in ilk cumhurbaĢkanı seçilir. Diğer aday Rafis Kadirov ise seçmenlerin %28,5‘inin oyunu alır. 14 Haziran 1998‘de Murtaza Rahimov %73 oranında oy alarak ikinci kez BaĢkurdistan cumhurbaĢkanı seçilir. 24 Aralık 1993 tarihinde BaĢkurdistan Yüksek Sovyeti yeni BaĢkurdistan Anayasası‘nı kabul eder. 25 Aralık 1993‘te Rusya çapında yapılan RF BaĢkanına, RF Yüksek Sovyeti‘ne ve ekonomik reformlara güvenoyu referandumu yerine BaĢkurdistan‘da Cumhuriyet çapında Ģu soruyla baĢka bir referandum yapılır: ―BaĢkurdistan Cumhuriyeti, BaĢkurdistan Cumhuriyeti‘nin bütün halklarının çıkarları için, ekonomik bağımsızlığa ve Rusya Federasyonu ile Federal AnlaĢma ve ona yapılan ek temelinde anlaĢmalı iliĢkilere sahip olmalıdır‖. Ekonomik bağımsızlık ve Rusya ile anlaĢmalı iliĢkiler ilkeleri için referanduma katılan seçmenlerin %75,5‘i evet oyu kullanmıĢlardır. BaĢkurdistan Anayasası‘na göre cumhuriyetin yüksek temsil ve yasama organı iki kademeli kurultaydır (BaĢkurdistan Cumhuriyeti Devlet Meclisi). 5 Mart 1995‘te düĢük bir katılımın olduğu kurultay seçimleri yapılır. Milletvekillerinin çoğunluğu iktidar temsilcileri ve yerel idare baĢkanlarından müteĢekkil kurultay baĢkanlığına da Mihayl Zaytsev seçilir. Sıralamada Ruslar ve Tatarların ardından 132 üçüncü etnik grup oldukları halde BaĢkurtlar bu seçim sonucunda, Temsilciler Meclisi‘nde 60 (%41,1), Yasama Meclisi‘nde 19 (%55,8) milletvekilliği elde etmiĢlerdir. 2.2.4. Rusya Federasyonu ve BaĢkurdistan Cumhuriyeti Arasında Yönetim Ögelerinin Sınırlandırılması ve Yetkilerin KarĢılıklı DeğiĢimi Hakkında AnlaĢma 3 Ağustos 1994‘te imzalanan Federal Merkez (Moskova) ile yetkilerin karĢılıklı değiĢimi hakkında AnlaĢma, Rusya ile olan iliĢkilerin olgunlaĢmasına ciddi oranda katkıda bulunmuĢtur. Bu anlaĢma çerçevesinde gündemdeki problemlerle ilgili 10 tane hükümetler arası sözleĢme imzalanmıĢtır. AnlaĢma sadece Rusya Federasyonu devlet organları ile BaĢkurdistan devlet organları arasında yetkileri sınırlandırılmamakta, diğer bir dizi sorunlara da çözüm bulmakta ve BaĢkurdistan‘ın anayasasını, egemenliğini, devlet yapısı, mülkiyet, bütçe, vergi, yasama, adli teĢkilat ve dıĢ ekonomik faaliyetlerle ile ilgili karar verme hakkını tanımaktadır. AnlaĢmalarla elde ettiği ayrıcalıklar sonucunda BaĢkurdistan yeraltı kaynaklarından elde ettiği satım ve vergi gelirlerinin tümünü Cumhuriyet bütçesine aktarmıĢ, Moskova‘ya ödemede bulunmamıĢtır. 1992 ve 93 yıllarında Cumhuriyet‘te topladığı vergilerden federal bütçeye hiç göndermeyen BaĢkurdistan sahip olduğu ―istisnai‖ bütçeler arası rejim sonucunda 1994‘te, toplanan tüm vergilerin sadece %12,5‘ini göndermiĢtir. 1995‘te ise Ağustos 1994‘te yapılan anlaĢma nın da etkisiyle toplam vergi gelirlerinin %26,2‘sini federal bütçeye göndermiĢtir. Ayrıcalıklı statüsünü 1996‘da da koruyan BaĢkurdistan, kanun gereği federe birim topraklarında toplanan gelir vergisinin %10‘unu, alkollü ürünlerden alınan dolaylı vergilerin %50‘sini ve petrol ve gazdan alınan dolaylı vergilerin %100‘ünü federal bütçeye göndermesi gerekirken, hiç göndermemiĢtir. Sonuçta BaĢkurdistan, 1996‘da vergi gelirlerinin %28,1‘ini, 1997‘de ise %24,3‘ünü federal bütçeye göndermiĢtir. Mart 2000‘de baĢkanlığa seçilen ve Duma‘nın (Federal Meclis‘in alt kanadı) desteğini arkasına alan V. Putin, aynı yıl itibariyle yaptığı hukuki reform giriĢimleriyle beraber geçen on yıl içerisinde federe birimler lehine geliĢen durumu Federal Merkez lehine çevirmeye ve federal hiyerarĢiyi tekrar kurup güçlendirmeye baĢlamıĢtır. Bu bağlamda 2001 yılı ortalarına kadar tüm federe birimlerin anayasa, kanun ve kararnamelerinin Federal Anayasa‘ya ve federal kanunlara uygun hale getirilmesi kararı alınmıĢtır. Bu dönemde BaĢkurdistan‘a geçmiĢ dönemde tanınan ayrıcalıklar sorgulanmaya baĢlanmıĢ ve Rusya Federasyonu Anayasası ve kanunlarının BaĢkurdistan‘da da üstünlüğünü sağlayacak adımlar atılmaya baĢlanmıĢtır. Bu bağlamda BaĢkurdistan Anayasası‘nda da köklü değiĢiklikler yapılıp Kurultay‘ın (BaĢkurdistan Yasama Meclisi) onayına sunulmuĢtur. 2.3. Milliyetler ĠliĢkilerin Durumu 133 Arası Volga Boyu Federal Okruğu (Privoljskiy federalnıy okrug) içerisindeki cumhuriyetlerinin (Tataristan, BaĢkurdistan) endüstriyel ve sosyokültürel geliĢmiĢliği bu bölgedeki etnopolitik sürece rengini vermiĢtir: Tataristan ve BaĢkurdistan‘da ―milli muhtariyet ve bağımsızlığa‖ sevk eden milli ve ekonomik faktörler birleĢmiĢtir. Bu cumhuriyetlerdeki etnik bileĢenli siyasi hareketler faaliyetlerini Rusya Devleti‘nin temel prensiplerini değiĢtirmeye yönlendirmiĢlerdir.16 Bu halkların, yerel iktidar ve diğer resmi organlar vasıtasıyla ileri sürdükleri talepler, aslında milli ayrılmayı hedeflememekte, fakat federe birimlerin federasyon içerisinde eĢitliği prensibinin onaylanması, federe birimlere ―federasyonun kaynağı‖ statüsünün verilmesi (yani bu birimler haklarını Federal Merkez‘e veriyorlar, yoksa tersi değil) ve federe birimlerin haklarının Federal Merkez‘e karĢı üstünlüğünün tasdik edilmesini amaçlamaktadır.17 Milliyetler arası iliĢkiler açısından BaĢkurdistan‘ın nispeten istikrarlı olduğu gözlenmektedir. Bununla beraber, aynı Cumhuriyet içerisinde büyük etnik grupların (Ruslar ve Tatarlar) birarada yaĢamalarının zorluğu, devlet egemenliği, temel dillerin statüsü, önemli mevkilerin ve yüksek öğretim kurumların paylaĢımında milli kota uygulaması ciddi problemlerin doğmasına sebep olmaktadır. Daha 1989-1991 yılları arasında BaĢkurdistan‘da üç milli parti ve sosyal-politik örgütler bloğu oluĢmuĢtu. BaĢkurtların çıkarlarını ifade için BaĢkurt Halk Merkezi ―Ural‖ (1988‘in sonlarında kuruldu), BaĢkurt Milli Kongresi (Aralık 1989), BaĢkurt Gençlik Birliği (1990), BaĢkurt Halk Partisi (Kasım 1990) gibi örgütlenmeler kuruldular. Tatar Diasporası ise BaĢkurdistan Tatar Toplumsal Merkezi (TTM) (Ocak 1989), Tatar Gençlik Birliği ―Azatlık‖ (Aralık 1990), Tatar Demokratik Partisi‖ Ġdil-Ural‖ (1991) tarafından temsil edilmekteydi. Ufa Konseyi (Ufimskiy Sobor) (1989), ―Rus‖ Cemiyeti (ObĢestva ―Rus‖) (Mayıs 1992), Rusya Demokratik Partisi (Ekim 1990), Rusya Sosyal-Demokrat Partisi (Ekim 1991) yerel örgütleri de BaĢkurdistan‘da yaĢayan Ruslar ve Rusdilli nüfusun çıkarlarının savunuculuğunu üstlenmiĢlerdi. BaĢkurt milli örgütleri, Cumhuriyet‘in egemenliği ve bağımsızlığının pekiĢtirilmesi, Rusça ile beraber BaĢkurt diline devlet dili statüsünün kazandırılması ve baĢkanlık yönetim biçiminin benimsenmesi için mücadele vermektedirler. Tatar örgütleri BaĢkurdistan‘ın egemenliği fikrini ve bazı çekincelerle baĢkanlık yönetimini kabul etmekte, Tatarcaya da, Rusça ve BaĢkurtça gibi devlet dili statüsü verilmesini talep etmektedirler. Bundan baĢka, TTM. Tatarların yoğun olarak yaĢadıkları bölgede Tatar Milli Bölgesi kurulması taraftarıdır. Rus ve Rusdilli örgütlenmeler ise egemenlik ve baĢkanlık yönetimine, devlet yönetimi ve eğitimde BaĢkurtlara milli kota verilmesine karĢı çıkarken, Rusçanın (Tatarca ve BaĢkurtça ile birlikte) devlet dili statüsünde olmasını istemektedirler. BaĢkurdistan‘da Rusdilli nüfusun çıkarlarını temsil eden esas grup ―Rus Toplumsal Birliği‖, ilk adımda BaĢkurt milli hareketleriyle cepheleĢmeyi baĢlatmıĢtır. Tatar ve Rus oluĢumların çoğunluğunun BaĢkurt örgütler karĢısında iĢbirliği içerisinde olduğu dikkati çekmektedir. Örneğin, 1991 yılı Eylül ayında, Rusya Demokratik Partisi, Ufa Konseyi, Tatar Toplusal Merkezi, Tatar Demokratik Partisi ―Ġdil-Ural‖ ve diğer Tatar ve Rus grupların katıldığı BaĢkurt Demokratik Güçler Kongresi ortaya çıkmıĢtır. Kongrenin esas kurulma hedefi BaĢkurt gruplar tarafından savunulan egemenlik ve baĢkanlık yönetimi fikirlerine karĢı mücadele etmektir. 134 3. Milli Hareketler ve Ayrılıkçı Eğilimler BaĢkurt milli hareketlerinin en önde geleni, Aralık 1989‘da BaĢkurt Halkı I. Kurultayı tarafından seçilen BaĢkurt Halk Merkezi ―Ural‖dır (BHM). BHM BaĢkur distan‘ın statüsünün muhtar cumhuriyetten SSCB içerisinde birlik cumhuriyeti statüsüne yükseltilmesi konusunu ilk kez gündeme getirmiĢtir ve BaĢkurtça ve Rusçaya devlet dili statüsü verilmesini talep etmiĢtir. Merkez daha sonra, 1990-1991 yıllarında BaĢkurdistan‘ın egemenliği isteğini seslendirmiĢ ve baĢkanlık yönetim biçimi fikrini desteklemiĢtir. 1991 Kasım ayında BaĢkurdistan Yüksek Sovyeti, yapılması gereken cumhuriyet baĢkanlık seçimini iptal edince BHM ve diğer BaĢkurt milli örgütleri, baĢkanlık seçimlerini yapma isteklerini destek için toplu gösteriler organize ederek milletvekillerine baskı yapmayı denemiĢlerdir. Kasım 1990‘da BHM içerisindeki radikal kanat ayrılarak BaĢkurt Halk Partisi‘ni (BHP) kurar. BHP‘nin ana hedefi BaĢkurdistan‘ı Rusya Federasyonu‘ndan ayırıp BaĢkurt Milli Devleti‘ni kurmak, böylece de BaĢkurt halkının kendi kaderini tayin etmesini gerçekleĢtirmektir. BHP genel olarak ―Ural‖ ve diğer BaĢkurt milli örgütleri ile iĢbirliği yapmaktadır. 1990 yazında BHM‘nin gençlik kanadı BaĢkurt Gençlik Birliği (BGB) kurulur. Bu birlik, bir taraftan BHM ve BHP‘nin, Cumhuriyet‘in bağımsızlığının pekiĢtirilmesi ve BaĢkurt halkının yeniden ihyası ile ilgili genel politikasını desteklemekte, milli hareket ve birliklerin tüm faaliyetlerine aktif olarak katılmakta, diğer taraftan da, ―Ġmparatorluk Rusyası‘nın‖ ―kayırdığı‖ adamlardan oluĢtuğunu düĢündükleri cumhuriyet iktidarı ile iĢbirliğine karĢı çıkmaktadır. Önemli faaliyetlerinden birisi, Nisan 1992‘de, yani Federal AnlaĢma‘nın BaĢkurt idareciler tarafından imzalanmasından sonra, Birlik ―egemenlik fikrine ihanet‖ saydıkları bu olayı protesto amacıyla birçok grev ve gösteri organize etmek olmuĢtur. 23-26 Aralık 1991 yılında Ufa‘da ―Ural‖ın giriĢimiyle, Yüksek Sovyet BaĢkanı Rahimov önderliğinde Cumhuriyet yöneticilerinin iĢtirak ettikleri IV. Tüm-BaĢkurt Kongresi yapılır. Kongrede BaĢkurdistan iktidarı Moskova‘ya karĢı tavizkar bir tutum içinde olduğu gerekçesiyle eleĢtirilir ve Rusya ile eĢit haklı bir anlaĢma yapılması sürecinin hızlandırılması, BaĢkurdistan‘ın ikili statüsünden bahseden Egemenlik Deklarasyonu hükümlerinin yürürlükten kaldırılması ve ayrıca baĢkanlık seçimleri yapılması ve devlet dili meselelerine dönülmesi talep edilir. Bu talepleri gerçekleĢtirmek için kongre, BaĢkurt Milli Hareketi‘nin genel-milli organı olan BaĢkurt Milli Kongresi‘ni (BMK) seçer. 1991 sonu ve 1992‘de kongre, BaĢkurdistan Yüksek Sovyeti önünde, Milli Kongre kararlarının gerçekleĢtirilmesi talebiyle düzenli olarak toplu gösteriler organize eder. Ancak 1992 sonbaharında BMK hükümet karĢıtı eylemlerden vazgeçerek Yüksek Sovyet önündeki grevi sona erdirir. Yerel gözlemcilere göre kongrenin bu taktik değiĢikliği BaĢkurt Milli Hareketi liderleri ile Murtaza Rahimov arasındaki yakınlaĢmayla ilgilidir. 1993 Ocak ayında yapılan Rusya Federasyonu Halk Temsilcileri seçiminin BaĢkurdistan kısmı BaĢkurt milli oluĢumlarının seçmenlerden destek görmediğini göstermiĢtir: Örneğin, BHM ―Ural‖ın 135 baĢkanı M. KulıĢerifov gerekli oyu alamamıĢ, BaĢkurt Gençlik Birliği adayı V. Matviyev (ki onu aynı zamanda ÇuvaĢ milli grupları da desteklediler) ise sadece %18,9 oranında oy toplayabilmiĢtir. 90‘lı yılların ortalarına doğru BaĢkurt milli örgütlerinin aktiflikleri hissedilir derecede azalmıĢtır. Bu azalıĢta genel siyasi aktifliğin düĢme eğilimine geçmesi ve milli hareketlerin egemenlik ve bağımsızlık için mücadelelerinde inisiyatifi Cumhuriyet yönetimine kaptırmaları etkili olmuĢtur. Yürütme organında ve Devlet Meclisi Kurultayı‘nda da bu milli oluĢumlar temsil edilememiĢlerdir. BaĢkurdistan‘da anılan gruplardan baĢka, fiilen, BaĢkurt Halk Merkezi ―Ural‖ ve BaĢkurt Halk Partisi‘nin eylemlerini sürekli destekleyen BaĢkurdistan Halk Partisi, BaĢkurt Kazaçik Kültür-Tarih Cemiyeti ―Severnıye Amurı‖, BaĢkurt Kadınlar Cemiyeti ve diğer küçük örgütler de faaliyet göstermektedirler. BaĢkurt Halk Partisi ve BaĢkurt Gençlik Birliği‘nin radikal kanadı BaĢkurt milli hareketleri içerisinde ayrılıkçı söylem ve eylemleriyle dikkat çekmektedir. Bundan baĢka, bağımsız BaĢkurdistan‘da Tatarlara tüm haklara sahip vatandaĢlık hakkı verilmesini isteyen Tatar Demokratik Partisi ―Ġdil-Ural‖ BaĢkurdistan‘ın Rusya‘dan ayrılması fikrini desteklemektedir. Özellikle BaĢkurt Gençlik Birliği‘nin aktif üyeleri arasındaki gözlenen aĢırı eğilimler Çeçen SavaĢı ile güçlenmiĢtir: Çeçenlere yardım için gönüllü birlikler oluĢturulması, toplu gösteri ve mitingler düzenlenmesi giriĢimleri gibi. 1990 sonrası dönemde ciddi manada ekstremist faaliyetler görülmeyen BaĢkurdistan‘daki milli hareketler içerisinde ayrılık taraftarlarının baĢarılı olabilme Ģansı oldukça az görünüyor. Bunda BaĢkurtların BaĢkurdistan etnik grupları arasında sayı itibariyle Ruslar ve Tatarlardan sonra üçüncü sırada yer almaları etkili olmaktadır. Sonuç Rusya Federasyonu‘nun ―verici‖ kabul edilen, zengin ve finansal yönden bağımsız olan BaĢkurdistan‘ın bu ekonomik gücü ona 1990-2000 arasında kendi Ģartlarını Moskova‘ya dikte etme ve ek ayrıcalıklar kazanma fırsatını vermiĢtir. Ancak, yukarıda da belirttiği miz gibi Putin ile baĢlayan yeni toparlanma döneminde, diğer federe birimlerde olduğu gibi BaĢkurdistan‘ın da ayrıcalıklı statüsünün Moskova lehine değiĢeceği, ―aĢırı‖ serbest hareket sahasının daralacağı anlaĢılmaktadır. Diğer taraftan, geliĢmiĢ ekonomik potansiyeli, uzun zamandır iktidarda bulunan ve kendi halkının desteği ile hareket eden yerel ve federal seviyede etkili lideriyle beraber BaĢkurdistan siyasi ve milliyetler arası ihtilaflara sürüklenmekten uzaktır. Yerel yorumcular, etnik ayrılıkçılık ve ekstremizmin BaĢkurdistan halkı arasında yankı bulmadığı ve Cumhuriyet‘in sosyal ve siyasi hayatını etkileyen önemli bir faktör olmadığı noktasında birleĢmektedirler. 136 1 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasası‘na ve tek tek Cumhuriyetlerin anayasalarına göre bu cumhuriyetlerin resmi adlarında ―muhtar‖ kelimesi yer almamaktadır. BaĢkurdistan‘ı Ruslar, XVI. yy.‘ın sonundan itibaren BaĢkiriya (BaĢkortostan) olarak adlandırmıĢlardır. 2 Rusya Federsayonu topraklarının %0, 8‘i. toprak büyüklüğü açısından RF içerisinde 30. sırada yeralmaktadır. 3 Z. V. Togan‘a göre BaĢkurtların geçmiĢleri VII. yy.‘a kadar dayanmaktadır. Togan, Z. V. BaĢkurttardıng tarihi, Ufa 1994. s. 11-12. 4 Bir-iki sene aralıklarla devam eden isyanlar sırasında BaĢkurtların zaman zaman Macaristan‘a kadar ilerledikleri bilinmektedir. 5 Ayrıntılı bilgi için bkz. Hayit, B. Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara, 1995. s. 219-244; Togan, Z. V. Hatıralar, Ġstanbul 1969, s. 185-189. 6 ―Küçük BaĢkurdistan‖ (Malaya BaĢkiriya), BaĢkurdistan Cumhuriyeti‘nin 15 Kasım 1917‘de ilan edilen ve BaĢkurt Oblast (Merkez) ġurası tarafından benimsenen ismidir. Küçük BaĢkurdistan 78439 Mk2 alana ve 1. 219. 852 nüfusa sahipti. 14 Haziran 1922 tarihli VTSĠK kararnamesiyle sınırları geniĢletilince Büyük BaĢkurdistan (BolĢaya BaĢkiriya) olarak isimlendirilir. ―Obrazovaniye BaĢkirskoy Sovyetskoy Sotsialistiçeskoy Respubliki‖. Sbornik dokumentov i materialov. Ufa, 1953; KulĢaripov M. M. Z. Velidov i obrazovaniye BaĢkirskoy Sovyetskoy Respubliki. Ufa. y a 1992. 7 Aminev Z. A. Oktyabrskaya sotsialistiçeskaya revolyutsiya i grajdanskaya voyna v BaĢkirii (1917-1919 gg. ). Ufa. 1966; YuldaĢbayev B. H. NoveyĢaya istoriya BaĢkortostana. Ufa, 1995. 8 ―Uralskiy ekonomiçeskiy rayon‖, Federalizm. 1999. No 4. s. 216; Narodı Rossii: entsiklopediya. Gl. red. TiĢkov V. A. M., 1994. 9 Zakon Respubliki BaĢkortostan 15 ġubat 1999, N 216-z ―O yazıkah narodov Respubliki BaĢkortostan‖, (m. 3/1). 10 Æto nujno znat o narodah Rossii. Spravoçnik dlya gosudarstvennıh slyjaĢih. Otv. red. Mihaylov V. A. M., Nauçno-izdatelskiy tsentr ―Skriptoriy‖, Ġnformatsionno-izdatelskoye agentstva ―Russkiy mir‖, 1999. s. 132. 11 ―Vıstupleniye B. N. Yeltsina na vstreçe s obĢestvennostyu Ufı‖, Sovyetskaya BaĢkiriya. 1990. 14 Ağustos. 137 Rusya Egemenlik Deklarasyonu‘nun 9. maddesinde muhtar 12 cumhuriyetler, diğer muhtar idari birimler, kray ve oblastların haklarının esaslı olarak geniĢletilmesi gerektiği kabul ediliyordu. Muksinov i. ġ. ―O gosudarstvenno-pravovom statüse Respubliki BaĢkortostan v sostave Rossiyskoy Federatsii‖. http://www. kcn. ru/tat_ru/politics/tatarstan/gossovet/izdan/federal/muksinov. htm 13 YauĢev K. ―Zikzagi suvereniteta‖, Etnopolitiçeskaya mozaika BaĢkortostana. T. 1. M., 1992. s. 149-150. 14 Prilojeniye k Federativnomy Dogovoru ot Resbubliki BaĢkortostan. 15 Postanovleniye konstitutsionnogo Suda Rossiyskoy Federatsii ot 27. 04. 1998. ―Po delu o proverke konstitutsionnosti otdelnıh polojeniy çasti pervoy stati 92 Konstitutsii Respubliki BaĢkortostan, çasti pervoy stati 3 Zakona Respubliki BaĢkortostan ―o prezidente Respubliki BaĢkortostan‖ (v redaktsii ot 28. 08. 1997) i statey 1 i 7 zakona Respubliki BaĢkortostan ―Ovıborah Prezidenta Respubliki BaĢkortostan‖, Ġzvestiya BaĢkortostana. 19. 05. 1998. 16 Cumhuriyetlerde faal olan milliyetçi hareketlerden bir kısmı milliyetçi fikirleri aĢırı milliyetçi yorumu ile kullanmaktadırlar. Örneğin, Tataristan‘daki radikal halk hareketi ―Ġttifak Partisi‖ Türk birliği sloganı ile hareket etmekte, komĢu bölgelerden açıkça toprak talebinde bulunmaktadır. Bu parti, aynı zamanda Tataristan‘ın Rusya Federasyonu‘nun federe birimi olduğunu tanımamakta ve Tataristan‘ı bağımsız kabul etmektedir. BaĢkurt Halk Merkezi ―Ural‖ yerel halkın özel durumu tezini savunmaktadır. 17 Denisova G. S. ―O rayonirovanii etnipolitiçeskovo protsessa v Rossiyskoy Federatsii‖, Problemı samobıtnosti Rossiyskoy gosudarstvennosti. S. 39. Aminev Z. A. Oktyabrskaya sotsialistiçeskaya revolyutsiya i grajdanskaya voyna v BaĢkirii (1917-1919 gg. ). Ufa. 1966. ―BaĢkirı‖, Etnopolitiçeskiy vestnik Rossii, 1993, No: 1. Bukbulatov Ġ. ―BaĢkortostan v yanvare 1993 goda‖, Politiçeskiy monitoring Ġnstituta gumanitarno-politiçeskih issledovaniy, 1993, No: 1, Yanvar. Bukbulatov N. V. ―BaĢkirı”, Narodı povoljya i Priuralya. M., 1985. Bukbulatov N. V. BaĢkirı: Kratkiy etnoistoriçeskiy spravoçnik. Ufa, 1995. 138 Æto nujno znat o narodah Rossii. Spravoçnik dlya gosudarstvennıh slyjaĢih. Otv. red. Mihaylov V. A. M., Nauçno-izdatelskiy tsentr ―Skriptoriy‖, Ġnformatsionno-izdatelskoye agentstva ―Russkiy mir‖, 1999. Federalizm. 1999. No: 4. Filatov C., ġipkov A. ―BaĢkortostan: religiya i vlast‖ Drujba narodov, 1996, No: 5. Hayit, B. Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi. Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara, 1995. Kuzeyev R. G. BaĢkirskiye Ģecere. Ufa, 1960; Kuzeyev R. G. Narodı Srednogo Povoljya i Yujnogo Urala: Etnogenetiçeskiy vzglad na istoriyu. M., 1992; Kuzeyev R. G. Proishojdeniye baĢkirskogo naroda. Etniçeskiy sostav, istoriya rasseleniya. M., 1974. ―Labirint‖, informatsionnaya baza Ġnformatsionno-issledovatelskogo tsentra ―Panorama‖, 1998. Majitov N. A. Yujnıy Ural v VII-XIV yy. M., 1977; Manatov ġ. ―BaĢkirskaya Avtonomnaya Respublika‖ Jizn natsionalnostey, 1923, K. 1. Narodı Rossii: entsiklopediya. Gl. red. TiĢkov V. A. M., 1994. Rudenko S. Ġ. BaĢkirı: istoriko-etnografiçeskiye oçerki. M. -L., 1955. Togan, Z. V. BaĢkurttardıng tarihi, Ufa 1994. Vaçnadze G. Goryaçiye toçki Rossii. M., Marburg, 1993. YuldaĢbayev B. H. Natsionalnıy vopros v BaĢkirii nakanune i v period Oktyabrskiy rebolyutsii. Ufa, 1984. YuldaĢbayev B. H. NoveyĢaya istoriya BaĢkortostana. Ufa, 1995. 139 BaĢkurt Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Suzan Tokatlı [p.81-87] YRD. DOÇ. DR. SUZAN TOKATLI Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat / Türkiye BaĢkurt, Volga nehri ile Orta ve Güney Urallar‘da yaĢayan bir Türk kavminin adıdır. Kuzey Ural bölgesinde BaĢkurt halkının varoluĢunu ilk olarak 9-10. yüzyıllara ait yazılı kaynaklardan öğrenmekteyiz. BaĢkurtlar dört zümredirler: 1) Dağ BaĢkurtları: (Bürcen, Üsergen, Tamyan) 2) Yalan: (Ova-Bozkır) BaĢkurtları: (Yurmatı, Küdey, Geyne, Ġrekti, Yeney, Tanıp Urugları) 3) Bu zümre çeĢitli yüzyıllarda BaĢkurtlara doğudan geçerek katılan: Kıpçak, Kanˇ lı, Suvun, Uran, Kaylı, Katay (Boyat), Kerey (Kerayit), Çuras, Nogay, Kırgız, Merkit gibi urugların parçalarından ibarettir. Bunların Dağ BaĢkurtları arasında yerleĢenleri tam BaĢkurtça konuĢur, batı bölgelerine yerleĢenlerin çoğu Tatar Ģivesi tesiri altındadır. 4) Bu zümre batıdan, Bulgar ve Kazan taraflarından, bu yerler Rus istilasına uğradıktan sonra BaĢkurdıstan‘a gelen mülteci Tatar, Büker (Bulgar), MiĢer ve Müslüman ÇuvaĢlardır. Batıda Kazan Hanlığı sahasından gelen bu mültecilere Ruslar ―BaĢkiry PripuĢçenniki‖ yani ―içeriye alınan BaĢkurtlar‖ adını vermiĢlerdir. Bu dört zümreden ilk üçü yarı göçebe yaĢayan, geniĢ topraklara ve yaylalara sahip, kabile teĢkilatını muhafaza etmiĢlerdir. Dördüncü zümre ise eskiden beri çiftçi olan köylülerdir. Kabile teĢkilatını, tarihi destanları ve gelenekleri bilmezler.1 BaĢkurtların, Volga Bulgarları gibi Batı Türkistan‘ın güney kısmından geldiklerini gösteren deliller olduğu bildirilse de onların miladın baĢında bile bugünkü ülkelerinde yaĢadıkları, BaĢkurtların vatanının Ural bölgesinde olduğu Yenisey Kırgızlarının cedlerine ait menkıbeler ve Oğuz Destanı‘nda belirtilmektedir.2 Ebu‘l-Gazi Bahadır Han BaĢkurtların çoğunluğunu Kıpçakların oluĢturduğunu söylemiĢtir. ġecere-i Terakime adlı eserinde bu konuda Ģu sözler yer alır: ―Ol oğlanın Khan, öz kolunda sakladı. Yiğit bolgandın sonE (ra): Urus, Avlak (Eflak) ve Macar ve BaĢgırd >lleri yaEı >rdiler. Kıpçak‘Ea köp >l ve nöker b>rip ol yakka Tın ve Atıl Suy‘nıng yakasıEa yıbardı. Üç yüz yıl Kıpçak ol y>rlerde pâdiĢahlık kılıp olturdı. Barça Kıpçak Eli, anıng neslinden tururlar.‖ Ayrıca ġecere-i Terakime‘de BaĢkurtlara komĢu (EĢtek/HeĢdek, Ruslarca Ostyak) ĠĢtek kavmine ve kuban (Nogaylara göre Kuman) ırmağı boyundaki Çerkesler ile Terek boyundaki Tümen (Tuman-Kazı-Kumuk) ahalisine Cengiz istilasından sonra çok sayıda Kıpçağın sığındığı anlatılmaktadır. 3 Eski Arap müellifleri BaĢkurt ismini baĢcirt (istahri), baĢgird Ģeklinde yazarak, Ġbni Fadlan‘ın ―dağlık, ormanlık ve içerisine nüfuzu 140 zor olan bir memlekette yaĢadıklarını ve bu ülkenin merkezinin o zaman bağlı olduğu Bulgar kabilesinden 25 günlük mesafede bulunduğunu‖ söylediğini ifade ederler. Arap müelliflerinden ġemseddin Dimaski, Moğollar zamanındaki BaĢkurtları, Kıpçak urugları arasında saymıĢtır. BaĢkurt ülkesini gezen Ebu Hamid‘el-Endülisî, BaĢkurtlardan Müslüman olan Davud b. Ali isminde birinin, Anadolu ve Konya civarında ―uzun insanlar‖ mezarları hakkında bilgi verdiğini söyler. Ġdrisî de Yayık ve Ak Ġdil nehirleri üzerinde bulunan Nemcan, Gurhan ve Kurukaya Ģehirlerinden ve buralarda yapılan silahlardan ve buralarda çıkan sincap ve kunduz derilerinin yakın ve uzak beldelere ihracından bahsetmiĢtir.4 Arap tarihçisi Dimiskî de BaĢkurtların; Tok, Kumandur, Berndi, Beçene, Kara Börklü, Uzun ve Çurtan urugları ile birlikte Kıpçakların küçük urugları olduğunu söyler. BaĢkurtlar 13. yüzyılın birinci yarısında Moğol-Tatar istilasına maruz kaldılar. 13 ve 15. yüzyıllar arasında, IX. yüzyılda Kazan bölgesinde kurulan Bulgar Devleti‘nin Cengiz Han‘ın torunu Batı Han‘ın istilâsı sonucu yıkılarak, yerine bu bölgede hüküm sürmeye baĢlayan Altınordu Devleti‘nin himayesinde yaĢadılar. BaĢkurtlar bu dönemde Seyyid Batır idaresinde Macaristan‘a kadar uzanan seferler yaptılar. BaĢkurt-Macar münasebetleriyle ilgili çeĢitli görüĢler Ģunlardır: Macarlar arasında yüzyıllarca Ural bölgesinde kardeĢlerinin kaldığına dair hatıralar yaĢadığı ifade edilir. Macarların doğudaki Magna Hungariası bir çok bilgini göre bugünkü BaĢkurt toprağı ile eĢittir. 1943‘te Czegledy, Ġbni Fadlan‘ın Seyahatnâmesine dayanarak, BaĢkurtların bir kısmının Macar soyundan olduğunu, bunların Volga nehrine dökülen ÇirmiĢen ırmağı çevresinde yerleĢmiĢ olabileceklerini söyler. 13. yüzyıl seyyahı Plano Carpini ve Rubrukvis, BaĢkurtlarla Macarları aynı kavim olarak gösterir. Pregni‘ye göre 13. yüzyılda BaĢkurdıstan‘daki Macarlar, Volga nehrinin sağ çevresinde Bulgarlara bağlı olarak yaĢıyorlardı. Ona göre Magna Hungaria burasıydı. 1963‘te Rasonyi, Ġdil nehrinin bir hayli uzağında ve bugünkü BaĢkurt sahasının batı ve güneybatı bölgesinde 18. yüzyıl baĢlarında Macaristan‘da da bulunan ortak bir kaç coğrafi yer adı bulunduğunu açıklar. Bu yer adları Ģunlardır: KunduruĢ Irmağı (Kunduzlu) üç yerde; BekaĢ (Kurbağalı) oymak adı, ĠdeĢ (tatlı) çay adı, iki yerde, MegaĢ (yüksek) dağ adı olarak iki yerde rastlanır. Rasonyi tarafından bulunan eski Macar yer adları ile ilgili olarak Nemeth, bu adların eski Macarların BaĢkurt oymak teĢkilatı içinde kalmıĢ adlar olduğunu belirterek, tarihi bakımdan Ģöyle bir açıklama yapmıĢtır: Bulgar-Türk fonetiğine uygun eski Macar oymak adı Cormati, BaĢkurt Yurmatı, Surmatı Eski Macar Yeneli, BaĢkurt Yeney her iki kavimde de müĢterektir. Nemeth bu adlara eski Macarlarda oymak adı olan ve bugün de yaygın olarak kullanılan üç yer adını ekler. Bu adlar: Eski Macar Nek, BaĢkurt Neg-man 141 Eski Macar Yula, Cula, BaĢkurt Yula-man Eski Macar Keseh, BaĢkurt Kese-tabın‘dır. Decsy ise, BaĢkurdıstan toprağında BaĢkurtlardan önce uzun bir süre Volga Bulgarları tesirinde kalan Macarların yaĢadığını, onların büyük bir kısmının 600 yıllarında güneye göç ettiklerini, bir kısmının da eski yurtlarında kaldıklarını, bu eski Macarların dilinin Proto BaĢkurt dilinin de temelini oluĢturduğunu, sonradan oraya göç eden Türklerin Macarları TürkleĢtirdiğini, daha sonra bu bölgeye akın eden Moğolların, bir çok Tatar ve diğer unsurları da birlikte getirdiklerini ifade eder. Bütün bu bilgiler, Macarların eski yurtları olan Magna Hungaria‘nın daha sonra BaĢkurt toprağı adı aldığına ve birçok unsurlardan meydana gelen BaĢkurtların içinde bir grup Macarların da bulunduğuna delil sayılabilir.5 Altınordu Devleti‘nin dağılmasından sonra kurulan Kazan Hanlığı sınırları içinde yaĢayan BaĢkurtların bulunduğu arazinin Ak Ġdil ve Kama nehirlerinin doğusunda olan kısmı, Cengizlilerden ġeybanoğulları idaresine, güneydoğu kısmı da Nogay Mirzalarının hükmü altına girmiĢtir. 1469 yılında Kazan Hanı Ġbrahim‘in Ruslara karĢı seferlerine BaĢkurtlar da katılmıĢtır. 15 ve 16. yüzyıllarda BaĢkurt bölgesini ġeyban-Tura hanları idare etmiĢtir. 16. yüzyılın ortasında Kazan Hanı Hak Nazar, BaĢkurt ülkesini idaresi altına aldı.6 1552‘de Kazan, 1558‘de Astrahan hanlıkları ortadan kalktıktan sonra, Rus istilası baĢlamıĢ, gerek Nogay mirzaları gerekse Tura-Sibirya hanlarının karĢı koymaları Rusların Ural bölgesine doğru yürüyüĢüne engel olamamıĢtır. BaĢkurtlar, Rusya ile bağlarını kuvvetlendirmeye baĢlar. Rusya ile birleĢmek için elçilerini Moskova‘ya gönderirler. IV. Ġvan tarafından kabul edilen elçiler dinlenir. Çar, onların isteklerini kabul eder. Burada yaĢadıkları arazi ve daha önce Nogaylarda bulunan toprakları üzerindeki hakları kabul edilir, fakat kendileri yasağa bağlanır. 1557 yılında Kazan ve Nogay BaĢkurtlarının da Moskova Devleti ile birleĢimi gerçekleĢir.7 1579 yılında Rusların, BaĢkurt topraklarında Ufa Ģehrini kurmasından sonra, BaĢkurt topraklarını zaptetmeye baĢlamaları, BaĢkurtların Ruslara olan güvenini yitirmesine ve BaĢkurtlar arasında kımıldanmalara sebep olmuĢtur. Önce Rus karakollarına yapılan münferit baskınlar ve çete savaĢları daha sonra ciddi bir mücadeleye dönüĢmüĢtür. BaĢkurtlar, 1664 yılında Seyyid Batır idâresinde ayaklandılar. Bu ayaklanma tarihte ―Seyyid Ayaklanması‖ olarak bilinmektedir. Bu ayaklanma üç yıl sürmüĢ, Rus hükümetini çok uğraĢtırmıĢtır. BaĢkurtlar, 1662-1665 yıllarında Köçüm Han‘ın oğulları tarafından idâre edilen Rus aleyhtarı savaĢlarda da büyük gayretler göstermiĢlerdir. 1679-1781 yıllarında da BaĢkurt topraklarında kargaĢa devam etmiĢtir.8 I. Petro BaĢkurt Ġsyanları 142 Zamanında BaĢkurtların ikinci büyük ayaklanması 1707‘de I. Petro zamanında olmuĢ, bu ayaklanmaya da Ufa‘daki Rus memurların kötü idâresi sebep olmuĢtur. ÇeĢitli iĢkence ve baskıya maruz kalan BaĢkurtlar, bu duruma Aldar ve Kösüm adlı iki yurtseverin yönettiği ―Aldar Kösüm isyanı‖ ile cevap vermiĢlerdir. Bu isyanda asıl hedef, Rusya‘dan tamamen ayrılmak ve bağımsızlık elde etmekti. Bu ayaklanma bastırıldıysa da BaĢkurt topraklarında huzur fazla uzun sürmedi. 1709‘da BaĢkurtlar bağımsızlık elde etmek için tekrar ayaklandılar. Petro, âsi BaĢkurtları kılıç ve ateĢ ile de yok etmenin câiz olduğunu, bir gönüllü savaĢçı, BaĢkurtlardan ne elde ederse kendisinin olacağını ilân ettirdi. Bunun üzerine Kalmuklar, on bin kiĢilik fırkasıyla BaĢkurt yurduna akın ederek bütün ülkeyi darmadağın ettiler. Bu durum karĢısında BaĢkurtlar savaĢtan vazgeçtiler. Ancak, 1710 yılında BaĢkurt topraklarına bir kez daha Kalmukların gönderilmesi ihtiyacı doğmuĢtur.9 18. Yüzyılın 30‘lu Yıllarında BaĢkurt Ġsyanları Rus hükümeti, BaĢkurtları Kazak-Kırgızlardan coğrafi yönden ayırmak ve BaĢkurtları arkadan kuĢatmak düĢüncesiyle 1734‘te Cayır (Ural) nehrine dökülen Or çayının ağzında bir kale kurmaya karar vermiĢti. O günlerde Petersburg‘da bulunan BaĢkurt aksalı Tilekey Tokçuraoğlu, Rusların bu teĢebbüsüne silahla karĢı koymak gerektiğini anlatır. Kilmek-abız, bu ihtara uygun Ģekilde hazırlanarak Kirillov‘un kafilesine hücum eder. Ancak onların ilerlemesine engel olamaz. 15 Ağustos 1735‘te eski Orenbug kalesinin temeli atılmıĢtır. Fakat, bu sırada BaĢkurt topraklarında Rus birlikleriyle çarpıĢmalar devam etmektedir. Petersbug hükümeti 1736 yılını sonunda, BaĢkurtların bir daha ayaklanmalarına engel olmak için, Kirillov‘un hazırladığı içtimaî ve siyasi tedbirler tasarısını onaylar. Bu tasarıda BaĢkurtları yasaklı sınıfına çevirmek, evlerde silah, köylerde demirci ve demir dükkanlarının bulundurulmaması, BaĢkurt bölgesini idare görevini üstlenir. BaĢkurtlardan üç kiĢinin herkesin gözü önünde asılacağını ilan eden Urusov‘un bu sözleri BaĢkurtları tekrar ayaklandırmıĢtır. 1740 yılının Mart ayında büyük bir ayaklanma baĢlar. Bu ayaklanmayı Yurmatı ulusu BaĢkurtlarından Karasakal lâkaplı kiĢi yönetiyordu. Urusov‘un kurduğu komisyonda, esir düĢen BaĢkurtlar sorguya çekiliyordu. Buna dayanamayan Karasakal Kazak-Kırgız bozkırlarına çekilip gitmeye mecbur olur. BaĢkurtlar Rus memurlarına teslim olmaya baĢlarlar. Bu isyanların ortaya çıkmasında dinî baskılar da rol oynamıĢtır.10 1755 Ġsyanı BaĢkurtların eksik idâri muhtariyeti, günden güne daha da azaltılıyor, 1754 yılında da tuz tekeli kanunu uygulanmak isteniyordu. Bu kanuna göre BaĢkurtlar, vergi ödemekten muaf tutulacaklar, fakat tuzu hükümetten almaya mecbur olacaklardı. Tuzu ülkelerindeki tuzlu göllerden çıkarıp kullanan BaĢkurtlar, buna karĢı çıkarak 1755 yılının Mayıs ayında ayaklandılar. Bu ayaklanmayı Abız Abdullah BatırĢah Alioğlu yönetiyordu. BatırĢah, Kazan Ģehrindeki Müslümanların da baĢ kaldırmasına ve Kazak-Kırgızların yardımına güvenmiĢti. Fakat umutları gerçekleĢmedi. Pek çok BaĢkurt, Ural nehri geçitlerinde Rus Kazaklarıyla, Kalmuklar tarafından yok edildi. 143 Kazan Ģehri 1552‘de Ruslar tarafından ele geçirildikten sonra, Rusların Kazan Ģehri Müslümanları üzerindeki dinî ve içtimaî baskıları 1755‘te biraz hafifletmiĢti. Fakat bu kadar uzun süren baskılar sırasında çok sayıda Kazan Türkü, Kama nehri ötesine, BaĢkurt ülkesine kaçmaya mecbur olmuĢtur. N. Firsov‘a göre, BaĢkurtları isyana sürükleyenler, bu Kazanlı mültecilerdir. Pugaçov Ġsyanı Pugaçov, BaĢkurtlara tam bağımsızlık ve BaĢkurt topraklarına yerleĢen bütün Rusları çıkarma sözü verir. Bu çekici vaatler, BaĢkurtları gayretle çalıĢmaya sevk eder. Kazanlı Türkler ve Kazan bölgesindeki diğer bütün halklar, Pugaçov hareketine büyük bir istekle katılırlar. Pugaçov isyanının baĢladığı sıralarda, BaĢkurt isyan hareketini Yolay Ağa ile oğlu Salavat Batır idare etmektedir. 1774 yılının Nisan ayı ortalarında Salavat komutasındaki orduda iki binden fazla savaĢçı vardı. Birkaç defa meĢhur General Nikhelson ile de savaĢmıĢlardır. Pugaçov isyanında, Pugaçov yakalanır ve Salavat BaĢkurt topraklarında Ruslara korku vermeyi sürdürür. Ancak, Salavat‘ın birlikleri Ruslara yenilir ve kendisi de saklanır. Pugaov‘un idam edilmesinden sonra, Salavat da yakalanarak Kazan Ģehrine, Gizli Komisyona sevk edilir.11 Evliya Çelebi, BaĢkurtları Ruslarla mücadeleleri sırasında gördüğünü, bu BaĢkurtlardan bazılarının Osmanlılara tâbi olarak, Osmanlı Devleti‘nin Rus sınırlarındaki Rus ve Kalmuk saldırılarına karĢı savunma görevi teklif ettiklerini söyler. Evliya Çelebi BaĢkurtları Nogayların deyimiyle HaĢdek, yani ĠĢtek Ģeklinde anarak HaĢdek kavmiyle ilgili olarak Ģunları söyler: ―HaĢdek kavmi at etleri yer; boza, kımız, talkan ve yazma içerler. Hava ve suyunun hoĢluğundan güzel erkek ve kadınları çoktur. Hepsi âĢıktırlar. Erkek ve kadınlarının elbiseleri çuhadır. BaĢlarında kalpakları vardır. Ama Tatar baĢlıkları gibi değildir. DeğiĢik tarzda sürahi kalpak giyerler. Kadınları yüzleri açık gezerler. Bu HaĢdek kavminin çok hızlı atları, güzel zırhları, ucu sivri Mâhan vilâyeti kılıçları, Mâzenderan vilâyetinin çok güzel tüfengleri, ġiraz ve Geylan vilâyetinin çok güzel ok ve yayları, güzel kalkan ve süngüleri vardır. Hepsi konar göçer kavim ve kabilelerdir. Ġçlerinde Dadinya‘dan iki nefer Ģehzadeleri vardır. Ulemâları gayet çoktur. Gece gündüz Kalmuk ile savaĢırlar. Zira, gayet cesur, güçlü, kuvvetli, kibirli yiğitleri vardır. Yüz bini tüfengli, yüz bini okçu takımıdır. Altı adet Ģâhi topları vardır.‖12 17 ve 18. yüzyıllar BaĢkurtlar için mücadeleler ve isyanlarla geçmiĢtir. 18. yüzyılın 80-90‘lı yıllarında BaĢkurdıstan‘da tarım ve toprak kullanımı ile ilgili, aynı zamanda RuslaĢtırma ve Rus Çarı‘nın misyonerlik siyasetinin izlendiği görülmektedir. Fakat bu halkın büyük tepkisini çektiği için geçici olarak durdurulur. 1861 yılında yapılan toprak reformu BaĢkurtların hayatında önemli değiĢikliğe sebep olur. Fakat, topraklarından mahrum bir Ģekilde özgürlüğe kavuĢmak, onları açlığa, sefalete sürüklemiĢ, çok sayıda ölümlere sebep olmuĢtur. BaĢkurt aydınları ve Rus sosyal demokratları bu durumu protesto ettiler. 1894 yılında BaĢkurt ormanlarının büyük bir kısmının yerel ahaliye verilmesi mümkün olmuĢtur. Fakat ormanlar tamamen yağmalanmıĢ bir durumdadır. Bu yıllarda Rus halkının BaĢkurt topraklarına yerleĢimi de görülmektedir. 1865-1895 yılları arasında resmî kaynaklara göre 25.000 köylü ailesi 161.474 kiĢi BaĢkurdıstan‘a yerleĢmiĢtir. 144 BaĢkurtların aydın kiĢileri bu iki halk arasındaki düĢmanlığı yatıĢtırmıĢtır. Muhammed Salim Umutbayev adlı bilim adamı, BaĢkurtların Rus kültürüne saygı duymalarını istemiĢ, her iki dilde Ģiirler yazmıĢ tercümeler yapmıĢtır. 1895 yılından sonra Rus yönetimi altına giren BaĢkurtlar, Rusya ile birlikte sosyalist rejime geçmiĢtir. Bu tarihten itibaren bu yeni yönetime adapte olmaları gerektiğini düĢünerek, Rus baskılarına eğitimle ve yeniliklerle karĢılık vermeyi uygun görmüĢlerdir. 1905 Rus Ġhtilâli‘nin toplantı yapma, düĢünceyi yayma konusunda hazırladığı uygun zeminde, Ġsmail Gaspıralı‘nın o dönemde sloganlaĢtırdığı ―dilde, fikirde, iĢte birlik‖ düĢüncesinin tesiriyle, bütün Müslüman toplulukları bir çatı altında toplama düĢüncesiyle harekete geçtiler. 1774 yılındaki büyük Pugaçov isyanından sonra, bir takım haklar elde etseler de Müslüman halkların Rusya‘ya muhtar bir Cumhuriyet Ģeklinde bağlanıĢı henüz gerçekleĢmemiĢti. 1917 Ġhtilâli Rusya‘da çarlığın yıkılmasına sebep olmuĢ, bunun neticesinde de geniĢ politik faaliyetlerin yapılmasını sağlamıĢtır. 1-11 Mayıs 1917 tarihleri arasında düzenlenen I. Bütün Rusya Müslümanları Kongresi‘nde siyasî, askerî ve eğitimle ilgili bazı konular ele alındı. Devletin rejim meselesi üzerinde konuĢulurken delegeler ―unitarist‖ ve ―federatist‖ bir rejim isteyenler olmak üzere ikiye ayrıldılar. Kafkasya, Türkistan, BaĢkurt temsilcileri federasyona bağlı bir rejim istiyorlardı. Oysa, o tarihe kadar, Tatar ve BaĢkurt halkları Kazan Hanlığı içinde aynı coğrafyayı, aynı kültürü paylaĢarak birbirlerine tesir etmiĢlerdi. Hattâ, medreselerdeki eğitim-öğretim sistemi arasında da aralarında hiç bir fark yoktu. Bu kaynaĢma ve karĢılıklı tesirler neticesinde, aralarında ortak bir yazı dili ve edebiyatı geliĢti. Habibünnecar Öteki, Zeki Velidî gibi bilim adamları eserlerini, ġehzade Babiç ve diğer Ģâirler de Ģiirlerini Kazan lehçesi ile yazıyorlardı. Kazan Hanlığı‘nın 1552 yılında dağılmasından sonra da aynı kaderi paylaĢmıĢlar, ortak düĢmanları Ruslara karĢı birlikte mücâdele vermiĢlerdi. Dolayısıyla, ayrı birer Muhtar Cumhuriyet olmaları düĢünülemezdi. 1917 Ġhtilâli, farklı siyasi ve milli güçlerin etkinliğini arttırır. Böyle bir dönemde Zeki Velidî Togan, Tatarlardan ayrı bir muhtar BaĢkurt Cumhuriyeti olması gerektiğini savunarak ―Büyük BaĢkurdıstan‖ ve ―Küçük BaĢkurdıstan‖ olmak üzere iki ayrı tasarı düzenler. Küçük BaĢkurdıstan projesi BaĢkurtların hemen hemen hepsinin dahil olduğu, fakat Rusların yüzdelik oranının da fazla olduğu bir projeydi. 16 Kasım 1917‘de BaĢkurdıstan‘ın muhtariyeti ilân edilir. Bu muhtariyet sırasında nüfûsun yüzde yetmiĢ ikisinin Müslüman olduğu ve yüzde yetmiĢ beĢ oranında Türk unsurunun bulunduğu Zeki Velidî‘nin Küçük BaĢkurdıstan adını verdiği, BaĢkurdıstan‘ın doğu bölgesi BaĢkurtlara verilir. Zeki Velidî aynı zamanda, Müslüman nüfûsun az olduğu yerlerdeki BaĢkurt ve Tatarları da Küçük BaĢkurdıstan bölgesine ve Türkistan‘a dağıtmayı düĢünmektedir. Ayrıca BaĢkurdıstan ile Batı Kazakistan‘ın ve Orenburg Kazaklarının merkezinin de Orenburg olacağı düĢünen Zeki Velidî ve arkadaĢları ileride BaĢkurdıstan ve Batı Kazakistan‘ın resmen bir ülke olarak birleĢmeleri halinde Rus Kazaklarının da bu ülkeye dahil olacağını plânlıyorlardı. 145 20 Kasım 1917‘de BaĢkurdıstan‘ın muhtariyeti resmen ilan edilerek millî hükümet kurulur. Yunus Bekbov hükümet baĢkanı olur. Zeki Velidî de içiĢleri ve dıĢiĢlerinden sorumlu olur. Küçük BaĢkurdıstan‘ın 1917‘de nüfûsu 1.259.059‘dur. Zeki Velidî ve arkadaĢlarının düĢünceleri gerçekleĢmez. Ufa ve Samara vilayetlerinin kontrolünü ellerinde bulunduran BolĢeviklere karĢı, General Kolçak ile iĢbirliği yaparlar. Rus Kazakları General Dutov‘un önderliğinde BolĢeviklerle savaĢmaya baĢlarlar. Rus Kazakları nın lideri general Dutov ile Çarlık taraftarı güçlerin lideri General Kolçak uzlaĢmaz. Ardından da Zeki Velidî ve arkadaĢlarının gücü etkisiz hale getirilir. 23 Mart 1918‘de BolĢevikler Sovyet Sosyalist Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti‘ni kurduklarını ilân ederler. Fakat Rus komünistleri buna karĢı çıkarlar. Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti, bölgede iç savaĢ çıkması ve BolĢeviklerin iç savaĢı kendi lehlerine bitirmesinden dolayı resmen ilân edilemez. Bunun yerine 23 Mart 1919‘da BaĢkurt, 27 Mayıs 1920‘de Tatar Muhtar Cumhuriyetleri ilân edilir. Böylece, milliyetçiler tarafından ortaya atılan BaĢkurt-Tatar anlaĢmazlığı ve uzun süren iç savaĢı BolĢevikler kendi menfaatleri doğrultusunda kullanarak bu iki kardeĢ topluluğu siyâsi olarak da birbirlerinden ayırdılar. Sovyet Sosyalist Tatar-BaĢkurt Cumhuriyeti yerine ayrı ayrı muhtar cumhuriyetlerin kurulması, aynı zamanda Türk birliğinin parçalanmasına da sebep oldu. Sovyet hakimiyeti döneminde de Tatar-BaĢkurt ayrılığını sürdürmek ve daha da artırmak için her türlü tedbir alındı. Zaman zaman çok tehlikeli boyutlara ulaĢan Tatar-BaĢkurt anlaĢmazlığı günümüze kadar geldi. Sovyetler Birliği‘nin Ufa Ģehrini BaĢkurtlara verdi. 23 Mart 1919‘da resmen ilân edilen BaĢkurt Muhtar Cumhuriyeti‘nin baĢkenti Ufa‘dır. 1935 sayımına göre nüfusu 2.975.400‘dür. Bunun, %51‘i Türktür. BaĢkurt Muhtar Sosyalist Cumhuriyeti‘nin oluĢumu, 1917 yılından baĢlayarak 1934 yılına kadar geçen süre içinde sınırları tamamlanarak son Ģeklini almıĢtır. Bugün BaĢkurdıstan‘ın sınırları, Güney Ural‘dan batıya doğru Belaya (ĠĢimboy) ve Kama nehirlerine kadar uzanır. Ġdarî yönden 5 mahalle ve 17 Ģehre ayrılmaktadır. Ülkenin batı kısmının yarısı vadilerle bölünmüĢ yaylalardan ibarettir. Bu bölüm verimli kara toprakla örtülüdür. Burada buğday yetiĢtirilir. Bozkırlarda ise hayvancılık yapılır. Doğuya Ural‘a doğru olan kısımlar ise sık ormanlıklarla kaplıdır. Müslüman bir topluluk olan BaĢkurt Muhtar Cumhuriyeti‘nin nüfusu 1989 sayımına göre 3.943.113‘tür. BaĢkurtların %59.6‘sı (863.808) kendi aralarında kurulan cumhuriyette yaĢamaktadır. %32.2‘si de Cumhuriyete komĢu Çelyabinsk, Peru, Samara ve Orenburg ile Tataristan Cumhuriyeti‘nde ve Rusya Federasyonu‘nun diğer bölgelerinde, %7.2‘si de Orta Asya Cumhuriyetlerinde bulunmaktadır. BaĢkurdıstan‘ın ekonomisinde çiftçiliğin yanı sıra petrol, doğal gaz, kömür gibi yer altı kaynakları önemli bir yer tutar. Tuymasi -Ufa- Omsk (Sibirya), ĠĢimbay-ġkapova arasında petrol hatları, ġkapovaĠĢimbay ile Magnitogo arasında doğal gaz hatları bulunmaktadır. Rafineriler ve petro-kimya fabrikaları BaĢkurdıstan ekonomisinin temelini teĢkil ederler. Güneyde Kuyurgas‘ta kömür, Baymak‘ta bakır, Novaya PriĢtina‘da boksit ve diğer bölgelerde de altın, manganez, krom ocakları bulunmaktadır. 146 Ekonomiye büyük bir katkıda bulunmalarına rağmen idarî ve ekonomik kararlarda fazla söz hakkına sahip değillerdir.13 BaĢkurtlar, Sovyetler Birliği‘nin dağılmasından sonra da 31 Mart 1992‘de yılından itibaren Rusya Federasyonu‘na bağlı özerk bir Cumhuriyet olarak varlığını sürdürmektedir. BaĢkurt Adı BaĢkurt adı ile ilgili olarak, etimolojik bir açıklamanın yanı sıra sosyal kültürel ve etnik özelliklere bağlı olarak efsânevî bilgiler de vermek mümkündür. Zeki Velidî Togan, BaĢkurt isminin (BaĢkırt-BaĢgurt) BeĢ Ogurlar anlamına geldiğini, fakat Ġran efsânelerinde, Hazar Denizi‘nin güneyinde Gurksar/KurtbaĢ isminde bir kavmin yaĢadığına dair bir rivayetin bulunduğunu ve BaĢkurt ismiyle ilgili olarak Kurt-BaĢ/BaĢ-Kurt Ģeklinde eski bir etimolojinin bulunduğunu bildirir.14 Ferhad Zeynelov, BaĢkurt adına Arap kaynaklarında çok eski dönemlerde rastlandığını; 10. yüzyılda Ġbni Fadlan‘da BaĢgır, Mesudî‘de Beçgurd, BaĢçurt; BaĢkurt-BaĢgurd; 12. yüzyılda Ġdrisî‘de BaĢçurt; 13. yüzyılda Ġbni Seyid‘de BaĢgurt Ģekline geçtiğini söyler. KaĢgarlı Mahmud‘un Divânü Lügâti‘t-Türk adlı eserinde de Türklerin tayfa birliklerinin adı içinde BaĢkurt kelimesinin yer aldığını bildirir. BaĢkurt kelimesinin BaĢ-kor-t baĢ: birinci; kor: kabile; t. çoğul eki (birinci kabileler) Ģeklinde etimolojisini yapan Ferhad Zeynelov, bu kelimeyi Zekiyev‘in baĢka (miĢe) biĢe, meĢke, beĢke kelimeleriyle birleĢtirerek ―MiĢe kabileleri‖ anlamında bir kelime olarak açıkladığını ifâde eder.15 Laszlo Rasonyi, bazı bilginlerin görüĢlerine yer vererek, Györy Györffy‘nin BaĢkurtları anayurtlarına götüren efsanevi hayvanın kurt, ayı, boğa olmayıp baĢka bir hayvan olması gerektiğini; komĢu Ugor kavimlerinden Vogul ve Ostyakların efsanelerine obur (Gulo-gulo) karĢılığı Paskır adlı bir hayvanın onları ana yurtlarına götürdüğünü; Paskır kelimesinin tarihi bakımdan etimolojisinin yapılması gerektiğini bildirir. Rasonyi, BaĢkurt (BaĢgırd) isminin sonundaki (-t,-d) ekinde bir küçültme ifâdesinin de saklı olabileceğini zira; bu ekin 12 ve 13. yüzyıllarda Macarcada kullanıldığı üzerinde durur. 16 Divanü Lügati‘t-Türk‘te ise BaĢkurt adı ―BaĢgırd‖ Ģeklinde bir Türk boyu olarak geçer. ―Bizans Rum ülkesine yakın olan boy Beçenektir; sonra Kıfçak, Uguz, Yemek, BaĢgırd, Basmıl, Kay, Yabaku, Tatar, Kırkız=Kırgız gelir‖17 BaĢkurt kelimesinin menĢei hakkındaki efsaneler ve buna dayalı görüĢler de Ģöyledir: Bir efsaneye göre, bir göç esnasında bozkırlarda yollarını kaybeden BaĢkurtların karĢılarına çıkan kurt, onlara yol göstererek çölden çıkmalarını sağlar. Kurdun yardımıyla kendilerine yeni vatan olarak Ural dağlarını bulurlar. BaĢkurtların ataları da bu hayvana kurt derlermiĢ. Kılavuzluk eden kurdun peĢinden geldikleri için BaĢkurt ismini almıĢlardır. Burada baĢ kelimesi öncü anlamındadır. Bazı araĢtırmacılar bu kurt efsanesine dayanarak BaĢkurt kelimesinin menĢeini BaĢkurd veya BeĢgurd Ģeklinde açıklamak isterler. BaĢkurt kelimesi 147 birbirine akrabalık ve dinî inançlarla bağlı beĢ kabileyi ifade eder. R. G. Kuzey ve F. F. Ġlimbet tarafından toplanan ve incelenen kaynaklar, bu efsanenin tarihe dayandığını göstermektedir. BaĢka bir rivayete göre, çok eskiden genç bir avcı diĢi kurda rastlayıp onu öldürmek istemiĢ. O anda diĢi kurt, insan sesiyle avcıya ―Tut beni kuyruğumdan ve yere çarp‖ diye seslenmiĢ. Avcı kurdun dediğini yapmıĢ. O zaman kurt güzel bir kız olmuĢ. Avcı bu kızı kabilesinin yanına getirerek evlenmiĢ. Ancak yakınları buna karĢı çıkarak onları aralarından kovmuĢlar. Bunun üzerine avcıyla kız uzak ormanlara gidip oralarda yerleĢmiĢler. Bu evlilikten doğan çocuklar kurt ismini almıĢlar. Bu efsane gerçeğe uymayıp, masala benzemektedir. BaĢkurt efsanelerinde ve totemistik ayinlerde kurt, kabilesinin yaratıcısı ve hâmisi olarak kabul edilir. GeçmiĢte BaĢkurtlar tarafından kurdun ilahlaĢtırılması ile halk dilinde baĢkurt kelimesinin açıklanması arasında bir bağlantı bulunmaktadır. Kurt kelimesi Oğuz Türklerinde vahĢi hayvan anlamına gelmektedir. Diğer Türk grupları ve BaĢkurtlar da buna ―börü‖ ―böri‖ demektedirler. BaĢkurtlar baĢlangıçta kurt kelimesini kullanırken, Kıpçak, Altay ve diğer Türk lehçelerinin tesiriyle kurda ―böri‖ demeğe baĢlamıĢ oldukları söylenebilir. Ayrıca baĢkurt kelimesinin çok daha eski zamanlardan kalan bir kelime olduğu da açıktır.18 Yazı ve Edebiyat 148 Ġlk BaĢkurt alfabesi, 1907 yılında BaĢkurt bilim adamı M.C. Kulaev‘in giriĢimiyle Rus-Grek-Latin esasında yazılmıĢtır. Bu alfabenin BaĢkurt Türkçesine uygulanabilmesi için yeni bazı harflerin ilâve edilmesiyle 1912 yılında uygulamaya konmuĢtur.19 1917 ihtilâlinden sonra, sadece Tatar ve BaĢkurtlar değil, birçok Türk kavmi kullanmakta oldukları Rus alfabesinin yerine Latin alfabesini kullanmaya baĢladılar. 1920-1929 yılları arasında yapılan kongre ve toplantılarda Rus hakimiyeti altındaki Türk kavimlerinin alfabe konusu tartıĢılmıĢ, Rus hakimiyeti altındaki Türk topluluklarını biri birine yaklaĢtırmak için ―Unifikatsiya‖ adında bir komisyon kurulmuĢ, bu komisyon 1930 yılına kadar çalıĢmalarına devam etmiĢtir. 1930 yılında da ĠdilUral bölgesinde yaĢayan Türkler Lâtin alfabesini kullanmaya baĢlamıĢlardır. 1937 yılından itibaren de Rus kökenli Kiril alfabesini kullanmaya mecbur edilmiĢlerdir.20 BaĢkurtlar 1940 yılından itibaren Rus Kiril Alfabesini kullanmaya baĢlamıĢlardır. Bu alfabenin kullanılması Rus alfabesini ve Rusça öğrenmeyi yaygınlaĢtırdı. BaĢkurt Kiril alfabesiyle Tatar Kiril alfabesi arasında bazı farklar oluĢmasından dolayı; daha önce Arap alfabesini kullanan, Tatar Türkçesini konuĢan BaĢkurtlarla Tatarlar arasındaki anlaĢabilme imkanı nispeten azalmıĢtır.21 BaĢkurt edebiyatı 1920 yılından itibâren geliĢmeye baĢlamıĢtır. 1917 ihtilâlinden sonra, BaĢkurt ve BaĢkurdıstan adlı gazeteler BaĢkurt lehçesiyle makaleler yayınlamaya baĢlamıĢlardır. 1920‘den itibâren de bütün yayın BaĢkurtça olmuĢtur. BaĢkurdıstan‘da irili ufaklı Rusça 68, BaĢkurtça 21, Tatarca 5 gazete; BaĢkurtça 5, Rusça 3 ve Tatarca 1 dergi çıkarılmaktaydı. Fakat bunlar mahalli gazete ve dergiler olduğu için fazla önemleri yoktur. En önemli dergi 31 BaĢkurdıstan Yazarlar Birliği‘nin yayın organı Agidil‘dir. Bunun dıĢında BaĢkurdıstan Ukıtısıhı adlı pedegojik dergi ile Henek Dergisi BaĢkurdıstan‘ın kültür hayatında önemli bir yere sahiptirler. 1917 Ġhtilali‘nden önce BaĢkurtların eğitim dili Tatarca iken, 1920 yılından itibaren BaĢkurdıstan‘da BaĢkurt okulları açıldı ve ana dilinde okuma ve bilim yapma serbestliği sağlandı. Böylece burada iki ayrı Ģivede eğitime baĢlanmıĢ oldu. 1966/1967 eğitim-öğretim yılında 762 BaĢkurt, 1070 Tatar, 2085 Rus vardır ve 7 ayrı dilde eğitim yapılmıĢtır. BaĢkurdıstan‘da 4600 okulda toplam 8000 öğrenci eğitim görmekte ve bu okullarda Rusça, BaĢkurtça, Tatarca eğitimin dıĢında Mari, Mordva, ÇuvaĢ ve Umdurt dilleriyle de dersler verilmektedir. BaĢkurdıstan‘da 84 teknik okul vardır. Bu okullarda okuyan öğrenci sayısı 33 bini bulmaktadır. Yedi yüksek okulda görev yapan 1600 pedegogdan 440‘ı öğretim üyesidir. Ufa radyosu da baĢta Rusça olmak üzere BaĢkurtça ve Tatarca yayınlar yapmaktadır. BaĢkurt edebiyatı, özellikle halk edebiyatı ürünleri açısından oldukça zengindir. Halk edebiyatı ürünleri arasında halk kahramanları, tarihî-askerî türküler, masallar, efsaneler özellikle de kahramanlık destanları önemli bir yere sahiptir. Ural Batır, Akbuzat, AlpamıĢa, Küsek Bey, Akhak Kola destanları bu destanlardan sadece bir kaçıdır.22 Ġlk BaĢkurtça eserler, Rus-BaĢkurt mücadelelerinin konu edildiği hikâye, piyes ve Ģiirlerdir. Bu eserlerde eski dönemlerde istiklâl mücadelesi veren kahramanların kahramanlıkları anlatılmıĢtır. ġairlerin Ģiirlerinde de eski dönemlere duyulan özlem dile getirilmiĢtir. Said Miras‘ın Salavat Batır‘ı, Habibullah Abidin, ġeyhizâde Babiçin ve diğerlerinin Ģiirleri ve hikayeleri bu konuda yazılmıĢtır. 149 BaĢkurdıstan‘da Sovyet hakimiyetinin tam olarak yerleĢmesi millî BaĢkurt edebiyatının geliĢmesine engel olmuĢ, 1935 yılına kadar BaĢkurt oymağı, Sesen, Haban gibi ilmî ve edebî dergiler, millî düĢünceleri az çok yayınlamayı baĢarmıĢtır. H. Abid, Davut Yoltı, Abdülahad Vildan, A. Amantay, T. Tanabî, N. Tahir gibi isimlerin yanı sıra, halkı aydınlatma ve eğitmeyi amaç edinmiĢ ġ. Zeki, M. Akmulla, M. Umutbayev, Zakir Hadıy gibi önemli isimlerin BaĢkurt edebiyatına katkıları unutulamaz.23 1 Prof. Zeki Velidî Togan, Hatıralar, Ġstanbul, 1969, s. 2-3. 2 Ġslam Ansiklopedisi, BaĢkırt maddesi, Ġstanbul, 1961, Cilt 2, s. 328. 3 Prof. Dr. Fahreddin Kırzıoğlu, Kıpçaklar, T. T. K. yay. Ankara, s. 12-13. 4 Ġslam Ansiklopedisi, a.g.m., s. 329. 5 Prof. Dr. Laszlo Rasonyı, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s. 123, 124, 125. 6 Ġslam Ansiklopedisi, a.g.m., s. 330. 7 Bol‟Ģaya Sovetskaya Entsiklopediya, 1950, Moskova, III. cilt, s. 342-348. 8 Abdullah Battal Taymas, Kazan Türkleri, T. K. A. E., yay., 3. Baskı, Ankara, 1988, s. 60, 61, 62. 9 Abdullah Battal Taymas, a.g.e., s. 66, 67, 68. 10 Abdullah Battal Taymas, a.g.e., 73, 76, 77, 79. 11 Abdullah Battal Taymas, a.g.e., 84, 85, 87, 88, 89, 93, 94, 12 Evliya Æelebi Seyahatnamesi VII. cilt, Ġstanbul, 1985, s. 95. 487, 494. 13 Abdullah Battal Taymas, a.g.e., s. 198-200; Prof. Dr. Zeki Velidî Togan, Hatıralar, s. 185-190; Bugünkü Türkistan ve Yakın Tarihi, 1. Cilt, Ġstanbul, 1981, s. 150 356-378; Ġslam Ansiklopedisi, a.g.m., s. 332; Prof. Dr. Nadir Devlet, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ġstanbul, 1993, s. 246-254. 14 Ġslam Ansiklopedisi, BaĢkırt maddesi, 2. cilt, Ġstanbul, s. 328-329. 15 Ferhad Zeynelov, Türkologiyanın Esasları, Bakü, 1981, s. 224-225. 16 Prof. Dr. Lazslo Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s. 17 Divanü Lügati‟t-Türk, Çeviren Besim Atalay, T. D. K. yay; 125. 521, II. cilt, Ankara, 1986, s. 30. 18 Kazan Dergisi, ―BaĢkurt‖ sözünün menĢei hakkında efsaneler, Kazan Türkleri YardımlaĢma Derneği, Ġstanbul, 1972, s. 32. 19 Ahmet Tacemen, Rus Egemenliğindeki Türklerin Alfabelerinin DeğiĢmeleri, 1769-1740, Kayseri, Erciyes Üniversitesi yay. No: 68 1994, s. 28-29. 20 Pof. Zeynep Korkmaz, Türk Dili ve Arap Alfabesi, Dil ve Alfabe Êzerine GörüĢler, AKDTYK. Yay. Ankara, 1991, s. 11-12. 21 Nicholas Poppe, Bashkır Mnual, 1964, s. V. 22 Yrd. Doç Dr. Metin Ergun, Gaynislam Ġbrahimov, BaĢkurt Halk Destanı Ural Batır, Türksoy yay. No:5, Ankara, 1996, s. 1-9. 23 Türk Dünyası El Kitabı, Kuzey-Türk edebiyatı (Tatar BaĢkurt) T. K. A. E. yay. Ankara. 1976, s. 514-520; BaĢkurt Ezebite Tarihi, 2. Cilt, Ufa, 1990, s. 10; Türk Ansiklopedisi, BaĢkurt maddesi, Ankara, 1952, s. 384. 151 BaĢkurdistan / Yrd. Doç. Dr. Ali Yiğit [p.88-93] ALĠ YĠĞĠT Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi /Türkiye Yeri ve Sınırları Avrupa ile Asya arasında sınırı oluĢturduğu kabul edilen Ural Dağlarının orta ve güney kesimlerinin batı etekleri ile Ġdil (Volga) ırmağının orta çığırı ve Kama nehri arasında yer alan Ġdil-Ural bölgesinde, Rusya Federasyonu‘na bağlı 3 Türk cumhuriyetinden biri olan BaĢkurdistan, 51º 31‘-56º 34‘ kuzey enlemleri ile 53º 10‘-59º 59‘ doğu boylamları arasında yer almakta olup, Moskova‘yı Sibirya‘ya bağlayan yolların geçtiği stratejik bir konumdadır. 143.600 km2 alana sahip olan BaĢkurt Özerk Cumhuriyeti, doğudan Çelyabinsk oblastı (idari bölge; eyalet), kuzeydoğudan Sverdlovsk oblastı, kuzeyden Perm oblastı, kuzeybatıdan Udmurt Özerk Cumhuriyeti, batıdan Tataristan Özerk Cumhuriyeti ve güneyden de Orenburg oblastı ile çevrilidir. Doğal Çevre Özellikleri BaĢkurdistan, Batı Sibirya ovaları ile Rusya ovaları arasında uzanan Ural dağlarından batıya doğru gittikçe yükseltisi azalan Trans-Ural platoları üzerinde yer alır. Ülke topraklarının büyük bir kısmını, doğuda Güney Ural Dağları‘nın batı eteklerinden, batıda Kama nehrine kadar uzanan Bugulma-Belaya (ĠĢimbay) platosu oluĢturur. Güney Urallar‘ın en yüksek doruğu (1640 m.) olan Yamantau‘dan (Yaman dağı) batıya ve güneye doğru gidildikçe, yükselti azalmakta ve ülkenin kuzeybatısında içinden Belaya (Beyaz) ırmağının geçtiği ovalarda 57 m. ye kadar düĢmektedir. Arazinin büyük bir kısmı kireç taĢından (kalker) oluĢtuğu için kimyasal erime ve birikme Ģekilleri (karst topografyası) yaygın olarak görülmektedir. Ülkede çok sayıda mağara bulunmaktadır. Bunların en ünlüsü 1959‘da bulunan, Burzyanski bölgesindeki ġulgantaĢ mağarasıdır. Ülkenin baĢlıca akarsuyu, Kama ırmağının en büyük kolu olan Belaya‘dır. Ülke toprakları içindeki uzunluğu 1420 km.yi bulan Belaya nehri, Güney Urallar‘dan doğarak önce güneybatıya, sonra kuzeybatıya doğru akar ve doğudaki dağlık bölge ile batıdaki düzlüğü birbirinden ayırır. Diğer büyük akarsular ise, Belaya ırmağının Ufa, Dema ve NuguĢ kolları ile Ural nehrinin kolu olan Sakmara‘dır (Harita: 1). Güneyde ülke topraklarının _‘i de Hazar denizine dökülen Ural nehri havzasında kalır. Ayrıca ülke topraklarında irili ufaklı 800 kadar göl bulunmaktadır. Ülkenin nemli kara iklimi, Sibirya‘dan kopup gelen soğuk hava kütlelerinden büyük ölçüde etkilenir. Ülkede yıllık ortalama sıcaklık 0,3þC ile 2,8þC arasında değiĢir. Sıcaklık kıĢın-45þC‘ye kadar düĢebilmekte yazın ise 36þC‘ye kadar yükselebilmektedir. Ocak ayı sıcaklık ortalaması-15 ila-17þC, temmuz ayı ortalaması ise +17 ila +19þC arasındadır. Yıllık toplam yağıĢ miktarı bozkır bölgesinde 300-500 mm, dağlarda 400-700 mm ara 152 sında değiĢir. YağıĢların yaklaĢık 2/3‘si Nisan ve Ekim aylarında düĢer. Ülkenin güney kesimleri ilkbahar sonları ve yaz aylarında kavurucu ve kuraklık yaratan Suhovey rüzgârlarından büyük zarar görür. Ülkenin doğu ve güneydoğusunda yer alan dağlar ormanlarla kaplıdır. Buradan batı ve kuzeybatıya doğru gidildikçe, orman örtüsü yerini, yaprak döken ağaçlardan oluĢan tek tük yeĢilliklerle bezeli bozkırlarla kaplı plato ve ovalara bırakır. Ülke yüzölçümünün %39‘unu kaplayan ormanlar doğuda Urallar‘a doğru olan kısımlarda yoğunluk gösterir. Platolarda ve dağların etek kısımlarında kayın, huĢ, ıhlamur, akçaağaç ve meĢe gibi geniĢ yapraklı ağaçlar ile çam ve köknar türleri karıĢık olarak yer alır. Yükseklerde ise iğne yapraklılar baskındır. Ülkenin doğusundaki ormanlık bölgeler gri orman toprakları ile, batısındaki ovalar ise kara topraklarla (çernozem) örtülüdür. Ġdarî Yapı BaĢkurt Türklerinin kökeni hakkında Rus tarihçilerin, her ne kadar Batlamyus‘un Coğrafya‘sında geçen Paguritai veya Borouskoi‘lere dayandığı iddiaları bulunmakta ise de, BaĢkurtların Güneydoğu Türkistan veya daha çok Türkmen kökenli kabilelerden ayrılan bir Türk halkı olduğu kabul edilmektedir.1 Türklerin Ġdil-Ural bölgesine, M.S. 670-740 yılları arasında gelmeye baĢladığı ve XI-XII. yüzyıllarda Türk yerleĢme hareketinin en yüksek noktasına eriĢtiği bilinmektedir. Daha sonra Kıpçak Türkleri‘nin bölgeye gelmesiyle Türk yerleĢme hareketi devam etmiĢ, XIII. yy‘da Moğol istilası ile yeni bir oluĢuma ulaĢmıĢtır. Bölgenin Ġslâmiyet ile tanıĢması ise Araplarla olan ticari iliĢkiler sayesinde olmuĢtur. BaĢkurtların bu bölgedeki varlıklarından ilk olarak X.yy. Arap eserlerinde bahsedilmektedir. 1552‘de Kazan Hanlığı‘nın yıkılmasından sonra Rus hakimiyetine geçen BaĢkurdistan topraklarında daha sonra bir çok ayaklanmalar olmuĢsa da Ruslarla baĢ edemeyen BaĢkurtlar Rus hakimiyetine boyun eğmek zorunda kalmıĢlardır. 1917 Rus ihtilaline kadar BaĢkurtluk diye bir mesele yoktu, tüm tarihleri boyunca güçlü bir kültür ve nüfus birliği göstermiĢ olan Tatar ve BaĢkurt Türkleri birbirlerine kaynaĢmıĢ bir topluluk oluĢturuyorlardı. Ġhtilalden sonra BaĢkurtlara ayrı bir millet olma statüsü tanınmıĢ ve BaĢkurt-Tatar ayrımı Rusların gayreti ile ortaya çıkmıĢtır. Gerçekten 1917 Rus ihtilali patlak verince Ahmet Zeki Velidi liderliğinde baĢlayan BaĢkurdistan kurma mücadelesi baĢarısız olduğu gibi Tatar-BaĢkurt ayrımını da gündeme getirmiĢtir. Tüm mücadelelere rağmen 23 Mart 1919‘da BaĢkurdistan, Sovyetler Birliği‘ne özerk cumhuriyet olarak katılmak zorunda kalmıĢtır. Bu tarihte kurulan ülke sınırlarında daha sonra 1925‘de ve 1934‘de bazı değiĢiklikler olmuĢtur. Mesela daha önce BaĢkurdistan‘a bağlı olan ArgayaĢ bölgesi 1934‘de Çelyabinsk oblastına bağlanmıĢtır. Bu tarihten Sovyetler Birliği dağılana kadar aynı toprak yapısını korumuĢtur. BaĢkurdistan, Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra yeniden yapılanan Rusya‘nın, 31 Mart 1992 tarihli Federasyon AntlaĢmasını önceden müzakerelerde bulunmadan imzalamıĢ, ancak baĢta bu antlaĢmayı imzalamayan Tataristan‘ın bazı imtiyazlar elde ettikten sonra imzalamasından sonra benzer bir imtiyaz antlaĢması da 3 Ağustos 1994 tarihinde BaĢkurdistan ile yapılmıĢtır. Bu imtiyaz antlaĢmasının Tataristan ile imzalanan antlaĢmadan daha kapsamlı olduğu kabul edilmektedir.2 Bu imtiyaz antlaĢmasına göre BaĢkurdistan Rusya Federasyonunun bağımsız bir üyesi olarak tanınmakta, doğal kaynaklarına sahip olma hakkı, 153 vergilendirmenin sınırlandırılması ve otonom bir yasa ve hukuk sistemine sahip olma hakkı verilmektedir. Ülkenin bugünkü anayasası da 24 Aralık 1993‘de kabul edilmiĢtir. 143.600 km2‘lik alanı ile Rusya Federasyonunun %0,84‘ünü oluĢturan BaĢkurdistan, Federasyonu oluĢturan 89 idari birim arasında alan büyüklüğü bakımından 24. sırada yer alır. Nüfus büyüklüğü bakımından Rusya Federasyonu içinde 7. sırada yer alan BaĢkurdistan‘da, 1999 sayımına göre 4.111.300 kiĢi yaĢamaktadır. Ġdarî açıdan 54 rayona3 ayrılan BaĢkurdistan‘da, 21 Ģehir ve 41 kasaba, 944 kırsal yönetim birimi (Selo) ve 4515 kırsal yerleĢme bulunmaktadır (bkz. Harita 2). Bu Ģehirlerin en büyüğü ülke nüfusunun yaklaĢık _‘ini barındıran, 1.088.900 nüfuslu baĢĢehir Ufa‘dır. Diğer Ģehirler ve 1999 yılı nüfusları Ģöyledir; Sterlitamak (260 bin), Salavat (157 bin), Neftekamsk (123 bin), Oktyabrsky (110 bin), Tuimazi (95 bin), Beloret (74 bin), ĠĢimbay (72 bin), Kumertau (70 bin), Meleuz (61 bin), Sibay (54 bin), Birsk (38 bin), Uçali (33 bin), BlagoveĢensk (29 bin), Dörtöli (29 bin), Belebey, Baymak, Davlekanovo, Agidel ve Yanaul. Nüfus Özellikleri 1989 nüfus sayımına göre, BDT‘da yaĢayan BaĢkurtların sayısı 1.450.000 kadardır. Bunun %60‘ı kendi ülkelerinde, %33‘ü de BaĢkurdistan dıĢındaki Rusya Federasyonu topraklarında yaĢamaktadır ki, bunların büyük bir bölümü Ġdil-Ural bölgesi içindeki diğer cumhuriyetlere ve oblastlara yerleĢmiĢlerdir. Ġdil-Ural bölgesinde özellikle ülkenin doğusundaki Çelyabinsk, güneyindeki Orenburg ile kuzeyindeki Perm oblastlarında büyük miktarlara ulaĢmaktadırlar (Tablo: 1). Ayrıca Orta Asya cumhuriyetlerinde, özellikle Kazakistan (41 bin) ve Özbekistan‘da (35 bin) olmak üzere 1989 sayımına göre 80.000 kadar BaĢkurt bulunmaktadır. Ancak bunların yaklaĢık yarısı son yıllarda yurtlarına dönmüĢlerdir. Nitekim Kazakistan‘daki BaĢkurt nüfus miktarı 1999 sayımında 23.200‘e düĢmüĢtür. 1989 sayımına göre Rusya Federasyonu içindeki BaĢkurt Tablo 1: nüfusun miktarı ve oranı. Ġdari Birim Nüfus BaĢkurt. Nüfus Ġdari Birim Miktarıiçindeki. %‟si indeki %‟si BaĢkurtistan Cumhuriyeti863.808 64,21 21,9 Çelyabinsk Oblastı 161.169 11,98 4,45 Orenburg Oblastı 53.339 3,96 2,46 Perm Oblastı52.326 3,89 Sverdlovsk Oblastı 41.500 1,69 3,08 0,88 Tümen Oblastı41.059 3,05 1,33 Tataristan Cumhuriyeti19.106 1,42 0,52 Kurgan Oblastı17.548 1,30 1,59 154 Moskova ġehri5.417 0,40 0,06 Ġrkutsk Oblastı3.893 0,29 0,14 St. Petersburg ġehri 3.014 0,22 0,06 Çita Oblastı 2.138 0,16 0,16 Diğer 6,02 - 100 0,92 80.983 Rusya Federasyonu Toplamı 1.345.300 Kaynak: Goskomstat of Russia, http://www.gks.ru BaĢkurtlar adına kurulan bu cumhuriyetin yapay bir oluĢum olduğu ve BaĢkurt nüfus birliğini dikkate almadan, baĢka maksatlar için kurulmuĢ olduğu görülmektedir. Nitekim BaĢkurtlar kendi ülkelerinin nüfusu içinde ancak %22‘lik bir orana ulaĢabilmektedirler. Tatarları ve ÇuvaĢları da göz önüne aldığımızda BaĢkurdistan‘daki Türk nüfusun oranı yarıyı biraz (%53,4) geçebilmektedir (Tablo: 2). Rusların, BaĢkurdistan‘ı oluĢtururken güttükleri temel politika, Ġdil-Ural Türk birliğini bölmek ve diğer Türk toplulukları ile iliĢkilerini kesmek amacına yöneliktir. Nitekim Kazakistan ile BaĢkurdistan arasına bir set çekmek amacıyla 1925‘de kurulmuĢ olan Orenburg oblastındaki ve ülkenin doğusundaki Çelyabinsk oblastındaki BaĢkurt yerleĢim alanları ülke sınırları dıĢında tutulurken, ülkenin batısında çoğunlukla Tatarların yaĢadığı bölge ile nüfusun büyük kısmını Rusların oluĢturduğu Ufa çevresi ülke topraklarına katılmıĢ ve BaĢkurtlar kendi ülkelerinde nüfusunun ancak _‘ini oluĢturan azınlık haline getirilmiĢtir. Halbuki ülkenin idari sınırları belirlenirken BaĢkurtların çoğunluğu oluĢturdukları yerler dikkate alınarak idari düzenleme yapılmıĢ olsaydı en azından nüfusunun yarısını BaĢkurtların oluĢturduğu bir ülke ortaya çıkardı. Rusların ihtilalden hemen sonra BaĢkurtlara millet statüsü vermekteki amaçları; Ġdil-Ural Türk birliğini bölmekti. Fakat BaĢkurtlarla Tatarlar birbirlerine o kadar kaynaĢmıĢlardır ki, onları ayırmak çok zordur. Rusların tüm dayatmalarına rağmen istatistiklere BaĢkurt olarak kaydedilen nüfusun ancak %75‘i ana dilinin BaĢkurtça olduğunu ifade etmiĢtir. Yani BaĢkurtların %25‘i ana dilinin Tatarca olduğunu ifade etmektedirler.4 BaĢkurtça her ne kadar 70 yıldan bu yana yazılı bir dil olarak kabul görse de ülkedeki okulların pek çoğunda hala öğrenim dili Tatarcadır. ••• Tablo Girecek ••• BaĢkurdistan‘da nüfus yoğunluğu km2‘ye ortalama 28 kiĢidir. Ancak, bilhassa dağ ve platoların geniĢ yer kapladığı ülkenin doğu ve güneydoğu kesimlerinde nüfus yoğunluğu azalır. Nüfus yoğunluğu Belaya ırmağı boyunda sıralanan Ģehir ve sanayi bölgelerinde artmakta dır. Ülke nüfusunu 2/3‘si bu ırmak ve kolları boyunda sıralanan yerleĢmelerde yaĢamaktadır. BaĢkurdistan‘da nüfusun %65‘i Ģehirlerde, %35‘i de kırsal kesimde yaĢar. Kırsal nüfusun %40‘ından fazlasını BaĢkurtlar oluĢtururken, Ģehirlerde %10‘un altına düĢtükleri görülür. Ülke nüfusunun _‘inin yaĢadığı baĢĢehir Ufa‘da BaĢkurtlar küçük bir azınlık durumundadırlar. BaĢkurtlar ülkenin doğu yarısında genellikle kırsal kesimde yaĢamaktadırlar. Rus nüfusun bölgeye yerleĢmesi her ne kadar 1552‘de Kazan Hanlığının yıkılmasıyla baĢlamıĢ ise de, asıl istila XVIII.yy.da metal sanayiinin 155 geliĢmesi ile baĢlamıĢ ve 1861 yılında köleliğin kaldırılması ile bölgeye akın eden toprak köleleri (serfler) bölgenin nüfus dengesini alt-üst etmiĢtir.5 BolĢevik ihtilalinden sonra ise, 1930‘lu yıllarda tarımsal kolonizasyon ile, 1945‘den sonra da endüstriyel kolonizasyon ile ülkeye Rus nüfus yerleĢtirilmeye devam edilmiĢtir. Kolonizasyon faaliyetlerine karĢı direnen yüz binlerce insan rejim düĢmanı olarak suçlanarak ya öldürülmüĢ ya da sürülmüĢlerdir. BaĢkurdistan‘da 1999 değerlerine göre, nüfusun %24,1‘i çocuk yaĢta (0-15 yaĢ), %68,7‘si yetiĢkin (16-69 yaĢ) ve %7,2‘si de 70 yaĢın üzerindedir. Yine 1999 değerlerine göre nüfusun %52,7‘si kadın, %47,3‘ü erkeklerden oluĢmaktadır. Erkeklerde ortalama ömür 61,0 kadınlarda ise 73,4‘dür. Ülkede yıllık ortalama nüfus artıĢ oranı da %0,1 olarak gerçekleĢmektedir. Ayrıca 1991-2000 yılları arısındaki 10 yıllık sürede toplam 150 bin kiĢi kadar göç almıĢtır. Çocuk yaĢtaki nüfus dıĢındakilerin tamamına yakını okur-yazar olan ülkede, 9 üniversite yer almakta ve bu üniversitelerde 48 bin öğrenci öğrenim görmektedir. Ortaöğretimde 61 bin, ilköğretimde de 75 bin kadar öğrenci bulunmaktadır. Ayrıca, ülkede 1999 yılı itibariyle 668 kitaptan 1.223.000 adet baskı yapılmıĢ, 34 adet derginin toplam tirajı 1.944.000‘i, 184 gazetenin toplam tirajı da 191.300.000‘i bulmaktadır. Sağlık hizmetlerinin geri olduğu ülkede 17 bin doktor, 46,5 bin sağlık personeli ve 51 bin yatak bulunmaktadır. Bir baĢka değiĢle 10 bin kiĢiye 41 doktor, 113 sağlık personeli ve 124 yatak düĢmektedir.6 Ekonomik Kaynakları BaĢkurdistan, Rusya Federasyonu içinde ekonomik üretim değeri büyüklüğü bakımından 9. sırada yer alır. Ülke ekonomisinin temeli petro-kimya ve makine yapım endüstrisi ile tarıma dayanır. Toplam sanayi üretimi bakımından 7., tarımsal üretim bakımından ise 3. sırada bulunur. Yani ekonomik üretim açısından Rusya‘nın önemli bir bölümü durumundadır. Ancak kiĢi baĢına düĢen gelirin yüksekliği bakımından 20. sırada yer alır. BaĢkurdistan Ġstatistik Komitesinin verilerine göre 1999 yılında herhangi bir iĢte çalıĢan nüfusun iĢ kollarına bölünüĢü Ģöyledir; %23,8‘i endüstri alanında, %21,6‘sı tarım-hayvancılık-ormancılık alanında, %8,5‘i inĢaat sektöründe, %15,4‘ü ticaret-finans iĢlerinde, %5,4‘ü ulaĢtırma-iletiĢim alanında, %23,4‘ü eğitim-bilimsağlık ve yönetim alanlarında %1,9‘u da diğer alanlarda faaliyet göstermektedir. Tarım ve Hayvancılık Rusya Federasyonu‘nun yıllık toplam tarımsal üretiminin %12‘sini sağlayan BaĢkurdistan‘da tarım ve hayvancılık önemli bir uğraĢ alanıdır. Belaya vadisinde tarım büyük önem taĢır. Ülke arazisinin %34‘ü ekilebilir topraklardan oluĢur. Hayvancılık yapılan meraların oranı %24, orman ve çalılıkların kapladığı alan ise %39‘dur. Ülkede 600 kadarı kolhoz ve sovhoz olmak üzere 1000 kadar tarımsal iĢletme vardır. 4.345.000 ha. olan toplam tarım alanlarının %58‘i tahıl, %35‘i yem bitkileri, %7‘si de patates ve sebze üretimine ayrılmıĢtır. BaĢlıca tarım ürünleri; tahıllar, Ģeker pancarı, ayçiçeği, patates ve çeĢitli sebzelerdir. Buğday, çavdar, yulaf, darı gibi tahılların yıllık toplam üretimi 4,5-5,5 milyon ton arasında 156 değiĢir. Yıllık ortalama Ģeker pancarı üretimi 1.650.000 ton, patates üretimi 1.770.000 ton, sebze üretimi 170 bin ton ve ayçiçeği üretimi 70 bin ton kadardır.7 BaĢka bir ifade ile, kiĢi baĢına yılda 46 kg. Ģeker, 141 kg. patates, 58 kg. sebze üretimi gerçekleĢtirilmektedir. 8 Hayvancılık bilhassa Urallar bölgesinde ağırlıktadır. Ülkede, sığır, koyun ve keçi yetiĢtiriciliği önem taĢır. At yetiĢtiriciliğiyle ünlü olan ülkede ayrıca geleneksel bir uğraĢ olarak arıcılık da yaygın bir Ģekilde yapılmaktadır. Ayrıca ülkenin yumurta ve et ihtiyacını karĢılayacak kadar tavukçuluk da yapılmaktadır (Tablo: 3). ••• Tablo 3 Girecek ••• Kımızı ve balı meĢhur olan BaĢkurdistan‘da yüzden fazla sosis çeĢidi ve yine yüzden fazla peynir ve diğer süt ürünleri çeĢidi üretilir (Tablo: 4). Meleuz ve Pribelski‘de süt ürünleri, Sibay‘da bebek maması fabrikası, Birsk, Dörtöli, Miyaki ve Mesyagutovo‘da da süt tozu fabrikaları bulunmaktadır. Hayvancılık ürünlerinin hemen tamamı Rusya federasyonu içinde pazarlanır. ••• Tablo 4 Girecek ••• Maden ve Enerji Kaynakları BaĢkurdistan zengin petrol, doğal gaz ve maden kaynaklarına sahiptir. Güneyde Vogagrad‘dan kuzeyde Perm‘e kadar yaklaĢık 1000 km uzunluğunda ve 300-400 km geniĢliğinde büyük bir petrol ve doğal gaz bölgesi yer almaktadır ki, 1932‘de bulunan bu bölgeye Ġkinci Bakü havzası denilmektedir. Ülkenin kuzeybatı ve batısında ve güneyde ĠĢimbay yakınlarında önemli petrol rezervleri vardır. BaĢkurdistan‘ın toplam petrol rezervi 400 milyon ton olarak tahmin edilmekte ve yılda 20 milyon ton petrol üretilmektedir. 55 milyon ton tahmin edilen doğal gaz yataklarından da yılda 400 milyon m 3 üretim yapılmaktadır.9 BaĢkurdistan, Rusya Federasyonu toplam ham petrol üretiminin %14,7‘sini, benzin üretiminin %17,6‘sını, mazot üretiminin 16,7‘sini ve motor yağı üretiminin %14,2‘sini gerçekleĢtirmektedir. Rafineriler ve petrokimya fabrikaları ülke ekonomisinin ana kaynaklarını oluĢturmaktadır. BaĢkurdistan 2000 yılında 2,6 milyon ton ham petrol, 2,7 milyon ton mazot, 537 bin ton benzin ve 20 bin ton sıkıĢtırılmıĢ gaz (lpg) ihraç etmiĢtir. Rusya Federasyonu toplam petrol boru hatlarının %32‘si ve doğal gaz boru hatlarının %16‘sı ülke topraklarında yer alan BaĢkurdistan‘dan, ĠĢimbay-Ufa‘dan petrol boru hatları, ĠĢimbay-Magnitogorsk‘dan ise doğal gaz boru hatları geçmektedir. Ayrıca ülkenin güneyinde Kuyurgaz‘da bulunan ve toplam rezervi 250 milyon ton olarak tahmin edilen kömür yataklarından yıllık 1,1 milyon ton üretim gerçekleĢtirilmektedir. Baymak‘ta bakır, çinko, Novaya PriĢtina‘da boksit ve diğer bölgelerde manganez (rezervi 100 milyon ton), demir (rezervi 71 milyon ton), altın, krom, asbest ve kaya tuzu (rezervi 2,3 milyar ton) elde edilmektedir. Ülkede tespit edilmiĢ maden ve enerji kaynağı yataklarının sayısı 3.000 kadardır. Sanayi BaĢkurdistan, bol miktarda petrol ve doğal gaz çıkaran ve iĢleyen bir ülkedir. Ülke sanayiinin %33‘ü bu alandadır. En önemli sanayi kuruluĢları petrol üretme, arıtma ve iĢleme tesisleridir. Aynı zamanda Bağımsız Devletler Topluluğunun da en önemli rafinerilerinden olan Ufa, ĠĢimbay ve 157 Salavat‘taki ana rafineriler bir boru hattıyla bölgenin ve Tataristan Özerk Cumhuriyeti‘nin petrol yataklarına bağlıdır. Ülke sanayisi içinde %20‘lik paya sahip olan kimya sanayisi, petrol ve gazdan elde edilen yan ürünlerden yararlanır. Önemli kimya sanayi tesisleri Ufa, Sterlitamak, Salavat ve Meleuz‘da yer alır. Ülkede demir-çelik, bakır, altın, manganez, krom, boksit, kereste ve gıda ürünleri sanayileri de geliĢmiĢtir. Ülke sanayiinin %13‘ünü oluĢturan makine yapım sanayi de önemli bir yere sahiptir. Ülkede bu alanda 25 branĢta 130 firma bulunmaktadır. BaĢĢehir Ufa‘da daha çok otomotiv sanayi, Sterlitamak‘da makine ve boru hattı üretimi, Neftekamsk‘da araç donanımları sanayi, Beloret ve Tiriyant‘da da demir-çelik ve diğer metalürji iĢletmeleri yer almaktadır. BaĢkurdistan‘daki makine yapım sanayiinde; makine takımları, petrol ve madencilik donanımı, uçak motoru, helikopter, tarım makineleri, kar traktörleri, motor aygıtları, elektrik kabloları, telefon ve daktilo yapımında kullanılan çelik kablo, tel ve levha üretilir. Zengin bir orman varlığına sahip olan BaĢkurdistan‘da orman sanayii de geliĢmiĢtir. Orman sanayiinde kaplama tahta, mobilya malzemesi, kibrit çöpü ve kağıt üretilir. Orman sanayiinin merkezi Uçali‘dir. Yılda ortalama 6 milyon m3 kereste iĢlenmektedir. 1999‘da 8,2 milyon m2‘lik kontrplak üretimi ile Rusya Federasyonu içinde 5. sırada yer almaktadır. Ülke sanayisinin %9‘unu oluĢturan 12 adet termik enerji santrallerinin büyükleri Ufa, Sterlitamak, ĠĢimbay, Kumertau, Salavat ve Karmanovo‘da bulunmaktadır. Yıllık enerji üretimi 26 milyar KWh.dır. Ülke sanayisi içinde %9‘luk paya sahip olan gıda sanayiinde ise, et ve süt ürünleri ile meyve, sebze ve bal iĢ lemeciliği önemli bir yere sahiptir. Giyim sanayiinde de geliĢmiĢ olan BaĢkurdistan‘da Ufa, Sterlitamak ve Salavat‘da konfeksiyon tesisleri; Sterlitamak, Oktyabrski ve Davlekanovo‘da ayakkabı üretim tesisleri; Ufa ve ĠĢimbay‘da da pamuk ipliği tesisleri bulunmaktadır. Halıcılık da önemli uğraĢlar arasındadır. Ayrıca yapı ve yapı malzemeleri üreten 250 kadar inĢaat firmasının bulunduğu BaĢkurdistan‘ın geliĢkin bir çimento ve cam sanayi bulunmaktadır. BDT ülkelerindeki cam eĢya üretiminin %8‘ini Salavat ve Tuimazi‘deki cam fabrikaları karĢılar. BaĢkurdistan 2000 yılında 4,6 milyon m2 cam, 23 bin adet dürbün ve 15 milyon adet ampul ihracatı gerçekleĢtirmiĢtir.10 UlaĢım Moskova‘yı Sibirya‘ya bağlayan yolların geçtiği stratejik bir konumda yer alan BaĢkurdistan‘ın geliĢkin bir ulaĢım ağı bulunmaktadır. BaĢĢehir Ufa, değiĢik yörelere uzanan kara ve demiryollarının kavĢak noktasındadır. Ural Dağlarını aĢan önemli demiryolu hatlarından biri olan Ufa-Çelyabinsk hattı ile Pokhvistnevo ve Orenburg‘a giden hatlar Ufa‘dan geçer (Harita: 1). 20.800 km uzunluğunda karayolu ağı bulunan BaĢkurdistan‘dan Rusya‘nın önemli otoyollarından olan, Samara-Çelyabinsk (M5) ve Kazan-Ufa-Orenburg (M7) oto yolları geçer. Ayrıca Belaya ırmağı üzerinde ırmak limanları da bulunan ülkeden, çok sayıda petrol ve doğal gaz boru hatları da geçmektedir. Ülkenin önemli hava alanlarından Domodedova‘dan Moskova‘ya günde gerçekleĢtirilmektedir. 158 4-5, Bykovo‗dan da günde 1-2 uçuĢ Ticaret BaĢkurdistan‘ın ihracatı kısmi olarak Moskova‘nın kontrolü altındadır. Ülke ihracatının büyük bir kısmı petro-kimya ürünleridir. Petrol üretiminin yaklaĢık yarısı ihraç edilmektedir. Üretimin %16‘sı BDT ülkelerine, %32‘si de diğer ülkelere ihraç edilmektedir. Petro-kimya ürünlerinden baĢka bilhassa ulaĢım teçhizatları ile tarım araçları ihraç edilen diğer ürünleridir. Ülke ihracatının %34‘ünü maden ve petrol satıĢı, %32‘sini de kimyasal maddeler ve %9‘unu da ulaĢım teçhizatları oluĢturur. BaĢkurdistan‘ın 2000 yıl toplam ihracatı 2,6 milyar $‘ı bulmaktadır. Bunun %10,6‘sı BDT ülkelerine, %89,4‘ü de diğer ülkelere yapılmıĢtır. Ġhracat yaptığı ülkelerin baĢında Ġngiltere, Hollanda, Almanya, Çin, Ġtalya ve ABD gelmektedir. Aynı yıl 312 milyon $‘lık ithalat yapmıĢtır. Ġthalatın %41,7‘sini BDT ülkelerinden, %58,3‘ünü de diğer ülkelerden yapmıĢtır. Ġthalat yaptığı ülkelerin baĢında Almanya, Ġtalya, Fransa, Çek Cumhuriyeti ve Belçika gelmektedir. Türkiye ile de ikili ticaret antlaĢmaları bulunan BaĢkurdistan 2000 yılında Türkiye‘ye 26,6 milyon $‘lık mal satmıĢ ve 2,7 milyon $‘lık da mal alımı gerçekleĢtirmiĢtir. 1 ÖZDAMARLAR-1996, s. 88. 2 ÖZDAMARLAR-1996, s. 91. 3 Rayon; Rusya Federasyonunu oluĢturan cumhuriyet ve oblastların (büyük idari bölge = eyalet) küçük idari bölgeleridir. Türkiye idari sistemi ile karĢılaĢtırıldığında bazı özellikleri ile illere, bazı özellikleri ile de ilçelere benzerler. Yani il ile ilçe arasında bir özellik taĢıyan küçük idari birimlerdir. 4 DEVLET-1993, s. 251. 5 ÖZDAMARLAR-1996, s. 89. 159 6 Değerler BaĢkurdistan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi (Bashstat) verilerinden alınmıĢtır. 7 Rossiiskaia Federatsia i Regioni Ouralskovo Ekonomitcheskovo-1996, Moscow-1997. 8 BaĢkurdistan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi (Bashstat) verilerine göre. 9 Goskomstat Rossii: Razvitie Ekonomitcheskikh Regionakh, Rossiiskoi Federatsii, Moscow-1994. 10 BaĢkurdistan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi (Bashstat) verilerine göre. AKINER, S. 1986, Islamic Peoples of The Soviet Union, KIP Limited, London, New York, Sydney & Melbourne. ARDEL, A. 1965, Türklerin Yeryüzünde DağılıĢı ve Bulundukları Sahaların Coğrafi Hususiyetleri, T. K. A. E. KONFERANSLAR-I, s. 20-26. BAINBRIDGE, M. 1995, Dünyada Türkler, Say Yayınları, Ġstanbul. CAFEROĞLU, A. 1983, Türk Kavimleri, TKAE yayını No: 52, Ankara. DEVLET, N. 1993, ÇağdaĢ Türkîler; DoğuĢundan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ek cilt, Çağ yayınları-Ġstanbul. DÉNMEZ, Y. 1973, Türk Dünyasının BeĢeri ve Ġktisadi Coğrafyası, Ġ. Ü. Coğr. Enst. Yay. No: 74, Ġstanbul. HOSTLER, C. W. 1959, Türken und Sowjets, Alfred Metzner Verlag. Berlin. ÉZDAMARLAR, H. 1996, BaĢkırdistan, Avrasya Etüdleri, cilt: 3 sayı: 2, sf. 86-96, Ankara. ÉZEY, R. 1996, Tabiatı, Ġnsanı ve Ġktisadı ile Türk Dünyası, Öz Eğit. Yay: 11, Ġstanbul. YĠĞĠT, A. 2000, Türk Ülkeleri ve Türklerin YaĢadıkları Bölgelerin Coğrafyası, TĠSAV Elazığ ġubesi Yay. No: 2, Elazığ. Türk Dünyası El Kitabı, TKAE yayını; 45, Ankara-1976. Bashkortostan; Facts and Figures, (Compiled by Azamat Khasanov): 160 Goskomstat of Russia: Goskomstat Rossii: Razvitie Ekonomitcheskikh Regionakh, Rossiiskoi Federatsii, Moscow1994. Rossiiskaia Federatsia i Regioni Ouralskovo Ekonomitcheskovo-1996, Moscow-1997. 161 BaĢkurdistan‘da Anadili Bilincinin Uyanması ve Ulusal Kimliğin Canlandırılması / Doç. Dr. Kutlay Yağmur [p.94-102] DOÇ. DR. KUTLAY YAĞMUR Tilburg Üniversitesi, Babylon / Hollanda GiriĢ Bu makalede anadilinin bağımsız bir devlet olma yolundaki önemi ve etnik dil gücü algısının BaĢkurdistan‘da anadili bilincinin uyandırılmasındaki rolü tartıĢılacaktır. Bu makale BaĢkurdistan‘da gerçekleĢtirilen toplum dilbilimsel alan çalıĢması sonucunda yazılmıĢtır.1 Son yüzyıl içerisinde BaĢkurt dili ağırlıklı olarak Rusçanın hakimiyeti altına girmiĢti.2 RuslaĢtırma politikaları sonucu, yerel dil konuĢan birçok kiĢi anadilleri yerine Rusça konuĢur hale gelmiĢtir. Sovyetler Birliği‘nin dağılmasından sonra anadili üzerindeki hakimiyet büyük ölçüde sona ermiĢtir ve Rus federasyonundaki federal cumhuriyetlerde artarak geliĢen bir anadili bilinci söz konusudur. Bu makalede kuramsal bir tartıĢma sunmak yerine, Türk tarihi kitabının da amaçları doğrultusunda, mevcut durumu sergileyen toplum dilbilimsel bir tespit sunulacaktır. Ancak toplum dilbilim alanına giren etnik dil gücü ve anadilinin canlandırılması gibi kavramlarla fazla ilgisi olmayan okuyucular için bu kavramların kısa bir tartıĢması yapılacaktır. Aynı Ģekilde BaĢkurdistan‘da anadilini canlandırma mücadelesinin ne kadar çetin bir uğraĢ olduğunun iyi anlaĢılması için de RuslaĢtırma politikalarına değinilecektir. Daha sonra toplum, dilbilimsel durum, değiĢik kurumlardaki dil kullanımı, eğitim, basınyayın ve devlet dairelerindeki dil politikalarına iliĢkin tespitin yanı sıra alan çalıĢması kapsamında yapılan bir anket çalıĢmasının sonuçları sunulacaktır. Öz Değer Olarak Dil Bir toplum tarafından konuĢulan dil sadece o toplumun iletiĢim aracı değildir. Bir dil konuĢulduğu toplumun eğitim sisteminin, kültür ve kimliğinin özünü oluĢturur. Mustafa Kemal Atatürk, ulusal dil olmadan millet olunamayacağını bildiği için Türk dilini ulus bilincinin oluĢturulmasındaki en temel unsur olarak seçmiĢtir. Milli kimlikle bağdaĢtırılan ulusal dil birçok toplum için öz değerdir. Kimlik duygusu insana bir güvenlik, bir ait olma ve ortak bir geçmiĢe sahip olma duygusu verir. Bir toplumun kimliği, giyilen elbiseyle, dini inanç ve davranıĢ Ģekliyle, gelenek ve göreneklerle anlatılabilir, ancak dil her zaman kimliğin oluĢmasında ve anlatılmasındaki olmazsa olmaz temel taĢtır. Her dilde geçmiĢin, günümüzün ve geleceğin düĢünce yansıması mevcuttur. BaĢka bir deyiĢle, dil geçmiĢin kültürel hazinelerini günümüz kuĢaklarına aktaran yegâne araçtır. Eğer bir dil ölürse, o dille bağlantılı olan tüm değer yargıları, gelenek-görenekler, kültürel değerler ve o dilde kuĢaktan kuĢağa aktarılmıĢ olan her türlü bilgi de ölür gider. Aynı Ģekilde bir dilin sadece var olması da o dilin çok zengin bir geleceği olacağı anlamına gelmez. Bir dilin birçok sosyal, kültürel, eğitimsel ve bilimsel alanda kullanılması lazımdır ki geliĢsin, zenginleĢsin. Eğitim ve bilim dili olarak kullanılmayan hiçbir dil 162 geliĢemez. BaĢkurdistan‘da olduğu gibi bir ülkede birden fazla dil eğitim ve bilim dili olarak yarıĢırsa, anadilinin korunması için dil planlaması büyük bir önem kazanır. BaĢkurdistan‘daki dille ilgili durumun geçmiĢini ve bugününü çok iyi anlamak için Sovyet dil politikalarının ve kapsamlı asimilasyon uygulamalarının çok iyi belgelenmesi gerekir. RuslaĢtırma politikalarından dolayı sadece BaĢkurtlar değil, birçok halk anadillerini kaybetme tehlikesi yaĢamıĢlardır. Bir sonraki bölümde RuslaĢtırma politikaları kısaca anlatılacaktır. Eritme Politikaları Cooper (1989: 45), dil planlamasını ‗baĢkalarının dil edinimini, iĢlevsel kullanımını ve dillerin yapısını etkilemek için bilinçli olarak geliĢtirilen planların tamamıdır‘ Ģeklinde tanımlamaktadır. Bu tanımdan yola çıkarak Sovyet dil planlamasının o coğrafyada yaĢayan halkların anadillerini edinmelerini ve kullanmalarını denetim altına almak için geliĢtirmiĢ oldukları ve Rusçanın zamanla anadillerinin yerini alması için bilinçli olarak geliĢtirdikleri ve uygulamaya koydukları planlar olduğu söylenebilir. Sovyet dil politikalarını üç safhada inceleyebiliriz: GeçiĢ dönemi (1920 ve 1950 arası), yoğun asimilasyon dönemi (1958 ve 1980 arası) ve dağılma/çökme dönemi (1980‘den Perestroikaya kadar olan dönem). Sovyet resmi söylemi ilk dönemlerinde azınlık dillerini destekleyen ve bu dillerin geliĢmesi için olumlu adımlar atan bir tutum sergilemiĢtir. Leninist ideolojiye göre tüm diller eĢitti, ancak bu eĢitlik çok kısa sürdü. 1936-37 yıllarında Sovyet yönetimi değiĢik halklar tarafından kullanılan farklı alfabelerin hepsinin kaldırılmasını ve Kiril alfabesine geçilmesini zorunlu kıldı. Alfabenin değiĢtirilmesi anadili Rusça olmayan halkların Rusçayı öğrenmesini kolaylaĢtırdı ancak bazı dillerin Kiril alfabesiyle öğrenilmesi neredeyse imkansız hale geldi. Sovyet yasa geliĢtiricileri eğitimi komünist ideolojinin yayılmasındaki en etkili araç olarak görüyorlardı. Ülkenin her tarafında kısa zamanda okullar kuruldu, ancak öğretmenlerin hemen hemen hepsi Rus kökenliydi. Eğitim-öğretim malzemelerinin tamamı Rusça idi ve baĢka dillerde (azınlık dillerinde) hiçbir öğretim malzemesi yoktu. Farklı etnik grupların yaĢadığı bölgelerde yatılı okullar sistemi geliĢtirildi. Özellikle anadili Rusça olmayan çocuklar bu yatılı okullara gönderildi. Farklı etnik kökenlerden gelen çocukların bulunduğu bu okullarda ortak iletiĢim dili Rusça idi ve anadillerinde iletiĢim kesinlikle yasaklanmıĢtı. Bu yatılı okulların nihai amacı kendi öz kültürü ve dilinden habersiz sadece Rus dili ve kültürü ile yetiĢmiĢ kuĢakların yetiĢtirilmesi idi. Ġlk geçiĢ döneminde anadili ve kültürün öğrenilmesi ile ilgili destekleyici kurallar olsa da 1958‘de çıkarılan Eğitim Reformu‘nun 19. maddesine göre anadili eğitimi ile ilgili her türlü destek tamamen ortadan kaldırılmıĢtır. Leninist ideolojide tüm dillerin eĢitliğinden söz edilirken bu kültürel ve dilsel eritme/yok etme döneminde bazı dillerin daha önemli olduğu vurgulanmaktadır. Sovyet dil politikalarının ikinci döneminde çok katı ve ezici (saldırgan) RuslaĢtırma politikaları iz bırakmıĢtır. Ġdeolojik amaç etnik, kültürel ve dilsel farklılıkların olmadığı bir Sovyet toplumu yaratmaktı. Eğitim bu Sovyet toplumunun yaratılmasındaki en önemli araçtı. Anadili eğitimi saatleri birçok okulda iyice azaltılırken birçok bölgede tamamen ortadan kaldırıldı. Okullarda çocukların Rusçanın dıĢında bir dil konuĢmasına kesinlikle izin verilmiyordu. Bu keskin eritme politikalarının fikir babası Stalin‘dir. Ancak bu politikalar KuruĢçev ve Brejnev tarafından daha da sertleĢtirilerek geliĢtirilmiĢtir. Her ne kadar Haarman (1992) Stalin‘in sert asimilasyon politikalarının KuruĢçev ve Brejnev tarafından yumuĢatıldığını iddia etse de 1960‘larda eğitim alanındaki uygulamalar Rusçanın tamamen diğer 163 dillerin yerini aldığını göstermektedir. Tek eğitim ve iletiĢim dili Rusça olmuĢtur. Bu sert asimilasyon politikaları sonucunda farklı halkların anadilleri sadece birkaç kısıtlı alanda kullanılır duruma gelmiĢ ve bu durum bu dillerin iĢlevsel değerini ve saygınlığını iyice azaltmıĢtır (özellikle genç kuĢakların gözünde anadillerinin değeri azaltılmıĢtır). Eğitim ve sosyo-ekonomik alanda yükselebilmek için tek kabul edilen dil Rusça olmuĢtur. Devlet dairelerinde, kamu kurum ve kuruluĢlarında, eğitimde ve basında kullanılan tek dilin Rusça olması diğer dillerin iĢlevselliğini ve kullanımını tamamen kısıtlamıĢtır. Sert RuslaĢtırma politikaları 1980‘li yıllara kadar devam etmiĢtir. Ancak 80‘li yıllardan itibaren yerel halklar arasında RuslaĢtırma politikalarıyla ilgili ciddi bir rahatsızlık baĢlamıĢtır. Bu rahatsızlık, üçüncü dönemin baĢlangıcını teĢkil eder. Ġnsanların gelenek ve göreneklerine göre davranamamaları, dini inançlarına göre ibadet edememeleri giderek tepkiyle karĢılanmaya baĢlamıĢtır. Özellikle yerel halkların genç kuĢaklara anadillerinde eğitim verememeleri duyulan tepkinin artmasına yol açmıĢtır. Hagendoorn, Drogendijk, Tumanov, ve Hraba‘ya göre (1998), Gorbaçov döneminde SovyetleĢtirme politikalarının iflas ettiği anlaĢıldı. Hagendoorn ve diğerleri (1998) Rusların izledikleri asimilasyon politikalarının tam anlamıyla baĢarılı olamadığını belirtmektedirler. Her ne kadar zorla göçe tabi tutulan halklar ve gruplar arasında anadili kaybı ve Rusçaya geçiĢ yüksek oranda ise de yerli halklar arasında bu oran daha düĢüktür. Perestroika ve RuslaĢtırmanın Sona Ermesi Sert RuslaĢtırma politikalarına karĢın birçok yerli halk RuslaĢtırmaya direnmiĢtir. Özellikle kırsal bölgelerde RuslaĢtırma politikalarını uygulamak çok kolay olmamıĢtır. Graney‘e göre (1999: 619) Tataristan ve BaĢkurdistan‘da birçok ulusal okul 1970‘li yıllarda ya kapatılmaya ya da Rusça eğitime geçmeye zorlanmıĢlardır. Ancak her iki Cumhuriyetin kırsal bölgelerinde ulusal okulların bir kısmı muhafaza edilebilmiĢtir. Bu çalıĢmanın bulguları bir oranda Graney‘in önermesini doğrular niteliktedir. Genç kuĢaklar arasında büyük oranda Rusçaya kayıĢ olsa da kırsal bölgelerde ulusal dillerin korunma oranı ve anadili bilinci oldukça yüksektir. Aynı Ģekil de BaĢkurt grubuna ait olma duygusu da oldukça yüksektir. Dilsel erime oranlarının farklı olmasına rağmen kesin olan tek Ģey Rusçanın hakimiyeti altındaki ulusal dillerin büyük oranda kayba uğradığıdır. Schlyter‘in (1998) Özbek dili üzerine yaptığı kapsamlı inceleme sonucunda Rusçanın Türk dillerinde sözcüksel ve anlamsal değiĢikliklere yol açtığını görüyoruz. Bu diller arasında uzun yıllardır devam eden etkileĢim sonucu Türk dillerinde ortaya çıkan değiĢim bir anda kaybolmayacaktır, ancak bu bölgelerde çok ciddi bir Ģekilde anadillerinin yeniden canlandırılması çalıĢmaları devam etmektedir. BaĢkurdistan‘da Toplum Dilbilimsel Durum Çok zengin doğal kaynaklarıyla (özellikle doğalgaz ve petrol) BaĢkurdistan Rus Federasyonu‘nun en önemli bölgelerinden birisidir. Volga nehri ve Ural dağları arasında 143.600 kilometre karelik bir yüz ölçümüne sahiptir. 1993 nüfus sayımına göre BaĢkurdistan‘ın nüfusu 4 164 milyonun biraz üzerindedir. Rusya federasyonuna dağılmıĢ olan BaĢkurtlar kendi öz yurtlarında Ruslara göre azınlık durumundadırlar. Grimes‘e göre (2000) farklı ülkelerde 1 milyonun üzerinde BaĢkurt yaĢarken, Rusya Federasyonu‘nda 901,610 (%67) BaĢkurt yaĢamaktadır. 1989 Sovyet nüfus sayımına göre, BaĢkurdistan‘da üç büyük grup yaĢamaktadır: Ruslar (%39), Tatarlar (%28) ve BaĢkurtlar (%22). Rusların büyük çoğunluğu BaĢkurdistan‘ın baĢkenti Ufa‘da yaĢamaktadırlar. Kırsal kesimdeki farklı kent ve kasabalarda Tatarlar veya BaĢkurtlar çoğunluktadırlar. Ancak BaĢkurtların kentlerdeki nüfusu artmaktadır (bu oran 1970‘de %10 iken 1989‘da %14,5‘e çıkmıĢtır). Tarihsel ve Sosyal Özellikler Kıpçak grubundan olan BaĢkurtlar, bulundukları toprakları 13 ve 15. yüzyıllar arasında yurt edinmiĢlerdir. 1552 yılında Kazan Tatarlarının Korkunç Ġvan (IV) tarafından yenilmesinden sonra bu topraklar Rusların eline geçmiĢtir. Ruslar 1574 yılında Ufa kentini kurduktan sonra bölge bir sömürge haline gelmiĢtir. Bir çok BaĢkurtun ayaklanmasına rağmen, Ruslar acımasız bir Ģekilde bu ayaklanmaları bastırmıĢ ve BaĢkurtları baskı altında tutmuĢlardır. 18. yüzyılda bölgede demir ve bakır üretimi baĢlamıĢtır. MerkezileĢtirme ve sömürgecilik politikaları doğrultusunda Ruslar bu bölgeye baĢka bölgelerden birçok Rus göçmen yerleĢtirmiĢlerdir. 19. yüzyılda sanayileĢmenin baĢlamasıyla Ruslar BaĢkurdistan‘a daha fazla Rus göçmen göndermeye baĢladılar. Bunun sonucunda BaĢkurtlar kendi topraklarında azınlık durumuna düĢürüldüler. 19. yüzyılda Rus sömürgecilerin ve sömürgeci politikaların baskısı sonucunda BaĢkurtların göçebe yaĢamı bırakıp belli bölgelerde yerleĢmeleri sonucu baĢlıca geçim kaynakları tarım oldu. 1917 Komünist Devriminden sonra BaĢkurdistan 1919 yılında özerk cumhuriyet yapıldı. Bu yeni özerk cumhuriyetin sınırları öylesine planlı çizildi ki bu sınırlar içerisinde birçok Tatar kökenli insanların yaĢadığı bölgeler de yer alıyordu. Dolayısıyla BaĢkurtlar kendi topraklarında Ruslardan ve Tatarlardan sonra üçüncü büyük grup oldular. 1930‘larda petrol endüstrisinin tırmanıĢa geçmesiyle bölgeye baĢka bölgelerden birçok insan göç etti ve bu yeni nüfus akımı BaĢkurtların nüfustaki oranlarının daha da azalmasına yol açtı. Grävingholtun (1999) belirttiğine göre birçok BaĢkurt aydını Stalin rejiminin kurbanı olmuĢtur. Kentlerde BaĢkurt dilinin çok sınırlı iĢlevselliği ve kullanım alanı vardı. Genellikle BaĢkurtça, kırsal kesimlerdeki halk tarafından kullanılır hale gelmiĢti. 1990 seçimlerinde Sovyetlerin genelinde olduğu gibi BaĢkurdistan‘da da komünistler iktidarı kaybettiler. Aynı seçimlerde Murtaza Rakhimov, BaĢkurdistan‘daki Sovyet yerel meclisinin baĢkanı seçildi. Grävingholt‘a göre (1999), Rakhimov‘un BaĢkurt kökenli olmasının seçimleri kazanmasında çok önemli rolü olmuĢtur. Diğer taraftan Rakhimov‘un seçilmiĢ olması yavaĢ da olsa BaĢkurt ulusal benliğinin ve kimlik bilincinin yeniden canlanmasında önemli bir yer tutmuĢtur. Rakhimov‘un baĢkanlığında BaĢkurdistan‘ın yeni anayasası yazıldı. Uzun tartıĢmalar sonucu Ocak 1999‘da kabul edilen BaĢkurt Meclisi BaĢkurtça ve Rusçayı BaĢkurdistan‘ın resmi dilleri olarak kabul eden bir yasa çıkartmıĢtır. Anayasada (bölüm I, madde 3) ―BaĢkurdistan Cumhuriyeti‘nin resmi dilleri BaĢkurtça ve Rusçadır‖ ibaresi yer aldı. Yeni Anayasa, etnik azınlıklar tarafından konuĢulan dillerin ilk ve orta dereceli okullarda öğretilmesini destekleyen kurallar da içerdi (Bölüm II, madde 8). Her ne kadar komĢu ülke Tataristan Cumhuriyeti Tatar dilinin her kökenden çocuklar tarafından öğrenilmesini zorunlu kılsa da, BaĢkurdistan Devlet BaĢkanı Rakhimov BaĢkurtçanın mecburi öğrenimine karĢı 165 çıkmıĢtır. BaĢkurtçanın tüm vatandaĢlar tarafından öğrenimi resmi olarak özendirilmektedir ancak bu, kiĢilerin serbest seçimine bırakılmıĢtır (Grävingholt, 1999). BaĢkurdistan‘daki dilsel durum birçok açıdan karmaĢıktır. BaĢkurt ve Tatar dillerini konuĢanlar birbirlerini çok rahat anladıkları halde ve bu iki dil arasında sözcüksel bazı farklılıklar dıĢında hiçbir fark olmamasına karĢın bu iki dil grubu ısrarla farklı dilsel gruplar olarak anılmaktadırlar. Sovyet döneminde RuslaĢtırma politikalarından dolayı BaĢkurt dilinin iĢ hayatında, bilim, eğitim ve yazılı edebiyatta hiçbir iĢlevi yoktu. Hatta Laitin‘a (1995: 291) göre, ―Sovyetler çok farklı bir edebi BaĢkurt dili yarattılar ve BaĢkurtların onuncu sınıfa ka dar BaĢkurtça eğitim almalarını sağlayarak bu iki grubun karıĢmasını engellemeye çalıĢtılar. Bunların yapıldığı dönemde BaĢkurtların üçte biri kendilerini Tatar olarak görüyordu.‖ Farklı çalıĢmalarda sunulan bulgular Laitian‘ın savını desteklemektedirler (Graney, 1999; Grävingholt, 1999). Ajupova‘ya (1996) göre BaĢkurdistan‘da 100‘den fazla etnik grup yaĢamaktadır ve bu gruplardan 13‘ü (Ruslar, BaĢkurtlar, Tatarlar, ÇuvaĢlar, Mariler, Udmurtlar, Ukraynalılar, Mordvaylar, Beyaz Ruslar, Letler, Almanlar, Estonyalılar ve Kazaklar) BaĢkurdistan‘ın belli bölgelerinde yoğunlaĢmıĢlardır. Tablo 1‘de bu gruplardan bazılarının nüfusları ve dil kullanımları ile ilgili olarak bazı rakamlar sunulmaktadır. Tabloda sunulan bilgi BaĢkurdistan‘daki dilsel durumun karmaĢıklığını belgelemektedir. Tablo 1‘de görüldüğü gibi 1979 ve 1989 sayımları arasında tüm grupların anadili hakimiyetinde bir azalma söz konusudur. Ancak BaĢkurtların anadili hakimiyetinde yüzde 10‘luk bir artıĢ söz konusudur. Bununlar beraber rakamlar incelendiğinde daha hâlâ BaĢkurtların kendi topraklarında anadillerine en az hakim olan grup olduğu karĢımıza çıkmaktadır. Graney‘e (1999) göre 1989 sayımlarında BaĢkurtların yüzde 20‘si Tatarcayı anadilleri olarak belirtirken, Tatarların sadece %0,5‘i BaĢkurtçayı anadilleri olarak belirtmiĢlerdir. Bu durum Grimes (2000) tarafından da teyit edilmektedir. Grimes‘a göre 370.000 BaĢkurt Tatarcayı anadili olarak konuĢmaktadır. Diğer yandan çok cüzi sayıda Rus (%0,25) Tatarca veya BaĢkurtça bildiğini iddia etmektedir. Tablo 1‘deki bilgiler doğrultusunda konuya yabancı olan birisi Rusların BaĢkurdistan‘daki en kalabalık grup olduğunu düĢünebilirler. Ancak dilsel olarak baktığımızda BaĢkurtlar ve Tatarlar arasında tam anlamıyla bir anlaĢma söz konusudur. Bu iki grup arasında yaratılan ayrım dilsel ve kültürel olmaktan öte sosyo-politik kökenlidir ve Ruslar tarafından yaratılmıĢtır. Tablo 1‘deki verilerin de kanıtladığı gibi diğer tüm gruplar iki veya daha fazla dilli iken sadece Ruslar tek dillidir. Yine yukarıdaki tablodan anlaĢıldığı gibi diğer gruplara oranla anadili bilinci en düĢük olan grup BaĢkurtlardır. BaĢkurdistan‘daki Mevcut Durum ve Dil Planlaması Dillerin muhafazasında veya kaybedilmesinde dil planlamasının çok önemli bir rolü vardır. Sovyetlerde görüldüğü gibi birçok anadili sadece evdeki kullanımla kısıtlı kalmıĢ ve eğitim, bilim ve sanat gibi alanlarda kullanılamadıkları için iĢlevsel olarak değerleri azalmıĢtır. Anadilinde eğitim veren kurumlar olmadığı için aileler zorunlu olarak çocuklarını sosyal ve toplumsal olarak yükselebilmeleri için Rusça eğitim veren okullara göndermiĢlerdir. Ancak Sovyetlerin dağılmasından sonra bazı özerk 166 cumhuriyetler anadillerinde eğitim seferberliğini baĢlatmıĢ ve halk arasında anadiline karĢı çok olumlu tavırların oluĢması sağlanmıĢtır. BaĢkurdistan ve Tataristan, anadilinin canlandırılması yolunda uğraĢ veren iki model cumhuriyettir. Rusçanın iĢlevsel değeri hâlâ çok yüksek olmasına rağmen BaĢkurtçanın eğitim dili olması için toplumsal destek büyük oranda artmaktadır. Herhangi bir dil planlamasının baĢarıya ulaĢabilmesi için toplumsal destek ve olumlu tavır olmazsa olmaz koĢullardır. BaĢkurdistan‘daki eğitim sisteminin yeniden düzenlenmesi için ciddi çalıĢmalar vardır. BaĢkurt aydınları ve devlet yöneticileri eğitim sisteminin reformunu bağımsız devlet olmanın en önemli koĢullarından birisi olarak görmektedirler. BaĢkurdistan‘daki eğitim planlayıcıları devlet okullarını yeniden yapılandırarak ders kitaplarının yeniden yazılmasını istemektedirler. Aynı Ģekilde müfredata yeni derslerin eklenmesi de söz konusudur. Bu amaçla eski Sovyet Bilimler Akademisi millileĢtirilmiĢtir. Böylece kültürel ve tarihi bilgilerin Moskova‘nın denetimi dıĢında yazılması amaçlanmaktadır. Bu yolla, eğitimciler toplumsal bilginin BaĢkurt uzmanlar tarafından yazılarak eğitim kanalıyla genç kuĢaklara ulaĢtırılmasını amaçlamaktadırlar. 1990/91 akademik yılında yeni BaĢkurt tarihi, edebiyatı ve kültürü dersleri müfredata alınmıĢtır. Eğitim Bakanı 1997‘de Kitap adlı bir kurum kurarak ders kitaplarının yazılmasını bu kurumun sorumluluğuna vermiĢtir. Diğer etnik dillerde eğitim söz konusu olduğunda BaĢkurt dil politikalarının çok eĢitlikçi olduğunu görü yoruz. BaĢkurt Devleti, tüm dil gruplarının anadillerinde eğitim görebilmesi için gerekli düzenlemeleri yapmıĢtır. Tüm aileler anadillerinde çocuklarına eğitim talep etmeleri için yüreklendirilmektedirler. Ġlke olarak tüm diller yasa önünde eĢittir ve okullarda öğretilen anadili sayısı artarak devam etmektedir. Graney‘e göre (1999) BaĢkurt dilinde eğitim veren kurumların sayısı çok hızlı bir Ģekilde artmaktadır. Bu olumlu geliĢmelere rağmen bazı BaĢkurt aydınları yapılanlardan yeteri kadar hoĢnut değillerdir. Bu aydın grubuna göre okul öncesi eğitimden üniversiteye kadar BaĢkurt dilinde dört dörtlük bir eğitim olması gerekmektedir. Bu taleplere resmi kurumlar BaĢkurt dilinde eğitim veren daha çok sayıda okul açarak cevap vermiĢlerdir. Ancak BaĢkurt kökenli olmayan öğrencilere BaĢkurtçanın zorunlu olarak öğretimi konusu kabul edilmemiĢtir. Bu Ģekliyle çok dillilik ve kültürlülük ilkeleri tüm azınlık gruplarına eĢit olarak uygulanmaktadır. BaĢkurdistan‘da yaĢayan her etnik grup, kendi anadilinde okul açabilmekte ve eğitim verebilmektedir. Bu anlamda BaĢkurdistan çok dilliliğe örnek bir toplum olma yolundadır, ancak çok kültürlülük bir toplumda yaĢayan grupların bir birilerinin anadillerini ve kültürlerini öğrenmeleriyle köklenebilir. Daha önce belirtildiği gibi Rus kökenli grup tam anlamıyla tek dilli ve tek kültürlüdür. BaĢkurdistan‘da gerçek anlamda çok kültürlülük Rus kökenli öğrencilerin de diğer dilleri ve kültürleri okullarda tam anlamıyla öğrenmesiyle mümkün olabilir. Bu Ģekilde çok kültürlülük sadece belli grupların sorumluluğu olmaktan çıkar ve çok dilliliği yaratmak daha kolay olur. Tablo 1‘de sunulan rakamlar, BaĢkurt grubunun diğer gruplar arasında anadiline en az hakim olan halk olduğunu göstermektedir. Rusçaya olan büyük orandaki kaymaya rağmen anadilinin yeniden canlandırılması çalıĢmaları oldukça diri ve etkindir. Bu durum BaĢkurt toplumunda ufku geniĢ ve yurtsever bir aydın grubunun olması sayesinde olmaktadır. BaĢkurt dilinde eğitim veren okullara devam eden öğrencilerin sayısındaki artıĢ bu okullara yapılan devlet desteğinin amaçlarına ulaĢtığını 167 göstermektedir. Ayrıca BaĢkurt dilinde eğitim veren üniversitelerin açılması için toplumsal baskı giderek artmaktadır. Dilin yeniden canlandırılması yolunda atılan bu adımlar doğrultusunda BaĢkurt dil gücünün artacağı varsayılabilir. Bu doğrultuda toplumsal destek çok önemlidir. BaĢkurt dilinde eğitim veren okullar için daha fazla talep olursa bu okullardaki BaĢkurt dil eğitimi daha da nitelikli ve güçlü olacaktır. BaĢkurdistan örneğinde görüldüğü gibi yeni dil politikaları BaĢkurtlar arasında anadili bilincinin artmasını sağlamıĢtır. Rusça ve BaĢkurtçaya iliĢkin tutumlar tamamen değiĢmiĢtir. Bir sonraki bölümde bir dilin gücüne katkıda bulunan etkenlerin incelenmesiyle BaĢkurt dilinin yeniden canlandırılmasındaki unsurlar daha iyi anlaĢılacaktır. Etnik Dil Gücü Kavramı Bir etnik dilin gücünü oluĢturan birçok unsuru sıralamak yerine Giles, Bourhis ve Taylor (1977) statü, demografi ve kurumsal destekten ibaret üç ana etken üzerine kurulu bir model sundular. BaĢkurt dil gücü bu model doğrultusunda incelenecektir. Dil Gücünü OluĢturan Unsurlar Giles ve arkadaĢlarına göre (1977), statü, demografi ve kurumsal destekten oluĢan üç ana faktör bir dil grubunun gücünü belirler. Bu alanlarda dil grubunun gücü ve zayıflıkları o dil grubunun düĢük, orta ve yüksek güç grubu olarak tanımlanmasını sağlar. DüĢük güce sahip dil grupları büyük olasılıkla dilsel asimilasyona uğrayarak zamanla yok olacaktır ve bu tür grupların öz değerlerinden söz edilemez (Bourhis ve diğerleri, 1981). Diğer taraftan yüksek güce sahip dil grupları çok dilli ortamlarda kendi grup değerlerini ve dillerini korumaya ve devam ettirmeye muktedir gruplardır. Bu tür toplumlar asimilasyona uğramazlar. Giles ve arkadaĢlarının (1977) modeline göre statü faktörü, grubun içerde ve dıĢarıdaki ekonomik, sosyal, tarihsel ve dilinin saygınlığı ile ilgili alt faktörler içerir. Demografi faktörü ise etnik grubun değiĢik bölgelerdeki sayısal çoğunluğu ve dağılımının yanı sıra doğum oranları, grup içi-dıĢı evliliklerin oranları ve bölgenin aldığı ve verdiği göçün oranı ile ilgilidir. Kurumsal destek faktörü ise grubun devlet kurumlarından ve toplumun diğer kurumlarından aldığı desteğin niceliği ve niteliği ile ilgilidir. Özellikle anadilinin eğitim, basın-yayın, politika, devlet kurumları (hastahane, devlet dairesi, vb.), dini ve kültürel kurumlar gibi değiĢik alanlarda aldığı resmi veya gayri resmi destek o dil grubunun gücünü belirler. Bir dilde yayınlanan gazetelerin olmaması o dilin o alanda zayıf olmasının göstergesidir. Yukarıdaki etkenlerin hepsi, grubun nesnel anlamda gücünün göstergesidir ve bu göstergelerin toplamı grubun yansız bir resminin oluĢmasını sağlar. Diğer taraftan Bourhis, Giles ve Rosenthal (1981) bir etnik gruba ait bireylerin gruplarının gücüyle ilgili öznel düĢüncelerinin de o grubun nesnel gücü kadar önemli olduğunu savunmuĢlardır. Bu düĢünceden yola çıkarak Bourhis, Giles ve Rosenthal (1981) ―Öznel etnik dil gücü sormacası‖nı geliĢtirdiler. Toplumsal açıdan önemli göstergeleri saptayan bu bilim adamları grup üyelerinin kendi grup larını ve diğer grupları değiĢik güç etkenleri açısından değerlendirmelerini istemiĢlerdir. Johnson, Giles ve Bourhis (1983: 258), bireylerin sosyal psikolojik değerlendirmeleri ve toplumsal 168 koĢullar arasındaki karmaĢık iliĢkinin bu sormaca sayesinde dil, etnik grup kavramı ve gruplar arası iliĢkiler açısından daha derinlemesine incelenebileceğini iddia etmiĢlerdir. Öte yandan bazı bilim adamları (Bourhis, 1984; Johnson, et al., 1983; Saint-Blancat, 1985) eğer bir etnik gruba ait bireyler o toplumla kendilerini güçlü bir Ģekilde bağdaĢtırırlarsa, toplumun etnik dil gücü düĢük olsa da o grubun asimile olmadan varlığını devam ettirebileceği iddiasında bulunmuĢlardır. Ancak diğer taraftan hakim grupların azınlık gruplarına ulaĢan bilgiyi istediği gibi denetleyebileceği ve grupların özgüvenlerinin artmaması için eğitimde anadilinin kullanılmaması, basın yayın organlarında sadece hakim dil kullanılması vb. gibi her türlü yöntemi deneyeceğini de belirtmiĢtir. Bu tür kontrol mekanizmalarına rağmen etnik grupların atalarının tarihte gösterdikleri baĢarıları ve kahramanlıkları genç kuĢaklara hatırlatarak bu tür stratejilere karĢı koyabileceklerini yine Johnson, Giles&Bourhis (1983) belirtmiĢlerdir. Deneysel ÇalıĢma Denekler Yukarıda sunulan bilimsel çerçeve doğrultusunda Bourhis ve arkadaĢları (1981) tarafından geliĢtirilen öznel etnik dil gücü anketi Ġngilizceden Rusçaya çevrilerek Ufa ve çevresinde 250 kiĢiye uygulanmıĢtır.3 RuslaĢtırmanın etkisini tayin edebilmek için kırsal ve kentsel alanlardan iki grup çalıĢmada içerilmiĢtir. Bu Ģekilde kentsel alandan 87 denek (ortalama yaĢ=31.26) ve kırsal alandan 137 denek (ortalama yaĢ=25.94) öznel etnik dil gücü anketini doldurmuĢlardır. Bu deneklerin 155‘i bayan iken 90‘ı erkektir. Veri Derlemede Kullanılan Araçlar Bu çalıĢmanın amaçları doğrultusunda öznel etnik dil gücü anketi Ġngilizceden Rusçaya çevrilerek kullanılmıĢtır. Bu ankette Rus ve BaĢkurt grupları üç ana faktörle ilgili (statü, demografi ve kurumsal destek) 22 değiĢken üzerinden değerlendirilmiĢtir. Sormacada 7 dereceli Li kert ölçeği kullanılmıĢtır. Her bir soruda hem BaĢkurt hem de Rus grubuyla ilgili iki düzeyli değerlendirme bulunmaktadır (anketin aslını görmek için Yağmur, 1997‘ye bakınız.) 4 Bu alan çalıĢması kapsamında ayrıca Ufa‘da 484 ilkokul öğrencisinin katıldığı evde konuĢulan dil anketi yapılmıĢtır, ancak söz konusu araĢtırmanın bulguları burada sunulmayacaktır. Bu ÇalıĢmanın Etnik Dil Gücü Bulguları BaĢkurdistan‘daki toplum dilbilimsel durum önceki bölümlerde tanımlanmıĢtır. Öznel verilerden yola çıkarak BaĢkurt dilinin yeniden canlandırılması için çok ciddi önlemlerin alındığını kolaylıkla söyleyebiliriz. Bu bulgular doğrultusunda BaĢkurdistan‘da çok güçlü anadili canlanması beklenir. Ancak bu çalıĢmalara verilen toplumsal destek belirleyici olacaktır. Rusçanın toplumdaki lingua franca iĢlevinden dolayı birçok aile hâlâ çocuklarını Rus dilinde eğitim veren okullara göndermek isteyebilirler (üniversite eğitiminin Rusça olması, iĢ olanakları gibi etkenlerden dolayı). Yukarıda sunulan nesnel veriler bir dilin canlandırılmasında ne kadar önemli ise o toplum üyelerinin öznel dil gücü algıları da o dilin canlandırılması için o denli önemlidir. 169 BaĢkurt dil grubundan bireylerin görüĢlerini saptamak amacıyla öznel etnik dil gücü anketi kullanılmıĢtır. Tablo 2‘de bu anketin sonuçları sunulmaktadır. Denekler Rus ve BaĢkurt etnik gücünü 7-ölçekli 22 soru üzerinden değerlendirmiĢlerdir. Kullanılan ölçekte 1 ‗çok düĢük güç‘ anlamına gelirken 7 ‗çok yüksek güç‘ anlamına gelmektedir. BaĢkurt grubunun geçtiğimiz yüzyıl içerisinde çok ciddi asimilasyon politikalarına tâbi tutulduğunu düĢünürsek BaĢkurt grubunun çok yüksek bir güce sahip olması beklenmez. Ayrıca Rusçanın her alanda (eğitim, devlet kurumları, basın-yayın vb. gibi) yoğun kullanımından dolayı, BaĢkurtça ve Tatarca çok kısıtlı alanlarda kullanılmaktaydı ve bu durum BaĢkurtça ve Tatarcanın iĢlevsel değerini oldukça azaltmakta idi. Aynı Ģekilde BaĢkurtçanın kırsal kesimde kentlere göre daha fazla kullanımı olması gözetilerek iki grup denek içerilmiĢtir. Tablo 2‘de her iki gruptan alınan toplam 250 kiĢiye ait sonuçlar birlikte sunulmuĢtur. Verilerin değerlendirilmesinde SPSS istatistik paket programı kullanılmıĢtır. Tablonun birinci kolonunda ankette yer alan sorular sunulmuĢtur. Ġkinci kolonda BaĢkurt deneklerin kendi grupları ile ilgili değerlendirmelerinin ortalamaları sunulmuĢtur. Üçüncü kolonda BaĢkurt deneklerin Rus grubu ile ilgili değerlendirmeleri (ortalama değerler) sunulmuĢtur. Dördüncü kolonda ise iki grubun arasındaki ortalama fark ve beĢinci kolonda bu farkın önem derecesinin hesaplandığı t-testi sonuçları sunulmuĢtur. Yukarıdaki tablodan görüldüğü gibi iki grup arasında ciddi güç farklılıkları bulunmaktadır. Bazı faktörler açısından BaĢkurt grubu güçlü iken diğerlerinde Rus grubu güçlü olarak algılanmaktadır. Örneğin nüfusun oranı konusunda, Rus grubu BaĢkurt grubundan daha kalabalık olarak algılanmıĢtır. Diğer taraftan dilin yerel statüsü açısından BaĢkurt dilinin saygınlığı Rusçadan daha yüksek algılanmıĢtır. 21 değiĢkenden alınan ortalama sonuç doğrultusunda iki grubun güçlerinin BaĢkurt deneklerin gözünde eĢit olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Etnik dil gücü kuramı doğrultusunda her iki grubun da orta düzeyde güce sahip oldukları söylenebilir. Değerlendirme Sonuçlar BaĢkurt grubunun öz grup benliği inançlarının oldukça güçlü olduğunu göstermektedir. Deneklerin değerlendirmeleri objektif sayılarla doğru bir orantıdadır, örneğin denekler Rusların sayısının BaĢkurtlara oranla daha fazla olduğunu belirtmiĢlerdir. Yine aynı Ģekilde Rusların doğum oranının BaĢkurtlara göre daha fazla olduğu belirtilmiĢtir. Grup statüsü ile ilgili olarak yapılan değerlendirmelerde BaĢkurt grubu Ruslara oranla daha fazla güce sahiptir. Dilin yerel ve uluslararası statüsü konusunda yapılan değerlendirme BaĢkurt dilinin Rusçadan daha fazla gücü olduğu yönündedir. Rusçanın uluslararası düzeyde bir bilim ve kültür dili olduğu gözetilirse bu bulgu ilgi çekicidir. Aynı Ģekilde grupların statüsü ve kültürel tarihten duyulan gurur açısından BaĢkurt grubu Rus grubundan daha yüksek bir değerlendirme almıĢtır. Ayrıca kültürel temsil açısından BaĢkurt grubu Rus grubundan çok daha yüksek bir değerlendirme almıĢtır. Bu sonuçlar, bağımsız BaĢkurt ülkesi duygusunun BaĢkurtlarda öz benliği güçlendirdiği ve öz güvenin arttığının bir göstergesidir. Diğer taraftan ekonomik açıdan yapılan değerlendirmelerde her ne kadar BaĢkurt grubunun iĢ hayatına daha fazla hakim olduğu sonucu çıksa da Rus grubun BaĢkurt grubundan ekonomik olarak daha güçlü olduğu değerlendirmesi yapılmıĢtır. 170 Rusçanın BaĢkurdistan‘daki lingua franca rolü 14. soruda açık olarak sergilenmektedir. ĠĢ hayatında Rusça BaĢkurtçadan daha fazla kullanılmaktadır. Kurumsal destek faktörü açısından iki grup arasında ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Objektif verilerle de teyit edildiği gibi kamu kurumlarında dillerin kullanım oranları ve eğitimde kullanılan dil açısından Rusça kullanımı BaĢkurtçadan çok daha yüksek bir orandadır. Ancak BaĢkurtçanın son yıllarda resmi dil statüsü kazanmıĢ olması yakın gelecekte BaĢkurtçaya daha yüksek bir statü kazandırabilir. Diğer taraftan iki grup arasındaki mevcut diyalogun oranı sorulduğu 22. sorunun sonucu iki grup arasında oldukça yüksek oranda bir diyalog olduğunu göstermektedir. Bu bulgu gruplar arası iletiĢim ve çok kültürlülüğün BaĢkurdistan‘da yerleĢmesi açısından çok önemlidir. BaĢkurt Dilinin Canlandırılması Yeniden ve Gelecekle Ġlgili Saptamalar Yukarıdaki bulgulardan da anlaĢıldığı gibi BaĢkurtlar anadillerini yeniden canlandırmak için kararlıdırlar. Dilin yeniden canlandırılması için sosyal-psikolojik, kurumsal, eğitimsel ve anayasal her türlü koĢul uygundur. Eğitim politikalarıyla sağlanan BaĢkurtça eğitim ve ailelerin anadilinde eğitim talep etmeleriyle yakın gelecekte birçok okul BaĢkurt dilinde çok nitelikli eğitim verebilecek hale gelecektir. Ancak dilin yeniden güçlendirilmesi sürecinde göz önünde bulundurulması gereken birtakım dilbilimsel, kültürel, siyasi, sosyal ve demografik faktörler bulunmaktadır. Anadilinde eğitimin sürekliliği en önemli unsurdur. Alan çalıĢmamız esnasında Ufa ve çevresinde bir takım BaĢkurt ve Tatar okullarını ziyaret ettik. Okul müdürleri ve eğitim politikaları geliĢtiren kurumlarla yaptığımız görüĢmelerde anadili eğitim saatlerinin artırılmasının istendiğini gördük. Anadili derslerinden baĢka bu okullar BaĢkurt veya Tatar kültürü dersleri de vermektedirler. BaĢkurt dilinde verilen ders sayısı artmaktadır (Genellikle fen, matematik gibi dersler Rusça yapılmaktadır, ancak bu derslerin de zamanla BaĢkurtça yapılması planlanmaktadır). Öğrenciler BaĢkurt coğrafya ve tarihi derslerini BaĢkurtça ve Tatarca olarak almaktadırlar. Ancak Kiril alfabesinin kullanımı BaĢkurtçanın eğitim ve öğrenimini güçleĢtirmektedir. Mülakat yaptığımız bazı dilbilimciler komĢu Tataristan‘da olduğu gibi gelecekte Latin alfabesine geçilebileceğini ve böylece BaĢkurtçanın daha kolay yazılıp okunabileceğini ifade etmiĢlerdir. Ayrıca Latin alfabesine geçmenin komĢu Türk ülkeleriyle iletiĢimi daha kolaylaĢtıracağı inancı da belirtilmiĢtir. Ancak Rusçanın resmi dil olması ve her türlü resmi yazıĢmanın Rusça yapılması Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçiĢi çok zorlaĢtırmaktadır. Yukarıda sergilendiği gibi çok dillilik ve çok kültürlülük Rusların dıĢındaki BaĢkurt veya Tatar çocuklarının sorumluluğu gibi görülmektedir. Rus çocukları tek dilli olarak eğitim almaya devam etmektedirler. Eğer gerçek anlamda çok dillilik gerçekleĢtirilmek isteniyorsa Rus kökenli öğrenciler de okullarda öğretilen diğer ulusal dilleri öğrenmelidirler. Bu Ģekilde BaĢkurdistan‘da ulusal bütünlük ve gruplar arasında kültürel anlaĢma daha kolay gerçekleĢecektir.Bu araĢtırmanın bulguları BaĢkurt dilinin güçlendirilmesi, yeniden canlandırılması süreci ile ilgili olarak çok önemli saptamalar 171 içermektedir. BaĢkurt dilinin daha da güçlendirilmesi için bu dilde açılacak üniversiteler oldukça önemlidir. Ayrıca BaĢkurt dil öğretmeni yetiĢtiren yüksek öğretim kurumlarının açılması da o denli önemlidir. Bu çalıĢma ve bulguları Öznel Etnik Dil Gücü anketinin geçerli bir araĢtırma aracı olduğunu bir kez daha göstermiĢtir. 1 ―Rusya‘da çok dillilik, anadili eğitimi ve eğitim politikaları‖ adlı bu araĢtırma projesi Hollanda ve Rus ortak bilimsel çalıĢma programı kapsamında Hollanda Bilim Akademisinin (NWO) sağladığı bütçe ile gerçekleĢtirilmiĢtir (proje numarası: 047. 007. 15). Bu proje Moskova, Ufa (BaĢkurdistan Özerk Cumhuriyeti) ve Gorno-Altaisky (Altay Özerk Cumhuriyeti) kentlerindeki okullarda çok dillilik, çok kültürlülük, dil öğretimi politikaları ve toplum dilbilimsel durumla ilgili olarak yapılan araĢtırma sonucu bilimsel bir saptama yapmak amacıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. Ayrıca, evde konuĢulan dil anketi ve etnik dil gücü çalıĢması yapılmıĢtır. Bu makalede odak noktası BaĢkurdistan‘daki toplum dilbilimsel durum üzerinedir. 2 BaĢkurt dili ve Rusça arasındaki dilsel kontak 16‘. yüzyıldan beri vardır; ancak son yüzyıl içerisinde Rusça Sovyetler Birliği içindeki ulusal dilleri ciddi olarak hakimiyeti altına almıĢtır. 3 Anketi Rusçaya çeviren Dr. Georgii Khruslov‘a ve anketin Ufa‘da uygulanmasına yardımcı olan Prof. Dr. Flioura Aznabaeva, Markhaba Davletchina ve Dilya Khisbulina‘ya teĢekkürü bir borç bilirim. 4 Yağmur, K. (1997). First Language Attrition Among Turkish Speakers in Sydney. Ph. D Thesis, Nijmegen University, (Studies in Multilingualism, C. 7, Tilburg University Press). 172 Ajupova, L. (1996). Funktionirovanije Jazykov v Sfere Obrazovanija Respubliki Ba{kortostan. (Functioning of Languages in Education Sphere in Republic of Bashkortostan) In: V. Solntsev&V. Mikhalchenko (eds.). Sociolinguistic Problems in Various Regions of the World. Moscow: Institute of Linguistics, Russian Academy of Sciences, ss. 49-54. Bourhis, R. Y., Giles, H. & Rosenthal, D. (1981). Notes on the Construction of a ‗Subjective Vitality Questionnaire‘ for Ethnolinguistic Groups. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 2, 2, 145-155. Bourhis, R. Y. and Sachdev, I. (1984) Vitality Perceptions and Language Attitudes: Some Canadian Data. Journal of Language and Social Psychology 3, 2, 97-127. Cooper, R. L. (1989). Language Planning and Social Change. Cambridge: Cambridge University Press. Giles, H., Bourhis, R. Y.,&Taylor, D. M. (1977). Towards a Theory of Language in Ethnic Group Relations. In: H. Giles (ed.) Language, Ethnicity and Intergroup Relations. London: Academic Press, s. 307-348. Haarman, H. (1992). Measures to Ġncrease the Ġmportance of Russian within and outside the Soviet Union-a case of Covert Language-Spread Policy (a Historical Outline). International Journal of Sociology of Language, 95, ss. 109-129. Hagendoorn, L., Drogendijk, R., Tumanov, S., & Hraba, J. (1998). Inter-ethnic Preferences And Ethnic Hierarchies in the Former Soviet Union. International Journal of Intercultural Relations, C. 22, No. 4, ss. 483-503. Graney, K. E. (1999). Education Reform in Tatarstan and Bashkortostan: Sovereignty Projects in Post-Soviet Russia. Europe-Asia Studies, C. 51, No. 4, ss. 611-632. Grimes, B. F. (2000) Ethnologue: The Languages of the World. 14th edition. Grävingholt, J. (1999a). Regionale Autonomie und Postsowjetischer Autoritarismus: Die Republik Baschkortostan. Teil I: Politischer Umbruch und Neuordnung der Institutionen. Berichte des Bundesinstituts für Ostwissenschaftliche und Ġnternationale Studien 16. Köln: BIOst. Grävingholt, J. (1999b). Regionale Autonomie und Postsowjetischer Autoritarismus: Die Republik Baschkortostan. Teil II: Herrschaftspraxis und Föderale Beziehungen. Berichte des Bundesinstituts für Ostwissenschaftliche und Ġnternationale Studien 17. Köln: BIOst. Johnson, P., Giles, H., & Bourhis, R. Y. (1983). The Viability of Ethnolinguistic Vitality: A Reply. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 4, 4, 255-269. 173 Laitin, D. D. (1995). Identity in formation: The Rssian-Speaking Nationality in the Post-Soviet Diaspora. Archives of European Sociology, XXXVI, 281-316. Saint-Blancat, C. (1985). The Effect of Minority Group Vitality upon its Sociopsychological Behavior and Strategies. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 6, 1, 31-45. Schlyter, B. N. (1998). New Language Laws in Uzbekistan. Language Problems and Language Planning. C. 22, No. 2, ss. 143-181. 174 BaĢkurt Türkçesi ve Yazı Dilinin GeliĢimi / Yrd. Doç. Dr. Göksel Öztürk [p.103-109] YRD. DOÇ. DR. GÖKSEL ÖZTÜRK Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü / Türkiye Bugün %75‘inin Rusya Federasyonu‘na bağlı özerk bir cumhuriyet olan BaĢkurdistan‘da yaĢayan BaĢkurtların nüfusu 1.300.000 kadardır. XX. asrın yirmili yıllarına kadar BaĢkurtça, BaĢkurt Türkçesi veya BaĢkurt dili diye anılan bir yazı dilleri olmayan BaĢkurtlar, yazı dili olarak; XIX. asrın ikinci yarısına kadar Ġdil-Ural boyu Türkçesini (Bulgar Türkçesi), XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Tatar Türkçesini ve nihayet Ekim devriminden sonra da yeni oluĢturulan BaĢkurt Türkçesini yazı dili olarak kullanmıĢlardır. BaĢkurt Türkçesinin tarihi geliĢimi ile ilgili birbirine yakın üç önemli görüĢ vardır: J. G. Kiyekbayev,1 BaĢkurt Türkçesinin tarihi geliĢimini üç devreye ayırır: 1) XV-XVI. yüzyıllardan baĢlayarak XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar olan edebi dil: Klasik halk edebiyatı ürününlerinde, destanlarda, yırlarda, hikayelerde, rivayetlerde, kahramanlık destanlarında, efsanelerde ve diğer halk edebiyatı ürünlerinde rastlanılan dil. Bu devirde BaĢkurt halkının resmi yazı dili olarak Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki2 dili kullanılıyor. 2) XIX. yüzyılın ikinci yarısından Ekim (1917) devrimine kadar olan devir: BaĢkurt dili esasına dayalı yazı dili oluĢturma çalıĢmalarının baĢladığı devir. Bu devrin sonunda, XX. yüzyılın baĢından Ekim devrimine kadar BaĢkurt topluluğunun resmi yazı dili olarak BaĢkurt dilinin leksik, gramatik özellikleri de göz önünde bulundurularak Eski Türki diline yakın olan eski Tatar dili kullanılıyor. 3) Ekim devriminden sonraki ilk yıllardan baĢlayarak (1919-1922) günümüze kadar olan devir: Yerel BaĢkurt ağızlarının esas alındığı edebi yazı dilinin meydana geldiği devir. G. B. Xösäyinov3 ise, BaĢkurt edebi dilinin geliĢmesini iki devreye ayırır: 1) XIII-XIV. yüzyıldan Ekim devrimine kadar olan devir: Bu devir kendi içinde ikiye ayrılır: a) XIII-XIV. yüzyıldan XIX. yüzyılın sonuna kadar olan devir: Bu devirde edebi dil olarak Kıpçak dili tesirindeki kabile dili esasında meydana gelen Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dili kullanılıyor. b) XIX. yüzyılın sonundan Ekim devrimine kadar olan süreç: Bu süreçte yazı dili olarak Tatar yazı dili kullanılıyor. Ekim devriminden sonraki devir ―BaĢkurt milletinin milli edebi dili devri‖‘dir. 2) 1919-1922 Yıllarından baĢlayarak günümüze kadar gelen devir. E. F. ĠĢbirzin4 de BaĢkurt edebi dilinin geliĢmesini ikiye ayırıyor: 1) Millet olana kadar olan devir. XIII. yüzyıldan XIX. yüzyılın sonlarına kadar olan devreyi içine alan bu devir kendi içinde dörde bölünüyor. 175 a) XIII. yüzyıldan XVI. yüzyılın ortalarına kadarki dönem: Bu dönemde leksik gramatik farklılıklarla birlikte Orta Asya Türki diline yakın olan Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dili edebi dil olarak kullanılıyor. b) XVI. yüzyılın ortasında XVIII. yüzyıla kadarki dönem: Bu dönemde Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dilinde, çoğunlukla da resmi dökümanlar ve yılname türündeki edebi eserlerde Kıpçak unsurları, Rus dilinden özleĢtirilen unsurlar çoğalıyor. c) XIX. yüzyılın birinci yarısı: Bu dönemde Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dili dili içerisinde dini edebiyat geliĢiyor. Edebi dilin, konuĢma dili ve halk edebiyatı ürünlerinin dili ile münasebetlerinin geliĢtiği gözleniyor. d) XIX. yüzyılın ikinci yarısı: Bu dönemde edebiyat sanatı geliĢiyor. Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dilinde BaĢkurt unsurları artıyor. Edebi dilin yeni stilleri Ģekillenip geliĢiyor. 2) BaĢkurt milli edebi dili devresi: Bu devre de dört bölüme ayrılıyor: a) XIX. yüzyılın sonundan Ekim devrimine kadarki dönem. BaĢkurt ―milletinin‖ Ģekillenmesinin baĢladığı devirde matbuat ihtiyaçları için edebi dil olarak Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dilinin özelliklerinden henüz arınamamıĢ olan eski Tatar dili kullanılıyor. Edebi dilde ―demokratitleĢme‖ (yani Tatarcadan bağımsız bir yazı dilinin oluĢumu) süreci geliĢiyor ve BaĢkurtça unsurlar artıyor. b) 1920‘li yıllarda, canlı konuĢma dili, Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dili ve Folklor dili tesinide Ģimdiki BaĢkurt edebi dili Ģekilleniyor. c) 1930-1940 Yılları arası: Bu dönemde Ģimdiki BaĢkurt edebi dili hızla geliĢiyor ve mevcut edebi türlerde kendini hissettiriyor. Yeni BaĢkurt yazı diliyle edebiyatın her alanında eserler verilebiliyor. d) 1950‘den günümüze kadarki dönem: Bu dönemde Ģimdiki BaĢkurt dilinin yerleĢmesi gerçekleĢiyor. Edebi dilin imla, gramer ve telaffuz kuralları tespit edilip hayata geçiriliyor. Devamlı geliĢen BaĢkurt dili diğer edebi dillerle denk konuma geliyor. BaĢkurt Edebi Dilinin Ġmlası ve Telaffuzu XX. yüzyılın baĢlarına kadar yazı dili olarak Tatar yazı dilini kullanan BaĢkurtlar, Ekim devrimiyle birlikte BaĢkurt Türkçesinin yazı dili olarak hayata geçirilmesi konusunda bitmek tükenmek bilmez bir uğraĢ içine girdiler. Yine de, XX. yüzyılın baĢlarına kadar Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dilinin etkisinden kurtulamayan, Arapça ve Farsça terkiplerden temizlenemeyen Tatar edebi dili ve Ural-Volga (Ġdil) boyu Türki dili, ihtiyaçlar nedeniyle devrimin ilk yıllarında da BaĢkurt edebi dili olarak kullanıldı. Ġlk olarak Ural-Volga (Ġdil) Türki dili terkedilmeye baĢlandı. 1921 Yılında Bütün BaĢkurdistan Konferansı, okul, hukuk ve yönetim organlarının yazıĢmalarında BaĢkurdistan‘da yaĢayan her milletin kendi dilinin kullanılması meselesini ortaya 176 koydu. Aynı yılda Bütün BaĢkurdistan Sovetlerinin II. Syezinde, BaĢkurdistan hükümetine BaĢkurt dilini hayata geçirme konusunda pratik çözümler bulma görevini verdi. 1924 Yılının Ağustos ayından baĢlayarak Rusya Komünist Partisi (BolĢevik) BaĢkurdistan Ülke Komitesi ve BaĢkurdistan yayın organı olan ―BaĢqortostan‖ gazetesi BaĢkurt dilinde çıkmaya baĢladı. Bundan sonra diğer gazete ve dergilerde de BaĢkurt diliyle yazılmıĢ makaleler yayınlanmaya baĢlandı. Ancak, hala BaĢkurt edebi dilinin imlası tespit edilmiĢ değildi. BaĢkurt edebi dilinin imlası ile ilgili farklı birçok makaleler yayınlanıyordu.5 Bu da karıĢıklıklara yol açıyordu. Medeniyet, eğitim ve edebiyatın hızlı bir geliĢme gösterdiği bu devirde; her Ģeye rağmen, 1923-1927 yılları arasında birçok Ģair ve yazar eserlerini BaĢkurt dilinde yayınladı. Bunun yanında otuz dört tane de ders kitabı yayınlandı. BaĢkurt ağızlarının birbirleriyle önemli farklılıklar göstermesi, BaĢkurt edebi dilinin esaslarının tespiti konusunu gündeme getirdi. BaĢkurt ağızları içinde Kıvakan, Yurmatı, Äyle, Halyot, Dim ve Tabın ağızları öne çıktı. BaĢkurt edebi dilinin esasları konusunda yapılan tartıĢma ve görüĢmeler sonucunda BaĢkurt edebi diline esas olarak Kıvaqan ve Yurmatı ağızlarının alınması, bu iki ağızın da farklılıklarının edebi dilde mutlaka gösterilmesi sonucuna varıldı. Hayata geçirilen ilk edebi dil örneklerinde Kıvakan ağızı esas alındı. 1924 yılının Kasım ayında BaĢkurt Halk Maarif Komiserliği bünyesindeki Ġlmi Merkez bu meseleyi görüĢmek üzere toplandı. Burada Kıvakan ve Yurmatı temsilcileri arasında tartıĢmalar çıktı. Resmiyette edebi dil olarak (sekiz varyantlı çokluk eki olan) Kıvakan ağzı kabul edilse de bazı yazarlar (M. Gafurin) eserlerinde Tatar yazı dilini kullanmaya devam ederken, bazıları (A. Tahirov, G. Vildanov) Kıvakan ve bazıları da (D. Yultıy) Yurmatı ağzını kullandılar. Bu devirde, bu üç değiĢik imladaki yazılar bir arada yayınlandılar. 1924 Yılında edebi dilin sözlüğüne örnek olmak amacıyla N. Tahirov‘un hazırladığı ―BaĢqort Löğäte‖ yayınlandı. Bu sözlükte ses, Ģekil ve kelime hazinesi olarak Kıvakan ağzı esas alınmıĢtı. Günümüzde ise BaĢkurt edebi dilinin fonetik, gramatik ve leksik normlarının geliĢmesi konusunda BaĢkurt Türkçesinin diğer ağızlarına ait unsurlar da değerlendirilmeye baĢlanmıĢtır. BaĢkurt Edebi Dili Alfabesinin GeliĢimi Ekim devriminden önce birçok Türk halkı ve bunları içinde BaĢkurtlar da Arap alfabesinden yararlandılar. Ekim devriminden sonra BaĢkurdistan Halk Maarif Komiserliği bünyesindeki Ġlmi Merkezin yönlendirmesiyle yazar Säğit Rämiyev, BaĢkurt edebi dili için yeni bir alfabe hazırladı. Bu alfabede yirmi yedisi ünsüzler, altısı ünlüler için olmak üzere otuz üç harf bulunmak taydı. Bu alfabe 1923 yılının Aralık ayında imla komisyonu tarafından kontrol edilip, 1924 yılının Ocak ayında BaĢkurdistan yönetimi tarafından kabul edilerek ―Yaðı Yul‖ dergisinde yayınlandı. 6 Bu alfabe, bazı değiĢiklikler de yapılarak Latin esaslı alfabenin kabulüne kadar kullanıldı. Bu alfabenin; 1) BaĢkurt dilinin ses özelliklerin tam olarak yansıtamadığı, 2) Bir çok harfin kelime içinde baĢta, ortada ve sonda olmasına bağlı olarak farklı yazılmaları, 177 3) Rus ve Batı dillerinden alınan kelimelerin ve terimlerin transliterasyonunun zorluğu nedeniyle alınma kelimelerin yazılıĢlarının ve dolayısıyla anlamlarının bozulması, 4) Büyük harflerin olmayıĢı, gibi sebeplerle BaĢkurt edebi dili için Latin esaslı bir alfabeye geçiĢ çalıĢmaları baĢladı. 1927 yılının Haziran ayında Ġlmi Merkez bu mesele ile ilgili olarak özel bir toplantı yaptı. Burada Latin alfabesine geçiĢin gerekli olduğu ve onu hayata geçirmek için aĢağıdaki önlemlerin alınması kararı kabul edildi; 1) Latin esaslı bir alfabenin hazırlanması; 2) Latin alfabesine geçiĢi yaygınlaĢtırmak maksadıyla Ġlmi Merkez bünyesinde geçici ülke komitesi kurulmasına; 3) Okullarda Latin harflerinin öğrenilmesi meselesinin organize edilmesine; 4) Ülke gazetelerinde Latin harflerini öğretme köĢeleri hazırlanmasına ve Latin harfleriyle yazılmıĢ metinlerin yazılmasına baĢlanmasına; 5) Geçici alfabe komitesine S. Sönçeley, G. ġönesi, E. Xeberi, S. Remiyev, G. Alparov seçilmesine karar verildi.7 Yeni Alfabe Geçici Ülke Komitesi BaĢkurt dilinin Latin esaslı birinci alfabesini düzenledi ve 1924 yılının Ekim ayında kabul etti. Bu latin alfabesi 24‘ü ünsüz, 10‘u ünlü olmak üzere 34 harften oluĢmaktaydı. BaĢkurdistan Halk Komiserleri Sovyeti‘nin 6 Ekim 1924 yılında aldığı karar gereği Geçici Ülke Komitesi yerine BaĢkurdistan Yeni Alfabe Komitesi kuruldu ve birinci oturumunun 1925 yılının ġubat ayında yapılması kararlaĢtırıldı. Burada Latin alfabesinin propagandası meselesi ve Geçici Ülke Komitesinin hazırladığı birinci alfabenin kontrolü için Ġlmi Merkez bünyesinde komisyon oluĢturuldu. Bu komisyon yeni alfabe hazırlama prensiplerini aĢağıdaki gibi belirledi: 1) Her ses için ayrı harfler kullanılacaktır; 2) Bir harf iki sesi karĢılamayacaktır; 3) Birinci alfabeye ilave harfler alınmasına gerek yoktur; 4) Alfabe için Latin harflerinin gereksiz olduğu durumlarda Latin harflerini kullanan diğer Türk halklarının alfabelerinden faydalanılacak, bu da yeterli olmazsa Latin harfleri esasında yeni harfler oluĢturulacaktır; 5) Harflerin sayısını çoğaltmamak için büyük harfler kullanılmayacaktır. Komisyonun bu kararlarını BaĢkurdistan Yeni Alfabe Komitesi 20 Mart 1925 yılındaki toplantısında kabul etti. Bu prensipler doğrultusunda 36 harften oluĢan yeni alfabe hazırlandı ve çok az değiĢikliklerle ―BaĢqort Aymağı‖ dergisinde yayınlandı8. Aa Bb Ss (ç) Ç ç (c) D d 57 (ì) E e Ff ¬¥ G g Ol oı (E) I i J j (y) K k Qq ˘ø M m Nn O o�˚ Rr Hh N n (ð) Pp 178 Íß ġĢ ÛΩ Z z Tt b b (w) U uV v :; :∆;∆(ıy) ‘ (aps.) Xx Y y (ü) BaĢkurt yazısının LatinleĢtirilmesi doğrultusunda yapılan çalıĢmalar I. Türkoloji Kongresi‘ne yetiĢtirilmek ve 1926 yılının ġubat ayında Bakü‘de duyurabilmek için hızlandı. Kongrede bütün Türk dilli cumhuriyetlerden ve ülkelerden, dolayısıyla da BaĢkurdistan‘ dan da vekiller toplandı. 1927 yılının Haziran ayında yeni alfabe konusunda bütün Sovyet ülkelerinin ortak toplantısı yapıldı. Bu toplantıda on altı değiĢik proje görüĢüldü. Burada büyük ve küçük harfleri farklı yazılan otuz üç harflik Ortak Türk Alfabesi hazırlandı ve kabul edildi. Aa Bb C c (ç) Ç ç (c) Ff Gg Ol oı (E) Ll Mm Nn N n (ð) Qq Rr Ss ġĢ Xx U y (ü) Z z Dd Ee H h I i J j (y) ¬¥ Kk Oo Øø Pp Tt Uu Vv Z z (j) :; (ı) Birinci Türkoloji Kongresi‘nden sonra kabul edilen ortak alfabeye BaĢkurt dilinin karakteristik sesleri olan b (v), 5 7 (ì) ve ;∆ (ıy) için 3 ilave harf eklendi. Moskova komisyonu tarafından hazırlanan ve Rusya Maarif Komiseryası‘nda kabul edilen plana göre Latin alfabesine geçiĢ 1945 yılında tamamlanacaktı. 7 Haziran 1928‘de BaĢkurdistan Ġdare Komitesi kararıyla yeni alfabe, BaĢkurdistan devletinin resmi alfabesi olarak ilan edildi ve yeni alfabeye geçiĢin 5 yıllık planını kabul etti. BaĢkurdistan hükümeti yeni alfabeye geçiĢin 1932 yılında tamamlanması doğrultusunda karar aldı. 1928 yılında Arap alfabesiyle 114 kitap, Latin alfabesiyle 18 kitap çıkarılmıĢken 1931 yılında Latin alfabesiyle 119 kitap yayınlandı. 1932 yılından baĢlayarak Arap harfli yayınlar yasaklandı. Latin harflerine geçiĢ kültür hayatını önemli ölçüde etkiledi. Temel eğitim programları hayata geçirildi. Te lif ve tercüme eserlerin sayısı oldukça arttı. Bu arada Arap harfleriyle yürütülen dini edebiyatın etkisi de azaldı. Bütün bu olumlu geliĢmeler olurken, Merkezi Sovyet hükümetinin baskısıyla ve bütün Sovyetlerde ortak alfabe kullanılması bahanesiyle Rus alfabesine geçiĢ meselesi ortaya çıktı. Rus alfabesine geçiĢ meselesi BaĢkurdistan ülke komitesinde iki kez ele alınarak alınan kararlar doğrultusunda BaĢkurt dilinin yeni alfabesi ve imlasının projesini hazırlamak üzere komisyon tertip edildi.9 20 Aralık 1939‘da BaĢkurdistan hükümeti Latin alfabesinden Rus alfabesine geçmeyi ve bu alfabe esasında hazırlanan imla kurallarını kabul eden karar bir çıkardı. Bu kararda Rus alfabesine geçiĢin 1940 ve 1941 yılları içinde tamamlanması istendi. Yeni alfabe ve imla kuralları kitap olarak bastırıldı.10 Yeni alfabenin hazırlanması sırasında iki konuda zorluklar ve tartıĢmalar yaĢandı. Bunlar 179 y sesiyle birlikte kullanılan ünlüleri ve BaĢkurt diline özgü seslerin hangi harflerle gösterileceği meseleleriydi. y sesiyle gelen ünlüler için Rus dilindeki e, ë, [, q (e, yo, yu ve ya) harflerinin alınması teklif edildi. áy (yı), áe (yé) için e, áa (ya), ᥠ(yä) için q, áo (yo), á˚ (yö) için \, áu (yu), ág (yü) icin [ alınacaktı. Ünlülerin inceliğini bildirmek için; inceltme iĢaretinin kullanılması teklif edildi. Bu alfabeye göre áyl kelimesi el, el kelimesi el; olarak; qá kelimesini qá, á¥á kelimesini qá; olarak; áoµ kelimesini \m, á˚n kelimesini \n; olarak yazmak gerekiyordu. BaĢkurtçaya has sesler için devrime kadarki türlü yayınlarda kullanılan Kril esaslı harflerden faydalanılması istendi.11 Çoğunluğun kabulüyle günümüze kadar kullanılan harfler kabul edildi: ¥, g, ˚, Ù, Ó, ç, ˙, k. 1940 yılının Aralık ayında BaĢkurt dilinin yeni problemleri ile ilgili ilmi konferans gerçekleĢtirildi. Burada Ģimdiki BaĢkurt dilinin Kril esaslı alfabesi ve imlası konusunda ünlü türkolog N. K. Dimitriev de bir tebliğ sundu. Konferansta yeni alfabenin BaĢkurt dilinin ihtiyaçlarına cevap verdiği kabul edildi. Bu sırada BaĢkurt hükümeti á ünsüzüyle yazılan ünlülerle ilgili bazı değiĢiklikler yapması konusunda Dimitriyev‘e müracaatta bulundu. M. Gafuri adlı Dil ve Edebiyat Ġlmi AraĢtırma Enstitüsü, konferansta alınan kararlar esasında á ünsüzüyle yazılan ünlüler projesini SSSR Ġlimler Akademisinin Dil ve Edebiyat Enstitüsüne gönderdi. Enstitü projeyi, Rus dilinde á ünsüzü ile yazılan ünlülerin BaĢkurt dilinde á¥, áo, á˚, ág Ģeklindeki yazılıĢlarının Rus dilinde olmayan yeni anlamlar ortaya çıkarttığını bildirerek kabul etmedi. SSSR ilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü SSSR halklarının alfabelerinin hazırlanması konusunda aĢağıdaki kuralları tayin etti. 1) Rus alfabesindeki Rus harfleri anlamları değiĢtirilmeden kullanılmalıdır; 2) Rus alfabesine dayanarak hazırlanan alfabe, dilin ses özelliklerini göz önünde bulundurarak ve her fonem için ayrı bir iĢaret kullanmek suretiyle düzenlenmelidir; 3) SSSR halklarının Rus alfabesini esas alarak hazırlanan alfabelerinin birleĢtirilmesi gerekir. Günümüz BaĢkurt edebi dilinin alfabesi ve imlası 15 Kasım 1941 yılında BaĢkurt Yukarı Sovyeti Prezidiyumu tarafından kabul edilmiĢtir.12 1950 yılında BaĢkurt alfabesine alıntı kelimelerde kullanılan \ harfi dahil edildi. 23 Kasım 1950 yılında yeni alfabe ve imla kaideleri kabul edilip yayınlandı.13 Günümüz BaĢkurt alfabesinde 42 harf bulunmaktadır. Bunların dokuzu BaĢkurt diline özgü iĢaretler (¥, g, ˚, Ù, Ó, s, ˙, k, ª), diğerleri Rus alfabesiyle ortaktır. Bugün de BaĢkurt alfabesinin bazı problemleri henüz çözülmüĢ değildir. awıl, tewäl, vaqıt, väğäzä gibi kelimelerde w, v veya vav ünsüzleri için ayrı bir iĢaret yoktur. Bu ünsüzler kelime baĢında v, kelime ortasında ve sonunda w, v harfleriyle gösterilmektedir. Bunun gibi äbey, babay, taba, arba benzeri kelimelerde iki dudak ünsüzü sızıcı b için ayrı bir iĢaret yoktur. b ile gösterilir. Yine yeni alfabede özellikleri bakımından birbirinden ayrılan Rus ve BaĢkurt sesleri aynı iĢaretlerle gösterilmektedir. BaĢkurt Türkçesindeki Sesler 180 Bugünkü BaĢkurt Türkçesi alfabesinde kırk iki iĢaret kullanılmaktadır. a, b, v, g, ˙, d, Ó, \, e,Ô, z, i, j, k, Ï, l, m, n, ª, o, ˚, p, r, s, ç, t, u, g, f, x, ª, c, h, w, ], =, y, ;,`, ¥, [, q Bu iĢaretlerin dokuzu ünlü, a, e, i, o, ˚, u, g, y,`, ¥, Otuzu ise ünsüz sesleri karĢılar; b, v, g, ˙, d, Ω, \, Ô, z, j, k, Ï, l, m, n, ª, p, r, s, ç, t, f, x, Ù, c, h, w, ], [, q. Geriye kalan ikisi de (=,;) inceltme ve kalınlaĢtırma iĢaretleridir. 1. Ünlüler 4.1.1. a, (a) geniĢ, düz ve kalın bir ünlü olan a, konuĢma dilinde birinci hecelerde yuvarlaklaĢma gösterirse de bu yazıda gösterilmez. Eğer ikinci hece açıksa yuvarlaklaĢma çok zayıf gerçekleĢir. Ġkiden fazla heceli kelimelerde a ünlüsündeki yuvarlaklaĢma kapalı ikinci hecelerde kendini iyice hissettirse de son hecede tamamen kaybolur. 4.1.2. ¥, (ä) geniĢ ve düz bir ünlü olan ä, damağın ortalarında teĢekkül eder ve açıklık derecesi oldukça fazladır. Türkiye Türkçesinde birinci heceden sonraki hece lerde e olarak gösterilen sesler BaĢkurt Türkçesinde ä ile gösterilir. 4.1.3. e, (é) düz bir ünlü olan é, ince bir ünlüdür. Kapalı e veya açık i de diyebileceğimiz é, normalden kısadır. Bu nedenle çok heceli kelimelerin ilk hecesindeki é belli belirsiz telaffuz edilir. Kelime baĢındaki e‘ler Rusçanın etkisiyle ye seslerini verir. Bu nedenle kelime baĢındaki é sesleri/harfiyle gösterilir; `t,`Ģ,`zlä4.1.4. y, (ı) dar, düz ve kalın bir ünlü olan ı, genel Türkçedeki gibi biraz kısa telaffuz edilir. Hatta, çok heceli kelimelerin telaffuzunda bu sesin iyice kısaltıldığı görülür. 4.1.5. i, (i) dar, düz ve ince bir ünlü olan i, çok nadir olarak bazı kelimelerin sonunda iy (î) ve birinci hecelerin sonunda iy Ģeklinde telaffuz edilir. biy/bî ―bey‖ biylä- ―beylemek, yönetmek‖, biysä ―hanım, eĢ‖. 4.1.6. o, (o) geniĢ, yuvarlak ve kalın bir ünlü olan o, normalden kısa bir o‘dur. En önemli özelliği birinci heceden sonraki hecelerde de bulunmasıdır; boron ―eski, önce‖, qoyroğo ―kuyruğu‖. Ancak, telaffuzda çok heceli kelimelerde üçüncü heceden sonra darlaĢtığı görülür ve ı‘ya yaklaĢır; boronğo>boronğı ―eski, önceki‖. Birinci hecelerde ise kısaldığı görülür; bolot>bolot ―bulut‖. Rusçadan alınan kelimelerdeki o‘lar ise Rusçada olduğu gibi açık bir Ģekilde telaffuz edilir. 4.1.7. ˚, (ö) geniĢ, yuvarlak ve ince bir ünlü olan ö, tıpkı o gibi normalden kısadır ve birinci heceden sonraki hecelerde de görülür. Telaffuzda o gibi ˚ de çok heceli kelimelerin üçüncü hecesinden sonda darlaĢır ve e‘ye yaklaĢır; öyörlö>öyörle ―sürülü, sürüsü olan‖. Aynı o‘da olduğu gibi birinci hecede oldukça kısalır; böt->böt- ―bitmek‖, bötä>bötä ―baĢka‖. 4.1.8. u, (u) dar, yuvarlak ve kalın bir ünlüdür. Birinci heceden sonraki hecelerde görülmez. 4.1.9. g, (ü) dar, yuvarlak ve ince sıradan bir ünlüdür. Tıpkı u gibi birinci heceden sonraki hecelerde görülmez. 181 4.1.10. Bugünkü BaĢkurt dilinde uzun ünlü yoktur. Ancak, normaldan kısa telaffuz edilen ünlüler vardır. BaĢkurtçadaki é, ı, o, ö sesleri, konuĢma dilinde a, ä, i, u, ü seslerinden daha kısa telaffuz edilirler. 2. Ünsüzler 4.2.1. b, (b) tonlu ve çift dudak ünsüzü olan b, genellikle iki ünlü arasındayken sızıcılaĢır. (b sesinin bu özelliği, BaĢkurtça için Kril esaslı yeni alfabe düzenlenmesi çalıĢmaları sırasında tartıĢmalara yol açmıĢ, sızıcılaĢan bu ses için ayrı bir harf belirlenmesi istenmiĢse de kabul görmemiĢtir.)14 4.2.2. v, (v) tonlu ve diĢ-dudak ünsüzü olan v, BaĢkurtça kelimelerde bulunmaz. Ancak, Rusça, Arapça ve Farsça gibi baĢka dillerden alınmıĢ kelimelerde bulunur. 4.2.3. g, (g) tonlu ve ön damak ünsüzü olan g, BaĢkurtçada inceltilerek telaffuz edilir ve iki ünlü arasında sızıcılaĢır. Rusça kelimelerdeki g‘ler ise Rusçada olduğu gibi biraz daha kalın söylenirler. 4.2.4. Á, (E) tonlu ve arka damak ünsüzü olan E, hep kalın telaffuz edilir. 4.2.5. d, (d) tonlu bir diĢ ünsüzü olan d, özellik göstermez. Eski Türkçedeki kelime kök ve eklerdeki d seslerinin çoğunluğu bugünkü BaĢkurtçada ì‘ye dönüĢmüĢtür; kuduk>qoìoq ―kuyu‖, yudruk>yoìroq ―yumruk‖, kayda>qayìa ―nerede‖ 4.2.6. Ó, (ì) tonlu, katı, yarı sızıcı ve diĢ-diĢ eti ünsüzü olan ì, peltek bir ses olup BaĢkurtçanın en karakteristik seslerindendir. Eski Türkçedeki ì seslerinin büyük çoğunluğu BaĢkurça‘da ì‘ye dönüĢmüĢtür; kaz>qaì ―kaz‖, kızıl>qıìıl ―kızıl‖, kuzgun>qoìğon ―kuzgun‖ 4.2.7. Ô, (j) tonlu damak-diĢ ünsüzü olan á, teĢekkül noktası Türkçedekinden biraz daha ileride, damaksıl sestir; ajar ―acar‖, ajdaha,‖ederha‖ ajğıt- ―kiĢnetmek‖, huja ―sahip‖. Batı dillerinden alınan kelimerde ise Rusçadaki gibi telaffuz edilir. 4.2.8. z, (z) tonlu diĢ ünsüzü olan z, BaĢkurtçada çok nadir olarak, ancak Rusça ve diğer dillerden alınan kelimelerde görülür. 4.2.9. j, (y) tonlu ön damak ünsüzü olan y, özellik göstermez. 4.2.10. k, (k) tonsuz ön damak ünsüzü olan k, g ile aynı özellikleri gösterir. 4.2.11. Ï, (q) tonsuz arka damak ünsüzü olan q, diğer Türk dillerindeki q‘dan farklılık göstermez. 4.2.12. l, (l) tonlu ön damak ünsüzü ì, özellik göstermez. (BaĢkurtçada ses olarak iki tane l vardır. Ancak, tek harfle gösterilen bu sesleri kalın ünlülerin yanında kalın l (arka damağa daha yakın), ince ünlülerin yanıda ince l (ön damağın biraz ilerisinde) olarak telaffuz edilmesi gerektiği unutulmamalıdır.) 4.2.13. m, (m) tonlu, çift dudak ve geniz ünsüzü olan m, özellik göstermez. 4.2.14. n, (n) tonlu diĢ ünsüzü olan n, özellik göstermez. 4.2.15. ª, (ð) tonlu, arka damak ve geniz ünsüzü olan ð, diğer Türk dillerindeki gibidir. 182 4.2.16. p, (p) tonsuz ve çift dudak ünsüzü olan p, özellik göstermez. Ancak, bugün, Türkçe pay, parlaq, paĢa ve Farsça padiĢa, parsa gibi birkaç kelimenin dıĢında ön ses olarak kullanılmaz. Ön seste p bulunan kelimelerin tamamı Rusça ya da Rusça vasıtasıyla Batı dillerinden alınmıĢ yabancı kelimelerdir. 4.2.17. r, (r) tonlu ön damak ünsüzü olan r, dil ucuyla söylenir ve titrektir. 4.2.18. s, (s) tonsuz, sızıcı diĢ ünsüzü olan s, özellik göstermez. Ancak, Eski Türkçedeki bütün ç seslerinin BaĢkurtçada s‘ye dönüĢtüğünü unutmamak gerekir. 4.2.19. ç, (v) tonsuz, katı, yarı sızıcı ve diĢ-diĢ eti ünsüzü olan v, peltek bir ses olup BaĢkurtçanın karakteristik seslerindendir. Eski Türkçedeki s sesi kelime içindeki pozisyonuna bağlı olarak h veya v seslerine dönüĢmüĢtür. Eski Türkçe kelime ve eklerdeki ön ses s‘ler h‘ye, diğerleri v‘ye dönüĢmüĢtür. Bu nedenle v sesi günümüz BaĢkurtçasında kelime baĢında bulunmaz. 4.2.20. t, (t) tonsuz, patlayıcı bir diĢ ünsüzü olan t, özellik göstermez. 4.2.21. f, (f) tonsuz, sızıcı ve diĢ-dudak ünsüzü olan f, özellik göstermez. 4.2.22. x, (x) tonsuz arka damak ünsüzü olan x, yabancı kelimelerde bulunur. Ancak, q>x geliĢmesiyle oluĢmuĢ gırtlak ünsüzü x, xan, xanbikä gibi birkaç Türkçe kelimede ve yansılama kelimelerde görülür. 4.2.23. Ù, (h) tonlu, sızıcı ve gırtlak sesi olan h de BaĢkurtçanın karakteristik seslerindendir. Eski Türkçedeki kelime ve hece baĢındaki s sesleri BaĢkurtçada sistemli olarak h‘ye dönüĢmüĢtür. 4.2.24. h, (ç) tonsuz ve damak-diĢ ünsüzü olan ç, bugün yalnızca Rusça ve alıntı kelimelerde bulunur. Eski Türkçedeki ç‘ler, alıntı kelimeler de dahil olmak üzere s‘ye dönüĢmüĢtür. 4.2.25. w, (Ģ) tonsuz, sızıcı ve damak-diĢ ünsüzü olan Ģ, özellik göstermez. eski Türkçeden günümüz BaĢkurtçasına değiĢmeden gelen tek sızıcı sestir. 4.2.26. u-g, (w) çift dudak ünsüzü olan w, Kıpçak Türkçesinin karakteristik seslerindendir. DiĢdudak ünsüzü olan v‘den ve çift dudak ünsüzleri olan b, m, p‘den farklı olarak iki dudağın birbirine değecekmiĢ kadar yakınlaĢmasıyla teĢekkül eder. Yani teĢekkül sırasında temas tam değildir. Ġnce ünlülerle birlikte ¥, kalın ünlülerle birlikte u kullanılır. Mastar eki olarak kullanıldığında ise -uw, üw sesi verir. 4.2.27. BaĢkurt alfabesinde yer alan ve Rusçadan geçen inceltme ve kalınlaĢtırma iĢaretleri çok az kelimede kullanılır. Tam‘yan ―Tamyan, bir BaĢkurt kavmi‖, ol‘ya ―olca, ganimet‖ 4.2.28. Bugünkü BaĢkurt alfabesinde yer alan ancak, Rusçaya ait olan ve birden fazla sesi karĢılayan harfler ise Ģunlardır: ë (yo), c (ts), ] (Ģç), [ (yu), q (ya). 183 1 Isbirzin, E. F., Gälävetdinov, I. G., Xalikova, R., X, Baskort Ezebi Teleneð Tarixi, s. 7-8, Kitap, Öfö: 1993. 2 Yazar bu sekilde kullanıyor. 3 A.g.e., s. 8. 4 A.g.e., s. 8. 5 ―Basqort tele imlähe‖, YAÈI YUL, S. I, Öfö: 1924, s. 28-30; ―Basqort tele imlähe‖, BELEM, S. I, II, Öfö: 1924, s. 42-45; ―Basqort tele imlähe‖, BELEM, Öfö: 1928, S. V, VI, s. 43-45 vb. 6 ―Basqort tele imlähe‖, YAÈI YUL, S. I, Öfö: 1924. 7 Basqortostan Üzäk Däwlät Arxivi, F. R. 798, No: 1275. 8 BASQORT AYMAGI, S. II, Öfö: 1926, s. 1-8. 9 Isbirzin, bu konuda halkın çok istekli olduğunu, Rus harflerine geçiĢ için ülkenin bir çok yerinde mitingler yapılıp toplanan halk meclisi kararlarının Öfö‘ye gönderildigini bildiriyor. (Isbirzin, E. F., Gälävetdinov, I. G., Xalikova, R., X, Baskort Ezebi Teleneð Tarixi, s. 211, Kitap, Öfö: 1993). 10 Basqort ÄzÎbi Teleneð Alfaviti hÎm Orfografiyahi, Öfö: 11 Äxmärov, Q. Z., Basqort Yaziwi Tarixinan, Öfö: 1972, s. 12 Basqort ÄzÎbi Teleneð Alfaviti hÎm Orfografiyahi, Öfö: 13 Basqort ÄzÎbi Teleneð Alfaviti hÎm Orfografiyahi, Öfö: 14 A.g.e., s. 205-222. 1940. 84. 1942. 1951. ABSÄLĠMOV, Y. M., BaĢqortostan Tarihı Sit Ġl TikĢerenevzÎrendÎ, Öfö: 1996. AÇIKGÖZ, Halil (Haz. ), Türk Dünyası Edebiyatı, Ġstanbul: 1991. 184 AĞĠġEV, Ġ. M. ve öte., BaĢqort Teleneð Hüzlege, T. I.: A-M, T. II.: N-YA, Russkiy Yazık, Mäskäv: 1993. ASFANDĠYAROV, A. Z., Ġstoriya Sel i Derevend BaĢkortostana, Kitap, Ufa: 1997. ÄSFÄNDĠYAROV, Ä., ―KönbayıĢ BaĢqorttar‖, AĞĠZEL, XI Noyabr, Öfö: 1988, s. 75-90. ÄXMÄDĠYEV, V. ve öte., BaĢqort ÄdÎbiÎte XX. Bıwat BaĢı I (Poezia), BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1983. ÄXMÄDĠYEV, V. ve öte., BaĢqort ÄdÎbiÎte XX. Bıwat BaĢı II (Proza-Dramaturgiya), Bkn., Öfö: 1984. ÄXMÄDĠYEV, V. ve öte., BaĢqort ÄzÎbiÎte XX Bıwat BaĢı - Berense Kitap Poeziya, BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1983. ÄXMÄDĠYEV, V. ve öte., BaĢqort ÄzÎbiÎte XX Bıwat BaĢı - Ġkense Kitap ProzaDramaturgiya, BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1984. ÄXTÄMOV. M. X., BaĢqort Teleneð Grammatika Hüzlege, Öfö: 1994. AYUPOV, M. A (Red), BaĢkortostan, Jyväskylä Finland: 1995. AZNABAYEV, Ä, M., PSÄNÇĠN, V. ġ. BaĢqort Teleneð Tarixi Morfologiyahı (SağıĢtırmaTarixi TikĢerenew TÎcribÎhe), BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1976. ―BaĢkırt‖, MEB Ġslam Ansiklopedisi, C. II, s. 328-332, Ġstanbul: 1961. ―BaĢkırt‖, TDV Ġslam Ansiklopedisi, C. IV, s. 130-131, Ġstanbul: 1991. BENZĠNG, Johannes (Çev. Mustafa ARGUNġAH), ―BaĢkurt Türkçesi‖, TÊRK DÊNYASI ARAġTIRMALARI, S. 95 (Nisan 1995), Ġstanbul: 1995, s. 127-141. BEYEġ, Äkräm, BaĢqort Xalqınıð Tarihı hÎm Azatlıq KörÎĢe, Kitap, Öfö: 1993. BĠKBULATOV, N. V. (Red. ), BaĢkirskaya Narodnaya Odejna, Kitap, Ufa: 1995. BOZKURT, Fuat, Türklerin Dili, Ġstanbul: 1992. DEVLET, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü Yayınları: 58, Seri: 111, Sayı: A. 14, Ankara: 1985. DEVLET, Nadir, Tatarlar-BaĢkurtlar-ÆuvaĢlar (Ġdil-Ural Ekspedisyonu), MÜ Yayınları: 625, TAE Yayınları: 3, Ankara: 1997. EKBA, Zerama N. (Çev. Sadık SADIKOV), ‖Arapça ve Farsça Kelimelerin BaĢkurt Türkçesi‘nde Anlam DeğiĢikliğine Uğraması Üzerine‖, MĠLLĠ FOLKLOR, C. 5., S. 35, s. 61-64, Güz 1997, Ankara: 1997. ERCĠLASUN, Ahmet Bican, Érneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları: 281, kültür Eserleri Dizisi: 15, 2. Baskı, Ankara: 1989. ERGĠN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak, Ġstanbul: 1988. 185 FÄXREDDĠNEV, Rizaeddin, Bolgar ve Kazan TöreklÎre, Tatarstan Kitap NäĢriyatı, Kazan: 1993. FÄXRETDĠN, Rizaetdin, MÎĢhür ÄdÎmnÎr vÎ Böyek XÎdisÎlÎr (1908-1917), ġURA, 15 Agust 1910. GABAĠN, A. (Çev. Mehmet AKALIN), Eski Türkçenin Grameri, TDK Yayınları: 532, Ankara: 1988. GARĠPOVA, Firdävs, ĠsemnÎrdÎ Ġl Tarihı, Tatarstan Kitap NäĢriyatı, Kazan: 1994. ĞAYNULLĠN, M, XÖSÄĠNOV, Ğ., BaĢqort Sovet Yazıwsıları, BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1967. ĞAYNULLĠN, M., XUSAĠNOV, Ğ., Pisateli Sovetskoy BaĢkirii, BaĢqortostan Kitap NäĢriäti., Ufa: 1969. ĠBATOV, A., XIX Ğasırdağı Xandar Jarlıqtarınıð Tili, Ğılım, Almatı: 1990. ĠDELBAYEV, A., ―XII-XIII. Bıwattarda BaĢqorttar‖, AĞĠZEL XII, Dekabr 1989, Öfö: 1989, s. 5662. Ġstoriya BaĢkirskoy ASSR, BaĢkirskoe Kinijnoe Ġzdatelstvo, Ufa: 1976. ĠġBĠRZĠN, E. F. ve öte., BaĢqort ÄzÎbi Teleneð Tarixi, Kitap NäĢriäte, Öfö: 1993. JĠRMUNSKĠY, V. M., ―P. M. Melioranskiy i izuçenie eposa Edigey‖, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1972, Moskva: 1973, s. 141-185. KARAMANLIOĞLU, Ali, Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları: 579, Ankara: 1994. KAYDAROV, A. T., ORAZOV, M. (Akt. Vahit TÜRK), Türklük Bilgisine GiriĢ, Ġstanbul: 1999. KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları: 575, Ankara: 1992. KURAT, Akdes Nimet, XVIII Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Yayınevi, Ankara: 1992 (2) +511. KUSĠMOVA, T., BaĢqort ĠsemdÎre, BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1982. KUZEEV, R. G., BaĢqort ġÎcÎrÎlÎre, BaĢqortostan Kitap NäĢräte, Öfö: 1960. KUZEEV, R. G., BĠKBULATOV, N. V. (Red. ), Xozyastvo i Kultura BaĢkir v XIX-Naçale XX v., Nauka, Moskva: 1979. KUZEYEVA, R. G., SALNĠKOVA, K. V. Arxeologiya i Etnografiya BaĢkirii, BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1964. KÜMĠSBAYEV, Ötegen, Tereð Tamırlar, Ğılım, Almatı: 1994. MACĠTOV, N. A. (RED. ), Vostokovedenie v BaĢkortostane: Ġstoriya-Kultura III, BaĢkirskiy Universitet, Ufa: 1995. 186 MACĠTOV, N., SULTANOVA, A., Ġstoriya BaĢkortostana c DrevneyĢix Vremen Do XVI Veka, Kitap, Ufa: 1994. MAQSUD, M., TĠMERBAYEF, M. (Haz. ), Un Yıl Ġçinde Tatar-BaĢkortlar, NeĢriyat, Mäskäv: 1927. MAQSUTOVA, N., ―Xalıq, Tel vä Tarix‖, AĞĠZEL III, Mart 1991, Öfö: 1991, s. 119-134. MULLAFULOV, M. G., Leslıe Promıslı BaĢkir (XIX Naçalo XX v. ), Ufa: 1994. NÄCMĠ, Nazar, Yadğı Yır-XuĢ-XÎyruĢ-Sağırılmağan Qunaq, BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1966. NURMAĞAMBETULI, Äbilbek, Jer Suwdıð Atı-Tarixın Xatı, Balawsa, Almatı: 1994. ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları: 703, Ankara: 1998. ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK Yayınları: 657, Ankara: 1996. ÖZKAN, Nevzat, Türk Dünyası (Nüfus, Sosyal Yapı. dil, Edebiyat), Kayseri: 1997. ÖZTÜRK, Göksel, Edige Batır Destanı‘nın BaĢkurt Versiyonu (Metin-Transkripsiyon-ÇeviriĠnceleme-Dizin) BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul: 2001. POPPE, Nicholas, Bashkir Manual, Indiana Universty Publications Uralic and Altaic Series, Vol. 36, The Netherlands: 1964. SULEYMANOVA, A. M., NADERġĠNOV, F. A., BaĢqort Folklorı, 2. SığarılıĢ, Öfö: 1995. ġÄRĠPOVA, Z., ―Olo YazmıĢ‖, AĞĠZEL, XII Dekabr, Öfö: 1988, s. 112-121. TAYMAS, Abdullah Battal, Kazan Türkleri, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü Yayınları: 15, Seri: III, Sayı: A, 3. Baskı, Ankara: 1966. TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, Ġstanbul.: 1946. TUĞAN, Äxmätzäki Välidi, XÎtirÎlÎr, Kitap, Öfö: 1996. URAKSĠN, Zinnur, ―BaĢqort Teleneð Xoquki Xäle‖, AĞĠZEL IX, Sentyabr 1989, Öfö: 1989, s. 117-123. ―Ural BaĢqort Xalıq Üzege Qoroltayı‖, AĞĠZEL VIII, August 1990, Öfö: 1990, s. 116-118. USMANOV, X. F., Ġstoriya BaĢkortostana c drevneyĢix vremen do 60-x godov XIX v., Kitap, Ufa: 1996. VÄLĠYEV, F., ĠSXAQOVA, S., ―BaĢqorttar häm Seberzär‖, AĞĠZEL, IV, Aprel, Öfö: 1990, s. 116118. XUSAĠNOVA, G. B., Pismo BatırĢi Ġmperatritse Elizavete Petrovne, Ufa: 1993. YANGUZĠN, R. Z. (red. ), Vostokovedenie v BaĢkortostane: Ġstoriya-Kultura II, BaĢkirskiy Universitet, Ufa: 1995. YANĞUJĠN, R. Z., BaĢqort QÎbilÎlÎre Tarixınan, Kitap, Öfö: 1995. 187 YULDAġBAYEV, Bilal, Ġstoriya Formirovaniya BaĢkirskoy Natsii, BaĢkirskoe Kinijnoe Ġzdatelstvo, Ufa: 1972. YUSUPOV, F. Yu., Könyak Ural hÎm Ural Artı SöylÎĢlÎre, Tatarstan Kitap NäĢriyatı., Kazan: 1979. ZARĠPOVA, Nur ve öte., BaĢqort Sovet ÄdÎbiÎti Tarixe (OçerktÎr), BaĢqortostan Kitap NäĢriäte, Öfö: 1967. ZAYNULLĠN, M. V. (Red. ), Vostokovedenie v BaĢkortostane: Ġstoriya-Kultura I, BaĢkirskiy Universitet, Ufa: 1995 188 ÆUVAġĠSTAN CUMHURĠYETĠ ÇuvaĢlar ve ÇuvaĢça / Doç. Dr. Emine Yılmaz [p.110-118] DOÇ. DR. EMĠNE YILMAZ Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi / Türkiye ÇuvaĢlar ilat sıralarında bir kısım Türk boylarının (bu Türk boyları, Hunlar, Bulgarlar, Peçenekler, Hazarlar olarak anılmaktadır) Orta Asya‘dan batıya göç ederek bir süre kuzey Kafkasya‘da yaĢadıktan sonra Doğu Avrupa‘ya geçmiĢ oldukları ve ÇuvaĢların atalarının da bu göçebe topluluklar içinde yer aldığı biliniyor. Adlarıyla ilk kez 482 yılında karĢılaĢtığımız Bulgarlar, 1 (Bizans kayıtlarında Onogur Türkleri), Doğu Avrupa‘da dağınık boylar halinde yaĢamıĢ, değiĢik zamanlarda farklı devletler kurmuĢlardır. Orta Volga ve Ural bölgesinin yerli halkları Fin-Ugor topluluklarıydı. Fakat milat sıralarından baĢlayarak, bu bölgeye batı Sibirya ve güney Urallardan pek çok Türk topluluğu gelmiĢti.2 2-4. yüzyıllar arasında Volga-Çolman bölgesinde bulunan Hunlar, Volga ve Ural bölgesinde görülen ilk Türklerdi.3 Bu dönemde, Fin-Ugor topluluklarının bir bölümünün de TürkleĢmiĢ oldukları düĢünülüyor.4 Bulgarların ataları sayılan Onogurlar da milat sıralarında Batı Sibirya‘yı iĢgal etmiĢ ve Orta Volga bölgesine kadar yayılmıĢlardır. Onogurlar, daha sonra büyük Hun kitlesi içine karıĢıp onların bir parçası olmuĢlardır. Attila yönetiminde bulunan bu büyük Hun kitlesi, Attila‘nın 453 yılında ölümünden sonra dağılmaya baĢlamıĢtı. Attila‘nın oğlu Ġrnek, Hun boylarını bir süre daha bir arada tutmayı baĢarmıĢtı. Bizans tarihçileri tarafından 463 yılında Karadeniz‘in kuzeyinde, Tuna ırmağının kolları ile Volga arasındaki bozkırlara yerleĢmiĢ olarak gösterilen ġaragur, Ugor ve Onogur adlı Hun boyları da Ġrnek‘e bağlı boylardan birkaçıydı. Ġrnek‘in boylar üzerindeki egemenliği uzun sürmedi. Ġmparatorluk hızla dağıldı. Bu imparatorluk içinde yer alan iki büyük Türk boyu, Kutrigur ve Utigurlar, Azak Denizi‘ne yakın bir bölgeye göç ettiler. ―karıĢmak‖ anlamına gelen bulga- eyleminden türediği kabul edilen Bulgar adı bu iki boyun ortak adıdır. Onogur adıyla da anılan bu iki Türk topluluğu, bugün yalnız ÇuvaĢlar tarafından konuĢulan Batı Türkçesinin (Batı Hunca) ilk konuĢucularıydılar. Utigur ve Kutrigurların Bizans Devleti ile iliĢkileri sırasında, Bizanslıların onlara misyonerler gönderdikleri ve Ġncil‘i de Onogur-Bulgar diline çevirdikleri biliniyor.5 Ancak ne bu çeviri ne de bu dile iliĢkin baĢka bir yazılı belge bugüne ulaĢmıĢtır. Bizans Devleti‘nin, kendi sınırlarını korumak amacıyla Utigur ve Kutrigurları sürekli savaĢtırması nedeniyle, 6. yüzyılın sonunda Kutrigurlar Azak Denizi‘nin batısına, Utigurlar da doğusuna, Kuban boylarına göç ettiler. 555 yıllarında Utigur Bulgarları Kuzey Kafkasya‘ya yakın bir yerde bulunuyorlardı. Bu sırada Orta Asya‘daki II. Doğu Türk Kağanlığı‘nın baskısından kaçan Moğol asıllı Avarlar, 552‘de Volga‘yı geçip Avrupa içlerine girdiler ve 567‘de bugünkü Macaristan topraklarını 189 kendilerine merkez edinerek buralardaki toplulukları egemenlikleri altına aldılar. Kutrigur ve Utigurların ayrı yönlere göç etmelerinin nedeninin Avarlar olabileceği de öne sürülmektedir. Kutrigur ve Utigurlar bundan sonra ayrı coğrafyalarda ayrı devletler kurarak varlıklarını sürdürmüĢler, Kutrigurlar Tuna Bulgarları, Utigurlar ise Volga Bulgarları olarak tanınmıĢlardır. Asparuh döneminde de Hazar baskısıyla karĢılaĢan Kutrigurlar, Don-Dnyeper arasındaki yurtlarından çıkıp, Bizans‘tan aldıkları izinle Tuna bölgesine yerleĢmiĢlerdir. Bizans Devleti, 679‘da Asparuh yönetiminde Tuna‘yı geçerek Dobruca‘yı iĢgal eden Kutrigurlarla barıĢ imzalamak zorunda kaldı ve Tuna Bulgar Devleti de resmen tanınmıĢ oldu. Asparuh‘un oğlu Tervel zamanında Bizansla olan iliĢkiler artmıĢtır. Tervel‘den sonra sırasıyla Tvirem Han (718721), Sevar (721-736), KormisoĢ‘ (737-754), Sovineh‘ (754-760), Teleç (760-763), Savinos (763-765), Umor (Mayıs 765-Haziran 765) baĢa geçmiĢ, Telerig (770) zamanında iç karıĢıklıklar ortaya çıkmıĢtır. Kardam (777-803) iç karıĢıklığa son vermiĢ, Krum Han (803-814) döneminde de Tuna Bulgar Devleti en parlak yıllarını yaĢamıĢtır. 813‘te Ġstanbul‘u almak amacıyla kuĢatan Krum Han, ani ölümü nedeniyle bunu gerçekleĢtirememiĢtir. Krum Han‘ın oğlu Omurtag (814-831) zamanında da ülke ekonomi ve kültür açısından çok ilerlemiĢtir. Malamır (831-836)‘dan sonra yönetime geçen Boris (852890) zamanında Hıristiyanlık Bulgar devletinin resmi dini olarak kabul edilmiĢ (864), Yunan papazları halkı vaftiz etmeye baĢlamıĢlardır. Bulgar kilisesi Bizans‘tan bağımsız olarak bir baĢ papazın yönetiminde kalmıĢ, Bizans ve Bulgar devletleri arasında otuz yıllık bir barıĢ anlaĢması imzalanmıĢtır. Boris‘in oğlu Simeon (893-927) zamanında Balkanlarda Bulgar egemenliği kurulmuĢ fakat Bulgarlar da tümüyle SlavlaĢıp HıristiyanlaĢmıĢlardır. Bu arada Bulgar Türkçesi de güney Slavcası tarafından sömürülmüĢ, unutulmuĢtur. Simeon‘dan sonra ülke ikiye ayrılmıĢ, Bizans imparatoru Yoannis zamanında Bulgaristan bir Bizans eyaleti durumuna getirilmiĢtir. 1018‘de Bulgaristan tümüyle Bizans yönetimi altına girmiĢ, Tuna Bulgar Devleti ortadan kalkmıĢtır. Tuna Bulgarlarından kalmıĢ olan Bulgarca yazılı belgeler Ģunlardır: 1. Tuna Bulgar Hanları listesi (Umor dönemi, 765). 2. Rahip Tudor Doksov‘un 907 yılında Ġskenderiyeli Aziz Athanasius‘un vaazlarının çevirisine düĢtüğü bir cümlelik not. 3. Nagy-Szent-Miklñs hazinesindeki Ġlk Bulgarca yazıtlar. 4. Ġlk Bulgarca yazıtlardaki Türkçe sözcük ve deyimler. 5. Bizans kaynaklarındaki Bulgar Türkçesi etnik adlar. 6. Eski Kilise Slavcasındaki Ġlk Bulgarca ödünç sözcükler (T. Tekin 1987b: 12). Kutrigur ve Utigurların ayrılmalarından sonra, Utigurların Azak Denizi‘nin doğusuna, Kuban boylarına yerleĢtikleri belirtilmiĢti (6. yüzyıl sonu)6 Kuban Bulgarlarının Orta Volga bölgesine geliĢ nedenlerinin de Avar baskısı olduğu düĢünülüyor. Kuban Bulgarları Orta Volga bölgesine geldiklerinde, burada Hunlardan kalma topluluklardan; TürkleĢmiĢ Fin-Ugorlar ve yerli Fin-Ugor halklarıyla karĢılaĢtılar. Bu sırada Orta Asya‘da kurulmuĢ bulunan II. Doğu Türk Kağanlığı‘nın batı sınırları Volga‘ya dayanmıĢ olduğu için, Volga Bulgarları da bu kağanlığa bağımlıydılar. 190 Volga Bulgarlarının 7.-9. yüzyıllar arasındaki durumları hakkında çok az bilgimiz var. Yalnız Kutrigurlar (Tuna Bulgarları) gibi onların da bir süre Hazar egemenliğinde yaĢadıkları biliniyor. Yine bu yüzyıllarda Volga Bulgarlarının Ġslam ülkeleri ile ticaret iliĢkilerinin olduğu ve bu iliĢkilerin Ġran‘dan Harezm‘e kadar uzandığı da biliniyor (Kurat 1949a: 782). Toprakları tarıma uygun olduğu için çiftçilikte de çok ileri idiler. Ġslam ülkeleri ile olan ticaret iliĢkileri sonucunda Ġslamiyet Bulgarlar arasında yayılmaya baĢlamıĢtı. 9. yüzyılın sonunda, Volga Bulgarları, camileri, okulları olan, tüccar ve çiftçi bir topluluk olarak görülüyor. Yine bu yüzyılın sonunda, Bağdat halifesinin Bulgar hükümdarı AlmuĢ‘a (920-921) gönderdiği elçi heyetinde Ġbni Fadlan da vardı (Kurat 1949a: 783). Fadlan, ülkesine döndükten sonra Volga Bulgarları ile ilgili anı ve izlenimlerini anlatan bir kitap yazmıĢtır (Kurat 1949a: 783). Bu dönemde de Volga Bulgarları Hazar egemenliğinde idiler ve merkezleri Volga‘ya 6.5 kilometre uzaklıktaki Bulgar Ģehriydi. Bulgar Ģehri ile Ġslam ülkeleri arasındaki iliĢki 11. ve 12. yüzyıllarda da sürmüĢtür. Rus-Bulgar iliĢkisi ilk kez 985 yılında Ruslara ait bir kayıtla belgelenmiĢtir (Kurat 1949a: 789). Bu kayıtta Kiyefv knezi Vladimir‘in Bulgarlar üzerine yürüyüĢü anlatılmıĢtır. Sonra barıĢ yapılmıĢ, 1006‘da Ruslar ve Bulgarlar arasında bir ticaret anlaĢması imzalanmıĢtır (Kurat 1949a: 789). Cengiz‘in orduları 1220/1221‘de Batı Türkistan‘ı istila ettiklerinde, Subutay ve Cebe yönetimindeki iki Moğol tümeni Kafkasları geçip, 1223 Haziran‘ında Kıpçaklar ve Rusları yendikten sonra asıl Moğol güçlerine katılmak için Hazar Denizi‘nin kuzeyinde ilerlerken Bulgarlar tarafından pusuya düĢürülerek öldürülmüĢlerdi. 1236 ilkyazında, Batu Han yönetimindeki Moğol-Türk ordusu Bulgarlar üzerine yürümeye baĢladı ve 1237 güzünde Volga Bulgar Devleti‘ni ele geçirdi. Merkez Bulgar Ģehri yakılıp yıkıldı. Fakat Altınordu kurulduktan sonra da Bulgar Hanlığı varlığını sürdürdü. Bulgar Ģehri onarılıp canlandıysa da eski önemini kazanamadı. Çünkü Altınordu Devleti‘nin merkezi olarak kurulan Saray Ģehri giderek önemli bir ticaret merkezi oldu. Aynı zamanda, kuzeye kaçan Bulgar halkının Kazan Ģehrini ve Ulug Muhammed Han‘ın da 1437‘de Kazan Hanlığını kurmasıyla Bulgar Ģehri önemini büsbütün yitirmiĢtir. Yine de Bulgar Ģehri 14. yüzyıl ortalarından sonra bile varlığını korumuĢtur. 14. yüzyılda Altınordu sarsılmaya baĢlamıĢ ve yavaĢ yavaĢ küçük parçalara ayrılmıĢtır. 15. yüzyılda kurulan Kazan Hanlığı bugünkü ÇuvaĢistan‘ı da içine almaktaydı. Kazan Hanlığı‘nın 1552‘de Rus çarı Korkunç Ġvan tarafından yıkılıĢından sonra, bölge Rus egemenliğine geçmiĢtir. ÇuvaĢ adına da ilk kez bu yüzyılın ilk yarısında yazılmıĢ olan Rus kaynaklarında rastlanmıĢtır. Ruslara haraç ödemek zorunda kalan ÇuvaĢlar, yavaĢ yavaĢ ellerindeki tüm toprakları yitirdiler. Çok yoksul köylüler, geleneksel olarak sürdürdükleri çiftçiliği bırakarak iĢçi olarak çalıĢmaya veya Volga üzerinde taĢımacılık yapmaya baĢladılar. Bazıları iĢ ararken bölgeden ayrıldı, bir bölümü Türkiye‘ye göç etti.7 1650‘de ÇuvaĢistan, Moskova hükümeti ile birleĢmiĢ görünmektedir. ÇuvaĢ bölgesi 17. yüzyılda Simbirsk ve Kazan eyaletleri arasında paylaĢılmıĢtır.8 191 9. yüzyıldan baĢlayarak Ġslamiyetle tanıĢan ve Altınordu egemenliği altındayken çoğu müslüman olan ÇuvaĢlar, daha sonraları yoğun Rus etkisiyle Hırıstiyanlığı kabul etmeye baĢladılar ve Tatarların tersine olarak ÇuvaĢların çoğu vaftiz oldu. Ruslar bu amaçla Ġncil‘i ÇuvaĢçaya çevirmeye çalıĢmıĢlar, misyonerlere ÇuvaĢça öğretmek amacıyla da ÇuvaĢça gramerler hazırlamıĢlardır. Ġlk ÇuvaĢça gramer 1769‘da hazırlanmıĢtır. Hemen ardından dinsel metinler ÇuvaĢçaya çevrilmiĢtir. Kazan Üniversitesi, Doğu Dilleri Fakültesi dil araĢtırmalarına öncülük yapmıĢtır. Bu öncülükle, 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın baĢlarında bir dizi çalıĢma hazırlanmıĢtır. 1836‘da V. P. Vishnevskiy‘in gramer ve sözlüğü yayımlanmıĢtır. 20. yüzyıl baĢlarında, bu bölgede bir dizi hükümet karĢıtı geliĢmeler vardı. 1917 Mart‘ında Çeboksarı‘da bir Sovyet gücü oluĢturuldu ve 1918 Mayıs‘ında bütün ÇuvaĢistan‘a yayıldı. Sivil savaĢ boyunca, karĢıt görüĢler burada sürekli çatıĢma halindeydi. Sonunda BolĢevikler kontrolü kazandı ve 24 haziran 1920‘de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği içinde ÇuvaĢ Özerk Bölgesi oluĢturuldu. 21 Nisan 1925‘te ÇuvaĢ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘ne (ÇuvaĢ ASSR) değiĢtirildi.9 1990‘da Sovyetler Birliği‘nin dağılmasından sonra ise ÇuvaĢ Cumhuriyeti adını alarak Rusya Federasyonu‘na katıldı. ÇuvaĢistan ÇuvaĢistan, Moskova‘nın 600 km. doğusunda, Orta Volga‘da, Volga dizi denilen bölgenin esas olarak sağ tarafına yerleĢmiĢtir. Kuzey ve kuzeybatısında Mari Cumhuriyeti, doğusunda Tatar Cumhuriyeti ve güneybatısında Mordvin Cumhuriyeti yer alır. Yüzölçümü 18.300 kilometrekaredir. BaĢkenti, Rusça söyleniĢiyle Çeboksarı, ÇuvaĢça söyleniĢiyle ġupaĢkar‘dır. Çeboksarı‘nın nüfusu 1979 sayımına göre 308.000‘dir. Dokuz Ģehri ve altı yerleĢim birimi vardır. ÇuvaĢistan‘ın toplam nüfusu 1979 sayımına göre 1.298.611‘dir. Yine 1979 sayımına göre, bu nüfusun 887.738‘ini ÇuvaĢlar, 37.573‘ünü Tatarlar, 338.150‘sini Ruslar, 35.150‘sini de diğer topluluklar oluĢturmaktadır. ÇuvaĢların toplam sayısı ise 1979 sayımına göre 1.751.366‘dır. Bu nüfusun 887.738‘i ÇuvaĢistan‘da, 147.088‘i Tataristan‘da, 122.344‘ü BaĢkurdistan‘da, 532.677‘si Rusya federasyonu içinde (Tataristan ve BaĢkurdistan‘da yaĢayanlar bu sayıya dahil değildir), 61.519‘u ise eski Sovyetler Birliği‘nin çeĢitli bölgelerinde yaĢamaktadır.10 ÇuvaĢçanın Yeri ÇuvaĢça, Türk Dilleri arasında, bir taraftan Moğolcaya diğer taraftan da Fin-Ugor dillerine olan yakınlığı ile özel bir yer tutar. Bu nedenle bir Türk dili olduğunun kanıtlanması uzun tartıĢmalardan sonra gerçekleĢmiĢtir. Daha 1828‘de Klaproth‘un, Comparasion de la Langue des Tchouvaches Avec les Idioms Turks adlı yapıtında ve Schott‘un 1841‘de De lingua Tschuwaschorum adlı doktora tezinde, ÇuvaĢçanın bir Türk dili olduğunu söylemelerine karĢın (Poppe 1924b: 775-776), Radloff (1882: 90) ÇuvaĢçayı TürkçeleĢmiĢ bir Fin-Ugor dili saymıĢtır. O, ÇuvaĢçanın aĢama aĢama TürkçeleĢtiğini düĢünmüĢtür. ġöyle ki; 192 1. aĢama: Türkçe sözcükler çok bozuk alınmıĢtır; Genel Tü. a > Çuv. ı: Genel Tü. ≤arın‗karın‘ > Çuv. hır‰m. 2. aĢama: ÇuvaĢça yavaĢ yavaĢ Türkçe sesleri doğru olarak almaya baĢlamıĢtır; Genel Tü. a > Çuv. u: Genel Tü. ≤arındaĢ‗kardeĢ‘ > Çuv. hur‰taĢ. 3. aĢama: ÇuvaĢça bütünüyle TürkçeleĢmiĢtir. Türkçe sözler aynen alınmıĢtır; Tü. a = Çuv. a. Bu görüĢte olan yalnızca Radloff değildi. Levesque ve Castrén (Poppe 1924b: 776) de ÇuvaĢların TürkleĢmiĢ Fin-Ugor olduklarına inanmıĢlardı. ÇuvaĢça ve ÇuvaĢçanın yeri sorunu 20. yüzyılın baĢında da çok tartıĢılmıĢtır. AĢmarin (1898: 19) ve V. Grønbech (1902), ÇuvaĢça biçimleri Ġlk Türkçe biçimlerle karĢılaĢtırmıĢlar, ÇuvaĢçanın, eski biçimlerden çok uzaklaĢmıĢ olmakla birlikte bazı eskicil özellikler de taĢıdığını belirtmiĢlerdir. ÇuvaĢçanın Moğolca ile olan iliĢkisi de yine bu dönemde tartıĢılan konulardan biridir. Németh önce Türkçe-Moğolca soy akrabalığını reddetmiĢken (1912: 549-576), daha sonra (1913-14: 244) tersine bir yol izleyerek iki dil arasında soy akrabalığı olduğunu kabul etmiĢ, ÇuvaĢçanın yerini de Ģöyle belirlemiĢtir: ―ÇuvaĢça, bir taraftan Türkçe, bir taraftan Moğolca özellikler taĢır ve bu bazen aynı sözcükte ortaya çıkar‖. Németh, ÇuvaĢça ve Moğolca arasındaki ortak özelliklerin her iki dil arasında karĢılıklı bir etkileĢim ile doğduğunu düĢünmüĢtür. Gerçekte Moğollar ve ÇuvaĢların hiçbir zaman ortak bir coğrafya ve tarihleri olmamıĢtır. Gombocz (1912: 188), ÇuvaĢça ve Moğolcanın ortak bir yol izlediklerini ve ÇuvaĢçanın Moğol ve Türk dilleri arasında bir bağlantı oluĢturduğunu söylemiĢtir. ÇuvaĢçanın yeri konusunda en ayrıntılı çalıĢmalar Ramstedt ve öğrencisi Poppe tarafından yapılmıĢtır. Ramstedt, ÇuvaĢçanın yeri ile ilgili ünlü makalesinde (1922: 3-34) ÇuvaĢçayı ilk kez bir Türk dili ve Moğolca ile doğrudan akraba saymıĢtır. Bütün Türk dillerini bir ana ağıza, ÇuvaĢçayı ise ayrı bir ağıza götürmüĢtür. Ramstedt, Genel Türkçe z/Ģ = ÇuvaĢça r/l denkliklerinde, r ve l fonemlerinin birincil olduğunu ve Moğolcada da aynı durumda r ve l bulunduğunu belirlemiĢtir. Ramstedt‘in konuyla ilgili görüĢleri Ģöyle özetlenebilir: Genel Türkçe z ve Ģ, ÇuvaĢçada olduğu gibi Moğolca ve Mançu-Tunguzcada da aynı sözcüklerde r ve l fonemlerine denk gelir. ÇuvaĢça bir Türk dilidir, fakat, Mançu-Tunguzca ve Moğolca kesinlikle değil. Bu nedenle Türkçe z foneminden ÇuvaĢça-Mançu-Tunguzca-Moğolca r‘ye veya Türkçe Ģ foneminden ÇuvaĢça-Mançu-Tunguzca-Moğolca l‘ye bir geçiĢ düĢünülemez. Bu dillerde birbirinden bağımsız bir Rotasizm veya Lambdasizm de gerçekleĢmiĢ olamaz (l922: 26, 28). Ramstedt, diğer pek çok Altayca denkliği ve bu arada Moğolca söz baĢı n-, `-, d-, c-, yfonemlerinin de ÇuvaĢçada —-‘ye denk geldiğini ilk kez ortaya koyan araĢtırmacı olmuĢtur. Ramstedt‘ten sonra ÇuvaĢçanın yeri konusu öğrencisi Poppe tarafından tartıĢılmıĢtır. Poppe‘nin (1924b: 775-777, 1974: 136) Ramstedt‘ten ayrıldığı noktalar vardır. O, ÇuvaĢçanın Türk dilleriyle ortak eskicil özellikler taĢımakla birlikte bağımsız olarak geliĢmiĢ bir Türk dili olduğunu, Altay dil ailesinin üçüncü bir üyesi olarak Bulgar dalının ses dizgesini taĢıdığını ve Bulgarca-Türkçe ana diline gittiğini öne sürmüĢtür. Ana Türkçe bir z ve Ģ dili, Ana ÇuvaĢça da bir r ve l dili olarak ayrılmıĢtır. 193 ÇuvaĢça, temel biçimler açısından Genel veya Ana Türkçeden daha eskidir ve özellikle de biçim bilgisel özellikler ve sözcük dağarcığı açısından bu eskilik daha dikkat çekicidir. ÇuvaĢça ÇuvaĢların ataları olan Bulgar Türklerinin, Orta Asya Türk topluluğundan ayrılıp, batıya doğru göç eden ilk Türk boyları içinde olmaları nedeniyle (bu göçün milat sıralarında gerçekleĢtiği düĢünülüyor) ÇuvaĢça Türk dilleri içinde en eskicil olanıdır ve tek baĢına Batı Türkçesini temsil eder. ÇuvaĢça, bir r/l dili olan Ġlk Türkçe döneminde Türk dil birliğinden ayrıldığı için, yine bir r/l dili olan Ana ÇuvaĢçaya, buna karĢılık, diğer bütün Türk dilleri bir z/Ģ dili olan Ana Türkçe‘ye giderler. Bu ses dizilerinden r ve l‘nin z ve Ģ‘den eski olduğu, Eski ÇuvaĢçadan Macarcaya geçmiĢ sözcükler ile Moğol, Monçu Tunguz ve Kore dillerinde z ve Ģ yerine r ve l bulunmasından anlaĢılmaktadır. Ör.: Çuv. —ur ―ilkyaz, ilkbahar‖ < Ana Çuv. *yýr < Ġlk Tü.*yýr = Ana Tü. yýz, Orta Tü. yýz, Trkm. yýz, Yak. sýs, Halaç. yýaz =Mo. niray ―taze‖ <nýray = Even. nelke ―ilkyaz‖=Mançu. œar∫un ―yeĢil‖ = Ko. nyerim ―yaz‖ < *œar-ım =Mac. nyár [œýr] ―yaz‖; Eski Çuv. *kölek > Macar. kölyök [köl‘ök] ―kurt yavrusu‖= Trkm. kˆĢek ―deve yavrusu‖= Mo. gölige ―kurt yavrusu‖. ÇuvaĢça, hem Moğol-Mançu-Tunguz, hem Türk, hem de Fin-Ugor dilleriyle ortak özellikler taĢır. Bu nedenle ÇuvaĢçanın bir Türk dili olduğu uzun tartıĢmalardan sonra kanıtlanabilmiĢtir. Daha geçen yüzyılın ortalarında V. Radloff ÇuvaĢçayı aĢama aĢama TürkçeleĢmiĢ bir Fin-Ugor dili saymıĢtı. Bu tartıĢma 20. yüzyılın baĢında da sürmüĢtür. Gy. Németh ÇuvaĢça ve Moğolca arasında soy akrabalığı olduğunu düĢünmüĢ, Z. Gombocz ÇuvaĢça ve Moğolcanın ortak bir yol izlediklerini ve ÇuvaĢçanın Moğol ve Türk dilleri arasında bir köprü oluĢturduğunu öne sürmüĢtür. ÇuvaĢçanın bir r/l (söz içi ve sonu) dili olduğu yukarıda belirtilmiĢti. ÇuvaĢçanın en belirleyici sesbilgisel özelliği olan bu durumla ilgili örnekler de yukarıda verilmiĢti. ÇuvaĢça sesbilgisinin dikkat çekici diğer özellikleri Ģunlardır: Ana Türkçeden geliĢen Türk dillerinde y, z, t seslerine değiĢmiĢ veya d olarak korunmuĢ olan söz içi ve sonu d sesinin r‘ye değiĢmiĢ olması (Çuv. h > rhü ―üzüntü, kaygı‖<*≤ad≤u = Eski Tü. ≤adÿu, Tü. kaygı; Çuv.yar- ―göndermek‖ < *Æd- = Eski Tü. ıd-); i sesinden önce t‘ nin ç‘ ye, s‘ nin Ģ‘ ye değiĢmesi (Çuv. ç > r > ―diri, canlı‖ < *tNrig = Eski Tü. tirig, Tü. diri; Çuv. Ģ‰na ―sinek‖ < *si<ek = Orta Tü. si<ek, Tü. sinek); söz baĢı y- sesinin —-‘ye değiĢmesi (Çuv. —ul ―yol‖ < *yol = Eski Tü. yol, Tü. yol); ç sesinin her durumda —‘ ye değiĢmesi (Çuv. u—- ―açmak‖ < *aç= Eski Tü., Tü. aç-, Çuv. vi— > ―üç‖ < *˜ç = Eski Tü., Tü. üç) açık e sesinin büyük bir çoğunlukla a, kapalı é sesinin de büyük bir çoğunlukla i, > olması (Çuv. tar- ―kaçmak‖ < *ter- = Eski Tü., Tü. tez- < *ter-, Çuv. pill > k ―5‖ < *bAl = Ana Tü. bAĢ, Eski Tü. b¥Ģ, Tü. beĢ); ilk ses durumundaki dudak ünlülerinden önce çoğunlukla v- türemesi (Çuv. var ―öz‖ < *ˆr = Genel Tü. öz, Çuv. v > —- ―uçmak‖ < *uç- = Eski Tü., Tü. uç-); birincil uzun ünlülerin kuralsız geliĢmelere neden olması (Çuv. k‰vapa ―göbek‖ < *kˆpek = Trkm. gˆbek, Tü. göbek, Çuv. çul ―taĢ‖ < *tial < *týl = Trkm. dýĢ (buna karĢılık Çuv. tul ―dıĢ‖ < *tal = Eski Tü. taĢ, Tü. dıĢ), Çuv. Ģur ―sazlık, bataklık‖ <*siar < *sýr ( > Mac. sár [Ģýr] ―çamur‖) = Trkm. sýz-lı≤ ―saz olan yer‖, Tü. saz ―saz, bataklık bitkisi‖). ÇuvaĢ Alfabesi 194 Ses Bilgisi Ünlüler ÇuvaĢça ünlülerin belirleyici özellikleri, birincil uzunlukların neden olduğu özel gösterimler ve *e/*¥ seslerinin büyük bir çoğunlukla ayırt edilebilmeleridir. Bu nedenle Ana ÇuvaĢça için onsekiz ünlünün varlığı kabul edilmiĢtir Ana Æuv.*ý: Ana ÇuvaĢça *ý ünlüsü, ilk hecede, *a ile birlikte ÇuvaĢçada genel olarak u, ı, ‰ seslerine değiĢmiĢtir. Bu farklı gösterimler, bir sonraki u, ı, l, r, y seslerinin etkisiyle, iki ayrı *a sesi varsayımıyla ve vurgu ile açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. a > u değiĢimi daha çok ödünç sözcüklerde görülüyor. Ancak a ünlüsüne karĢılık u ve ı sesleri hem yerli, hem de alınma sözcüklerde görülür. Bir görüĢ de *ý‘nın u‘ya, *a‘nın ise ı‘ya değiĢtiğidir. Bu durumdaki sözcükler, diğer Türk dillerindeki uzunluklara denk gelmiyor. ÇuvaĢçada *ý, a > u değiĢiminin uzun sürdüğü, erken dönemde ortaya çıkan u sesinin birincil u ünlüsü gibi iĢlem görerek ı‘ya değiĢtiği anlaĢılıyor. Ana Æuv.*ý > Æuv. u, ı, ‰: *ýrıÿ ―temiz‖ > ır‰, *ýsıÿ ―yarar‖ > us‰, *ý< ―akıl, bellek‖ > ‰n. Ana ÇuvaĢça *ý ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: y- türemesi, öndamaksıllaĢma: *ýçı- ―acılaĢmak, ekĢimek‖ > *iaçı- > *yaçı- > *yeçi- > *yü—-. v- türemesi: *ýç- ―acıkmak‖ > *_ç- > vı—-. t- > ç-: *týl ―taĢ‖ > *tial > *çal > çul. s- > Ģ-: *sýrıÿ ―sarı‖ > *siarıÿ > *Ģarı > Ģur‰, Ģur ―beyaz‖. ≤- > ø > y-: *≤ýl- ―kalmak‖ > *∫ýl- > *ýl- > *ial- > *yal- > yul-. Söz sonunda ünlü türemesi: *sýÿ ―sağ‖ > sıv‰. Ana Æuv. *a: Ġlk hecede çoğunlukla u, daha az olarak da ı, ‰ seslerine değiĢmiĢtir: *bar―varmak‖ > pur-, *tol- ―dolmak‖ > tul-, *≤ara ―kara‖ > hura, *≤ap- ―kapmak‖ > hıp-, *≤amıl ―kamıĢ‖ > h‰m‰l. *a‘nın öndamaksıllaĢtığı örnekler de vardır: *ya<ı ―yeni‖ > — > n > , *saç ―saç‖ > —ü—, *baÿır ―bağır‖ > piver. Ana ÇuvaĢça *a ünlüsü, ilk hece dıĢında korunmuĢ veya ‰ sesine değiĢmiĢtir: *≤aran ―kazan‖ > huran, *kýœa≤ ―kaymak‖ > h‰yma, *≤ýpa≤ ―kapak‖ > hup‰. Ġlk hece dıĢındaki *a sesi, öndamaksıllaĢmaya uğramıĢ sözcüklerde i, > , e olarak görülür: *buÿday ―buğday‖ > p‰ri, *saça≤ ―saçak‖ > sü— > , *≤u`al ―güneĢ‖ > h > vel. Ana Æuv. *A: Yalnız ilk hecede bulunabilen *A ünlüsü, ÇuvaĢçada çoğunlukla i, > seslerine, çok az durumda da *„, *e ünlüleri gibi a sesine değiĢmiĢtir: *Aki ―iki‖ > VB eki > ikk > , *Ar ―erken‖ > ir, *yA -―yemek‖ > —i-, *Akir ―ikiz‖ > y > k > r, *Alik ―eĢik‖ > al‰k, *An ―geniĢlik‖ > an, *kAç ―gece‖ > ka—. Ana ÇuvaĢça*A ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: 195 y- türemesi: *Al ―ülke‖ > yal. Üç seslileĢme: *yAt- ―yedekte götürmek‖ > —av‰t-. Söz sonunda ünlü türemesi: *yA< ―yen‖ > —an‰. Ana Æuv. *¥: Yalnız ilk hecede bulunur.*A ünlüsü gibi özel gösterimlere neden olmamıĢtır. Çoğunlukla i, > seslerine değiĢmiĢtir: *¥Ģid- ―iĢitmek‖ > itle-, ilt-, *y¥r ―yer‖ > — > r, *y¥girmi ―yirmi‖ > —ir > m, *y¥t- ―yetiĢmek, kafi gelmek‖ > —it-. Ana Æuv. *„: Yalnız ilk hecede bulunabilen Ana ÇuvaĢça *„ ünlüsü ÇuvaĢçada düzenli olarak a ünlüsüne değiĢmiĢtir: *„tük ―çizme‖ > at‰, *b„r ―beze, gudde‖ > par, *k„kir- ―geğirmek‖ > kak‰r-, *k„b―ağızda çiğnemek‖ > *k„b-le- > kav-le-. Ana ÇuvaĢça *„ ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: y- türemesi: *„<ek ―yanak‖ > yanah ―çene‖. Ana Æuv. *e: Ana ÇuvaĢça *e sesi, ilk hecede ve ilk hece dıĢında, korunduğu bir kaç durum dıĢında a ünlüsüne değiĢmiĢtir: *ek- ―ekmek‖ > ak-, *elig ―el‖ > al‰, *egir- ―eğirmek‖ > av‰r-, *seb―sevmek‖ > sav-, *elgek ―elek‖ > Çuv. ala, *kele- ―konuĢmak‖ > kala-, *çeçek ―çiçek‖ > —e—ke, *üleç―paylaĢmak‖ > vale—-. Ana Æuv. *Æ: Yalnız ilk hecede bulunabilen Ana ÇuvaĢça *Æ ünlüsü büyük bir çoğunlukla öndamaksıllaĢarak i, > seslerine değiĢmiĢ, az sayıda örnekte ı, ‰ olmuĢtur. ÇuvaĢçada özel gösterime neden olmayan *Æ ünlüsü çok azdır: *çÆpÿan ―çıban‖ > —‰pan, *sÆlç- ―ĢiĢmek‖ > Ģı—-. Ana ÇuvaĢça *Æ ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: y- türemesi: *Æd- ―göndermek‖ > *yıd- > *yır- > yar-, *≤Æn ―kın‖ > *yini > y > n > , *Æ<ır ―eyer‖ > *yınır > *yinir > y > n > r, *bÆt ―bit‖ > pıyt‰. ÖndamaksıllaĢma: *≤Ær ―kız‖ > h > r, *tÆn ―soluk, nefes‖ > ç > m, *≤Æn ―kın‖ > y > n > , *Ædu≤ ―kutsal‖ > y > r > h. Söz sonunda ünlü türemesi: *Æt ―köpek‖ > yıt‰, *Ær ―Ģarkı, türkü‖ > yur‰. Ana Æuv.*ı: Ġlk hecede ve ilk hece dıĢında çoğunlukla öndamaksıllaĢarak > , i seslerine değiĢmiĢtir: *tır<ak ―tırnak‖ > ç > rne, *≤ıl ―kıĢ‖ > h > l, *≤ıs- ―kısmak‖ > h > s-, *bı< ―bin‖ > pin, *≤ır ―kır‖ > h > r, *≤adı< ―kayın ağacı‖ > hur‰n, *balı≤ ―balık‖ > pul‰, *ýçıÿ ―acı‖ > yü— > . Ġlk hece dıĢında vurgu etkisiyle *ı > a değiĢimi de görülür: *aÿır ―ağız‖ > —‰var. Ġlk hece dıĢında *ı yitimi de görülür: *≤urı- ―kurumak‖ > h‰r-, *talı≤- ―çıkmak‖ > tuh-, *≤ılıç ―kılıç‖ > h > —. Ana Æuv. *N: Çoğunlukla > , i seslerine değiĢmiĢtir: *‡ç ―iç‖ > > —, *t‡rig ―diri‖ > ç > r > , *t‡n ―dizgin‖ > ç > n. 196 *‡ foneminin artdamaksıllaĢması da çok yaygındır: *‡k ―cilt hastalığı‖ > y‰h, *‡re<e ―üzengi‖ > y‰rana, *t‡l ~*s‡l ―diĢ‖ > Ģ‰l, *s‡d- ―iĢemek‖ > Ģ‰r-. Ana ÇuvaĢça *‡ ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: y- türemesi: *‡k ―iğ‖ > y > ke, *‡n ―in, yuva‖ > y > n > , *‡r ―iz‖ > y > r. Söz sonunda ünlü türemesi: *‡k ―iğ‖ > y > ke, *‡n ―in, yuva‖ > y > n > , *b‡r ―bir‖ > p > rre, p > r. Bir örnekte *‡ > a: *t‡rek ―direk‖ > çarak. Ana Æuv.*i: *‡ fonemi gibi çoğunlukla > , i fonemleriyle gösterilir: *til- ―bölmek‖ > ç > l-, *titre―titremek‖ > ç > re-, *i<ek ―inek‖ > > ne, *bil- ―bilmek‖ > p > l-, *iç- ―içmek‖ > > —-. *i foneminin artdamaksıllaĢması da çok yaygındır: *si<ek ―sinek‖ > Ģ‰na, *sipir ―süpürge‖ > Ģ‰p‰r, *si<ir ―sinir‖ > Ģ‰n‰r, *si<ük ―kemik‖ > Ģ‰m‰, *sil- ―silmek‖ > Ģ‰l-, *sirke ―sirke, bit sirkesi‖ > Ģ‰rka. Ġlk hece dıĢındaki *i fonemi çoğunlukla > ve ÇuvaĢçadaki düzenli „, e > a değiĢimine bağlı olarak ‰ ile gösterilmektedir: *yAti ―yedi‖ > —içç > , *sekir ―sekiz‖ > sak‰r, *elig ―el‖ > al‰, *elik ―eĢik‖ > al‰k. Ġlk hece dıĢında *i foneminin düĢtüğü de görülmektedir: *teri ―deri‖ > tir, *≤alçi- ―kaĢımak‖ > hı—. Ana Æuv. *_: Ġlk hecede, ilk ses veya ikinci ses durumunda oluĢuna göre farklı gösterimleri vardır. Ġlk ses durumunda, diğer dudak ünlüleri gibi kendinden önce bir v- sesi türetmiĢtir ve bu durum ünlü niceliğinden bağımsızdır: *_r- ―ekin biçmek‖ > vır-, *_n ―on‖ > vunn‰, vun‰, vun, *_yun ―oyun‖ > v‰y‰, *_tu< ―odun‖ > vut‰, *_t ―ateĢ‖ > vut. Ġkinci ses durumunda *_ > u, ı, ‰: *b_` ―boyun‖ > m‰y, *b_l- ―olmak‖ > pul-, *y_l ―yol‖ > —ul, *s_ra- ―sormak, aramak‖ > ĢıraAna ÇuvaĢça*_ ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: s- > Ģ- değiĢimi: *s_ra- ―aramak‖ > *siura- > *Ģura- > Ģıra-, *t_<- ~*s_<- > *siun- > Ģ‰n-. ÖndamaksıllaĢma: *y_rı- ―yürümek‖ > —üre-. Ana Æuv. *o: Ġlk hecede, ilk ses durumunda v- türemesi ile birlikte veya ı, ‰, u fonemleriyle, ikinci ses durumda ise ‰, u fonemleriyle gösterilir: *orta ―orta‖ > v‰ta, *otur ―otuz‖ > v‰t‰r, *ot ―ot‖ > vut‰, *o<- ―onmak, iyi olmak‖ > ‰<-, *o≤ ―ok‖ > uh‰, *oÿul ―oğul‖ > ıv‰l, *≤o<ur ―konur‖ > h‰m‰r, *≤od- ―koymak‖ > hur-. Ġlk ses durumunda bazen *o > ø: *olur- ―oturmak‖ > lar-. Ana Æuv. *ˆ: Birincil *ˆ foneminin uzunluğu ÇuvaĢçaya çok iyi yansımıĢtır. Hem ilk, hem de ikinci ses durumunda artdamaksıllaĢarak av‰, ‰va (~ > va) öbeklerine değiĢmiĢtir: *ˆs- ―esmek‖ > *öys- > *öyüs- > av‰s-, **ˆt- ―ötmek‖ > *öyt- > *öyüt- > av‰t-, *ˆr ―öz, iç, orta‖ > *öyr > *öyür > *‰var > var, *ˆt ―öd, safra‖ > *öyt > *öyüt > *‰vat > vat, *kˆpek ―göbek‖ > *köybek > *köyübe > k‰vapa, *kˆk 197 ―gök; mavi‖ > *köyk > *köyük > k‰vak, *kˆr ―köz‖ > *köyr > *köyür > *köyür > k‰var, *tˆrt ―dört‖ > *töyrt > *töyürt > t‰vat‰. Az sayıda sözcükte ˆ fonemi ü ile gösterilir: *kˆl ―göl‖ > kül > , *bˆl- ―bölmek‖ > pül-. Ana Æuv.*ö: Ġlk hecede, ilk ses durumunda v- türemesi ile birlikte, ikinci ses durumunda u, ü, ‰, > fonemleriyle gösterilir: *öl- ―ölmek‖ > vil-, *ört- ―örtmek‖ > vit-, *ögren- ―öğrenmek‖ > v > ren-, *çöp ―çöp‖ > —üp > , —üp, *kök ―kök‖ > k‰k, *kökür ―göğüs‖ > k‰k‰r, *kö<ül ―gönül‖ > k‰m‰l, *tök- ―dökmek‖ > t‰k-, *kör- ―görmek‖ > kur-. Ana Æuv. *∏: Ġlk hecede, ilk ses durumunda y- veya v- türemeleriyle birlikte bulunur: *∏ > y‰- (~ > —‰-, —ı-): *∏n ―un‖ > *iun > *yun > *yunuk > —‰n‰h, *∏dı- ―uyumak‖ > *y∏rı> *yuvrı- > *yuwur- > —ıv‰r-, *∏ya ―yuva‖ > *yuya > y‰va. *∏ > v‰-, v > -, vu-: *∏rulç- ―tartıĢmak, dövüĢmek― > v‰r—-, *∏ç ―uç― > v > —, *∏lı- ―ulumak‖ > vula-. *∏ fonemi ilk hecede, ikinci ses durumunda ı, ‰ fonemlerine veya ‰va öbeğine değiĢmiĢtir. *y∏< ―yün‖ > —‰m, *s∏b ―su‖ > Ģıv, *t∏r ―tuz‖ > tuyr > tuyur > tuvur > t‰var. Ana ÇuvaĢça *∏ ünlüsünün neden olduğu özel gösterimler: *s- > Ģ-: *s∏b ―su‖ > siuw > Ģıv. Ana Æuv. *u: Ġlk hecede, ilk ses durumunda v‰, v > öbeklerine, ikinci ses durumunda ‰, > ünlülerine değiĢmiĢtir: *ura≤ ―uzak‖ > v‰rah, *uç- ―uçmak‖ > v > —-, *≤ul≤a≤ ―kulak‖ > h‰lha,*burça≤ ―burçak‖ > p‰r—a ―nohut, fasülye‖, *bur ―buz‖ > p‰r, *≤u`al ―güneĢ‖ > h > vel,*bulut ―bulut‖ > p > l > t. Bir örnekte *u- > ø: *ub- ―ufalamak‖ > va-n- ―ufalanmak―, va-t- ―ufaltmak‖. Ġlk hece dıĢında *u fonemi u, ‰, > ünlüleriyle karĢılanır: *buraÿu ―buzağı‖ > p‰ru, *≤o<ur ―konur‖ > h‰m‰r, *bulut ―bulut‖ > p > l > t. Ana Æuv.*˜: Ġlk hecede, ilk ses durumunda vi, v > , va öbeklerine, ikinci ses durumunda > ünlüsüne değiĢmiĢtir: *˜ç ―üç‖ > vi— > , *˜r- ―ürümek‖ > v > r-, *˜lüg ―pay, hisse‖ > val, val‰, *y˜r ―100‖ > — > r, *t˜l ―rüya‖ > t > l > k, *t˜p ―dip‖ > t > p. Ana Æuv.*ü: Ġlk hecede, ilk ses durumunda vi, v > öbeklerine, ikinci ses durumunda ve ilk hece dıĢında > , e ünlülerine değiĢmiĢtir: *ür ―üst‖ > vir, *üt- ―yakmak‖ > v > t-, *yürek ―yürek‖ > ç > re, *kül ―kül‖ > k > l, *yürüg ―yüzük‖ > — > r > , *kö<ül ―gönül― > k‰m‰l, *ölür- ―öldürmek‖ > v > ler-. *ü foneminin artdamaksıllaĢmasına da rastlanır: *sü<ü ―süngü‖ > s‰n‰ ―böcek iğnesi‖, *„tük ―çizme‖ > at‰. Ünsüzler ÇuvaĢça ünsüzlerin en belirleyici özelliği Ġlk Türkçe söz içi ve söz sonu l ve r seslerinin korunmuĢ olmasıdır. ÇuvaĢça bu özelliğiyle diğer Altay dillerine (Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece) yaklaĢır ve tek baĢına Batı Türkçesini temsil eder. Bu iki ses, ÇuvaĢça dıĢındaki Türk dillerinde (Doğu Türkçesi) sırasıyla Ģ ve z seslerine değiĢmiĢtir: 198 Ġlk Tü. l: *týl ―taĢ‖ > Çuv. çul, Mo. çilaÿun, Genel Tü. taĢ, Ġlk Tü.`ýl ―yaĢ, gözyaĢı‖ > Çuv. —ul, Mo. nilbusun, Genel Tü. yaĢ. Ġlk Tü.r: *sýr ―saz‖ > Çuv. Ģur ―çamur, bataklık‖, Mo. siroÿa, Genel Tü. saz, *`ýr ―yaz‖ > Çuv. — ur, Mo. niray ―taze‖, Genel Tü. yaz, *semir ―semiz‖ > Çuv. sam‰r, Genel Tü. semiz. Ana Æuv. d: ÇuvaĢça sesbilgisinin belirleyici özelliklerinden biri de Ana ÇuvaĢça söz içi ve söz sonu *d sesinin r‘den önce bulunduğu durumlar dıĢında r‘ye değiĢmiĢ olmasıdır. Bilindiği gibi bu ses diğer Türk dillerinde d, t, z, y olarak görünmektedir: *hada≤ ―ayak‖ > ura, *≤adı< ―kayın ağacı‖ > hur‰n, *≤adÿu ―kaygı‖ > h > rhü. Ancak *d-r Ģeması içinde *d sesi y‘ye değiĢmiĢtir: *adır- ―ayırmak‖ > uy‰r-, *adÿır ―aygır‖ > ‰y‰r, *sıdır- ―sıyırmak‖ > sıyır-. *d ünsüzü söz sonunda, görünen geçmiĢ zaman eki öncesinde, bazen ekin t ünsüzüne benzeĢme yoluyla; söz içinde ve ek baĢında da r, l, n ünsüzlerinden sonra t‘ye değiĢmiĢtir: *¥Ģid―iĢitmek‖ > ilt-, iltle-, *≤undur ―kunduz‖ > h‰nt‰r, *kindik ―göbek‖ > k > nt > k, *yol-da ―yol-da‖ > —ulta, *≤ır-da ―kır-da‖ > hir-te. Ana Æuv.*b-, *-b-: Söz baĢında bulunduğu durumda ötümsüzleĢerek p- olmuĢ, söz içi ve söz sonunda v‘ye değiĢmiĢtir: *bAĢ > pil > k, *býr ―var‖ > pur, *bAr- ―vermek‖ > par-, *bı< ―bin‖ > pin, *eble-n- ―evlenmek‖ > avlan-, *seb- ―sevmek‖ > sav-, *çebir- ―çevirmek‖ > —av‰r-. Ana Æuv. *ç-, *-ç-, *-ç: Her durumda — olmuĢtur: *çöp ―çöp‖ > —üp > , *çÆpÿan ―çıban‖ > — ıpan, *˜ç ―üç‖ > vi—— > , *aç- ―açmak‖ > u—-, *keç- ―geçmek‖ > ka—-, *köç- ―göçmek‖ > ku—-. Ana Æuv.*-¢-, *-¢, *-g-, *-g: Ünlülerarası durumda v‘ye değiĢtikleri sınırlı sayıda örnek dıĢında her durumda düĢmüĢlerdir. *ÿ, *g > v: *sýÿ ―sağ‖ > sıv‰, *oÿul ―oğul‖ > ‰v‰l, *baÿır ―bağır‖ > p > ver, *tegir- ―çevirmek‖ > tav‰r-. *ÿ, *g > ø: *≤arÿan ―kazan‖ > huran, *ögren- ―öğrenmek‖ > v > ren-, *elig ―elli‖ > all‰, *arıÿ ―temiz‖ > ır‰, *çerig ―asker‖ > —ar, *sarıÿ ―sarı‖ > Ģur‰, Ģur ―beyaz‖. Büzülme: *küdegü ―güveyi‖ > k > rü, *boÿar ―boğaz‖ > pır, *buraÿu ―buzağı‖ > p‰ru, *y¥girmi ―yirmi‖ > —ir > m. Ana Æuv.*≤-, *-≤-, *-≤: Söz baĢında genellikle h-‘ye değiĢmiĢtir. Ancak az sayıda örnekte ≤düĢmüĢ ve uzun ünlüden ötürü yerinde y- türemiĢtir. *≤- > h-: *≤ıl ―kıĢ‖ > h > l, *≤ır ―kız‖ > h > r, *kar ―kaz‖ > hur, *≤atıÿ ―katı‖ > hıt‰. *≤- > ø > y-: *≤ýr ―kar‖ > yur, *≤ýn ―kan‖ > yun, *≤Æn ―kın‖ > y > n > , *≤Æ≤ır- ―bağırmak‖ > yıh‰r-, *≤ýnat ― ―kanat‖ > *ýnat > *yunat > *—unat. *≤- > ø: *≤aysıda ―nerede‖ > ‰—ta, *≤aysıdan ―nereden‖ > ‰—tan. *≤ ünsüzü söz içi, ünlülerarası durumda korunmuĢ veya -hh- ikiz ünsüzüne değiĢmiĢtir: *to≤ur ―dokuz‖ > t‰≤‰r, t‰hh‰r, *sa≤ır ―reçine‖ > su≤‰r. 199 Söz içi, ünsüz yanı durumda h‘ye değiĢmiĢtir: *≤ul≤a≤ ―kulak‖ > h‰lha, *bul≤an- ―bulanmak‖ > p‰lhan-, *yum≤a≤ ―yumak‖ > —ımha. *≤ ünsüzü söz sonu durumda düĢmüĢ veya h‘ye değiĢmiĢtir. DüĢtüğü durumlarda Ana Altayca için birincil ÿ ünsüzü tasarlanabilir: *burça≤ ―burçak‖ > p‰r—a, *bors ―porsuk‖ > *pur‰s > purĢ‰. Fakat; *ba≤- ―bakmak‖ > p‰h-, *ıdu≤ ―kutsal‖ > y > r > h, *ý≤- ―akmak‖ > yuh-. Ana Æuv. *k-, *-k-, *-k: Söz baĢı ve söz içinde korunmuĢ, söz sonunda *≤- ünsüzü gibi bazı sözcüklerde düĢmüĢtür. Söz içinde -kk- ikiz ünsüzü ile de gösterilir: *kele- ―konuĢmak‖ > kala-, *kˆpek ―göbek‖ > k‰vapa, *kümül ―gümüĢ‖ > k > m > l, *k„kir- ―geğirmek‖ > kak‰r-, *eke ―abla‖ > akka, *sekir ―sekiz‖ > sak‰r, *elik ―eĢik‖ > al‰k, *kˆk ―gök‖ > k‰vak, *„tük ―çizme‖ > at‰, *i<ek ―inek‖ > > ne, *si<ek ―sinek‖ > Ģ‰na. Ana Æuv. *-m-, *-m: Her durumda korunmuĢtur: *kümül ―gümüĢ‖ > k > m > l, *semir ―semiz‖ > sam‰r, *kem ―kim‖ > kam, *em- ―emmek‖ > > m-. Ana Æuv. *-n-, *-n: Söz içi durumda korunmuĢtur: *≤undur ―kunduz‖ > h‰nt‰r, *ýntı≤- ―yemin etmek‖ > ‰nt‰h-. Söz sonu durumda korunmuĢ veya -m‘ye değiĢmiĢtir: *kün ―gün‖ > kun, *≤ýn ―kan‖ > yun, *_n ―on‖ > vunn‰, vun, *≤arın ―karın‖ > hır‰m, *bütün ―bütün‖ > p > t > m, *urun ―uzun‖ > v‰r‰m, *tÆn ―soluk; yaĢam‖ > ç > m. Ana Æuv. *-<-, *-<: Her durumda n veya m fonemine değiĢmiĢtir: *i<ir ―akĢam‖ > > ner, *si<ek ―sinek‖ > Ģ‰na, *bı< ―bin‖ > pin, *y¥< ―yen‖ > —an‰, *≤o<ur ―koyu kahve rengi‖ > h‰m‰r, *kö<ül ―gönül‖ > k‰m‰l, *sü<ük ―kemik‖ > Ģ‰m‰, *y∏< ―yün‖ > s‰m, *to< ―soğuk‖ > t‰m. Ana Æuv. *-`-, *-`: Ya birincil n fonemi gibi iĢlem görerek n veya m olmuĢ ya da birincil y fonemi gibi iĢlem görerek y (söz sonunda ~ø) veya v olmuĢtur: *≤ý`a≤ ―kaymak‖ > h‰yma, *t_` ―çamur‖ > t‰m, *kˆ`- ―yanmak; yakmak‖ > kü-, k > v- ―ekĢimek, mayalanmak (süt için) ‖, *b_` ―boyun‖ > m‰y, *≤_` ―koyun, kucak‖ > hü, hüm, h > v > , *≤u`al ―güneĢ‖ > h > vel. Ana Æuv. -p-, -p: her durumda korunmuĢtur: *kˆpek ―göbek‖ > k‰vapa, *çÆpın ―sinek‖ > Ģ > p > n, *≤ýpar- ―kabarmak‖ > h‰par-, *t˜p ―temel, asıl‖ > t > p, *≤ap- ―kapmak‖ > hıp-. Ana Æuv. -s-, -s-, -s: Her durumda korunmuĢ, ancak birincil ve ikincil ı, i sesleri önünde Ģ‘ye değiĢmiĢtir: *ses ―ses‖ > sas‰, *kes- ―kesmek‖ > kas-, *bas- ―basmak‖ > bus-. *si<ek ―sinek‖ > Ģ‰na, *si<ir ―sinir‖ > Ģ‰n‰r, *sýrıÿ ―sarı‖ > *siarıÿ > Ģur‰, *sýr ―saz‖ > *siar > Ģur ―çamur, bataklık‖, *bors ―porsuk‖ > *pur^s > *purĢ‰, *ama-si ―annesi‖ > *am‰-Ģ > . Ana Æuv. *t-, *-t-, *-t: Her durumda korunmuĢ, ancak birincil ve ikincil ı, i ünlüleri önünde ç‘ye değiĢmiĢtir: *te< ―denk‖ > tan, *tap- ―tepmek‖ > tup-, *topra≤ ―toprak‖ > t‰pra, *„tük ―çizme‖ > at‰, *küntür ―gündüz‖ > k > nt > r, *otur ―otuz‖ > v‰t‰r, *ot ―ot‖ > ut‰. *tNrig ―diri‖ > ç > r > , *tÆn ―soluk; yaĢam‖ > ç > m, *til- ―dilmek‖ > ç > l-, *yAti ―yedi‖ > —içç > . *t- ünsüzü birkaç örnekte s üzerinden Ģ‘ye değiĢmiĢtir: *tNl ―diĢ‖ > *siÿl > Ģ‰l, *to<- ―donmak‖ > *so<- > Ģ‰n-. 200 Ana Æuv. *y-, *-y-, *-y: Söz baĢında bulunduğu durumda —-‘ye değiĢmiĢtir: *y¥- ―yemek‖ > —i-, *yılan ―yılan‖ > —ilen, *yýr ―ilkyaz‖ > —ur. *y fonemi söz içi durumda, birincil dudak ünlüleri yanında -v-‘ye değiĢmiĢ, diğer durumlarda (ikincil dudak ünlüleri yanında da) korunmuĢtur: *-y- =-y-: k¥yik ―vahĢi hayvan‖ > kay‰k, *≤ayır ―kum‖ > h‰y‰r, *býyan ―zengin‖ > puyan, *yýyın ―yayın balığı‖ > —uy‰n, *taya≤ ―destek, dayak‖ > tuya. *-y- > -v-: *küye ―güve‖ > k > ve, *≤oyuÿ ―koyu‖ > y‰v‰. Aalto, P., 1969, ‗Uralisch und Altaisch‘, UAJb 41: 323-334. Adamovi¶, M., 1989, ‗Fragen der tschuwaschischen Lautgeschichte‘, CAJ 33: 161-192. Akiner, Sh., 1983, Islamic Peoples of the Soviet Union, Kegan Paul International, London, Boston, Melbourne and Henley. AĢmarin, N. I., 1898, Materialı dlya issledovaniya çuvaĢskogo yazıka, Kazan. Benzing, J., 1940, ‗Tschuwaschische Forschungen (II)‘, ZDMG 94: 391-398. –––, 1954, ‗Tschuwaschische Forschungen (V)‘, ZDMG Neue Folge 104: 386-390. –––, 1959, ‗Das Tschuwaschische‘, PhTF I: 695-751. ‗ÇuvaĢlar‘, 1964, Türk Ansiklopedisi 12: 161-162. ‗ÇuvaĢ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘, 1964, Türk Ansiklopedisi 12: 154-155. ‗ÇuvaĢ Türkçesi‘, 1964, Türk Ansiklopedisi 12: 155-161. Gombocz, Z, 1912, Die bulgarisch türkischen Lehnwörter in der ungarischen Sprache, MSFOu 30, Helsinki. Grönbech, V., 1902, ‗Die langen Vokale der Wurzelsilbe‘, KSz. 4: 229-240. Krueger, J. R., 1961, Chuvash Manual, Bloomington. Kurat, A. N., 1949a, ‗Bulgar (Volga bulgarları)‘, Ġslâm Ansiklopedisi 2: 781-796. –––, 1949b:‘Bulgaristan (Tuna bulgarları)‘, Ġslâm Ansiklopedisi 2: 796-803. Németh, Gy., 1912, ‗Die türkisch-mongolische Hypothese‘, ZDMG 66: 549-577. 201 –––, 1913-14, ‗Über den Ursprung des Wortes {aman und einige Bemerkungen zur türkisch-mongolischen Lautgeschichte‘, KSz 14 (1-3): 240-249. Poppe, N., 1924a, ‗Türkisch-tschuwassische vergleichende Studien‘, Islamica I: 409-427. –––, 1924b, ‗Die tschuwassischen Lautgesetze‘, AM 1: 775-782. –––, 1926-32, ‗Die tschuwassische Sprache in ihrem Verheltnis zu den Türksprachen‘, KCsA II: 65-83. Radloff, V, 1882, Phonetik der nördlichen Türksprachen, Leipzig. –––, 1974, ‗Zur Stellung des Tschuwaschischen‘, CAJ 18: 135- 147. Ramstedt, G, J., 1922, ‗Zur frage nach der stellung des tschuwassischen‘, JSFOu 38 (3): 3-34. Rñna-Tas, A., 1978, An introduction to the Chuvash Language, Budapest. –––, 1982a, ‗The Periodization and Sources of Chuvash Linguistics History‘, Chuvash Studies 113-170, Wiesbaden. –––, (Ed.), 1982b, Studies in Chuvash Etymology, Studia Uralo-Altaica 17, Szeged. –––, (Ed.), 1982c, Chuvash Studies, Asiatische Forschungen, Wiesbaden. –––, 1986, Language and History, Szeged. Tekin, T., 1987, Tuna Bulgarları ve Dilleri, TDK 530, Ankara. –––, 1988, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası, TDK 531, Ankara. 202 SAHA CUMHURĠYETĠ Saha Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.119-132 ANAR SOMUNCUOĞLU Avrasya Stratejik AraĢtırmalar Merkezi(ASAM) Rusya-Ukrayna AraĢtırmaları Masası / Türkiye Toprak büyüklüğü bakımından, 3.103.200 km2 ile, bugünkü bağımsız ve bağımsız olmayan Türk Cumhuriyetlerinin en büyüğü olan Saha (Yakutya) Cumhuriyeti Rusya Federasyonu‘nun içinde, Kuzeydoğu Sibirya‘da, Kuzey Buz Denizi‘ne dökülen Lena, Yana, Ġndigirka ve Kolıma ırmakları arasındaki havzada yer alır. Kuzeyden güneye 2000 km ve batıdan doğuya 2100 km uzanan Saha, yaklaĢık olarak Türkiye‘nin dört katıdır. Kuzeyden Laptevler Denizi ve Doğu Sibirya Denizi‘ne çıkıĢı mevcuttur. Saha Cumhuriyeti‘nin muazzam büyüklükteki topraklarının %40‘ı Kutup çevresinin arkasındadır ve yaĢam için son derece zorlu Ģartlara sahiptir. Saha büyüklüğünün aksine, nüfus açısından küçük bir cumhuriyettir. 1999 verilerine göre, Saha Cumhuriyeti‘nin nüfusu 988.000 kiĢidir.1 Saha‘nın coğrafik konumundan tahmin edilebildiği gibi, iklim son derece serttir. KıĢ çok uzun ve soğuktur: denizin kenarındaki kuzey kısımlarda kıĢın hava sıcaklığı -25 ve -35 derece arasında değiĢirken, ülkenin diğer kısımlarında -35 ve -55 arasında değiĢmektedir. Kuzey yarı kürenin en soğuk yeri Saha‘da bulunmaktadır. Burada hava sıcaklığı -70‘e kadar inmektedir. Uzun ve sert bir kıĢa karĢılık, Saha‘daki yaz kısa ve ılıktır. Orta ve güney bölgelerde yazın hava sıcaklığı 15 ve 23 derece arasında değiĢirken, kuzey bölgelerinde 0 ile 10 derece arasında değiĢmektedir. Topraklarının Saha Çarlık Rusyası Tarafından ĠĢgali Yaygın olan versiyona göre, Sahalar bugün yaĢadıkları topraklara Baykal gölü çevresinden Lena nehrinin havzasına göç etmiĢlerdir. Saha Türklerinin etnik temelini iki büyük Türk grubunun oluĢturduğu belirtilmektedir. Birinci grup Tölos aĢiretlerinin temelini oluĢturan eski Uygurlardır ki, Saha Türklerinin ataları sayılan Kurıkanlar bir Tölos boyudur. Ġkinci grubu ise Kıpçak boyları oluĢturmaktadır. Tarihi Ģartlardan dolayı Moğolcanın ve Rusçanın etkisini de taĢıyan Saha Türkçesi, Uygur-Oğuz grubuna aittir.2 Ural dağlarının arkasına sarkan ve gittikçe Sibirya‘nın içlerine doğru ilerleyen Ruslar, 1617 yılında ilk defa Lena ve Yana nehirlerin de Sahalarla karĢılaĢmıĢlardır. Ruslar bölgeye geldikleri zaman Sahalar arasında merkezi bir otoritenin bulunup bulunmadığı bir tartıĢma konusudur. Sahaların halk edebiyatında Tigin unvanlı bir hükümdarın varlığı tespit edildiyse de, Ruslarla Sahaların karĢılaĢtıkları zaman bu düzenin hala korunduğu kesin değildir.3 203 Sahalardan önce Evenklerle karĢılaĢan Ruslar, Evenklerin Sahalara verdiği ismi (Yoko) bozarak kullanmıĢlar ve Sahalara ―Yakutlar‖ demeye baĢlamıĢlardır.4 Askeri güçle Sahalara boyun eğdirmeye çalıĢan Rusların amacı Sahaları da diğer yerli halkları gibi kürk cinsinden alınan ―yasak‖ vergisine bağlamaktı. Rusların Sahaları yasak vergisine bağlamaları 60 yıl almıĢtır. Bu yıllarda Rus idaresi tarafından tayin edilen voyvodalar, yasak vergisinin dıĢında birkaç vergi çeĢidi daha uygulamıĢ, kendi Ģahsi zenginlikleri için de yerli halkı üzerinde baskı ve zulüm idaresini kurmuĢlardır. Bu yıllar içerisinde Kozakların ve voyvodaların zalim davranıĢlarına tepki duyan Sahalar defalarca isyan etmiĢtir. Ġsyanlar hep kanlı bir Ģekilde bastırılmıĢtır.5 Bu vakitten sonra Çarlığın politikası yerlilerin hayatlarını değiĢtirmeden onlardan mümkün olduğunca büyük gelir sağlamak üzerinde kurulmuĢtur. Bu yüzden yerlilere bazı avantajlar sağlanmıĢtır. Mesela, iç yönetim yerlilere bırakılmıĢtır, Sahalar ve diğer yerli halklar askerlik hizmetinden muaf tutulmuĢtur. Resmi olarak yerlilere alkolün satılması yasaklanmıĢtır. Bu tedbirlerin amacı tamamen ekonomikti ve daha fazla kürk geliri elde etmekle ilgiliydi. Sahalardan alınan ―yasak‖ vergisi hayatlarını önemli ölçüde etkilemiĢtir. Zor iklim Ģartlarında hayatta kalmayı baĢaran Sahalar azla kanaat etmeye alıĢmıĢlardır, fakat ―yasak‖ onlar için büyük bir yük oluĢturmuĢtur. Üstelik vergi toplayıcıları ölmüĢ Sahaları da ―yasak‖ listelerine ekleyip, onları ölenlerin akrabalarının üstüne yıkıyorlardı. Bu gibi uygulamalar Sahaların ekonomik Ģartlarını olumsuz Ģekilde etkilemiĢtir.6 Diğer Sibirya bölgelerinde de olduğu gibi, HıristiyanlaĢtırma siyaseti Sahalarla ilgili olarak Rus sömürgeciliğin aracı olarak kullanılmıĢtır. 18. yüzyıla kadar Sahaların HıristiyanlaĢtırılması üzerinde pek durmayan Rus yönetimi, 1720‘de Çar I. Petro‘nun emriyle HıristiyanlaĢtırmaya önem vermiĢtir. HıristiyanlaĢtırma siyasetinde mükafat, vergilerden muafiyet, Saha dilinde yayınlar ve ayinler gibi araçlar kullanılmıĢtır. Bu siyasetin sonucunda 19. yüzyılın sonuna doğru Sahaların çoğu Hıristiyanlığı kabul ederek Rus isimlerini kullanmak zorunda kalsalar da, toplum içinde eski inançlar korunmuĢ ve ġamanizm‘in tesiri devam etmiĢtir.7 Bölgedeki demografik durum da gittikçe değiĢime uğramıĢtır. Saha topraklarına Rusların gelmesiyle, Sahalar arasında salgın hastalıklar yayılmıĢtır. Bu tür hastalıklara bağıĢıklığı bulunmayan ve ayrıca yasak vergisinin getirdiği fakirleĢmeden dolayı bünyeleri zayıf düĢen yerliler kolayca hastalanmıĢlardır. Bu gibi sebeplerden dolayı, daha 19. yüzyılda ―Sibirya doktoru‖ dergisi, Sahaları nesli tükenen halklara dahil etmiĢtir. Gerçekten de, hastalıkların Sahalar arasındaki yaygınlığı korkunçtu. 1872 yılında Kolıma bölgesinin nüfusunun yarısı çiçek hastalığından ölmüĢtür. 1890 yılında ölüm oranı %20‘ye, 1904 yılında ise %49,3‘e kadar yükselmiĢtir.8 19. asrın sonuna gelindiğinde Sahalar açısından bazı olumlu geliĢmeler de yaĢanmıĢtır. Ticaretle uğraĢan Sahalardan milli burjuvazi doğmuĢ ve ciddi bir güç oluĢturmuĢtur.9 Bu geliĢme paralel olarak Sahalar arasında oldukça güçlü bir milli aydın tabakası da oluĢmuĢtur. Çarlık Rusyası‘nın diğer bazı bölgelerinde de olduğu gibi, bölgeye sürülen siyasi suçlular yerli aydınların fikirlerini önemli ölçüde etkilemiĢlerdi. Özellikle ―oblastnikler‖, yani bölgeciler olarak 204 nitelendirilebilecek siyasi suçluların Sibirya‘nın Rusya‘dan bağımsız olması fikri Saha aydınlarını çok etkilemiĢtir.10 1905 Rus Ġhtilali‘nin bütün Rusya‘da özgürlük ve hoĢgörü rüzgarının etkisiyle, Saha aydınları faaliyete geçmiĢtir. Milli kültür alanında çalıĢmalara imkan doğmuĢ, Sahaca yayınlar neĢredilmeye baĢlanmıĢtır. Saha aydınlarının faaliyetleri siyaset alanına taĢınmıĢ ve Yakut Milli Birliği adlı bir teĢkilat kurulmuĢtur. TeĢkilatın amaçları Sahaların kendi kendilerini idare etme haklarını elde etmek, Rusya Duması‘na Saha milletvekillerini göndermek, Rus yerleĢimciler, kilise ve manastırlar tarafından Sahalardan zorla alınan Saha topraklarının idaresini elde etmekti. 1906 yılında bildiriler yoluyla bütün Saha halkına seslenmeye baĢlayan Yakut Birliği, Rus idaresinden ayrı mahalli idare kurmuĢtur. 5 ġubat 1906‘da ise Yakutya eyaleti kongresini toplamıĢtır. Bu aktif faaliyetlerden ürken Rus yönetimi eyalette sıkı yönetim ilan etmiĢ, Birlik üyelerini tutuklayarak ağır hapis cezasına çarptırmıĢtır. Bundan sonra bu gibi hareketlerin askeri kuvvetle bastırılacağı ilan edilmiĢtir.11 Saha‘da Sovyet Ġktidarının Tesis Edilmesi 1917 ġubat Devrimi Çarlık Rusyası‘ndaki halklar açısından önemli değiĢikliklere yol açmıĢtır. ġubat Devrimi‘nin demokrasi ve hürriyet gibi fikirleri Saha milliyetçileri tarafından destek bulmuĢtur. Sürgün edilen devrimcilerle birlikte Devrim Komitesini oluĢturan Saha milliyetçileri demokratik reformları desteklemiĢlerdir. Nisan 1917‘de kurulan Hürriyet Birliği veya Halk Ġradesi Partisi‘nin temel amacı Saha‘nın kendini yöneten bir birim olacağı Sibirya Federatif Otonomisi‘nin oluĢturulmasıydı. Partinin fikirlerinden dolayı, parti aktivistlerine federalist denmiĢtir. Partinin programı milli eğitim, bilim ve kültürün geliĢtirilmesini de içeriyordu. Bu amaçla Saha Aymak adlı kültürel aydınlanma cemiyeti kurulmuĢtur.12 1917 Ekim Devrimi‘nden sonra Saha milliyetçileri ve Saha‘daki Rus Sosyal Ġhtilalcileri Rusya‘daki BolĢevik hakimiyetini tanımayı reddetmiĢtir. Böylece o yıllarda eski Çarlık Rusyası topraklarında yaĢanan iç savaĢta Saha milliyetçileri Kızıl ordunun karĢısında yer almıĢtır. Birkaç defa el değiĢtiren Saha toprakları üzerinde hakimiyet 1919 yılında kesinleĢmiĢ ve BolĢevikler Yakutsk Ģehrini bir daha iĢgal ederek Saha üzerinde kontrolü sağlamaya muvaffak olmuĢlardır.13 BolĢevikler hakim olduktan sonra da Saha Aymak ve Saha Omuk gibi Saha milliyetçilerinin oluĢturduğu teĢkilatlar iĢlemeye devam etmiĢtir. Saha Aymak 1920 yılında yasaklanırken, Saha Omuk teĢkilatı 1928 yılına kadar Sovyet karĢıtı propaganda yürütmüĢ ve isyanları teĢvik etmiĢtir.14 Saha aydınları arasında yaygın olan milliyetçi görüĢleri ve gerçekleri bağdaĢtırma anlamında, mevcut sistem içerisinde Saha halkının en iyi duruma ulaĢtırabilecek bir yol olarak Rusya ile daha eĢit statüde iliĢki kurmak düĢüncesi doğmuĢtur. Bu amaçla 1927‘de Pavel Vasilyeviç Ksenofontov tarafından Genç Yakut Sosyalist Partisi kurulmuĢtur. Bu parti tarihe ―konfederalistlerin‖ partisi olarak girmiĢtir. Konfederalistler verilen otonomi sistemi içerisinde Sahaların kendi topraklarında azınlığa düĢeceklerini anlamıĢlardı. 205 Onlara göre, Yakut Cumhuriyeti‘nin birlik cumhuriyeti statüsünde olması gerekirdi. Yakutya‘nın ayrılma hakkı, kendi toprakları ve yer altı, yer üstü kaynakları üzerindeki hakları tanınmalıydı ve Yakutya Cumhuriyeti eĢit haklar esasında Sovyetler Birliği içerisinde yer almalıydı. Genç Yakutlar Sovyet yönetimi tarafından zararlı görülmüĢtür. Parti kurulduktan sonra kısa bir zaman içerisinde parti üyelerine karĢı temizlik baĢlatılmıĢtır. Ġlk aĢamada 55 kiĢi kurĢuna dizilmiĢ ve 28 kiĢi toplama kamplarına gönderilmiĢtir. 8 Ağustos 1928‘de ise BolĢevik Komünist Partisi‘nin Merkezi Komitesi‘nin ―Yakut TeĢkilatındaki Durum Hakkındaki‖ kararıyla milliyetçi Yakut aydınlarının varlığı tespit edilmiĢ ve milli aydınlar tasfiye edilmiĢtir.15 Genel olarak 1920‘li yılların ikinci yarısında kolektifleĢtirme adı altında Yakutya‘da milli kültürün ve milli varlığın tasfiyesi baĢlamıĢtır. Sibirya‘nın diğer yerlerinde de olduğu gibi, eski iliĢkileri ortadan kaldırmak ve yerli halkı doğrudan devlete bağlamak için Ģamanlara ve yerel elite karĢı mücadele sürdürülmüĢtür. Özellikle Ģamanlar Sovyet rejimince ―bir numaralı düĢman‖ olarak ilan edilmiĢtir. ġamanlar hapse ve kamplara atılmıĢ ve bazıları idam edilmiĢtir. Çarlık zamanındaki baskıdan kat kat daha Ģiddetli bir baskı uygulayan Sovyet yönetimi Ģamanların neredeyse tamamen yok olmasına yol açmıĢtır. Sahaların kültürel hayatında önemli bir yer tutan Ģamanların ve ozanların yok edilmesi, milli kültürün yok edilmesiyle eĢdeğerdi. 1930‘lu yıllarda da devam eden milli kültür ve milli varlık tasfiyesi çerçevesinde sadece konfederalistler ve doğrudan milliyetçi adlandırılanlar değil, BolĢeviklerle iĢbirliği yapan Oyunskiy ve Ammosov gibi yerli Komünistler de yok edilmiĢtir. Böylece kolektifleĢtirme yıllarında Sovyetler Birliği‘nin diğer Rus olmayan bölgelerinde de olduğu gibi, milli kültürün önemli unsurları yok edilmeye çalıĢılmıĢ, milli aydınlar da tasfiye edilmiĢtir. Ancak bununla sınırlı kalınmamıĢ ve Saha halkının kendisi de planlı veya plansız bir Ģekilde Sovyet yıllarında yok olma ile karĢı karĢıya kalmıĢtır. Sovyet Demografik Zamanında Saha‘da Durum ve Etnikler Arası ĠliĢkiler Önemli Saha düĢünürlerinden Kulakovskiy Sahaların kaderini önceden görmüĢ ve Saha aydınlarını meĢhur mektubuyla uyarmıĢtı. Kulakovskiy‘e göre, ―vahĢi‖ bir halkın ―medeni‖ bir halkla karĢılaĢması, bir kural olarak uzun veya kısa zaman içinde birincisinin neslinin tükenmesiyle sonuçlanır. Bu Saha düĢünürü zengin doğal kaynakların Rusların büyük göçüne yol açacağını öngörmüĢtür.16 Kulakovskiy‘nin çizdiği karamsar manzara Sovyet zamanında gerçekleĢmiĢtir. Sovyet zamanında Saha halkının azalması artık sadece hastalıklara da bağlı değildi. Saha halkının azalmasına etki eden sebeplerden birisi Saha üzerinde hakimiyet kurmaya çalıĢan Kızıl Ordu‘nun silahsız Sahaları öldürmesi, kolektifleĢtirme zamanındaki Ģiddet ve Sahaların mal varlıklarına el konulmasıdır. Daha ileriki yıllarda II. Dünya SavaĢı da, Saha halkını ve genel olarak Sibirya‘nın yerli halkını derinden etkilemiĢtir. Sibirya halklarının zaten ölüm kalım meselesi ile uğraĢtıklarına bakılmayarak seferberliğe maruz bırakılmıĢlardır. Ruslar üzerindeki II. Dünya SavaĢı‘nın tahrip edici etkisi 206 bilinmektedir. On milyonlarla hesaplanan Rus halkı savaĢtan bu ölçüde etkilendiyse, sayıları ancak yüz binlerden veya on binlerden oluĢan halkların bu savaĢtan gördükleri zararın yıkıcı gücü ortadadır. Cephede ölen ve yaralanan Sahaların yanı sıra, cephenin gerisindeki halk da ölümle karĢı karĢıya kalmıĢtır. Genç erkeklerin savaĢa gittiği bir durumda, Saha‘nın sert iklim Ģartları kalanlar için daha zor bir hayat ve tehlike demekti. Üstelik o yıllar bütün Sovyetler Birliği‘nin seferber olduğu yıllardı ve cephe gerisinde üretilen her Ģey cephenin ihtiyaçlarına yönelikti. Üretilen her Ģey üstünde sıkı kontrolün olmasının yanı sıra, gerçekleĢtirilen zorunlu göçün sonucunda 2000 Saha ölmüĢtür. Bu göçün amacı daha fazla balık avlanmasıydı ve görüldüğü gibi yerli halkın trajedisiyle sonuçlanmıĢtır. SavaĢa giden 2081 kiĢiden sadece 700 kiĢi geri dönebilmiĢti. Yukarıdaki rakamlar o yılların Rusyası için çok küçük rakamlar, fakat toplam olarak yaklaĢık 240 bin kiĢi olan Saha halkı için bunlar çok büyük rakamlardı. Genel olarak II. Dünya SavaĢı yıllarında Saha halkı yaklaĢık %13 olarak azalmıĢtır. 1939 yılı itibariyle Sahaların sayısı 239.273 iken, savaĢ bittikten 14 yıl sonra bile Sahaların nüfusu bu rakamın gerisinde kalıyordu ve 226.100‘e eĢitti.17 Saha‘nın bugünkü siyasi hayatında önemli rol oynayan çok etniklilik ve etnikler arası ayırımın yaratılması 1920‘li yıllarda baĢlamıĢtır. 1924‘te Saha‘da altının bulunmasından sonra bölgeye yoğun Rus göçü gerçekleĢmiĢtir. 1930‘lardan 1950‘lerin baĢlarına kadar Saha bir sürgün ve çalıĢma kampı alanı olarak da kullanılmıĢtır. Rus özgür iĢ gücünün bölgeye akını genellikle 1960 sonrasında gerçekleĢmiĢtir.18 Özellikle 1970‘li yıllardan itibaren Saha‘daki madenciliğin geliĢmesi de bölgeye büyük Rus göçüne sebep olmuĢtur. 1920‘li yıllardan itibaren yaĢanan Rus göçünün ve Sahaların halk olarak azalması sonucunda Sahaların toplam nüfus içindeki oranı gittikçe azalıyordu. 1920 yılında Saha‘da Sahaların oranı %90 iken, 1926‘da bu oran %82‘ye ve 1959‘da %50‘nin altına düĢmüĢtür. 1970 yılında Sahaların oranı %43 iken, 1979‘da bu oran %36.6‘ya, 1989 yılında ise %33.4‘e kadar düĢmüĢtür.19 Para kazanmak için bölgeye akın eden bir çok Rus, yüksek ücretlere rağmen zor iklim Ģartlarından dolayı sözleĢme sürelerini doldurunca Saha‘yı terk etmiĢtir. 1959-1989 yılları arasında Saha‘ya girip çıkanların sayısı 4.1 milyona ulaĢmıĢtır.20 Bu rakam cumhuriyetin kendi nüfusunun 4 katıydı. Saha‘da madencilik sektörünün geliĢmesinin sonuçlarından birisi çevre problemleri olmuĢtur. Saha‘ya göçenlerin çevreyi tahrip etmeme gibi bir anlayıĢları yoktu. Zaten genel olarak da, çevreye davranıĢ konusunda Sibiryalı yerli halklar ve Ruslar arasında büyük bir fark her zaman mevcuttu. Yerliler tabiatı tahrip etmeden ondan faydalanmaya çalıĢmıĢtır. Üstelik çoğu yerli halkın dini inanıĢı tabiata doğrudan bağlıdır. Yerlilerden farklı olarak, bölgeye geçici iĢçi olarak gelen Rusların tabiata karĢı böyle bir anlayıĢları yoktu. Özellikle Sibirya‘nın sanayileĢmeye baĢlamasıyla çevre tahribata uğramıĢtır. Nehirler kimyasal atıklarla kirlenmiĢ, tayga tahribata uğramıĢtır. Bu çevre problemlerinin halk hayatına yansıması son derece Ģiddetli olmuĢtur. Teknolojik çevre kirlenmesi hastalıkların artmasına yol açmıĢtır. 207 Rusların bölgeye göçü sonucunda Sahalar arasında rahatsızlık doğmaya baĢlamıĢtır. Bu rahatsızlık gittikçe derinleĢmiĢtir. Sahalar ve Ruslar arasındaki etnik gerilimin en önemli sebeplerinden birisi, iki etnik grubun hayat standartlarında oluĢan bariz farktı. Saha‘ya II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra yoğunlaĢan Rus göçü bölgenin demografik durumunu önemli ölçüde değiĢtirdiği yukarıda belirtilmiĢtir. Bölgeye gelen bu yeni insanlar ve yerli halk arasındaki gelir farkı çok büyüktü. Bunun sebepleri ise, Rusların sanayide istihdam edilmeleri ve üstelik bölgenin zor iklim Ģartlarından dolayı bölgeye göçen iĢgücü için özel ücret uygulamasıydı. Yerli halk ise genellikle eskiden olduğu gibi, çoğunlukla tarımda istihdam ediliyordu. Rusların konutları daha iyiydi ve maaĢ dıĢında diğer bir çok avantajları da mevcuttu. Bütün bu ayrıcalıklar bölgeye iĢgücü çekebilmek için uygulanıyordu. Uygulamada ise Saha‘daki insanlar arasında etnik açıdan bir ayırım yaratılmıĢtır. 1992 yılında Saha‘nın tarımında istihdam edilen emeğin %87‘si Sahaydı. Tarımda istihdam edilenler, enerji sektöründe istihdam edilen ve çoğunlukla Ġslav olan insanların aldıkları maaĢın ancak %16‘sı kadar kazanabiliyordu. 21 Sahaların hayat standardı Saha ortalamasından iki kat daha düĢüktü ve Rusya ortalamasından daha da düĢüktü. Sert kıĢlara rağmen, kırsal kesimde, yani Sahaların yoğun olarak yaĢadıkları bölgelerde, evlerin sadece %63,2‘si merkezi ısıtmaya bağlıydı; evlerin %22,1‘inde merkezi su sistemi mevcuttu ve %17‘si kanalizasyon sistemine bağlıydı. Üstelik Saha‘nın kırsal kesimlerinde ölüm oranı Ģehirdekinin iki katıydı. Saha‘daki yerli halkın ortalama hayat uzunluğu 1990‘ların baĢında 40-45 yaĢtı.22 Sahaların Ruslara karĢı duydukları rahatsızlığın bir nedeni de psikolojikti ve Rusların kendilerini üstün görmeleri ile ilgiliydi. Çarlık zamanından beri Rusların psikolojisi pek fazla değiĢmemiĢtir. Halkların eĢitliği konusundaki bütün Sovyet retoriğine rağmen, Rusların çoğu, yerli halkları ―vahĢi‖ ve ―kültürsüz‖ olarak görüyordu. Ruslar ne Sahaların kendilerine ne dillerine ne de kültürlerine saygı gösteriyorlardı. Sovyet iktidarının son zamanlarında yapılan kamuoyu yoklamalarına göre Sahaların %68-75‘i, Rusların Saha geleneklerine, kültürüne ve diline saygı göstermediği için Ģikayetçiydi.23 Rusların bölgede çoğalmalarıyla RuslaĢtırma politikası da kolaylaĢmıĢ ve özellikle Ģehirde ve Ruslarla karıĢık olarak oturulan bölgelerde Sahaların kendi dillerini bilme oranı azalmıĢtır. 1960‘lardan baĢlayarak RuslaĢtırma yoğunlaĢmıĢ ve daha önce Sahaca eğitim yapan okullar 7. sınıfından itibaren sadece Rusça eğitim vermeye zorlanmıĢlardır. Aynı zamanda Sahaca eğitim veren okulların sayısı keskin bir Ģekilde azaltılmıĢtır. Bunun sonucu olarak Sahaca bilme oranı azalmıĢtır. 1986 yılında yapılan araĢtırmaya göre Saha Cumhuriyeti‘nin baĢkenti Yakutsk‘ta okul çağındaki Saha çocuklarının ancak %16‘sı Saha dilini ana dili gibi konuĢabiliyordu. 1989-1990 yılları arasında Saha çocuklarının %22‘si Rusça eğitim görüyordu.24 Yerli halklar ve cumhuriyete sonradan gelen ve genellikle Ġslav kökenli olan göçmenler arasında yaratılan eĢitsizlik ve Sahalar arasında geliĢen milliyetçi duygular, 1960‘lı yıllardan baĢlayarak zaman zaman meydana çıkmıĢtır. En geç 1950‘li yıllardan baĢlayarak etnik problemler dıĢa vurulmaya baĢlanmıĢ ve etnik temelli bazı küçük çaplı çatıĢmalar gerçekleĢmiĢtir. 1960‘ların ortasında üniversite öğrencilerinin küçük çaplı protestosu kısa zamanda bastırılmıĢ ve bazı Sahalar sürülmüĢtür. Niyurbi Ģehrinde bir Saha tutuklanırken, haksız yerde tutuklandığını düĢünen bir grup Saha müdahale edince, müdahale edenler de tutuklanmıĢ ve milliyetçilikle suçlanmıĢtır.25 208 1970‘ler Saha milli bilincinin geliĢmeye baĢladığı yıllardır ve bu durum kendisini çocuklara verilen tarihi Saha isimlerinde göstermiĢtir. Hatta bazı Sahalar geleneksel bir Ģekilde sadece tek isim kullanmaya baĢlamıĢtır.26 Kültürel bazdaki bu geliĢmelerin dıĢında, 1970‘lerde de etnik gerilimin yaĢandığı yıllardı. O dönemde Sahada sürgünde bulunan bir Ukraynalı Hıristiyan Çernovil 1970‘lerdeki durumun son derece gergin olduğunu anlatmaktadır. Hatıralarında bazı Ģehir ve kasabalarda Sahaların yoğun olarak yaĢadığı yerlere tesadüfen düĢen bir Ġslav‘ın açık tehlikeye karĢı karĢıya kalabildiğini yazmıĢtı. 1979 yılının yaz aylarında bir Saha genci bir Rus tarafından öldürülünce, yüzlerce Saha sokağa dökülmüĢ, ancak protestolar hızla bastırılmıĢtır. Bu çatıĢmadan da bahseden Çernovil, karĢılıklı zorbalık davranıĢlarından o kadar etkilenmiĢti ki, otoritelerden sürgün yerini değiĢtirmelerini istemiĢtir.27 Gerçi, o dönemde meydana gelen olayları sadece etnik gerilimle yorumlamak hatalı olabilir. Genel olarak Sovyet toplumunda baĢ gösteren huzursuzluk Saha‘da da ortaya çıkmıĢtır. Rejime güvensizlik ve inançsızlık gibi sebeplerden de kaynaklanan toplumsal huzursuzluk alkolizm, iĢlenen suçların artmasına, özellikle gençlerin Ģiddete yönelmesine ve idealsizliğe yol açmıĢtır. Bu anlamda etnik temelli çatıĢmaları ve sayılan sebeplerden dolayı meydana gelen çatıĢmaları birbirinden ayırmak oldukça zordur. Çoğu zaman bunlar tek baĢına da değil, birbirleriyle karıĢmıĢ durumdadırlar. Böylece sosyal rahatsızlıklardan doğan Ģiddet olayları kolayca etnik gruplar arasındaki çatıĢmaya dönüĢebiliyordu. Milli Hareket ve Toplum Sovyet zamanında kendi topraklarında azınlık durumuna düĢürülen Sahaların milliyetçiliği engellenmeye çalıĢıldıysa da baĢarılı olunamamıĢtır. Stalin zamanında Saha milliyetçiliğini Ģekillendiren milli aydınların tasfiyesinden sonra Saha milliyetçi hareketinin sekteye uğratılmasına rağmen, II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra, milliyetçilik yeniden canlanma gücü bulmuĢtur. Asrın baĢındaki Saha toplumundaki milli bilinçlenme Sovyet yönetimi tarafından yok edilmek istendiyse de, halktaki milli kimlik arama çabaları daha Sovyet zamanında yeniden baĢlamıĢtı. Gorbaçov‘un Dönemi‘nde Saha milli kimliğinin arayıĢları ve toplumdaki huzursuzluk artmıĢtır. Saha‘da etnik gerilimin tırmanması ve Saha milliyetçiliğinin yükselmesi sonucunda 1986 yılında Saha‘da etnik temelli bir çatıĢma meydana gelmiĢtir. Saha üniversite öğrencileri ve bir grup Rus arasında çıkan bu çatıĢma, çoğunlukla Rus olan polislerin müdahaleleriyle daha da büyümüĢtür. Bunun sebebi Rus polisinin çatıĢmaya müdahale etmesi sırasında bir taraf gibi davranmasıdır. Müdahale sırasında özellikle Saha kızları polis tarafından yaralanmıĢtır. ÇatıĢmadan üç gün sonra birkaç yüz Saha öğrencisi sokaklara dökülmüĢtür. Öğrenci liderleri ve olaylara karıĢan Sahalar tutuklandığı halde, olayın kıĢkırtıcısı olan Ruslar hiçbir zaman tutuklanmamıĢ ve cezalandırılmamıĢlardır. Bu eĢitsizlik Sahaların tepkilerine yol açmıĢtır. 28 Böylece belki de etnik gerilimden dolayı değil de, daha baĢka sebeplerden dolayı baĢlayan kavga, polislerin ve yönetimin Sahalara karĢı takındıkları tavırdan dolayı etnik gruplar arasındaki iliĢkileri daha fazla bozmuĢ ve olay, Gorbaçov Dönemi‘nin ilk etnik çatıĢması olarak tarihe geçmiĢtir. 209 Dönemin Saha Cumhuriyeti Komünist Partisi lideri Saha kökenli Prokopyev, olaylardan soyutlanmak isterken, öğrencileri milliyetçi olmakla suçlamıĢtır. Rus gazetelerinde bütün Sahalara ―milliyetçi‖ damgası vurulduysa da, bazı duyumlara göre olaylar, Saha milliyetçiliğinin yükselmesini önlemek için KGB tarafından tasarlanmıĢtır.29 Aslında KGB‘nin böyle bir giriĢimde bulunması için sebepler mevcuttu. Milli aydın Vinokurova‘nın da belirttiği gibi, 1960‘lı yıllardan baĢlayarak, Sahalar aktif olarak yüksek öğrenim kurumlarına girmeye ve prestijli meslek sahibi olmaya baĢlamıĢlardır. Böylece Sahalar arasında asrın baĢında geliĢen aydınlanma tekrarlanmıĢ ve o zaman olduğu gibi milli hareketi doğurmuĢtur. Olaylardan sonra tedbirler üniversite hayatına da yansımıĢ ve üniversitelere daha fazla Ġslav öğrencilerinin girmesini sağlamak için kota konulmuĢtur. Tutuklanan Saha öğrencileri ise ancak 1990 yılında aklanmıĢtır.30 Yukarıda Sovyet zamanında oluĢan Ģartlardan ve bu Ģartların Saha‘daki iki toplum arasında çatıĢma temelini nasıl oluĢturduğundan bahsedilmiĢti. Bu Ģartlarla bağlantılı olarak Sahalar açısından milli mesele haline gelen bazı konular vardır. Bu meselelerin Sahaların lehine çözümlenmesi, ülkeye ad veren halkın güçlenmesini sağlayacaktır. Bunlar demografik problem, kültür problemi ve milli zenginliğin paylaĢımıdır. Sovyetler Birliği‘nin son dönemine gelindiğinde cumhuriyetteki demografik durum Saha Cumhuriyeti‘nin egemenlik taleplerinin arkasındaki gücü zayıflatan ve Sahaların kendi topraklarında etkili olmalarını engelleyen bir husustur. Diğer taraftan Saha kültürüne karĢı yürütülen RuslaĢtırma politikası sonucunda ve yine değiĢen demografik durumun da etkisiyle Saha kültürü geçen yıllar içerisinde tahribata uğramıĢtır. Bu tahribat dil meselesinde açıkça ortaya çıkmaktadır. Saha milli kimliğinin oluĢması ve milli yolun belirlenmesi açısından Saha kültürü ve dilinin canlanması büyük önem taĢımaktadır. Bunun dıĢında, Saha‘nın milli zenginliklerinin paylaĢımı da ciddi bir konudur. Saha halkı açısından önemli olan husus serbest piyasa ekonomisine geçiĢ sürecinde devlet mülkiyeti paylaĢılırken yerli halkın dezavantajlı duruma düĢmemesidir. Halbuki bilindiği gibi, Saha‘nın esas zenginliğini oluĢturan madencilik sektöründe çoğunlukla Saha‘ya sonradan gelenler istihdam edilmektedir. Doğal olarak diğer eski sosyalist ülkelerde olduğu gibi, sanayi tesislerinin özelleĢtirmesi yapılırken, Ruslar ve diğer sonradan gelenler daha avantajlı durumda olacaktır. Sovyetler Birliği‘nin yıkılmasından sonra bu problemler çeĢitli Ģekilde çözüme kavuĢturulmak istenmiĢtir, fakat bu problemlerin kökten çözülmesi ülkedeki Sahaların oranının artmasına dayanmaktadır. Sovyetler Birliği‘nın son yıllarında canlanan milli hareket bu problemlerin çözülmesi için uğraĢmıĢtır. Saha‘da milli hareketin canlanmasının ilk göstergesi 1920‘li yıllarda faaliyet gösteren milliyetçi ―Saha Omuk‖ derneğinin adını alan bir derneğin 1990‘da faaliyete geçmesidir. Saha Omuk baĢlangıçta kendi bünyesinde bir çok grubu barındıran bir çatı derneği halindeydi.31 Sahalar arasında yükselen milliyetçiliğin temsilcisi olan Saha Omuk kısa sürede büyümüĢ ve 1991 yılında 5.000 üyeye sahip olmuĢtur.32 Saha milli kültürünün canlanması, Sahalar lehindeki demografik değiĢimi ve Sahaların geniĢ bir Ģekilde ekonomide ve siyasette temsil edilmesini savunan Saha Omuk, özellikle vatandaĢlık, ülkeye olan göçün sınırlandırılması gibi konularda özel hassasiyet göstermiĢtir. 210 1992 yılında Saha hükümeti Saha‘nın Rusya‘ya dahil olmasının 360. yıldönümünü geniĢ bir Ģekilde kutlamaya karar vermiĢtir. Sanayi merkezlerinde fark edilmeden geçen kutlamalar kırsal kesimde, yani Sahaların yoğun olarak yaĢadığı bölgelerde ĢaĢaalı bir Ģekilde kutlanmıĢtı. Saha yönetimi yeni ilan edilmiĢ egemenliğe rağmen, kaderini Rusya ile birleĢtirdiğini göstermiĢtir. Sadece Saha Omuk teĢkilatının çabalarıyla, yüzlerce Sahanın Kozaklar tarafından öldürüldüğü yerde Yas Direği dikilmiĢtir. Bu da Sahaların tarihi irdelemelerinin ve artık kendi tarihlerine kendi gözleriyle bakmak istemelerinin bir iĢaretidir.33 Toplumsal desteğe dayanan Saha Omuk hareketinin liderleri ülkede etkili siyasetçilerdi. Aynı zamanda Saha Omuk Rus demokratik hareketlerle de iĢbirliği yapabilen bir hareket olarak kendisini göstermiĢtir.34 Saha‘nın ilk devlet baĢkanı Nikolayev‘in seçimlerinde, değiĢik düzeylerdeki yönetim organlarının seçimlerinde ve egemenliği kanunlaĢtıran giriĢimlerde aktif faaliyet gösteren Saha Omuk hareketi, Nikolayev‘in seçilmesiyle avantaj elde etmiĢtir. Hareketin lideri Kültür Bakanı olmuĢ, diğer bir çok üyesi ise hükümette yer almıĢtır.35 Ancak bu Ģekilde Saha Omuk hareketi kısa vadeli hedeflere bile ulaĢmadan, milli aydın Vinokurova‘nın ifadesiyle, hükümette dağılmıĢtır. Saha Omuk dıĢında birçok milliyetçi grup ve teĢkilat mevcuttu. 1980‘lerin sonunda faaliyete geçen ve 1920‘li yıllarda Saha kültürünü araĢtırmak için kurulan tarihi Saha Keskile teĢkilatının adını alan Saha Keskile TeĢkilatı, Saha halkının milli menfaatlerini savunmak amacıyla ortaya çıkan bir muhalefet hareketi olarak kendisini tanımlamıĢtır. Kurulduktan kısa bir süre sonra Saha‘nın statüsünün otonom cumhuriyetten birlik cumhuriyetine kadar yükseltilmesi gerektiğini savunmaya baĢlamıĢtır.36 Saha Omuk‘un savunduğu Saha halkının siyasi, kültürel ve diğer haklarını da savunun Saha Keskile TeĢkilatı‘nın en temel önerilerinden bir tanesi Saha milli inanç sistemini ve Sahaların tarihini yayacak olan milli araĢtırma merkezlerinin kurulmasıdır. Milli zenginliğin paylaĢımı konusunda ise özelleĢtirmeden önermiĢlerdi.37 Saha halkının da faydalanması için, milli Ģirketlerin oluĢturulmasını 1990‘da Saha‘nın egemenliği için baĢlatılan kampanyada kendisini gösteren Saha Keskile TeĢkilatı, 1992 ilkbahar aylarında Saha Anayasası için yapılan mitinglerin tertiplenmesinde de önemli bir rol oynamıĢtır. Saha Anayasası etrafındaki tartıĢmalara Saha halkı ve özellikle Sahalar büyük ilgi göstermiĢlerdir. TartıĢmanın ana konuları Saha Anayasası‘nın Rusya Anayasası‘ndan önce kabul edilip edilmemesi ve Saha Anayasası‘nın Rusya‘dan ayrılma hakkını içerip içermemesi gibi konulardı. Saha Parlamentosu bu konularda tereddüt ettiği zaman, çeĢitli milliyetçi gruplar parlamentonun karĢısında toplu gösterileri gerçekleĢtirmiĢlerdir. Toplumda oluĢan milliyetçi havanın etkisiyle Saha Parlamentosu bir an önce Saha Anayasası‘nı kabul etmiĢtir. Cumhuriyet hukuk mevzuatının federal mevzuat karĢısındaki üstünlüğünü tanıyan Saha Anayasası‘nın kabulü milliyetçi güçler tarafından kendi zaferleri olarak sayılmıĢ ve toplu kutlamalarla kutlanmıĢtır.38 Saha toplumu içerisinde geliĢen milli uyanıĢ milli kültürü yeniden kazanma giriĢimlerine de yansımıĢtır. Milli kültürün önemli parçalarından olan inanç sisteminin yeniden canlanması kültürel uyanıĢın bir göstergesi olmuĢtur. Saha halkının eski inançlara ilgisi dolayısıyla, bu konuyla ilgili olarak 211 birkaç teĢkilat da kurulmuĢtur. 1990‘da Halk Tıbbı Birliği‘nin yanı sıra, Küt-Sur teĢkilatı da kurulmuĢtur. Bu teĢkilatlar özellikle Ģaman uygulamalarını yeniden canlandırırken, halkın ilgisi büyüktür.39 Saha Omuk‘un gerçekleĢtiremediği fikirlerden birisi Saha Halk Kongresi‘nin tertiplenmesidir. Milliyetçi güçler tarafından gerçekleĢtirilemeyen bu fikir hükümet tarafından gündeme alınmıĢ ve gerçekleĢtirilmiĢtir. Saha Halk Kongresi fikrinin kontrol altına alınmasına ve ılımlılaĢtırılmasına rağmen, Saha Halk Kongresi milli bilinci uyandırma görevini yapmıĢtır. Kongre yapılmadan önce ve sonra Saha milli problemleri geniĢ bir yankı bulmuĢ, gazetelerde Sahaların problemleriyle ve perspektifleriyle ilgili bir çok yazı yayınlanmıĢtır.40 I. Saha Halk Kongresi 13-17 Aralık 1992‘de gerçekleĢtirilmiĢtir. Sahaların milli bilincini siyasi arenaya taĢıma çabalarından olan bu kongrede milliyetçi aydınları tatmin etmemiĢtir. Bu kongreden Saha halkının ge liĢmesi için gündemdeki bir çok problemin çözülmesi bekleniyordu. Kongrenin çalıĢması esnasında Saha Keskile cemiyeti demografik durum, serbest piyasaya geçme sürecinde devletin varlıklarının halk arasında paylaĢılırken Sahaların adil bir pay alması, Sahaların hayat standartlarının yükseltilmesi ve diğer problemlerin çözümü için bir Kongre Deklarasyon tasarısını hazırlamıĢ ve kongrenin katılımcıları arasında dağıtmıĢtır. Deklarasyon tasarısında Saha halkının milli egemenliğinin gerçekleĢtirme programının gerekliliğinden bahsediliyordu. Saha halkının milli egemenliğinin gerçekleĢmesi için Sahaların BM nezdinde bir hükümete sahip olması gerektiği ve Saha‘nın uluslararası hukuka konu olması gerektiği savunulmuĢtur. Tasarıda Saha‘nın tabiat zenginliklerini kullanma önceliğinin Saha halkına verilmesi gerektiği ve bundan yola çıkarak demir yollarının yapımı dahil olmak üzere, ulaĢım yollarının değiĢmesi ve sanayi tesislerinin kurulması gibi projelere sadece Sahaların kabulüyle giriĢilebileceği yazılmıĢtır. Tasarıda Sahalar açısından gündemde olan toprak sorununa da değinilmiĢtir. Toprakların özel mülkiyete verilebilmesi için önce vatandaĢlık için 15 yıl Saha‘da ikamet etme Ģartının getirilmesi ve ayrıca halk oylamasının yapılması önerilmiĢtir. Devlet organları için Sahalar için en az %50‘lik kotanın getirilmesi ve ayrıca Dil Kanunu‘nun uygulanması için aĢamalı programın yapılması da önerilmiĢtir.41 Saha Keskile tarafından yapılan bu proje katılımcıların çoğunda bir destek bulmamıĢ ve tartıĢılmamıĢtır bile. Kongrede bir Konsey seçilmiĢ ve bu Konseye Saha halkının menfaatleriyle ilgili olan resmi karar alma sürecine katılma görevi verilmiĢtir.42 Yapılan Kongre Saha aydınlarının isteğini yerine getirmeyince, Saha Keskile yeni bir giriĢim baĢlatmıĢ ve 27-28 ġubat 1993‘te III. Aydın, ĠĢadamı ve Sanayiciler Kongresi‘ni tertip etmiĢtir. Bu kongrenin sonucunda Saha Keskile cemiyetin Ģeklini değiĢtirip milli demokratik harekete dönüĢmüĢtür.43 Saha Keskile hareketi kendi bünyesinde bir çok milliyetçi demokratik kuruluĢ ve cemiyeti birleĢtirmiĢtir. Bunlar: Ġl partisi, Milli korporatsiya, Milli Toplum Akademisi, Saha Demokratik Partisi, Saha Omuk, Saha Halk Partisi ve Saha Gençler Birliği‘dir. Egemenliğin ilanından ve Saha Anayasası‘nın kabulünden sonra, Saha‘da da bir çok bölgede olduğu gibi milliyetçi hareket durgunluk yaĢamıĢtır. Bunun sebebi halkın ilgisizliğidir. Rusya Federasyonu‘ndaki ekonomik ve siyasi kriz dolayısıyla halkın hayat standartlarının düĢmesi, halkı 212 umutsuzluğa ve geçim derdine sürüklemiĢtir. Halkın en aktif kısmı bile siyaset dıĢı kalmıĢlardır. Yapılan kamu oyu yoklamalarına göre, üniversite öğrencileri, gençler ve yüksek eğitim almıĢ insanlar arasında kayıtsız insanların oranı iki kat veya daha fazla artmıĢtır.44 Milliyetçi harekete olan halk desteğinin azalmasının diğer bir sebebi ise, Saha baĢkanı Nikolayev‘in Saha Omuk liderlerini hükümete almasıyla milliyetçi güçleri bertaraf etmesi ve genel olarak siyasi iktidarı kendi elinde toplama siyasetidir. Bu siyasetle Nikolayev milliyetçi güçleri marjinal kalmasını sağlamıĢtır.45 Sovyetler Birliği‘nin yıkılmasıyla ve eski Sovyet ülkelerinin ekonomik faciaya uğramalarıyla birlikte, Saha‘ya büyük göçe sebep olan teĢvik sistemi de bozulmuĢtur. Bununla bağlantılı olarak Saha‘dan Rus göçü baĢlamıĢtır. Ancak bu göçe esas sebep olan etnikler arası gerilim değil, daha çok ekonomik krizdi ve 1993 yılında yapılan kamuoyu araĢtırması bunu açıkça ortaya koymuĢtur. Bunun yanı sıra Sovyetler Birliği yıkılmasından sonra siyasi belirsizlik ve Saha‘nın diğer cumhuriyetler gibi ilan ettiği egemenlik da rol oynamıĢtır.46 1990‘lı yıllarda Saha Cumhuriyeti‘nden göç. Tablo 1: Yıllar Nüfus azalması (%) 1990 0,4 1991 2,6 1992 2,6 1993 1,9 1994 3,0 1995 1,8 1996 1,2 1997 1,7 1998 2,0 Kaynak: Goskomstat Rossiyi, Regionı Rossiyi: Statistiçeskiy Sbornik, Cilt 2, Moskova, Goskomstat Rossiyi, 1999, s.68-69, Tablo 2.16‘dan hesaplanmıĢtır. 1990‘lardaki Sahaların milli kimlik arayıĢlarına karĢılık, Ruslarda da buna karĢı tepki oluĢmuĢtur. Rusların ayrıcalıklı statüleri alıĢkanlık haline gelmiĢ ve bu statü çok değiĢik bir zihniyete yol açmıĢtır. Eski Sovyet milli cumhuriyetlerinde yaĢayan Rusların karakteristik özelliklerini Saha‘daki Ruslar da taĢımaktadır. Sahaların iki dilli olmalarını normal olarak karĢılayan Ruslar, Sahaca öğrenmeye veya kültürlerine saygı göstermeye çalıĢmamaktadır. Sovyetler Birliği‘nin son döneminde yapılan araĢtırmalara göre, Saha‘da yaĢayan Rusların sadece %2‘si Sahaca biliyordu.47 Saha‘nın kendi egemenliğini ilan etmesi, Sahaların milli kimlik arayıĢları, Saha kökenlilerin yönetimde daha da etkili rol oynamaya baĢlamaları, Saha kültürünün canlanması gibi faktörler cumhuriyette yaĢayan Rusları harekete geçirmiĢtir. 213 Sahaların milli egemenlik taleplerinde ileri gitmelerini engelleyen Saha‘daki Rus nüfusudur ve Saha milliyetçileri bunun farkındadırlar. Sahanın egemenlik taleplerinde çok ileriye gitmesi ters teperek Rusları harekete geçirebilir ve onları da yoğun oldukları bölgelerde ayrılıkçılığa teĢvik edebilirdi. Bu durumda Sahadaki problem Moldova‘daki Dnestr probleminin senaryosuna uygun olarak geliĢebilirdi. Üstelik Rus nüfusu Saha‘nın doğal zenginliklerinin bulunduğu bölgelerde, en sanayileĢmiĢ bölgelerde yoğunlaĢmıĢtır. Mesela, elmasların çıkarıldığı batıdaki bir bölgede Rus nüfusunun oranı %90‘dır.48 Saha elmaslarının çıkarıldığı Mirnıy Ģehrinde Sahalar toplam nüfusun sadece %3‘ünü oluĢturmaktadır.49 1990‘ların baĢında, Saha‘nın egemenliğinin tartıĢıldığı sıralarda Mirnıy ġehir Meclisi‘nin toplantısında, Saha‘dan ayrılma ve bu ilçenin Krasnoyarsk krayına dahil olma meselesi gündeme alınmıĢtır. Bütün iĢlerini bırakmak durumunda kalan Nikolayev, krizin halledilmesi için iki haftalığına Mirnıy‘e gitmiĢtir.50 Kriz hallolmuĢ, ancak Mirnıy‘nın ayrılma ihtimali ortadan kalkmamıĢtır. Ġl Tümen‘in Rus milletvekili Litvinenkov‘un sözlerine göre, Saha bağımsızlık yolunu seçerse, maden ocaklarının bulunduğu bölgelerin ayrılması da gündeme gelecektir. Ruslar, kırsal kesimdeki Sahaların maden ocaklarında çalıĢmasını sağlamak gibi Sahaların taktik giriĢimine de karĢı çıkmaktadır ve maden ocaklarındaki çoğunluğu kaybetmek istememektedirler. 51 Geçen 10 yıllık süre içerisinde, Saha Cumhuriyeti‘nin inĢası sürecinde Sahalara vurgu yapılması, yönetim ve yasama organlarında Saha temsilcilerinin oran olarak önemli ölçüde artması da Ruslar arasında rahatsızlığı artıran sebeplerdir. 1990‘lı yılların ikinci yarısında da bu rahatsızlıklar devam etmiĢtir. Mesela ―halklar arası düĢmanlığı kıĢkırttığı‖ gerekçesiyle Neryungri Ģehrinin Rusların kurduğu Halk Cephesi‘nin faaliyetleri durdurulmuĢtur.52 Saha‘da Sahaların ve Rusların Rusya‘nın genel yapısına ve Saha Cumhuriyeti‘nin statüsüne olan bakıĢları arasında kesin görüĢ ayrılıkları mevcuttur. Her ne kadar 1990‘ların baĢındaki gibi milliyetçi duyguların kabarması yaĢanmıyorsa da, böyle bir ihtimal her zaman mevcuttur. Kendilerini cumhuriyetin sahibi olarak hisseden Sahalar, cumhuriyetin egemenlikle elde ettiği kazanımların sürmesinden yanadırlar. 1990‘lı yılların Saha‘ya getirdiği milli uyanıĢ, milliyetçi hareketin doğması gibi geliĢmelerin yanı sıra, Sovyet yıllarında kökten değiĢen demografik durumu tersine çevirecek geliĢmeleri de taĢımıĢtır. 1990‘ların baĢında Sibirya‘nın bütün bölgelerinden baĢlayan Ġslav göçü halen devam etmektedir. Rusya‘da 1989‘dan beri milletlerin sayımı yapılmadığı için Saha‘nın bugünkü demografik durumu kesin olarak bilinmemekle birlikte, 1995 yılından itibaren Saha Cumhuriyeti‘nde Saha oranının %40 olduğu tahmin edilmektedir.53 Yani 1989 yılının %33 oranına karĢılık, Sahaların toplam nüfus içindeki payı 1970‘lerdeki orana geri dönmüĢtür. John Young‘un belirttiği gibi, eğer Sahalar cumhuriyette hala azınlıkta olsalar da, bu, statükonun korunacağı anlamına gelmemektedir. Saha‘nın Ekonomik Egemenliği Saha yönetiminin daha geniĢ siyasi özgürlük talep etmeye baĢladığı yıllar Gorbaçov‘un dönemi olmuĢtur. Sahalar arasında yükselen milliyetçilik ve 1989 yılında Saha Komünist Partisi‘nin Genel Sekreteri, Saha kökenli Prokopyev, Sovyetler Birliği Komünist Partisi‘nin milliyetler meselesi konusunda düzenlenen toplantıda konuĢurken, Gorbaçov‘a birlik cumhuriyetlerinin yetkilerinin 214 geniĢletilmesi konusunda destek verirken, otonom cumhuriyetlerin de daha geniĢ haklara sahip olması gerektiğini dile getirmiĢtir.54 Sovyetler Birliği‘nin son yıllarında Saha‘nın genel durumuna bir göz atalım. Sovyet zamanında Saha‘da madencilik sektörünün geliĢmesi bölgenin demografik ve sosyal durumunu değiĢtirdiği gibi, Saha‘nın merkez nezdindeki önemini de artırmıĢtır. Rusya‘da çıkarılan elmasların %99,8‘i Saha topraklarından çıkarılırken, bu elmaslar yılda 1.14 milyar dolar gelir getirme özelliğine sahipti. Dünya elmas üretiminin %12‘sini Saha elmasları oluĢturuyordu.55 Bunun dıĢında Saha‘da altın, kömür ve petrol gibi doğal kaynaklar da bulunmaktadır. Saha‘daki yer altı zenginliklerinin büyük öneminden dolayı, madencilik sektörünün büyük bir kısmı yerel yönetime değil, direk merkezdeki bakanlıklara bağlıydı. 1989 yılında Saha yönetimi endüstri sektörünün sadece %4‘ünü kontrol edebiliyor ve gelirlerinin %1‘inden faydalanabiliyordu. Saha‘da madencilik dıĢındaki sanayi, hizmet sektörü ve altyapı geliĢmemiĢti. Saha gıda ve tüketim mallarının %90‘ını cumhuriyetin dıĢından almak zorunda kalıyordu. 1989 yılı itibariyle Rusya Federasyonunun 73 üyesi arasında geçim açısından Saha 70. sırada ve kamu hizmetleri açısından son sıradaydı.56 Perestroyka zamanında yapılan ekonomik reformların sonucunda Saha‘ya dıĢarıdan getirilen sınai malların fiyatları artarken, Saha‘nın ürettiği malların fiyatları sabit tutulmuĢtur. Böylece kısmi fiyat serbestleĢtirilmesi Saha‘yı ekonomik olarak etkilemiĢtir. Özellikle gıda mallarının Saha‘nın dıĢından getirilmesi ve 1990‘lı yıl ların baĢında yakıt fiyatlarının ardından taĢıma tarifelerinin fırlaması, Saha halkının hayat standardını daha da düĢürmüĢtür. Ġklim Ģartlarından dolayı Saha‘ya dıĢarıdan getirilen malların 1-2 yıl stoklama ihtiyacı malların maliyetlerini artırıyordu. Uzun vadeli kredileri gerektiren bu sistem Sovyetler Birliği‘nin krize sürüklenmesiyle bozulmuĢ, Saha ve Rusya‘nın diğer Uç Kuzey bölgeleri bundan dolayı zaman zaman donma ve aç kalma tehlikeleriyle karĢı karĢıya kalmıĢlardır.57 Kısacası Rusya elmaslarının neredeyse tamamının çıkarıldığı bölgenin durumu hiç de iç açıcı değildi. Yukarıda anlatılan faktörler de göz önünde bulundurularak, 1990‘lı yıllarda Saha‘nın kendi zenginliği üzerinde söz sahibi olmak istemesinin sebebi sadece milli uyanıĢ değil, ayrıca ekonomik sebeplerdi. Saha‘nın ekonomik egemenlik talebi sadece bir talep değil, aynı zamanda da bir zorunluluktu, çünkü merkezi otoritenin zayıfladığı ortamda, bölgeler kendi kaderlerine bırakılmıĢlardır. Özellikle zor iklim Ģartlarında merkezin ekonomik teĢvikleri ve yardımları önemliydi. Ancak eski desteği vermeyen merkez, Saha halkına hiçbir Ģey önermeden, Saha‘nın hammadde zenginliklerinden istifade etmeyi devam ettirme eğilimindeydi. 1980-1990‘lı yıllarda Rusya‘daki milliyetçi hareketlerin güçlenmesi, Rusya Federasyonu içinde yaĢayan halkların milli bilinçlenmesi ve cumhuriyetlerin siyasi arayıĢları art arda ilan edilen egemenliklerle sonuçlanmıĢtır. Egemenliklerini ilan eden ve kendi Anayasalarını kabul eden Rusya içindeki cumhuriyetlerin çoğu Ģimdilik Rusya‘dan tamamen ayrılamayacağının belki de farkındaydı, fakat eski rejimin yıkılmasıyla federasyonun yeniden Ģekillendirilmesi zorunluluğunu hissetmiĢler ve 215 bu süreçten optimum fayda elde etmek istiyorlardı. Rusya‘nın yeni federalizminin oluĢmasına aktif olarak katılan federasyon üyelerinden birisi Saha Cumhuriyeti olmuĢtur. 27 Eylül 1990‘da RF içinde Saha (Yakutya) Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nin egemenliği ilan edilmiĢtir. Egemenliğin etnik rengi deklarasyon baĢlığında bile kendini belli ediyordu: Rusların kullandığı Yakutya kelimesiyle birlikte Sahaların kendilerine verdikleri ad resmi bir kağıtta kullanılmıĢtır. Bununla birlikte Saha‘nın deklarasyonu realist bir Ģekilde, Saha‘nın egemenliğinin Saha‘nın çok milletli halkına ait olduğunu ilan etmiĢtir. Deklarasyona göre, Saha‘nın bu çok milletli halkı kendi kaderini belirleme hakkına sahiptir. Deklarasyon, Saha‘nın toprakları, yer altı, suları, ormanları, bitey ve direyi, hava sahası ve kıta sahanlığının mülkiyet hakkının Saha‘nın halkına ait olduğunu ilan etmiĢtir. Ayrıca deklarasyon egemenliğin ekonomik temellerini de belirlemiĢtir. Cumhuriyetteki reel durum hükümetin Saha‘daki bütün halkları yanına almasını ve birlikte hareket etmesini gerektiriyordu. Böylece çok milletli Saha‘nın halkının bir bütün olarak kendi yer altı ve yer üstü kaynakları üzerinde müstesna hakkının olduğu ilan edilmiĢtir.58 Sovyetler Birliği‘nin yıkılmasından sonra, rejimin iflasından, ekonomik krizden ve federasyon içindeki merkezkaç eğilimlerden zayıflayan Rusya merkezi otoritesi bünyesindeki milli cumhuriyetlerin ve hatta idari bölgelerin bile, içiĢlerinde ve hatta dıĢiĢlerinde, merkezden bağımsız olarak faaliyet göstermelerine razı olmak zorunda kalmıĢtır. Federasyon üyelerinin alabildikleri bağımsızlık derecesi doğrudan doğruya pazarlık güçleriyle doğru orantılı olduğu için, Saha‘nın bir çok Federasyon üyesine göre daha avantajlı durumda olduğu düĢünülebilir. Kısacası Saha‘nın doğal zenginlikleri hem pazarlık gücünün bileĢeni hem de pazarlığa konu olmuĢtur. Daha Sovyetler Birliği zamanında, Rusya Federasyonu da Saha‘nın elmas gelirlerinden pay almak niyetindeydi. Doğal olarak Sovyet zamanında Yeltsin‘in merkeze karĢı sürdürdüğü mücadelede Saha elmaslarının önemli bir rolü vardı. 1990 yılında Sovyetler Birliği Saha elmaslarının satıĢı konusunda De Beers ile anlaĢtıktan sonra, Rusya Parlamentosu ve Yeltsin bu anlaĢmayı protesto etmiĢtir. Onlara göre, Saha elmaslarının satıĢı RF‘nin bilgisi dahilinde gerçekleĢmeliydi. Bu geliĢemeden sonra Rusya Parlamentosu, Rusya topraklarında çıkarılan bütün kaynakların satıĢının Rusya Yüksek Sovyeti tarafından onaylanması gerektiği konusunda bir karar almıĢtır.59 Saha‘nın daha fazla siyasi ve ekonomik hakları elde etmesi amacıyla, Nikolayev Sovyetler Birliği ve RF arasında bir seçim yapmak zorundaydı ve bu seçimini Yeltsin‘den yana kullanmıĢtır. Daha Sovyetler Birliği mevcutken, Saha‘nın bugünkü devlet baĢkanı Nikolayev, Yeltsin‘i merkezle olan çatıĢmasında ilk destekleyen bölgesel liderlerden olmuĢtur. Daha Rusya baĢkanı olmadan 1990‘da Saha‘yı ziyaret eden Yeltsin, burada çok iyi ağırlanmıĢ ve o zamanlardan beri Yeltsin ve Nikolayev arasında iyi bir iliĢki kurulmuĢtur. Yeltsin dönemindeki Ģahsi iliĢkilerin önemi çok iyi bilinmektedir. 60 Yeltsin‘i desteklemiĢ olmak Saha‘nın ekonomik kozlarına siyasi kozları da katmıĢ oluyordu. Daha sonraki geliĢmelerde de, Nikolayev, önemli siyasi konularda desteğini bir pazarlık konusu yapmıĢtır. Bunların yanı sıra, merkez de Saha‘yı etki altına alacak ve egemenlik taleplerinde çok ileriye gitmesini engelleyecek bazı kozlara sahiptir. Bu her Ģeyden önce Saha‘daki Rusların ve genel olarak Ġslavların çoğunlukta 216 olması, bunların ülkenin maden ocaklarının bulunduğu yerlerde yoğunlaĢmasıdır. Diğer önemli bir koz ise, Saha‘nın gıda ve tüketim malları açısından Rusya‘ya bağımlı olması ve bu bağımlılığın ağır iklim Ģartlarıyla birleĢip ortaya çıkan Kuzey Tedarik 61 problemidir. Saha‘nın Rusya‘ya bağımlı olmasının sebeplerden birisi de petrol ürünleridir. Saha Cumhuriyeti, yılda yaklaĢık 2 milyon ton petrol ürünlerine ihtiyaç duymaktadır. Sovyetlerde geçerli olan Kuzey Tedarik Sistemi bugün Sibirya‘nın baĢ sorunlarından birisidir. Gıda, tüketim ve diğer sanayi malları ve ayrıca yakıt ürünleri açısından merkez bağımlı olan Sibirya‘nın iklim açısından son derece zor olan bölgeleri her sene bu sorunu yaĢamakta ve her sene aç kalma ve donma tehlikesiyle karĢı karĢıyadır. Saha‘nın Rusya‘ya olan bağımlılığın sebebi Kuzey Tedarikin bir kısmının merkez tarafından finanse edilmesi ve tedarikin yapıldığı su yollarının, nehir olsun, deniz olsun, Saha‘ya değil, Rusya Federasyonu‘na ait olmasıdır. Saha sadece kıyıların sahibidir.62 Merkez ve Saha arısındaki güç dengesi ve o dönemin özellikleri göz önünde bulundurularak, resmi Saha‘nın uyguladığı stratejinin Ģartlara uyum sağlayan bir strateji olduğu ortaya çıkmaktadır. Yukarıda bahsedilen sebeplerden dolayı radikal kararları alamayan Saha yönetimi, buna rağmen pazarlık yoluyla ülkede çıkarılan değerli doğal kaynaklardan bir pay almaya baĢarmıĢtır. Ekonomik egemenliğe ilk adım, Saha‘nın elmaslarının %10‘unu satma hakkını elde etmesiyle atılmıĢtır. 63 Böylece Saha ilk defa kendi topraklarından çıkarılan elmasların bir kısmını bağımsız olarak satabilecekti. Fakat Saha‘nın esas amacı elmasları iĢleyen endüstrinin kurulmasıydı. Bunun için Nikolayev, ele geçen her fırsatı kullanmıĢtır. Saha Cumhuriyeti, ancak doğal zenginliklerin paylaĢımı konusunu da içeren ekonomik anlaĢmaya vardıktan sonra yetki paylaĢımını düzenleyen Federal AnlaĢmasını imzalamayı kabul etmiĢtir. Böylece Federasyonun temellerini atan bu anlaĢmanın imzalandığı gün, yani 31 Mart 1992‘de, RF ve Saha Cumhuriyeti arasında bir de ekonomik anlaĢma imzalanmıĢtır. Bu anlaĢmaya göre, Saha, kuyumculukta kullanılacak elmaslar ve altın üzerinde %20‘lik paya ve endüstride kullanılacak elmaslar üzerinde %100‘lük paya sahip olmuĢtur.64 Bir süre sonra bahsedilen bu %20‘lik pay %5 olarak arttırılmıĢtır.65 Saha‘nın elde ettiği diğer önemli bir avantaj ise yeni elmas Ģirketinin kurulmasıydı. Rusya-Saha Elmasları (Alrosa) adındaki Ģirket hisselerinin %32‘si RF‘ye, %32‘si Saha‘ya, %23‘ü Ģirketin çalıĢanlarına, %5‘i garanti fonuna ve %1‘lik pay Saha‘nın her ulusuna (idari birimine) verilmiĢtir.66 RF ve Saha arasında yapılan ekonomik anlaĢmaya göre, bütçeler arası iliĢkilerde de Saha ―özel‖ bir statüye sahip oluyordu. Yani, federal vergiler dahil olmak üzere Saha Cumhuriyeti‘nin topraklarındaki bütün vergiler Saha‘nın bütçesine dahil ediliyordu, federal bütçeye gelince, zaman zaman belirli bir miktarda Saha‘nın bütçesinden merkezi bütçeye transferler yapılıyordu.67 Rusya‘nın bütçe federalizmi açısından Saha‘yla yapılan anlaĢma özel bir bütçe iliĢkisini baĢlatmıĢtır. Bunlar dıĢında, Saha, Tataristan gibi, dıĢ ekonomi iliĢkileri yürütme hakkına sahip olmuĢtur.68 Sovyet zamanındaki devletin aĢırı merkezi yapısından daha demokratik ve gerçek federasyona uygun bir yapıya geçmek kolay değildi. RF ile avantajlı anlaĢma yapan Saha, merkezin olası merkezileĢme hareketinin önünü almak için, daha Rusya Federasyonu‘nun Anayasası kabul edilmeden önce, 4 Nisan 1992‘de kendi Anayasasını ilan etmiĢtir. 217 Saha Cumhuriyeti Anayasası, Saha Cumhuriyeti‘nin egemen bir devlet olduğunu ilan etmiĢtir. Hangi milletten olursa olsun, cumhuriyetin bütün vatandaĢlarından oluĢan Saha‘nın halkı, egemenliğin sahibi olarak ilan edilmiĢtir. Saha‘nın topraklarının, yer altının ve yer altı zenginliklerinin, sularının, ormanlarının, hava sahasının ve kıta sahanlığının tek sahibi olarak Saha‘nın halkı ilan edilmiĢtir.69 YaklaĢan Rusya devlet baĢkan seçimleri öncesinde, merkezi yönetim Saha ile pazarlık masasına oturmuĢ ve ödün vermek zorunda kalmıĢtır. 1995 yılında Rusya Federasyonu ve Saha Cumhuriyeti arasında yetki paylaĢım anlaĢması imzalanmıĢtır. Buna göre Saha çıkarılan elmasların bir kısmına sahip olabilme yanında bir yana, elmasları tıraĢ etme hakkına da sahip olmuĢtur. Bunun üzerine Tuimaada Diamond adında bir milli Ģirket oluĢturulmuĢ ve 16 küçük elmas tıraĢ fabrikası kurulmuĢtur. Bunun karĢılığında Saha, kıta sahanlığının ve yer altı zenginliklerinin federal mülkiyet olduğunu kabul etmiĢtir.70 1996‘da Rusya devlet baĢkanı seçimlerinden sonra merkezileĢme çabalarında bulunan Moskova, Saha‘nın egemenliğini sınırlandırıcı tedbirler almıĢtır. Bunlardan biri Saha ve RF arasında yapılan ve süresi biten ekonomik anlaĢmanın uzatılmaması ve Saha bütçe gelirlerinin neredeyse tamamını sağlayan ―Alrosa‖ firmasının zarara uğratılmasıdır.71 Rusya Maliye Bakanlığı‘nın Alrosa Ģirketinde yaptığı incelemelerin sonucunda vergi borçlarının bulunduğu ve gelirleri yanlıĢ kullandığı gerekçesiyle Ģirkete karĢı dava açılmıĢtır. Daha sonra, 1997 yılında Rusya gümrüğünde değerlerinin bilerek yüksek tutulduğu gerekçesiyle bir parti elmas durdurulmuĢtur. Aynı zamanda Saha‘nın elmaslarını sattığı De Beers Ģirketiyle anlaĢmanın süresi bittiği için, yeni anlaĢmanın yapılması için Rusya devlet baĢkanının kararnamesi gerekiyordu. Fakat sadece Saha BaĢkanı Nikolayev, Saha ve RF arasındaki ekonomik anlaĢmanın yenilenmemesi ve federasyonun diğer üyeleri gibi bütçeler arası iliĢkilere uymayı kabul ettikten sonra, Yeltsin gerekli kararnameyi imzalamıĢtır. Bu süre içerisinde dıĢ piyasalarla bağlantısı kesilen Alrosa Ģirketi gelirlerinin %30‘unu kaybetmiĢ ve Saha‘nın GSYĠH‘sı %10 olarak azalmıĢtır.72 Rusya‘da 1998‘de patlak veren ekonomik ve siyasi kriz federasyon üyelerinin merkez kaç faaliyetlerini yoğunlaĢtırmalarına sebep olmuĢtur. Rusya yeni desentralizasyon dalgasına kapılıp, federasyon üyeleri merkezden soyutlanmak isterken, Saha da buna katılmıĢtır. YaĢanan ekonomik kriz, federasyon bölgelerinin kendi sınırları dahilindeki halkı, krizin sonuçlarından korumak ve bölgelerin ekonomik durumunun kötüleĢmesini mümkün olduğunca engellemek gibi amaçlara sevk etmiĢtir. Bu amaçlarla, Saha baĢkanı Nikolayev, 27 Ağustos 1998‘de bir kararname yayınlayarak, altın çıkaran iĢletmelere Saha Cumhuriyeti Değerli TaĢlar Komitesinin dıĢındaki kurumlara altının teslim edilmesini yasaklamıĢtır.73 Bu kararname bölgesel liderlerin kendi güçlerini arttırmak için krizi kullanma yönündeki ilk çabalardandı. Buna ek olarak, Saha merkeze borçlarını ödemeyi reddetmiĢtir.74 Merkezi yönetim toparlanmaya çalıĢırken, sonbahar 1998‘de Yeltsin, Nikolayev kararnamesinin federal hukuk mevzuatına uygun olmadığını belirterek kararnameyi iptal etmiĢtir. 75 218 Görüldüğü gibi, Saha yönetiminin Rusya Federasyonu merkeziyle çekiĢmesi genellikle RF içindeki merkezileĢme ve desentralizasyon dönemlerine uygun olarak kendisini göstermiĢtir. Bu çekiĢmede cumhuriyet kendisini güçlü hissettiği zaman bazı isteklerini kabul ettirmiĢ, güçsüz olduğu zaman ise ödün vermiĢtir. Fakat genel olarak Rusya‘nın son dönem tarihine merkez kaç geliĢmeleri damga vurduğu için, Saha‘nın bu çekiĢmelerden daha avantajlı çıktığı söylenebilir. Saha‘nın elde ettiği avantajların baĢında ekonomik haklar gelmektedir. Her ne kadar Saha kısa süre içerisinde bütçeler arası iliĢkilerde elde ettiği ayrıcalığı kaybettiyse de, cumhuriyetin özellikle elmas endüstrisi üzerinde kontrol kurması 1990‘lı yıllarda federal merkezin önleyemediği bir geliĢme olmuĢtur. Alrosa Ģirketi Saha egemenliğinin hem kazanımı, hem de temel dayanağı haline gelmiĢtir Cumhuriyet bütçe gelirlerinin yaklaĢık olarak %70-80‘i bu Ģirketten gelen gelirlerden oluĢmaktadır. De Beers‘ten sonra dünyanın ikinci en büyük elmas Ģirketinin üzerindeki kontrolü sayesinde Saha Cumhuriyeti ekonomisini geliĢtirme ve halkın yaĢam standardını koruma imkanını bulmuĢtur. Sıkı vatandaĢlık kanunuyla cumhuriyete muhtemel insan akımını sınırlandıran yönetim, 1990‘lı yıllarda Rusya‘nın genelinde süre giden ekonomik kriz ortamında halkı sübvanse etmiĢtir. Saha‘nın ekonomisini geliĢtirmeye çalıĢan yönetim özellikle federal merkeze olan bağımlılığını azaltacak ve cumhuriyet ekonomisini geliĢtirecek projelere ağırlık vermiĢtir. Bunlar arasında yabancı ülkelere gaz ve boru ihracatının kolaylaĢtıracak boru hatları projeleri, petrol rafinerisi, büyük çaplı elmas fabrikası, elmas tıraĢ fabrikaları, ileride Saha‘nın elmas endüstrisine olan bağımlılığını azaltabilecek ormancılık, gaz, petrol ve altın sektörlerini geliĢtirme çabaları yer alır. Yüklü maliyeti ve iddialı olma özelliği ile BAM-Yakutsk demir yolu hattı projesi göz çarpmaktadır. Saha‘nın tedarik kredilerine olan ihtiyacını azaltacak olan bu proje bütün iklim zorluklarına ve yüklü maliyetine rağmen cumhuriyet yönetimi tarafından desteklenmektedir. Bunun dıĢında da cumhuriyetin altyapısını geliĢtirecek diğer yatırımlar yapılmıĢtır.76 RF içinde Saha halkı için otonomi oluĢturulurken, geleceklerini düĢünen BolĢevikler, Saha‘ya ait olan bir milyon kilometre karelik toprağı Saha‘dan ayırmıĢlardır. Böylece Saha‘nın Ohotsk denizine ulaĢma yolları kesilmiĢtir.77 Jeopolitik açıdan çok büyük önem taĢıyan bu toprakların Saha‘dan ayrılmasıyla Saha‘nın Uzak Doğu‘ya ve genel olarak Asya-Pasifik bölgesine açılan penceresi yok edilmiĢtir. Böylece Saha‘nın bu bölgede dıĢ sınırı bulunmamaktadır. Bu Ģekilde Saha‘nın herhangi bir bağımsızlık talebi olduğu zaman özellikle Japonya‘dan gelebilecek dıĢ etki engellenmiĢ, bağımsızlığın yolu tıkanmıĢ ve Saha Rusya içinde paketlenmeye çalıĢılmıĢtır. Yeni dönemde Saha Cumhuriyeti, Rusya içindeki bu hapis oluĢunu dıĢ ekonomik iliĢkileri geliĢtirerek aĢmaya çalıĢmaktadır. Bu yüzden Saha yönetiminin özel önem verdiği konulardan birisi de dıĢ ekonomik iliĢkilerdir. DıĢ ekonomik iliĢkilerin geliĢtirilmesi Ģüphesiz Saha‘da devlet kurumlarının yapılanması sürecinde önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle Uzak Doğu ülkelerine yönelmesi gelecek için bir zemin hazırlamaktadır. Saha baĢkanı Nikolayev‘e göre Rusya, Uzak Doğu ülkeleriyle ekonomik iliĢkilerin geliĢtirilmesi konusunda pasif davranmıĢtır, halbuki Çin, Japonya ve Kore ile ekonomik iliĢkileri geliĢtirmek Sibirya 219 bölgelerinin menfaatlerinedir. kurulmasıydı.78 Nikolyaev‘in projelerinden birisi Kore‘ye gaz boru hattının Saha‘nın kendi ekonomisi üzerinde söz sahibi olmaya hak kazandığı yılların ardından, 1998 yılından beri federal merkez daha güçlü pozisyonda olmaya baĢlamıĢtır. Özellikle Putin‘in iktidara gelmesinden sonraki dönem, merkezileĢme çabaları ve Rusya bölgelerinin güçlerinin zayıflamasıyla karakterize edilebilir. 1990‘ların baĢında ―egemenlik gösterisini‖ yapan milli cumhuriyetlere karĢı ―mücadele‖ baĢlatan Putin bölgesel liderleri sindirmiĢ ve milli cumhuriyetlerin hukuk mevzuatlarının federal mevzuata uydurulması konusunda kesin sonuçlar almıĢtır. RF Anayasa Mahkemesi‘nin Altay Cumhuriyetinin Anayasası‘nın federal anayasaya uydurulması konusundaki kesin kararı diğer cumhuriyetler için bir örnek oluĢturmuĢ ve cumhuriyetlerin kendileri ―gönüllü‖ olarak anayasalarını değiĢtirme sürecine girmiĢlerdir. Saha Cumhuriyeti de bunlardan birisi olmuĢtur. Temmuz 2000‘de Ġl Tümen, Saha hukuki mevzuatının federal mevzuata uydurulması için bir komisyon oluĢturmuĢtur.79 Putin‘in baĢlattığı federal reform süreci çerçevesinde özellikle ―egemenlik gösterisinin‖ önderlerine karĢı yürütülen faaliyetler yoğun olmaktadır. Putin, 1990‘ların baĢında elde ettiği bir çok ayrıcalığı Saha Cumhuriyeti‘nin elinden almaya kararlıdır ve Saha‘nın doğal kaynakları özellikle bu dönemdeki merkez-Saha iliĢkilerinde belirleyicidir. Saha‘nın elmasları, altın, petrol ve diğer hammadde zenginlikleri yeniden paylaĢımdadır. Bu stratejik sektörler üzerinde yeniden kontrolü tesis etme amacıyla, Rusya yönetimi Saha baĢkanı Nikolyev‘e karĢı bir kampanya yürütmüĢtür. 2001‘de Saha‘da meydana gelen sel felaketiyle birlikte, merkezi yönetim Saha Cumhuriyeti‘ne el atma Ģansını yakalamıĢtır, 2001 Aralık ayında yapılan Saha baĢkanlık seçimleri öncesinde Saha‘da oluĢan durum Rus basınında geniĢ bir yer tutmuĢtur. Federal merkez Nikolayev‘i üçüncü kez Saha‘nın baĢkanı olarak kesinlikle görmek istemiyordu. Seçimlere birkaç ay kala alevlenen entrika, değiĢik güç odaklarının faaliyetlerine sahne olmuĢtur. Saha‘nın içindeki Nikolayev karĢıtı muhalefetin de yer aldığı seçim mücadelesinde paradoksal bir durum oluĢmuĢtur. Saha Anayasasının federal mevzuata aykırı olduğu gerekçesiyle defalarca Ģikayet edilen Nikolayev, bu sefer kendisi federal mevzuata sarılmıĢtır, çünkü Saha Anayasası Nikolayev‘in üçüncü defa seçilmesine izin vermezken, federal anayasa böyle bir imkan tanımaktadır. Saha Savcılığı, Rusya Federasyonu BaĢ Savcılığı, Yüksek Mahkemesi, Anayasa Mahkemesi ve Merkezi Seçim Komitesi‘nin da karıĢtığı seçim öncesi mücadelenin diğer dikkat çeken aktörleri de mevcuttu. Özellikle son dönemde yurtdıĢında yargılanan Rusya-Beyaz Rusya Birliği‘nin eski sekreteri ve Yeltsin Dönemi‘nde baĢkanlık ofisinin baĢı olan Pavel Borodin ve ona yakın Mejprombank‘ın olaylara dolaylı olarak karıĢmaları, bazı oligarĢik grupların Saha‘nın zenginliğini yeniden paylaĢmak niyetinde olduklarını göstermiĢtir. Bu gruplar da seçimlerde kendi adaylarının kazanması için ellerinden geleni yapmıĢlar, ancak Saha‘da baĢkanın kimin olacağı konusu Putin ve Nikolayev arasındaki pazarlık tarafından belirlemiĢ gibidir. Mücadelenin sonucunda Nikolayev ve Borodin‘in desteklediği inanılan Kolmogorov adaylıktan çekilmiĢler. Böylece Alrosa‘nın baĢkanı ġtırov rakipsiz kalmıĢtır.80 Federal merkezin elmas endüstrisini kontrol altına alma isteği Saha‘nın Yeltsin Dönemi‘ndeki kazanımlarını yitirme tehlikesiyle karĢı karĢıya getirmektedir. Bunun sebebi Saha‘nın ekonomik egemenliğinin elmas endüstrisi ve dolayısıyla Alrosa Ģirketiyle özdeĢleĢmesidir. Rusya elmas 220 üretiminin %98‘i Saha‘da yapılmaktadır. Saha‘da elmas çıkarılmasında tekel halinde olan Alrosa Ģirketi 1998 yılında Rusya‘nın en büyük Ģirketleri arasında gelir açısından 7. olmuĢtur. Vyaçeslav ġtırov ise Rusya‘nın 20 en etkili giriĢimcilerin arasında sayılmaktadır.81 Alrosa Ģirketinin gelirinin ortalama olarak %45‘i Saha bütçesine gitmekte ve bu gelirler Saha bütçe gelirlerinin yaklaĢık olarak %75‘ini oluĢturmaktadır. Alrosa Ģirketinin gelirinin ortalama olarak yıllık 1,2-1,3 milyar dolar olduğu hatırlatılmalıdır. Bugün bütün Saha Ģirketlerinin gelirlerinin %97‘sini Alrosa Ģirketinin gelirleri oluĢturmaktadır. Alrosa Ģirketi doğrudan da Saha ekonomisine yatırım yapan bir Ģirkettir. Sosyal altyapının oluĢturulması, gaz boru hatlarının yapımı, petrol ve gaz yataklarının iĢletilmesi ve su elektrik santralinin onarımı, Alrosa Ģirketinin yatırım yaptığı projelerden bazılarıdır ve hepsi de Saha ekonomisi için son derece önemlidir.82 Görüldüğü gibi Saha‘nın ekonomisi ve genel olarak hareket serbestisi Alrosa Ģirketinin gelirlerine doğrudan bağlıdır. Federal merkezin Alrosa gelirlerine el koyma giriĢimleri baĢarıyla sonuçlanırsa, 10 yıllık kazanımların üstü çizilecektir. Ancak Saha‘nın yeniden Sovyet zamanında olduğu gibi zenginliğin üstünde oturan bir fakir haline dönmesi halk tepkisini çekecektir. Sonunda Saha Cumhuriyeti ve federal merkez arasında yeni bir uzlaĢma noktası bulunacaktır. Sonuç Saha Türklerinin vatanı Saha Cumhuriyeti Sibirya‘nın stratejik yerinde bulunmaktadır. Üstelik Saha, elmas, altın, petrol ve gaz gibi stratejik doğal kaynaklar açısından da zengindir. Bu zenginlik bir yandan Saha‘nın demografik yapısının değiĢmesine yol açarken, diğer yandan Saha Cumhuriyeti‘nin 1990‘lı yıllarda verdiği mücadelenin dayanağını oluĢturmuĢ, ancak Rusya merkezi yönetiminin güçlendiği bu sıralarda merkezin dikkatlerini üzerine çeken niteliğe de sahip olmuĢtur. Saha Cumhuriyeti‘nin 1990‘lı yıllarda baĢarılı bir egemenlik mücadelesinin diğer bir dayanağı ise Saha toplumunda canlanan milli Ģuur olmuĢtur. Ortaya çıkan milli hareket 20. asrın baĢındaki milli hareketi hatırlatarak, milli hareketin devamlılığını ortaya koymuĢtur. Sovyet yıllarında asimilasyona uğrayan, önderleri, aydınları ve ruhani dayanakları yok edilen Sahalar 1990‘lı yıllarda yeniden doğuĢ yaĢamıĢ, milli kimliklerini bulma, devletlerini oluĢturma yolunda önemli adımlar atmıĢlardır. Rusya‘nın bugünkü yapısında Saha‘nın yeniden Sovyet yıllarındaki duruma dönmesi imkansız gibidir. Tersine belirli bir sürecin, devletleĢme ve milli Ģuurlanma sürecinin baĢlandığı ve Rusya‘da 1990‘ların baĢında baĢlayan demokratikleĢme devam ettiği sürece bu sürecin artık çok zor kesileceği söylenebilir. 221 1 Goskomstat Rossiyi, Rossiyskiy Statistiçeskiy Ejegodnik: Statistiçeskiy Sbornik, Moskova, Rusya Federasyonu Ġstatistik Devlet Komitesi (Goskomstat Rossiyi), 1999, s. 55, tablo 5. 3. 2 F. F. Jelobtsov, ―Saha Yeri ve Saha Türkleri‖, Türk Kültürü, Cilt 30, Sayı 356, Aralık 1992, s. 743-744. 3 G. V. Ksenofontov, Oçerki Uraanghay-Sahalar: po Drevney Ġstorii Yakutov, Cilt 1, tekrar basım, Natsionalnoye Ġzdatelstvo Respubliki Saha (Yakutiya), 1992, s. 196-204. 4 Ksenofontov, Uraanghay-Sahalar…, s. 241-242. 5 Akdes Nimet Kurat ve Ahmet Temir, ―Sibir (Sibirya Hanlığı)‖, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ġstanbul, 1976, s. 966-967. 6 U.A. Vinokurova, Skaz o Narode Saha, Yakutsk, Biçik, 1994, s.62-63. 7 Baymirza Hayit, ―Yakut (Saka) Türkleri‖, Sovyetler Birliği‟ndeki Türklüğün ve Ġslam‟ın Bazı Meseleleri, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, 1987, s. 49-50. 8 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 61. 9 S. A. Tokarev ve I. S. Gurvich, ―The Yakuts‖, M. G. Levin ve L. P. Potapov (Eds.), The Peoples of Siberia, Chicago, London, The University of Chicago Press, 1964, s. 273. 10 Abdülkadir Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ġstanbul, 1976, s. 1280. 11 Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, s. 1280; Hayit, ―Yakut (Saka)…‖, s. 12 Çokuur 50. Gavriliyev, The Development of Russian Federalism and The Republic of Sakha (Yakutia), yayımlanmamıĢ mastır tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara, 2000, s. 8-9. 13 Baymirza Hayit, ―Komünizm Yakutistan‘a ve Tuva Türk Ülkesine Nasıl Girdi‖, Türk Dünyasında Rus Emperyalizminin Ġzleri, Ġstanbul, Sabah Kültür Yayınları, 1978, s. 47-48. 14 Hayit, ―Komünizm Yakutistan‘a ve Tuva Türk Ülkesine Nasıl Girdi‖, s. 48. 15 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 87-88. 16 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 63. 17 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 67. 222 18 Piers Vitebsky, ―Yakut‖, Graham Smith (Ed.), The Nationalities Question in the Soviet Union, New York, Longman, 1993, s. 307-308. 19 A. N. Khazanov, After the USSR: Ethnicity, Nationalism, and Politics in the Commonwealth of Independent States, London: THA University of Wisconsin Press, 1995, s. 177; Vitebsky, ―Yakut‖, s. 307-308. 20 Khazanov, After the USSR…, s. 178. 21 Balzer, M. M. ve Vinokurova U. A., ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, Drobizheva, L. ve diğerleri (Eds), Ethnic Conflict in the Post-Soviet World: Case Studies and Analysis, New York, London: M. E. Sharpe, 1998, s. 165-166. 22 Khazanov, After the USSR…, s. 177-178. 23 Khazanov, After the USSR…, s. 178. 24 Khazanov, After the USSR…, s. 178. 25 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 166-167. 26 Vitebsky, ―Yakut‖, s. 309. 27 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 167; Vitebsky, ―Yakut‖, s. 309. 28 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 166; M. M. Balzer, ―From Ethnicity to Nationalism: Turmoil in the Russian Mini-Empire‖, J. R. Millar ve S. L. Wolchik (Eds.), The Social Legacy of Communism, New York, Woodrow Wilson Center Press, 1994, s. 82. 29 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 166; Khazanov, After the USSR…, s. 178. 30 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 166. 31 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 162. 32 Khazanov, After the USSR…, s. 182. 33 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 82. 34 Khazanov, After the USSR…, s. 182. 35 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 162. 36 Elise Giuliano, ―Re-thinking Transitions from Bottom-up: Nationalism, Federalism, and Local Accontability in the Soviet Transition‖, University of Notre Dame, s. 25. 223 37 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 162. 38 Giuliano, ―Re-thinking Transitions…‖, s. 27-28. 39 Marjorie Mandel Balzer, ―Soviet Superpowers: World of the Shaman‖, Natural History, Cilt 106, No. 2, Mart 1997. 40 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 84-85. 41 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 86-87. 42 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 87. 43 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 87. 44 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 89. 45 Giuliano, ―Re-thinking Transitions…‖, s. 28-29. 46 Calabuig, Erlends, ―Mutations Geopolitique Dans Le Grand nord Siberien: Yakoutie, naissance d‘une nation‖, Le Monde Diplomatique, Ocak 1995. 47 Balzer ve Vinokurova, ―Ethnicity or Nationalism? The Sakha Republic‖, s. 161. 48 Calabuig, ―Mutations Geopolitique…‖, s. 6-7. 49 Nezavisimaya Gazeta‘da yayınlanan bir yazı Rusların bu konudaki görüĢünü çarpıcı bir Ģekilde ortaya koymaktadır: ―Mirnıy‘e hiçbir zaman bir Saha Ģehri demeyeceklerdir. Bu Ģehir sadece coğrafik olarak öyledir. Burada Ruslar yaĢadılar, yaĢıyorlar ve yaĢayacaklardır‖ Tanin, Sergey, ―Trubka Mira‖, Nezavisimaya Gazeta, ek Regionı, No. 15 (59), 3 Ekim 2000. 50 Tanin, Sergey, ―Trubka Mira‖, Nezavisimaya Gazeta, ek Regionı, No. 15 (59), 3 Ekim 2000. 51 Calabuig, ―Mutations Geopolitique…‖. 52 Petrov N. ve N. Tükov, ―Respublika Saha (Yakutya)‖, Makfol M. ve N. Petrov (Eds.), Politiçeskiy Almanah Rossiyi 1997, Cilt 2, Sotsialno-politiçeskiye Portretı Regionov, Moskova, Carnegie Merkezi, 1998, s. 322. 53 Young, John F., ―The Repubilc of Sakha and Republic Building: The Neverendum of Federalization in Russia‖, Regions: A Prism to View the SlavicEurasian World. Toward a Discipline of “Regionology”, Japan, Slavic Research Center, 1999, s. 203. 54 Vitebsky, ―Yakut‖, s. 314. 55 ―Yakutı Reshili: Vremya Prodavat Kamni‖, Kommersant, No. 14, 30 Mart-6 Nisan 1992. 224 56 Khazanov, After the USSR…, s. 177. 57 Nikolayev, Mihail, ―Nujen li Sever Rossiyi?‖, Nezavisimaya Gazeta, No. 117 (288), 23 Haziran 1992. 58 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 126. 59 Kempton, Daniel R., ―The Republic of Sakha (Yakutia): The Evolution of Centre-Periphery Relations in the Russian Federation‖, Europe-Asia Studies, Cilt 48, Ġssue 4, June 1996: s. 591. 60 Kasimov, Aleksandr, ―Yakutia: Autonomy and Diamonds‖, Prism: A Biweekly on the Post-Soviet States, Cilt 2, Ġssue 18; 1. 11. 1996. 61 Sovyetler Birliği zamanında, Sibirya‘nın zor ulaĢılır yerlerine, ulaĢım yolları açık olduğu zaman yapılan tedarik, Sovyetler Birliği‘nin çökmesiyle mali sorunlarla karĢılaĢmıĢtır. Rusya Federasyonu‘nun Kuzey bölgeleri denilen bölgelere ulaĢım sadece belirli mevsimlerde mümkün, burada ne demir yolu ne de kara yolu mevcuttur. Saha‘nın bazı yerlerindeki stok yapılan yerlere ulaĢmak için kullanılan nehirlerin çoğu sadece bir ay için gemi taĢımacılığına uygundur. Diğer taraftan ilk stok yapılan yerlerden diğer ilçelerdeki stoklara ulaĢmak için bir dahaki seyrüsefer dönemini beklemek gerekmektedir. Üstelik stoklardan insanlara malları ulaĢtırmak için Aralığı beklemek gerekmektedir, çünkü sadece her Ģey donduktan sonra karın üstünde açılan yollar devreye girebilir. Böylece bir yıl içinde kullanılacak mallar değil, daha fazla mal stoklamak gerekmektedir. (Nezavisimaya Gazeta, ek Regionı, ―Vasiliy Vlasov: Severnım Zavozom Nujno Zanimatsya Samım Seryoznım Obrazom‖, No. 17 (42), 16. 11. 99. 62 Bu 1995 yılından sonrası için geçerlidir. 63 ―Yakutı ReĢili…‖, Kommersant, No. 14. 64 Calabuig, ―Mutations Geopolitique…‖. 65 Maksim Yulin, ―Almaznıy Ray‖, Nezavisimaya Gazeta, ek Regionı, No. 17 (42), 16 Kasım 1999. 66 Ġ. Ageyçev, ―Analogov na Planete Net: Alrosa-Samoye Nalogooblagayemoye Predpriyatiye v Mire‖, Nezavisimaya Gazeta, ek Regionı, No. 15 (59), 3 Ekim 2000. 67 Yulin, ―Almaznıy Ray‖, 1999. 68 Drobizheva, Leokadia, ―Power Sharing in the Russian Federation: The View from the Center and from the Republics‖, Lapidus G. W. ve Tsalik S. (Eds), Proceedings of a Conference in Moscow “Preventing Deadly Conflict: Strategies and Ġnstitutions”, New York: Carnegie Cooperation of New York, 1996 içinde. 69 Konstitutsiya Respubliki Saha, 4 Nisan 1992. 70 Yulin, ―Almaznıy Ray‖, 225 71 Petrov, Nikolay, ―Otnosheniya ‗Tsentr-Regionı‘i Perspektivı territorialno-gosudarstvennogo pereustroystva stranı‖, Petrov N. (Ed), Regionı Rossiyi v 1998 godu: Yejegodnoye Prilojeniye k “Politiçeskomu Almanahu Rossiyi”, Moskova: Carnegie Merkezi 1999, s. 59. 72 Petrov ve Tükov, ―Respublika Saha…‖, s. 323. 73 Sokolova, Viktoriya, ―Rossiyu Zahvatıvayet Volna Ekonomiçeskogo Separatizma‖, Russkaya Mısl, No. 4235, 3-9 Eylül 1998, s. 1, 4; ―Yeltsin Cancels Sakha Gold Decree‖, EWĠ Russian Regional Report, Cilt 4, No. 1, 14 Ocak 1999. 74 Petrov N. ve A. Titkov, ―Vajneyshiye Sobıtiya 1998 Goda v Regionah‖, Petrov, Regionı Rossiyi v 1998 godu, 1999, s. 51. 75 ―Yeltsin Cancels Sakha Gold Decree‖, EWĠ Russian Regional Report, Cilt 4, No. 1, 14 January 1999. 76 Young, ―The Republic of Sakha…‖, s. 198-200; Petrov ve Tükov, ―Respublika Saha…‖, s. 322-323. 77 Vinokurova, Skaz o Narode Saha, s. 127. 78 Young, ―The Republic of Sakha…‖, s. 201. 79 ―Postanovleniye Gosudarstvennogo Sobraniya (Ġl-Tümen) Respubliki Saha (Yakutiya)‖, Yakutya, 25. 07. 2000. 80 Bkz mesela Rinat Dmitryayev, ―V Yakutiyi Gotovitsya Almaznıy Perevorot‖, Nezavisimaya Gazeta, No. 197 (2507), 20 Ekim 2001; Konstantin Zorkin, ―Sudba Rossiyi ReĢayetsya v Yakutiyi‖, Nezavisimaya Gazeta, No. 214 (2524), 16 Kasım 2001; Alina Ganina, ―Novaya Kolonialnaya Politika v Rossiyi‖, Nezavisimaya Gazeta, 1 Kasım 2001; Aleksey Batalov, ―Komanda Direktora Yedet v Yakutiyu‖, Nezavisimaya Gazeta, 27 Kasım 2001. 81 Grigoriy Molçanov, ―Opyat Almaznıy Peredel?‖, Nezavisimaya Gazeta, No. 189 (2005), 9 Ekim 1999. 82 Vladimir Sanko, ―Pod Gnyotom Çinovniçyih Ambitsiy‖, Nezavisimaya Gazeta, 24 Mayıs 2000. 226 227 Sahalar (Yakutlar) ve Saha Türkçesi / Doç. Dr. Fatih KiriĢçioğlu [p.133-140] DOÇ. DR. FATĠH KĠRĠġÇĠOĞLU Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Kavim Adı Sahalara ―Yakut‖ kavim adını Tunguzlar vermiĢlerdir. Kendileri ise, ―saxa‖ adını kullanmıĢlardır. Eski efsanelerinde bu isim ―uraaðxay saxa‖ olarak geçmektedir.1 Bu ise Sahaların Tuvalarla aynı boya mensup olduğunu göstermektedir.2 ―Saxa‖ adının komĢuları Tunguzlarda ―Yako‖ olarak, Buryatlarda -t çokluk eki ilavesiyle ―yakut‖ Ģeklinde kullanıldığı bellidir. Böhtlingk, saha kelimesinin Tunguzcada kullanılan ―yako‖ ve ―yoko‖ kelimeleriyle aynı olduğunu,3 Radloff, Buryatlarda ―yaka‖, ―yoka‖ kelimelerinin bulunduğunu ve ―yakit‖ kelimesinin ön isim olarak kullanıldığını,4 Kafesoğlu ise, ―yaka‖ ve ―saha‖ kelimelerinin aynı kelimeler olduğunu5 belirtmiĢtir. Gerçekte Türkçe yaka ―kenar, kıyı‖ kelimesinin y- > s- ve -k -> -x- ses değiĢiklikleri sonucunda ―saxa‖ Ģekline geçtiği bellidir. Ruslar, Sahaların komĢularından duydukları Yakut kavim adını kullanarak yaygınlaĢtırmıĢlardır. Bu adı Sahalar kullanmamıĢlar, hatta bilim ve siyaset adamı Ksenofontov 1924 yılında Yakut adı için ―Saha‖, Yakutistan adı için ―Saha Sire‖ (Saha Yeri) kelimelerini teklif ettiyse de baskılar sonucunda kabul edilmemiĢtir. Uzun yıllar baskı altında kalmalarına rağmen Sahalar 1990 yılında kısmen bağımsızlık kazanınca devletlerinin adını Saha Cumhuriyeti olarak değiĢtirmiĢler, ―Yakutya‖ adını da parentez içinde vermeye baĢlamıĢlardır. Yakutistan adını da ―Saha Sire (Saha Yeri) olarak değiĢtirmiĢlerdir.6 Kökenleri Sahaların yaĢadığı bölgelerde en eski insan izleri Yukarı Paleolite Devrine (Ġ. Ö. 20-10 bininci yıllar) ait olup, Sahaların yazılı edebiyatları 19. yy. baĢından itibaren Ģekillenmeye baĢladığı için hipotezler ve tarihî destanlar dıĢında sağlam kaynaklara ulaĢmak zordur. Bu yüzden Sahaların kökenleri daima tartıĢma konusu olmuĢtur. Öncelikle ―saha‖ kavim adına bakarak Sahaların tarihî Saka kavimleriyle alakası olduğu öne sürülmüĢ,7 sonra da Sahaların güneyden kuzeye göç ettiklerini belirtmek için Ģimdi Minusinsk bölgesinde yaĢayan Sagay Türkleri Sahaların ataları olarak gösterilmiĢtir.8 Bu görüĢler Poppe ve Caferoğlu tarafından reddedilmiĢ, daha sonra Ġnan da bu fikrinden vazgeçmiĢtir.9 Ġnan ve Hayit Sahaların ana Türk kitlesinden tarihten önceki zamanlarda ayrıldığını ve Çin kaynaklarında Guligan olarak geçen kavmin Tunguzlarla karıĢmasından meydana geldiklerini tahmin etmektedirler. 10 Orhun Âbideleri‘nde Üç-Kurıkan olarak zikredilen11 Guliganların Baykal gölünün çervesinde, Selenga ırmağının aĢağı kıyılarında Angara ve Lena nehirlerinin yukarı bölgelerinde yaĢadıkları tespit edilmiĢtir.12 Ögel, antropoloji âlimlerine de dayanarak bu Kurıkanların Sahaların ataları olmadığını, sadece Altay ve Sayan dağlarından Yakutistana kadar Türkçe konuĢan kavimler arasında münasebet kuran ortadaki bir Türk kavmi olduğunu belirtmiĢtir.13 Kafesoğlu‘nun Ġ. Ö.700‘lerden itibaren 228 Minusinsk havalisinde Androva kültüründen farklı olarak bir ―Karasuk‖ kültürünün doğduğunu ve Güney Sibirya‘yı, Baykal bölgesini, Moğolistan‘ı ve Yedi-Su havzasını tesirine alan bu kültürün Çin ile Rusya arasında teması sağlayan kavimler kitlesine âit olduğunu hatta, bu coğrafî ayrılığın lehçelerin doğmasına yol açtığını belirtmesi,14 dil tarihî açısından da dikkat çekici bir noktadır. Sahaların menĢei konusunda en yaygın görüĢlerden biri ReĢidüddin‘in Camiü‘t-tevârih‘te zikrettiği Uryaðkıtların Sahaların ataları olduğudur.15 Bu da Sahaların kendilerine ―Uraaðxay Saxa‖ demeleriyle alakalıdır. Caferoğlu, Moğolistan‘ın batısında oturan Türk halklarına ―Uranhay‖ denildiğini ve Tuvalardan bahsederken Yenisey ırmağının kollarından Kem nehri havzasının vaktiyle Uranhay Ovası adıyla tanındığını belirtmiĢtir.16 Ġnan, Tuba (Tuva) Türklerinin Uranhay adıyla anılma larını komĢuları Moğolların isimlendirmelerine bağlar.17 Poppe de, Sahalarla Tuvaların aynı soya mensup olduklarını yazar.18 Sahaların, Tuvaların ve Telengitlerin Uranhaylar diye anılmaları muhtemelen yer ismiyle alakalıdır. Aslında bu bölgede ―uryaðkıt‖ adıyla iki kavim yaĢadığı, bunlardan birinin Moğol asıllı, diğerinin Türk asıllı olduğu kaynaklarda19 belirtilmiĢtir. Bugün Uraaðxay adını Vilyuy ırmağı kıyısında Tunguzlarla karıĢmıĢ olan Sahalar taĢımaktadır. Ayrıca Mançurya‘da Uranhay adılı bir Tunguz boyu vardır. Antropoloji âlimleri de, Sahaları Moğollardan ayırarak Orta-Asya ve Sibirya Kırgız-Kazak grubuna dahil etmiĢlerdir.20 Ayrıca son yıllarda yapılan çalıĢmalarla Sahaların etnik menĢeinde 5 dönem olduğu ileri sürülmüĢtür. Bu dönemler: 1- Eski Türk Dönemi, 2- Kurıkan Dönemi, 3- Moğol Dönemi, 4- Eski Saha Dönemi, 5- Geç Saha Dönemi‘dir.21 Bugün sahalar hakkındaki en sağlam bilgi onların yurtları konusundadır. Buna göre, Baykal Gölü ve civarı, Ġrkutsk havalisi ve Yenisey boyları bunların yurtları olmuĢtur. Tarihleri Sahaların Rus istilasından önceki tarihleri hakkında az sayıda yazılı kaynaktan sağlıklı bilgi edinmek mümkün olmamaktadır. Sahalar, güneyde Baykal gölü civarında Lena ve Vilyuy nehirlerinin aĢağı kısımlarında eski kavim hayatlarını devam ettirirlerken bugüne kadar tespit edilemeyen büyük bir tarihî hadise sonucunda yurtlarından göçerek kuzeye doğru hareket etmiĢlerdir. Türkologların tetkiklerine göre bugünkü vatanlarına 13-14. asırlarda gelmiĢlerdir.22 Bu bölgede 16. asrın sonlarına kadar kendi günlük hayatları ile meĢgulken Sibirya‘da yayılmakta olan Rusların Ob ve Yenisey nehri civarına kadar geldiklerinden habersizdirler. Sahalar o zamana kadar Kangalas, Megin, Borogon, Betun, ve Baturus boylarının teĢkil ettiği bir toyonluk sistemi içinde yaĢıyorlardı. Her boyun damgası, bayrağı, askerî parolası ve mukaddes saydıkları bir kuĢu vardı. Hakanları Uluu Toyon da Kangalas boyunun beyi Tığın Toyon idi. Ruslar, 1552‘de Kazan Hanlığı‘nı iĢgal ettikten sonra, 1577‘de Sibir Hanlığı‘na girdiler ve 1598‘de Sibir Hanlığı‘nı yıktılar. Rus ordusu Ob nehri etrafında 1594‘te Surgut, 1596‘da Narım, 1602‘de Ket ve 1604‘te Tom (Tomsk) gibi istihkâmları kurduktan sonra Vah Elaguy, Tım Sım ve Kati nehirleri yoluyla Yenisey‘e ulaĢtılar. Ruslar, Sahaların varlığını kendilerine esir düĢen Evenkilerden öğrenmiĢlerdir.23 1620 yılında Pende isimli tüccar kırk kadar Rus askeri ile birlikte Yeniseydeki Turuhan istihkâmından Yakutsk Ģehrine geldi. Saha destanlarında Pende ile Sahaların ulu toyonu (büyük reisi) Tığın Toyon arasında geçen görüĢmelerden bahsedilir. Ruslar 1630 yılında Lena nehri kıyısında bir koruma kalesi inĢa etmeleri üzerine Sahalar bu kaleyi ortadan kaldırdılar. Bunun üzerine Ruslar Ġvan 229 Galkin komutasında askerî birlik gönderdilerse de baĢarılı olamadılar. Ruslar 1632‘de Ġ. Galkin‘in yerine Peter Betekov komutasında yeni bir askerî birlik gönderdi. Bu birlikler, çok zor Ģartlar altında ve büyük bir direniĢe rağmen Yakutsk‘da bir kıĢla kurmayı baĢardılar. Buna rağmen Sahalar uzun yıllar boyunca kendilerinden kat be kat kuvvetli ve ateĢli silahlarla teçhiz edilmiĢ Ruslarla savaĢmıĢlardır. Rusların Yakutistan‘ı tamamen iĢgali 18. asrın sonuna kadar sürmüĢtür. Bu uzun mücadeleyi 1634‘te Mamix, 1636‘da Nümügü Kangalas, 1680‘de Baltuga ve Timir, 1681-1682‘de de Cennix adlı Saha kahramanları yürütmüĢlerdir. Ruslar 1638‘de Yakut Askerî Ġdaresini kurdular ve aynı yıl Yakutistan‘ı Rusya‘nın bir vilayeti olarak ilan ettiler. BaĢlangıçta idarî taksimat eski con (kabile) ve aymax (oymak) teĢkilatı göz önünde tutularak kuruldu. Eski toyonlar yeni idarenin alt basamağında vazife aldılar. 1670‘den itibaren Rus Sömürgeci siyaseti tarafından Sahaların toyonlarına Ģayet Hıristiyanlığı kabul ederlerse Rus idaresinde memur olabilecekleri bildirilmiĢ, toyonluk idare ve hukuku yasak edilmiĢtir. Buna rağmen Sahalar din ve törelerini hiçbir zaman bırakmamıĢlardır. 1681‘de Sahalardan yalnız 26 kiĢi Hıristiyanlığı kabul etmiĢti. Rus Çarı I. Petro, 1720‘de bir emirle Hıristiyan olan Sahalara 6 yıl vergi muafiyeti tanımıĢtır. Ayrıca bununla kalmayarak Sahaların din adamları olan oyun ve udağan‘lar (erkek ve kadın Ģaman) sistematik bir Ģekilde katledilmiĢlerdir. Ġlk defa 1731‘de Ġrkutsk Ģehrinde Hıristiyan Dinî Ġdaresi kurulmuĢtur. Sahaları HıristiyanlaĢtırmak için 1764‘te ―99 Din Propagandası‖ adlı bir müessese kurulmuĢtur. 1862‘de Yakutistanda 40 kilisede 267 papaz çalıĢıyordu. 1917‘de ise 333 kilisede ve 1500 papaz çalıĢıyordu.1858‘de Sahacayı iyi bilen papaz Dmitriy Hitrov, Hıristiyanlık hakkında kitaplar neĢretti ve 1859‘da Yakutsk Ģehrindeki kiliselerde Saha Türkçesiyle ibadet yapılmaya baĢlandı. Sahaların çoğunluğu bu baskılar neticesinde 19. asrın sonunda Ģeklen Hıristiyanlığı kabul etmelerine rağmen eski din âdetlerinden vazgeçmemiĢlerdir. 24 Rusyadaki 1905 Ġhtilali Sahalara biraz hürriyet ve millî kültür alanında çalıĢma imkanı verince 1906 Ocak ayı baĢlarında ―Yakut Millî Birliği ―kuruldu. Saha aydınları, Rus Hükümeti‘ne bir deklarasyon vererek, toprak ıslahatı, yeni idare yapısı ve vergiler konusunda Petersburg‘un iç iĢlerine karıĢmamasını ve Yakutistan‘ın muhtar bir eyalet olarak idare edilmesini istediler ve halkı mütemadiyen bu konular etrafında Ģuurlandırdılar. Bu geliĢmeler sonucunda Sahalar 27 Nisan 1906‘da ayaklandılar fakat, hepsi tutuklanarak en ağır cezalara çarptırıldılar. Ekim 1917 Komünist Ġhtilali‘nden sonra, Yakutistan‘a Rusya Hükümet Komiseri tayin edildi. Nikiferov baĢkanlığındaki Saha aydınları ―Yakut Millî Komitesi‖‘ni kurdular. Ekim 1917‘deki BolĢevik Ġhtilali‘nden sonra Rusya‘nın Yakutistan Komiseri ve Yakut Millî Komitesi, Rus Sovyet yönetimini tanımayınca 1 Temmuz 1918‘de Ġrkutsk Ģehri kızıl ordu birliklerince iĢgal edildi. Bu iĢgal karĢısında Ġhtilalden hemen sonra Saxa Omuk (Saha Milleti) ve Saxa Aymax (Saha Kavmi) adlı millî teĢkilatlarını kuran saha milliyetçileri 1918 ġubatında Yakutistan Hükümeti‘ni ilân ettiler. Bunun üzerine 30 Mart 1919‘dan itibaren kızıl ordu birlikleri Yakutistan‘da ilerlemeye baĢlayıp Sahalara karĢı büyük bir katliam yaparak 1921 yılına kadar ülkeyi tamamen iĢgal ettiler. Sovyet Hükümeti millî teĢkilatları 5 Ağustos 1920‘de yasaklamasına rağmen bu teĢkilatlar gizli ve açık olarak faaliyetlerini sürdürmüĢlerdir. Sovyet Rusya Cumhuriyeti Milliyetler Komiserliği, Aralık 1920‘de Yakutistan‘a muhtariyet tanınması meselesini ―Yakut Vilayeti (komünist) Parti Komitesi 230 tarafından verilen karara bağlıdır‖ Ģeklinde bir hükme bağlayınca 1921 ġubat‘ında Milliyetler Komiserliği‘nde Yakut ġubesi kuruldu. Milliyetler Komiserliği dıĢ etkileri de göz önüne alarak 16 ġubat 1922‘de muhtariyet kararı verdi. 27 Nisan 1922‘de Yakut Avtanom Sovyet Sosyalist Respublikası (YASSR) resmen kuruldu. 21 Ocak 1923‘te bu Sovyet Muhtar Cumhuriyeti‘nin hükümeti teĢkil ettirildi. Devlet BaĢkanlığı vazifesine Sahalardan Platon Alekseyeviç Oyunskiy, baĢbakan olarak da yine Sahalardan I. N. Barahov seçildiler. Sovyetler Birliği‘ndeki son yapılanmalar neticesinde 27 Eylül 1990 tarihinde ―Yakut-Saha Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devlet Egemenlik Deklarasyonu‖ ilan edilmiĢ, 20 Aralık 1991‘de de doğrudan baĢkanlık seçimi olmuĢtur. Cumhuriyetin adı önce ―Yakut-Saha Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‖, sonra 27 Aralık 1991‘de ―Saha Cumhuriyeti‖ oldu ve ―Yakutya‖ kelimesi de parantez içinde verilmeye baĢlandı. Mevcut sistem bir baĢkanlık sistemi olup, 200 kiĢiden müteĢekkil Ġl Tümen adlı bir de parlamento vardır. Hükümet cumhurbaĢkanı, yardımcıları ve cumhurbaĢkanının atadığı 14 bakandan oluĢmaktadır. 2001 yılında cumhurbaĢkanı Nikolay Nikolayeviç‘in görev süresi dolmuĢ olup yapılan seçimlerde hiçbir aday çoğunluğu sağlayamamıĢtır. Sosyal ve Ekonomik Yapı Yakutistan‘ın yüzölçümü 3.062.100 kilometrekare olup, batıdan doğuya 2300 km, kuzeyden güneye 2000 km.‘dir. Bu topraklar eski Sovyetler Birliği‘nin %14‘ünü, Rusya Cumhuriyeti‘nin %18‘ini teĢkil etmektedir. Ülkenin kuzeyinde Laptev denizi ve Kutup Denizi‘ne doğru Novosibirsk adası, batıda Krasnoyarsk (Kızılyar), güneyde Çita ve Amur eyaletleri, güneydoğuda Habarovsk vilayeti ve doğuda Magadansk vilayeti yer almaktadır. YASSR. , 32 rayona (idarî bölgeye) ayrılmıĢtır. 7 Ģehri, 36 kasabası vardır. Ġdare merkezi Lena nehri üzerindeki 74.000 nüfuslu (1979) Yakutsk Ģehridir. Yakutsk‘un Moskova‘ya uzaklığı 8.468 km.‘dir. Diğer Ģehirleri Aldan, Olekminsk, Sredne-Kolumsk, Tommot, Verkhoyansk ve Vilyuysk‘tur. Yakutistan‘ın 1979‘daki nüfusu 851.840‘dır. Bu nüfusun 313.917‘si Sahadır. Yakutistanda bulunan Sahaların oranı gün geçtikçe Rus ve Ukraynalılara nazaran azalmaktadır. 1970 yılında 285.749 Sahaya karĢılık, 334.561 Rus ve Ukraynalı varken, 1979 sayımında 851.840 kiĢinin 313.917‘si Sahadır. Yani, Sahaların oranı %37‘lere düĢmüĢtür. 1991 yılındaki geliĢmeler sonucunda Rus ve Ukraynalıların bir kısmı ülkeyi terk ettiyse de bugün etnik yapı kesin bir Ģekilde bilinmemektedir. 1989 nüfus sayımına göre Sahaların sayısı 382.255 kiĢi olmuĢtur. Bugün ise nüfusun 1,5 milyon olduğu, Sahaların nüfusunun ise 500.000 kiĢi olduğu tahmin edilmektedir.25 Nüfus yoğunluğu 1979 yılında 0.3‘tür.26 Yıllara Göre Yakutistan‘daki Etnik Dağılım ve Yüzdeleri 1926 1959 1970 1979 Toplam Nüfus285.471 487.343 664.123 Sahalar235.926226.053285.749 313.917 (%82.6) (%46.4) (%43.0) 851.840 (%36.9) Tatarlar1.671 5.172 7.679 10.980 (%0.6) (%1.1) (%1.2) (%1.3) 231 Ruslar30.156 215.328 314.308 429.588 (%10.6) (%44.2) (%47.3) (%50.4) Ukraynalılar13812.182 20.253 (%0.0) (%2.5) (%3.0) 46.326 (%5.4) Diğer (Evenki, vb. )17.58028.608 36.134 (%6.2) (%5.8) (%5.4) 51.029 (%6.0) Yakutistanda 1970‘deki toplam nüfusun 374.533‘ü Ģehir ve kasabada, 289.590‘ı ilçe ve köylerde yaĢamaktadır. Bu dağılıma göre Sahaların %14.9‘u (55.700) Ģehirde, %79.4‘ü (230.049) ilçe ve köylerde yaĢamaktadır. Bir göller ve nehirler memleketi olan Yakutistanda en büyük nehir Lena‘dır (Yalyuyane). Lena nehrinin uzunluğu 4270 km olup, 2745 km‘si Yakutistan topraklarındadır. Lena nehri Laptev Denizi‘ne dökülmektedir. Diğer önemli nehirleri arasında Kirenge, Yana, Vitim, Ġndigirke, Olyakma, Aldan, Vilyuy, Anabar, Koluma ve Olenek sayılabilir. Yakutistandaki 450.000‘den fazla nehir ve ırmakların uzunluğu 1.500.000 km‘yi geçmektedir. Ülkede 670.000 civa rında irili ufaklı göl ve gölcükler de bulunmaktadır. Yakutistanda yüksek dağlar azdır. Güneyde Aldan-Yayla dağları (650-1000 m.), bu dağların batı tarafında Olyakma ve Çara dağlarının batı kısımları (1500-2900 m) kısmen yüksek sayılabilir. Lena ve Aldan nehirlerinin arasında Verhoyan, Sungar-Hayata ve Çers (3147 m) gibi yüksek dağ tepeleri vardır. Doğuda ve Batıda Sibir dağları vardır. Yakutistan ikliminin kendine has özellikleri vardır. 7-9 ay devam eden kıĢ mevsiminde, ısı kuzey-doğu bölgesinde -70 santigrat dereceye kadar düĢer. Yakutistan‘da ilkbahar ve sonbahar kısa sürer. Yaz mevsimi 2-2, 5 ay sürmekte olup, ortalama yaz sıcaklığı 20 santigrat derecedir. Bir ormanlar memleketi olan Yakutistan‘da 1.380.000 kilometrekare arazi ormanlarla kaplıdır. Ekonomi de avcılık ve balıkçılık üzerinedir. 1977‘de 80 sovhoz (devlet ekonomik teĢekkülü) ve bir kolhoz faaliyet göstermektedir. Ülkede tarıma elveriĢli alan azdır (104.300 hk). Bunun büyük bir bölümünde tahıl (buğday, arpa, çavdar) ekime yapılır. Geri kalanı da sebze ve patates ekimiyle otlaklar için ayrılmıĢtır. BüyükbaĢ hayvan yetiĢtiriciliği, bilhassa ren geyiği ve at yetiĢtiriciliği yaygındır. Yakutistan yer altı madenleri yönünden zengin bir ülkedir. Aldan, Ġndigirka ve Koluma‘da bol miktarda altın çıkarılır. Vilyuysk ve Olenek‘de elmas madenleri bulunmaktadır. Buna rağmen ülkede altın ve elmas iĢçiliği çok yetersizdir.1960 yılından sonra ülkede pek çok maden ocağı açılmıĢtır. Bunların arasında uranyum, kömür, bakır, kalay, volfram, molibden, kurĢun, çinko gibi maden ocakları bulunmaktadır. Yakutistan‘da çok zengin uranyum ve kömür rezervinin bulunduğu tahmin edilmektedir. Doğalgaz da ülkenin zengin gelir kaynakları arasındadır. Bilindiği üzere eski Sovyetler Birliği‘nin ekonomik uygulamaları gereğince bütün ekonomik kaynaklar Moskova‘ya aktarılıyordu. Üretilen millî gelir bakımından Yakut Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti sanayi üretiminde %4, seri mal üretiminde %35, inverstimanda %4 ve millî gelirden %1 pay alıyordu. Saha Cumhuriyeti‘nin kurulmasından sonra, ülkenin ekonomik kaynaklarının kullanılmasında -yeterli olmasa bile- Sahaların lehine sonuçlar alınmaya baĢlanmıĢtır. Buna göre yer altı kaynaklarının aranması ve iĢletilmesi Saha 232 Cumhuriyeti‘nin iznine bağlanmıĢ, üretilen kıymetli madenlerin %10‘u cumhuriyete kalmıĢ, kazanılan dövizin %20‘si cumhuriyet bütçesine, %25‘i maden sanayiine aktarılmıĢtır. Cumhuriyet‘in altın ve elmastan çıkarılan pay %25‘e kadar yükselmiĢtir. Bunun sonucu olarak bugün doğrudan dıĢ ekonomik iliĢkilerle bağlantılı 268 Ģirket ve 15 ortak iĢletme kurulmuĢ, altyapı ve yatırım faaliyetleri hızlanmıĢtır.27 Edebiyat Yakutistan‘ın 1632‘de Ruslar tarafından iĢgaline kadar Sahaların yazılı edebiyatları yoktu. Bunun yanında çok zengin bir folklor malzemesine sahiptiler. Bu tarihî halk edebiyatı malzemesinin baĢında oloðxo adı verilen manzum destanlar gelir. Bu destanlar hep kahramanlarının adlarıyla anılırlar ve oloðxohut adı verilen özel anlatıcıları vardır. Tarihî geleneğe bağlı tipleri, hadiselerin ayrıntılı bir biçimde anlatılması, zengin mecazlar ve benzetmelerle süslenmesi, mısralarındaki ilk hece aliterasyonu vb. gibi hususlar bakımından aynı devrede ve aynı tarzda oluĢtuğu anlaĢılan bu destanlar bir zincir meydana getirirler. Bir anlamda Sahaların tarihleri de olan bu oloðxolar iki, üç bin mısradan baĢlayıp yirmi bin mısraya kadar ulaĢabilirler. Bu güne kadar metinleri temin edilebilen önemli oloðxolar Ģunlardır: Er Soğotox, Ürüð Uolan, Nurgun Bootur, Kulun Kulustuur, Bahımnı Baatır, Erbextey Bergen, Mülcü Böğö, Süð Caahın28 Diğer halk edebiyatı türleri: bılırgı sehen ―efsane‖, kepseen ―hikâye‖, üge, ostuoruya ―masal‖, algıs ―ilahî‖, ırıa ―türkü‖, xohoon ―koĢuk‖, kırııstar ―beddualar‖, bilgeler ―inanıĢlar‖, ös xohoonnoro ―atasözleri‖, taabırınnar ―bilmeceler‖ dır.29 Bu kadar zengin bir folklor malzemesinden yazılı edebiyata geçiĢ ancak 1819-20 yıllarında Rus alfabesi esasında bir alfabeye geçince mümkün olmuĢtur. Ruslar bu alfabeyi Hıristiyanlığı yaymak ve folklor malzemelerini derlemek için kullanmıĢlardır. XX. asrın baĢlarında 1905 Ġhtilali‘nin rahatlığıyla Saxa Soyuha ―Sahaların birliği‖ adlı derneğin kurulması ve Saxa Oloğo ―Saha Hayatı‖ (1908-1909), Saxa Doyduta ―Saha Ülkesi ―(1907-1908), Saxa Saðata Sahaların Sesi‖ (1912-1913) adlı dergilerle, Rusça-Sahaca Yakutskiy Kray adlı gazetenin neĢredilmesiyle, Sahaca edebiyat dili olarak yaygınlaĢmaya baĢlamıĢtır.30 Sahaların ilk yazılı eseri bazı araĢtırmacılara göre A. Y. Uvarovskay (1800-1862) tarafından 1848 yılında kaleme alınan Axtıılar ―Hatıralar‖ isimli eserdir. Fakat, Sahalar ilk klasik yazarları olarak A. E. Kulakovskiy (1877-1926), A. Ġ. Sofranov (1886-1935), N. D. Neustroyev (1894-1926)‘i edebiyat tarihleri ve antolojilerine almıĢlardır ve Kulakovskiy‘in 1900 yılında kaleme aldığı Bayanay Algıha ―(Orman Ruhu) Bayanay‘ın Duası‖ adlı Ģiiri ilk edebî eser sayarlar. Kulakovskiy‘in Oyun Tüle ―ġamanın Rüyası‖, Saxa Caxtalların Metiriettere ―Saha Kadınlarının Portreleri‖ Ģiirleri ile 1912 yılında bir toplantıda okuduğu Yakutskay Ġntelligentsii ―Saha Aydınlarına‖ adlı tebliği çok beğenilmiĢ, fakat tebliği yasaklanarak 1992 yılında basılabilmiĢtir. Kulakovskiy, 1925 yılında Bakû‘da yapılan I. Türkoloji Kurultayı‘na delege olarak katılmıĢ, dönüĢte uğradığı Moskova‘da bilinmeyen bir sebepten hastalanarak 1926‘da ölmüĢtür. Sofranov‘un Ġye Doydu ―Anayurt‖ Ģiire ile Cadaðı Çakıp ―Zavallı Yakup‖ adlı piyesi bugüne kadar etkisini sürdürmüĢtür. Yazar, 1928 yılında yaptığı bir konuĢmadan dolayı haksız yere 5 yıl sürgüne gönderilmiĢtir. Sürgünden ancak 934‘te Yakutistan‘a dönebilen yazar, hastalanarak 1935‘te vefat etmiĢtir. Neustroyev ise, Sahaların ilk komedi yazarıdır ve tiyatro sanatının kurucularından kabul 233 edilir. Onun Dikaya Jizn ―VahĢi Hayat‖, Timir Con Oğoloro ―Demir Milletin Çocukları‖, Kuhağan Tıın ―Kötü Ruh‖, Tieteybit ―Aceleci‖ gibi eserleri bugüne kadar gelmiĢtir. Eserleri 1930‘dan itibaren yasaklanmıĢ ancak 1956‘dan sonra kısmen yayınlanabilmiĢtir.31 Yakutistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nin 1922 yılında kurulmasıyla ülkede önemli değiĢiklikler meydana gelmiĢ, Sovyet ideolojisi yeni ekonomi ve kültür politikalarını yaymak için edebiyatı resmî bir çerçeveye almıĢtır. Bu konuda P. A. Oyunskiy, S. A. Novgorodov, N. D. Neustroyev, A. A. Ġvanov gibi bazı Saha aydınları rejimi desteklerken V. Leontev, P. V. Ksenofontov gibi bazı aydınlar da rejime muhalif olmuĢlardır. Saha Sovyet Hükümeti‘nin ilk devlet baĢkanı da olan P. A. Oyunskiy, önce Saha Sovyet Edebiyatı‘nın kurucusu olarak gösterilirken 1937‘de milliyetçilikle suçlanmıĢ, 1939‘da da hapishanede ölmüĢtür. Yazar, Köðül Irıata ―Hürriyet Türküsü‖ adlı Ģiirinde ve Kıhıl Oyuun ―Kızıl ġaman‖ adlı manzum tiyatro eserinde folklorik malzemeyi çok iyi bir Ģekilde kullanmıĢtır. Ayrıca çocukluğundaki destan bilgisinden faydalanarak kaleme aldığı 36 bin mısralık Culuruyar Nurgun Bootur ―Engel Tanımaz Nurgun Bootur‖ adlı 9 kısımlık kahramanlık destanı bugün Sahaların gururu sayılmaktadır. Uzun yıllar anılması yasak olan yazarın külliyatı 1958-1969 yıllarında Sahaca olarak 7 cilt halinde basılmıĢtır.32 Oyunskiyle baĢlayan Saha Sovyet Edebiyatı 1920‘li yıllarda P. N. Çernix-Yakutskiy, Aleksey Andreyeviç Ġvanov-Künde, Arxip Gergieviç Kudrin-Abağıınıskay, Nikolay Egoroviç Mordinov-Amma Aççıgıyı, Stepan Afanaseviç Savvin -Kün Ciribine, Gerasim Dimitrieviç Byastinov, Mixail Nikolaeviç Timofeev-TereĢkin gibi yazarlar tarafından temsil edilmiĢtir. 1930‘lu yılların yazarları ise daha ziyade ideolojik, sanat açısından zayıf ve Ģekilci yazarlardır. Bunların arasında Borogonskay, Beriyak ve Çağılgan sayılabilir. Döneme damgasını vuran yazarlar Semen Stepanoviç Yakovlev-Erilik Eristiin ve Stepan Pavloviç Efromov‘dur. II. Dünya SavaĢı sırasında P. Yakovleviç-Tulaahınan, V. A. Protodyakov-V. Kulantay ve D. S. Fedorov-Taas gibi yazarlar sivrilmiĢlerdir. SavaĢ sonrasında S. R. Kulaçikov-Elleyada, D. K. Sivtsev Suorun Omollon, B. Xabırııs ve Ġ. Ertyukov önemli eserler vermiĢlerdir.33 Ülkede son zamanlarda kültür alanında önemli geliĢmeler olmuĢtur. Bugün iki üniversite, yedi yüz ortaokul, on sekiz teknik okul bulunmakta olup, eğitim Rusça ve Sahaca yapılmaktadır. Ayrıca Cumhuriyette 588 kütüphane, 690 halkevi, 18 sinema, 4 tiyatro, 8 büyük müze vardır. Buna ilave olarak millî yazarların evleri de müze haline getirilmektedir. Ülkede bugüne kadar 700.000 civarında Sahaca kitap basılmıĢtır. Rusça ve Sahaca olmak üzere 3 dergi, 28 gazete yayımlanmaktadır. Radyo ve Televizyonda Rusçanın yanı sıra Sahaca yayın yapılmaktadır. Saha Türkçesi Saha Türkçesi, bünyesinde bulundurduğu Moğolca ve Tunguzca unsurlardan dolayı Türk dili ailesi içinde özel bir yer teĢkil etmektedir. R. R. Arat, Yakut (Saha) Türkçesinin Türk dilinin Ana Türkçe döneminde ÇuvaĢça ile birlikte ayrıldığını kabul etmektedir.34 T. Banguoğlu ise; Huncanın Batı Hun Lehçesi‘nden bugünkü ÇuvaĢça‘nın, Kuzey Hun Lehçesi‘nden bugünkü Yakutçanın (Sahaca), Doğu Hun Lehçesi‘nden de Türk ve Tatar dilleri topluluğunun çıktığını söyler.35 N. Poppe, Sahaca‘nın Türk dili ailesinin Kuzey grubuna girdiğini belirtir ve muhtemelen 14. yüzyılda Türk dilinin bir grubundan Ģimdiki Tuva Türkçesi‘ne dayanan bir koldan- ayrıldığını belirtir.36 J. Benzing, Sahacayı Dolganca ile 234 birlikte Kuzey Sibirya grubuna dahil etmiĢtir.37 Menges, Sahaca‘yı Kuzeydoğu, Doğu Sibirya veya Yakut grubu olarak ele almıĢ ve bu gruba Dolgan Sahaca tesirindeki Nganasan (Tavgy) -Samoyed lehçelerini de dahil etmiĢtir. Menges‘e göre Tuva grubu Abakan-Hakas grubuyla Saha grubu arasında geçiĢ özellikleri göstermektedir. Ramstedt ve Ligeti Sahacayı ÇuvaĢça gibi ayrı bir Türk lehçesi olarak ele almıĢlardır.38 Saha Türkçesinin Türk lehçe ve Ģiveleri içindeki yerini en sağlam olarak Poppe ve Arat tespit etmiĢlerdir. Poppe‘ye göre diğer bütün Türk lehçeleri gibi Sahaca da bir (z) ve (s) dilidir. Yani, Sahaca, ÇuvaĢça‘nın ve Moğolca ile öbür Altay dillerinin (r) ve (l)‘ye sahip olduğu kelimelerde, (z) ve (s) seslerinden geliĢmiĢ seslere sahiptir. Meselâ: Sahaca: Toğus ―dokuz‖, Eski Türkçe: Tokuz, ÇuvaĢça: tıhhır; Sahaca kııs ―kız‖, ÇuvaĢça: Hir. Arat ise, t ~ d ve s ~ y ses denkliklerine dayanarak Sahaca‘yı lehçe grupları içinde t- grubu olarak ele almıĢtır. Tasnif Ģemasında da bir Ana Türkçe veya Eski Türkçe devresinden bir S- grubu çıkararak buna Eski Yakutça adını vermiĢ ve buradan da bir alt bölüm olarak t- grubunu çıkarmıĢ ve bunun içinde Yakutça‘yı vermiĢtir.39 Saha Türkçesi, diğer Türk lehçe ve Ģiveleri ile karĢılaĢtırıldığında bünyesinde pek çok arkaik unsuru taĢıdığı ve ses değiĢikliklerinin diğer Türk lehçe ve Ģivelerine göre daha çok olduğu görülür.40 Sahacanın ünlüler açısından en belirgin özelliği, bünyesinde uzun ünlüler (aa, ee, ıı, ii, oo, öö, uu, üü), ikiz ünlüler dediğimiz ıa, ie, uo, üö ünlülerini barındırmasıdır. Saha Türkçesi‘ndeki sesler aĢağıdaki örneklerde-bazı kelimelerde fontlar yeterli olmadığından transkripsiyon iĢareti eksikliğiyle - karĢılaĢtırmalı olarak verilmiĢtir. Eski Türkçe (ET. )‘deki Ünlülerin Saha Türkçesi (Sah. )‘nde keç- >kes- Uğradığı DeğiĢmeler ET. a>Sah. a at>at ET. a>Sah. ı ―at‖ ―yatmak‖ yat->sıt- adak >atax ―ayak‖ ay>ıy ―ay‖ tart- >tart- ―çekmek‖ at- >ıt- ET. a>Sah. o art->ort- ―atmak‖ ET. e>Sah. e ―artmak‖ er>er ―erkek‖ ―geçmek‖ ET. >> Sah. i ET. i>Sah. e >ki>ikki ―iki‖ >l>il ―yabancı‖ til>tel- ―dilimlemek‖ >Ģit->ihit- ―iĢitmek‖ ET. ö>Sah. ö ET. o>Sah. o öl->öl- ―ölmek‖ ortu>orto ―orta‖ söz>ös ―söz‖ tod->tot- ―doymak‖ 235 kör->kör- ―görmek‖ ET. ö>Sah. o tök->tox ok>ox ―ok‖ bıç->bıs- ―biçmek‖ ET. ı>Sah. ı ―dökmek‖ bıdık>bıtık ―bıyık‖ kızıl>kıhıl ―kırmızı‖ ET. i>Sah. i ET. i>Sah. ü bil->bil- ―bilmek‖ it->üt- ―itmek‖ kiĢi>kihi ―kiĢi‖ yit->süt- ―kaybolmak‖ iç->is- ―içmek‖ uluE>uluu ―büyük‖ tüĢ->tüs- ―düĢmek‖ uçuk>uhuk ―uçuk‖ kül->kül- ―gülmek‖ ET. u>Sah. u ET. ü>Sah. ü uzun>uhun ―uzun‖ Saha Türkçesi‘nde Ana Türkçe‘nin (AT) uzun ünlülerine dayanan uzun ünlü ve ikiz ünlüler vardır. AT. aa>Sah. aa AT. >>, ee>Sah. ie kaan>xaan ―kan‖ k>>çe>kiehe aaç>aas b>>r->bier- ―vermek‖ ―aç‖ taaĢ>taas ―taĢ‖ AT. ıı>Sah. ii ―gece‖ y>>- >sie- ―yemek‖ AT. ii>Sah. ii ııd->ııt- ―göndermek‖ biir>biir ―bir‖ tııd->tııt- ―engel olmak‖ tiiĢ>tiis ―diĢ‖ kıız>kııs ―kız‖ kiir->kiir- ―irmek‖ AT. oo>Sah. uo AT. öö>Sah. üö bool->buol- ―olmak‖ söök->üöx ―sövmek‖ yool>suol ―yol‖ töört>tüört ―dört‖ yook>suox ―yok‖ öögren->üören- ―öğrenmek‖ AT. uu>Sah. uu AT. ü>Sah. üü suun->uun- ―sunmak‖ küüd->küüt- buuz>buus ―buz‖ süüt >üüt ―süt‖ suub >uu ―su‖ küüç>küüs ―güç‖ 236 ―beklemek‖ Saha Türkçesi‘nde aslî uzun ünlülerin dıĢında ses olaylarına dayanan ikiz ünlüler ve uzun ünlüler de mevcuttur. aE, ab>ıa taE>tıa ―orman‖ yaE>sıa aEı>ıa baEır>bıar saEız>ıas aEu>uo aEuz>uosax ―ilk süt‖ aEız>uos ―dudak‖ toburEak>tuorax ―toprak‖ oEul>uol ―oğul‖ boEuz>buos ―boğaz‖ uruE>uruu ―nesil‖ sub>uu ―su‖ sarıE>aru ―yağ‖ kıdıE>kıtu ―kıyı‖ tegir->tier- ―çevirmek‖ yegen>sien ―yeğen‖ oE, ob>uo uE, ub>uu ıE>ıı eg>ie eg>ii, iy beg>bii teg->tiy- ―değmek‖ tögen>tüön ―döven‖ yügen>ügün>üün ―dizgin‖ ög>üö üg>üü 237 tüg>tüü ―tüy‖ elig>ilii ―el‖ tirilig>tirlig>tillii ―canlı‖ ig>ii Saha Türkçesinde kalınlık-incelik uyumu tamdır. Düzlük-yuvarlaklık uyumu bulunmakla beraber bu uyum Türkiye Türkçesinden farklıdır. Saha Türkçesi‘nde ünsüz uyumundan bahsedilemez. Sadece arka dil ünsüzlerinin geniĢ veya dar ünlülere bağımlılığından bahsedilebilir. Saha Türkçesindeki ünsüzlerin Eski Türkçeye göre durumları Ģu Ģekilde gösterilebilir: ka ve o ünlüleri önünde x ile, ı ve u ünlüleri önünde ise k ile gösterilir. kaaz>xaas koĢ->xoskıız>kııs kulEaak>kulEaax -k a, o, ıa, uo, x ile; ı veya u, k ile temsil edilir: adak>atax ok>oh yook>suox suk->uk- ―sokmak‖ -k i ve ü, k ile; e, ie, ö veya üö, x ile temsil edilir. tik->tikyük- >sük- ―toplamak, derlemek‖ d>t Eski Türkçedeki d sesi Saha Türkçesinde t ile gösterilmiĢtir. adak>atax ―ayak‖ ked->ket- ―giymek‖ kuduruk>kuturuk ―kuyruk‖ tod->tot- ―doymak‖ s->h->Ø 238 BaĢkurtçada olduğu gibi kelime baĢı s‘leri h‘ye dönmüĢ, sonra da kaybolmuĢtur. sen>en suub>uu semiz>emis -ç, -Ģ, -z>-s aaç>aas ―aç‖ kıĢ>kıs ―kıĢ‖ küz>küs ―güz‖ kııs>kııha ―onun kızı‖ -s->-h- -s->-tsusat->uutatisig>itii ―sıcak‖ ç-, y->syol>col>çol>suol çak->saxKelime sonu ç‘leri, -Ģ ve -s ile birleĢmiĢtir ve -s ile temsil edilir. Bu ses, iki ünlü arasında kalınca h- olur: küç>küs küs +e>kühe ―onun gücü‖ baĢ>bas bas + ı>bahı ―baĢı‖ 1 Abdülkadir Ġnan, ―Yakut (Saha) Türkleri, Makaleler ve Ġncelemeler, Ankara 1968, s. 20. 2 Nicolaus Poppe, ―Das Jakutische‖, Phiologiga Turcica Fundamenta (PhTF) c. I Wiesbaden 1959, s. 671. 239 Ahmed Caferoğlu, Türk Kavimleri, Ġstanbul 1988, s. 2. 3 Otto Böhtlingk, Êber Die Sprache Der Jakuten (2. Baskı), Indiana 1964, s. XXXIV. 4 Wilheim Radloff, Die Jakutische Sprache, St. Petersburg 1908, s. 53. 5 Ġbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ġstanbul 1983, s. 51. 6 U. A. Vinokurova, Bihigi Saxalar, Yakutsk 1992, s. 77. 7 Ġnan, a.g.m., s. 20. 8 Shirin Akiner, Islamic Peoples of the Soviet Union, London 1983, s. 391. 9 Poppe, a.g.m., s. 671 Caferoğlu, a.g.m., s. 2-3. Abdulkadir Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1976, s. 1279. 10 Baymirza Hayit, ―Yakut (Saka) ların MenĢei Meselesi‖, Sovyetler Birliği‟ndeki Türklüğün ve Ġslamın Bazı Meseleleri, Ġstanbul 1987, s. 44. 11 Talât Tekin, Orhun Yazıtları, Ankara 1988, s. 8, 38. 12 Karl H. Menges, ―Jakutisch und Tungusisch‖, Central Asiatic Journal, vol. I Wiesbaden 1978, s. 247. 13 Bahaeddin Ögel, ĠslÍmiyetten Énce Türk Kültür Tarihi, Ankara 1984, s. 202. 14 Kafesoğlu, a.g.e., s. 50-51. 15 Radloff, a.g.e., s. 57. 16 Caferoğlu, a.g.e., s. 4, 5. 17 Abdülkadir Ġnan, ―Tuba (Urenha) Türkleri‖, Makaleler ve Ġncelemeler, Ankara 1968, s. 29. 18 Nicolaus Poppe (çeviren Ġlhan Çenelli), ―Yakut Dili‖ Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı (TDAY), Ankara Ekim 1985, s. 102. 19 Ġnan, a.g.m., s. 20, 21. Radloff, a.g.e., s. 54. 20 Karl H. Menges, ‖The South-Siberian Turkic Languages I., Central Asiatic Journal, Cilt. I, Wiesbaden 1955, s. 109-113. 21 Sahaların gerek kökenleri gerekse tarih ve kültürleri için aĢağıdaki kaynaklara müracaat edilmelidir. 240 G. V. Ksenefontov, Uraangxay Saxalar, Yakutsk 1994 (1. baskı Ġrkutsk 1937). A. P. Okladnikov, Yakutia/Before its incorporation into the Russian State, Montreal-London 1970. V. L. SeroĢevskiy, Yakutı-Opıt Etnografiçeskogo Issledovaniya, Yakutsk 1993 (1. baskı Saint Petersburg 1896). 22 Ġnan ―Yakut (Saxa) Türkleri‖, s. 24. Hayit, a.g.m., s. 45. Menges, ―Jakutisch und Tungusisch‖, s. 247. Radloff, a.g.e., s. 54. 23 Hayit, a.g.m., s. 47. Fatih KiriĢçioğlu, ―Yakut Türkçesi‘nde Fiil‖, G. Ê. Sos. Bil. Enst., Ankara 1992, BasılmamıĢ Doktora Tezi. Bu ve bundan sonraki kısımlar için s. XX ve devamı. 24 Akiner, a.g.e., s. 391. M. F. KiriĢçioğlu, ―Sahalar (Yakutlar)‖, Yeni Türkiye-Türk Dünyası Ézel Sayısı, sayı 16, Ankara 1997, s. 1560. 25 Yan Vasilyev, ―Saha (Yakutistan) Cumhuriyeti ―Emel‟imiz Kırım, Ankara 2001, sayı 35, s. 40. 26 ―Sovyet Nüfusunun Etnik Kompozisyonu‖, Türk Yurtları, Ankara 1990, sayı 2, s. 31. John R. Kruger, Yakut Manual, Indiana, 1962, s. 312-313. Nadir Devlet, ÆağdaĢ Türk Dünyası, Ġstanbul 1989, s. 206. 27 Vasilyev, a.g.e., s. 43 vd. KiriĢçioğlu, ―Sahalar (Yakutlar)‖, s. 1559, 1560. 28 Fatih KiriĢçioğlu, ―Er-Soğotox Efsanesi‘ndeki Motifler ―BĠR Türk Dünyası Ġncelemeleri Dergisi, Prof. Dr. Kemal Eraslan Ézel Sayısı, Ġstanbul 1998, sayı 9-10, s. 433, 434. 29 Daha fazala bilgi ve örnek metin için bkz: Yuriy Vasilyev - Fatih KiriĢçioğlu-Gülsüm Killi, Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Érnekleri, Ankara 1996. 30 Stanislav Kaluzinski, ―Die Jakutische Literatur‖ PhTF. c. 2, Wiesbaden 1965, s. 886. 31 Yuriy Vasilyev ―Yakutların Üç Klasiği‖, Türk Dünyası Anayurttan Atayurda, 2 (1), Ankara 1993 s. 39-42. 241 Yuriy Vasilyev, Fatih KiriĢçioğlu ―Saha Edebiyatının Öncülerinden Nikolay Neustroyev Doğumunun 100. Yılında Anıldı‖, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı 1, 1996/Bahar, Ankara 1996, s. 272-276. 32 Yuriy Vasilyev, ―Ünlü Yakut Yazarı Platon Oyunskiy‖, Türk Dili, sayı 502, Ankara 1993, s. 442-445. 33 Daha fazla bilgi için bkz.: P. V. Maksimova, Yakutskaya Literatura, Yakutsk 1994. Samir Kazımoğlu, ―Saha (Yakut) Türklerinin Edebiyatı‖, Türk Toplulukları Edebiyatı, c. II, Ankara 1997, s. 26-43. Fatih KiriĢçioğlu ―Saha (Yakut) Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dün yası El Kitabı (Türkiye DıĢı Türk Edebiyatları), c. IV, Ankara 1998, s. 501-512. 34 ReĢit Rahmeti Arat, Ahmet Temir, ―Türk ġivelerinin Tasnifi‖, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1976, s. 319-320. 35 Tahsin Banguoğlu, Türk Grameri, Ankara 1959, s. 14-15. 36 Nicolaus Peppe, ―Das jakutische‖, s. 671. 37 Johannes. Benzing, ―Türk Dillerinin Sınıflandırılması ―(PhTF. ‘dan çeviren Mehmet Akalın) Tarihî Türk ġiveleri, Ankara 1979, s. 6-7. 38 Karl H. Menges, ‖Türk Dillerinin Sınıflandırılması‖, Tarihî Türk ġiveleri, Ankara 1979, s. 10. Arat-Temir, a.g.m., s. 316. 39 Daha fazla bilgi için bkz: KiriĢçioğlu, Yakut Türkçesi‟nde Fiil, s. XXVIII-XXXI. 40 Saha Türkçesi‘nin grameri için bkz:. Fatih KiriĢçioğlu, Saha (Yakut) Türkçesi Grameri, Ankara 1999. Otto Böhtlingk, Êber die Sprache der Jakuten, St. Petersburg, 1851. John Kruger, Yakut Manual, Indiana 1962. L. N. Haritanov, Saha Tılın Grammatikata -Morfologiya, Yakutsk 1951. E. Ġ. Ubryatova, E. Ġ. Haritanov, L. N. Petrov, N. E. Slepstov, Grammatika Sovremennogo Yakutskogo Literaturnogo Yazıkı-Fonetika i Morfologiya, Moskva 1982. 242 Wilheim Radloff, Die Jakutische Sprache, St. Petersburg 1908. 243 ALTAY CUMHURĠYETĠ Altay Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.141-148] ANAR SOMUNCUOĞLU Avrasya Stratejik AraĢtırmalar Merkezi (ASAM)Rusya-Ukrayna AraĢtırmaları Masası /Türkiye GiriĢ Altay Dağları Kazakistan ve Moğolistan bozkırlarının ve Sibirya ormanlarının birleĢtiği yerde, Asya kıtasının ortasında bulunmaktadır. Altay dağlarında ve eteklerinde yer alan Dağlık Altay cumhuriyetinin yüz ölçümü 92.902 km karedir. Dağlık Altay Cumhuriyetinin topraklarının %85‘i dağlıktır ve 1/4‘i ormanlarla kaplıdır. Dağlık Altay‘da bir çok nehir ve 7000 göl bulunmaktadır. Cumhuriyet, RF içinde Tuva Cumhuriyeti, Hakasya Cumhuriyeti, Kemerovo bölgesi ve Altay bölgesi ile sınırdaĢtır. Altay‘ın üç dıĢ ülkeyle de sınırı mevcuttur. KomĢu olduğu ülkeler Kazakistan, Çin ve Moğolistan‘dır.1 Altay‘ın eĢsiz güzelliği, 2001 yılında Altay ve Katun milli parklarının, Teles gölünün, Beluha dağının ve Ukok ploskogoryesinin UNESCO Dünya Tabiat Mirasının listesine girmesine vesile olmuĢtur.2 Altay Türkleri Dağlık Altay‘da yaĢayan çeĢitli Türk kabilelerinden oluĢan bir halka verilen addır. Bunlar Kuzey Altaylar denilen Tubalar, Çelkan, Kuğu KiĢi, Kumandin; ve eskiden Beyaz Kalmık denilen Güney Altaylardır: Altay KiĢi, Telengit, Teles ve Teleutlardır.3 Bugünkü Dağlık Altay Cumhuriyeti‘nin toprakları, Türk tarihinin ihtiĢamlı dönemlerinin yaĢandığı topraklardır. Milattan önce bu topraklar Sakaların ve Hunların hakimiyetine tanık olmuĢtur. Milattan sonra Gök Türk Kağanlığı, Uygur ve Kırgız devletleri bu topraklarda hakimiyetini sürdürmüĢtür. Cengiz Han ordularının bölgeye gelmesinden sonra, 12. asrın sonundan itibaren Altay‘da Cengiz Han ve haleflerinin hakimiyet zamanı baĢlamıĢtır. 15. yüzyılda Altay Cungarya etkisine girmiĢ ve Cungarya‘ya vergi öder duruma gelmiĢtir.4 Altay‘daki Türk varlığını tehdit eden etki 17. asırda, bölgeye Rusya‘nın giriĢiyle baĢlamıĢtır. Kazan Hanlığının ardından Sibirya Hanlığı‘nın da düĢmesinden sonra Sibirya‘nın içlerine doğru ilerleyen Ruslar 17. asırda Altay Türkleriyle karĢılaĢmıĢtır. Altay‘ın Rusya tarafından iĢgal edilmesi ve Altay‘da demografik değiĢim 17. yüzyıl boyunca Rusya Altay Dağlarının çevresinde çeĢitli kabilelerle savaĢıp, yerli halkı vergiye bağlamaya çalıĢıyordu. Bu yüzyılda bugün Altay halkını oluĢturan bazı kavimler Rus yönetimi altına girmiĢtir. Mesela, 1625-1627 yılları arasında Çelkan, Tubalar ve Kumandı gibi kavimler yasağa bağlanmıĢtır. Çarlığın buradaki politikası mümkün olduğu kadar çok kürkü elde etmeye dayandığı için, av sahaları, otlaklar, tarlalar, nehirler, göller ve ormanların kullanımı için yerli halktan vergi alıyordu. 244 Fakat 17. yüzyılda Çarlığın bu bölgedeki iktidarı kesin değildi ve yerli kabileler bazen yasak ödemeyi kabul ediyor, bazen red ediyor, bazen da baĢka yerlere göçüyordu. Ancak Cungarya Çin tarafından dağıtıldıktan sonra, 19. asrın ikinci yarısında Altay‘da Rusya‘nın kesin hakimiyeti sağlanmıĢtır. 5 Rusya, Altay Türkleri üzerinde kesin bir hakimiyet sağladıktan sonra, Altay‘da yoğun bir RuslaĢtırma politikası çerçevesinde HıristiyanlaĢtırmayı baĢlatmıĢtır. 19. yüzyılda Altay topraklarında Ruslar, Altay Ruhani Misyonunu oluĢturmuĢtur. Misyon, Çarlığın asimilasyon ve sömürge politikasında aktif bir rol üstlenmiĢtir. Altay Ruhani Misyonu HıristiyanlaĢtırma politikası çerçevesinde Altay‘da haç dikmeye baĢlamıĢtır. Altay Türklerine haç bulunduğu yerden 6 kilometre çevresinde kendi ayinlerin yerine getirilmesi kesin olarak yasaklanmıĢtır. Bunun etkisiyle Altay Türkleri dağlara çekilmek zorunda kalmıĢtır. Haçın etrafında ise Rus köylüleri yerleĢiyordu. Misyonun üstlendiği HıristiyanlaĢtırma politikası çerçevesinde Hıristiyanlığı kabul eden Altay Türklerine Altay Misyonu tarafından maddi ve mali yardım gösteriliyordu: vergiler azaltılıyor, giyim ve gıda malları veriliyordu. HıristiyanlaĢmayı RuslaĢmaya dönüĢtürmek için ek tedbirler de mevcuttu. Hıristiyanlığı kabul etmiĢ Altaylar köylere yerleĢmeli, göçebeliği bırakmalı, Rus giysilerini giymeliydi. Özellikle kiliseye Altay milli kıyafetiyle girmek yasaktı. Bu gibi tedbirler Altay Türkleri arasındaki rahatsızlığa sebep oluyordu.6 Yürütülen HıristiyanlaĢtırma politikası sonucunda bazı Altay Türkleri HıristiyanlaĢmıĢ ve bundan dolayı daha kolay asimile olmuĢtur. Bunlar arasında, mesela bugün de Hıristiyan olan Telengitler ilk göze çarpanlardandır. 20. yüzyılın baĢında Altay‘ın nüfusu 75.000 kiĢiden oluĢuyordu. Bunların %57‘sini Altay Türkleri, %40‘ını Ruslar ve %2‘sini Kazak Türkleri oluĢturuyordu. Dini dağılım ise daha farklıydı: Ortodoks Hıristiyanlar nüfusun %67‘sini, ġamanistler ve Burhanistler beraber, nüfusun %31‘ini ve Müslümanlar nüfusun %2‘sini oluĢturuyordu.7 Altay‘ın toprakları tarıma elveriĢli olduğu için, Rusya‘dan kitlesel bir topraksız köylü göçüne uğramıĢtır. Sibirya‘nın Rusya tarafından RuslaĢtırılması tarihinden bilinmektedir ki, Rus göçmenlerin özellikle tarımla uğraĢtıkları yerlerde yerli halkların asimilasyonu daha hızlı gitmiĢ ve yer yer yerli halk tamamen Ruslar arasında dağılmıĢtır. Böylece planlı RuslaĢtırma çabalarının dıĢında, kendiliğinden süre giden bir RuslaĢma süreci de mevcuttu. Bölgedeki Rus nüfusu artarken, iĢgal sırasında bir çok Altay Türkü hayatını kaybettiği gibi, Rusların getirdiği salgın hasatlıklardan dolayı da bir çok yerli hayatını yitirmiĢtir. Kısaca bir yandan Rus göçü, bir yandan asimilasyon, öte yandan da Altayların nüfusunun azalmasından dolayı, Altay‘daki demografik durum gittikçe değiĢiyordu. Altay‘a yönelik Rus göçü, Rusya hükümeti tarafından çeĢitli Ģekillerde özendiriliyor ve Rus göçmenlere kolaylıklar sağlanıyordu. Rus göçmenlerinin yerleĢmesiyle ilgili olarak Altay Türklerine baskılar yapılmıĢtır. Altay‘a gelen Ruslar Altay Türklerinin topraklarını zapt ederek, yıllar içinde geniĢ bir alana yayılmıĢlardır. Vergiye bağlanarak Rusların idaresine boyun eğen Altay Türkleri, çeĢitli sebeplerle topraklarından kovuluyorlardı. Bunun için kullanılan yöntemler arasında doğrudan öldürme olduğu gibi, evlerinin yakılması, Altaylara yiyecek satma ve onları eve alma yasağı da geniĢ olarak kullanılmıĢtır. Böylece Altay Türkleri açlıkla ve ölümle karĢı karĢıya bırakılıyordu. Rusların bu yayılması Altay Ruhani Misyonu baĢta olmak üzere yetkili organlar tarafından destekleniyordu. Rusların Altay Türklerinin topraklarını zapt etmesi sadece tarım alanlarıyla sınırlı kalmıyordu. Kürk 245 vergisi ―yasak‖ ödeyen Altay Türklerinin sadece gerektiği kadar hayvan avladıkları biliniyordu. Tabiattaki dengeyi korumaya çalıĢan Altay Türklerinin aksine, Çarlık idaresi mümkün olduğunca daha fazla kürk elde etme niyetindeydi. Bu yüzden, avcılığın yapıldığı alanlardan da Altay Türklerinin zorla kovulmaları yaĢanmıĢtır. Bunların yerine avcılık yapmak üzere Ruslar yerleĢtiriliyordu.8 Yukarıda anlatıldığı gibi, Altay Türklerinin topraklarını zaptetmeye yönelik Çarlık politikası, yüksek vergiler, ekonomik iliĢkilerin değiĢmesi, salgın hastalıklar gibi sebepler, Altay Türklerinin kitlesel ölümlerine yol açıyordu. Çarlık zamanında Altay Türklerinin yeryüzünden yok olma tehlikesiyle karĢı karĢıya kaldıkları o zamanın Rus edebiyatına bile yansımıĢtır.9 Asimilasyon ve ölümler dolayısıyla Altay Türklerinin maruz kaldıkları nüfus kayıpları Ģu örnekten bariz anlaĢılmaktadır: Altay tarihçisi Satlayev‘in de değindiği gibi, 16. yüzyılda Teleutlar, Altay Türklerinin en kalabalık Altay kabilesiydi, halbuki bugün Teleutlar, Altay Türklerinin az nüfuslu gruplarından biridir ve nüfusları sadece 3.000‘dir. 20. Asrın BaĢında Milli Hareket 19. asrın sonunda Altaylar arasında çıkan ilk milliyetçi hareket Burhanizm denilen mesihçi bir din çerçevesinde örgütlenmiĢtir. Bu dinin doğmasının sebebi Altayların yaĢadığı zorlu Ģartlardı. Çarlık idaresi altında yok olma tehlikesiyle karĢı karĢıya gelen Altay halkının elinden topraklar alınmıĢ, dağlık bölgelere sıkıĢtırılmıĢ, HıristiyanlaĢtırma ve RuslaĢtırma çabalarıyla asimile edilmeye çalıĢılmıĢ, vergi toplayıcıların ve yerel otoritelerin zorba davranıĢlarıyla karĢı karĢıya kalmıĢtır. Bütün bunlar Altay halkını sefalete sürükleyince ve asimilasyona karĢı tepki yükselince, Cungar dönemi altın çağ olarak hatırlanmaya baĢlanmıĢ ve Cungar dönemine atfen Oyrot Han adındaki kurtarıcının geleceği yönünde efsaneler dolaĢmaya baĢlamıĢtır. Ak inanç veya süt inanç olarak adlandırılan Burhanizmde Lamaizm‘den gelen bazı motifler yerli efsanelerle ve ġamanizm‘de olan bazı inanıĢlarla birleĢmiĢtir. Farklı usullerle ibadet etmeyi getiren Burhanizm, Hıristiyanlığa, RuslaĢmaya ve ġamanizm‘e karĢı çıkmıĢtır. Burhanizm‘in yayıcısı olarak tanınan Çet Çelpan‘ın vaatleri direk olarak Rus karĢıtıydı ve Rus mallarının kullanımını, Rus paralarının kullanımını dahi yasaklıyordu. Altaylar arasında hızla yayılan Burhanizm Çarlık otoritelerini harekete geçirmiĢ ve 1904 yılında Çet Çelpan‘ın da bulunduğu ayin polis tarafından ve silahlandırılmıĢ Rus köylüleri tarafından basılmıĢtır.10 1905 ihtilalinden sonra, Rusya‘da genel özgürlük havası içerisinde ve yayılan liberal akımların etkisinde, kurulan birinci Duma‘nın liberaller grubu Çet Çelpan‘a ve yandaĢlarına karĢı açılan davaya müdahale etmiĢler ve gönüllü olarak müdafaasını üstlenmiĢlerdir. Devlet Duması‘nın müdahalesi ve liberal avuktların yardımıyla Burhanistler idam cezasından kurtulmuĢtur.11 Burhanizm dıĢında Altay‘da aydınlar arasında Türkçü hareket de oluĢmaya baĢlamıĢtır. Çarlık Rusyası‘ndaki Türkçülük daha çok Müslüman Türkler arasında yayıldıysa da, Altay ve Hakas gibi resmi olarak Hıristiyan olan ve sayıca çok küçük olan halklar arasında da Türkçülük etkili olmuĢtur. Ve Çarlık Rusyası‘nın Türklerin yaĢadığı bölgelerinde olduğu gibi, Çarlığın yıkılması Altay milliyetçilerinin 246 önünde tarihi bir fırsat sermiĢtir. UyanıĢ yaĢayan diğer Türk halkları gibi, Altaylar da bağımsız bir devlet kuracaklarına inanmıĢlar ve bu uğurda çalıĢmıĢlardır. Rusya‘da ġubat Devrimi‘nden sonra, Altay‘da oluĢan otorite boĢluğu Altay Türkçüleri için büyük bir fırsat olmuĢtur. ġubat 1918‘de toplanan Dağlık Altay Kurultayı‘nda konuĢan Altay milliyetçisi Anuçin, Altaylar dıĢında Hakasları ve Tuvaları da kapsayan Altay Cumhuriyeti‘nin kurulmasını talep etmiĢtir. Anuçin parçalanmıĢlıktan doğan güçsüzlüğü ve zayıflığı görmüĢ, Güney Sibirya Türklerinin birlikte hareket etmeleri gerektiğini anlamıĢtı. Kongrede toplananlara göre ancak Güney Sibirya Türklerinin ortak devletinin kurulmasıyla süre giden RuslaĢmayı önlemek mümkündü. Kurulacak olan devlet üç devletin topraklarında: Rusya, Çin ve Moğolistan topraklarında kurulacaktı. Kolarz‘ın söylediği gibi, bugün bu proje ütopya gibi gözükebilir, fakat Rusya‘nın parçalanmak üzere olduğu, Çin‘in iç sorunlarla boğuĢtuğu ve Moğolistan‘ın karıĢıklık yaĢadığı o dönemden bakılırsa, durum hiç de böyle değildi.12 Bağımsız BirleĢik Altay Devleti‘ni kurmak isteyen Altay milliyetçileri, amaçlarına ulaĢmak için, Beyazların ve Kızılların savaĢında Beyazları desteklemiĢlerdir. Burhanizm de Sovyet iktidarına karĢı bir araç olarak kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Ancak ne Kolçak ne de Altay milliyetçileri BolĢevikleri engelleyememiĢ ve 1919 yılında Altay‘da Sovyet iktidarı yerleĢmiĢtir.13 Sovyet Döneminde Altay Sovyet iktidarının Altay‘da yerleĢmeye çalıĢtığı zaman Altay milliyetçileri ve Burhanizm‘in din adamları ―yarlıkçılar‖ bunu engellemeye çalıĢmıĢtır. Altay halkı arasında Kızıl orduya karĢı tepki büyüktü ve 1919 yılından sonra da bu tepki devam etmiĢtir. BolĢeviklerin zaferiyle Güney Sibirya Türklerinin birleĢik devlet hülyaları bitmiĢ değildi. Ġlk baĢta Sovyet Rusya‘nın Milletler Komiserliği, birleĢik Altay-Hakas otonom bölgesini oluĢturacaktı, fakat zamanla bu fikirden vazgeçilmiĢ ve ayrı arı Oyrot ve Hakas Otonom Bölgeleri oluĢturulmuĢtur. BolĢevikler iktidarda olmalarına ve Güney Sibirya Türklerinin birleĢik devletinin fikri red edilmesine rağmen, Altay‘da Altay milliyetçileri hala güçlüydü, bu yüzden Oyrot Otonom Bölgesi oluĢturulmuĢ ve ilk baĢta Altay milliyetçileri oluĢturulan Oyrot Otonom Bölgesinin yönetim organlarında yer almıĢlardır. 1930‘ların yarısına gelindiğinde, Altay‘da milliyetçilik hala çok güçlüydü, fakat Stalin‘in ölüm makinesi de artık hiç engel tanımıyordu. Bu yıllarda Altay yöneticilerine ve aydınlarına karĢı tasfiye hareketi baĢlamıĢtır, Oyrot Otonom Bölgesinin yöneticileri ―Çin‘in Sincan eyaletindeki devrim karĢıtı unsurlarla‖ iĢbirliği yapmakla suçlanmıĢtır. 14 1948 yılında milliyetçi duyguları yok etmek amacıyla Oyrot Otonom Bölgesi‘nın adı Dağlık Altay Otonom Bölgesi olarak değiĢtirilmiĢtir.15 Temizlik hareketi ayrıca Burhanizm‘e karĢı da yapılmıĢtır ve yönetim organlarında ―kendi amaçlarını gizleyen‖ Burhanistler de mahkum edilmiĢtir. Bu arada halk arasında Burhanizm‘in etkisi zayıflatmaya çalıĢılmıĢtır. Bunun için ―yarlıkçıları‖ karalayan propaganda ve yayınlar yayınlanmıĢ, dinsizlik propagandası yapılmıĢtır. Ancak bunlara rağmen, Rus araĢtırmacı Danilin‘in de tespit ettiği gibi 1930‘lu yıllarda Burhanizm‘in etkisi zayıflamıĢ olsa da, hala etkiliydi.16 247 1924 yılında baĢlayan kolektifleĢtirme ve göçebe Altayları yerleĢik hayata geçirme çabaları halk arasında büyük tepkilere yol açmıĢ, Rusya‘nın diğer bölgelerinde de olduğu gibi halkı sefalete ve açlığa sürüklemiĢtir. 1930 yılında Altay‘da açlık baĢ göstermeye baĢlamıĢtır. Dağlık Altay‘ın zengin mineral kaynakları, Sovyet döneminde bölgenin büyük ölçüde RuslaĢmasına yol açmıĢtır. Sovyetler Birliği‘nin ilk zamanlarından beri Altay‘ın zengin doğal kaynaklarını kullanıma açmak için bölgeye teĢvik edilen Rus göçünün sonucunda, Birinci 5 yıllık plan süresi içerisinde bile, Altay Otonom Bölgesi‘ndeki toplam nüfusu içindeki Altay Türklerinin nüfus oranı %41.8‘den %36.4‘e düĢmüĢtür. 1939 yılı itibariyle Altay Türklerini sayısı 47.700 idi. 17 1970 yılına gelindiğinde, Altay Türkleri cumhuriyet içerisinde toplam nüfusun %27,8‘ine inmiĢtir. 1979 ve 1989 yıllarında yapılan sayımda Altay Türklerinin cumhuriyet içindeki oranı sırasıyla %29, 2 ve %31‘dir. 18 Altay Türklerinin Milli UyanıĢı Sovyetler Birliği‘nin diğer bölgelerinde de olduğu gibi, 1980‘li yılların sonu-1990‘lı yılların baĢı, Altay halkının milli kimlik arama, öze dönüĢ yılları olmuĢtur. Bu yıllardaki milli bilinçlenme, ana dil kullanımının yaygınlaĢması ve eski geleneklere dönüĢ Altay toplumunu etkilemiĢtir. Halkın toplumsal hayatında kendisini gösteren bu geliĢmelerin siyasileĢmesi de uzun zaman almamıĢtır. Güney Sibirya Türklerinin asır baĢındaki ortak milliyetçi arayıĢları ve birleĢik Güney Sibirya Türklerinin devletini kurma çabaları, 1980‘lerin sonundaki Güney Sibirya Türklerinin hareketlerine de yansımıĢtır. 1980‘lerin sonunda Güney Sibirya Türklerinin ortak hareketi canlanmıĢtır. Sankt Petersburg‘da Altaylar, Hakaslar ve ġorlar tarafından Sibirya Kültür Merkezi (SKM) kurulmuĢtur. SKM Güney Sibirya Türklerinin milli otonomilerinin geniĢletilmesi gerektiğini, sanayileĢmenin sebep olduğu asimilasyonu engellemek gerektiğini ve yerli dillerin durumunu iyileĢtirmek gerektiğini savunuyordu. Merkezin amaçlarından birisi de, Altay, Hakas ve ġor Türklerinin tarihi birliğini canlandırmak olarak belirlenmiĢti.19 Sibirya Kültür Merkezi‘nin üyeleri çok çeĢitli kesimleri temsil ediyordu. Hepsinin ortak amacı Sibirya Türklüğünü korumak ve birliğini sağlamak olmasına rağmen, kullanmak istedikleri araçları çok farklıydı. Ilımlılar sadece RF içindeki egemenlik talepleriyle ortaya çıkarken, radikaller Rusya‘dan ayrılmayı talep ediyorlardı.20 Bu arada Altayların milli kültürlerine dönüĢü baĢlamıĢ ve Altay Türkleri milli kimliklerini aramaya giriĢmiĢlerdir. Milli kültüre artan ilginin etkisiyle 1988 yılında Altay‘da daha sonra her iki yılda bir kutlanacak olan El-Oyun festivali, yani milli oyunlar festivali milli düzeyde tertip edilmiĢtir. Daha önce bu festival Altay‘ın değiĢik bölgelerinde yerel düzeyde kutlanıyordu. Altay boyunca yapılan ilk El-Oyun festivalini tertip edenlerden olan Aleksandr Selbikov, ilk baĢta bir çok kiĢinin baĢarıya ulaĢacaklarına inanmadıklarını ifade etmiĢtir. Söylediklerine göre, bir çok kiĢi milliyetçilikle suçlanmaktan korkuyordu. Bu çekincelere rağmen, ilk El-Oyun festivali milli uyanıĢın dönüm noktası olmuĢtur. Bir çok Altay Türkü, bu festivalle kimliğinin farkına varmıĢ ve Altaylığını hissetmiĢtir. Bu festivalden sonra Altay‘daki sosyal-siyasi hareketten söz etmek mümkün olmuĢtur.21 1990‘ların baĢında Rusya‘nın bölgelerini saran egemenlik tutkusu Altay‘da da kendisini göstermiĢtir. 25 Ekim 1990‘da Dağlık Altay Bölge Sovyeti‘nin olağanüstü toplantısında Dağlık Altay 248 Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‘nin egemenliği ilan edilmiĢtir. Bu ilandan sonra Dağlık Altay Cumhuriyeti Altay eyaletinden ayrılmıĢtır. Eylül 1991 yılında Dağlık Altay Cumhuriyet‘inde en yüksek yasama organı Yüksek Sovyet olmuĢtur. Ekim 1993‘te Altay Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti‘nin kararıyla, cumhuriyetin en yüksek yasama organı olarak Devlet Konseyi-El Kurultay ilan edilmiĢtir.22 Ekim 1993‘te Dağlık Altay Cumhuriyeti El Kurultayı Dağlık Altay Cumhuriyeti‘nin Rusya Federasyonu‘ndan ayrılma hakkını tespit eden bir kanun tasarısı hazırlamıĢtır. Fakat bu tasarı kağıtta kalmıĢtır ve hiçbir zaman hayata geçmemiĢtir.23 Halkın milli kimlik arama çabalarının siyasi arenaya taĢınması üzerine, 1993 yılında Diller Kanunu çıkarılmıĢtır. Bu kanunda Altay ve Rus dilleri resmi dil olara ilan edilmiĢtir. Bu kanunla Altayca okullarda özel ders olarak okutulmaya baĢlamıĢ, Altay halkının yoğun olarak yaĢadığı yerlerde ise milli okullar açılmıĢtır.24 1992 yılında Altay Cumhuriyeti Milli Okullarının Programı geliĢtirilmiĢ ve Altay hükümetince kabul edilmiĢtir. Bu programda Altay, Rus ve Kazak okul modelleri belirlenmiĢtir. Altay okul modeline göre, Altayca eğitim ve terbiye okul öncesinde baĢlamalı ve sonra da orta okula kadar sürdürülmelidir. Özellikle ana dilini bilmeyen veya az bilen çocuklara özel önem verilerek, programda onlar için özel sınıfların oluĢturulması planlanmıĢtır. Ancak bugüne kadar diller kanunun ve bahsi geçen programın etkin iĢlemesi sağlanamamıĢ ve Altayca okullarda okutulmasına rağmen, bu eğitimin kalitesi çok düĢüktür, tecrübeli okutman kadroları mevcut değildir. Sonuç olarak, okullarda okutulan Altayca dersi, dil durumunu iyileĢtirememektedir. ġehirlerdeki Altay aileleri çocuklarını köylere yollayarak, dil asimilasyonuna karĢı koymaya çabalamaktadır. Perestroykadan sonra canlanan milli bilinç ve milli kimlik arama çabaları, insanların bireysel bazda da ana dillerine olan merakını arttırmıĢtır. Çocuklarının Altayca bilip bilmemesi gurur meselesi haline dönüĢünce, 1990‘larda dil durumunun biraz düzeldiği söylenebilir. Altaycanın geliĢtirilmesi ve kullanım alanlarının geniĢletilmesi büyük sorunlarla karĢı karĢıyadır. Altay Cumhuriyeti‘nin bütçesinin %75‘inin merkezden gelen transferlerle karĢılanması, yani merkezi bütçeye bağımlı olması da bu durumu etkileyen faktörlerden birisidir. Gerekli malzemenin hazırlanması, okul çağındaki çocuklara Altaycanın öğretilmesi mali sorunlarla karĢılaĢmaktadır. Altay Halkı Kurultayı‘nın El BaĢçısı Yuriy Antaradonov‘a göre, Altay çocuklarının Rus çocuklara göre daha okul öncesi çağından eğitim alma hakkı kısıtlanmıĢtır. Bunun sebebi Altay halkının %70‘inin kırsal kesimde yaĢaması ve bundan dolayı da dar gelirli ailelerin çoğunlukta olmasıdır. Sovyet zamanında baĢlayan ve 1990‘larda devam eden ekonomik krizin neticesinde okul öncesi kurumların kapatılması özellikle kırsal kesimi etkilemiĢtir. Okul öncesi çağındaki Altay çocukları için gerekli eğitici materyaller halen de mevcut değildir. Ġlkokul çağındaki Altay çocuklarının eğitim imkanları çok daha iyi değildir: 1991 yılından beri Altayca temel dilbilgisi kitabı yayınlanmamıĢtır. Bu problem sadece bütçede bu amaç için ayrılan paranın tahsis edilmemesinden değil, uzmanların hazırlanmamasından da kaynaklanmaktadır. Altay ailelerinin büyük bir çoğunluğunun dar gelirli olması da çocukların eğitim alabilmelerini de son derece yakından etkilemektedir. Kimi zaman üniversitede okuyan bir çocuğun yol parasını bile karĢılayamayacak 249 durumda olan Altaylar arasında, fakirlikten dolayı bazı çocuklar orta öğretim okuluna bile gidememektedir. 1998-1999 yılları arasında 137 Altay çocuğu giyecek ve ayakkabı yokluğundan dolayı okula gidememiĢtir.24 Bunun dıĢında öğretmen eksikliğinden dolayı kırsal kesimde bir çok temel ders okutulmamaktadır, ki bu husus da maddi sıkıntıların yanı sıra, Altayların üniversiteye girmelerini de engellemektedir.25 1994 yılında yapılan örnekleme nüfus sayımından Altayca‘nın kullanım alanları konusunda bir fikir edinilebilir. Bu sayımın sonuçlarına göre, 1994‘te 1000 Altay Türkü içinde 743‘ü, yani %74‘ü evde Altayca kullanmakta, okuyan bin öğrencinin %50‘si okulda Altayca kullanmakta, çalıĢan 1000 kiĢinin içinde %57‘si iĢyerinde Altayca kullanmaktadır.26 1990‘larda Altaycanın Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçiĢi konusunda yoğun çalıĢmalar yapılmıĢtı. Ruslar bu uğraĢların, Altayları Ruslardan ayırmak ve daha da farklılaĢtırmak amacıyla yapıldığının kanısındadırlar. Bu uğraĢların Rusya için tehlikeli olabileceği konusu Dağlık Altay Cumhuriyeti FSB27 baĢkanı Polejayev dolaylı olarak dile getirmiĢtir.28 Altay halkının milli uyanıĢı, eski inançlara dönüĢünde de kendisini göstermiĢtir. 1980‘li yıllardan baĢlayarak, Altay‘da ġamanizm‘in ve Burhanizm‘in geri dönüĢü yaĢanmaktadır. Eski inançlara dönüĢ, Altay kültürüne dönüĢle bütünleĢmiĢ ve bir arada yürümüĢtür. Altay Cumhuriyeti ilan edildikten sonra yapılan milli bayramlarda ġamanist gelenekler, Ģaman ayinleri geniĢ olarak kullanılmıĢtır. ġamanların tedavi güçleri de olduğu için, Altaylar sık sık doktorlara değil, Ģamanlara baĢ vurmaktadır. Genel olarak ise Ģaman faaliyetleri yoğunlaĢmıĢ ve halkın ilgisini çekmektedir. Altaylar arasında Hıristiyanlığın etkisini kırabilecek Burhanizmin canlanması Rusya‘yı tedirgin etmektedir. Altay Cumhuriyeti‘nin FSB baĢkanının ifadesiyle, Burhanizm Altayları ve Rusları ruhani olarak birbirinden ayıracaktır.29 Altay Cumhuriyeti‘nde Etnikler Arası ĠliĢkiler 1990‘lı yıllarda Altayların ve Rusların iliĢkilerini belirleyen bu halkların psikolojisi olmuĢtur. 300 yıldan fazla bir süre Altay‘da yaĢayan Ruslar kendilerini buranın yerli halkı olarak saymaktadır. Altay‘da doğup büyüyen Rusların oranı büyüktür. Zaten Altay kanunlarına göre, Ruslar da Altay‘ın yerli halkı olarak sayılmaktadır. Bu yaklaĢım Altayların yaklaĢımıyla aykırıya düĢmektedir. Kendi topraklarında azınlığa düĢürüldüklerini düĢünen Altaylar, Rusları ―sonradan gelenler‖ olarak algılamaktadır. Altay‘daki etnikler arası iliĢkiler genellikle sakin olmasına rağmen, zaman zaman bazı sürtüĢmeler yaĢanmaktadır. Etnik temelli sürtüĢmeler yönetimdeki temsille yakın iliĢkilidir. Altay Türkleri yönetimde yeterince temsil edilmediklerini düĢünürken, Ruslar, Altayların hak ettiklerinden daha fazla yönetimde temsil edildiklerini düĢünüyorlar. Altay‘ın yönetimi ise etnik problemleri kendi usullerince çözmeye çalıĢmaktadır. Mesela, Ağustos 1997‘de Altay Cumhuriyeti‘ndeki bir yerel televizyon kanalı bir Altay Türküyle röportaj yapmıĢtır. Röportaj sırasında çiftçi olan Georgiy Kebekov, çoğunlukla Ruslardan oluĢan yerel yönetimin kiralık otlağı nasıl onun elinden almak istediklerini anlatmıĢtır. Altayca konuĢan Kebekov, 250 Rusları suçlamıĢ ve hatta çocukları olmasa Çeçenistan‘a Çeçenlere yardım etmek için gitmek istediğini ifade etmiĢtir. Röportaj yayınlandıktan birkaç gün sonra, röportajı yapan gazeteci hakkında etnik çatıĢmayı teĢvik ettiği suçlamasıyla dava açılmıĢtır. Yerel FSB ise hemen harekete geçerek, Moskova ve Altay cumhuriyetinin yönetimine cumhuriyetteki zor etnikler arası iliĢkilerden bahseden bir çok rapor yollamıĢtır. Röportajı yapan gazeteci Altayçi SanaĢkin aynı zamanda yerel Budist cemaatinin lideri olduğu için, FSB olayda Japonya ve Hindistan‘ın parmağı olduğunu iddia etmiĢtir. Olaylı röportaj merkezi basına da yansımasına rağmen, 1997 yılında Altay Cumhuriyeti‘nin baĢkanı olarak seçilen Rus kökenli Zubakin iĢ baĢına geldikten sonra, SanaĢkin aniden affedilmiĢtir.30 Rusya‘nın diğer yerlerinde de olduğu gibi, etnik faktörler seçimlerde aktif olarak kullanılmıĢtır. Yerel ve genel seçimlerde adaylar, Altayların oylarını alabilmek için, Rusya‘dan ve Kazakistan‘dan Altay‘a olan göçü sınırlandıracaklarına dair sözler vermiĢti.31 1997‘deki seçimlerden sonra, cumhuriyetin %65‘ini oluĢturan Ruslar, Altay yönetim organları içindeki Altay Türklerinin etkisini kırmayı amaçlamıĢlardı. O yıldan itibaren Altay yönetim organlarından Altay kökenlilerin azaltılma politikası yürütülmektedir. 32 Bu politikanın sonucunda bugün Altay Türkleri cumhuriyet yönetiminde etkili değildir. Yönetimin büyük bir kısmı Ruslardan oluĢmuĢtur. Bugün Ruslar iktidarda, Altay halkı ise muhalefette sayılabilir. Bu durum toplumda rahatsızlık yaratmaktadır. Toplumdaki rahatsızlık Putin‘in Rusya‘nın baĢına geldiğinden beri sürdürülen merkezileĢme çabalarından sonra daha da artmıĢtır. Putin milli cumhuriyetlere karĢı ―savaĢ‖ açarak, cumhuriyet mevzuatlarının federal mevzuata uydurulması için kararlı adımlar atmıĢtır. Bu durum büyük gazetelerde ―çaldığınız egemenliği geri verin‖ benzeri baĢlıklarla yankı bulmuĢtur. Altay Cumhuriyeti örneğine dönülürse, muhalefet ve iktidar arasındaki çatıĢma federal merkeze taĢınmıĢtır. 2000 yılında muhalefetle olan problemini federal organlar yardımıyla çözmeye çalıĢan Altay Devlet BaĢkanı Zubakin, RF Anayasa Mahkemesi‘ne Altay Cumhuriyeti‘nin Anayasa‘sını federal anayasaya uymamaktan dolayı Ģikayet etmiĢtir. Bu durum Altay halkı arasında rahatsızlığa sebep olmuĢtur.33 RF Anayasa Mahkemesi‘nin Altay Cumhuriyeti Anayasa‘sı üzerinde yaptığı incelemesi sonucunda 7 Haziran 2000‘de Altay Cumhuriyeti Anayasası‘ndan bazı maddelerin çıkarılmasına karar verilmiĢtir. RF Anayasa Mahkemesi‘nin kararına göre, Altay Cumhuriyeti‘nin egemenliği ve cumhuriyetin yer altı ve yer üstü kaynakları üzerindeki mülkiyet hakkı federal anayasaya aykırı bulunmuĢtur. Buna ek olarak, değiĢik organ baĢkanlarının Altay parlamentosunun onayıyla atanmasını düzenleyen madde de federal mevzuata aykırı bulunmuĢtur. Ayrıca, Altay parlamentosunun, Altay baĢkanının ―seçmenlerin güvenini kaybetmekten dolayı‖ görevine son verme hakkı da iptal edilmiĢtir. Anayasa Mahkemesi‘nin bu kararı Rusya Federasyonu içinde bir örnek oluĢturmuĢ ve merkezin bölgelere karĢı yetki sınırlandırma giriĢimlerinin ciddi olduğunu göstermiĢtir. Altay Cumhuriyeti bu anlamda bir ―günah keçisi‖ rolünü oynamıĢtır. Bu karardan sonra, bir çok bölge mevzuatlarını federal mevzuata uydurmak için ―gönüllü‖ olarak harekete geçmiĢtir. 251 Zubakin Anayasa Mahkemesi‘ne baĢ vurduktan sonra, bu konu yerel basında geniĢçe tartıĢılmıĢtır. Basın yayın organları ikiye bölünmüĢtür: Rusça yayınlar ―Rus görüĢünü‖, yani iktidarın görüĢünü desteklerken, muhalefetin görüĢleri Altayca yayınlanan basın yayın organlarında temsil edilmiĢtir. Bunlar arasında Altay Türkçesinde yayınlanan ―Altaydın Çolmonı‖ ve hem Rusça hem Altay Türkçesinde yayın yapan ―Ulalu‖ gazetesidir.34 Anayasa Mahkemesi‘nin kararından sonra, toplumsal teĢkilatların temsilcileri bununla ilgili olarak bir bildiri hazırlamıĢlardır. Bildiride Zubakin, baĢkanı olduğu cumhuriyetini ispiyonlayan bir yemin bozan olarak nitelendirilmiĢtir. Çünkü Zubakin Altay‘ın baĢkanı olarak bu Anayasa‘ya göre seçilmiĢ ve bu Anayasa‘ya uymaya yemin etmiĢtir. Bundan dolayı, 2000 yılında yapılacak Altay Türklerinin bayramı olan El-Oyun Festivali için Zubakin ―istenmeyen misafir‖ olarak ilan edilmiĢtir. Ayrıca bildiride Altay devlet baĢkanı Zubakin istifaya davet edilmiĢtir. Bu bildiri Altay Cumhuriyeti televizyon kanalında iki dilde: Altay Türkçesi ve Rusça okunmuĢtur.35 Altay Türklerinin cumhuriyet yönetiminde etkili olmamaları yerel seçimlerde de kendisini hissettirmektedir. 2002 yılının Ocak ayında Dağlık Altay Cumhuriyeti baĢkanlık seçimleri sırasında iki temel aday da Rustu ve Altay Türklerinin seçimlerde herhangi bir varlık göstermemiĢtir. Benzer durum Rusya parlamentosu seçimlerinde de 10 yıldır yaĢanmaktadır. Rusya‘nın Altay Türklerinin topraklarını zapt ettikten sonra yürütülmeye baĢlanan HıristiyanlaĢtırma politikası bugün de hissedilmektedir. Çarlık zamanında yürütülen HıristiyanlaĢtırma konusunda Altay Türklerinin tarihi hafızasında olumsuz hatıralar kalmıĢtır. Bugün de bu hatıralar Altay Türklerinin Ortodoksluğa karĢı olan duygularını etkilemektedir. 2000 yılı için tasarlanan Haç Seferinin Altay Türklerini etkilememesi mümkün değildi, çünkü bu sefer Altay topraklarından geçiyordu ve Haçların dikilmesi gibi bir hazırlık da yapılmıĢtı. Hazreti Ġsa‘nın 2000. doğum günü için tasarlanan bu sefer Rusya resmi makamları tarafından desteklenmiĢ bir faaliyetti. Bu faaliyet çerçevesinde seferin geçeceği topraklarda haçlar dikilmiĢtir. Fakat haçların dikilmesi sadece Ġsa‘nın doğumuyla ilgili değildi. Daha önce de, çeĢitli sebeplerle dikilmiĢtir. Mesela Dağlık Altay‘ın Rusya‘ya katılma yıl dönümüyle alakalı olarak 10 metrelik haçın dikilmesi gibi veya Rus sınır muhafızlarının papazın ziyareti öncesinde Altay-Moğol sınırında haçın dikilmesi gibi olaylar Altay Türklerini etkilememesi mümkün değildi. Altay Türklerini temsil eden teĢkilatlar bu gibi olaylara karĢı çıkmıĢtır. Haç seferi dolayısıyla dikilen haçlarla ilgili olarak ―Ene Til‖ (Ana Dil) cemiyeti El Kurultay‘a bir protesto yollamıĢtır. Aynı protesto cumhuriyet radyosunda da okunmuĢtur.36 Altay Türkleri hala asimilasyon tehlikesiyle karĢı karĢıyadır. Altay Türk halkının oluĢmasında merkezi rol oynayan Altay KiĢiler dıĢında kalan gruplar için bu özellikle geçerlidir. Bu küçük gruplar bir Ģekilde asimilasyona karĢı koymaya çalıĢmaktadır. Mesela, 1998 yılında Altay Cumhuriyeti ve Kemerovo bölgesi arasında iki bölgeyi birbirine bağlayacak TaĢtagol-Turaçak kara yolunun yapımı konusunda bir anlaĢma imzalanmıĢtır. Fakat buna karĢı çıkan bir grup Altay Türkü, bu yolun Rus göçüne sebep olacağını ve zaten dillerini kaybeden Altay Türklerinin küçük gruplarının tamamen asimile edileceklerini ifade etmiĢlerdir.37 Ruslar tarafından asimilasyona maruz kalan Altay Türkleri, Çin‘den Rusya‘ya doğru yaĢanan demografik değiĢikliklere karĢı da çok duyarlıdırlar. Yoğun bir Çinli göçünden korkulmaktadır. Bu 252 yüzden, Çin ve Altay Cumhuriyeti‘ni bağlayacak kara yolu ve kara yoluna paralel olarak yapılması planlanan gaz boru hattı projesi, Altaylar arasında büyük tepkilere yol açmaktadır. Bu kara yolunun Çin‘i Transsibir Demir yolu hattına bağlayacağı düĢünülmektedir. Bu kara yolunun yapımına karĢı çıkmalarının diğer bir sebebi ise, kara yolunun koruma altında olan el değmemiĢ tabiat alanlarından geçmesidir.38 Altay kökenli Duma eski milletvekilli Vladimir Kıdıyev, yolun yapılması halinde Altay‘da Rus Uzak Doğusunda yaĢananların yaĢanacağını ve yoğun bir Çinli göçü ile karĢı karĢıya kalınacağını söylemiĢtir. Ona göre, bunun sonucunda Altaylar etnik grup olarak kaybolacak ve Altay‘ın eĢi bulunmaz tabiatı tahribata uğrayacaktır.39 ġu anda, diğer Sibirya bölgeleri gibi, Altay Cumhuriyeti de çok zor zamanları yaĢamaktadır. Altay Cumhuriyeti Rusya‘da ilk olarak Açık Ekonomik Bölge statüsünü almıĢtır. Fakat bu statü Altay‘ın ekonomisini kurtaramamıĢtır. 2000 yılına gelindiğinde Altay Cumhuriyeti Rusya Federasyonu üyeleri arasında en düĢük hayat standardına sahip olmuĢtur. Altay Cumhuriyeti nüfusunun %85‘i fakirlik çizgisinin altında yaĢamaktadır. Cumhuriyet‘teki ortalama hayat uzunluğu 44 yaĢına kadar düĢmüĢtür.40 Özellikle kırsal kesim fakirlik çizgisi altında yaĢamaktadır. Altay Türklerinin çoğunlukta kırsal kesimde yaĢadığı hatırlanırsa, Altayların bugün karĢı karĢıya kaldıkları problemler daha iyi anlaĢılacaktır. Kırsal kesimdeki Altayların çoğu sadece kendi ürettikleriyle yaĢamakta, çok yakın zamana kadar yıllardır maaĢ ve sosyal yardımları almamıĢtır. Türklerinin Altay Etnik AyrıĢması Son zamanların maddi sıkıntılarının da etkisiyle bugünlerde Altayların etnik ayrıĢması yaĢanmaktadır. Güney Altaylıların dili Kıpçak lehçesine aitken, Kuzey Altaylıların dili ise Oğuz lehçesine aittir. Sovyetler Birliği zamanında değiĢik Altay kavimleri aynı idari birimin çatısı altında toplanmıĢ ve Altay KiĢilerin dili temel konuĢma dili ve edebi dil haline getirilmiĢtir. Altaylar içinde en kalabalık grup olan Altay KiĢilerin oynadıkları merkezi rol, bugün sorgulanmakta ve Altay Türklerini oluĢturan çeĢitli gruplar birbirinden farklı olmaya devam etmek ve hatta ayrılmak istiyorlar. Rusya‘nın nesli tükenen halklar için yürüttüğü destekleme politikası buna vesile olmaktadır. Böylece bugün için zaten Ruslar ve Altay Türkleri olarak bölünmüĢ bugünkü Altay Cumhuriyeti‘nin toplumu, bir de Altay Türkleri arasındaki sorunlarını yaĢamaktadır. Çarlık Rusya‘sı zamanında Altay Ruhani Misyonu‘nun yazı dili olarak Teleut ağzı, yani bir Güney Altay ağzı seçilmiĢtir. Sovyet zamanında da, yukarıda değinildiği gibi, Altay KiĢilerin ağzı edebi dil olarak seçilmiĢtir. Altay KiĢiler de Güney Altay Türklerindendir. Bugün Altay edebi dilinin okutulması Kumandı, Çelkan ve Tubalar ağızlarının kaybolmalarına yol açmaktadır. Altay Türklerinin bu grupları zaten çok az nüfusludur. Altay Türklerinin toplam nüfusu 1989 rakamlarına göre 69.000 ise, mesela Çelkan Türkleri sadece 2000 kiĢidir. Kumandı Türkleri en son 1926 nüfus sayımında ayrı bir etnik grup olarak sayılmıĢtır, o zamanki sayıları 6.3 bin kiĢiydi. Gerçi Altay KiĢiler dıĢındaki Güney Altay grupları da az nüfusludur. Mesela Teleutlar sadece 3.000 kiĢidir. 253 1990‘larda bütün Rusya‘da ve özellikle Sibrya‘da yaĢanan ağır sosyo-ekonomik Ģartların etkisiyle Teleut, Kumandı ve Çelkan Türkleri kendilerini ayrı birer etnik grup olarak tanımlama yoluna gitmiĢlerdir. Rusya‘nın oluĢturduğu Az Nüfuslu Halklar Listesi‘ne girmeye çalıĢan Altay Türklerinin bu grupları, nesli tükenen halklara verilen federal yardımdan faydalanmak istemiĢtir. Bugünkü Ģartlarda gıda malları, tıbbi malzeme ve paradan oluĢan bu yardım hiç de azımsanacak bir yardım değildir. Teleut, Kumandı ve Çelkanların yanı sıra, Telengit ve Tubalar Türkleri de Altay Türklerinden soyutlanma planlarını yapmıĢtır. Kuzey Altayların Birliği, cumhuriyet yönetimine baĢvurarak Kuzey Altayların sosyal-ekonomik geliĢimini sağlayacak programın kabul edilmesini istemiĢlerdir.41 Son dönemde aktifleĢen Kuzey Altaylar, ġubat 1999‘da yapılan Altay Türklerinin genel Kurultayı‘ndan ayrı olarak, 19 Haziran 1999‘da I. Kuzey Altay Kurultayı‘nı tertiplemiĢlerdir. Bu Kurultay‘da kabul edilen sonuç bildirisi aĢağıdaki kararları içermektedir: - Altay Cumhuriyeti‘nin yürütme organının yanında Kuzey Altay etnik gruplarının haklarını savunmak amacıyla bunların temsilcilerinden oluĢan bir konseyin oluĢturulması; - Yerel yönetimin yasama, yürütme ve yargı organlarında Kuzey Altaylar için kotanın konulması; - Kuzey Altay ağızlarında eğitim yapan Altay okullarının açılmasına yardımın edilmesi; - Yüksek öğrenim okullarında Kuzey Altaylar için kotaların konulması; - 2000 yılını Tubalar kökenli aydın olan UlagaĢev‘in yılı olarak ilan edilmesi.42 2000 yılının yazında Altay halkının parçalara bölünmesi resmen gerçekleĢmiĢtir: Daha önce az nüfuslu halk olarak tanına Teleutlara ek olarak Kumandı, Çelkan, Tubalar ve Telengit grupları az nüfuslu yerli halk olarak ilan edilmiĢtir.43 Altayların etnik ayrıĢmasının Altay Cumhuriyeti‘nin statüsü üzerinde olumsuz etki gösterip göstermemesi sorunu Altayları düĢündürtmektedir. Özellikle Rusya Federasyonu bölgelerinin birleĢmesini öngören kanunun çıkması cumhuriyetin lağvedilmesi için hukuki bir zemin hazırlamıĢtır. Altay Cumhuriyeti‘ndeki Ruslar arasında zaman zaman dile getirilen ―cumhuriyete ne gerek var‖ görüĢü Altay aydınlarını tedirgin etmektedir. 1 Kazakistan GeliĢtirme Enstitüsü (KGE), ―Respublika Altay‖, Türkskiy Mir, Almatı, Kazakistan GeliĢtirme Enstitüsü, 1997, s. 68. 254 2 L. P. Potapov, ―The Altays‖, M. G. Levin ve L. P. Potapov (Eds.), The Peoples of Siberia, Chicago, London, The University of Chicago Press, 1964, s. 305. 3 Potapov, ―The Altays‖, s. 309. 4 F. A. Satlayev, Gornıy Altay v Period Feodalizma v Rossii, Gorno-Altaysk, Yüç-Sümer, 1995, s. 11-44. 5 Satlayev 1995: s. 78, 129-139; Tadina N. ve S. YabıĢtayev, ―Altay: Etnokonfessionalnaya Situatsiya‖, Etnolojik Monitoring ve ÆatıĢmaların Erken Énleme Ağının Bülteni, No. 25, Mayıs-Haziran 1999: s. 19-20. 6 Tadina ve YabıĢtayev, ―Altay: Etnokonfessionalnaya Situatsiya‖, s. 20. 7 Satlayev, Gornıy Altay., s. 79-81. 8 Satlayev, Gornıy Altay, s. 100-101. 9 Bkz. A. G. Danilin, Burhanizm: Ġz Ġstoriyi Natsionalno- Osvoıboditelnogo Dvijaeniya v Gornom Altaye, Gorno-Altaysk, Ak Çeçek, 1993. 10 Abdülkadir Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, Türk Dünyası El Kitabı, Ġstanbul, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, 1976, s. 1275. 11 Walter Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, ABD, Archon Books, 2. baskı, 1969, s. 173-174. 12 Danilin, Burhanizm, s. 142; Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 174. 13 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 174-175. 14 ―Repubilc of Altai‖, The Territories of The Russian Federation 2001, London, Europe Publication, 2001, s. 45. 15 Danilin, Burhanizm, s. 138-152. 16 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 171. 17 Rusya Federasyonu Devlet Ġstatistik Komitesi (Goskomstat), Rossiyskiy Statistiçeskiy Ejegodnik: Statistiçeskiy Sbornik, Moskova, Goskomstat, 1999, s. 67, tablo 5. 12. 18 Fondahl, Gail, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, in Bremmer, Ġan and Ray Taras (Eds.), New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations, New York, Melbourne, Cambridge University Press, 1997, s. 207. 19 Fondahl, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, s. 207. 20 Lily Hyde, ―Altaians Celebrate Cultural Freedom in Siberia‖, Turkistan Newsletter-Türkistan Bülteni, 8 Ağustos 2000. 255 21 KGE, ―Respublika Altay‖, s. 73. 22 KGE, ―Respublika Altay‖, s. 75. 23 KGE, ―Respublika Altay‖, s. 74. 24 Yuriy Antaradonov, ―Gornıy Altay: Sovremennaya Situatsiya‖, Bülten, L‘auravetl‘an Indigenous Information Center, No. 33, 2000. 25 Nadejda SurkaĢeva, „Jizn Altaytsev na Rubeje XXI veka‖, Bülten, L‘auravetl‘an Indigenous Information Center, No. 24, Ġlkbahar-Yaz, 1999. 26 Goskomstat, s. 69, tablo 5. 13. 27 Eski KGB‘nin yurt içiyle ilgilenen kısmı, Federal Güvenlik Servisi. 28 Boris Ustyugov, ―A Report from Altai and the Greater Altai Region‖, The Silent Regions, Moskova, Sashcko Publishing House, 1999. 29 Ustyugov, ―A Report from Altai. ‖, 1999. 30 Ustyugov, ―A Report from Altai. ‖, 1999. 31 Ustyugov, ―A Report from Altai. ‖, 1999. 32 Antaradonov, ―Gornıy Altay: Sovremennaya Situatsiya‖. 33 N. Tadina ve S. YabıĢtayev, ―Altay: Respublika ili Avtonomnıy Okrug?‖, Etnolojik Monitoring ve ÆatıĢmaların Erken Énleme Ağının Bülteni, Sayı 32, Temmuz-Ağustos 2000, s. 12-14. 34 Tadina ve YabıĢtayev, ―Altay: Respublika ili Avtonomnıy Okrug?‖, s. 12. 35 Tadina ve YabıĢtayev, ―Altay: Respublika ili Avtonomnıy Okrug?‖, s. 13-14. 36 Tadina ve YabıĢtayev, ―Altay: Etnokonfessionalnaya Situatsiya‖, s. 19. 37 N. Tadina ve S. YabıĢtayev, ―Altay: Nakanune Kurultaya Altaytsev‖, Etnolojik Monitoring ve ÆatıĢmaların Erken Énleme Ağının Bülteni, Sayı 22, Aralık 1998, s. 26. 38 Sergey Golubçikov, ―Gornıy Altay na Puti v XXI Vek‖, Nezavisimaya Gazeta, Regionı eki, 22 ġubat 2000. 39 Ustyugov, ―A Report from Altai. ‖, 1999. 40 Golubçikov, ―Gornıy Altay na Puti v XXI Vek‖. 256 41 N. Tadina ve S. YabıĢtayev, ―Altay: Gorodskoy Kurultay Altaytsev‖, Etnolojik Monitoring ve ÆatıĢmaların Erken Énleme Ağının Bülteni, Sayı 23, Ocakġubat 1999, s. 14. 42 N. Tadina ve S. YabıĢtayev, ―Altay: Problemı Razvitiya Severnıh i Yujnıh Altaytsev‖, Etnolojik Monitoring ve ÆatıĢmaların Erken Énleme Ağının Bülteni, Sayı 26, Haziran-Ağustos 1999, s. 13-14. 43 Tadina ve YabıĢtayev, ―Altay: Respublika ili Avtonomnıy Okrug?‖, 257 Altay Türkleri Edebiyatı Tarihi / Ġbrahim Dilek [p.149-159] ĠBRAHĠM DĠLEK Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Altay Türkleri Güney Sibirya‘da Rusya Federasyonu sınırları içinde yer alan 92.900 km2 büyüklüğündeki Dağlık Altay Özerk Cumhuriyeti‘nde yaĢamaktadırlar. Cumhuriyet‘in 200.000 civarında olan nüfusunun yaklaĢık 65.000‘ini Altay Türkleri oluĢturur. Güney ve Kuzey olarak iki gruba ayrılan Altay Türklerinin Güney grubunu; Altay-kiji, Telengit ve Teleüt, Kuzey grubunu ise; Tuba, Kumandı ve Çalkandı Türkleri oluĢturmaktadır. YaklaĢık 250 yıl önce Rus idaresi altına giren Altay Türkleri XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren de Rus-Ortodoks misyonerlerin Hristiyanlığı yayma, bu yayma faaliyeti esnasında da çeĢitli baskılara maruz kalmıĢlardır. Bugün resmî olarak Hristiyan kabul edilen fakat bu dini samimi olarak benimsemeyen Altay Türklerinin birçoğu kamlık dinine inanmaya devam etmektedir. Altay Türkçesinin ilk yazı dili bölgeye Hristiyanlığı yaymak için gelen misyonerler tarafından, Kiril alfabesiyle ―Teleüt‖ ağzının esas alınmasıyla oluĢturulmuĢtur. Çoğunlukla kilise kitaplarında kullanılan bu yazı ile V. Ġ. Verbitsky ve arkadaĢları tarafından Altay Türkçesinin ilk gramer kitabı olan ―Grammatika Altayskogo Yazıka‖ (Kazan, 1869) ve Verbitsky‘nin ―Slovar Altayskogo i Aladagskogo Nareçiy Tyurskogo Yazıka‖ (Kazan, 1870) kitapları yayımlanmıĢtır. BolĢevik Ġhtilaline kadar sadece bazı kilise kitaplarında ve yukarıda adı geçen eserlerde kullanılan bu yazı dili yerine 1922 yılında ―Altay-kiji‖ ağzının esas alındığı ve kiril alfabesiyle yazılan yeni bir yazı dili oluĢturulmuĢtur. 1928‘e kadar kullanılan bu alfabeden sonra 1928 ile 1938 yılları arasında Lâtin alfabesi kullanılmıĢtır. 1938 yılında tekrar kiril alfabesine dönülmüĢ, 1940‘dan itibaren bu yazı diliyle sistemli bir Ģekilde Altay Türkçesi gramerleri, okul ve tarih kitapları, Altay sözlü edebiyat ürünleri, edebî eserler ve Rus klasikleri tercüme edilerek yayımlanmıĢtır. Halk Edebiyatı Altay halk edebiyatı bütün türleriyle oldukça zengin bir edebiyattır. Doğrusu nüfusun çok az olduğu bir Türk boyunda bu kadar zengin bir sözlü edebiyatın olması, hatta bu edebiyatın bugüne kadar yaĢatılması ĢaĢırtıcıdır. Modern Altay edebiyatını besleyen ana kaynaklardan biri iĢte bu zengin sözlü edebiyat olmuĢtur. Altay folkoruyla ilgili ilk çalıĢmaları etnolog Nikolay Ġvanoviç Ananin yapmıĢtır. Onun derlediği malzemelerin Rusçaya tercümesini modern Altay edebiyatının da ilk temsilcisi olan Mihail Vasilyeviç Çevalkov yapmıĢtır. Ananin‘den sonra en önemli çalıĢmaları yapan isim ünlü türkolog W. Radlof olmuĢtur. Ġlk kez 1960 yılında Altay‘a gelen Radlof derlediği malzemeleri 1866 yılında ―Obraztsı Narodnoy Literaturı Tyurskıh Plemen Yujnoy Sibiri,San Petersburg, 1866‖ adlı eserinin birinci cildinde değerlendirmiĢtir. Bu ciltte Altay folkloruna ait 8 masal, 6 destan, 6 efsane, 50‘den fazla türkü, 4 tekerleme ve iki alkıĢ söz yer almıĢtır. 258 Daha sonra sözlü Altay edebiyatı ve grameriyle ilgili en önemli çalıĢmaları Vasili Ġvanoviç Verbitskiy yapmıĢtır. Kendisi bir misyoner olan Verbitskiy 1853 yılında geldiği Altay‘da 1890 yılına kadar otuz yedi yıl kalmıĢtır. O bir taraftan misyonerlikle ilgili görevlerini yerine getirirken diğer taraftan da Altay dili ve folkloruyla ilgilenmiĢ, Altay Türkçesini çok iyi öğrenmiĢtir. Ġlk Altay gramerini de yazan odur. (Grammatika Altayskogo Yazıka, Kazan, 1869) Bunun yanında Altay ağızlarının sözlüğünü ―Slovar Altayskogo i Aladagskogo Nareçiy‖ adıyla Altayca-Rusça olarak hazırlamıĢtır. Eser Kazan‘da 1884 yılında yayımlanmıĢtır. Verbitskiy Altay folkloruyla ilgili olarak Çevalkov‘la ortak çalıĢmalar yapmıĢ, çeĢitli folklor ürünleri derlemiĢ, iki de makale yazmıĢtır. Onun bu çalıĢmaları ölümünden sonra kendi adına 1893 yılında Moskova‘da ―Altayskie Ġnorodtsı‖ adıyla yayımlanmıĢtır. Bu eserde 29 hikâye, altı masal, 28 türkü, 139 atasözü ve bilmeceler yer almıĢtır. Verbitskiy‘in yazdığı folklorla ilgili iki makalesinin birincisi destanlardaki kahramanların fizikî görünüĢleri, ikincisi ise Altay türküleri hakkındadır. Verbitskiy‘den sonra konuyla ilgili çalıĢmalar yapan isim ünlü etnolog Grigoriy Nikolayeviç Potanin olmuĢtur. Potanın ―Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii, San Petersburg, 1883‖ adlı eserinde Altay boyları, inanç ve gelenekleriyle birlikte ‗Karatı-Kaan‘ ve ‗Altay-Buuçay‘ gibi destanlara da yer vermiĢtir. Ayrıca Potanin 1916 yılında Omsk‘da yayımladığı ―Annosskiy Sbornik‖ adlı eserinde bazı destancılardan derlediği destan ve masal metinlerine yer vermiĢtir. Altay folkloruyla ilgili yukarıda anlatılan kapsamlı çalıĢmalardan sonra A. Kalaçev, V. Hvorov, etnograf ve müzikolog A.V. Anohin, Altay Türklerinin ilk ressamı G.Ġ. Gurkin gibi araĢtırmacılar derleme ve yayımlama çalıĢmalarını devam ettirmiĢlerdir. A.L. Koptelov ise ünlü destan anlatıcısı N.U. UlagaĢev‘den derlediği destanları ―Altay-Buuçay‖ adıyla 1941 yılında Novosibirsk‘de yayımlamıĢtır. 1930‘lu yılların sonundan itibaren P.V. Kuçiyak‘ın bilhassa destancı N.U. UlagaĢev‘den derlemeler yapması, Altay‘da 1947 yılında pedagoji enstitüsünün kurulması, 1952 yılında tarih, dil ve edebiyat enstitüsünün açılması, bu derleme faaliyetlerini devletin desteklemesi folklor çalıĢmaları için ivme olmuĢtur. Folklor malzemelerini içeren eserler bilhassa masal ve destan kitapları peĢ peĢe neĢredilmeye baĢlanmıĢtır. UlagaĢev‘den sonra yetiĢen en önemli destan anlatıcılarından A. Kalkin‘den önemli destanlar derlenmiĢtir. Tarih, dil ve edebiyat enstitüsünün baĢkanı olan folklorist S.S. Surazakov önderliğinde Altay destanları ―Altay Baatırlar‖ adıyla 1958‘de neĢredilmeye baĢlanmıĢtır. Bu ilk ciltte Radlof‘un derlediği destanlara yer verilmiĢtir. Bugüne kadar bu destan serisindeki cilt sayısı on ikiye ulaĢmıĢtır. Tarih, dil ve folklor enstitüsü çalıĢanları bir taraftan derleme çalıĢmalarını yürütüp zengin bir arĢiv oluĢtururken diğer taraftan da türlerin hemen hepsiyle ilgili yayımlar yapmıĢlardır. Altay folkloruyla ilgili çalıĢmalar baĢlangıçta destan ve masal türleri üzerinde metin neĢri çalıĢmaları olarak yoğunlaĢmıĢsa da sonraki yollarda teorik çalıĢmalar da yapılmıĢtır. Bilhassa S.S. Surazakov ―Altay Folklor, Gorno Altaysk, 1975‖ adlı eserinde Altay folkloruyla ilgili çalıĢmalar - yukarıdaki bilgiler eserin bu bölümünden özetlenmiĢtir - türler hakkında bilgiler, bunlarla ilgili teorik değerlendirmeler ve ilgili kaynakları konu sonunda vermek suretiyle sistemli ve kapsamlı bir çalıĢma yapmıĢtır. Surazakov ―Altay Albatınıð Çümdü Söstöri, Gorno-Altaysk, 1961‖ adlı çalıĢmasında atasözleri, bilmeceler, türküler, eski oyunlar ve efsanelerini, ―Altay Kep söstör lö Ukaa söstör, Gorno-Altaysk, 1956‖ adlı 259 eserinde ise 267 atasözünü yayımlamıĢtır. 1981 yılında K.E. Ukaçina ―Altay TabıĢkaktar‖ adıyla 753 Altay bilmecesini karĢılıklı Altayca-Rusça olarak neĢretmiĢtir. Eserde Altay boylarına ait 93 bilmece de ek olarak verilmiĢtir. Bunun dıĢında ―Altayskiy Folklor‖ adıyla (Kandarakovoy, 1988) Çalkandulara ait destan, masal, efsane, alkıĢ ve inançlar Altayca ve Rusça olarak karĢılıklı yayımlanmıĢtır. Teleütlere ait folklor malzemeleri ise ―Altay Folklor‖ (Maksimoviç, 1995) adıyla yayımlanmıĢtır. Eserde destanlar, inanç ve gelenekler, sarınlar, sıgıtlar ve masal metinleriyle, açıklamalar bölümü ve sözlük yer almaktadır. Bunlara ek olarak Ak Çiçek yayınevi Altay foklor türlerini bir dizi halinde yayımlamayı düĢünmüĢ ilk olarak ―Atay AlkıĢtar‖ (Ukaçina, Yayımeva, 1993), ikinci kitap olarak da efsaneleri ―Altay-Kep-Kuuçındar‖ (Yamayeva, ġincin, 1994) adıyla neĢredilmiĢtir. ―Altay Cað‖ (Muytuyeva, Çoçkina, 1996) adlı kitapta ise Altay inançları yayımlanmıĢtır. Bu kitapta değiĢik bir metot izlenerek okuyucunun eğer bildiği baĢka inançlar varsa tamamlayıp göndermesi için eksikleri tamamlayabilmek amacıyla her bölümün sonunda baĢlıklı birkaç kağıt boĢ bırakılmıĢtır. Altay halk edebiyatı türlerinden bazıları Ģunlardır: Kay-çörçök adı verilen destanlar Altay sözlü edebiyatının en zengin ve üzerinde en çok çalıĢılmıĢ türüdür. Bugüne kadar 80‘e yakını basılabilmiĢtir. Altay destanları kayçı adı verilen destan anlatıcıları tarafından icrâ edilirler. Manzum olarak yayımlanmıĢ bu destanlarda düzenli olarak kafiye ve hece ölçüsü görülmez. Çok uzun olmayan bu destanların en uzunu ve en bilineni destancı A.G. Kalkin tarafından anlatılan ve Altay Türkçesinin dıĢında, Rusça, Ġngilizce, Ġtalyanca ve Türkiye Türkçesine de çevrilmiĢ olan Maaday-Kara destanıdır. Altay destanlarının birçoğunda eski Türk inancının izleri görülür. Altay kahramanlık destanlarının baĢlıcaları Ģunlardır: Maaday-Kara, Er-samır, Altay-Buuçay, Alıp-ManaĢ, Közüyke, Kozın-ErkeĢ… Altay Türkçesinde masala çörçök adı verilir. Masal anlatıcıları ise daha çok kadınlar olmakla birlikte ‗kayçı‘ adı verilen destancıların da masal anlattığı bilinmektedir. Altay masalları içinde hayvan masallarının sayısı oldukça fazladır. Bu masalların çoğu hayvanların belirgin bazı özelliklerini nasıl kazandığı üzerine kuruludur. Bu yönüyle hayvan masalları miflerle iç içe girmiĢtir. Masallarda yedi baĢlı dev karĢılığı olarak celbegen geçer. Bunun yanında Ceek-Cılan, Ker-Cutpa, Almıs, Moðus gibi korkunç yaratıklar da vardır. Destanlarda ve masallarda geçen tastarakay tipi Anadolu‘daki keloğlan tipiyle benzerlikler gösterir. Kep sös adı verilen atasözleri en çok dört mısra uzunluğundadırlar. Bu atasözlerinde ahenk asonans, alliterasyon ve kafiye ile sağlanmaktadır. Bu atasözleri pek tabii olarak hayatın her yönüyle ilgilidir. Fakat kamlara ve zenginlere yergi taĢıyanların sonradan ortaya çıkarıldığı kanaatindeyiz. Altay atasözleri ile Türkiye Türklerinin atasözleri arasında benzer olanlar çoktur. Bunlardan bazıları Ģunlardır; Bal tutkan barmagın calar. Bal tutan parmağını yalar. Köp bolup çöp bolgonço, Çok olup çöp olacağına, 260 as bolup çon bolzın. az olup iyi olsun. Altay bilmeceleri (tabıĢkaktar) bazen birden fazla mısralıdır. Bunlarda kafiye ve ölçü de mevcuttur. Altay bilmeceleriyle Anadolu bilmeceleri arasında benzerlikler epey fazladır. Altaylar arasında karĢılıklı bilmece sorulurken bilmeceyi bilmesi gereken kiĢi cevabı bulamazsa soran kiĢi onu kötü veya yaĢlı birine satar. Satarken Ģöyle der: ―Ġhtiyar KapıĢ, siz kızıl tilki kürkü mü istersiniz, yoksa bilmeceyi bilemeyen MıkaĢ‘ı mı alırsınız?‖ KapıĢ Ģöyle der: ―Ben bir ihtiyarım tilki kürkünü ne yapayım? MıkaĢ‘ı alayım. BaĢını bakraç, ellerini dirgen, ayaklarını baston yaparım, karnına ev kondururum, böğrünü yastık yaparım.‖ Veya: ―Kulağından tutkaç, gözünden kadeh, dilinden yaygı, diĢinden keski, burnundan musluk yaparım.‖ Bilmeceyi soran kiĢi MıkaĢ‘ı sattıktan sonra yerine baĢka biri oturur. (Surazakov, 1975: 67) AlkıĢların Altayların günlük hayatında hâlâ çok önemli bir yeri vardır. Altay alkıĢları tamamen manzumdur. Altay Türkleri için doğumdan ölüme hayatın hemen her safhasıyla ilgili söylenecek bir alkıĢ vardır: bayramlarda, düğünde, ava çıkarken, kuzuk adı verilen çam fıstığını toplarken, yola çıkarken… Fakat bunlar içinde Ģüphesiz en önemlileri kamların söyledikleridir. Yazılı Edebiyat Modern Altay edebiyatı teĢekkül edene kadar Altay Türkleri edebî ihtiyaçlarını tabiî olarak çok canlı bir Ģekilde yaĢamaya devam eden sözlü edebiyat mahsulleri ile karĢılamakta idiler. Modern Altay edebiyatının teĢekkülü ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısında olmuĢtur. Bu edebiyatın ortaya çıkmasında iki önemli unsur vardır: birincisi misyonerler ve onların açtıkları okullardır. Altay edebiyatının ilk temsilcileri bu okullarda yetiĢmiĢlerdir. Ġkincisi ise bölgeye çalıĢmaya gelen türkologlardır ki bunların arasında W. Radlof, V.Ġ. Verbitskiy… gibi isimler baĢta gelir. Bu bilim adamları misyoner okullarından yetiĢmiĢ olan Altay Türklerini yanlarına tercüman olarak almıĢ, derledikleri malzemeyi de onlarla birlikte Rusçaya çevirmiĢlerdir. Bu çalıĢmalar tercüman olarak görev yapanlara âdetâ ikinci bir okul olmuĢtur. Modern Altay edebiyatında iĢlenen temalar çok fazla çeĢitlilik göstermemekle birlikte bu temalar arasında bir çeliĢki de göze çarpar. ġöyle ki, bilhassa BolĢevik Ġhtilâlinden sonraki edebî eserlerde bir taraftan Komünizm sistemine ve Lenin baĢta olmak üzere yöneticilere övgü teması iĢlenirken diğer taraftan vatan ve dil sevgisi, Köktürk bengü taĢlarını sahiplenme ve bu bunlarda yazılanlardan hareketle kimliğini sorgulama yönünde yazılmıĢ eserler vardır. Köktürk bengü taĢları hiç Ģüphesiz bütün Türk boylarının ortak tarihî ve edebî mirasıdır. Fakat Ģunu söylemek gerekir ki Altay Türkleri bu hem abidelerde kullanılan Türkçenin dillerine yakınlığı hem de onların bulunduğu coğrafya civarında yaĢamaları sebebiyle edebiyatlarını bu abidelerden baĢlatırlar. Altay Türklerinden folklorist S.S. Surazakov Altay Türkçesiyle yazdığı ve ilk baskısı 1962 yılında yapılan ―Altay Literatura‖ adlı eserinde Köktürk yazılı bengü taĢların dilini kuzey Altay Türkleri olan Tuba, Çalkandu ve Kumandıların diline daha yakın bularak bu konuda Ģunları söyler: ―Bu biçikter Türk el-condordıð, ol toodo altayda curtagan el-condordıð, baĢtapkı cebren literaturnıy da pamyatnikteri bolup cat:‖ (Bu yazılı metinler Türk boylarının ve Altayların ilk ve en eski edebî abideleridir) (Surazakov, 1975: 8) Gerçekten de Köktürk bengü taĢlarında kullanılan (özel isimler, yer adları, zamir ve isimlerin çekim eki almıĢ Ģekilleri, fiillerin olumsuzluk eki, sıfat-fiil ve zarf-fiil almıĢ Ģekilleri hariç) yaklaĢık altı yüz kelimenin 415‘i (%70) Altay 261 edebî dilinde aynen veya kısmen değiĢerek yaĢamaktadır. Bu 415 kelimenin 91‘i (%25) fonetik olarak hiç değiĢmeden geriye kalanının ise bazı fonetik anlam farklılıklarıyla devam ettiği tespit edilmiĢtir. (Dilek, 1996: 139) Edebî dilde görülen bu yakınlığın Surazakov‘un yukarıda zikrettiği Altay ağızlarında daha fazla olacağı aĢikârdır. Türklerin ilk tarihî vesikaları sayılabilecek Pazırık kurganlarının Altayların yaĢadıkları coğrafyada olması ve yukarıda bahsedilen nedenlerle Göktürklere kendilerini yakın hissetmeleri Altay edebiyatında bazı Ģiirlere konu olmuĢtur. E. Palkın ―Korım‖ adlı Ģiirinde eski Türklere ait mezar taĢlarına bakarak kimliğini sorgulayan bir öğrenciyi tasvir eder. (Kindikova, 2000: 85) Bu yolda L. KokıĢev‘in ―Surak‖ (Soru), A: Adarov‘un ―Tonyukuk‖ ve ―Kül-teginnið Kölötközi‖ (Kültigin‘in Gölgesi), B. Bedurov‘un ―TaĢ Kezer‖ ve B. Ukaçin‘in ―Tonyukuktıð Kereezi‖ adlı Ģiirleri hep bu yolda yazılmıĢ Ģiirlerdir. Bunun yanında Altay edebiyatında komünizmin getirdiği yeni hayatla eski hayatın mukayesesi yapılır. Geleneklere ve inançlara yergi ön plana çıkar. Yazılan Ģiirlerin, manzumelerin bir çoğu Altay destanlarından, masallarından ve efsanelerinden açık izler taĢır. Bilhassa II. Dünya SavaĢı sırasında yazılmıĢ edebî eserlerin büyük bir kısmı savaĢa katılanları destan kahramanlarına benzetir. II. Dünya SavaĢı‘na S.S. Surazakov, A. Saruyeva, Ġ. Koçeyev, Ġ. ġodoyev, C. T. Bedurov, Ġ. Tantıyev, T. Ozoçinov, V. Ġrtanov… gibi Altay edebiyatçıları katılmıĢ, bunların bir kısmı geri dönememiĢtir. Altay edebiyatında kadınları sosyal hayata davet, kolhoz ve sovhoz yaĢamını öven, bilimin gerçekliğini ön plana çıkaran eserler çoğunluktadır. Rusça‘dan ve diğer dillerden yapılan tercümeler ise henüz emekleme devrindeki Altay edebiyatına yeni ufuklar açmıĢtır. Bu yolda bilhassa PuĢkin, Lermantov, Krılov, Nekrasov, Gogol gibi Rus edebiyatçılarıyla Musa Celil, Cengiz Aytmatov ve Muhtar Avezov‘dan yapılan tercümeler etkili olmuĢtur. Ayrıca Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘nün ikinci kuĢak Altay edebiyatçılarının yetiĢmesinde büyük rolü olmuĢtur. Çünkü bu kuĢağın temsilcileri daha çok burada eğitim görmüĢlerdir. Altay edebiyatı asıl mühim Ģahsiyetlerini 1920-40‘lı yıllarda yetiĢtirmiĢtir. Ç.Ġ. Ençinov, C.T. Bedurov, P.V. Kuçiyak, M.V. Mundus Edokov, Ġ.V. ġodoyev, A. Saruyeva bu neslin dikkate değer temsilcileridir. Bu nesil arasında bir ressam tanınan G.Ġ. Çoros Gurkin ve Ġ.M. ġtıgaĢev de vardır. Fakat bu iki isim eserlerini maalesef Rusça yazmıĢtır. Halbuki vatanperver biri olan ve 1917 ihtilâlini vatanın ve milletinin geleceği açısından endiĢeyle karĢılayan, komünizme karĢı verdiği mücadele sonunda 1937 yılında öldürülen Gurkin‘in Rusça yazması Altay edebiyatı için zarar hanesine yazılacak büyük bir kayıptır. Bu yıllarda eserlerini veren bu nesil kendilerinden sonra gelen nesle de tesir etmiĢlerdir. Yapılan bir araĢtırmaya göre Altay Özerk Cumhuriyeti‘nde 1926-27 yıllarında erkeklerin ancak %18.3‘ü kadınların ise %7.2‘si okuma yazma biliyordu. (Surazakov, 1995: 60) Böyle bir manzara karĢısında bu neslin çıkması oldukça önemlidir. 1937 yılında Altay‘da ilk tiyatro binasının hizmete girmesi, 1958 yılında Altay Yazarlar Birliği‘nin kurulması Altay edebiyatını olumlu yönde etkilemiĢtur. Ayrıca 1930‘lu yıllarda Altay Türkçesiyle çıkan ―Belen Bol‖, ―Oyrottıð Komsomolı‖ ve ―Kızıl Oyrot‖ adlı gazetelerle ―Altaydıð Tuularında‖ adlı dergi 262 Altay edebiyatının geliĢmesinde mühim görevler üstlenmiĢlerdir. 1922 yılından itibaren çıkmakta olan ―Altaydıð Çolmonı‖ gazetesiyle Altay Yazarlar Birliğinin çıkardığı ―El Altay‖ ve ―Bay Terek‖ dergileri edebiyatı besleyen kaynaklar olmuĢlardır. Modern Altay Edebiyatı ile ilgili yapılmıĢ iki ciddi tasnif vardır. Bunlardan S.S. Surazakov‘un tasnifi Ģu Ģekildedir (Surazakov, 1995): 1.BolĢevik Ġhtilâli Öncesi Altay Edebiyatı 2. KuruluĢ Dönemi Altay Edebiyatı (1922-1929) 3. Sosyalizmin GeliĢtiği Yıllardaki Altay Edebiyatı (1929-11941) 4. II. Dünya SavaĢı Dönemi Altay Edebiyatı (1941-1946) Son nesil edebiyat bilimcilerinden N.M. Kindikova ise Altay edebiyatını; 1. BolĢevik Ġhtilâli Öncesi Altay Edebiyatı 2.1930-40‘lı yıllardaki Altay Edebiyatı 3. 1950-60‘lı yıllardaki Altay Edebiyatı 4. 1970-90‘lı yıllardaki Altay Edebiyatı Ģeklinde tasnif etmektedir. (Kindikova, 1994) Modern Altay edebiyatının ilk ismi Mihail Vasilyeviç Æevalkov‘tur (1817-1901). Çevalkov aynı zamanda Altay Türklerinin ilk folkloristidir. Çevalkov 1817 yılında Kara-Suu köyünde doğmuĢtur. Babası Bayat boyuna mensup Çöbölök AndraĢ‘tır. Çöbölök on yaĢındayken ailesi Biy-Tura‘dan (Ģimdiki Biysk) Kara-Suu‘ya göçmüĢtür. Mihail yedi yaĢına gelene kadar bu köyde kalan aile misyonerlerin baskısından kaçarak Ulalu‘ya (Ģimdiki Gorno-Altaysk) taĢınır. Fakat Altay‘a iyice yerleĢen ve sürekli geniĢleyen misyonerler baskılarını Ulalu‘da da hissettirirler. Bu sebeple Çöbölök buradan taĢınmak isterse de oğlu Mihail‘in de tesiriyle Hıristiyanlığı kabul ederek baĢka yere taĢınmaktan vazgeçer. Mihail babasının karĢı koymasına rağmen Altay‘daki misyoner teĢkilâtının baĢkanı Makariy Gulharev‘in yardımı ve kendi gayretiyle okuma-yazmayı öğrenir. Ġleriki yıllarda Gulharev‘e tercümanlık yapar. Mihail‘in misyonerlikteki görevinin beĢinci yılında Gulharev Altay‘dan ayrılır. Onun yerine gelen Stepan LandıĢev Mihail‘in görevine devam etmesini ister. Bu arada Altay‘da çalıĢmakta olan N.Ġ. Anonin Mihail‘den yardım ister. Anonin ve Çevalkov birlikte çalıĢırlar. Altay‘dan ayrılan Anonin‘e Mihail Çevalkov kendi yaptığı derlemeleri misyonerler vasıtasıyla gönderir. Çevalkov‘un yaptığı bu çalıĢmalar Altay folkloru sahasında bir Altay türkünün yaptığı ilk çalıĢmalardır. Bu Ģekilde ilim hayatıyla tanıĢan Çevalkov folklor çalıĢmalarına Radlof‘la devam eder. Kendisinin Telengitlerden derlediği malzemeyi ve kendi hayat hikâyesini Radlof‘a verir. Misyonerlerin yanında kazandığı tecrübeye Anonin ve Radlof gibi türkologlardan edindiği bilgilerle ilmî bir mahiyet kazandıran Çevalkov Rus klâsiklerinden de tercümeler yaparak kendini edebî yönden geliĢtirir. 263 Çevalkov‘un ismi 1860‘lı yıllarda iyice duyulmaya baĢlar. N.Ġ. Ġlminskiy onun Ģiirlerini okuduktan sonra ―Poçutelnıye Stati Na Altayskom Yazıke‖ adlı eseriyle Çevalkov‘u ilim ve edebiyat âlemine tanıtmıĢtır. Bu kitap ta Çevalkov‘un ―Kıraçı bıla Aðçı‖, ―Sıgırgan bıla Calku Baka‖, ―Arakı bıla Çay Orun BlaaĢkanı‖, ―Kürtük pile Takaa‖ adlı Ģiirlerini yayımlamıĢtır. Fakat Çevalkov‘un bu manzumelerinin bir çoğunda Altay Türklerinin günlük hayatlarından, inançlarından, gelenek ve ğöreneklerinden bahsetmesi misyonherleri rahatsız eder. Bu amaçla papaz Makariy Gulharev Ġlminskiy‘e 28 Ocak 1872 tarihli bir mektup göndererek bu Ģiirleri tenkid edererek, yayımlanmasından duyduğu rahatsızlığı bildirir. Ġlminskiy bu mektubu dikkate almamıĢ olacak ki 1881 yılında yayımladığı ―Poçutelnıye Stati v Stitah i Proze‖ adlı eserinde Çevalkov‘un ―Utkı Söstör‖ adını verdiği 29 Ģiirini yayımlar. Bu Ģiirler daha çok Altay atasözlerinin manzum hikâyeleri tarzındadır. Böylece uzun yıllar boyunca çalıĢtığı misyoner teĢkilâtıyla anlaĢmazlığa düĢen Çevalkov‘a misyonerler dini yayma göreviyle ÇoluĢman‘a göndererek merkezden uzaklaĢtırırlar. Fakat Çevalkov burada hristiyanlığı tebliğ yerine misyonerlerden öğrendiği günlük hayatı kolaylaĢtırıcı iĢleri ve çiftçiliği insanlara öğretmeye gayret eder. O ―Kıraçı bıla Aðçı‖ Ģiirini de bu amaçla yazmıĢtır. 1880-90‘lı yıllarda adını iyice duyuran Çevalkov bu yıllarda ―Altaydıð Aðdarı‖, ―Coktu Nomon lo Bay saðıskan‖, ―Kargaa‖, ―Köbölök löAdaru‖ adlı Ģiirlerini yayımlar. Onun bu dönemde yazdığı bazı eserleri ise Altay ve Rus masallarının manzum hikâyeleridir. Bunlar Ģunlardır: ―Tülkü le Turna‖, ―Balazı cok Ulus‖, ―Ençikpes Tildü Emegen‖. Çevalkov‘un ―Pamyatnoe ZaveĢçaniye‖ adlı eseri ise 1894 yılında yayımlanmıĢtır. 1896 yılında misyonerlikteki görevinden ayrılan Çevalkov 23 Ağustos 1901 tarihinde 84 yaĢındayken ölmüĢtür. Onun eserlerinden seçmeleri ihtiva eden ―Ülgerler le Basnyalar‖ adlı antoloji 1958 yılında Gorno-Altaysk‘ta yayımlanmıĢtır. Altay edebiyatının ilk kuĢak temsilcilerinden bir diğeri de Miron Vasilyeviç MundusEdokov‘dur (1879-1942). Edokov 8 Ağustos 1879‘da Ulalu‘da doğmuĢtur. Misyonerlerin Ulalu‘da açtıkları okula dört yıl devam ettikten sonra 21 yaĢına kadar öğretim hayatına ara veren Edokov bu zamana dek her Altay Türkünün meĢgul olduğu gündelik iĢlerle uğraĢtı. 1900 yılında misyoner okullarında öğretmenliğe baĢlayarak Kara-Suu, Saydıs, Çibit, Mıytu, Tuyaktu… gibi köylerde öğretmenlik yapmıĢtır. 1911 yılında Tomsk‘taki öğretmenlik kursuna da katılmıĢtır. Edokov öğretmenlik yaptığı yollarda; ―Oyrot ġkol‖ (1924), ―Tað Çolmon‖ (1925) adlı ders kitaplarını yayımlamıĢtır. Bu kitaplar ders kitapları olmalarının yanısıra Altay edebiyatının ilk Ģiir örneklerini de ihtiva etmeleri açısından önemlidir. Edokov misyoner okullarında âdetâ ateist bir eğitim verdiği için bu okullardaki görevlerinden defalarca uzaklaĢtırılmıĢtır. Halbuki o bu tavrını sadece hristiyanlık karĢısında göstermemiĢ, Altay Türklerinin de inançlarını yermiĢtir. Bu durum eserlerinde kendini açıkça gösterir. Bu tarz eserlerde Edokov‘un bilimi ve onun gerçekliğini dine tercih ettiği görülür. 1928 yılında yazdığı ―Ozogızı la Emdigizi‖ adlı piyesinde devrim öncesi ve sonrasındaki hayatı mukayese eder. Edokov‘un bu eserinde kamlara karĢı ağır hücumları vardır. Yazar eserde kendi fikirlerini temsil eden Kiçeemel‘e Ģunları 264 söyletir: ―Bis bırkanga da körmöskö dö bütpedis, bistið kudayıs eki kolıstıð küçi: ‖(Biz tanrıya da Ģeytana da inanmıyoruz. Bizim tanrımız iki kolumuzun gücüdür.) Yazar 1927 yılında yazdığı ―Ceðe‖ adlı piyesindeyse eĢi ölen bir kadının töre gereği eĢinin kardeĢiyle evlenmeye zorlanması ve kadının verdiği mücadeleyi anlatır. Eserde Altay Türklerinin töre, gelenek, görenek ve inanıĢları yerilir. Edokov bu piyesinde kamlarla birlikte papazları da hicveder. Eserin bir yerinde kamla karĢılaĢan papaza Ģunları söyletir: ―Ha! Ha! Ha! Eki ayu caðıs içegende tuĢtaĢkandıy, eki abıs tuĢtaĢtı, kuuçırdajaarıs.‖ (Ha! Ha! Ha! Ġki ayının inde karĢılaĢması gibi iki din adamı karĢılaĢtı, konuĢuruz.) Edokov‘un Ģiir, tiyatro ve nesir sahasındaki eserlerinin yanısıra Tolstoy, A. PeleĢeyev ve N.A. Nekrasov‘dan tercümeleri vardır. Modern Altay edebiyatının en güçlü ve en velud isimlerinden biri Pavel Vasilyeviç Kuçiyak (1897-1943)‘tır. Kuçiyak 17 Mart 1897 tarihinde Mayma bölgesine bağlı Kuyum adlı yerde doğmuĢtur. Babasının adı ÇoçuĢ annesinin ise AcımaĢ‘tır. Kuçiyak‘ın ailesinin ilk çocukları hastalıktan ölmüĢtür. Çocuklarını kötü ruhların çaldığına inanan aile Kuçiyak‘ı bu kötü ruhlardan korumak için ona ‗Ġyt kulak‘ adını vererek kulağına köpek tüyünden bir küpe takmıĢlardır. Aynı zamanda bir kam olan Kuçiyak‘ın babası biraz okuma-yazma bilen birisi olarak komĢu çocuklarıyla birlikte Kuçiyak‘a da okuma-yazma öğretmiĢtir. Sekiz yaĢındayken babasını kaybeden Kuçiyak dedesinin yanında yaĢamaya baĢlar. Bu arada Kuyum‘daki misyoner okuluna devam eder. On dokuz yaĢındayken Anna adlı bir kızla evlenir. Hemen sonra II. Dünya SavaĢı‘na çağrılır. SavaĢtan döndükten sonra Gurkin‘in önderliğini yaptığı komünizm karĢıtı harekete katılır. Fakat bilmediğimiz sebeplerle daha sonra saf değiĢtirir. 1925 yılında Moskova‘daki ―ġark ZehmetkeĢlerinin Komünist Üniversitesi‖ne çağrılır. Burada hem Rusçasını geliĢtirir, hem de komünizm teorisini öğrenir. Bu yıllarda edebiyata da yönelen Kuçiyak; PuĢkin, Gogol, Belinski, ÇerniĢevski, Nekrasov, Gorki, Mayakovski… gibi Rus Ģair ve yazarlarını okur. Kuçiyak ilk Ģiir denemelerini de bu yıllarda yapar. Onun ―Altay Üy Ulustar, Ugaar‖ ve ―Oktyabırdıð Kojoðı‖ adlı Ģiirleri 1926 yılında Kızıl Oyrot gazetesinin 65 ve 66 numaralı sayılarında yayımlanmıĢtır. Kuçiyak bunlar dan baĢka ―KUTV‘tıð Kojoðı‖, ―Komsomolgo Kıçıruum‖, ―Biçikçilerge Kıçıru‖, ―Oktyabırga Aydar Mak Sözibis‖, ―14. Oktyabırga Altaydıð Aydar Sözi‖ adlı Ģiirlerini bu yıllarda yazmıĢtır. Bu Ģiirlerde Ekim Devrimi‘ne ve yeni sisteme övgüler vardır. 1928 yılında ―Krasnaya Yurta‖ gazetesinin müdürlüğü görevine getirilir. Daha sonra Ulagan bölgesinde görev alır ve öğretmenliğe döner. 1932 yılında Dağlık Altay‘ın otonom bölge oluĢunun onuncu yılında ―Oyrottıð Onınçı Cılına Aydar Sözim‖ adlı Ģiirini yazar. Aynı yıl ―Ceðüji‖ adlı piyesini de kaleme alır. Eser Altay‘da kolhozların kurulmasıyla ilgilidir. Yazıldığı zaman çok ilgi gören bu eser aynı yıl oynanır. Kuçiyak‘ın kendisi de bu oyunda rol alır. Aynı yıl Altay‘a gelen yabancılara rehberlik ve tercümanlık yapmakla görevlendirilir. Bu amaçla Altay‘a gelen Alman yazarlardan F. Vaysikof ve Greyde‘ ye Altay‘ın sekiz ayrı bölgesini gezdirir. Bu gezi izlenimlerini ve anılarını içeren ―Oyrottıð BaĢkı Ayılçıları‖ adlı eserini 1933 yılında neĢreder. 265 Yazarlık kabiliyeti iyice geliĢen Kuçiyak 1933 yılında Lenin için yazdığı ve Altay Türkü bir kadının 1917 yılındaki hikâyesini anlattığı ―Arbaçı‖ adlı manzumesini yayımlar. Aynı yıl komünizm karĢıtlarını anlattığı ―Aktardıð Ġji‖ piyesi neĢredilir. Bu piyeste Kuçiyak ―Karakorum Millî Hareketi‖ ile komünistler arasında geçen mücadeleler anlatılır. Yazarın aynı konuyu ele alan ―ÇeyneĢ‖ adlı piyesi de 1939 yılında basılmıĢtır. Yazarın ―Temir At‖ adlı hikâyesi ise ―Krestyan Ulustıð Gazeti‖ nin 15 numaralı sayısında 1 Mayıs 1933 tarihinde yayımlanmıĢtır. Hikâyenin konusu Altay‘a ilk otomobillerin geliĢiyle ilgilidir. Kuçiyak‘ın ―Tuzak‖ ve ―ÖĢtüler Çakpıda‖ adlı kitapları ise 1934‘te çıkmıĢtır. Ayrıca yazar ―Sovyet Oyrottıð Özümi‖ adlı Ģiir kitabıyla ―Ösküs Uul‖ adlı uzun hikâyesini 1935‘de yayımlamıĢtır. Yazarın eserlerinin bir kısmı antoloji halinde ―Töröl Altayda‖ adıyla 1940‘da Barnaul‘da çıkmıĢtır. Yazarın en önemli eserlerinden birisi ―Adıcok‖ adlı otobiyografi tarzında yazılmıĢ romanıdır. 1934 yılında Moskova‘daki Sovyet Yazarlar birliği Kongresi‘ne çağrılan Kuçiyak burada tanıĢtığı A.M. Gorki‘nin tavsiyesi üzerine folklor çalıĢmalıra baĢlamıĢtır. Bu hususta yaptığı ilk önemli çalıĢma V.Ġ. Çiçerov‘un hazırladığı ―Sovyetler Birliğindeki Halkların sanat Yaratıcılığı‖ (1936) adlı antolojiye verdiği ―Altın Taðdak Carıdı‖ adlı destandır. Kuçiyak bu destanı Ekimanar bölgesinde bulunan Ayulu köyündeki Yudakov Tabı‘dan derlemiĢtir. Sonraki yıllarda Kuçiyak folklor derleme çalıĢmalarına devam etmiĢ, derlediği masal ve destanlar yayımlanmıĢtır. Bunlar Ģunlardır: ―Altay Çörçöktör‖ (1937), ―Altaydıð Çörçöktöri‖ (1939), ―Temir Sanaa‖ (1940), ―Altın Tuucı‖ (1941). Kuçiyak II. Dünya SavaĢı‘ndan önce destancı N.U. UlagaĢev‘den derlediği ―Üç Kıs‖ ve ―Irıstu‖ masallarını tiyatroya uyarlamıĢ, bunlar radyoda yayımlanmıĢtır. P.V. Kuçiyak 2 Temmuz 1943‘te ölmüĢtür. Altay edebiyatının kuruluĢ dönemi isimlerinden bir diğeri Pavel Aleksandroviç ÆagatStroyev‘dir (1897-1938). Stroyev 9 ġubat 1897‘de ġebalin‘e bağlı Mıytu köyünde doğmuĢtur. Babası Kebezen‘den Mıytu‘ya taĢınmıĢ CaĢ-Tura‘da misyonerlerin açtığı okula bir yıl devam edebilen Stroyev daha sonra bir tüccarın yanında çalıĢmaya baĢlayarak eğitimini yarıda bırakmıĢtır. Yirmi beĢ yaĢına kadar ticaretle meĢgul olan Stroyev tüccarlığı bırakarak öğretmenliğe baĢlamıĢtır. Ak Col, Plinka ve Ondoy‘da öğretmenlik yapmıĢtır. 1924 yılından itibaren Ulalu‘da yaĢamaya baĢlayan Çagat Stroyev değiĢik iĢlerle birlikte Kızıl Oyrot gazetesinde de çalıĢmıĢtır. Onun edebî eserleri ilk kez M.V. Edokov‘un 1924 yılında çıkardığı ―Oyrot-ġkola‖ adlı okul kitabında çıkmıĢtır. Bu kitapta Stroyev‘in Rusça‘dan çevirdiği ―Üç Aðçı‖ adlı masalla ―KarındaĢ‖ adlı Ģiiri yer almıĢtır. Stroyev gerçek manada edebiyatta ismini ilk kez 1926 yılında yazdığı ―Leninið Cogına‖ ve yine Lenin hakkında destan geleneğinden istifade ederek yazdığı ―Oygor Baatır‖ adlı uzun manzumesiyle duyurmuĢtur. Bu manzumede Stroyev, Lenin ve komünizm düĢmanlarını Altay mitolojisi ve folklorunun olumsuz tipleriyle (Ker-cutpa, Ceek-cılan, Erlik, moðus…) özdeĢleĢtirmiĢtir. 1927 yılında ―Carlıktardıð Tögüni‖ ve ―Kara-Korım‖ adlı uzun Ģiirleri çıkmıĢtır. Kara-Korım Ģiirinde Stroyev karakorum millî hareketini yermiĢtir. 1927-35 yılları arasında Ģairin ―Üredüge Buudak Etpelder‖, ―Üredüni Kiçeelder‖, ―Küüktið Üni‖, ―Komsomol Cuunda‖, ―Üy Uluska Aydar Sözim‖, ―Baydıð Tüji‖, Kölküçile Catkandarga‖, ―Caðı Çuy‖, ―Kolhoztogı Caygı Kün‖ adlı Ģiirlerini yazmıĢtır. ġairin bu Ģiirleri ‗Kızıl-Oyrot‘ gazetesiyle birlikte Altay Ģairlerinin antolojisi olan ―Sovyet Oyrottıð Özümi‖ adlı eserde 266 yayımlanmıĢtır. Stroyev 1934 yılında ders kitabı olarak hazırladığı ―BaĢtamı ġkoldorgo Literaturanıð Hrestomatiyazı‖ adlı eserini yayımlamıĢtır. Bu kitapta Ģairin A.S. PuĢkin, Ġ.A. Krılov, A.M. Gorki‘den yaptığı tercümeler de vardır. 1935 yılında millî duyguları sebebiyle tutuklanın P.A. Çagat-Stroyev 11 Mart 1938 yılında Ġrkutsk‘a bağlı TayĢet adlı yerde ölmüĢtür. Altay edebiyatının kurucu nesil Ģahsiyetlerinden birisi de Æalçık Aðçinoviç Æunijekov‘dur (1898-1973). ġair Elikmanar bölgesindeki Kuyum‘a bağlı Üstigi-Koroçı adlı yerde 10 Kasım 1898‘de doğmuĢtur. Babası aynı zamanda bir destancı olan Aðçı Bektenoviç‘tir. Altı yaĢındayken babasından okuma-yazmayı öğrenen Çunijekov 1912 yılında Kuyum‘daki misyoner okuluna baĢlamıĢtır. 1916 yılında bu okuldaki eğitimini bitiren Çunijekov devrimden sonra yetiĢkinlere okuma-yazma öğretmekle görevlendirilmiĢtir. 1926 yılında Altay‘a ilk kez gelen traktörle toprak süren KögülüĢ adlı kiĢiyi gören Çunijekov gördüğü manzara karĢısındaki duygularını ve ĢaĢkınlığını ―KögülüĢ‖ adlı Ģiirde dile getirir. Aynı zamanda Ģairin ilk Ģiiri olan KögülüĢ Kızıl-Oyrot gazetesinde yayımlanmıĢtır. Bundan sonra Çunijekov‘un yazdığı Ģiir ve hikâyeler birbirini izler. 1928 yılında M.V. Mundus-Edokov‘un ders kitabı olarak hazırladığı ―Tað Çolmon‖ kitabında ―Kıraçı‖, ―Aðçı‖ ve ―KögülüĢ‖ Ģiirleri çıkar. Daha sonra KızılOyrot gazetesine redaktör olan Çunijekov 1930-50 yılları arasında bu görevi yapar. Bu yıllarda Ģairin ―Çörçöktör‖, ―Menið Sözim‖, ―Biçigenimnið Taldamazı‖, ―Oçerkter‖, ―Eki Poema‖ adlı Ģiir kitaplarıyla otobiyografi tarzında yazdığı ―Munduzak‖ adlı eseri yayımlanmıĢtır. Modern Altay edebiyatının XX. yüzyılda doğmuĢ kuĢağın ilk temsilcisi Ġvan Petroviç Koçeyev‘dir (1912-). Koçeyev ġebalin‘e bağlı Mıytu köyünde doğmuĢtur. 1928 yılına kadar Mıytu ve Çamal‘daki okullarda eğitimine devam etmiĢ, 1930 yılında öğretmenlik kursuna katılmıĢtır. Ulagan, Katu-Carık ve ÇoluĢman‘da öğretmenlik yapan Koçeyev 1933 yılında Abakan‘daki pedagoji enstitüsünü bitirmiĢtir. 1935‘de askerlik görevini tamamlayarak yurduna dönen Koçeyev bir süre radyoda çalıĢtıktan sonra II. Dünya SavaĢı‘na katılmak üzere askere alınmıĢtır. SavaĢtan döndükten sonra ―Altayskaya Pravda‖ gazetesinde muhabir olarak çalıĢmıĢtır. Ayrıca Koçeyev bir süre Altay Yazarlar Birliği‘nde baĢkanlık görevi de yapmıĢtır. Koçeyev edebiyata Rusça‘dan yaptığı tercümelerle girmiĢtir. Bu arada Altay türkülerini derleyip radyoda yayımlamıĢtır. Ġlk Ģiirlerini Kızıl-Oyrot gazetisinde yayımlamıĢtır. SavaĢ sonrasında yazdığı manzumeleri ―Altaydıð Tuularında‖ ve ―Altay‖ adlı yıllıklarla ―Sibirskie Ogni‖ dergisi ve antolojilerde neĢredilmiĢtir. ġair en önemli Ģiirlerinden sayılan ―Yablonya‖ adlı Ģiirinde Ekim Devrimi‘ni elma ağacına benzeterek onun getirdiği mutluluğu anlatır. Koçeyev 1950-60‘lı yıllarda çocuklar için hikâye ve masallar yazmıĢtır. Bu yazdıklarını ―Çümerkek Baka‖ (1957), ―Aduçı‖ (1959), ―Pıyma Ödüktü KuĢ‖ (1966), ―ġulmuzak‖ (1968) adlı kitaplarında toplamıĢtır. Yazarın 1962 yılında ―Çedirgen‖ adlı uzun hikâyesi, 1965 ve 1971 yıllarında sırasıyla ―MöĢtör ġuulayt‖ ve ―MityaĢ‖ adlı antolojileri, 1974 yılında ise Rusça olarak ―Lesnıye Kartinki‖ adlı antolojisi yayımlanmıĢtır. 267 Altay edebiyatında daha çok tarihî roman tarzında yazdığı eserlerle tanınan Ġvan Vasilyeviç ġodoyev 25 Eylül 1914 tarhinde Kan-Oozı‘nda doğmuĢtur. Ailesinde on kardeĢi daha vardır. Babası Ġrkit boyuna mensup MeðdeĢ, annesinin adı ise TemeĢ‘tir. Ailesinin asıl yeri Almıstu‘dur. Aile KanOozı‘na Ekim Devrimi‘nden sonra taĢınmıĢtır. Yazar ilk ve orta öğrenimini Dağlık Altay‘da tamamladıktan sonra bir süre ticaretle meĢgul olmuĢ, on altı yaĢından sonra da bölge komitesinde çalıĢmaya baĢlamıĢtır. 1932 yılından itibaren Cabagan sovhozunda katiplik yapmıĢ, daha sonra ―Cılkıcı‖ gazetesinde redaktörlük görevini üstlenmiĢtir. 1936 yılında Kızıl Ordu‘da askerlik görevine alınmıĢ, askerden döndükten sonra II. Dünya SavaĢı baĢlayana kadar ―Oyrottıð Komsomolı‖ ve ―Kızıl Oyrot‖ gazetelerinde redaktörlük yapmıĢtır. II. Dünya SavaĢı‘nda tekrar askere alınarak cepheye gönderilen ġodoyev savaĢtan döndükten sonra parti iĢlerinde görev almıĢ ve ―Altaydıð Çolmonı‖ gazetesinin redaktörlüğünü yapmıĢtır. 1957 yılında Sovyet Dergiciler Birliği‘nin, 1969 yılında ise Sovyet Yazarlar Birliği‘nin üyesi olmuĢtur. ġodoyev‘in ilk kitabı ―Koyonok‖ 1958 yılında yayımlanmıĢtır. 1959 yılında ise yazarın Altay masallarından esinlenerek yazdığı ―Altın-Süme‖ ve ―Kara-Kula‖ adlı hikâyeleri neĢredilmiĢtir. Yazar 1964 yılında ise ―Ġrbizek‖ adlı tarihî romanı yayımlamıĢtır. Yazarın Ekim Devrimi‘nin 50. Yılına yazdığı ―Kızalaðdu Cıldar‖ adlı romanı da 1967 yılında basılmıĢtır. Bu romanda yazar roman kahramanı Karçaga‘nın Ģahsında Altay Türklerinin XVIII. yüzyıldaki tarihini anlatır. ġodoyev‘in bir baĢka tarihî romanı ―Tað Aldında‖dır. Bunlardan baĢka yazarın ―Ölümdi Ceðip‖ adlı uzun bir hikâyesi vardır. Ayrıca ġodoyev‘in 1918 yılından baĢlayarak kendi hayatı ve etrafında geliĢen olayları, kendisi ve eserleri hakkında yazılanları, Altay edebiyatının bazı simâları hakkındaki düĢüncelerini topladığı ―Ötkön Colımnað‖ adlı eseri de 1995 yılında yayımlanmıĢtır. Altay edebiyatının ikinci kuĢağından sayılabilecek bir diğer isim Æot Ġvanoviç Ençinov‘dur (1914-1987). Ençinoviç Gorno-Altaysk‘da teknik eğitim aldıktan sonra leningrad‘daki A.Ġ. Gertsen Enstitüsü‘nde tarih eğitimi almıĢtır. Daha sonra Semerkand‘da üniversitede çalıĢmaya baĢlamıĢ, görevine Oyrot-Tura‘da devam etmiĢtir. 1952 yılından ölümüne kadar Türkistan‘ın muhtelif yerlerinde bulunmuĢtur. Uzun yıllar boyunca Altay edebiyatı araĢtırmalarında adı geçmeyen Ençinov‘dan ancak son yıllarda bahsedilmeye baĢlanmıĢtır. 1941 yılının Ağustos ayında askere alınarak cepheye gönderilen Ençinov yaralandığı için cephe gerisine çekilmiĢ, fakat 1943 yılında tekrar cepheye çağrılmıĢtır. Ençinov‘un koĢma tarzında yazdığı ―Argımak‖, ―ġoðkor‖ ve ―Kayran Köörkiy‖ adlı Ģiirlerinde savaĢın kiĢiliği üzerindeki etkisi açıkça görülür. ġairin Ģiir kitapları Ģunlardır: ―Kojoðdor lo Tuucılar‖ (1944), ―Tuucılar‖ (1944), ―Ceðü‖ (1949), ―Kommünizmdið Ottorı‖ (1950). Ençinov‘un ayrıca dört perdelik ―AyTana‖ (1948) ve Altay masal geleneğinden istifade ederek yazdığı ―Temir‖ (1950) adlı piyesleri vardır. Ençi nov‘un Ģiirleri toplu halde ―Ülgerler le Tuucılar‖ adıyla 1984 yılında yayımlanmıĢtır. Altay Türklerinden folklorist, edebiyat bilimci, Ģair, yazar Sazon Saymoviç Surazakov 23 Kasım 1925 tarihinde Mayma bölgesinde Saydu kasabasına bağlı Ak-Kobı adlı yerde, ailesinin on beĢinci çocuğu olarak dünyaya gelmiĢtir. 1932‘de Sazon‘un ailesi Orta Saydıs‘a göçerek buradaki kolhoza 268 girerler. Sazon Saydıs‘taki ilkokulu bitirerek, 1938-41 yıllarında Dağlık Altay‘da Biysk‘te büyük maddî sıkıntılar içinde öğrenimine devam etti. Sazon Saymoviç Surazakov 1942 yılında Gorno-Altaysk‘taki pedagoji enstitüsüne devam etmiĢtir. Burada ünlü türkolog N.A. Baskakov‘un öğrencisi oldu. Enstitüde öğrenimine devam ederken Altay Türklerinden P.V. Kuçiyak‘ın teĢvikiyle ünlü kayçı N.U. UlagaĢev‘den derlemeler yaptı. Bu destancıdan Er-Samır, Kan Köklöð lö Kan Ünti, Kara Küreð Attu Kan Küler, ġokĢıl Mergen, Boydoð-KökĢin, Barçık-Bökö destanlarını derlemiĢ, bu destan metinlerini hocası N.A. Baskakov ―Dialekt Çernevıh Tatar‖ adlı eserinde dil yönünden incelemiĢtir. Surazakov 1943 yılında henüz öğrenciyken askere alınarak cepheye gönderilir. 1944 yılına kadar cephede kalan Surazakov savaĢta sağ kolundan ve elinden yaralanır. 1946 yılında askerî hastaneden çıkarak Baskakov‘un daveti üzerine Moskovaya gider ve Lenin Pedagoji Enstitüsü‘nde öğrenimine devam etmiĢtir. Surazakov Moskova‘da öğrenim gördüğü yıllarda kayçı Aleksey Kalkin‘le tanıĢarak ondan 7738 mısralık en uzun Altay destanı olan Maaday-Kara destanını derlemiĢtir. Bu destan 1973 yılında Moskova‘da surazakov‘un Rusça‘ya çevirisiyle hem Altayca hem de Rusça olarak yayımlanmıĢtır. Surazakov 1949 yılında Kalkin‘den Temene-Koo, Kögütey-KökĢin ve Boodoy-Koo destanlarını derlemiĢtir. Bu tarihten itibaren bugun on ikinci cildine ulaĢmıĢ olan ―Altay Baatırlar‖ adlı Altay destanlarının derlenmesine ve neĢredilmesine büyük emekleri geçmeĢtir. S.S. Surazakov devam ettiği enstitüyü bitirdikten sonra dört yıl lisans üstü eğitim yaptı. 1950 yılında dil ilimlerinin kandidadı ünvanını aldı. 1973 yılında 212 Altay destanından yararlanarak yaptığı ―Etapı Razivatıya Altayskogo Eposa‖ adlı çalıĢmasıyla profesör oldu. Böylece o Altay türkleri arasında yetiĢen ilk akademisyen, ilk profesör olmuĢtur. Henüz 27 yaĢındayken Dağlık Altay‘da açılan Tarih, Dil ve Edebiyat Enstitüsü‘nün müdürü oldu. Onun folklor ve edebiyat sahasındaki eserleri Ģunlardır: ―Altay Kep söstör lö Ukaa Söstör‖ (1956), ―P.V. Kuçiyak‖ (1957), ―Geroyçeski Epos Altaytsev‖ (1958), ―Altay Albatınıð Oos Tvorçestvoz‖ı (1960), ―Altay Albatınıð Çümdü söstöri‖ (1961), ―Geroyçeskoe Skaznie Ob Altae-Buçae‖ (1961), ―Kayçı N. UlagaĢev‖ (1961), ―Altay Literatura‖ (1962), ―Altay Folklor‖ (1975). Yukarıda adları zikredilen eserlerinde Surazakov Altay folkloru ve edebiyatı üzerindeki incelemeleriyle bu konulardaki çalıĢmalara bir sistem dahilinde yön vermiĢtir. Bu eserlerinden, P. Kuçiyak ve N. UlagaĢev hakkında yazdığı biyografik eserleri daha sonra onun Altay edebiyatı ve folkloru sahasında yapacağı kapsamlı çalıĢmalarının temelini oluĢturmuĢtur. Meselâ ―Altay Literatura‖ adlı eserinde modern Altay edebiyatını dönemlerine ayırmıĢ, baĢlangıcından II. Dünya SavaĢı sonrasına kadar teorik ve kronolojik açıdan inceleyerek bu edebiyatı önemli isimleri olan M.V. Çevaltov, M.V. Mundus Edokov, P.A. Çagat-Stroyev ve P. Kuçiyak‘ın biyografilerini verip edebî Ģahsiyetleri üzerinde durmuĢtur. Surazakov 1975 yılında yayımlanan ve hocası N.A. Baskakov‘a ithaf ettiği ―Altay Folklor‖ adlı eserinde türler ve bunlar hakkındaki çalıĢmalar üzerinde durmuĢtur. S.S. Surazakov‘un Altay folkoloru ve edebiyatıyla ilgili çalıĢmalarının yanında bir Ģair ve yazar olarak dikkati çeken eserleri de mevcuttur. O ilmî çalıĢmalarının yanında 1949 yılından itibaren 269 edebiyatın sanat yönüyle de meĢgul olmuĢtur. Bu tarihten itibaren onun Ģiir ve hikâyeleri ―Altaydıð Tuularında‖ adlı seride ve mahallî gazetelerde çıkmaya baĢlamıĢtır. 1954 yılında ―Stihter le Kuuçındar‖ adlı ilk antolojisi yayımlanmıĢtır. Bunu takiben ―Süügen Cerim‖ (1959), ―Kuuçındar‖ (1960), ―Tuulardıð Eezi‖ (1962), ―Çaðkır Eðir‖ (1966), ―Kayçı‖ (1966) ve ―Est Takoy Narod‖ (1975) adlı eserleri neĢredilmiĢtir. S.S. Surazakov 1958 yılında Sovyet Yazarlar Birliği‘nin üyesi olmuĢtur. S.S. Surazakov Ģiir ve hikâyelerinde daha çok Sovyet düzeninin getirdiği değiĢimler ve buna bağlı olarak Ģekillenen günlük hayat ve düĢünceleri iĢlemiĢtir. Onun bu tarz eserlerinde âdetâ bütün Sovyet edebiyatında görülen tekdüzelik gösteren tema ve ifadelere rastlamak mümkündür. Meselâ ―Ulu Gaye‖ adlı Ģiirinde komünizmin insan hayatına getirdiklerini ―Ne tarafa baksam Ģehirler kuruluyor, ne tarafa gitsem motorlar çalıĢıyor‖ Ģeklinde dile getirir. Ona göre sovyet halkının yüce gayesi bütün insanlığın da ortak yüce gayesi olmalıdır. Bu gaye komünizmdir. Halkın huzur içinde yaĢaması, rahat hayat sürmesi bu kelimeye bağlıdır. ġair ―Tuulardıð Eezi‖ adlı Ģiirinde Altay Türklerinin inançlarıyla komünizm ve modernizmi mukayese eder. Sovyet insanının dağların, nehirlerin iyelerinden korkmadığını, ona inanmadığını, insanı tabiata bağlamak yerine, tabiatı kendisine bağlayarak ondan çok fayda sağladığını anlatmaya çalıĢır. Buna rağmen Surazakov‘un edebî eserlerinde içinde yetiĢtiği sistemde kendine yer bulmaya çalıĢan bir bilim adamının istekleriyle vatanına ve milletine duyduğu sevgi ve bağlılık hislerinin çeliĢkisi hissedilir. Onun eserlerindeki bu çeliĢki en güzel Ģekilde ―Andıy Albatı Bar‖ Ģiirinde göze çarpar. Surazakov gelenekten istifade ederek yazdığı ―Argımak‖ adlı uzun manzumesinde ise baskıcı ve zalim bir kağan tarafından anne ve babasının elinden zorla alınmıĢ Aydar adlı bir delikanlının hürriyet mücadelesini anlatır. ġiirde Aydar‘a bir ihtiyar gerçekleri anlatarak ona yol gösterir, kurtulması için argımak atını bulması gerektiğini söyler. Gerçekleri öğrenen Aydar argımağın terini içerek yaklandığı hastalıktan kurtulur. Zalim kağanın âĢık olduğu Ay-sılu adlı kızıyla birlikte efsanevî argımağa binerek kaçar, anne ve babasına kavuĢur. Modern Altay edebiyatında daha çok Ģairlik yönüyle tanınan bir diğer önemli isim Arjan Oyunçinoviç Adarov‘dur (1932-). Adarov 1932 yılında Oðdoy bölgsinde bulunan Kayırlık‘ta doğmuĢtur. 1952 yılında Dağlık Altay‘daki eğitimini tamamlayarak Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘ne devam etmiĢtir. 1956 yılında yazarın ilk kitabı olan ―Ursul‖ yayımlanmıĢtır. Adarov‘un diğer Ģiir kitapları Ģunlardır: ―Keler Taðdar‖ (1956), ―Cüregimnið Kojoðı‖ (1958), ―Küskü Salkın‖ (1960), ―Künge Cuuk Cer‖ (1963), ―Köçkünder‖ (1966), ―Töröl Cerimnið Salımı‖ (1969), ―Altın Cerim, Altayım‖ (1976). Ayrıca yazarın ―Burılganı‖ (1960) ve ―Tündegi Cıldıstar‖ (1961) adlı hikâye kitapları ile ―Amadu‖ (1964) adlı bir uzun hikâyesi mevcuttur. Adarov‘un eserlerinin bir çoğu Rusçaya da çevrilerek Moskova ve Barnaul‘da yayımlanmıĢ, ―Altay Küler‖ adlı eseri ise Kazak Türkçesine aktarılmıĢtır. Yazdığı eserlerle Modern Altay edebiyatına zenginlik kazandıran Lazar Vasilyeviç KokıĢev (1933-1975) 1933 yılında ġebalin bölgesinde bulunan Kamlak‘da doğmuĢtur. 1952 yılında Dağlık Altay‘da eğtimini tamamladıktan sonra Moskova‘da Gorki Enstitüsü‘nde edebiyat eğitmi almıĢ, buradaki eğitmini 1957 yılında tamamlamıĢtır. Henüz öğrenciyken edebiyat hayatı baĢlayan 270 KokıĢev‘in ilk Ģiirleri ―Altaydıð Çolmonı‖ adlı gazetede çıkmıĢtır. Ġlk Ģiir kitabı olan ―Altın-Köl‖ ise 1956 yılında yayımlanmıĢtır. Yazarın Tuba boyuna mensup birisinin baĢından geçenleri hicivli ve komik bir tarzda anlattığı ―Tuba‖ adlı Ģiir kitabı da 1958 yılında yayımlanmıĢtır. KokıĢev‘in diğer Ģiir kitapları Ģunlardır: ―Kızıl Çeçek‖ (1961), ―Ekinçi Cürüm‖ (1963), ―Col‖ (1964), ―Sanaalar‖ (1967). Bunların dıĢında KokıĢev‘in ―Tuulardað Kelgen Baldar‖ ve ―Tuulardıð Uulı‖ adlı iki bölümden oluĢan uzun hikâyesiyle ―Tumantık Arkıt‖ adlı bir tiyatro eseri vardır. KokıĢev‘in Ģiirlerinden seçmeler ―Men Slerdi Süügem‖ adıyla 1983 yılında yayımlanmıĢtır. Kırk iki yıllık kısa ömrüne bir çok eser sığdıran ve Altay edebiyatının en velûd Ģahsiyetlerinden biri olan KokıĢev asıl ününü yazdığı romanlarla kazanmıĢtır. Yazarın ―Arina‖ ve ―Çöldördið Çeçegi‖ (1968) adlı iki romanı vardır ki bunlardan ―Arina‖ Altay edebiyatının asıl manada ilk romanı kabul edilir. Bu romanda yazar Arina adlı bir genç kızın devrimin ilk yıllarından baĢlayarak hayatı ve Dağlık Altay‘daki siyasî, sosyal ve ekonomik durumu anlatmıĢtır. ―Çöldördið Çeçegi‖ adlı romanda ise Arina‘dan sonraki nesli temsil eden ve kolhozda çobanlık yapan Cergeley adlı bir genç kızın II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra hayatında geliĢen olaylar hikâye edilmiĢtir. Her iki roman da 1980 yılında ―Altaydıð Kıstarı‖ adıyla birarada tekrar yayımlanmıĢtır. Modern Altay edebiyatının yukarıda zikredilen edebî Ģahsiyetlerinin yanında bugün bir çoğu hayatta olan bir baĢka kuĢağı daha vardır. Bu kuĢak bir öncekilere nisbeten daha iyi yetiĢmiĢ ve edebî açıdan daha iyi eserlerle beslenmiĢ kabul edilebilir. Fakat yönlendirilmiĢ bir edebiyatın içinde eser vermek zorunda oldukları için bunların da eserlerinde çeĢitlilik göze çarpmaz. Bu kuĢağın temsilcilerinden biri Aleksandra Federovna Saruyeva‘dır (1934-). Yazar 5 Aralık 1934 tarihinde Oðdoy‘da doğmuĢtur. 1922-30 yılları arasında Oðdoy‘daki eğitimini tamamladıktan sonra 1930-34 yılları arasında ise teknik eğitim dalında yüksek öğretimini yapmıĢtır. Saruyeva üniversite yılları boyunca iyi bir müzik eğitimi de almıĢtır. 1936 yılından itibaren öğretmenliğe baĢlayan ve komünist partinin yayın organlarında görev alan Saruyeva bu yıllarda bazı yazarların kitaplarının redaktörlüğünü de yapmıĢtır. 1940 yılında Leningrad‘daki pedagoji enstitüsüne devam ederken Leningrad kuĢatması sırasında yaralanarak Dağlık Altay‘a geri dönmüĢtür. Yurduna döndükten sonra radyoda çalıĢmaya baĢlamıĢtır. 1951 yılında ―Altaydıð Tuularında‖ adlı yıllıkta ―Kolhozçı Cırgal‖, 1953 yılında ―Irıs Kereginde Kojoð‖ adlı manzumeleri çıkmıĢtır. Aynı yıldan itibaren ―Çeçektel, Törölis‖, ―sırga‖, ―Almas‖, ―Enemnið Çolmonı‖, ―Ülgerler‖, ―Tebe, Moy, Kray‖, ―Kargana‖ adlı eserleriyle çocuklar için hazırladığı ―Köktiyekter‖ adlı kitapçıkla ―Cadalu Kaya‖ adlı masal kitapları yayımlanmıĢtır. 1967 yılında ise Saruyeva‘nın ilk nesir kitabı olan ―Kiji Irıska Tuulgan‖ yayımlanmıĢtır. Modern Altay edebiyatının roman sahasında en çok tanınan isimlerinden biri de Erkemen Matinoviç Palkin‘dir (1934-). Palkin 1934 yılında Oðdoy‘a bağlı Colo‘da doğmuĢtur. Orta öğrenimini Karakol ve Dağlık Altay‘da tamamlayan Palkin 1957 yılında Moskova‘da edebiyat eğitimi gördükten sonra Dağlık Altay‘da radyoculuk ve gazetecilik yapmıĢtır. 1950 yılında edebiyat hayatına baĢlayan Palkin‘in ilk Ģiir kitabı 1956 yılında yayımlanan ―Caðı Kiji‖dir. Bu kitabınının dıĢında yazarın ―Töröl Ulus‖ (1958), ―Caðı Öy‖ (1960), ―Kara Ot‖ (1964), ―Süünçiler‖ (1968), ―Törölimnið Taðı‖ (1972), ―Cerdið Tıðıjı‖ (1977) adlı Ģiir kitaplarıyla ―Kulun KiĢteyt‖ 271 (1962) ve ―Alan‖ (1966) adlı romanları vardır. Bu romanlar ikisi bir arada 1978 yılında tekrar yayımlanmıĢtır. Alan romanında yazar Alan adında bir gencin II. Dünya SavaĢı‘ndan döndükten sonra kendisine yeni bir hayat kurmasını anlatır. Palkin‘in eserleri Dağlık Altay‘ın dıĢında okuyucu bulmuĢ, ―Drujba Naradov‖, ―Smena‖, ―Sibirskie Ogni‖, ―Yunost‖ adlı dergilerle ―Galos Gornogo Altaya‖, ―Poet, Naradov Sibiri‖ adlı antolojilerde yayımlanmıĢtır. ġiir kitaplarından ikisi Moskova‘da Rusça olarak ―Takoy Obıçay‖ (1976), ―Radnoy Kray‖ (1978) adıyla yayımlanmıĢtır. Bu dönem Altay edebiyatının bir diğer temsilcisi Aleksandr Yanganoviç Eredeyev‘dir (1934-). Yazar 8 Mart 1934 tarihinde Oðdoy bölgesinde bulunan Ġyin adlı yerde doğmuĢtur. Dağlık Altay‘daki veterinerlik fakültesinden mezun olan Eredeyev‘in ilk Ģiir kitabı olan ―Ezlik‖ 1961‘de yayımlanmıĢtır. 1962 yılında Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘nü kayıt yaptıran Ģair 1967‘de buradaki eğitimini tamamlamıĢtır. Eredeyev‘in yayımlanmıĢ eserleri Ģunlardır: ―Adı Cok Çeçekter‖ (1963), ―Sıgınnıð Üni‖ (1966), ―CaylukuĢtıð Lirikazı‖ (1969), ―Çaðkır Telekey‖ (1970), ―ÇertiĢke‖ (1971), ―Komıs‖ (1972), ―Surgulcın‖ (1980). Modern Altay edebiyatının bilhassa nesir sahasında en verimli ve baĢarılı sanatçılarından biri Boris Ukaçinoviç Ukaçin‘dir (1936-). Ukaçin 1936‘da Oðdoy‘a bağlı Kayırlık köyünde doğmuĢtur. 1956 yılında Dağlık Altay‘daki eğitimini tamamladıktan sonra askere çağrılmıĢ ilk Ģiirlerini de bu yıllarda yayımlamaya baĢlamıĢtır. Askerden döndükten sonra radyo radyo ve gazetecilikle uğraĢan Ukaçin, daha sonra Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘nü bitirmiĢtir. Ukaçin‘in ilk Ģiir kitabı olan ―Coldor‖ 1960 yılında yayımlanmıĢtır. Yazarın diğer yayımlanmıĢ eserleri Ģunlardır: ―CakĢı Ulus‖ (1961), ―Men Kem‖ (1963), ―Çaðkır Teðerili Cer‖ (1968), ―Argımaktıð Maðı‖ (1973), ―Möðkülük Altaydıð Caðılgazı‖ (1977), ―Rojdenıe Vesnoy‖ (Barnaul, 1969), ―Zemlya Snego Neba‖ (Moskova, 1970), ―Ya jdu Belego Lebedya‖ (Moskova, 1971), ―Vetka Gornogo Kedra‖ (Moskova, 1974), ―Beg Argımaka‖ (Moskova, 1975). Yazar uzun ve kısa hikâyelerini ―Eelü Tuular‖ (1971) adlı eserinde toplamıĢtır. Bu eserde ―Eelü Tuulardıð Sıgındarı‖ ve ―Öydið Öði‖ adlı uzun hikayelerle ―Kara Baarçık‖, ―KıĢ BaĢtalıp Turarda‖, ―Adalar‖ adlı hikâyeler vardır. Yazarın ―SüüĢ ve ÖĢtöjü‖ adlı eseri ―Öltürgen Bolzom Toronı‖, ―Eelü Tuular‖ adlı iki uzun hikâyesini içerir. Bu kitap 1981 yılında yayımlanmıĢtır. Ukaçin‘in ―Aydıð-Künnið Belgezi‖ adlı Ģiir kitabı ise 1993‘te neĢredilmiĢtir. Altay edebiyatının yaĢayan isimlerinden biri olan Küügey Æırbıkçinoviç Tölösöv (1937-) ġebalin bölgesine bağlı Kaspa köyünde dünyaya gelmiĢtir. On iki hayvanlı Türk takvimine göre Küük ayında doğduğu için Küügey olarak adlandırılmıĢtır. II. Dünya SavaĢı‘nda babasını kaybeden Tölösöv, okula baĢladığı 1946 yılında da annesini kaybetmiĢtir. Bundan sonra anneanne ve dedesi tarafından büyütülen Tölösöv ilköğrenimini ġebalin‘de tamamlamıĢtır. Askerlik görevini yaptıktan sonra Moskova‘ya giderek Gorki Enstitüsü‘nde edebiyat eğitimi alan Tölösöv 1970 yılında bu enstitüden mezun olmuĢtur. Yazarın yayımlanmıĢ kitapları Ģunlardır: ―Kayda Ol Col‖ (1968), ―Ak Kuular‖ (1969), ―Çalındu Calaðdarga‖ (1974), ―Coldordıð Beltirinde‖ (1976), ―Küski Calbraktar‖ (1976), ―Tanıbagan‖ (1980), ―Turnalar Degen Kojoðım‖ (1981). Ayrıca yazarın dört 272 bölümden oluĢan ―Kadın Caskıda‖ (1987) adlı bir de romanı vardır. Yazarın kendi hayat hikâyesinin, yeni Ģiirlerinin ve Altay edebiyatının bazı Ģahsiyetleri hakkında anekdotların yer aldığı ―Kubal Baskan Ot Canında Sanaalar‖ adlı kitabı 1997 yılında yayımlanmıĢtır. Modern Altay edebiyatının en kabiliyetli yazarlarından birisi CıbaĢ Börükoviç Kayınçin‘dir (1938-). Kayınçin Kan-Oozı bölgesine bağlı Ekenur köyünde doğmuĢtur. Orta öğrenimini köyünde tamamladıktan sonra öğretmen okulunu bitirmiĢtir. Askerlik görevini yaptıktan sonra kütüphanede görev almıĢ, 1970 yılında ise Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘nden mezun olmuĢtur. Kayınçin‘in ilk kitabı ―Caðıs Cerdið Uluzı‖dır. Bunu takip eden eserleri ise ―Deremne‖ (1970), ―Attarıs Caðıs Çakıda‖ (1974), ―Koyçılar‖ (1976), ―Lyudi Odnoy Dolini‖ (1974), ―Ego Zemlya‖dır (Moskova, 1976). Yazarın beĢ hikâyesinin (Çeden, Erdið Ereeni Eki, Aba-cıĢtıð Balazı, baĢ la Bolzın, Tit TriĢki‘nin Canganı), dört piyesinin (Tuular BaĢtay Kıygı, Aydardıð Bajı, Ene, Börük-Kijinið bajı) ve tercümelerinin yer aldığı ―Kargan Tıt‖ adlı eseri ise 1994 yılında yayımlanmıĢtır. Altay edebiyatının yaĢayan en önemli Ģahsiyetlerinden ikisi Pasley Samık (Vasiliy Tordoyeviç Samıkov) (1938-) ve Borontoy Yangoviç Bedurov‘dur (1947-). Pasley Samık ġebalin bölgesine bağlı Kaspa köyünde doğmuĢtur. Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘nden mezun olan Samık Altay Yazarlar Birliği‘nin baĢkan yardımcılığını yapmıĢ, ve 1972‘den beri de Rusya Yazarlar Birliği‘nin üyesidir. Edebiyatta Nazım Hikmet‘in kendisi için yol göstericisi olduğunu belirten Samık‘ın yayımlanmıĢ eserleri Ģunlardır: ―Kün Uulı‖ (1964), ―Calkın Sokkon Cürek‖ (1966), ―Ot-calbıĢ Sıgın‖ (1968), ―Ceyne‖ (1969), ―Möðkülük Salkın‖ (1972), ―Pesn Moya Altay‖ (1974), ―Alagün CaaĢ‖ (1976). Ayrıca Pasley Samık‘ın Türkiye türkçesiyle yazdığı ―Türkiyem‖ adlı bir Ģiiri de vardır. Samık bu yönüyle Türkiye Türkçesiyle Ģiir yazan ilk Altay Ģairidir. Bedurov ise 20 Mart 1947‘de Oðdoy‘a bağlı Kuladı köyünde dünyaya gelmiĢtir. Orta öğrenimini Dağlık Altay‘da 1956 yılında tamamladıktan sonra bir süre radyoda çalıĢmıĢ daha sonra Moskova‘daki Gorki Edebiyat Enstitüsü‘nden mezun olmuĢtur. Bir süre Altay Yazarlar Birliği‘nin baĢkanlığını yapan Bedurov‘un yayımlanmıĢ eserleri Ģunlardır: ―Kırlardıð Budugı‖ (1971), ―Teðerinið Çakızı‖ (1981), ―Altaydıð AlkıĢtarı‖ (1985). Bedurov‘un Ģiirlerinin bir kısmı Y. Smelyakov tarafından Rusçaya çevrilmiĢtir. 273 ADAROV, A. O., Cüregimnið Kojoðı, Gorno-Altaysk, 1958. BASKAKOV, N. A., Altayskiy Folklor i Literatura, Gorno-Altaysk, 1948. BEDUROV, Y. B., Teðerinið Æakızı, Gorno-Altaysk, 1981. DĠLEK, Figen, ―Göktürk Bengü TaĢlarından Günümüz Altay Türkçesine UlaĢan Kelimeler‖, Sibirya AraĢtırmaları, (yay. haz. Emine Gürsoy Naskali), Ġstanbul, 1996, s. 139-145. DĠLEK, Ġbrahim, ―Altay Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, S. 451-483. KANDARAKOVOY, E. P., Altayskiy Folklor, Gorno-Altaysk, 1988. KATAġ, S., OPONGEġEVA, M., ÇĠÇĠNOV, V., Altay Literatura, Gorno- Altaysk, 1977. KATAġEV, S., KĠNDĠKOVA, N., Altay Literatura Kereginde Sanaalar, Gorno-Altaysk, 1992. KAZAGAÇEVA, Z., SURAZAKOV, S. S., Altay Literatura, Gorno- Altaysk, 1978. KAZIMOĞLU, Samir, Türk Toplulukları Edebiyatı, c. II, Ankara, 1997. KĠNDĠKOVA, N., Emdigi Altay Lirikanıð Keerkedemi, Gorno-Altaysk, 1994. KĠNDĠKOVA, N. M., Altay Literatura, Gorno-Altaysk, 2000. KOKIġEV, L. V., Tuba, Gorno-Altaysk, 1958. –––, Men Slerdi Süügem, Gorno-Altaysk, 1983. KUÇĠYAK. P. V., Cuunadılgan Soçineyiler, Gorno-Altaysk, 1967. MAKSĠMOVĠÇ, K. Ġ., Altay Folklor, Gorno-Altaysk, 1995. MUYTUYEVA, V. A., ÇOÇKĠNA, M. P., Altay Cað, Gorno-Altaysk, 1996. PALKĠNA, P. A., TADIKĠN, V. N. ve d. ―Sazon Saymoviç Surazakov‖, Sovyetskaya Tyurkologiya, No: 2. Mart-Nisan, Bakü, 1980, s. 109-110. SURAZAKOV, S. S., Altay Albatınıð Æümdü Söstöri, Gorno-Altaysk, 1961. –––, Altay Kep Söstör lö Ukaa söstör, Gorno-Altaysk, 1956. –––, Altay Folklor, Gorno-Altaysk, 1975. –––, Altay Literatura, Gorno-Altaysk, 1995. ġODOYEV, Ġ. V., Kızalaðdu Cıldar, Gorno-Altaysk, 1967. TARBANAKOVA, S. N., Altay halklarının Folklorik Tiyatrosu, Sibirya AraĢtırmaları, (yay. haz. Emine Gürsoy Naskali), Ġstanbul, 1996, s. 323-331. UKAÇĠNA, K. E. - YAMAYEVA, E. E., Altay AlkıĢtar, Gorno-Altaysk, 1993. YAMAYEVA, E. E. - ġĠNCĠN, Ġ. B., Altay Kep-Kuuçındar, Gorno-Altaysk, 1994. 274 TUVA CUMHURĠYETĠ Tuva (Tıva) Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.160-172] ANAR SOMUNCUOĞLU Avrasya Stratejik AraĢtırmalar Merkezi (ASAM) Rusya-Ukrayna AraĢtırmaları Masası /Türkiye GiriĢ Rusya Federasyonu içinde olsun, Sibirya‘daki milli idari oluĢumlar içinde olsun, Tuva Cumhuriyeti ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Bunu belirleyen Tuva‘nın tarihi, demografik durumu, milli bilinç seviyesi ve coğrafik konumudur. Rusya Federasyonunun diğer üyelerinden farklı olarak Tuva, BolĢevik Devrimi‘ni takip eden iç savaĢtan hemen sonra Sovyetler Birliği‘ne dahil olmamıĢ, 1944 yılına kadar ayrı bir devlet olarak varlığını sürdürmüĢtür. Buna ek olarak, Tuva‘nın dıĢ sınırı bulunmaktadır ve Tuva, Sibirya içinde yerli halkın çoğunlukta olduğu tek idari birimdir. 1 Ocak 1998 verilerine göre, Tuva‘nın nüfusu 309.700 kiĢidir. Bunların içinde Tuvalar-206.900 (%66,8); Ruslar -96.000 (%31,9); Hakaslar-2.100 (%0,7); Ukraynalılar-1.900 (%0,6) ve diğer halklar-2.800 (%0,9). Tuvalar daha çok kırsal bölgelerde yoğunlaĢmıĢlardır, bazı uzak bölgelerde Tuvaların nüfusu toplam nüfusun %90‘ını oluĢturmaktadır.1 Görüldüğü gibi, Rusya‘nın birçok milli cumhuriyet ve bölgelerinden farklı olarak, Tuva Cumhuriyeti‘nin nüfusunun çoğunluğu cumhuriyete isim veren halktan oluĢmaktadır. Bütün eski Sovyet Cumhuriyetlerinde Tuvaların toplam sayısı 200 binden fazladır. Tuva Cumhuriyeti‘nde bütün eski Sovyet Cumhuriyetlerinde yaĢayan Tuvaların %96‘sı yaĢamaktadır. Bunun dıĢında, Moğolistan‘da da yaklaĢık 30 bin Tuva mevcuttur.2 Ayrıca Çin Halk Cumhuriyeti‘nde de Tuvalar yaĢamaktadır. Bunların sayısı 3000-4000‘den fazla değildir.3 Doğu Sibirya‘nın güneyinde bulunan Tuva Cumhuriyeti‘nin Rusya Federasyonu içinde Hakasya ve Buryatya ile sınırı mevcuttur. Tuva‘nın sınırdaĢ olduğu tek dıĢ ülke Moğolistan‘dır. Tuvalar Türk dilli bir halktır, fakat tarihi ve dini sebeplerden dolayı Moğol kültüründen etkilenmiĢlerdir. Bu ikili yapıdan dolayı Tuvaların kökeninin ne olduğu konusunda görüĢ ayrılıkları mevcuttur. Her ne kadar bazı bilim adamları Tuvaların dil bakımından TürkleĢmiĢ, Moğol asıllı bir halk olduğunu savunsa da,4 Tuvalar sadece dil olarak değil, köken olarak da Türk‘tür ve kökenleri Yenisey Kırgızlarına dayanmaktadır. Abdülkadir Ġnan, Tuva Türklerinin antropolojik olarak Moğollardan çok farklı olduklarını ve Türk ırkının özelliklerinin koruduklarını belirtmiĢtir.5 Tuva Cumhuriyeti‘nin nüfus yoğunluğu Rusya‘nın en düĢük nüfus yoğunluklarındandır: 1999 itibariyle 1 km kareye 1,8 kiĢi düĢer. ġehir nüfusu yine 1999 rakamlarıyla, toplam nüfusun %47,8‘idir. Aynı yıl Rusya‘da ortalama ĢehirleĢme oranı %73 olduğuna göre, Tuva Cumhuriyeti‘nin göreceli olarak az ĢehirleĢtiği söylenebilir.6 275 Tuva Cumhuriyeti, dağlık bir bölgedir ve topraklarının yarısını dağlık ormanlar kaplar. Tuva‘daki orman ―kaynağı‖ yaklaĢık 1 milyar 50 milyon metre küptür, her vatandaĢın baĢına yaklaĢık 25 hektar ya da 3,5 bin metre küp orman düĢüyor. Ġklimi sert karasal, kuraktır. Yıllık yağıĢlar sadece 200 mm oluĢturur. Tuva‘daki neredeyse bütün nehirler Yenisey havzasına aittir.7 Sovyet Öncesi Tarih Milâttan önceki 3.-2. ve milâttan sonraki 1-2. asırlarda Tuva‘nın bugünkü toprakları Hunlara tâbi olmuĢ, sonra Siyevn-Pilerin, bir süre de Cücenlerin idaresinde bulunmuĢtur. 5-8. asırlarda Göktürkler ve Uygur devletleri hakim olmuĢlardır. VIII. asırda ise Tuva topraklarının asıl yerlisi olan Yenisey Kırgızları güçlenmiĢ ve hakanlık kurup Uygurlardan egemenliği almıĢtır. 8 Yenisey Kırgızları 10. asrın baĢına kadar bölgede egemen kalmıĢlardır. 1207 yılında Tuva toprakları Cengiz Han Devleti‘nin idaresine girmiĢtir. Çin‘deki Moğol sülalesinin yıkılmasıyla ve Moğol devletinin bölünmesiyle, Tuva toprakları Doğu Moğolların veya Oyrotların egemenliğinde kalmıĢtır. 16. yüzyıldan itibaren Tuva toprakları Altın Hanların idaresinde bulunmuĢ, XVII. yüzyılda Cungarya‘nın idaresine girmiĢtir. 18. asrın ortasında Cungarya‘nın yıkılmasıyla Tuva toprakları Çin‘in Mançu idaresine girmiĢtir.9 Diğer birçok Sibirya halkı gibi, Tuvalar da aynı coğrafyada yaĢayan Moğolların kültürel etkisinde kalmıĢlardır. Fakat Tuvalar üzerinde bu etkiyi daha güçlü kılan, din olmuĢtur. 18. yüzyılda Tuvalar Moğolların da inandığı Lamaist Budizmi kabul etmiĢlerdir. Bu dinin kabulü, Moğol etkisini önemli ölçüde arttırmıĢtır. Özellikle Tuvaların Moğolca yazılan dini kitapları kullanmaları ve yazı dili olarak Moğolca‘yı kullanmaları bu etkiyi arttırma sebeplerindendir.10 Topraklarına Tuva Rusların GeliĢi ġu anda Rus idaresinde bulunan diğer Sibirya halklarından farklı olarak, Tuvalar Rusya‘nın egemenliğine 17. asırda değil, ancak 20. asırda girmiĢlerdir. Bu husus, Rusya Federasyonu içinde bulunan diğer halklardan da Tuvaları ayırmaktadır. 19. asırda bu bölge, Çin ve Rusya arasındaki nüfuz mücadelesine sahne olmuĢtur. Bu mücadelede, bölgeye gelen Rus göçmenleri Rusya‘nın emperyal politikasının araçları olarak kullanılmıĢtır. Bölgeye gelen ilk Ruslar, takipten kaçan Eski Ġnançlılardı. 19. asrın baĢından itibaren bölgeye kitlesel Rus göçü baĢlamıĢtır. Buraya göçen Ruslar her yerde olduğu gibi topraksız köylüler ve tüccarlardı. Üstelik o zamanlar Uryanhay denilen Tuva topraklarında bulunan altın madenleri, 1830 yılından beri madencileri de çekmeye baĢlamıĢtır. Mançu idaresi Rus göçünü engellemeye çalıĢtıysa da, baĢarılı olamamıĢtır. Bunun sonucunda Çin, Rusya ile masa baĢına oturmak zorunda kalmıĢtır. 1860 yılında Moğolistan‘da da, Uryanhay‘da da, Ruslara ticaret yapma iznini veren, fakat sürekli olarak yerleĢmelerini yasaklayan Pekin AnlaĢması yapılmıĢtır. Ama artık Mançu Çini bu tür yasakları gerçekleĢtirecek güçte değildi. Engelleme giriĢimlerine rağmen Ruslar bölgeye gelmeye ve yerleĢmeye devam etmiĢlerdir.11 1870‘lerde Rus göçü daha da artmıĢtır. Gittikçe artan Rus yerleĢmeleri ve üstüne üstlük buradaki Rus tüccarların bütün Sibirya‘da uyguladıkları sömürü yöntemlerini kullanmaları, yerli halk ile 276 Ruslar arasındaki gerilimi tırmandırarak Tuvaların yerli yönetimden sömürüyü durdurma talebinde bulunmalarına, sonuç alınamayınca da çatıĢmalara sebep olmuĢtur. Diğer taraftan yerleĢen Ruslar ―yerlilerin saldırılarına karĢı‖ Rus Çarı‘ndan askeri korumayı istemiĢlerdir. Durdurulamayan Rus göçünün karĢısında 1870‘lerde artık 200 kiĢiyle sınırlı olmak Ģartıyla sürekli yerleĢimlere izin verilmiĢtir.12 1911 yılındaki Çin Devrimi, Mançuların Moğolistan ve Tuva üzerindeki kontrolünü kaybetmesine sebep olmuĢtur. Bu ise, Uryanhay‘a Rus göçünü arttırmıĢtır. Rusya ile bağları artmasına rağmen Tuva eliti arasında Moğolistan ile birleĢme isteği yaygındı. Moğolistan‘la olan bağlar o kadar güçlüydü ki, Moğolların Çin‘e karĢı baĢlattığı bağımsızlık mücadelesine Tuva‘dan asker bile gönderilmiĢtir.13 Tuva elitinin bir kısmı kaderlerini Moğolistan‘la birleĢtirmek niyetinde olsalar da, Ruslar bu konuda farklı düĢünüyordu. Kasım 1911‘de Rusya Bakanlar Kurulu, Tuva‘nın zengin kaynaklarından dolayı hızla kolonileĢtirilmesi gerektiği planını kabul etmiĢtir.14 1911‘deki bağımsızlık mücadelesi sonucunda, Moğolistan Çin‘den ayrılmıĢtır. Moğolistan‘ın baĢarısından ilham alan Uryanhay seçkinlerinin küçük bir kısmı, 15 ġubat 1912‘de Uryanhay‘ın bağımsızlığını ilan etmiĢ ve en yüksek dini liderlerini devlet baĢkanı yapmak istemiĢtir. Bununla beraber, Rusya‘dan onları korumasını ve savunmasını istemiĢlerdir. Bunun üzerine Rusya, Moğolistan ile görüĢmelere baĢlamıĢtır. Sovyet tarih versiyonuna göre 1912-1913 yılları arasında Uryanhay seçkinleri Rusya‘ya baĢvurarak Tuva‘nın Rus Ġmparatorluğu‘na dahil edilmesini arzu etmiĢtir. Bunun üzerine, 1913 yılında Ruslar, ―Uryanhay beylerinin daveti ve mazlum Uryanhay halkının ricası‖ ile askeri kuvvetlerle Tuva topraklarına girmiĢlerdir. 15 Böylece, resmi olarak Tuva Rusya‘nın protektoratı ilan edilmeden önce, Ruslar bu bölgede hakimiyetlerini sağlamıĢlardır. Temmuz 1914 yılında ise Uryanhay Rusya‘nın protektoratına dönüĢmüĢtür. Fakat bu statü gizli tutulmuĢtur.16 Tuva, Rusya‘nın protektoratı haline dönüĢtükten sonra bölgeye olan Rus göçü daha da artmıĢtır. Bölgedeki demografik durum gittikçe Ruslar lehine değiĢiyordu. Böylece Tuva da, Rusya‘nın ilhak ettiği diğer bölgelerde olduğu gibi Rus göçmenleri sömürgeleĢtirme aracı olarak kullanılmıĢtır. Tuva, Çarlık Rusyası‘nın etki dairesine girdikten sonra, zaten daha önce artmaya baĢlayan Rus göçüne maruz kalmıĢtır. Rus göçü sayesinde 1912-1918 yılları arasında Tuva‘daki Rus nüfusu %300 olarak artmıĢtır.17 Rus hakimiyeti altındaki Uryanhay‘ı Transsibir demir yolu hattına bağlamak için bir demir yolunun yapımına baĢlanmıĢtır.18 Böylece ulaĢım olarak Tuva Rusya‘ya bağlanmıĢtır. Bu Ģekilde Rusya‘nın Tuva üzerindeki etkisi artırılmıĢ, kitlesel göç kolaylaĢtırılmıĢ ve Tuva‘nın Rusya‘ya ile kaynaĢması hızlandırılmak istenmiĢtir. Çin hakimiyeti zamanında bu bölgede Çin yönetimi tarafından tek bir Çinlinin iskan ettirilmemesinden19 farklı olarak, Uryanhaylıları ―Çinlilerden korumaya‖ gelen Ruslar, bölgeye kitlesel Rus göçünü baĢlatmıĢlardır. ġubat 1917‘deki Rusya‘daki Burjuva devrimi, Rusya‘nın Tuva‘ya olan tutumunu değiĢtirmemiĢ, fakat Tuva‘nın ilhakı artık gizli bir olay olmaktan çıkmıĢtır. ĠĢ baĢına gelen Geçici Hükümet, Uryanhay bölgesinin Rusya‘nın protektoratı olma kararını onaylamıĢtır.20 277 Tannu Cumhuriyeti‘nin Tuva Kurulması Tuva‘nın kaderini değiĢtiren 1917‘deki BolĢevik Devrimi olmuĢtur. St. Petersburg‘da iktidarın değiĢmesi Rusya‘nın bütün bölgelerinde otorite boĢluğunu yarattığı gibi, Uryanhay bölgesinde de otorite boĢluğunu yaratmıĢtır. Bu otorite boĢluğu ortamında Uryanhay‘da BolĢevikler, Beyaz Ordu, Çinliler ve Moğollar, Tuva toprakları üzerine nüfuz mücadelesine giriĢmiĢtir. Ekim Devrimi‘nden baĢlayarak Tuva‘nın siyasi statüsü belirsizleĢmiĢtir. Ülkenin toprakları Kızıl ve Beyaz Rusların birbirine karĢı savaĢtığı Ġç SavaĢa sahne olmuĢtur. Bu esnada Tuvalar iki taraftan da zarar görmüĢtür. SavaĢan iki taraf da birçok Tuvaların ölümüne sebep olmuĢ, gıda malları ve hayvanlarına el koymuĢtur. Bu tür olaylar, Tuvaların yabancılara karĢı ve özelikle Ruslara karĢı olan düĢmanlıklarını daha da arttırmıĢ ve bölgedeki bazı Rus yerleĢimlerini yıkmalarına sebep olmuĢtur.21 Tuva topraklarındaki otorite boĢluğunun ve Kızılların-Beyazların silahlı çatıĢmalarının yarattığı karıĢıklıktan faydalanmak çalıĢmıĢlardır.22 isteyen Çinliler ve Moğollar da bölgedeki etkilerini arttırmaya Beyazlarla olan Ġç SavaĢ‘ta Tuvaları kendi tarafına çekmek niyetinde olan Kızıllar, Tuvalara bağımsız Tuva Cumhuriyeti‘nin kurulacağını vaad etmiĢlerdir.23 18 Haziran 1918‘de ise, Rusya ve Tuva arasında Tuva‘nın kendi kaderini belirleme hakkını içeren Rus ve Tuva halklarının dostluk ve iĢbirliği anlaĢması imzalanmıĢtır. BolĢevikler Tuva‘nın bağımsızlığını tanımıĢlardır. AnlaĢmada ayrıca daha önce sahip oldukları toprakların Rus kolonicilerine geri verilmesini kararlaĢtırmıĢlardır. AnlaĢmada ayrıca olası tehlike karĢısında birlikte hareket edecekleri de belirtilmiĢtir-bu madde daha sonra Rusya‘nın Tuva‘nın içiĢlerine karıĢmasını kolaylaĢtıran bir bahane olmuĢtur.24 18 Temmuz 1918‘de toplanan Bütün Tuva Huralı (Kurultayı), Tuva‘nın bağımsızlığını ilan etmiĢtir. 3 yıl sonra, 13-16 Ağustos 1921‘de Birinci Tuva KoĢunları25 Temsilciler Huralı toplanmıĢtır. Delegelerin büyük bir kısmı idarecilerden oluĢuyordu. Ayrıca Sibirya Devrim Komitesi‘nden 18 Rus ve Moğol Halk Devrim Hükümetinden 3 temsilci bulunuyordu. 14 Ağustos 1921‘de Hural, Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti‘ni ilan etmiĢtir. Cumhuriyetin edilmiĢtir. Cumhuriyeti‘nin baĢkenti olarak Hem-Beldır Ģehri (eski Belotsarsk) ilan edilmiĢtir.26 Bağımsız Anayasası kabul Tannu Tuva Tannu Tuva Cumhuriyeti Ġç SavaĢ Kızılların zaferiyle bitince, BolĢeviklerin birçok halka verdikleri vaatlerden farklı olarak, Tuva‘nın bağımsızlık vaadi gerçekleĢmiĢtir. Temmuz 1924‘te baĢlayan üç taraflı (Tuva, Moğolistan ve Rusya) görüĢmelerin sonucunda Tuva‘nın siyasi statüsü daha belirginleĢmiĢtir. Bir yıl sonra Rusya ile diplomatik iliĢkiler baĢlamıĢtır. Ardından, Kasım 1925‘te Moğolistan‘ın Büyük Huralı, Tuva‘nın bağımsızlığını kabul etmiĢ ve 1926 yılında Moğolistan ve Tuva arasında diplomatik iliĢkiler baĢlamıĢtır.27 Sovyet Rusyası‘nın neden bağımsız bir Tuva Cumhuriyeti‘ni kurdurduğu, neden Tuva‘yı doğrudan Rusya‘nın içine dahil etmediği konusunda çeĢitli görüĢler öne sürülmektedir. Rusya‘nın büyük bir savaĢtan çıktığı, BolĢevikler Ġç SavaĢta galip gelse de, Tuva‘yı doğrudan topraklarına 278 katacak kadar güçlü olmadıkları görüĢü mevcuttur.28 Diğer taraftan, bağımsız Tuva‘nın Sovyetlerin amacına daha iyi hizmet ettiği görüĢü de vardır. Buna göre, Tuva‘nın bağımsız bir Sovyet uydusu olması diğer ülkeleri etkileyebilirdi. Burada ilk baĢtaki amaç Çin‘di.29 Diğer taraftan, Tuva‘nın ayrı bir devlet halinde olması Moğolistan‘la birleĢmesini engellemek için kullanılan bir araçtı. Nitekim, 1924 yılında Tannu Tuva Cumhuriyeti‘nin Moğolistan ve Rusya tarafından de facto olarak tanınmasından hemen önce, Büyük Hural‘da Moğolistan ile birleĢme konusu yeniden gündeme gelmiĢti.30 ġüphesiz bahsedilen iki faktör de bağımsız Tannu Tuva Cumhuriyeti‘nin kurulmasına etki etmiĢtir. Tannu Tuva Cumhuriyeti, Moğolistan‘la beraber Sovyetlerin ilk uydu devletleriydi. Tuva, hem dıĢiĢlerinde hem de içiĢlerinde Moskova‘dan tam bağımsız sayılamazdı. Tuva‘daki Rus halkının Rusya hukukuna tabi olacağı daha ilk Hural tarafından kabul edilmiĢtir.31 Böylece kurulan cumhuriyetin kendi nüfusu üzerinde bile tam egemenliğe sahip olmayacağı daha ilk baĢtan belli olmuĢtur. Tannu Tuva Cumhuriyeti‘nin siyasi hayatına gelince, ülkenin Rus etkisi ve Moğol etkisi arasında kaldığı söylenebilir. Moğollarla birleĢme taraftarları yerel elit ve okumuĢ kesim arasında çoğunlukta olsalar da, Tuva‘nın Rusya karĢısında durabilmesi için dıĢ desteğe ihtiyacı vardı. Ancak ne bölgede ne de dünyada Tuva‘ya destek olabilecek bir güç mevcut değildi. Bölgedeki Moğol etkisi Tuva eliti tarafından gerçekleĢtirilen faaliyetler ola rak kendisini gösteriyordu. Rusya bölgede hakim olan Panmoğolist düĢüncelerden rahatsız oluyordu. Sovyetler Birliği‘nin birçok bölgede uyguladığı, muhtemel güç odağı haline gelebilecek oluĢumları parçalama siyasetinin bir yansıması, Tuva‘da uyguladığı Moğol karĢıtı politikalarda açıkça görülmektedir. Moğolistan Rusya‘nın uydu devleti olmasına rağmen, geleceğini teminat altına almak isteyen Rusya, Panmoğolist akımları devamlı engellemiĢtir. Diğer taraftan, ülkenin siyasetini etkileyebilmek için Rusya, Tuva‘daki 12.000‘lik Rus nüfusu arasında değil, Tuvalar veya diğer yerli halklardan olan destekçileri bulmalı veya kullanabilmeliydi. Bu anlamda Moskova tarafından eğitilmiĢ yerliler önem kazanıyordu. Bunlardan biri, daha önce Komintern tarafından Tuva‘ya gönderilen Buryat kökenli Çenkirov, 29 Ekim 1920‘de Tuva Halk Devrim Partisi adında bir Marksist parti kurmuĢtur. Bu parti Rusların yoğun olarak yaĢadığı Turan bölgesinde kurulmuĢtur. Kısa sürede bu parti, Tuva‘yı yöneten esas siyasi güç haline gelmiĢtir. Rusya tarafından kurdurulmasına rağmen, içindei Rus yanlıları hakim değildi. O zamanın eliti arasında yaygın olan Moğollarla birleĢme düĢünceleri parti içerisinde ayrılığa sebep oluyordu. Bağımsızlığın ilk dokuz yılında dört farklı anayasanın birbirini izlemesi, Tuva Halk Devrim Partisi içindeki ve Tuva‘nın siyasi güçleri arasındaki fikir ayrılıklarının yansımasıdır.32 1929 yılına kadar Moğol yanlılarının daha etkili olduğu görülmektedir. 1925 yılından itibaren Tuva‘daki Sovyet temsilcisi Moğol yanlılarının faaliyetlerini sınırlandırmaya çalıĢsa da, hem hükümette hem de Tuva Devrim Halk Partisi‘nde Panmoğolist düĢünceler güçlüydü.33 Tannu Tuva Cumhuriyeti‘nin ilk lideri Donduk, Moğollara yakın olma ve Budizm‘i yaygınlaĢtırma politikasını yürütmüĢtür. Gençlere dini eğitim sağlanmıĢ ve manastırların sayısı arttırılmıĢtır. Yürütülen politikaların sonucunda, bağımsızlığın yedi yılı içinde Budist manastırlarının sayısı 22‘den 26‘ya 279 çıkmıĢtır. Mart 1928‘de Tuva‘da Lamaların kongresi yapılmıĢtır. Donduk‘un iktidarda olduğu zamanlar Tuva‘da çıkan ilk gazete, 1925‘te yayınlanmaya baĢlamıĢ ve Moğolca yayın yapmıĢtır. Ġsimler de MoğollaĢtırılmıĢtır. Daha önemlisi, 1920‘lerde Rusya‘ya ve Moğolistan‘a yaklaĢık aynı sayıda Tuva genci okumaya gönderilmiĢtir.34 Böylece Donduk yönetimindeki Tuva‘nın Sovyetler Birliği‘nden daha bağımsız bir politika izlediği görülmekte ve Moğol taraftarı fikirlerinin hayata yansıdığı belli olmaktadır. Buryat ve Kalmık dini liderleri Moğolistan‘la birleĢme politikalarını desteklemiĢler ve onların propagandalarını geniĢ ölçüde gerçekleĢtirmiĢlerdir.35 Moğolistan ile birleĢme politikasını yürüten Donduk, bunu baĢaramasa da, çabaları sonucunda 1926 yılında Moğol Halk Cumhuriyeti ve Tuva Cumhuriyeti arasında Dostluk AnlaĢması imzalanmıĢtır.36 Cumhuriyeti‘nde Tuva Sovyet Etkisinin Artması Budizm‘i yaygınlaĢtırma politikası çerçevesinde Donduk ve yanındakiler 1928 yılında din karĢıtı propagandasını sınırlandıran ve Budizm‘in Tuva‘nın devlet dini olduğunu ilan eden bir kanun kabul etmiĢlerdir. Bu gibi düzenlemeye kadar derinleĢen Budizm‘i yaygınlaĢtırma ve Buryatlar, Kalmuklar ve Moğollar ile birleĢme politikası, 1929‘da Sovyetler‘i harekete geçirmiĢ ve Tuva‘daki Sovyet temsilcisi Starkov, Tuva rejimini sona erdirmekle görevlendirilmiĢtir. Halk tarafından desteklenen yönetimi devirmek kolay değildi, bunun için yerlilerin desteği gerekliydi. 37 Tuvaların Türk kökenli oldukları vurgulanmaya baĢlanmıĢ ve Moğolca yer isimlerinin Tuvaca isimlerle değiĢtirilmesi teĢvik edilmiĢtir. Bu dönemde Tuva komünistleri Tuvaların Türk kökenli olduklarını, Altay ve Hakaslar ile akrabalıklarını vurgulayarak, SSCB‘ye katılmanın doğru olacağını savunmuĢlardır.38 Fakat bu, iĢin propaganda boyutunu oluĢturmuĢtur. Yönetimi değiĢtirmek için ise, Rusya, Tuva‘daki genç kuĢak ve daha önceki kuĢak arasındaki ideoloji farkını kullanmıĢtır. Bu iĢi götürecek gençler Moskova‘da ġark Emekçileri Komünist Üniversitesi‘nde eğitim görmüĢlerdir. Tuva Devrim Halk Partisi‘nde Panmoğolizm güçlüydü, bu yüzden Rus yanlısı Tuvalar önce Tuva Devrim Gençlik Ligi üzerinde kontrol kurmuĢlardır. Daha sonra, bu gençlerin yardımıyla partideki temizlik gerçekleĢtirilmiĢtir ve parti üyelerinin üçte ikisi partiden atılmıĢtır. 39 1929 yılında Donduk, Moskova‘nın baĢlattığı temizlikte azledilmiĢtir. Güç mücadelesi sonucunda Moskova tarafından eğitilen Salçak Toka galip gelmiĢtir. Tuva‘daki siyasi kariyerine 1929‘da Parti Merkez Komitesi‘nin ideoloji sekreteri olarak baĢlayan Toka, bundan sonra, 40 yıldır Tuva‘nın değiĢmez lideri haline gelmiĢtir.40 1929 yılından baĢlayarak Rusya‘nın ülkedeki etkisini arttırmasının ve iç siyaseti daha fazla etkileme gücünü elde etmesinin sonucu olarak, yürütülen politikalar tamamen değiĢmiĢtir. Rusya içinde yürütülen politikalar Tuva‘da da yürütülmeye baĢlanmıĢtır. Daha önce belirli amaçlarla diğer dinlere nazaran tolere edilen Budizm‘e karĢı saldırıyı baĢlatan Sovyet yönetimi, Tuva‘da da Budizm ve ġamanlarla mücadele baĢlatmıĢtır. Diğer taraftan toplumdaki güç dengeleri ve mülkiyet iliĢkileri değiĢtirilmeye baĢlanmıĢtır. 1929 yılında bütün ―sömürgecilerin‖ ve lamaların elinden oy verme hakkı alınmıĢtır. ġamanlara karĢı yoğun propaganda baĢlamıĢ, ġamanların halk nazarında itibarları zedelenmeye çalıĢılmıĢtır. 280 Budizm‘e karĢı baĢlatılan imha faaliyetleri sonucunda ise, lamalar ve manastırlar ortadan kaldırılmıĢtır. 1928 yılında Tuva‘da 4813 lama ve 28 Budist manastırı bulunurken, 1932 yılında 15 lamanın bulunduğu sadece bir manastır kalmıĢtır.41 Son manastır 1950‘lerde yok edilmiĢtir.42 Fakat Tuva toplumunun eskiyle ve Moğolistan‘la olan bağlarını koparmak için bütün bunlar yeterli değildi. Tuva‘yı yeni bir Ģekle sokmak için yeni bir kültür gerekiyordu. Sovyet yönetimine göre, Moğol kültürünün etkisi kırılmalı ve Tuva kültürü hakim kılınmalıydı. Tuvaların Moğollarla olan bağlarını koparmak için Ģimdiye kadar edebi dil olarak kullanılan Moğolcanın yerine Tuva edebi dili oluĢturulma planı icraya konulmuĢtur. 1930 yılında Tuvacayı edebi dil haline getirebilmek için ―Latin esaslı yeni Türk alfabesi‖ kullanılmaya baĢlanmıĢtır. 28 Haziran 1930‘da Tuva hükümeti, Tuva Latin alfabesinin kullanılması konusunda bir kararname yayınlamıĢtır. Bundan sonra Moğolcadan uzaklaĢma ve Tuva edebi dilini oluĢturma çalıĢmaları yürütülmüĢtür.43 GerçekleĢtirilen dil devrimi, Tuvaların Moğol kültürünün etkisinden arındırılmalarını sağlamıĢtır. Ġlginç bir Ģekilde, Sovyetler Birliği birçok yerde Türk halklarının Türk olduklarını unutturmaya çalıĢırken, belirli bir dönem kendi amaçları doğrultusunda Tuvaların Türk olduklarını vurgulamak zorunda kalmıĢtır. Sovyetler Birliği‘nde geçerli olan düzene Tuva‘yı yaklaĢtırmak için, dil devriminden ve dine karĢı baĢlattığı tasfiye hareketinin dıĢında, ekonomi alanında da ciddi değiĢikliklerin yapılması gerekiyordu. Yeni ekonomik sistem, eski mülkiyet iliĢkilerinin ve güç dağılımının değiĢmesi açısından da önem taĢıyordu. Tuva‘da ilk kolektifleĢtirme çabası 1929-1932 yılları arasında yapılmıĢtır. Yerli beylerin mallarına devlet el koymuĢtur. El konulan mülkler, devlet çiftliklerine ve kolektif çiftliklerine devredilmiĢtir. Birkaç yıl içinde 123 toprak kooperatifi ve 21 kolektif çiftlik oluĢturulmuĢtur.44 Oldukça hızlı baĢlayan kolektifleĢtirme Tuva‘nın Sovyetler Birliği‘ne girmesine kadar tamamlanamamıĢtır. Tuva‘nın ekonomisi Sovyet ekonomisinin bir parçası haline getirilmeye çalıĢılırken baĢlatılan kolektifleĢtirmeyle beraber, 1930 yılında ülkeye Sovyet uzmanlarının akımı baĢlamıĢtır. Sovyetler Birliği‘nin o dönemin milliyetler politikasının bir parçası olarak yürütülen Tuva‘nın sanayileĢmesi de, Tuva‘ya dıĢarıdan uzmanların gelmesini gerektiriyordu.45 Bu da ülkedeki sanayinin Ruslar tarafından yönetilmesine yol açmıĢtır. Daha sonra Sovyet yıllarında Tuva‘da, Tuvalar ve Ruslar arasında oluĢacak olan sosyo-ekonomik farkın temeli daha o döneme dayanmaktadır. Tannu Tuva‘ya Ne Oldu?46 Siyasi ve ekonomik olarak gittikçe Sovyetler Birliği‘ne doğru kayan Tuva Cumhuriyeti‘nin doğrudan SSCB‘ye bağlanması için tarihi fırsat II. Dünya SavaĢı‘yla doğmuĢtu. SavaĢın ilk yıllarında bu meseleye eğilemeyen Rusya, savaĢın sonuna doğru dizginleri eline almıĢtır. Resmi versiyona göre 17 Ağustos 1944 yılında Tuva Halk Cumhuriyeti, Küçük Huralının Olağanüstü Kongresi‘nde Tuva‘nın SSCB‘ye dahil edilmesi konusunda SSCB Yüksek Sovyeti‘ne hitaben bir deklarasyon kabul etti. Aslında, Toka‘nın hükümeti Tuva‘yı Sovyetler Birliği‘ne dahil etmek için daha önce üç deneme yapmıĢtır: 1939‘da, 1941‘de ve 1943‘te. Bu çabalar, Kızıl‘daki Merkezi Komite‘nin aldığı iĢçiler ve çiftçiler adından yazılan mesajlardı. Mesajlarda Tuva‘nın Rusya‘ya katılması için ricalar vardı.47 Bu mesajlar Çarlık Rusyası‘na gönderilen (göndertilen) aynı konulu 281 mesajları hatırlatmaktadır ve bunlar ilhak öncesi meĢru ortamı hazırlama çabalarından baĢka bir Ģey değildir. 1944 yılında Moskova, Tuva yönetimine zamanın geldiğini belirtmiĢtir. Artık iĢçilerden ve çiftçilerden gelen ricalar değil, daha resmi bir belge gerekiyordu. Bunun üzerine Tuva Devrim Halk Partisi‘nin Politbürosu acilen Merkezi Komite‘yi toplamıĢ ve 17 Ağustos 1944‘te Küçük Huralın Olağanüstü Kurultayı‘nda, Sovyetler Birliği‘ne katılma kararı alınmıĢtır. Resmi olarak Tuva Cumhuriyeti‘nin 23. yıldönümü kutlamalarına katılmak için Tuva‘da bulunan Sovyet ve Moğol delegasyonları, yapılan oylamada bulunmuĢlardır. Ġki ay sonra, bağımsız bir devlet statüsünü kaybeden Tuva, Sovyetler Birliği içinde ne birlik cumhuriyeti statüsüne ne de Rusya Federasyonu içinde bir otonom cumhuriyet statüsüne dahi sahip olamadan, Rusya Federasyonu‘nun bir otonom bölgesi olmuĢtur.48 II. Dünya SavaĢı‘nda Rusya tarafından ilhak edilen Baltık devletlerinden farklı olarak, Tuva‘nın ilhakı dıĢ dünyanın tepkilerine yol açmamıĢ, daha doğrusu bu olay dıĢ dünya tarafından fark edilmemiĢtir bile. Ve yine, Çarlık Rusyası‘nın yaptığı gibi, Sovyetler Birliği de iki yıldır hiçbir Ģey olmamıĢ gibi davranıp, ancak 16 Ağustos 1946‘da Tuva‘nın Sovyetler Birliği‘ne dahil olduğunu açıklamıĢtır.49 Sovyetler Birliği‘ne Tuva Otonom Bölgesi olarak giren Tuva, Ekim 1961‘de Rusya Federasyonu içinde otonom cumhuriyet statüsüne geçmiĢtir. Resmi versiyona göre, 1961‘de Tuva‘nın parti ve Sovyet teĢkilatları RSFSC hükümetine mektup göndererek diğer taleplerinin yanı sıra ―otonominin geliĢtirilmesini‖ istemiĢlerdir. Buna cevap olarak, RSFSC Yüksek Sovyeti BaĢkanlık Divanı, 9 Ekim 1961‘de yayınladığı kararnameyle Tuva‘yı otonom cumhuriyete dönüĢtürmüĢtür.50 Sovyet Döneminde Tuva Tuva, Sovyetler Birliği‘ne katıldıktan sonra ülke, sahip olduğu bütün egemenlik haklarından mahrum kaldı. Bunun dıĢında, bu tarihten itibaren, Rusların Tuva‘nın siyasi hayatına girdikleri görülmektedir. Daha önce Ruslar özel statüye sahipti, hatta Rus Komünistleri ayrı bir parti çerçevesinde örgütlenmiĢlerdi. Ġlhaktan sonra iki parti birleĢtirilmiĢtir. Ġlhaktan sadece beĢ yıl sonra, 1949 yılında, Tuva‘da önemli mevkilerdeki üst düzeyli parti ve devlet yöneticileri çoğunlukla Rus ve Ukraynalı olmuĢtur, Tuvalar ikincil görevleri almıĢlardır.51 Tuva, Sovyetler Birliği‘ne dahil olduktan sonra da, Rusya‘nın Tuva‘da yürüttüğü milletler politikasının amacı Panmoğolizmi ve Tuva milliyetçiliğinin dıĢa vurumlarını bastırmaktı. Propaganda ve eğitim yoluyla Moğolistan ile olan bağlar unutturulmaya ve Türk bağlantıları vurgulanmaya devam etmiĢtir. Diğer taraftan, halkı kültürel mirastan koparmak amacıyla Tuva‘nın kültürüne, geleneklerine karĢı da tedbirler alınmıĢtı. Alınan tedbirlerden biri, ġagaa veya ay takvimine göre kutlanan Yeni Yıl Festivali‘nin yasaklanmasıydı.52 1970‘lere kadar Budizm ve ġamanlar baskı altındaydı. Genel olarak Sovyetler Birliği‘nde dinsizliğin propagandası yapılmasına rağmen, Ortodoks Hristiyanlığı daha çok tolere ediliyordu. Tuva‘da ise, Budizm baskı altında olmasına rağmen, Rus Ortodoks Kilisesi, Eski Ġnançlılar ve hatta Baptistler kendi dinlerini devam ettirebiliyorlardı. 1950‘lerde dinle mücadele kapsamında son Budist 282 manastırı yok edilmiĢtir. Budizm‘e karĢı yürütülen mücadele daha Tuva Sovyetler Birliği‘ne girmeden önce baĢlamıĢtı, lamalar öldürülmüĢ veya kamplara yollanmıĢlardır. ġamanlar da halk üzerinde büyük nüfuza sahiplerdi. Eski güç dağılımını değiĢtirmeye kararlı olan Sovyet yönetimi ġamanlara karĢı da mücadele yürütmüĢtür. 1931 nüfus sayımına göre, Tuva‘da 725 ġaman bulunuyordu. Fakat 1944‘ten sonra ġamanlar toplama kamplarına gönderilmiĢ ve çocuklarının okula gitmeleri yasaklanmıĢtır. Sadece çok uzak yerlerdeki Ģamanlar hayatta kalabilmiĢtir.53 1970‘lerden baĢlayarak Sovyetler Birliği‘nde Budist karĢıtı propaganda yavaĢlamıĢtır. Bunun sebebi, Sovyetler Birliği‘nin din faktörünü uluslararası ―barıĢ‖ propagandası çerçevesinde kullanmak istemesiydi.54 ġamanlar da toparlanmaya baĢlamıĢ ve 1960‘larda-1970‘lerde tarih doktoru ve Halk Yazarı ünvanına sahip olan Kenin-Lopsan MonguĢ, halk geleneklerini incelemek için Tuva‘yı dolaĢırken, hayatta kalan ġamanları bulmaya çalıĢmıĢtır. Daha sonra, 1991‘de bu kiĢi ġaman derneğini kurmuĢtur.55 Yürütülen milliyetler politikasının araçları sadece baskı ve idari yasaklar değildi. Tuva‘nın uyumlu bir Ģekilde Sovyet sistemine entegre edilmesini ekonomik geliĢme sağlayacaktı. Bu anlamda, ülke ekonomisinin geliĢtirilmesi ve SovyetleĢtirilmesi önem taĢımaktaydı. 1930 yılından itibaren Tuva ekonomisinin, Sovyet ekonomisinin birçok özelliğini taĢımasına rağmen, yine de ilhak gerçekleĢtiği dönemde Tuva‘nın ekonomisi Sovyet tipi ekonomisinden uzaktı: 1943 yılı itibariyle Tuva ekonomisinin %57,3‘ünü özel sektör oluĢturuyordu.56 Yine 1943‘te bütün büyükbaĢ hayvanların %93,5‘i özel mülkiyetteyken, sadece %6,5‘i devlet ve kolektif çiftliklerine aitti.57 Tuva‘da ekonomik hayatın büyük ölçüde hayvancılıktan ibaret olması, Tuva‘nın entegrasyonunu zorlaĢtırıyordu. Bu yüzden burada da, tıpkı Orta Asya‘da olduğu gibi, bir sanayi hamlesinin gerçekleĢtirilmesi gerekli görülmüĢtür. Bunu sağlamak için ise, deneyimli iĢgücüne ihtiyaç vardı. Bu iĢgücünün sağlanması için, Sovyetler Birliği‘nin diğer yerlerinde de yapıldığı gibi, çoğunlukla Rus ve Ukraynalı nüfustan yararlanılmıĢtır. Bunun sonucunda bölgedeki demografik durum, Tuvaların nüfus içindeki oranının azalması yönünde daha da değiĢmiĢtir. Tuva, Sovyetler Birliği‘ne dahil olduğu 1944 yılında Tuva‘nın nüfusu yaklaĢık 95.000 kiĢiydi ve bunların 81.000‘i, yani %85‘i Tuvaydı, diğerleri ise çoğunlukla Rustu.58 12 yıl sonra, 1959 yılında yapılan nüfus sayımına göre, Tuva‘daki toplam nüfus 172.000 idi. Nüfusun %57‘si, yani 98.000 kiĢi Tuva, %40‘ı veya 69.000 kiĢi Rustu. Diğer halklar ise toplam nüfusun ancak %3‘ünü oluĢturuyordu.59 Görüldüğü gibi 12 yıl içinde Tuvaların toplam nüfusa olan oranı %85‘ten %57‘ye hızla düĢmüĢtür. Rus göçü daha sonra da devam etmiĢ ve Tuvalar açısından kendi topraklarında azınlığa düĢme tehdidi oluĢmuĢtur. Ancak Tuva‘ya olan Rus göçü yine de diğer Sibirya bölgelerine yapılan göç kadar yoğun değildi. Tuva‘nın hammadde açısından o kadar zengin olmaması buna etki etmiĢ olabilir. Sovyet sanayileĢme planlarında Tuva önemli bir yere sahip değildi. Böylece zamanla Tuvaların yüksek doğum oranının da etkisiyle,60 ülkeye gelen Rus nüfus bir ölçüde dengelenmiĢtir. Sovyetler Birliği‘nde 1989‘da yapılan son nüfus sayımına göre, Sovyetler Birliği içerisindeki Tuvaların toplam sayısı 206.160‘tı. Bu 283 nüfusun 198.448‘i, yani %98‘i, Tuva Cumhuriyeti sınırları içinde yaĢıyordu ve o zamanki Tuva nüfusunun %70‘ini teĢkil ediyordu.61 Tuva‘da, Sovyetler Birliği zamanında, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC) içerisinde yer alan birçok otonom cumhuriyet ve diğer milli oluĢumlardan farklı olarak, yerli halk çoğunluktaydı. Aslında bu durum, bir ölçüde Tuva‘nın Sovyetler Birliği‘ne geç giriĢine bağlı olarak ortaya çıkmıĢtır. Üstelik, Sovyetler Birliği içerisindeki Birlik Cumhuriyeti statüsünde cumhuriyete sahip olan halklardan bile farklı olarak Tuvalar arasında ana dilini ilk dil olarak bilme oranı çok yüksekti. 1989 verilerine göre, Tuvaların %99‘u Tuvacayı ―ana dil‖ olarak nitelendirmiĢtir. Sadece %58‘i Rusçayı ikinci dil olarak belirtmiĢtir.62 Dolayısıyla demografik üstünlüğünün yanı sıra, kültürün en önemli bileĢenlerinden olan dil de, birlik cumhuriyeti statüsünde olan bir çok cumhuriyete nazaran bile daha iyi korunmuĢtur. Bu da Rusya içindeki diğer birçok halka nazaran Tuvaların milli Ģuurunun yüksek olmasına etki etmiĢtir. Rusya‘nın çabasıyla Tuvaların konuĢtuğu dil, edebi dil haline getirilmesine rağmen, Moğol kültürünün etkisi bu Ģekilde kırıldıktan sonra, Sovyetler Birliği zamanında Tuvaların diline iliĢkin devlet politikası Sovyetler Birliği‘nin ve Rusya Federasyonu‘nun herhangi bir yerinden farklı değildi. Resmi dil Rusçaydı. Devletle ilgili olan bütün yerlerde ve üniversitelerde Rusça kullanıldığı için ve Rusça insanlara daha iyi bir gelecek sağladığı için, Rus dili Tuvacaya göre çok daha avantajlı bir durumdaydı. Dolayısıyla, Tuvacanın kullanım alanlarının daraltılması için idari yasaklar getirilmese de, Rusçanın kullanımı yaygınlaĢıyor ve asimilasyon sistemi adeta kendiliğinden iĢliyordu. Kendi çocukları için iyi bir gelecek isteyen anne babalar çocuğun Rusça bilmesi için gayret içindelerdi. Diğer taraftan ĢehirleĢme de asimilasyonu hızlandıran faktörlerden biriydi. Fakat buradaki süreç doğal akıĢa da bırakılmıĢ değildi. Sovyetler Birliği‘ndeki milliyetler politikasının genel dinamiklerine bağlı olarak, Tuva‘da da özellikle Brejnev zamanında Tuvaca eğitim sınırlandırılmıĢtır. Bütün bunlara rağmen, Tuvalar dillerini en iyi koruyan Sovyet halklarından biri olmuĢtur. Özellikle Tuvalar arasında düĢük ĢehirleĢme oranının da buna etki ettiği söylenebilir. Diğer taraftan tarihi Ģartlara da bağlı olan milli Ģuurun seviyesi de hesabın içine katılmalıdır. Tuva‘da yerli halkın çoğunlukta olması ve az RuslaĢmasının yanı sıra, Tuva, Sovyetler Birliği‘nin diğer etnik oluĢumlarından ve özellikle diğer Sibirya etnik oluĢumlarından farklı olarak daha bağımsız bir geçmiĢe sahiptir. Bu açıdan sadece Sovyetler Birliği‘ne geç giriĢi değil, Rusya Ġmparatorluğu‘na da geç giriĢi önemli bir faktördür. Bu gibi faktörlerin milli bilinç seviyesini etkilememesi mümkün değildir. Bunun sebebi de toplum hafızasıdır. KuĢaklar arasındaki iletiĢim dolayısıyla Sovyet zamanında doğmuĢ olan insanların anne babalarının farklı düzende, Tuva için söylemek gerekirse, bağımsız Tuva Cumhuriyeti‘nde yaĢamıĢ olmaları çok önemlidir. Tuva‘nın Sovyetler tarafından ilhakının 20 yıl kadar gecikmiĢ olması bile bu açıdan çok önemlidir. Bu tarihi, demografik ve kültürel Ģartlar, Sovyetler Birliği‘nin dağılma sürecinde Tuva‘daki milli bilincin canlanmasına ve daha sonra Tuva‘nın egemenlik mücadelesi vermesine sebep olmuĢtur. Diğer tarafta, bu Ģartlar toplumda etnik gerilimin artmasına da yol açmıĢtır. Halkın sosyo-ekonomik durumu ve bu durumun etnik gruplar arasında farklılaĢması da etnik gerilimi arttıran diğer hususlardı. Sibirya‘nın diğer yerlerinde de olduğu gibi, Çarlık zamanında olsun, Sovyet zamanında olsun, bölgeye 284 göç eden Ruslar her zaman yerli halka nazaran daha avantajlı durumda olmuĢlardır. Çarlık zamanında Rus köylülerin en iyi toprakları aldıkları gibi, Sovyet zamanında bölgenin kalkındırılması için gönderilen ve büyük bir çoğunluğu Ruslardan oluĢan Sovyet uzmanları veya iĢçileri Tuvalardan daha iyi hayat standartlarına sahip olmuĢtur. Bunun baĢlıca sebebi Sovyet öncesi Tuvaların hayat tarzı ve ülkenin ekonomik geliĢme seviyesiydi. Tuva toprakları Sovyet etkisinde kalmaya baĢladığı zaman, çoğunlukla otlaklı hayvancılıkla uğraĢan ve dolayısıyla göçebe ve avcı olan Tuvalar, daha sonra kolektif çiftlikleri çerçevesinde organize edildiyse de, bunlar Sovyet döneminde de kırsal kesimde yaĢamaya devam etmiĢ ve hayvancılıkta veya diğer tarımsal faaliyetlerde istihdam edilmiĢtir. Buna karĢılık Tuva‘nın geliĢtirilmesi için gönderilen Ruslar daha çok iĢgücü ihtiyacının olduğu sanayi ve hizmet sektörlerinde istihdam edilmiĢtir. 1989 sayımına göre, Tuvaların %70‘i kırsal kesimde oturuyor ve tarımla uğraĢıyordu. Kalanlar daha çok mavi yakalı memurlardı veya ulaĢım, enerji, konut ve komünikasyon gibi sektörlerde yoğunlaĢmıĢlardı. Buna karĢılık, yöneticiler genellikle Ruslardan oluĢuyordu.63 Bu gibi sebeplerden dolayı Tuva‘da Ruslar ve Tuvalar arasındaki hayat standardı farklı olmuĢtur. Tuvaların düĢük hayat standardına ek olarak, Tuvaların doğum oranı RSFSC içinde en yüksek doğum oranlarındandı ve bu, hem Tuvaların nüfusunu arttırıyor hem de hayat seviyesinin daha düĢük olduğu kırsal kesimde sosyal problemlere ve suç oranının artmasına yol açıyordu.64 Görüldüğü gibi, Sovyetler Birliği zamanında uygulanan milliyetler politikasının bir yansıması olan bölgeler arasındaki geliĢmiĢlik farkını ortadan kaldırma uğraĢları, sonuçta Sovyetler Birliği‘nin birçok yerinde Rus ların ve yerli halkların hayat standartlarının farklılaĢmasına sebep olmuĢtur ki, bu da sonuçta birçok yerde etnik gerilime büyük katkıda bulunmuĢtur. Tuva Cumhuriyeti de bunun tipik örneğini oluĢturmaktadır. Tuvalar kendi topraklarında ikinci sınıf vatandaĢ haline gelmiĢlerdir. Hayat standartlarındaki farklılıkların etnik gerilime yol açmasını veya dıĢa vurulmasını belirli bir yere kadar engelleyen husus, Tuva‘nın yönetiminde yerli halkın temsilinin Tuvaların cumhuriyet içindeki oranlarından daha yüksek olması olmuĢtur. Perestroyka döneminde yukarıda sayılan olumsuz faktörler, ortaya çıkan ekonomik kriz ve rejimin zayıflamasıyla daha da pekiĢtirilmiĢtir. Zaten kendi topraklarında Ruslardan daha düĢük hayat standartlarına sahip olan Tuvaların durumu daha da kötüleĢmiĢtir. FarklılaĢmıĢ hayat standartları, sosyo-ekonomik Ģartların bozulması, rejimin gözden düĢmesi, geleceğin belirsiz olması, inanç boĢluğu gibi sebeplerden dolayı toplumdaki huzursuzluk artmıĢtır. Ruslar ve Tuvalar arasında oluĢmuĢ olan hayat seviyesi farkları sorgulanırken, özellikle iĢsizliğin yaygın olduğu yerleĢim yerlerinde Ruslar ve Tuvalar arasında sorunlar çıkmaya baĢlamıĢtır. 1990 yılından önce Sovyetler Birliği‘nin sıradan vatandaĢları arasında pek bilinmeyen, hatta belki de hiç bilinmeyen Tuva, adını duyurmuĢtur. 1990 yılının yaz aylarında Hovu-Aksu kasabasının diskosunda Tuva gençleri ve Ruslardan oluĢan sivil güvenlik görevlileri arasında baĢlayan çatıĢmalar Tuvaların ve Rusların karıĢık olarak yaĢadığı diğer yerleĢim yerlerine de yayılmıĢtır. Bazı yerlerde Rusların evlerinin yakılma olayları da gerçekleĢmiĢ, Tuva‘nın baĢkenti Kızıl‘da bazı Ruslar Tuvaca 285 bilmediği için dövülmüĢtür. Olaylar çıkınca bölgeye ĠçiĢleri Bakanlığı‘nın özel birliklerinin -OMON‘unsevk edilmesi, gerginliği daha da artırmıĢ ve yerli halkın tepkisine yol açmıĢtır.65 Yukarıda değinilen faktörlere ek olarak, Tuva gençleri arasında Ģiddetin yaygın olmasının baĢka sebepleri de mevcuttu. Bu sebeplerden birisi, SSCB‘nin federal hapishanelerinin Tuva‘da bulunmasıydı. Gençlerin Ģiddet olaylarına baĢvurmalarının diğer bir sebebi ise, Tuva kökenli çiftçi ailelerinin çocuklarının zorla yatılı okullara yollanmasıdır. Bu çocukların ailelerine ve topluma yabancılaĢmaları sonucunda bu çocuklar Ģiddet eylemlerinin öncüsü olmuĢlardır.66 Diğer taraftan, fakir kırsal kesimlerdeki hızlı nüfus artıĢı da birçok sosyal probleme ve suç oranının artmasına sebep olmuĢtur.67 Böylece meydana gelen çatıĢmalar, her ne kadar o zamanki Sovyet basınında da, sonraki araĢtırmalarda da sadece milliyetçilikle açıklandıysa, çatıĢmaların bir kısmı adi suç kapsamına giriyordu. Fakat Rusya Federasyonu‘nda Ģu anda da var olan genel bir eğilime göre, Rus basını, sık sık halklar arası düĢmanlığı kıĢkırtan bir görev üstlenmiĢtir. Meydana gelen olayları Tuvaların Ģovenizmine bağlayan basın, etnik gerilimi daha da tırmandırmıĢtır. Mesela, 4 Haziran 1990 tarihli Ġzvestiya gazetesinde Tuva‘da 88 Rusun öldürüldüğü ileri sürülmüĢtür. Oysa dört ay sonra 88 kiĢinin 60‘ının yine Tuvalar tarafından öldürülen Tuvalar olduğu meydana çıkmıĢtır. Olaylarda sadece 7 Rus ölmüĢtü.68 Buna rağmen, Tuva akıllarda Sovyetler Birliği‘nin ―sıcak noktası‖ olarak kalmıĢtır. Çıkan olaylar Sovyet basını tarafından Tuvaları Ģovenizmle suçlamak için kullanılmıĢtır. ġiddet eylemlerinden Ģahıslar değil, bütün halk sorumlu tutulmuĢtur. Tuvaların Ģiddet eylemlerine baĢvurmalarına yol açan sosyo-ekonomik ve psikolojik Ģartlar ihmal edilmiĢtir. Propagandanın etkisiyle Ruslar Haziran‘da Tuva‘yı terk etmeye baĢlamıĢ ve 1990 Ağustos baĢı itibariyle 3.000 Rus Tuva‘yı terk etmiĢtir.69 Bütün Tuva halkı ise birden Ģiddet olaylarının ―suç ortağı‖ haline gelmiĢlerdir. Ancak Sovyet propagandası ters teperek Tuvalar arasında hoĢnutsuzluğun ve milli bilincin artmasına vesile olmuĢtur. Milli Tuva‘da Hareket Tuva‘daki milli hareket bir dil ve kültür hareketi olarak baĢlamıĢtır. 1989 yılında Kızıl‘daki bir ortaokulun Tuvaca eğitim veren bir okula dönüĢtürülmesi için bir kampanya baĢlatılmıĢtır. Kampanyayı gerçekleĢtiren güçler, 25 Ekim 1989‘da Tuva Sosyal Merkezi‘ni kurmuĢlardır. Merkezin baĢında 39 yaĢındaki bir dilbilimci olan Kaadır-ool Biçeldey vardı. Biçeldey 1989‘da Tuva Halk Cephesi‘ni kurmuĢtur.70 13 ġubat 1990‘da yapılan Halk Cephesi resepsiyonuna yöneticilerin gelmesi ve basında resepsiyon ile ilgili haberlerin çıkması Halk Cephesinin prestijini ortaya koymuĢtur. 14 ġubat 1990‘da yapılması planlanan Tuva Halk Cephesi‘nin kuruluĢ kurultayı yapıldığı zaman, Azerbaycan‘daki olaylar patlak vermiĢ durumdaydı ve Sovyetler Birliği‘ndeki değiĢen siyasi konjonktüründen dolayı Tuva Halk Cephesi‘nin adı Demokratik Ortak Hareket olarak değiĢtirilmiĢti. Yine de Halk Cephesi olarak anılmaya devam eden hareketin kuruluĢ kurultayının 258 üyesi Tuva, 31‘i Rus, 6‘sı Buryatlardan seçilmiĢtir. Halk Cephesi cumhuriyet yönetiminin istifa etmesini, Komünist Partisi‘ne ait olan binaların kültürel ve diğer faaliyetler için kullanılmasını talep etmiĢtir.71 286 Açıklanan Halk Cephesi programına göre demokratikleĢmenin baĢ düĢmanı bürokrasi idi. Tuva‘nın birlik cumhuriyeti olması talep ediliyordu. Bunun dıĢında doğanın korunması, milli kültürün canlandırılması talep ediliyordu. 1980‘li yıllardan itibaren Tuvalar arasında canlanmaya baĢlayan milliyetçilik, perestroyka yıllarında zirveye ulaĢmıĢtır. Tuva Halk Cephesi toplumdaki bu canlanmayı yansıtan ve siyasi arenaya taĢıyan bir hareket olarak, Tuva halkından büyük bir destek görmüĢtür. Hareketin ve lideri Biçeldey‘in popülaritesi 1990‘da yapılan RSFSC parlamento seçimlerinde ve 1991 Tuva seçimlerinde Halk Cephesi‘nin galip gelmesinin sebebi olmuĢtur. Rusya parlamentosuna Tuva milletvekili olarak seçilen Biçeldey, 1991‘de de Tuva Yüksek Sovyet baĢkanı olarak seçilmiĢtir. Böylece Tuva, milliyetçi bir lideri en yüksek göreve seçen Rusya‘nın iki cumhuriyetinden birisi olmuĢtur (diğeri Çeçenistan‘dı). Bunun dıĢında 9 Halk Cephesi üyesi Yüksek Sovyet‘e seçilmiĢtir. Seçimlerden sonra Tuva‘nın bütün yönetim kadrosu ilk kez tamamen Tuvalardan oluĢmuĢtur.72 1990 yılında meydana gelen Ģiddet olaylarından sonra Halk Cephesi dağılmıĢtır. Onun yerine iki milliyetçi teĢkilat vücuda gelmiĢtir: Egemen Tuva Halk Partisi (ETHP) ve daha radikal Hostug Tıva (Özgür Tuva) Halk Cephesi. Kendi bünyesinde birçok derneği barındıran ―Hostug Tıva‖ Halk Cephesi bağımsızlık talepleriyle ve milli ordu kurma önerileriyle ortaya çıkmıĢtır. Hostug Tıva, evsizleri, iĢsizleri ve eski tutukluları desteklemek için toplu gösterileri düzenleyerek faaliyetlere baĢlamıĢtır. ―Hostug Tıva‖ sadece dar Tuva milliyetçilik ideolojisini değil, genel olarak Türk milliyetçiliği ideolojisini benimseyen bir partiydi. Bu yüzden baĢka Türkçü hareketlerle iĢbirliği yapmaya çalıĢan Hostug Tıva‘nın baĢkanı 1992 yılında Bakü‘de kurulan Turan (Türk) Halk Demokratik Partisi‘ne Yönetim Kurulu üyesi olarak katılmıĢtır.73 1993 yılına kadar Hostug Tıva hareketi oldukça aktifti ve birçok miting ve protesto gösterisini düzenlemiĢtir. Tuva‘nın tam bağımsızlığını savunan bu hareket, bu amaçla izinsiz gösteriler düzenlemiĢ ve bu konunun geniĢçe tartıĢılmasına yol açmıĢtır. Ancak her ne kadar Tuva halkı bulunduğu durumdan memnun olmasa da, Tuva‘nın Rusya‘dan ayrılmasının mümkün olmadığı yönünde toplumda genel bir görüĢ mevcuttu. Tuva‘nın bağımsız olmasını engelleyen ekonomik olarak Rusya‘ya tamamen bağımlı olması, geliĢmemiĢ ekonomik yapıya sahip olması ve dıĢarıda desteğe sahip olmamasıydı. Bu yüzden Hostug Tuva‘nın bağımsızlık fikri rağbet görmemiĢtir. Yine de Hostug Tuva federal anayasanın düĢük oy almasında ve Tuva Anayasasının bağımsız bir ruha sahip olmasına katkıda bulunmuĢtur. 1992 yılında kurulan ETHP ise, sadece 1993 yılının yaz aylarına doğru güçlenmiĢtir. O dönemde ―Hostug Tıva‖dan ayrılan bazı insanlar ve yönetimde yer alan ikinci-üçüncü plandaki kiĢiler partiye katılmıĢlardır. Bu parti ılımlı resmi milliyetçiliği temsil etmiĢtir. Hostug Tıva hareketi Tuva‘nın bağımsızlığını amaç olarak belirlerken, ETHP, Tuva‘nın Rusya Federasyonu‘nun bir üyesi olarak egemenliğe sahip olmasını amaç olarak edinmiĢtir.74 Halkın desteğini arkasına alan ETHP, Hostug Tuva‘nın katılmadığı 1993 Yüksek Hural (Tuva‘nın Parlamentosu) seçimlerine katılmıĢ ve oylarının %62,9‘unu alarak Hural‘da siyasi partiler için ayrılan 5 sandalyeden 3‘ünü kazanmıĢtır. ETHP‘nin önemli faaliyetlerinin bir tanesi Rusya Federasyonu 287 Anayasasını reddetme kampanyası olmuĢtur. 1993 Anayasa halk oylaması öncesinde gerçekleĢtirdiği mitinglerin baĢarılı olduğu söylenebilir, çünkü federal Anayasa Tuva Cumhuriyeti‘nde toplam oyların ancak %29,8‘ini almıĢtır. ETHP‘nin ve Hostug Tuva‘nın yürüttükleri propaganda sayesinde federal otoritelere meydan okuyan Tuva Anayasası ise oyların %53,9‘unu almıĢtır.75 Tuva milliyetçiliğinin teĢkilatlanması karĢısında, Tuva‘da yaĢayan Ruslar da örgütlenme ihtiyacını hissetmiĢlerdir. Halen de Rusların haklarını savunan bir teĢkilat, faaliyet göstermekle beraber, bu teĢkilat Tuva‘nın siyasi hayatında etkili değildir. Bugün için Tuva milli hareketi bir durgunluk içindedir. Yönetime giren eski milliyetçi liderler bir Ģekilde sisteme dahil olmuĢlardır. Mesela Halk Cephesi‘ni kuran Biçeldey 1999‘da Putin‘i destekleyen Yedinstvo partisinin listesinden Rusya Parlamentosu‘nun alt kanadı olan Duma‘ya milletvekili olarak seçilmiĢ ve Ģu anda Duma Milletler Komitesi‘nin baĢkan yardımcısıdır. Biçeldey 2000‘de Rus dilini koruyan kanunun düzenlenmesinde aktif bir rol üstlenmiĢtir.76 1990‘lı yıllarda Tuva‘da kötüleĢen hayat Ģartları, toplumda olumsuz etkilere neden olmuĢtur. Bugün Tuva, Rusya Federasyonu içinde nüfusun arttığı dokuz bölgeden birisidir. Rusya‘nın genelinde nüfus azalması süregiderken Tuva‘da yüksek doğum oranlarının devam etmesinin etkisiyle nüfusun artması iĢsizliğin artmasına ve özellikle kırsal bölgelerde iĢgücü fazlasına yol açmaktadır. Tuva‘da iĢsizlik oranı Rusya bölgelerinin iĢsizlik oranları arasında en yükseklerden birisidir. 1998 yılında Tuva‘da iĢsizlik oranı %20 iken, bu rakam Rusya‘nın genelinde %13‘e eĢitti.77 Tuva‘daki zor hayat Ģartları ülkenin sosyal ve gerçek hastalıklara yenik düĢmeye baĢlamasına yol açmaktadır. Alkolizm, uyuĢturucu kullanımı, verem gibi hastalıklar had safhadadır. Kırsal kesimdeki iĢsizlik Tuva‘yı uyuĢturucu üreten bir bölge haline getirmiĢtir. BaĢka geçimi olmayan insanlar yabani kenevi yetiĢtirip, uyuĢturucu elde edenlere satmaktadır.78 Tuva, Rusya Federasyonu içinde teorik olarak ayrılabilme Ģartlarına sahip olan cumhuriyetlerden birisi, hatta belki de tekidir. Bu Ģartlar yakın tarihte bağımsız olma, yerli halkın cumhuriyette çoğunlukta olması, dıĢ sınırın bulunmasıdır.79 Ancak Tuva‘nın zayıf ekonomisi teorik bağımsızlığı bile baĢtan reddeden karaktere sahiptir. 1990‘lı yılların baĢında kabaran milli duyguların dıĢında Tuva‘nın egemenliğini destekleyecek baĢka bir etken olmamıĢtır. Tuva, geliĢmemiĢ ekonomik yapısından dolayı Rusya içerisinde merkezden devamlı olarak yardım alan bölgelerdendir. Tuva ekonomisi halen çoğunlukla tarıma dayanmakta, sanayisi geliĢmediği gibi, hammadde açısından da çok zengin değildir. Tuva‘da 1990‘ların baĢında hakim olan milliyetçi duygular artık o kadar güçlü değildir. Doğal olarak, o zamanki özgürlük ve egemenlik heyecanı da geçmiĢtir. Rusya‘nın bulunduğu zor ekonomik durum ve Rusya‘nın fakir bir bölgesi olan Tuva‘da ekonomik krizin yol açtığı sonuçlar halkın sosyoekonomik durumunu olumsuz etkilemiĢtir. GeçiĢ döneminin özellikleri ve ekonomik kriz, halkı olumsuz etkileyerek sosyal problemlerin artmasına yol açmıĢtır. Buna bağlı olarak, Sovyet zamanında da, gelir açısından Rusya ortalamasının gerisinde bulunan Tuvalar, ekonomik krizden çok fazla etkilenmiĢtir. Suç oranının artması, alkolizm gibi problemler Tuva toplumunu sarmıĢtır. ġu anda halkın en çok kendi geçim dertleriyle ilgilendikleri söylenebilir. Eskiden milliyetçi hareketin baĢ temsilcileri olan kiĢiler 288 arasında ve yönetimde de zaman içinde bir yumuĢama yaĢanmıĢtır. Heyecan geçip yerini pragmatizm almıĢtır. Yukarıdakilere bağlı olarak, cumhuriyetteki etnik durum da istikrarlıdır ve etnik problemler genel olarak yaĢanmamaktadır. Ancak Rusya bölgelerinde etnikler arası iliĢkilerin izlenmesini gerçekleĢtiren Etnolojik Ġzleme ve ÇatıĢmaları Erken Önleme Ağının uzmanlarına göre Tuva‘da potansiyel gizli etnik gerilim mevcuttur.80 Bugün Tuvalar arasındaki milli uyanıĢ zor sosyo-ekonomik Ģartlardan dolayı arka plana itildiyse de, bu milli uyanıĢ bir süreçtir ve devam etmektedir. Sovyet zamanında yok edilmeye çalıĢılan milli kültür canlanmaktadır. Kültürün en önemli bileĢenlerinden olan dilin kullanımı gittikçe yaygınlaĢmaktadır. Zaten Sovyet zamanında da Tuvaların %99‘u anadiline hakimken, bugün Tuvacanın kullanım alanı geniĢlemekte, Tuvaca artık sadece günlük hayatta değil, iĢyerlerinde, resmi kurumlarda da yaygın olarak kullanılmaktadır. Bağımsızlığını kazanan bazı eski Sovyet ülkelerinde bile görülmeyen Ģekilde Tuvaca resmi kurumlara girmiĢtir. Tuva parlamentosunda genellikle Tuvaca konuĢulmaktadır. Tuva‘da DevletleĢme Süreci Rusya Federasyonu içindeki diğer otonom oluĢumların yaptığı gibi, Tuva da Aralık 1990‘da egemenliğini ilan etmiĢtir. Devlet Egemenlik Deklarasyonu Tuva Cumhuriyeti‘nin kendi topraklarında üstün güce sahip olduğunu ilan etmiĢtir. Tuva‘nın etnik gerilim ocağı olarak sayılmasına rağmen, Tuva‘nın egemenliği diğer Rusya Federasyonu üyeleri içinde en geç ilan edilen egemenliklerden olmuĢtur. Üstelik egemenliğin ilanı aslında Sovyetler Birliği‘ni değil, Rusya Federasyonu‘nu hedef alıyordu. Sovyet ve Rusya yönetimleri arasında süren iktidar mücadelesinde de Tuva yönetimi Sovyet yönetimini desteklemiĢtir. 15 Ağustos 1991‘de Tuva‘nın bağımsızlığının 70. yılı kutlanmıĢtır. Böylece Tuva‘nın siyasi varlığı 70 yıl önceki bağımsız Tannu Tuva Cumhuriyeti‘ne dayandırılmıĢtır. Tuva yönetiminin bu tarihi bağı vurgulamasından bu yana, yönetim gerçek bir bağımsızlık peĢinde olmamıĢtır. Zaten mevcut Ģartlarda bu mümkün değildi. Ancak Tuva‘nın egemenlik konusunda Rusya Federasyonu‘na alacağı katı tutum, Tuva toplumundaki milliyetçiliğin gücünü ortaya koymaktadır. Ekonomik olarak tamamen merkeze bağlı olan bu bölge, Saha veya Tataristan gibi ekonomik açıdan güçlü olan cumhuriyetlerin egemenlik mücadelesinden çok daha farklı egemenlik mücadelesini vermiĢtir. 21 Ekim 1993 yılında Tuva Cumhuriyeti‘nin Anayasası Tuva Yüksek Huralı tarafından kabul edilmiĢtir. 12 Aralık 1993‘te federal Anayasa ve Tuva Anayasası için yapılan halk oylamasında ise, Tuva Cumhuriyeti Anayasası oyların %53,9‘unu alarak halk tarafından onaylanmıĢtır. Buna karĢın federal anayasa oyların sadece %29,8‘ini almıĢtır. Böylece Tuva halkı aslında Tuva Anayasasının federal anayasadan daha üstün olduğu görüĢünü belirtmiĢtir.81 Milliyetçi güçlerin etkisinde kalan Tuva Anayasası birçok açıdan dikkatleri üstüne çekmiĢ ve Rusya Federasyonu içinde merkeze en çok baĢ kaldıran bir anayasa olarak tanınmıĢtır. Tuva Anayasası‘nın ilk maddesinde Ģu satırlar yer almaktadır: ―Rusya Federasyonu içerisinde egemen demokratik bir devlet olan Tuva Cumhuriyeti, cumhuriyet boyunca yapılan halk oyalamasıyla Rusya Federasyonu‘ndan çıkma hakkına sahiptir.‖ Tuva Cumhuriyeti‘ne Rusya Federasyonu‘ndan ayrılma 289 hakkını tanıyan bu madde en çok tartıĢılan madde olmuĢtur ve RF içinde hiçbir idari oluĢum benzer maddeye sahip olmamıĢtır. Anayasanın ikinci maddesinde ise, Rusya Federasyonu‘nda siyasi kriz olağanüstü boyutlara varırsa, gücün Tuva‘nın Yüksek Huralına, Tuva‘nın cumhurbaĢkanına ve hükümetine geçeceğini ilan etmektedir. Biçeldey‘in sözlerine göre, bu madde, Rusya‘da çıkabilecek beklenmeyen kökten değiĢikliklere karĢı bir tedbirdir. Mesela, 1993 yılındaki Yeltsin ve Parlamento arasındaki sorun Yüksek Sovyet‘in feshedilmesiyle ve Parlamentonun bombalanmasıyla sonuçlanmıĢtır. Tuva Anayasası bu olaylardan kısa bir süre sonra kabul edilmiĢtir.82 Tuva Anayasası kabul edildikten sonra, federal merkez hemen tepki göstermiĢ ve Milliyetler Bakanlığı‘nın komisyonu Tuva‘ya hareket etmiĢtir. Komisyon, Tuva Anayasasının en az üç maddesinin RF Anayasası‘na uymadığını ortaya çıkartmıĢtır. Bu farklılıklar dört konudaydı: - Tuva Cumhuriyeti‘ne RF‘den çıkma hakkının tanınması; - Toprağın alım satımının yasaklanması; - Kojun (ilçe) baĢkanlarına cumhuriyet hükümetinde bakan statüsünün verilmesi, halbuki RF Anayasası, yerel yönetim liderlerinin federal yönetim organlarında yer almalarını yasaklar; - Tuva Cumhuriyeti hükümetine savcı ve hakimleri atama hakkının verilmesi, halbuki RF Anayasası‘na göre bu atamalar sadece Rusya Genel Savcılığı‘nın ve federal yönetimin onayıyla yapılır. Bunun dıĢında, Tuva Anayasası‘na göre, Tuva Cumhuriyeti Büyük Huralının (Kongrenin), cumhuriyet Güvenlik Kurulunun ve Tuva CumhurbaĢkanı‘nın önerileriyle Yüksek Hural (parlamento) savaĢ ve barıĢ konularında karar verme hakkına sahipti.83 Federal Komisyonun Tuva‘ya hemen gitmesine ve uyumsuzlukları tespit etmesine rağmen, bu problem 1996 yılına kadar halledilmemiĢti. Tuva ve federal merkez arasındaki hukuki sorun RF içinde en aĢırılardan olmasına rağmen, o günler için bir istisna değildi ve hem demokratikleĢmenin gereği hem de merkezin zayıflığından dolayı yaĢanan ortak bölgeselleĢme sürecinin doğal bir parçasıydı. 1990‘ların baĢında güçlenen milli bilincin ve milliyetçiliğin bağımsızlık taleplerine dönüĢmesini veya bağımsızlık taleplerinin geniĢ taban bulmasını engellemeye çalıĢan merkez idare, bölgelerin istediği hukuk düzenlemelerini yapmalarına karĢı çıkamamıĢtır. 1993‘ten sonra Tuva Anayasası‘nın federal hukuk mevzuatına aykırı olduğu birçok kez dile getirilmiĢ, fakat bu konuda bir ilerleme sağlanamamıĢtır. Ġlk Çeçen SavaĢı bütün Rusya Federasyonu‘nu derinden etkilemiĢtir. Ocak 1995‘te Tuva parlamentosu, diğer birçok otonom bölgesinin yaptığı gibi, Tuvalı askerlerin Çeçenistan‘a gönderilmesini protesto etmiĢtir.84 Çeçenistan ile olan problem savaĢa dönüĢünce, bölgesel politika ve milliyetler politikası, Moskova‘nın gündeminin ilk maddesini oluĢturmuĢtur. 1995‘te federal yönetim, cumhuriyetleri ülke bütünlüğünü tehdit eden unsurlar olarak görmeye baĢlamıĢtır.85 1995 yılında Rusya devlet baĢkanı Boris Yeltsin devlet baĢkanlığının nezdinde bir hukuki bölüm oluĢturup, bölge yasalarının federal yasalara uygunluğunu sağlayacaktı. Yapılan toplantıda bazı cumhuriyetlerin anayasalarının egemenlik yorumlarının federal 290 yasaları ihlal ettiği dile getirilmiĢtir. Aynı toplantıda Federal Konsey BaĢkanı ġumeyko, Tataristan, Saha ve Tuva‘nın hukuk mevzuatlarının Rusya Anayasası‘na son derece aykırı olduğunu açıklamıĢtır.86 1995 yılının sonunda federasyon üyelerinin hukuk mevzuatlarının federal mevzuata uygun hale getirilmesi amacıyla devlet baĢkanının altında bir komisyon hala kurulmamıĢtı. Rusya‘yı oluĢturan 89 üyeden 75 tanesinin hukuk mevzuatının federal mevzuata aykırı olduğu açıklanmıĢtır. Bu konudaki giriĢimlerin altyapısının oluĢturulması için çalıĢmalar yürütülüyordu.87 27 Eylül 1996‘da Tuva Büyük Huralı, Tuva Cumhuriyeti Anayasası‘nı Rusya Federasyonu Anayasasına uyumlu hale getirmek için, Tuva Anayasası‘nın 20 maddesini değiĢtirmiĢtir. Düzeltmelerin sonucunda Yüksek Huralın ve cumhuriyet baĢkanının askeri alandaki bütün yetkileri tamamen iptal edilmiĢtir. Fakat Tuva Cumhuriyeti‘nin egemen bir devlet olmasını ve Rusya Federasyonu‘ndan çıkma hakkının olmasını kanunlaĢtıran madde daha sonra kaldırılabilmiĢtir. 1990‘larda alınan önlemlere rağmen, Tuva Anayasası federal yasalara aykırı olmaya devam etmiĢtir. 2000 yılında Vladimir Putin‘in Rusya devlet baĢkanı olarak seçilmesinden sonra baĢlayan federal reform çerçevesinde Tuva Anayasası federal yasalara göre düzenlenmiĢtir.88 Sonuç Sovyetler Birliği‘nin yıkılması bazı Türk Cumhuriyetlerini bağımsızlıklarına götürürken, bazı Türk Cumhuriyetlerinin ise Rusya Federasyonu içerisinde yapılanma sürecine girmelerine neden olmuĢtur. Kendisini Tannu Tuva Cumhuriyeti‘nin devamı olarak gören bugünkü Tuva Cumhuriyeti kendi topraklarında kısmen de olsa söz sahibi olan bir cumhuriyettir. Tuvalar arasında baĢlayan milli uyanıĢ ve milli kültürlerine dönüĢ de devam etmektedir. 1 Z. W. Anaiban ve E. W. Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict: The Republic of Tuva‖, L. Drobizheva ve diğerleri (Eds), Ethnic Conflict in the Post-Soviet World: Case Studies and Analysis, New York, London: M. E. Sharpe 1998, s. 182. 2 http://notes. society. ru. 3 Mongush, Marina, ―Tuvinians in China: Problems of History, Language and Culture‖, Central Asian Survey, 1994, 14 (4), s. 545. 291 4 Fondahl, Gail, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, in Bremmer, Ġan and Ray Taras (Eds. ), New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations, New York, Melbourne: Cambridge University Press, 1997, s. 215. 5 Abdülkadir Ġnan, ―Tuba (Urenha) Türkleri‖, Makaleler ve Ġncelemeler, 2. baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987, s. 29. 6 Rusya Federasyonu Devlet Ġstatistik Komitesi (Goskomstat Rossiyi), Regionı Rossiyi, Moskova, Goskomstat Rossiyi, Cilt I, s. 417; Cilt II, s. 37, Tablo 2, 3. 7 Kazakistan GeliĢtirme Enstitüsü (KGE), ―Respublika Tuva‖, Türkskiy Mir, Almatı, Kazakistan GeliĢtirme Enstitüsü, 1997, s. 254. 8 Abdülkadir Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, Türk Dünyası El Kitabı, Ġstanbul, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, 1976, s. 1277. 9 L. P. Potapov, ―The Tuvans‖, M. G. Levin ve L. P. Potapov (Eds.), The Peoples Of Siberia, Chicago, London, The University of Chicago, 1964, s. 383-385. 10 Ġnan, ―Sibirya Türkleri‖, s. 1278. 11 Walter Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, ABD, Archon Books, 2. baskı, 1969, s. 161. 12 Fondahl, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, s. 216. 13 Fondahl, ―Siberia Assimilaton and its Discontents‖, s. 215-216. 14 Toomas Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, Soviet Studies, Cilt 44, Sayı 5, 1992, s. 882. 15 Ġnan, ―Tuba (Urenha) Türkleri‖, s. 30. 16 Mergen Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva and the Formation of the Tuva ASSR‖, Central Asian Survey, 12 (1), 1993, s. 81. 17 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 882. 18 KGE, ―Respublika Tuva‖, s. 255. 19 Ġnan, ―Tuba (Urenha) Türkleri‖, s. 30. 20 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 883. 21 Fondahl, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, s. 217; Anaiban ve Walker 1998, s. 181. 22 Fondahl, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, s. 217 23 26 Ocak 1920‘de Sibirya Devrim Komitesinin üyesi Smirnov, Lenin ve Trotskiy‘e Ģöyle bir telgraf çekmiĢtir: ―Moğollar bölgeye girdi ve bizim çiftçileri (Rusları) köylerden kovuyorlar. Bu çiftçiler Kolçak‘a karĢı mücadele ettiler ve ondan bağımsızlar. Soyotlar (Tuvalar) göçebe bir kabiledir ve hem Rusların hem de Moğolların baskısı altındadır. Sizce, Moğolların Uranhay bölgesinde 292 hükmetmelerine izin mi verilmeli, onu (Uranhay bölgesini) silah zoruyla mı almalı, yoksa BaĢkurt modelinde bir Uranhay Sovyet Cumhuriyeti mi kurulmalı? Bana bildirin. ‖ Lenin‘in cevabı sabit değil, fakat biliniyor ki, Rusya üçüncüsünü seçmiĢtir. (McMullen). 24 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 883. 25 KoĢun bir idari bölümlendirme birimidir. 26 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva‖, s. 82. 27 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 884 28 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva‖, s. 82. 29 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, s. 181. 30 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 884. 31 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva.‖, s. 82. 32 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva.‖, s. 82, 83. 33 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 163. 34 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 882, 884. 35 Fondahl, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, s. 217. 36 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 164. 37 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 164. 38 Fondahl, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, s. 217. 39 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 164. 40 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 884. 41 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 884. 42 Dmitry Filimonov, ―Shamans and Politicians‖, Ġzvestia, March 11, 1998, p. 5 in The Current Digest, Vol. 50, No. 10 (1998). 43 Aslında Tuvaca için alfabe daha 1928‘de bir lama tarafından oluĢturulmuĢtu. Fakat Rusların empoze ettiği alfabe bundan fonetik olarak farklıydı. OluĢturulmaya çalıĢılan Tuva edebi dili Tuvaların konuĢtukları dilden farklıydı ve birçok Rusça kelime içeriyordu (Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 165). 44 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 884. 45 Potapov, ―The Tuvans‖, s. 390. 46 1970‘li yıllarda Ralph Leighton ve Nobel ödüllü fizikçi Richard Feynman tarafından sorulan bu soru, Batı dünyasında Tuva‘nın Sovyetler Birliği tarafından ilhakının fark edilmediği veya fark etmek istemediğini ifade etmiĢtir. Daha önce dünyanın çeĢitli yerlerinde muhteĢem pulları dolayısıyla tanınan Tannu Tuva‘nın habersiz bir Ģekilde siyasi arenadan 293 çekilmesiyle ilgilenen bu iki kiĢi hayatlarını Tuva‘ya bağlamıĢlardır. Bu ilgi ABD‘de Tuva‘nın Dostları cemiyetinin kurulmasına yol açmıĢtır. Bu maceralar hakkında ayrıntılı olarak Ralph Leighton‘un ―Tuva or Bust! Richard Feynman‘s Last Journey‖ (WW Norton and Company, New York, London 2000) kitabında bahsedilmiĢtir. 47 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva. ‖, s. 83 48 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva. ‖, s. 83 49 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, s. 181-182. 50 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva. ‖, s. 84. 51 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s, 167. 52 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, 182. 53 Filimonov, ―Shamans and Politicians.‖ 54 Mike Dravis, ―Tuvinians in Russia‖, Tuva in Focus, Turkistan Newsletter, Vol. 4: 100, 11 Mayıs 2000. 55 Filimonov, ―Shamans and Politicians.‖ 56 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva‖, s. 84. 57 Potapov, ―The Tuvans‖, s. 390. 58 Mongush, ―The Annexation of Tannu-Tuva‖, s. 84. 59 Tamurbek Davletshin, ―The Atonomous Republic of Tuva‖, Studies on the Soviet Union, Cilt 5, Sayı 1, 1965, s. 101. 60 1991‘de yapılan nüfus sayımına göre, Tuva Cumhuriyeti Rusya Federasyonu içinde Çeçeno-ĠnguĢetya ve Dağıstan‘dan sonra en yüksek nüfus artıĢına sahip olan üçüncü bölgeydi. (Harris, ―A Geographic Analysis.‖, s. 561). 61 Chauncy D. Harris, ―A Geographic Analysis of non-Russian Minorities in Russia and Its Ethnic Homelands‖, Post-Soviet Geography, 1993, 34, No. 9, 553, 555. 62 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, s. 179. 63 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, s. 182. 64 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, s. 182. 65 Stefan Sullivan, ―Interethnic Relations in Post-Soviet Tuva‖, Ethnic and Racial Studies, Cilt 18, Sayı 1, Ocak 1995, s. 71-72; M. M. Balzer, ―From Ethnicitiy to Nationalism: Turmoil in the Russian Mini-Empire‖; J. R. Miller ve S. L. Wolchik (Eds. ), The Social Legacy of Communism, New York, Woodrow Wilson Center Press, 1994, s. 72-73. 66 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 890. 67 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖ s. 182. 294 68 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 890. 69 Anaiban ve Walker, ―On the Problem of Ġnterethnic Conflict…‖, s. 182. 70 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 891. 71 Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 891. 72 Giuliano, Elise, ―Re-thinking Transitions from the Bototm-Up: Nationalism, Federalism and Local Accountability in the Soviet Transiiton‖, University of Notre Dame, The Kroc Institute for International Peace Studies, s. 29-31; Alatalu, ―Tuva-a State Reawakens‖, s. 891. 73 Titkov A. ve N. Tükov, ―Respublika Tuva‖, Makfol M. ve N. Petrov (Der.), Politiçeskiy Almanah Rossiyi 1997, Cilt 2; Sotsialno-politiçeskiye Portretı Regionov, Moskova, Carnegie Merkezi, 1998, s. 258-259. 74 Titkov ve Tükov, ―Respublika Tuva‖, s. 259. 75 Giuliano, ―Re-thinking Transitions.‖, s. 34. 76 Aleksandr Sadçikov, ―Pravo Pisaniya‖, Ġzvestia, No. 216 (25808), 16 Kasım 77 Regionı Rossiyi, s. 97-98, tablo 3, 10. 78 ―Tuva: Poverty Making Drug Trade Top Employer‖, Russian Federation 2000. Report, Radio Liberty, Vol. 2, No. 37, 11 Ekim 2000. 79 Zoia Anaibin, ―Ethnic Relations in Tuva‖, M. M. Balzer (Ed. ), Culture Incarnate: Native Antropology from Russia, New York, M. E. Sharpe, 1995, s. 106. 80 ―Tuva‖, Etnolojik Ġzleme ve ÆatıĢmaları Erken Énleme Ağı, Bülten, No. 30, Mart-ġubat 2000, s. 70. 81 Giuliano, ―Re-thinking Transitions.‖, s. 34. 82 Eismont, Maria ―Tuva: Rejoining the Fold‖, Prism: A Biweekly on the Post- Soviet States, Vol. 2, Ġssue 18, Dec. 1, 1996. 83 Eismont, ―Tuva: Rejoining the Fold‖. 88 Dravis, ―Tuvinians in Russia‖, 1999. 85 Tolz, Vera ―Moscow and Russia‘s Ethnic Republics in the Wake of Chechnya‖, Post Soviet Prospects, Vol. III, No. 10, October 1995. 86 Monitor: A Daily Briefing on the Post-Soviet States, Vol. 1, Ġssue 99, 21 Eylül 1995. 87 Monitor: A Daily Briefing on the Post-Soviet States, Vol. 2, Ġssue 1, 2 Ocak 88 ―Another Republican Constitution to be Fixed‖, Russian Federation Report, 1996. Radio Liberty, Vol. 2, No. 23, 21 Haziran 2000. 295 Tuva‘nın XX. Asır Siyasî Tarihi / Yrd. Doç. Dr. Ekrem Arıkoğlu [p.173-179] YRD. DOÇ. DR. EKREM ARIKOĞLU Gazi Üniversitesi Fen-EdebiyatFakültesi /Türkiye Tuva Cumhuriyeti üneyinde Moğolistan, kuzeyinde Krasnoyarsk ve Hakas Cumhuriyeti, doğusunda Buryat Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti bulunan Tuva Cumhuriyeti 310 bin nüfusa (bunun %70‘e yakını Tuvalar), 170 bin kilometrekarelik alana sahiptir. Güneyi Tannu-Uula sıradağları, kuzeyi Sayan sıradağlarıyla çevrilidir. Ülke toprakları Yenisey‘in üç ana kolu; Kaa-Hem, Bii-Hem, Hemçik nehirlerinin çıkıp birleĢtiği nokta üzerindedir. Ülkede irili ufaklı dört yüze yakın göl vardır. Ülke %85 dağlık ve ormanlık alanlarla kaplıdır. Bu ormanlık alanlarda, nesli azalmıĢ olan pek çok yabanî hayvan türü bulunur. BaĢkenti Kızıl Ģehri olan Tuva, 16 bölgeye ayrılmıĢtır. KıĢları soğuk, yazları nispeten sıcak bir iklime sahiptir. 20. asrın ilk yarısına kadar çoğunluğu konar göçer olan, yazları yaylaklarda, kıĢları kıĢlaklarda hayvanlarını besleyerek geçimlerini sağlayan Tuvalılar, yoğunlukla Stalin devrinde olmak üzere, günümüzde yerleĢik hayata geçmiĢlerdir. Ancak yine de hayvancılığı devlet üretme çiftliklerinde devam ettirmiĢlerdir ve hayatlarını büyük ölçüde hayvancılık yaparak kazanmaktadırlar. Sovyetler Birliği zamanında hemen her bölgeye demir yolu ulaĢımı sağlanırken, Tuva‘ya yüksek sıradağlardan dolayı demir yolu ulaĢımı sağlanamamıĢtır. Ülkede bolca bulunan yer altı kaynakları ulaĢım güçlüğü nedeniyle yeterince iĢlenememektedir. Ülke kara yoluyla kuzeyinde bulunan Hakas Cumhuriyeti‘yle, güneyinde Moğolistan Cumhuriyeti‘yle bağlantıya sahiptir. Ülkenin uzak bölgelerine ulaĢım yazları nehirlerden, kıĢları ise bu nehirlerin donması sonucu kara yolu olarak kullanılmasıyla yapılmaktadır. Yontulmaya müsait taĢlardan küçük heykelciklerin yapım sanatı ülkede çok geliĢmiĢtir. Gırtlaktan türkü söyleme geleneği Tuvalıların Batılılarca en çok ilgi gören yönleridir. Tuva Türkçesi, Köktürk abidelerindeki Eski Türkçeye en çok benzeyen dildir. Tuvalar, hem Budist (Lamaist) hem de Türklerin eski inançları olan Kamlığı (ġamanlık) koruyan yeryüzündeki tek Türk topluluğudur. Türkiye Cumhuriyeti‘nden sonra, 20. yüzyılda en fazla bağımsızlığını koruyabilmiĢ Türk topluluğu Tuvalardır. Tuva Kelimesi Tuva kelimesinin kökeninin, kaynaklar kesin bir bilgi vermemekle beraber, 4. asırda Çin‘in kuzeyinde hâkimiyet kuran Toba Devleti‘nden geldiğine dair görüĢler vardır. Çin tarihi konusunda uzman olan W. Eberhard Toba Devleti‘ni kuranlardan 119 boyun çoğunun Türk soylu olduğunu yazar.1 Günümüzde Tuva (kendilerince Tıva), Tofa (Karagas), Tuba (Altay Türklerinin bir kolu) Ģekillerinde karĢılaĢtığımız kelimeler muhtemelen aynı kökene dayanmaktadır. N. F. Katanov: ―Ben Karagaslar (Bugünkü Tofa) ve Uranhayları (Bugünkü Tuva) aynı boy veya hiç olmazsa aynı boyun kalıntıları olarak kabul ediyorum… Çünkü, her Ģeyden evvel, iki boy da Tıva adını taĢıyor. Üstelik her iki lehçe birbirine çok yakın. Uranhaylar ile Karagaslar, birbirlerini kolayca anlarlar… ġunu açıklıkla 296 ifade etmek istiyorum ki, Uranhay lehçesini iyi bilmem sayesinde, iki gün içinde Karagas lehçesini de öğrendim ve üçüncü gün artık, notlarımı tercüman olmadan tutacak duruma geldim‖.2 Ģeklinde düĢüncelerini açıklar. Esasen 1920‘li yıllara kadar yapılan çalıĢmalarda ―Tuva‖ adı kullanılmamıĢ, bunun yerine çoğunlukla Uryanhay (Uranhay) kelimesi tercih edilmiĢtir. Soyon, Sayan, Soyot kelimelere de günümüz Tuvaları için kullanılmıĢtır. Günümüz Tuvaları kendilerinin hangi boydan (Kırgız, Uygur vb.) geldiklerini iyi bilmekle beraber ―Tıva‖ herkesin kabul ettiği ortak bir üst kimlik kelimesi olmuĢtur. 1990‘lı yıllarda kelimenin ―Tuva‖ mı ―Tıva‖ mı olduğu yolunda tartıĢmalar olmuĢtur. Bu tartıĢmalar, Tuvalıların kendilerine ―Tıva‖ demesi, Rusların onlara ―Tuva‖ demesinden kaynaklanmaktadır. Tuva‘nın 20. Yüzyıla Kadar Tarihi Günümüzde Rusya Federasyonu içerisinde bir cumhuriyet olarak yer alan Tuva toprakları tarih boyunca çeĢitli milletlerin egemenliğinde kalmıĢtır. Önce Hunların, 6-8. yüzyıllarda Göktürklerin, 8-9. yüzyıllarda Uygurların, 9-12. yüzyıllarda Kırgızların, 1207‘den itibaren de Tuva toprakları Moğol Hanlığı‘nın eline geçmiĢtir. 1758‘den itibaren Mançur-Çin hükümranlığına geçen bölge toprakları, Mançur-Çin Ġmparatorluğu‘nun çökmesiyle (1911-12) Rusların idaresine geçer. 1914 yılında yapılan bir antlaĢmayla bölge Rusların idaresine bırakılır. Tuvalar 17. yüzyıldan itibaren, eski inançları kamlıkla beraber, Budizmi de kabul etmiĢlerdir. 1883-85 yıllarında Çin-Mançur hükümranlığına baĢkaldıran 300 kadar Tuvalıdan altmıĢı, liderleri Sambajık idaresinde, dağlarda aylarca direnmiĢler, sonunda Çin‘in ordu güçleri tarafından yakalanarak baĢları kesilmiĢ ve Tuvalarca kutsal sayılan aĢıtlara dikilmiĢtir. Tuva tarihinde bu olaya ―Aldan Maadırlar‖ veya ―Aldan Durgunnar‖ adı verilmiĢtir. Tuvaların en önemli tarihî olaylarından biri olan bu baĢkaldırma tarih sayfalarında yerini almıĢtır. 1911-12 yıllarında ―Homdu Dayını‖ adı verilen Çinlilerle Moğollar arasındaki savaĢa bine yakın Tuvalı da katılmıĢtır. 3 Homdu savaĢı da Tuvaların bağımsızlıkları yolunda önemli mücadelelerinden biridir. 20. Yüzyılda Tuva‘nın Siyasî Tarihi Çin-Mançur Ġmparatorluğu‘nun çöküĢüyle Tuva topraklarında hâkimiyet boĢluğu doğmuĢ, ülke bir müddet yerel beylerin idaresinde kalmıĢtır. 20. asrın baĢından itibaren Rusya‘da görülen iç mücadeleler Tuva‘ya da yansımıĢtır. 1914 yılında Ruslar tarafından Yenisey‘in iki kolunun (Kaa-Hem, Bii-Hem) birleĢtiği noktada kurulan Kızıl Ģehrinin adı bu mücadelenin aynası gibidir. Kralcıların hâkim olduğu dönemlerde Belotsarsk olan Ģehrin adı, Tuvalılarca bir müddet Hem-Beldiri (iki nehrin birleĢtiği yer) olarak adlandırılmıĢtır. Komunistler iktidara hâkim olunca Krasnıy Gorod (Kızıl ġehri) adını almıĢtır.4 Daha sonra bu ad ―Kızıl‖ olarak yerleĢmiĢtir. 1914-1921 yıllarında bölgeye Ruslar hâkim olmuĢlardır. Bu hâkimiyet sırasında, bütün Rusya‘da olduğu gibi, Tuva‘da da Beyazlarla (Kralcılar), Kızılların (BolĢevikler) mücadelesi görülür. 1921-1944 yılları arasında bağımsız Tuva içerisinde Tuva milliyetçileriyle komünistlerin mücadelesi devam eder. Bu yazıda esas olarak bu yıllardaki mücadele ve sonuçları belgelere dayalı olarak iĢlenecektir. 297 1921 yılının Ağustos 13-16 tarihlerinde Tuva‘nın bütün bölgelerinden önderlerin katılımıyla Oyun (Tandı) ilçesinin, Sug-Bajı adlı köyünde büyük bir toplantı yapılmıĢtır. Toplantıya Tuvalarla birlikte, 18 Rus, Komünist Enternasyonalin Uzak Doğu temsilcisi ve Moğolistan‘dan üyeler katılmıĢtır.5 Toplantıda Tuva‘nın bağımsızlığı, anayasanın yapılması, Tuva‘nın Sovyet Rusya ve Moğolistan‘la iliĢkilerinin düzenlenmesi konuları tartıĢılmıĢtır. TartıĢmalar sırasında Tuva‘nın ―Tahdı-Tıva Ulus‖ (Tandı Tıva Devleti) olması yolundaki görüĢlere karĢı çıkanlar olmuĢ, Toju‘dan Lopsan: ―Biz kendimizi idare edemeyiz, Moğolistan‘a bağlanmalıyız.‖ görüĢünü savunmuĢtur. Üyelerden Buyan Badırgı: ―Bundan sonraki toplantıları Tuvalar kendi aralarında yapmalıdır. Biz kendi meselelerimizi, geleneklerimizi Ruslardan daha iyi biliyoruz.‖6 Ģeklinde görüĢ bildirmiĢtir. Toplantıda Tahnu-Tıva Cumhuriyetinin kurulması kararı alınmıĢtır. Hükûmet baĢkanı olarak Buyan Badırgı seçilmiĢ, yardımcılığına da Darımaa getirilmiĢtir. Tahdı-Tıva Halk Cumhuriyeti‘nin anayasası 15 Ağustos 1921 yılında meclis üyelerinin oy birliğiyle kabul edilmiĢtir. 22 maddelik anayasanın belli baĢlı maddeleri Ģöyledir: Madde 1. Tannu-Tıva Cumhuriyeti, kendi iç meselelerinde bağımsız, kimseye bağımlı olmayan, bütün Tuva halkının cumhuriyetidir. Tuva dıĢ iĢlerini Sovyet Rusya‘nın himayesiyle düzenler. Madde 2. Bütün halkın yardımıyla yapılan yasa karĢısında bütün vatandaĢlar eĢittir. Madde 3. Cumhuriyet halkın aydınlanmasını ve kültürel geliĢimini sağlar. Madde 4. Tannu-Tuva vatandaĢları istedikleri dini seçme özgürlüğüne sahiptir. Din görevlileri kendi iĢlerini yaparlar… Madde 5. Cumhuriyet bütün vatandaĢlarının sağlığından sorumludur.7 Bu arada Tuva hükûmet üyeleri olarak yedi kiĢi (Buyan Badırgı, Çımba Beezi, Sodnam Balçır, Lopsan-Osur Çagırıkçı, Tonmit Hün, Damdın Hün, Enzak Çagırıkçı) seçilmiĢtir. Toplantıya katılmadığı halde Sodnam Balçır ve Tonmit Hün hükûmet üyeliğine getirlimiĢ, bunlardan Sodnam Balçır 1923 yılında Moğolistan‘dan dönerken Tes-Hem ırmağına düĢerek ölmüĢtür.8 Lenin yönetimindeki Sovyet hükûmeti, Tuva hükûmetine 14 Eylül 1921 tarihli bir kutlama mesajı gönderir. Mesajda ekonomik, politik ve kültürel alanlarda gereken yardımların Tuva hükûmetine verileceği bildirilmektedir. Böylece 1921 yılında, dıĢ iĢlerinde Sovyetlere bağımlı da olsa, iç iĢlerinde bağımsız olan TannuTıva Cumhuriyeti kurulmuĢ oldu. Tannu-Tıva adı daha sonra Tıva Arat Respublika (Tuva Halk Cumhuriyeti) olarak değiĢtirildi. Tuva Halk Cumhuriyeti‘nin (THC) kuruluĢundan itibaren Tuva‘daki geliĢmeler devamlı Rusya yanlıları lehine oldu. Ruslar baĢlattıkları eğitim kampanyasıyla binlerce insanı yetiĢtirdiler. 1920‘lerin sonunda bu kiĢiler THC yönetiminde etkili olmaya baĢladılar. Ama Tuva milliyetçilerinin tam anlamıyla yok edilmesi için daha epeyce uğraĢ vermeleri gerekiyordu. 1930‘lu yıllara kadar Tuva‘da okuma yazma bilenlerin oranı çok düĢüktü. Belgeler ya Moğolca ya da Rusça olarak yazılıyordu. 28 Haziran 1930‘da Lâtin harfli Tuva alfabesi kabul edildi. Bu karar ―Ünen‖ adıyla Moğolca çıkan gazetede yayınlandı. Ünen gazetesi Ocak 1931‘den itibaren ġın (Gerçek) adıyla ve Tuva Türkçesiyle yayımlanmaya baĢlandı. Bu gazete günümüzde yayın hayatını 298 sürdürmektedir. Tuva alfabesi birkaç harfi dıĢında Türkiye Türkçesinin alfabesine benziyordu. 8 Temmuz 1941 tarihinde Tuvalılar: ―Devrimci kültürü geliĢtirmek ve SSCB‘nin halklarının sosyalist kültürüne yakınlaĢtırmak, millî Tuva alfabesini ve edebî dilini yeni yüksek seviyeye çıkarmak ve iĢçi kitlelerini Markisizm Leninizm bilgileriyle iyi Ģekilde donatmak.‖9 amacıyla bugün de kullandıkları, Kiril harfli Tuva alfabesini kabul ettiler. 1990‘lı yıllarda Tuva‘nın eski Lâtin kökenli alfabesini dönüp dönmemesi konusunda ciddî tartıĢmalar olmuĢtur. 1931-41 yılları arasında Tuva‘daki okul sayısı 7‘den yetmiĢe, öğrenci sayısı 450‘den 4087‘e, okullaĢma oranı %7‘den, %55‘e ulaĢtı.10 1988-89-90 yıllarında SSCB‘de Stalin zamanında yapılan yargılamalara yeniden bakılmıĢ, iki milyon davanın hatılı olduğuna karar verilmiĢ, ancak 20 bin kadar dosyada suçlamalar haklı görülerek aklama yapılmamıĢtır.11 Bu demektir ki SSCB kaynaklarına göre, Stalin döneminde Rusya‘da görülen davalarda ancak %1 oranında gerçek anlamda suçlular cezalandırılmıĢtır. Esasen SSCB‘de Stalin‘den sonra nispî bir yumuĢama görülür. AltmıĢlı yılların baĢında bazı davalara, sonuçları kamuoyuna açıklanmasa da, yeniden bakılmıĢ ve suçlanıp öldürülenlerin çoğu beraat ettirilmiĢtir. 1930‘lu yılların sonuna gelindiğinde Tuva komünistleri ―ağabeylerinin‖ yardımlarıyla iktidarda iyice güçlenmiĢlerdir. Ancak hâlâ aykırı sesler yüksek mevkilerde bazı yerleri iĢgal etmektedirler. 13 Ekim 1938 tarihinde Tuva Yüksek Mahkemesi aĢağıda isimleri ve meslekleri yazılı dokuz kiĢi hakkında yetmiĢ iki saat içinde ateĢli silâhla öldürülme kararı verir. Bu karar Bölge Meclisi‘nde Seren ve Sonam‘ın cezaları 8‘er yıl mahkumiyete çevrilerek onaylanır ve ölüm cezaları uygulanır. Ölüm cezası verilen kiĢiler: Sat Çürmit-Dajı (Bakanlar Kurulu BaĢkanı), AdıĢ-TuluĢ Hemçik-ool (Halk Meclisi BaĢkanı), Oyun Tançay Çaranday (Tuva Bankası BaĢkanı), Kara-sal Birihley Oruma (Yüksek Mahkeme Üyesi), Küjüget S. Arapay (Tuva Devrimci Askerler BaĢkanı), Sat Lopsan Bazır-ool (Tuva Ticaret Bakanı), Hovalıg Totkan Sonam (Devlet Basım Merkezi BaĢkanı), Oyun Sengijik (Ġç iĢleri bakanı ve BaĢ savcı), Kuular Sungar-ool (Tuva‘nın Moğolistan elçisi), Küjüget Seren (Askerî Komiser).12 Mesleklerinden de anlaĢılacağı gibi ölüm cezasına çarptırılanlar Tuva‘nın üst düzey yöneticileridir. Peki bu insanlar hangi suçu iĢlediklerinden dolayı cezalandırılmıĢtır. Bunları da arĢiv belgelerinden öğreniyoruz. Hepsinin ortak ve en önemli suçu ―Kontr‖ (karĢı), ―Kontrrevolyutsioner‖ (karĢı devrimci) oluĢudur. ArĢiv belgelerinden öğrendiğimiz suçlamaların bazıları Ģu Ģekilde sıralanabilir: 1. Tuva‘yla Moğolistan‘ı birleĢtirerek, bu birleĢik devleti Japonya‘ya bağlamaya çalıĢmak. 2. Japonya‘ya bağlı bir krallık kurmaya çalıĢıp, buna karĢı çıkanları silâhla öldürmeyi plânlamak. 3. Tuva Halk Cumhuriyeti‘ni ve Moğolistan Halk Cumhuriyetini Feodal yapısına geri getirmeye çalıĢmak. 4. Japonya‘nın yardımıyla hükûmeti, bakanları düĢürerek, kendi yandaĢlarını onların yerine getirmeye çalıĢmak. 5. Hükûmetle mücadele etmek için kam, lâma ve feodalleri organize etmek. 6. Toka‘nın baĢkanlığındaki yöneticileri öldürücü terör yöntemleri kullanarak ortadan kaldırmaya çalıĢmak. 7. Sovyetler Birliğiyle iliĢkileri keserek, Rusları Tuva‘dan atıp yerlerine Kore, Çin, Japon gibi toplumlardan insanlar almayı düĢünmek. 8. Sovyetler Birliğiyle ekonomik iliĢkileri keserek, Japonya‘yla iliĢkiyi geliĢtirmeyi plânlamak 9. Tuva‘nın Moğolistan‘la olan sınırını kaldırarak, Sovyetlerle olan sınırını sağlamlaĢtırmaya çalıĢmak.13 299 Dava sırasında devrin komünist yöneticileri de kendi görüĢlerini ―kontr‖larla daha önce olan iliĢkilerini ve bu kiĢilerin kötü niyetli oluĢlarını anlatırlar. Bunların baĢında devrin (Tuva tarihinin) bir numaralı adamı S. Toka vardır. Toka, Tuva Devlet Bankası BaĢkanı Dançay‘ın suçlarını anlatırken; ―…karĢı devrimci Dançay 1936 yılında kendi arkadaĢı Sançaa‘ya Tuva Halk Cumhuriyeti‘nin politik yönünü anlatırken ‗Tuva‘nın günümüz hükûmeti, kapitalist de değil, sosyalist de değil, adlandırmak gerekirse ad vermeye gerek yok. Ġkisinin arasında olabilir. Küçük burjuvazinin hükûmeti demeye gerek yok. Gerçekte bizde feodal yoktur, feodalizm eskiden varmıĢ… Bizde, Tuva‘da iĢçi, feodal, lâma, kam diye bir Ģey yok. ĠĢçi de olsa, feodal de olsa bizde fark etmez, hepsi aynı‘ demiĢ‖14 Ģeklindeki sözlerini kullanır. Belgelerden ölüm cezalarını veren savcının son sözlerine bakalım: ―…Yukarıda sayılanlar intikamı bitmeyen halk düĢmanlarıdır. Tuva‘nın özgür yurdunu doğunun emperyalist devletine (Japonya E. A) koloni yaparak, iĢçi halkı, mutluluğundan, zengin kültüründen ayırarak, malını mülkünü elinden alıp, feodalizmin düĢünceye sığmayan zulmüne sokmak için çaba göstermiĢlerdir. Bunları gerçekleĢtirmek için; silâhlı, çapulcu, katil çeteleri oluĢturmayı plânlamıĢlardır. Bunlar, özellikle bütün dünya iĢçi halklarına, sıcak güneĢ olup aydınlatan, ısıtıp duran, anne-baba olan Sovyetler Birliği‘nden Tuva‘nın halkını ayırmaya çalıĢmıĢlardır. Bu suçların cezası Tuva kanunlarının 10, 11, 12, 13. maddeleri gereği ölümdür. Bunların malları kanun gereği devlete geçecektir.‖15 1962-63 yıllarında bu davaya yeniden bakılmıĢtır. Yapılan yeniden yargılamada: ―Sat Çürmit Dajı ve arkadaĢlarının karĢı devrimci komite kurdukları yolundaki iddiaların herhangi bir belgeyle ispatlanmadığı, suçlamada ortaya konan delillerin, sosyalist kanunlara aykırı olarak, sahte olduğu ve yargılamayı yapanlar tarafından düzenlendiği ortaya çıkarılmıĢ, 13 Ekim 1938 tarihili Tuva Halk Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesinin kararının iptaline‖ karar verilmiĢtir.16 1930-40‘lı yıllarda Tuva‘da sadece bu dava olmamıĢtır. Binlerce kiĢi aynı akıbete uğramıĢtır. Öldürülenler ölüp kurtulmuĢ, asıl cezayı onların geride bıraktığı çocukları, aileleri, akrabaları çekmiĢtir. Onlar her zaman ―kontr‖ damgasıyla yaĢamıĢlar, iĢlerini, mallarını kaybetmiĢler, bazıları yaĢadıkları yerleri terk ederek adlarını değiĢtirmiĢler, kimliklerini saklamak zorunda kalmıĢlardır. O devirde devlet büyüklerinin Ģoförlüğünü yapan Oorjak Lama hatıralarını anlatıyor: ―1937 yılında korkunç yıllar baĢladı. Oyun Polat (devrin yerel meclis baĢkanı E. A) Moskova‘ya gidip geldikten sonra, Oyun Dançay‘ı yakalatıp hapsettirdi. THC‘ni Japonya‘ya satmayı düĢünüyor diye Darjay‘ı ve Hemçik-ool‘u da yakalattı, meseleyi hâlletmek için Tuva parlamentosunun sabahlara kadar çalıĢtığını Ģimdi hatırlıyorum. Sokakta yürüyen insanları oturtup yakalıyor, sonra da hapsediyorlardı… Halk düĢmanı diye öldürülen yöneticileri, herhangi bir art niyeti olmayan, halkını seven insanlar olarak düĢünüyorum…‖17 1930‘lu yılların sonunda Tuva‘da artık komünistler iĢ baĢındaydı. Bu arada Ġkinci Dünya SavaĢı patlak verdi. 22 Haziran 1941‘de THC‘nin Yüksek Meclisi: ―Tuva halkı ve onun devrimci hükûmeti, Sovyet halkının faĢist saldırganlara karĢı mücadelesi ve zaferi için, bütün gücü ve kaynaklarıyla yardımcı olmaya hazırdır.‖ görüĢünü açıkladı. Halktan on milyonun üzerinde para toplanarak 300 Sovyetler Birliği‘ne gönderildi. 50 binin üzerinde at, çok miktarda giyim eĢyası ve yiyecek yardımı yapıldı.18 SavaĢa gönüllü katılan Tuvalar da vardı. 17 Agustos 1944 tarihinde Tuva Meclisi: ―23 yıllık Tuva Rusya iliĢkilerinde görülen geliĢme ve asırlara dayanan (Ruslarla Tuvalıların karĢılaĢmaları henüz bir asrı bile doldurmamıĢtı. E. A.) Tuva Rus dostluğunun gereği olarak, Tuva‘nın Sovyetler Birliğine katılma isteğini bildiren kararını kabul etti. Bu kararı Sovyetler Birliğinin Yüksek ġurasına bildirmek üzere S. Toka, A. Çımba, O. Lopsançar görevlendirildi‖19 Sovyetler Birliği Meclisi isteği görüĢtü ve Ģu kararları aldı: 1. Tuva Meclisi‘nin, Sovyetler Birliğine katılma isteği kabul edilmiĢtir. 2. Federasyonun Yüksek ġurası‘na, Tuva‘nın otonom bölge olarak kabul edilme isteği bildirilecektir. 3. Sovyetler Birliği anayasasının 35. maddesi gereği Tuva‘dan, Sovyet Yüksek ġurası‘na milletvekili seçimleri 1945 yılının Nisan ayında yapılacaktır. 4. Tuva‘daki faaliyetleri yürütmek üzere Sovyet Halk Komiserliği görevlendirilmiĢtir. Ekonomik ve kültürel geliĢmeyi sağlamak için maddî yardımlar yapılacaktır. 20 Nisan 1945‘te yapılan seçimlerde; S. Toka, A. Çımba, L. Çadamba, K. S. Kudajı ve O. A. Serenman Sovyek Yüksek ġurası‘na Tuva milletvekili seçildiler.20 Böylece, bağımsız Tuva Cumhuriyeti‘ni, Japonlar‘a bağlamaya çalıĢmakla suçlayarak binlerce kiĢinin ölümüne sebep olan Salçak Toka, kendi elleriyle ülkesini Sovyetler Birliğ‘ine katarak amacına ulaĢmıĢ oldu. Tuvalar arasında, 1990‘lı yıllara kadar, ―TOKA‖ kelimesinin açılımı; ―Tıvaları Oruslara KatıĢtıran Arat‖ (Tuvaları Ruslara Katan ĠĢçi) olarak yapılıyordu. 1990‘lı yıllardan sonra ise ―Tıvaları Oruslara KatıĢtıran AĢak‖ (Tuvaları Ruslara Katan Bunak) Ģeklinde yapılmaktadır. 1960‘lı yıllarda Sovyetler Birliği‘nde yeniden yapılanmaya gidildi. 10 Ekim 1961‘de Yüksek ġura kararıyla Tuva Otonom Bölgesi, Tuva Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yapıldı. 17 Aralık 1961‘de yapılan seçimlerde 69 Tuva, 31 Rus, Tuva Meclisi‘ne milletvekili seçildi. 10-11 Ocak 1962‘de SSCB devlet niĢanının, Tuva devlet niĢanı olmasına ve üzerine Tuvinskaya ASSR (Tuva Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) yazılmasına, SSCB bayrağının Tuva bayrağı olmasına ve üzerine Tuvinskaya ASSR yazılmasına karar verildi. 1970 yılında Tuva‘nın en büyük sanayi kuruluĢu olan asbest farikası, ülkenin batısındaki Akdovurak ilçesinde açıldı. Bu fabrika teknoloji eskiliği ve üretilen asbestin ihraç edilememesi üzerine 90‘lı yılların baĢında kapandı. 1960-70‘li yıllarda Tuva‘da, Tüm SSCB‘ye koĢut olarak, eğitim, sağlık hizmetlerinde, hayat Ģartlarında iyileĢmeler görüldü. Buna karĢılık herkes aynı dünya görüĢüne sahipti, sahip olmak zorundaydı. Günün Ģartları zor olsa da, bütün dünya vatandaĢları bir gün birleĢecekti. Herkes aynı dili konuĢacaktı. Bu dil açıkça söylenmese de Rusçaydı ve Sovyetler Birliği vatandaĢları gerçekten de, kendi dillerini bir yana bırakıp, bir dili konuĢur oldular. 301 1990‘lı yılların baĢında Sovyetlerin çöküĢüyle Tuva 70 yıl öncesine geri döner gibi oldu. Ancak 70 yıl öncesinde çoğu çadırlarda yaĢayan Tuva halkı artık yerleĢik hayata geçmiĢti. Bazı değerlerini değiĢtirmiĢ, bazılarının yerine yenilerini koymuĢ, bazılarını ise tümüyle kaybetmiĢti. Okuma yazma oranı yükselmiĢ, Tuvalılar kendilerine ait bir ―yazı dili‖ne sahip olmuĢlardı. Bu Tuvalıları diğer akrabalarından ayrı bir millet olarak yaratma çabalarının ürünü olsa da, aynı zamanda kendi değerlerini ayakta tutmaya yarayan bir araç da olabilirdi. Öyle de oldu. Günümüzde yüzlerce Tuva yazar, Ģair ve bilim adamı bu dille eserlerini kaleme almakta ve Tuva kültürünün değerlerini korumak için Tuva Türkçesi bir araç olarak kullanılmaktadır. Sovyetlerin çöküĢüyle Tuva‘da, ikinci kez, anayasa yapma çalıĢmaları baĢladı. Eylül 1991 tarihinde Tuva ASSR adı, Tuva Respublika‘ya (Tuva Cumhuriyeti) çevrildi. Ġlk defa gerçek anlamda, halkın katılımıyla, cumhurbaĢkanlığı seçimleri ve meclis seçimleri yapıldı. 1992 yılının 15 Martı‘nda yapılan cumhurbaĢkanlığı seçimini, oyların %83‘ünü alan ġerig-ool Dizijikoviç Oorjak kazandı. ġ. Oorjak, cumhurbaĢkanı seçildikten sonra, göreve baĢlama töreni sırasında, milletvekilleri ve davetliler huzurunda gerek Tuva‘nın, gerekse de Rusya‘nın geleceği hakkındaki düĢüncelerini açıkladı: ―…Demokrasi açık, aydınlık yol. O, halkın sesi, hâkimiyeti; modern reformların yüksek baĢarısıdır. Demokrasiyi korumamız, geliĢtirmemiz gerekir. Demokrasiyi geliĢtirerek sağlamlaĢtırmamız bizim gerekliliğimizdir. Yasamayı, yürütmeyi ve yargıyı birbirinden çabucak ayırmalıyız. Yürütmenin, cumhurbaĢkanından, köydeki belediye baĢkanına kadar, yeni sistemini geliĢtirmeliyiz. Reformları tecrübeli yöneticilerle gençleri birleĢtirerek yapmalıyız. CumhurbaĢkanın hâkimiyeti diktatör gibi kullanmaması için demokrasiyi güçlendirmeliyiz… Kendi tarihimize tüküremeyiz. Atalarımız iyi de kötü de çok Ģeyleri yapmıĢlar. Tarihimizin bütün iyi, aydınlık ve kahramanlık yönlerini alır, onlara dayanırız. Fakat bütün yanlıĢları, özellikle kanun tanımaz, insan sevgisinden uzak ve insan özgürlüğüne aykırı bütün Ģeyleri bundan sonra atmamız gerekiyor… Tuva parlamentosunun 1944 yılında, geleceğini Rusya‘yla birlikte belirleme kararının sonuçlarına saygı duyuyorum. Yeni demokrat Rusya‘nın devlet yapısında, federatif cumhuriyetlere daha çok bağımsızlık verme yolundaki çabalarını destekliyoruz. Özellikle ticarî alanda, ticaretin dıĢ ülkelerle federe cumhuriyetler tarafından geliĢtirilmesi yolundaki çabaları olumlu buluyoruz… Tuva‘nın devlet bağımsızlığı, onun bütün zenginlikleri, çok uluslu yapısında yer alan herkesi içine alır. Büyük filozofun söylediği ‗Toprağı çiftçilere, fabrikaları iĢçilere, hâkimiyeti halka‘ felsefesini hayata geçirmeliyiz… Ticarete geçmek, bu ekonominin bir sistemden diğerine geçmesi anlamına geliyor, kolay değildir. BaĢkalarının beslemesiyle hayatını sürdürmeye devam edenler için, ticaret uyarıcı bir meltem, ayıltacak soğuk su olacaktır. Ticarete geçmemiz gerekir.‖ 21 ġ. Oorjak, 16 Nisan 1997 tarihinde yapılan seçimlerde %70 oy alarak ikinci kez Tuva cumhurbaĢkanlığına seçildi. En yakın rakibi Tuva Parlamento BaĢkanı K. Biçeldey %10 oy aldı. 21 Ekim 1993 tarihinde 116 maddelik yeni Tuva Anayasası kabul edildi. Bu anayasa daha sonraki yıllarda Rusya ve Tuva Cumhuriyeti arasında gerginliğe yol açacak maddeler içeriyordu. Anayasa‘nın 1. maddesi: ―Tuva Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu bünyesinde bulunan demokratik devlettir. Federasyon antlaĢmasını temel alarak, Tuva Cumhuriyeti‘nin bütün halkının referandumu esas alınarak kendini yönetebilir ve Rusya Federasyonu bünyesinden çıkabilir… Devletin var olma 302 temeli, kendi sınırlarına, tabiat zenginliklerine, devlet yapısına, iç ve dıĢ politikasını belirleme yetkisidir. Tuva Cumhuriyeti‘nin yetkileri ve vazifeleri, kendi rızası olmadan değiĢtirilemez. Cumhuriyet anayasasında kanunlaĢmıĢ yetkiler ve vazifeler Tuva Cumhuriyeti‘nde seçilmiĢ yetkili kiĢilerin üçte ikisinin çoğunluğuyla yapılır. 2. Maddesi: Rusya Federasyonu‘ndaki farklı durumlarda, politik veya devlet krizi zamanında, Tuva Cumhuriyeti sınırlarında, Cumhuriyet‘in anayasası ve kanunları güçlüdür.‖ 33. Maddesi: Tuva Cumhuriyeti‘nin dili Tuva dilidir. Tuva Cumhuriyeti‘nde Rusça bütün Federasyonun dili olarak kabul edilir. Resmî yerlerde Rusça, Tuva diliyle denktir.‖22 Anayasanın 1. maddesi, Rusya Federasyonu‘na bağlı olmayı kabul etmekle birlikte, Tuva Cumhuriyeti‘ne, halkın referandumuyla, bağımsızlığını ilân etme yetkisi veriyordu. Tuvalılar kendi ülkelerinde yaklaĢık %70‘e varan nüfuslarıyla diğer cumhuriyetlerden farklılık gösteriyordu. Bu durum Rusya Federasyonu‘nca kabul edilemezdi. Ülkedeki askerî güçlerin kimin emri altında bulunduğu gibi bazı problemler de anayasada yeterince belirgin değildi. Anayasa‘nın, Rusya Federasyonu Anayasası‘yla uyumsuzluk gösteren 13 maddesinde 27 Eylül 1996 tarihinde bazı değiĢiklikler yapıldı. Bu değiĢikliklerle arada çıkacak sorunların çözümünde mahkemelere daha çok yetki verilmesi kararlaĢtırıldı. SSCB‘nin çöküĢüyle Tuva‘da iki görüĢü savunanların öne çıktığını görüyoruz. Bunlardan ilki, daha ılımlı ve Rusya Federasyonu içerisinde daha fazla kültürel hakların elde edilmesini, ticaretin dıĢ ülkelerle serbest bir Ģekilde yapılmasını sağlayacak kanunların düzenlenmesini isteyenler. Ġkincisi ise Tuva‘nın bağımsız bir devlet olmasını isteyenler. Birinci grupta yer alanların lideri sayabileceğimiz ġ. Oorjak, Tuva halkının büyük çoğunluğunun desteğiyle (%83, %70 oy oranlarıyla) iki kere cumhurbaĢkanı seçilmiĢtir. Ġkinci grupta yer alanların liderliğini ise baĢlangıçta bir Tuva milliyetçisi olan K. Biçeldey yapmıĢtır. 90‘lı yılların baĢında kurulan ―Hostug Tıva Frontuzu‖ (Bağımsız Tuva Cephesi) 27 Nisan 1997 tarihinde yapılan toplantısında, adını korumakla beraber amacını ―politik hareket‖ olarak değiĢtirmiĢtir. KuruluĢun görülen değiĢikliklerin sebebini, eski ve yeni amaçlarını Hostug Tıva BaĢkanı Vladimir Orus-ool Ģu Ģekilde açıklamaktadır: ―…80‘li yılların sonunda ve 90‘lı yılların baĢında Sovyetler Birliği‘nde açıklığın ve demokrasinin baĢlamasıyla birlikte, çeĢitli halkların egemenlik duyguları kabardı, kendi kültürlerini (dinleri, dilleri, bilimleri, yaĢama Ģekilleri, gelenekleri, sanatları) geliĢtirmenin güçlü adımlarını atmaya baĢladılar. O zaman Tuva‘da, diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi, çağdaĢlaĢmanın yolları araĢtırılmaya baĢlandı. Diğer ülkelerdeki milliyetçi cephelerin programları araĢtırılarak Tuva‘da da benzer bir teĢkilat kuruldu. O zamanki milliyetçi cephenin yaptıklarını genel hatlarıyla doğru buluyorum… Ancak o zamanın söylemleri, yapılan iĢler, bu gün ihtiyaç olmaktan çıkmıĢ olabilir. Çünkü devlet farklılaĢtı, Komünist Sovyetler Birliği yerine, demokrat Rusya Federasyonu kuruldu, o zamanın sorunları ortadan kalktı. Günümüzde çağdaĢlaĢmıĢ, demokrat Rusya içerisinde bulunup, devletlerle, cumhuriyetlerle, bölgelerle birlikte çalıĢarak Tuva‘yı geliĢtirmenin yollarını aramak birinci mesele… 27 Nisan 1997 tarihinde yaptığımız toplantıda Hostug Tuva‘yı, Milliyetçi cepheden, politik harekete dönüĢtürdük. Adını değiĢtirmedik, çünkü Tuva anayasanın yardımıyla, kötü hayat Ģartlarından, ırk ve inanç ayrımından, savaĢtan ve düĢmanlıktan ayrı durmalıdır. Bundan baĢka Tuva, halkının geliĢmesi, hayat Ģartlarının eĢitlenmesi ve 303 zenginleĢtirilmesi yolundaki engellerden özgür olmalıdır. Hostug Tıva‘nın anlamı budur… Bizim amacımız Tuva insanın zengin ve mutlu olmasıdır. Ne zaman Tuva insanı zengin ve mutlu olursa ülkemiz de zengin olacaktır…‖23 1990‘lı yılların sonunda, baĢlangıçta Tuva‘nın bağımsız olmasını isteyen pek çok kiĢinin bu düĢüncelerini değiĢtirdikleri veya yumuĢattıkları görülmektedir. Hostug Tıva baĢkanı V. Orus-ool‘un sözlerinden bu açıkça görülmektedir. Tuva Meclis baĢkanı K. Biçeldey de fikirlerinde ―yumuĢama‖ olanlardan Biridir. ―1990‘lı yılların baĢında Tuva‘nın bağımsızlığı için milliyetçi cepheyi kuranlardan biri olan Biçeldey, cumhurbaĢkanlığı seçimlerinin ikincisinde Ruslara yakınlaĢmaya çalıĢmıĢsa da, eski sicilinden dolayı, gerekli desteği alamamıĢtır.‖24 21. Yüzyılda Tuva‘da Neler Olacak? Son on yılda Tuva‘da bulunan Ruslarla Tuvalılar arasında zaman zaman ciddî sayılabilecek etnik huzursuzluklar yaĢanmıĢtır. Moskova bu durumdan rahatsızlığını defalarca dile getirmiĢ ve yerel yöneticilerle çeĢitli görüĢmeler yapılmıĢtır. Bazı cinayetlerin ―etnik problemlerden‖ ortaya çıkıp çıkmadığı konusunda Ruslarla Tuvalılar arasında görüĢ farklılıkları olmakla beraber, iki toplum arasında her Ģeyin yolunda olduğunu söylemek güçtür. Bu gerginliğin hangi yöne gideceğini gelecekte öğreneceğiz. Tuva‘nın bağımsızlık yolunda, 2002 yılında, 1992‘den daha ilerde olduğunu söylemek güç. CumhurbaĢkanı ġ. Oorjak‘ın göreve baĢladığı zaman en çok üzerinde durduğu, Tuva‘nın ekonomik olarak kendine yeterli düzeye getirilmesi yolundaki çabaların sonuç verdiği söylenemez. Tarihî kültüründe tabiatla barıĢık, onun verdikleriyle (hayvancılık, avcılık…vb) hayatını sürdürmeyi öğrenmiĢ Tuva toplumunun birdenbire ticareti öğrenmesi elbette kolay değil. Bu yüzdendir ki günümüzde Tuva‘da, ticaret büyük ölçüde Ruslar tarafından yapılmaktadır. Tuva ticarî iliĢkilerinde %90 oranında Rusya‘ya bağımlıdır. Bütçesinin büyük bir bölümü merkezî hükûmet tarafından karĢılanmaktadır. Tuva‘nın kendi kaderini belirme yolundaki çabaları, kendisinden çok Rusya Federasyonu‘nun geleceğine bağlı. Kafkaslar‘daki cumhuriyetlerin Rusya Federasyonu içerisindeki durumu Tuva‘yı da doğrudan etkileyecek. Rusya Federasyon‘un ekonomik geliĢmesi ve bunun topluma yansıması, cumhuriyetlere tanıyacağı daha fazla kültürel haklar, Tuva‘nın da Federasyon içerisinde kalma sürecini uzatacak gibi görülüyor. 11 Eylül olayının, Rusya Federasyonu‘nu, kendi içerisinde bağımsızlık talebinde bulunanlara karĢı daha güçlendirdiği herkesin bildiği bir gerçek. Tuva Rusya Federasyonu dıĢında sadece Moğolistan‘la sınırlara sahip. Bu da dıĢarıya açılımın, ticarî iliĢkileri geliĢtirmenin en çok bu ülkeyle yapılmasını gerekli kılıyor. Tuva ile Moğolistan arasında yüzyıllara dayanan bir iliĢki var. Gerek kültürel, gerekse tarihsel olarak pek çok ortak noktada birleĢen bu iki dost ülke, üretimleriyle de benzerlikler gösteriyor. Her ikisinin de ana geçim kaynağı hayvancılığa dayalı. Üretim mallarının benzerliği iki ülke arasındaki ticaretin sınırlı kalmasına sebep oluyor. 304 Çin‘in, sahip olduğu nüfus ve üretim gücüyle bütün Orta Asya‘yı olduğu gibi, gelecekte, Tuva‘yı da etkileyeceği bugünkü durumdan anlaĢılıyor. Çin, büyüme sürecini aynı oranda devam ettirmesi durumunda, Rusya ile Çin arasındaki mücadele, 19. asrın sonunda olduğu gibi, yeniden baĢlayacak. Daha Ģimdiden Sibirya‘da, Çinlilere ve Çin üretimi mallara, hemen her yerde rastlamak mümkün. Tuvalılar, Sovyet rejiminin yoğun baskısına karĢı korudukları kültür değerlerini, gelecekte de koruyup geliĢtirecekler. Tuva insanının baĢka hiçbir toplumda görülmeyecek derecede yüksek olan yurt sevgisi, tabiatla barıĢık yaĢamaya dayalı hayat felsefesi onları her zaman kendi yurtlarının sahibi kılacak. Temiz ve zengin tabiat kaynakları, gelecekte ulaĢım imkânlarının daha da geliĢmesiyle, Tuva‘yı turizm açısından cazip hâle getirecek. DıĢarıya, özellikle Türkiye‘ye, eğitim için gönderdikleri gençler Tuva‘nın çağdaĢ dünya ile bağlarını kurmada ve geliĢtirmede yardımcı olacak. Biz Türkiye Türkleri, köklerimizin Yenisey kıyılarında yattığını belki bir gün anlayacağız ve o köklerin kurumaması için, onlar kadar olmasa da, çaba göstereceğiz. Tuva kültürü, Tuva tarihi, Tuva toprağı Tuvalıları olduğu kadar, bizim de tarihimizi aydınlatacak, geleceğimize yol gösterecek. 1 Eberhard, W, Tobalar Etnik Bakımdan Hangi Zümreye Girer, AÜDTCFD I, S 2. 1943, s. 19-30. 2 Katanov, N, F, Bilimsel Eserlerinden Seçmeler, Türksoy, Ankara, 2000, s. 199. 3 Mannay-ool, M, Homdu Dayını, Ulug-Hem 1/1998, Kızıl, s. 127-140. 4 Uroyakov, S, Kızıl Hooraynı Ündezilep Turguskanı, Ulug- Hem, 1992, S. 2, s. 137-150. 5 Oçur, V, Tahdı-Tıva Ulustuh Ündezilekçi Ulug Huralı Ulug- Hem, 1991, S. 77, s. 150-160. 6 Oçur, V, a.g.m., s. 151. 7 Mannay-ool, M, D, Ġstoriya Tuvı 9, Kızıl, 1996, s. 77-78. 8 Oçur, V, a.g.m., s. 159. 9 Sat, S. Ç, Tıva Dıldı ġinçilep Kelgeninin Töögüzünün Oçerigi, Kızıl, 1964, s. 47. 10 Mannay-ool, M, D, a.g.e., s. 89. 11 Ulug-Hem, Kızıl, 1990 S. 75, s. 3. 12 Töögü Dokumentileri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, S. 75, s. 55. 305 13 Töögü Dokumentileri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, S. 75, s. 7-8. 14 Töögü Dokumentileri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, S. 75, s. 22. 15 Töögü Dokumentileri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, S. 75, s. 54-55. 16 AgartııĢkın Dokumentileri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, S. 75, s. 127-129. 17 Lama, O, Çolaaçının SaktııĢkını, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, S. 75, s. 107. 18 Mannay-ool, M, D, a.g.e., s. 101. 19 Mannay-ool, M, D, a.g.e., s. 119. 20 Mannay-ool, M, D, a.g.e., s. 121. 21 Prezident ġ. D Oorjaktın Çugaazı, Ulug-Hem, Kızıl, 1992, S. 3, s. 5-12. 22 Tıva Respulikanın Konstitutsiyazı (Ündezin Hooyluzu) Kızıl, 1993, s. 4-16. 23 Ergi Atta Çaa Utka Ulug-Hem, Kızıl, 1988, S. 1, s. 141-148. 24 Dravis, M. a.g.m. 306 Tuva ġamanizmi / Dr. Eva Jane Neumann Fridman [p.180-188] DR. EVA JANE NEUMANN FRĠDMAN Braun Üniversitesi Antropoloji Bölümü, Dünya Dinleri AraĢtırmaları Merkezi (CSWR) / Kanada Önsöz 1937‘den önce Tuva‘da 700‘den fazla, daha doğrusu 725 etkin Ģaman vardı. Pragmatik deyimle, Ģaman, köyde bilgi sahibi tek kiĢiydi. Günümüzde, yerli Tuvaların sayısı 210.000 olmasına rağmen, sadece 37 Ģaman kalmıĢtır. Ġnanıyorum ki eski kültürümüzün antik kaynakları, manevî kültürümüz, Tuva Ģamanizmi yeniden doğacaktır. Bu gelenek bizim antik kaynağımızdır. Çünkü Tuva Ģamanları, Ģaman ayinlerini ve Ģaman Ģarkılarını her zaman ana dillerinde söylemiĢlerdir. ġamanist inanç, kendisiyle birlikte doğduğumuz antik inançtır‖ (Kenin-Lopsan 1996, Kenin-Lopsan 1997: 133). ―Roza‘ya, Tuva‘da neden bu kadar çok Ģaman olduğunu sordum. Birçok ruh olduğundan birçok Ģaman vardır dedi. Ġnsanlar bu ruhlarla her zaman karĢılaĢabilir. Koyun güderken insanlar dünyanın ve doğanın alt düzeydeki ruhlarıyla karĢılaĢabilir. Dünyanın ve dağların birçok ruhu vardır ve Ģimdiye kadar olduğu gibi, dağlardan yardım istemek için çok ayin yapılırsa ruhlar güçlenir. Yurt, mevsimden mevsime baĢka yere taĢınır. Bahar, yaz, sonbahar ve kıĢ mevsiminde büyük adak törenleri yapılır. Ayinler, sığırların, koyunların, ineklerin ve atların ya da iyileĢmeye ihtiyacı olan hasta hayvanlar ya da insanların sağlığını temin etmek için yapılır; ayinler, avları verimli olsun diye, taygaya gidip avlanmadan önce avcılar için yapılır. Ġnsanlar ruhlara ayin yapılmasını isteyebilirler ya da bunları kendileri yaparlar. Ruhlardan yardım istendiğinde, o kiĢinin o ruhlara inandığı anlamına gelir bu inanç, dedi Roza, ruhları güçlü kılar, onlara güç verir‖ (Fridman 1998: 266-267). Tuva‘daki ruhların insanlara ve Ģamanlara açık olduğuna inanılır, çünkü insanların ruhlara inandığı ve onlara açık olduğu güçlü ve geleneksel bir inanç sistemi bulunmaktadır. Tuvaların ve ruhların içiçe geçmiĢ bu iliĢkisi doğada ve insanların yaĢadıkları her yerde bulunur ve bunun neticesinde, Tuva halkının inanç sisteminin ruhları ayakta tutan sürekli gücü Tuva‘nın kendisine özgüdür. Tuva‘nın Tarihi ve Coğrafyası Tuva, Asya kıtasının merkezinde bulunur; Tuva‘nın baĢkenti Kızıl‘da Yenisey nehri kenarında bulunan kocaman bir küre bu gerçeği hatırlatır. Tuva, güney sınırları Moğolistan‘a bitiĢik, Rusya Federasyonu‘na dahil bir cumhuriyettir. 170.500 km2‘lik alanıyla, kuzeydoğu, kuzey ve kuzeybatıda Sayan sıradağlarıyla çevrili olan Sayan-Altay yaylalarının bir parçasıdır. Batı yakasında, Sayan sıradağları Altay dağları bölgesine bitiĢiktir. Güneybatı sınırında Tsagan-Shibetu‘nun yüksek zirveleri ve Chikhacheva sırtları ve Kızıl‘ın güneyinde Tannu-Ola sıradağları vardır. Bundan dolayı Tuva, yüksek dağ sıralarıyla çevrili, ekoloji ve tecritin ekonomik ve siyasal yaĢamını belirlediği geniĢ bir bozkır havzasıdır. Tuva‘da çok sayıda nehir vardır, en önemlileri Kızıl‘da aĢağı ve yukarı Yenisey olarak iki kola ayrılan Yenisey ve Batı Tuva‘yı geçerek Yenisey‘e katılan Kemchik‘tir. Doğu Tuva‘da 307 çok sayıda göl vardır ve aynı zamanda, Sibirya melezçamı, sedir, huĢ, köknar ve gümüĢ köknar ağaçlarından oluĢan Tuva ormanlarının %60‘ından fazlası bu bölgede bulunur. Bu taygada (Büyük Orman) rengeyiği de dahil olmak üzere çok sayıda hayvan vardır. Bu bölgede sadece Tuva nüfusunun %5‘i yaĢar ve çoğunluğu avcı ve rengeyiği üreticisidir. Tuva‘nın batısında bozkır bölgesinde bitki örtüsü değiĢim gösterir; Moğolistan‘ın kumluk çoraklıklarına sınırı olan güneybatıda MongunTayga‘da iklim kuraktır ve bitki örtüsü zayıftır, fakat nehir vadileri etrafındaki bölgelerde bitki örtüsü zengindir ve atları olduğu kadar öteki pastoral hayvanları da geçindirebilir. Batı Tuvalılar geleneksel olarak sığır, koyun, keçi, at ve deve sürülerini otlatmaya dayanan ekonomileri olan göçebe bir topluluktur. Arazi ve iklim koĢullarına epeyce bağımlılardır. Sürünün ihtiyaçlarına göre mevsimden mevsime baĢka yere taĢınan, kafes çerçeveli, keçe kaplı yurtlarda yaĢarlar. Sovyetler döneminde Tuvaların çoğu ―kolektifleĢtirilmiĢler‖ ve köylerdeki evlere taĢınmıĢlardı; fakat 1991‘den beri kırlara doğru yavaĢ bir hareketlilik ve doğaya dönüĢ görülmektedir. Tuva, 1911‘e kadar, Tuva yönetimsel yapısına da yansıyan feodal-askeri çizgide örgütlenmiĢ olan Çin Mançu Ġmparatorluğu‘nun egemenliği altındaydı. Ülke, koĢon denilen dokuz büyük yönetimsel birime ve onlar da sumon denilen birimlere bölünmüĢtü. Her Tuvalı, aslında bir toprak parçasına değil, Mançulara kürk vergisini ödemesi amacıyla, belirli bir koĢona ve sumona bağlıydı. Vainshtein (1980: 238), ondan önceki bilim adamlarının, Tuva halklarının ekonomisinin ve sosyal yapısının altında yatan, akrabalığa dayalı toplumsal geleneklerin önemine dikkat çektiğini söyler. Bununla beraber aĢiret yapısı zamanla zayıflamıĢtır. AraĢtırmacılar, 1930‘larda Todjin aĢiretinin (Tuva‘nın doğu bölgesi) tüm üyelerinin baba tarafından sëëk tërel‘ini (kemik akrabalığı) bildiklerini, fakat 1950‘lerde bilen sadece yaĢlı bir adamın kaldığını bulmuĢlardır. AĢiret hakkındaki bilgi, inanç sisteminin pratiğe geçirilmesinde, özellikle de aĢiretin ve doğanın ruhları için yapılan grup ayinlerinde yararlıdır. Sëëk üyeleri, avlarının baĢarılı olması ve topluluğun sağlığı için ruh efendilerine dua etmek için dağ ovo dagıır‘da (oranın ruhları için yapılmıĢ taĢ yığını kurgan ya da çalı çırpı yığını) toplanırlar. Toplum, aynı atayı paylaĢan ve erkek tarafından birbirine akraba olan, çekirdek ya da geniĢ ailelerden oluĢan baba soyundan akraba gruplar olarak düzenlenmiĢtir. Tarihsel olarak bir aal (sürülerini tek bir ağıla kapayan bir ya da çok sayıdaki yurt) baba soyundan akraba olan bir gruptan oluĢurdu, fakat yirminci yüzyılın baĢlarında aal‘ler basit komĢu toplulukları haline geldi (Vainshtein 1980: 247). Potapov‘a göre (Levin ve Potapov‘da 1964: 380) Tuva‘daki Türkçe konuĢan etnik grup, Moğolca, Samoyedce ve Ketçe konuĢan unsurlardan da oluĢur. Tuva‘daki Türkçe konuĢan klan ve aĢiret gruplarının varlığı, milattan sonraki ilk yüzyılların tarihsel Çin yazmaları sayesinde biliniyordu. Orhun Yenisey bölgesinde M.S. 7 ve 8. yüzyıllara ait, hepsi Türk dili ailesinden olan Telengitçe, Kırgızca ve Uygurca yazılmıĢ olan taĢ yazıtlar Tuvaların Türk kökenine iĢaret etmektedir. Günümüzdeki Tuva dili de Orhun Yenisey yazıtlarının diliyle bağlantısını korumaktadır. Bununla beraber, Potapov (1964: 380) Tuvaların etnik bileĢiminin oldukça karmaĢık olduğunu ve araĢtırılmadığını söyler. Tuvalar 18. yüzyılın baĢlarında tanımlanabilir bir kültürel grup olarak ortaya çıkmıĢlardır (Olson 1994: 658). 308 Tuva bölgesinin tarihi, Tuva‘nın Türk hanlığı tarafından fethedildiği 6. yüzyıldan beri, bölgenin ve sakinlerinin çok sayıda değiĢik güçlerin etkisi veya kontrolü altına girdiğini gösterir: bunlar Türkler, Çinliler, Uygurlar, Kırgızlar, Altın Hanlar, Cungaryanlar ve Mançu Çinlileridir. Rusya ile resmi iliĢki Çin ve Rusya arasındaki ticari iliĢkilerin kurulduğu Pekin AnlaĢması‘yla 1860‘ta baĢlar. 1881‘den sonra Tuva‘da Rus yerleĢimlerine izin verildi. Tuva 1911‘e kadar, Mançu Ching Ġmparatorluğu tarafından idare edilen dıĢ Moğolistan‘ın bir parçasıydı. 1912‘de Tuva Çin‘den bağımsızlığını ilan etti ve 1914‘te Rusya ile onların koruması altında olduğu bir iliĢkiye girdi. Rus iç savaĢından sonra (1918-1921) Moğolistan bölgeyi kontrolü altına almak istedi, fakat Tuva 1925‘te Sovyet egemenliği altında özerk bir devlet olarak Tannu-Tuva Halkları Cumhuriyeti adını aldı. Stalin 1944‘te Tuva Halk Cumhuriyeti‘ni feshetti ve Tuva, Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği egemenliğinde Tuva Özerk Bölge oldu. Bugün Rusya‘nın bir cumhuriyetidir. Tuva‘nın ekonomik ve siyasal tarihi, değiĢik kültürel etkilerin sadece göçebelerin bir bozkır bölgesinden diğerine göçmesiyle değil, herhangi bir anda nüfuzlu olan siyasal güçlerin de zorlamasıyla olduğunu gösterir. Budizm ve ġamanizm Lamaist Budizm Altay-Sayan ve Tuva bölgesine, 1260‘ta Budizme dönen Kubilay Han‘ın önderliğindeki Moğollar 13. yüzyılda bölgeyi fethedince gelir. 1271 ile 1368 yılları arasında hüküm süren Yuan hanedanı sırasında inĢa edilen Budist tapınak ve pagoda harabeleri keĢfedilmiĢtir. Bununla beraber, 13 ve 14. yüzyıllarda Lamaist Budizmin etkisi zayıftı ve sadece 16. yüzyılın sonlarında Moğol önder Altan Han‘ın yönetimi altında etkili olmuĢtu. 18. yüzyıldaki Mançu idaresi zamanına gelindiğinde Lamaizm Tuva‘da iyice yerleĢmiĢti ve Rus devriminin baĢlangıcında hoĢun ve sumonslarda 22 tane hureler (Budist tapınak) vardı. 1928‘de Tuva‘da 3500 lama vardı (64.900‘ü etnik olarak Tuvalı olan 82.000 nüfus arasından: 1932 sayımı), çünkü her aile lama olan bir erkek çocuk istiyordu (Kenin-Lopsan 1993: 9). Budizmin resmi devlet desteği almasına ve yöresel geleneksel inanç sistemlerini aktif olarak bastırmaya çalıĢmasına rağmen ġamanizm yine de -Sayan-Altay bölgesindeki diğer gruplar arasında görülenlerden daha saf ve kendine yeterli biçimde- faal kalmıĢtı. 1931 sayımının rakamları, 787 lama ve 725 Ģamanın (411 Ģaman ve 314 Ģamaniçe) varlığını gösteriyordu ve bazı yönetimsel bölgelerde Ģamanların sayısı lamaların sayısından daha yüksekti. Örneğin Ulug-Çhem hoĢun‘unda 157 Ģaman ve sadece 101 lama vardı (Wajnschtejn 1996: 240). Lamaizm 18. yüzyılda Tuva‘nın resmi dini olunca ġamanizm baĢlangıçta direnmiĢti fakat sonunda iki din arasındaki iliĢkiler barıĢ içinde birarada varlıklarını sürdürmelerine ve birbirlerinin içinde erimelerine yol açtı. Lamaizm bir çok Ģaman törenini kabul edip kendi ayinlerine dahil etmiĢtir. Budist düĢüncenin etkileri Tuva ġamanizminin mitolojik temsillerinde ve Budist dünya görüĢünün bazı yönlerinin özümsenmesinde görülebilir (Fridman 1998: 280). 1926‘da Tuva‘ya giden bir seyyah ―yeni tanrılar eski tanrılarını değiĢtirmemiĢ, fakat panteonlarını geniĢletmiĢ, eĢit saygı görüyor ve Soyot (Tuvalı) hâlâ cedlerinin evrende yaĢadığına inandığı ruhların aynısının gücünün etkisinde‖ gözleminde bulunmuĢtur (Waynschtejn 1996: 240; Mongush Mannai-ool 1994: 8,10). 309 Tuva‘da dinin (Budizm ve ġamanizmin) baskı altına alınması, Budist manastırların tamamen yokedilmesini ve Lamalar ve Ģamanların kaldırılmasını amaçlayarak 1928-1930 yıllarına rastlar (Forsyte 1994: 281). 1944‘te Tuva‘da hiç manastır ve baskı altına alındığından ya da öldürüldüğünden hiç lama kalmamıĢtı. ġamanlar çok ağır bir biçimde baskı altına alınmıĢtı ve birçoğu yeraltına çekilmiĢti ve artık açıkça çalıĢmıyorlardı. ġamanizm Tarih Tuva‘da ġamanizmin tarihsel kökenleri Tuva halkının ataları olan Hunlara (M.Ö. 3 ve 2. yüzyıllar) kadar izlenebilir. Bu dönemden kalmıĢ yazılı belgeler Tuvaların hâlâ kutsal ayinler yaptıklarını belirtir (Kenin-Lopsan: 129). Dahası, baĢ takılarındaki ayin amaçlı tüylerin ilk ortaya çıkıĢının, Altay bölgesinde M.Ö. 2. binyılın baĢlarında yapılan kaya resimlerinde görüldüğüne dikkat çekilmiĢtir (Wajnschtejn 1996: 288). ġamanizmin Altay, Moğol, Yakut, Samoyed, Ket ve diğer kuzey Sibirya halkları arasında uygulama Ģeklinde ve elbiselerinin ve eĢyalarının ayrıntılarında paralellikler bulunmuĢtur. Bu, Tuva ġamanizminin kökenlerinin antik Sibirya‘daki uygulamalarda olduğunu ve yöresel ve Türkler-öncesi Sibirya ġamanizminin, Ģamansal bileĢimin geliĢmesinde daha sonra gelen Türk grupların etkilerinden daha güçlü bir rol oynadığını akla getirir. Türk Hanlığında Sibirya unsurları görülür ve dahası ġamanizmin Orta Asya ve Kazakistan halkları tarafından miras alınması güçlü bir Ģekilde yöresel Ġran ideolojisine dayanır. Orta Asya ġamanizminin Türk pastoral bileĢimi Sibirya ġamanizmine benzer bazı özellikler taĢır, fakat bunlar sınırlı ve zayıftır. Eski Türklerin M.S. 1. binyılın ikinci yarısına kadar olan yazılı kaynaklarındaki tarihsel kanıtların yoksunluğu, Eski Türklerin ġamanizminin o zamana kadar pek geliĢmemiĢ olduğunu gösterir. Türk bozkır göçebeleri, AltaySayan-Baykal bölgesine giriĢleri ve yöresel gruplarla iliĢkileri sırasında ġamanizmin geliĢmiĢ Ģekillerini ve maddi donatımlarını giderek kendilerine mal etmiĢlerdir. Bu süreçte Eski Türk Orta Asya inanç sisteminin belirli öğeleri korunmuĢ, diğerleri kaybedilmiĢtir (Wajnschtein 1996: 292-294). Tuva‘da uygulandığı biçimiyle ġamanizm, insanları Ģaman aracılığıyla yukarı ve aĢağı dünyanın ruhlarına bağlayan bir inanç sistemidir. ġaman, vecd haline (hipnoz durumu da denir) geçiĢ sayesinde atalarının ve doğanın ruhlarıyla konuĢarak kehanette bulunabilen ve geleceği tahmin edebilen, ruhlarını kaybetmiĢ ya da hastalıktan ıstırap çeken kiĢileri iyileĢtiren ve topluluğun sağlığı için ayinler yapan dinsel uygulayıcıdır. 15 Ekim 1993‘te ġamanizm, Kızıl‘da bir baĢkanlık kararnamesiyle iyileĢtirici bir sağlık sistemi olarak ilan edildi, böylece ġamanizm bir meslek olarak tanınmıĢ oldu ve Ģamanlar için yaĢlılık ödenekleri ayrıldı; aynı zamanda hükümet ġamanizm AraĢtırmaları Bilimsel Merkezi‘ni de kurdu. Tuvalı ġamanlar Derneği, orijinal ismiyle Dungur (dungur davul demektir) Derneği, 37 Ģaman üyesiyle 1992‘de kurulmuĢtur. Kayıtlı her Ģamana, üzerinde resmi olan bir belge ve tedavi etme, ayinler yapabilme ve geleceği söyleyebilmek için bir belge verildi. Dungur Derneği, Kızıl‘ın merkezinde Ģamanların ücret karĢılığı iyileĢtirme ayini yaptıkları bir eve sahiptir. 1996‘da kırsal alanlardaki Ģamanların da dahil olduğu yaklaĢık 100 Ģaman olduğu belirtiliyordu. ġamanlar çok bireysel olduklarından ve özellikle uzun süren baskı döneminden sonra sayılmak istemediklerinden bu rakamlar çok düĢük olabilir. 310 Tuva Ģamanist dünya görüĢü, doğaya duyarlılığın, hayatta kalabilmenin en önemli parçası olduğu göçebe pastoralizmi ve avcılık durumlarında insanoğlu ile doğa arasında geliĢen iliĢkiler tarafından belirlenir. Doğal güçler kiĢileĢtirilmiĢ ve kutsallaĢtırılmıĢtır. Ağaçların, dağların, nehirlerin ve pınarların ruhları vardır. Ağaçlar genellikle kutsal sayılırlar ve çok sayıda dalları olan tek bir ağaç ya da bir kökten büyüyen birçok ağaç olarak nitelendirilen özel bir tür ağaç kam-yiaĢ (Ģaman-ağacı) Ģerefine yere içki dökülerek, renkli bez parçaları, süt ürünleri yiyecekler ve diğer kült ayinleriyle Ģereflendirilir. Tuva kozmolojisi üç dünya varsayar: bizim Orta Dünyamız, Yukarı Dünya (Azar) -Gökyüzü (Azar Deer, Denger ya da Tenger), GüneĢ, Ay, Büyükayı (Cedi-Haan ya da yedi hanlar olarak bilinir), dokuz cennet, Gökyüzü tanrıları ve ölmüĢ iyi insanların ruhlarıyla doludur- ve AĢağı Dünya. Tuva etnolojisti ve yazarı Mongush Kenin-Lopsan tarafından 1950‘lerin sonlarından beri toplanan kozmoloji röportajları gökyüzünü baba olarak tanımlar: ―Bu dünyada her bitki ve her insanın annesi ve babası vardır. Yaratıcının bunu böyle yaptığı söylenir. Ġnsanın babasının gökyüzü olduğu söylenir.‖ (KeninLopsan 1997: 54). ―Bu hikâyeyi dedemden duydum. Gökyüzü bulutlanıp rüzgâr estiğinde ve Ģiddetli kar yağıĢı baĢladığında dedem ardıçtan bir ateĢ yakar, tahta bir kovanın içine süt koyardı ve sütü gökyüzüne toz-karak‘la (bağıĢ için kullanılan dokuz delikli tahta kaĢık. E. F.) serpiĢtirirdi. Dedemin gizlice Ģöyle fısıldadığını duymuĢtum: Gökyüzü Babacığım, kutsa beni! Gökyüzü Babacığım, sevecen ol, lütfen merhametli ol! Ve Ģu ana kadar Bay-Tayga kozhuumun Kara-Höl bölgesinde yaĢayan yaĢlılarımız hâlâ gökyüzünü onurlandırmak için ayin yaparlar‖ HOM-ġ (Khertek Okaan Maga-ġhuruyeviç, 1927 doğumlu) (Kenin-Lopsan 1997: 55). Yeryüzü annedir: ―Kadın olmasaydı, dedikleri gibi, insan ırkının sonu gelirdi. Ve bundan dolayı, yeryüzü olmasaydı, dedikleri gibi, yaĢam da olmazdı. YaĢlılarımız yeryüzüne çok onur verirler. Ninem her sabah toz-karak kaĢığını kullanarak çay serpiĢtirir, yeryüzüne adak yapardı. Çayı yeryüzünün yüksek dağlarına, ormana, ağaçlara ve nehirlere serpiĢtirirdi. Fısıldadığı özel büyülü sözleri vardı: Toprak Ana, bana mutluluk bahĢet. Toprak Ana, bana Ģans bahĢet. Toprak Ana, çocuklarıma bak. Toprak Ana, evimi koru. Zamanın baĢlangıcından beri Tuvalar yeryüzünü onurlandırmıĢlardır. ġu ana kadar bir Tuvalı yeryüzünü hâlâ annesi olarak bilir. Ben de toprak anama dua ederim‖ HOM-ġ (Kenin-Lopsan 1997: 56). GüneĢ‘in anne, Ay‘ın baba olduğuna inanılır: ―GüneĢ‘e anne denir çünkü Ģafak söker sökmez GüneĢ doğudan yükselir ve aynı Ģekilde bir Tuva‘nın annesi her zaman yurdun sahibidir, çünkü çocuklara o bakar. Ay‘a baba denir, çünkü Tuvalı insanların babası her zaman uzaklardadır ve yurtta 311 fazla kalmaz, aynı Ģekilde Ay da gökyüzünde fazla görünmez, ya görünür ya kaybolur. Eski Tuvalar Ay‘a baba derlerdi ve onu da onurlandırırlardı‖ MKÇ (MonguĢ Kalinduu Çhüdei-oolovıç, 1940 doğumlu) (Kenin-Lopsan 1997: 57). Bazı Tuvalar üç değil, Yukarı (cennetsel) ve AĢağı (yersel) olarak iki dünya olduğuna inanırlar. Bazı Ģamanlar ölülerin ruhlarının karanlık yeraltı dünyasına gittiklerini söylerlerken, diğerleri ―Ölüler Ülkesinin‖ AĢağı dünyanın kenarında, çok uzak kuzey kesimlerinde (bir Sibirya kavramı) olduğuna inanırlar. Yukarı dünyanın efendisi Kurbustu-han‘dır (bu isim gökyüzünde Azar/Gökyüzü halkının yaĢadığı hayali ülkeyi de tanımlayabilir). Yeraltı dünyasının hakimi Erlik Han‘dır: Tuva mitolojisi ölülerin ruhlarının ona sadece bir nehri tek bir saç telinin üzerinden geçerek ulaĢabildiklerini iddia eder (Kenin-Lopsan 1997: 114). Bizim Orta dünyamızda, aralarında dağların efendilerinin, denizlerin, su pınarlarının, ocakların ve ağaçların bulunduğu çok sayıda ruh vardır. Ham-yiaĢ Ģamanın ağacıdır ve genellikle melezçamdır. ġamanlar ağacın etrafında ayinler yaparlar ve yılda bir kez ayinle kutsadıkları kendi ağaçları vardır. Ruhlar AĢağı dünyada yaĢayan bir dizi iblis ve kötü ruh vardır. Bunların arasında -insana benzeyen, erkek ya da diĢi olabilen kötü niyetli ruhlar- azalar vardır. Erkek azanın ayakları havada asılı durabilir ya da üç baĢlı bir köpek ya da uzun gagalı bir kartal-baykuĢ olabilir. Geceleri Ģarkılar söyleyen mavi bir ıĢık olarak görünebilir ve Ģafakta kaybolur. Aza, sadece güçlü Ģamanların onu ziyaret edebileceği bir ülkede yaĢar. Birçok AlgıĢtar (özellikle Ģamanın ruhlarına yardım eden, onlara yalvarmak, teĢekkür etmek, emir vermek, ya da övmek için Ģaman tarafından söylenen ilahiler veya dualar) Azalarla ilgilidir (Kenin-Lopsan 1997: 110). Buk kötü niyetli birinin kötü davranıĢları yüzünden ortaya çıkan Ģeytani bir ruhtur; zarar verilen insana dönüĢür ve zarar veren kiĢiden onu ölümcül bir Ģekilde hasta etmek suretiyle öcünü alır (Kenin-Lopsan 1997: 111). Diğer Ģeytani bir ruh da alnında tek gözü, bakırdan burnu olan ve ağzından ateĢ fıĢkırtan ġhulbus‘tur. Zaman zaman kırmızı bir köpeğe dönüĢür ya da yarı insan-yarı kuĢa benzeyebilir (Kenin-Lopsan 1997: 117; Wajnschtein 1996: 253). Albıs (erkek Ģekline de girebilmesine rağmen) genellikle genç ve güzel bir kadın olarak görünen, bozkırda, bir nehirde ya da nehrin yakınında yaĢayan mitolojik bir yaratıktır. Onunla karĢılaĢan birisi Ģarkılarını dinledikten sonra değiĢir ve uzak yerlerde tek baĢına olmak ister, kendi kendine konuĢur ve bir müzik aleti çalmaya baĢlar. Artık Albısstaar (Albıs hastası) olarak bilinir ve Ģamanın yardımına ihtiyacı vardır. Birçok gün sürebilecek Ģamansal ayinlerden sonra Albıs ölür ve sarı bir keçe parçasına dönüĢür. Ruh kavramı, onun kaybı ve tekrar bulunması Tuva ġamanizminin ve Ģamanların hasta tedavisinin nasıl yapıldığının anlaĢılmasına temel oluĢturur. Ġnsanoğlu ve onun ruhu birleĢik bir bütün sayılır. Ruhun vücuttan ayrılması, kiĢinin hasta olmasına ya da ölmesine neden olacaktır. Ġnsanın yaĢına bağlı olarak ruhun yeri değiĢir. DoğmamıĢ bir bebeğin ruhu annesinin içindedir ve üç yaĢından küçük bir çocuğun ruhu kundak bezlerinde, baĢının üstünde ya da beĢikte bulunabilir. Üç ile onüç 312 yaĢları arasındaki bir çocuğun ruhu (urug kuda) çizmeleri, baĢlıkları, elbiseleri ya da genç çocuğa hediye olarak verilen hayvanlarda bile barınabilir. Onüç yaĢından sonra kiĢi yetiĢkin sayılır ve biri esas, biri de gri olmak üzere iki ruhu vardır. Ruh muhakkak vücutta yaĢamak zorunda değildir, erkekse dedesinin kamp yerinde, bir yurtta, dalların korunağında, atlarda, eeren‘de (ruh betimlemelerinde), borularda, eyerde vb. yerlerde yaĢamayı tercih edebilir. DiĢiyse küpe, yüksük, iğne, Çavaga (saç örgüsü süsü), kova, çay öğütmek için olan havan, ocak maĢası, saçayağı gibi ev eĢyalarında veya süslerde ya da ateĢin kendisinde barınabilir. ġamanın ruh davulu (dungur), orba‘sı (çıngırağı ya da davul değneği), baĢlığı, Ģaman giysileri, dedesinin kamp yeri, eeren‘i ya da seri (ölü Ģamanın mezarı) gibi daha özel yerlerde bulunur. ġamanın ruhu gücendirilirse, Ģaman ölü veya diri olsun, ismini konuĢan kiĢilerin hastalık ya da ölümüne neden olabilir. Eğer hasta ruh kaybından dolayı hasta olmuĢsa sadece Ģaman kayıp ruhu geri getirecek güce sahiptir. Onun AlgıĢ‘i, kötü ruhlar tarafından kaçırılmıĢ ruhu geri getirebilecek kadar güçlü olan ve böyle yapmakla hastayı iyileĢtirebilecek olan tek kuvvettir. Bu AlgıĢlar belirli bir hastalığı, ruhun ayrılmasının nedenini ve tedavisini tanımlayabilirler. Kayıp ruhun tek bir saç teliyle insana geri dönebildiği söylenir. Birisi öldüğünde esas ruh yeryüzünde kalır ve Ģaman, bir kült ayin ateĢi yakmalarına yardım etmek için ölünün akrabaları tarafından davet edilir. Bu ölümden yedi ve kırkdokuz gün sonra olur ve göçmüĢ olanın ruhuyla yeniden bağlantı kurabilmek için yapılır. ġaman ateĢi yakar ve ölünün akrabaları ateĢe (aĢiret ocağı) adakta bulunurlar bunun üzerine ruh Ģamana gelir ve ona sorunlarını anlatır. ġaman da bunları akrabalarla konuĢur. ġaman ruhu görebilen tek kiĢidir. Ruhun, Ģaman aracılığıyla ihtiyaçlarını ve akrabaları hakkında neler düĢündüğünü anlattığı, ruh, Ģaman ve akrabalar arasındaki bir konuĢma bunu izler. Gri ruh ölümden sonra yurtta kalır. Gri ruhun ayrılık ayini, Ģaman davulunu çalarken birinin kırmızı bir kırbaçla yurdu kırbaçlamasıyla baĢarılır. Ġkisi de yurdun etrafında dolaĢtıktan sonra Ģaman kapıya elini uzatır ve gri ruhu tahta bir tabakta yakalamıĢ gibi görünür. Diğer Ģahıs ruhu yurttan uzağa atar. ġamanın esas ruhla konuĢtuğu kırkdokuzuncu günden sonra aile, daha önce yaĢadıkları gibi yaĢamaya devam edebilir. Ruhun rahatsızlık vermesi sonucu aksilikler olursa, Ģamandan, ruhla tekrar konuĢup akrabalarını huzur içinde bırakmasını istemek için bir sonbahar ateĢi ayini yapması istenir. Ölü insanın ruhunun boĢlukta serbestçe uçtuğu ve doğup büyüdüğü yerde kaldığı, eski bir kamp yerinde ya da eski bir yurt yerinde belki de efsanevi bir yaratık ya da korkunç bir canavar Ģeklinde ortaya çıktığı söylenir (Kenin-Lopsan 1994: 27-37). Ölümden sonraki yedinci ve kırkdokuzuncu gün ayinlerinin bugünkü Tuva‘da uygulanmaya devam edildiği gözlemlenmiĢtir (1996 yılına değin). Eerenler (bazen ongon denilir) ruh yardımcılarının betimlemeleridir. Bunlar Ģamana iĢinde yardım eden ve onu koruyan iyi ruhlardır. Ataların ruhları, özellikle daha önce yaĢamıĢ akraba Ģamanların ruhları olabilirler. Sık sık ayının postu ya da tırnaklı pençesiyle temsil edilen ayı eeren, en güçlü ruhlardan biridir. ġamanların diğer güçlü koruyucuları, keçeden yapılmıĢ, açık ağzından kırmızı dili sarkan bir yılan baĢı olan yılan eerenlerdir. Bunların cam bilya gözleri ve bakır boynuzları vardır; diğer ucuna bir demet küçük Ģerit dikilmiĢtir. Genellikle Ģamanın elbisesine birçok yılan asılmıĢtır. Kurt eeren kötü ruhlarla savaĢında Ģamana yardım eder. BaykuĢ eeren geceleyin ormandaki kötü ruhları 313 hissederek Ģamana yardım eder. Kuzgun eeren, ağaçtan oyulmuĢ bir Ģekille temsil edilen, Ģamanın özel ulağıdır. Kamlanye (Ģamansal seans) devam ederken, guguk kuĢu Ģamanın yardımcı ruhudur ve sık sık bu kuĢun ötüĢü ve diğer kuĢların ötüĢleri Ģaman tarafından dile getirilir. Sadece Ģamanlar değil fakat sıradan insanlar da bir tavĢan-eeren‘e (ak-eeren) sahip olabilir. Bu eeren insanları eklem problemleri ve mide ağrılarından korur. Sık sık görülen diğer bir eeren, metal ve kemiklerin de bulunduğu keçe Ģekillerden yapılmıĢ ve ev halkının atalarının ruhlarını temsil eden emegelcin-eeren denilen eerendir. Bu, aileyi ve özellikle çocukları hastalıktan korumak için kullanılır. Evin erkek reisi ölümcül bir Ģekilde hasta olduğunda, metalden erkek ve diĢi Ģeklinde yapılmıĢ Agır-eerenler gelecek erkek kuĢakların koruyucusu olarak onurlandırılır; böyle eerenler mezarlara konulur ve 19. yüzyıl Tuvalılarının mezarlarında da bulunmuĢlardır. Bez Ģeritleri bağlanmıĢ düz bir metal yuvarlak olan Küzüngü (bronz ya da bakır ayna) bir eerendir, hastalıkları iyileĢtirmek ve onlardan korunmak için olan Ģamansal bir niteliktir. ġaman, sadece Ģamanlık görevini yaparken boynuna takar. Kötü ruhları iten bir ruh aynası olduğu düĢünülür (Wajnschtein 1996: 254-259). Küsüng kelimesi Yakut dilinde ―muhalefet‖ demektir ve aynanın, kötü ruhların yakıcı bakıĢlarından koruyacağını ima eder (Wajnschtein 1996: 287). ġamanlar Kenin-Lopsan Tuva Ģamanlarını beĢ tip olarak sınıflandırmıĢtır: 1. Soylarının Ģaman atalarından geldiğini saptayabilen Ģamanlar 2. Kökenlerini Toprak ve Su ruhlarına dayandıran Ģamanlar 3. Soylarını cennete (deer ham) dayandıran Ģamanlar 4. Albıs ruhlardan kaynaklananlar ve 5. Aza ruhlardan kaynaklanan Ģamanlar (kara ham ya da kara Ģaman da denilir) (Kenin-Lopsan 1997: XXI). Sadece yetenekleri miras kalan Ģamanlar gerçek Ģaman olarak kabul edilir. ġamanların etkinliklerinin ana tarzları aĢağıdaki gibi sınıflandırmıĢtır: 1. Küsüngü ile Ģamansal etkinlik 2. Homus (bir ağız harpi) ile Ģamansal etkinlik 3. Sadece yüksek derecedeki Ģamanlara ait bir özellik olan ve geleneksel olarak sadece geceleyin ayin elbiselerini giyerek davul ile yapılan Ģamansal seans 4. ġaman davulu ve dayak (değnek) ile yapılan seans. Üç-baĢlı değnek kurdelalarla süslenmiĢtir ve Tuvalı Ģamanların üyeliğe kabul töreninde aldığı ilk alettir (Kenin-Lopsan 1997: XXI-XXII; Kenin-Lopsan 1993: 26-27). Genelde, erkek ya da kadın Tuvalı Ģamanların Ģaman olma yeteneği miras kalmıĢtır ve ailelerinde Ģaman ataları vardır. ġamanlığa yeni baĢlamanın genellikle yetiĢkinlikte gelen iĢaretleri, kiĢinin histerikleĢtiği ve akli rahatsızlıklar gösterdiği, albıstar da denilen ―Ģamanlık hastalığına‖ yakalanmasıydı. Bu, ailenin bir Ģamanı özel bir kamlanye (ayin) yapmaya çağırmasıyla yatıĢtırılırdı. Ayin sırasında Ģaman belirli bir Ģaman atanın ruhunun hastaya girdiğini keĢfederdi ve bu da hastanın Ģaman olması gerektiği anlamına gelirdi. Eğer hasta Ģaman olma çağrısını kabul etmezse hasta kalmaya devam ederdi ve yeni baĢlayacak Ģamanlar, sonunda kabul etmelerinin gerekliliğini anlayana kadar sık sık çağrıyı reddederdi. ġaman çağrıyı kabul eder etmez akrabaları onun donatımlarını hazırlarlardı: ayin elbiseleri, bir davul ve değnek. Doğu kesimlerdeki Tuvalar Ģamana kamlanye için sadece bir dayak (değnek) ve sonra da bir davul verirlerdi. Bu davul sonra Ģamanın ayinler sırasında Yukarı dünyaya gidebileceği bir at olarak canlandırılırdı (Wajnschtein 1996: 260-261). 314 ġamanın önemli eĢyaları arasında üzerine bir insan iskeletinin Ģematik olarak nakĢedildiği (Tuva‘nın doğu kesimlerinde) ren geyiği derisinden yapılmıĢ bir elbise vardır. Arkada omurga resimlerinin nakĢedildiği uzun bez Ģeritleri asılıdır ve bazı Ģaman elbiselerinin omuzlarında (hipnoz halinde uçmasına yardım etmek için) baykuĢ tüyü demetleri vardır. Metal levhalarla, çıngıraklarla ve kötü ruhlara karĢı korumak için minyatür bir ok ve yayla süslenmiĢ olan elbise ağırdır. Buna ek olarak elbiseye doldurulmuĢ yılanlar, kuĢlar, hayvanlar ve renkli Ģeritler iliĢtirilmiĢtir. Tuva‘nın batı kesimlerinde elbise koyun ya da keçi derisinden yapılmıĢtır ve üzerinde nakĢedilmiĢ iskelet yoktur. O da doldurulmuĢ yılanlar, oklar, küçük çıngıraklar ve diğer koruyucu metal parçalarıyla süslenmiĢtir. Doğu Tuva‘da Ģamanın baĢlığı, bir insan yüzünün (gözler, burun, ağız ve kulaklar) ve arada sırada GüneĢ ve Ay‘ı simgeleyen helezonların Ģematik betimlemesinin ren geyiği tüyüyle üzerine nakĢedildiği kırmızı bir bezin üzerini kapladığı dağkeçisi derisinden oluĢur. ġeritin üst kısmına kartal, baykuĢ ya da fundalık kuĢlarının tüyleri iliĢtirilmiĢtir; ayin yaparken Ģamanın yüzünü koruması ve örtmesi için saçörgüsü yapılmıĢ saçaklar Ģeritin alt kısmından sarkardı. BaĢlığın biçimi batı Tuva‘da da buna benzer; buna ek olarak, Wajnschtein, 1950‘lerde her iki tarafında üzerinden renkli bez Ģeritlerinin sarktığı bronz boynuzları olan baĢlıklar gördüğünü söyler. Doğu Tuva‘da Ģaman ayinleri için diĢi ren geyiği derisinden özel çizmeler yapılır, batıda ise özel bir ayakkabı kullanılmaz (Wajnschtein 1996: 279-285). Yazar, Kuzey Moğolistan‘daki Darkhad halkı arasında, Tuva‘nın batı bozkırlarındaki Ģamanların giydiği çok daha basit giysilerle tam bir zıtlık içinde olan ve tamamıyla doğu Tuva‘dakine benzeyen Ģaman giysileri gözlemlemiĢtir. Kamlanye ayini genellikle ruh kaybı dolayısıyla hasta olan bir kiĢiyi iyileĢtirmek üzere yapılır. ġaman hastanın evine davet edilir. O, elbiselerini ve davulu taĢıyan yardımcılarıyla birlikte gelir. ġaman, elbise giymesine yardım edildikten sonra ayinsel olarak artıĢ (tütsü olarak kullanılan bir Sibirya ardıcı) tüttürerek evi temizler. Davul ateĢin yanında ısıtılır, ―canlandırılır‖ ve sonra araga (ekĢitilmiĢ sütten yapılan bir alkolik içki) dökülerek beslenir (at besleniyor). Bazı Ģamanların kamlanye‘ye kuzgun, baykuĢ ve guguk kuĢu gibi kuĢların sesini taklit ederek baĢladıkları bilinir. ġaman, arkası orada toplanmıĢ insanlara dönük olarak oturur ve genellikle gözleri kapalı olarak ağır ağır yardımcı ruhları çağırmaya baĢlar. ġaman hafifçe davuluna vurarak değiĢik bir bilinçlilik durumuna girer ve bu durumda (atının) davulun üstünde ruhlarına doğru yola çıkar. Hastanın hastalığını yardımcı ruhlarına anlatır ve hastalığa ya da ruh kaybına neden olan kötü ruhların dünyasına doğru gider. Bu ruhları bulduğunda onları gitmeye ikna etmeye ça lıĢır, fakat bu baĢarılı olmazsa ruhla kavga etmeye baĢlar. Sonunda ruh yenildiğinde onu yurdun kapısından dıĢarıya atar. Aile ve komĢulardan oluĢan izleyiciler bu etkinliğe katılırlar ve bu Ģekilde hastanın iyileĢmesine katkıda bulunurlar. Kamlanye esnasında Ģaman davulu ateĢin üzerinde kurutmak ve çay ya da arrag serpiĢtirmek suretiyle ―beslemek‖ için yolculuğunu durdurabilir. Bir kamlanye fal bakarak sona erer, Ģaman davulun değneğini hasta kiĢinin yanına fırlatır ve kavisli tarafı yukarıya bakıyorsa herkes kiĢinin iyileĢeceği anlamına gelen töörek diye bağırır. Kehanette bulunmanın bir diğer yöntemi çay dolu bir kaseyi kutsanmıĢ bir atın sırtına koymaktır. At yurdun etrafında saat yönünde üç kez dolaĢtırılır. Kase ağzı açık olacak Ģekilde yere düĢtüğünde herkes töörek diye bağırır, fakat dibi havaya bakıyorsa kötü talih demektir (Wajnschtein 1996: 266-268). 315 Yazar 2000 yılında, Doğu Moğolistan‘daki Buryat Moğolları arasında, bir Ģamanlığa kabul töreni sırasında yapılan benzer bir ayinden bahsetmiĢtir. Bu ayinlerin ve donanımların bir çoğunun çok eski ve Sibirya Türkleri arasında yaygın olduğu açıktır. Tuvalar tarafından yapılan diğer ayinler, güçlü bir Ģamanın bu amaç için çağrıldığı ateĢin (yurdun merkezindeki ocağın) yıllık kutsanması ile ağaçların kutsanmasıdır. Bunun bir örneği KeninLopsan (1997: 49) tarafından aktarılmaktadır: ―Bu, ham dıt (Ģamanın melezçam ağacı) kutsanmasını ilk kez görüĢümün hikâyesidir. Küçük bebek erkek kardeĢimiz sıldanır‘a (çocuk hastalığı) yakalandığı için ebeveynlerimiz, güçlü Ģaman Ondar Mayk-Ham‘ı davet etmiĢlerdi. Bir grup yaĢlı o Ģamanın önderliğinde Süt-Höl bölgesine Kezek-YiaĢ ormanına gittiler… Bu yaĢlı Ģaman bir süre aradıktan sonra bir ham dıt seçti. Gökyüzü Ģamanı Mayk-Ham baĢlığını, elbisesini giyerek davuluyla ayin yaptı. Ayin yapıyor, ham dıt etrafında güneĢin hareket ettiği yönde dönüyordu. KardeĢimiz Ohur-ool ağacın dibinde annemle babamın arasında oturuyordu….Mayk-Ham ayin yaparken, ham dıt etrafında dönerken biz de onu takip ederek dua ediyorduk.‖ ġamanlar, Ģamansal ayinler, Ģamanların Ģiirsel Ģarkıları ve ruhları (algıĢ) öven ilahileri hakkındaki birçok öykü Kenin-Lopsan tarafından kaydedilmiĢtir. Bu öykülerin son zamanlarda yayınlanan bir toplamasında (Kenin-Lopsan 1997), belirli bir Ģamaniçenin yaĢam öyküsü çok sayıda insan tarafından anlatılmıĢtır. Bu öykülerden alınan kısa örnekler 20. yüzyılın erken dönemlerindeki tipik bir Tuvalı Ģamaniçenin tanımlaması olarak aĢağıda verilmiĢtir. ―Bir zamanlar bizim Övür Kozhuun‘daki Bora-ġai‘da Ģamaniçe Ham-Urug yaĢardı. Ġsmi Handızhap‘tı. Bu Ģamaniçe Tuva‘nın her yerinde bilinirdi. Onun algıĢtar‘ını söylemek bile korkutucuydu. Çocukluğumdan beri onu algıĢtar söyleyip davuluna vuruĢları eĢliğinde Ģamanlık ayinleri yaparken seyretmiĢtim. Güzel bir baĢlığı, çok süslü bir Ģaman paltosu, davuluyla bir orbası vardı ve hepsi ahenksiz gürültüler çıkarıyordu. Ham-Kaday‘nin (Kham-Urug‘la aynı kiĢi) mavi bir kurdu olduğunu söylerlerdi. Onun oğlu Sungar-ool halk düĢmanı sayılıyordu ve hapse götürüldü. Daha sonra itibarı iade edildi. ġamanı da insanları iyileĢtirdiği için hapse attılar, fakat sonradan onun da itibarı iade edildi. Hapisten çıktıktan çok kısa bir süre sonra Handaana kasabasına giderken Kuular Arakhaa‘nın evi onun öldüğü yerdir. Mezarının Handaana‘da Ģehir mezarlığında olduğunu söylerler. ġimdi bile insanlar onun yurdunun eskiden olduğu yerde gece geçirmezler. O, zaman zaman eski yurdunun olduğu yerde mavi bir kurt olarak görünür. ‗Kanlı ağzıyla Benim arı-kurdum Otlu kanıyla Benim mavi kurdum!‘ Bu, Ham-Kaday‘nin kurduna söylediği meĢhur algıĢ‘tır‖ (Mart 1920 doğumlu Mongush Artaa Naidan-oolovich tarafından Kenin-Lopsan‘a anlatılmıĢtır) (Kenin-Lopsan 1997: 64). Bu öyküdeki mavi kurt Ģamaniçenin yardımcı ruhudur; mavi renk gökyüzünün kutsal mavisiyle ilgili olabilir. Ham-Kaday hasta insanlar için ayin yaparken söylediği Ģiirsel algıĢtar‘ıyla bilinirdi. Hasta 316 birinin ruhunu ölümünden önce bir kuzgun, sarı bir keçi ya da beyaz bir at olarak görebilirdi. Diğer Ģamanlarla kavga edip onlara üstün gelen güçlü Ģamaniçe Ham-Kaday öyküleri de vardır. Öyküsel anlatımlarda (zamanın koĢulları dolayısıyla) onun Ģehir mezarlığında gömülü olduğu yazılıdır. 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın baĢlarında Ģamanların geleneksel mezarları seri idi. Seri (ölü Ģamanın mezarı) ağaçtan yapılmıĢ, yerden yükseltilmiĢ, dört kenarlı, her köĢesinde düĢey direkleri olan düz bir yüzeydir ve bazen dört alçak duvarı vardır. ġaman tüm donanımlarıyla birlikte içine yerleĢtirilir, ya da donanımları dıĢarıya baĢka bir direğe asılır. ġamanı bu Ģekilde defnetmek gereklidir, çünkü Ģamanların, sıradan insanlar gibi toprağa gömülemeyen ―beyaz kemikleri‖ ya da ―temiz kemikleri‖ olduğu kabul edilir (Kenin-Lopsan 1997: 117). ġamanın ölümünden sonra bir baĢka Ģaman onun yurduna davet edilir ve ölünün ruhunun hangi yöne doğru gittiğini iĢaret eder. Gömüleceği yere karar verildikten sonra değiĢik yönlerdeki dağların ve nehirlerin konumunu belirlemek üzere bir lama çağrılır. Aile tarafından Lama‘ya eyerli bir at, iki Lara koyun postu, on ile yirmi arasında sığır ve elbiseler verilir, çok iyi bir Ģekilde ödüllendirilir. Lama gömmek için özel bir güne ve kesin bir saate karar verir. ġamanın vücudu yurdun bir tarafındaki keçe kaldırılarak yan yan çıkarılır. Davulunun derisi yurttan dıĢarıya çıkarılmadan önce kesilir ve gömülme yerine götürülürken bir atlı yavaĢ yavaĢ davula vururdu. Bu iĢlem Ģamanın ruhunun, öldüğü yurtta saklanmaması için yapılır. Sonra Ģaman yükseltilmiĢ platforma, seri‘ye defnedilirdi. Rus devriminden sonra Ģamanların bu gömülüĢ yönteminin kaybolduğu gözlemlenmiĢtir (Kenin-Lopsan 1993: 148-153). Bununla beraber, yazar, son zamanlarda (1990‘larda) açık havada Ģaman defnedildiğini duymuĢ ve Darkhad Moğolları arasında Ģamanların donanımları için inĢa edilmiĢ özel bölmeler görmüĢtür. Yazar ve son zamanlarda bu konuda araĢtırma yapanlar (Hoppal 1996: 104) 1992‘den beri olan Sovyet sonrası dönemde Tuva‘da ġamanizmin gerçek bir rönesanstan geçtiğini gözlemiĢlerdir. 1996‘da Tuva‘nın batı bozkırlarında erkek ve diĢi onaltı Ģamanla yapılan konuĢmalar ve gözlemler (bkz. Fridman 1998), biraz zayıflamıĢ da olsa, 1920‘lerin sonlarından önce dedelerinin zamanlarındaki Ģamanist uygulamaları hatırlayan yaĢlı Ģamanlar arasında genelde Ģamansal geleneklerin devam ettiğini göstermiĢtir. Bu Ģamanlar davul, değnek, yılanlı ve metal koruyucu aletleri olan Ģaman elbisesi ve tüylü baĢlık gibi birçok donatımları kullanıyorlardı. Eeren sayısı tek eski bir küsüngü‘den, oda dolusu hayvan pençeleri, kürk Ģeritler, Budist eĢyalar, bez parçaları ve kutsal oklara kadar değiĢiyordu. Geleceği söylemek kadar bir hastalığın teĢhisi ve tedavisi bu Ģamanların temel iĢleviydi; bazıları, Ģamanın tedavi edebileceği özel hastalıkların listesi kapıda asılı olan bürolarında çalıĢıyordu. Diğerleri tedavi etmeleri için hasta kiĢilerin evlerine çağrılıyordu. Bu Ģamanların bazıları Dungur Derneği‘nin üyeleriydiler; diğerleri kırsal bölgelerde çalıĢıyor ve Ģaman resmi örgütleriyle pek az iliĢkileri oluyordu. Sovyet sonrası dönem için anlamlı bir uygulama yaratma peĢinde olan genç Ģamanlar arasında bir tür neo-Ģamanizmin geliĢtiği söylenebilir. Tipik bir örnek 1961‘de Bay-Haah‘ta (Kızıl‘ın tam güneyinde) doğmuĢ Ģamaniçe Nasık-Dorjou‘dur. Ailesinin her iki tarafından da güçlü Ģaman nesilleri vardır ve Mongun-Tayga‘da (Tuva‘nın batı bozkırları) büyümüĢ. Ġlk defa ergenlik çağındayken garip hayaller görmeye baĢlamıĢ fakat Ģaman olarak çalıĢmaya ve tedavi etmeye Teeli‘nin batısındaki 317 kutsal pınar Arzan ġivilig‘deki dağın ruhunu gördüğü 1991‘e kadar baĢlamamıĢ. Bireysel tedaviler için olduğu kadar birinin ölümünden sonraki geleneksel yedinci ve kırkdokuzuncu gün ayinleri için onu çağırırlar. Ġnsanları iyi etmek için bireysel tedavilerinde ġamanizm, Budizm ve modern psikoterapi ilkelerinin karıĢımı bir yöntem kullanır. ġamanlık görevini yaparken (geleneksel Ģaman giysisi olmayan) ipek astarlı post bir yelek giyer ve değiĢik bir bilinçlilik durumuna geçmek için davulunu ve değneğini kullanır. Bununla birlikte bu durum sadece birkaç dakika sürer. Tedaviye oldukça eklektik yaklaĢımı ve hipnoz durumunun kısalığında neo-Ģaman öğeler farkedilmektedir. Gördüğü zengin hayallerin çoğu ve yaptığı ayinler doğal olarak gelenekseldir. Genelde, Sovyet dönemindeki baskılardan ve aynı zamanda Ģamanlara yapılan eziyetlerden beri ġamanizm olağanüstü bir canlanma gösterdiyse de Ģamanlar atalarının güçlerine sahip görünmüyorlar. Artık Yukarı ve AĢağı dünyalara gittikleri, tehlikeli ruhlarla karĢılaĢıp kavga ettikleri ya da kendilerini mavi kurda dönüĢtürdükleri değiĢik bilinçlilik durumuna girmiyorlar. Önceki AraĢtırmacılar Çok sayıda araĢtırmacı Tuva‘da saha çalıĢması yapmıĢ ve Tuva ġamanizmi üzerine yazılar yayınlamıĢtır. 1890‘da Janos Jankñ ve Vilmos Diñszegi (1959, 1968) ile baĢlayan Macar etnografyacıların etkinlikleri Diñszegi‘nin o alandaki çalıĢmalarını devam ettiren Mihály Hoppál tarafından takip edilmiĢtir. Diğer kayda değer araĢtırmacılar Rus bilim adamları Sevyan Vainshtein (Wajnschtein) ve V. P. Diakonova‘dır. Sovyet sonrası dönemde Hoppál‘a ek olarak, Finlandiyalı bilim adamı Heimo Lappalainen, Alman bilim adamı Ulla Johansen, Kanadalı folklorist ve müzisyen Kira van Deusen ve bu satırların yazarı aktif olarak saha araĢtırmaları yapıp Tuva ġamanizmi üzerine bulgularını yayınlamaktadırlar. Forsyth, James 1994, A History of the Peoples of Siberia, Cambridge: Cambridge University Press. Fridman, Eva Jane Neumann 1998, Sacred Geography: Shamanism in the Buddhist Republics of Russia, Ann Arbor: UMI. Hoppál, Mihály 1996, ―Shamanism in a Post-Modern Age‖, 99-107. Kenin-Lopsan, Mongush B. 1993, Magiya Tuvinskikh Shamanov, Kızıl: Novosti Tuva. 318 Kenin-Lopsan, Mongush B. 1996, Shamanic Songs and Myths of Tuva, Mihály Hoppál tarafından seçilip düzenlenmiĢtir. ISTOR Books, Vol. 6. Budapest: Akadémai Kiadñ. Kenin-Lopsan, Mongush B. 1994, ―Whereabouts of the Soul Among the Tuvans‖, In Shamanism in Tuva, ed. T. Budegechi, 17-37. Kızıl: ġamanizm AraĢtırmaları Bilimsel Merkezi. Mannai-ool, Mongush 1994, ―The Origins and Development of Tuvan Shamanism‖, In Shamanism in Tuva, ed. T. Budegechi, 7-10. Kızıl: ġamanizm AraĢtırmaları Bilimsel Merkezi. Olson, James S., ed. 1994, Tuvinian, An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires, 658-661. Westport, Conn.: Greenwood Press. Potapov, Leonid P. 1964, The Tuvans, In The Peoples of Siberia, ed. M. G. Levin and L. Potapov, 380-422. Chicago: The University of Chicago Press. Vainshtein, Sevyan 1980, Nomads of South Siberia: The Pastoral Economies of Tuva, Cambridge: Cambridge University Press. Wajnschrejn, S. I. (same author as Vainshtein, Sevyan) 1996, Die Welt der Nomaden im Zentrum Asiens. Berlin: Reinhold Schletzer Verlag. Ek Kaynaklar Diñszegi, Vilmos 1968, Tracing Shamans in Siberia: The Story of an Ethnographical Research Expedition. Oosterhout: Anthropological Publications. Diñszegi, Vilmos, ed. 1968, Popular Beliefs and Folklore Traditions in Siberia, Budapest: Akadémai Kiadñ. Johansen, Ulla 1997, On the Costumes of Tuva Shamans (baskıda). Kyrgyz, Zoya 1993, Ritmi Shamanskogo Bubna (Rhythms of the Shaman‟s Drum), Kızıl: Medjdunarodnii Nauchii Tsentr ―Khoomei‖. 319 Tuva (Tıva) Türkleri ve Türkçesi / Hayat Aras [p.189-194] HAYAT ARAS Gazi Üniversitesi Fen-EdebiyatFakültesi /Türkiye Orta Asya ve Sayan-Altay topraklarında M.Ö. III.-II. yıllarda Tıvalıların yaĢadıklarını, bu topraklardan bulunan tarihi yazmalar belgelendirmektedir. YaklaĢık 2000 yıl önce Orta Asya‘da, Güney Sibirya‘da ve Ģimdiki Tıva topraklarında Hunlar, Dinlinler, Vusunlar, Türkler, Azlar, Çikler, Uygurlar, Kırgızlar ve diğer Türk halkları yaĢamıĢlardır. Tarihte adları belli olan bu halkların bazıları Tıvaların hayatını, düĢünce Ģeklini, gelenek ve göreneklerini, en önemlisi dilini etkilemiĢtir. Fakat Eski Türkler, Uygurlar ve Kırgızlar Tıvaların daha yakın iliĢkide oldukları soydaĢları oldukları için etkileĢim daha çok bunlar arasında olmuĢtur.1 Çok eski zamanlardan baĢlayarak Ģimdiki Tıvanın toprağında yaĢayan Türk dilli göçebe halkların tarihinde çok büyük olaylar olmuĢtur. Tıva tarihinde 6.yy‘dan 8. yy‘ın ortasına kadar olan devir, Türkü (Göktürk) Dönemi olarak adlandırılır. 582 yılında Göktürk Kağanlığı doğu ve batı devletlerine bölünmüĢtür. Altay, Tıva, Moğolistan ve Baykal arasındaki araziler Doğu Türk Kağanlığı‘na dahil idi. Burada esasen Türk ve Moğol dilli boylar yaĢarlardı. 7. yüzyılda Orta Asya‘nın bir aymağı Dubo diye adlandırılmıĢtır. Bilim adamları bu adlandırmayı Tıva~Tıva kelimesi ile bağlantılı görmektedirler.2 L. N. Gumilyev Dubo denen aymakla Tıvaları aynı kabul etmektedir.3 Türk Kağanlığı‘nın 745 yılında yıkılması sonucunda, Tıva Uygurlar tarafından alınmıĢtır.4 840 yılında eski Kırgızlar, Altay ve Tıva boylarının yardımıyla, Uygurları yıkınca bu topraklar Göktürk ve Uygurlardan sonra Kırgızların egemenlik sürdüğü alan olur. 1207 yılında Tıva boyları, Cengiz Han‘ın büyük oğlu Çuçi‘nin (Coçi) önderliğindeki Moğol orduları tarafından Cengizlilere bağlanmıĢtır.5 YaklaĢık beĢ yüz yıl süren Moğol egemenliği Tıva‘daki Türk kültürünün Moğol kültüründen etkilenmesine yol açmıĢtır. 2-26 Ekim 1616‘da, ilk Rus büyük elçileri Tıva boyları ile iliĢkiler kurmaya baĢlarlar.6 1757‘de Tıva‘da Mançuların hâkimiyeti kurulur.7 Çungarya‘da 1755-1788 yılında, Amursana adlı bir Oyrat prensinin önderliğinde Mançu istilâcılara karĢı kurtuluĢ hareketleri baĢlar. Bu harekete Tıvalılar da katılmıĢlardır. Fakat; Mançu-Çin istilâcıları Çungar Devleti‘ni kurmuĢlardır. 1758 yılında bunun sonucunda Tıva, Çin-Mançurya‘nın Tsing, sömürge bölgesi olmuĢtur. 1911 yılının Ekim ayında Çin‘de Mançu Hanedanı‘na karĢı ayaklanma baĢlamıĢ; bunun sonucu olarak 1912 yılının ocak ayında Mançu Hanedanı devrilmiĢ ve cumhuriyet kurulmuĢtur. Bu dönemde, Tıva kahramanlarının millî kurtuluĢ savaĢı baĢlamıĢ ve Tıva aynı yıl Çin‘den bağımsızlığını almıĢtır.8 320 1917 devrimleriyle Rusya‘da Çarlık yıkılmıĢ ve Sovyet dönemi baĢlamıĢtır. 17 Nisan 1919‘da Tıva Rus himayesine girer. 1921 yılında ise Tıva Arat Respublika (Tıva Halk Cumhuriyeti) kurulmuĢtur. 11 Ekim 1944‘te Tıva Halk Cumhuriyeti Sovyetler Birliği‘nin hâkimiyeti altına girmiĢtir.9 Aralık 1990‘da, Tıva‘nın Rusya‘ya bağlı Federe Cumhuriyet olması yönündeki karar kabul edilir. Halkın geleneksel olarak yaĢattığı inanç sistemi ġamanizm olmasına rağmen, resmî din olarak Budizm kabul edilmiĢtir. ―XIV. yüzyıldan itibaren Moğolların Çin‘deki hâkimiyeti, onların arasında Budizm‘in etkilerini nispeten kırmıĢtı, ancak XVI. yüzyıldan itibaren ve özellikle de Altan Han döneminde (1507-1583), Tibet‘in doğu bölgelerine yapılan sefer, Moğollar arasında Bu dizm‘in yeniden canlanmasına yol açmıĢ, bütün bunlar Moğollara yakın veya onlarla iç içe yaĢayan bazı Türk boylarının da Lamaist (Budizmin Orta Asya ve özellikle Tibet‘teki biçimi) Budizm‘in etkisine girmeleri sonucunu beraberinde getirmiĢtir. ĠĢte bu Ģekilde XVII. yüzyılın ikinci yarısında, Lamaizm Tıva Türkleri arasına nüfuz etmiĢtir. Tıvaların arasında Tibet Lamaizmi ile geleneksel din birlikte yaĢamaya devam etmektedir.‖10 ĠĢte bu olaylar Tıvaca‘da; genel Türk Dili, ÇağdaĢ Türk Lehçeleri ve ġiveleri; Moğol, Çin, Mançu, Tibet, Rus asıllı kelimelerin var olmasıyla doğru orantılıdır. Buna dayanarak Tıvacanın yapısını Ģu baĢlıklar altında ele alabiliriz: 1. Genel Türk Dili 2. ÇağdaĢ Türk Lehçeleri ve ġiveleri 3. Rusçadan geçen kelimeler 4. Moğolcadan geçen kelimeler 5. Tibetçeden geçen kelimeler 6. Çince-Mançuca ve diğer dillerden geçen kelimeler: Genel Türk Dili Tıvalar ve Türkler hakkında bize en eski ve doğru bilgileri veren kaynaklardan biri de hiç Ģüphesiz bengütaĢlardır. Yazıtlardaki dil özelliklerine baktığımızda Tıvaca Eski Türkçe ses özelliklerini günümüze en iyi taĢıyan Türk lehçelerinden biri olarak karĢımıza çıkmaktadır.11 Tıvaca dil olarak, Türkçenin arkaik söz ve yapılanmalarını günümüze en iyi Ģekilde taĢıyan Türk lehçelerinden biridir. Tıvaca eski Türkçe ile karĢılaĢtırıldığında sesbilimi, sözyapımı, sözlükbilimi, ve de anlam bilimi açısından, öteki Türk dillerine göre kimi eskicil özellikler taĢır. 12 BengütaĢlardaki dille karĢılaĢtırdığımızda o günden bu güne kadar geçen yüzlerce, binlerce yılın Türk halklarının dillerinde, bazı değiĢiklikleri de beraberinde getirdiğini görüyoruz. Tıvaca, Eski Türkçe‘deki özellikleri çok iyi korumuĢ olmasına rağmen bazı kelimeler farklı ses ve Ģekil değiĢiklikleriyle karĢımıza çıkmaktadırlar. Örneğin; ET‘deki ―siz‖ kiĢi zamiri yok olarak yerini ―siler‖ Ģekline bırakmıĢtır. ―çıl, nazın‖ anlamlarına gelen ET‘deki yaĢ― kelimesi de bugünkü Tıvaca‘da 321 kaybolmuĢ. ―kaĢ harlıg sen? ―(kaç yaĢındasın?) cümlesini bazı Türk halkları ―kaĢ yaĢtıg sen?‖ diye sorarlar. ―yaĢ‖ kelimesi ET‘de de var. Ayrıca Moğolistan‘ın Bayan-Ölgey Bölgesi‘nde yaĢayan Tıvalıların dilinde ―kaĢ çaĢtıg sen? ―Ģeklinde günümüze kadar korunmuĢ olması ilginç. ÇağdaĢ Tıvacada kullanılan ―kaĢ harlıg sen?‖ ifadesi ―kaç karlısın, kaç karı kıĢı geçirmiĢsin?‖ anlamındadır. Yazılı taĢlardaki ―gümüĢ‖ kelimesinin yerine Moğolcadan ―mö]gün‖ kelimesi alınmıĢtır. Fakat Tıva kahramanlık destanlarında ―kümüĢ çügen‖ (gümüĢ dizgin) olarak korunmuĢtur. 13 Eski Türkçedeki bazı kelimeler de ses değiĢiklikleriyle günümüze ulaĢmıĢtır. ET. oglı: Tıv. oglu ―oğlu‖, ET. bu]u Tıv. mu]gag ―sıkıntı‖, ET. yer, Tıv. çer ―yer‖ ET. te]ri Tıv. deer (te]gir) ―tanrı; gök―, ET. yok Tıv. çok ―yok‖, ET. yılan Tıv. çılan ―yılan‖…14 Diğer Türk lehçe ve Ģiveleriyle karĢılaĢtırınca Eski Türk yazılı taĢlarındaki dilin en çok Tıvacayla örtüĢtüğü görülür. Tıva ve Moğol dilleri üzerine araĢtırma yapan V. M. Nadelayev Türklerin yazılı taĢlarındaki dile en yakın olan çağdaĢ Türk lehçesi olarak Tıvacayı görmektedir. Kızıl Çıraa‘dan bulunan yazılı taĢta ―Arslan Kulug Tirig uglı ben. Kulug Tugan ben‖. Oğlu anlamına gelen uglı kelimesi Tıvacada oglu, ben zamiri men Ģeklinde korunmuĢtur. ―Arzıla] Külük Dirig dep kijinin oglu Külüg Tugan dep attıg kiji men‖. ―Arslan Külük Diri denen kiĢinin oğlu Külüg Tugan‘ım‖. Begiree Dağı‘nın yanından bulunan anıtta ―yeti böri ölürdim‖, bazı ses değiĢmeleriyle ―çedi börü ölürdüm‖ diye bugünkü Tıvaca‘da karĢımıza çıkmaktadır.15 Türk runik alfabesinin 10. yüzyıla kadar Türk soylu halklar tarafından kullanıldığı konusunda birçok bilim adamı hem fikirdirler. Eski Türk yazısı sosyo-politik, sosyo-ekonomik ve baĢka bir takım sebeplerden dolayı 12.-13. yüzyıllarda varlığını yitirdi. Bazı bilim adamlarına göre Eski Türk yazısı 1517. yüzyıllara kadar devam etmiĢtir. Runik yazının unutulmasından baĢlayarak 18. yüzyıla kadar, Tıvacayla ilgili herhangi bir kaynak, bir bilgi elimize ulaĢmamıĢtır. N. A. Baskakov 10-15. yüzyıllarda Tıvacanın bazı Türk lehçelerinden ayrı bir geliĢim çizgisi izlediğini söyler.16 Tarih araĢtırmacıları Tıvalar hakkında çalıĢma yaparken, 19. yüzyılın baĢında toplanmaya baĢlayan Tıvaca dil malzemelerinden yola çıkarak, Tıvacanın geçen 1000 yılın 2. yarısında ayrı bir geliĢme sahası izlediğini, 10-15. yüzyıllarda da kurallaĢtığını söylerler.17 Eskiden kullanılan bazı kelimeler günümüzde kaybolsa da, onların bir kısmı yer adları olarak korunmuĢtur. ―Tarlag‖ (Bii-Hem Bölgesinde yer adı) kelimesinin anlamı Ģimdiki Tıvalılarca bilinmez. Eski Türkçede tarlag ―tarla, darı, hububat tarlası, çölü‖ anlamlarında kullanılırdı. Bu kelimenin yaĢıyor olması çok eskiden burada yaĢayan halkın tarımla uğraĢtığının göstergesidir. Bulak ―bulak, küçük ark, su‖, Çazılar ―yazı, yaban, ova‖ örneklerindeki yer adları gibi.18 Eski Uygurlar tarım ve hayvancılığın yanısıra yerleĢik hayata geçmiĢ, Ģehirler kurmuĢ, yazıyı kullanmıĢ ve kendilerine özgü kültürlerini burada devam ettirmiĢlerdir. Bu bölgelerde yapılan kazılar bunu belgelemektedir. Eski Uygurlar Tıvaların geliĢmesinde de büyük rol oynamıĢlardır. Bilim adamlarına göre Tıvaların içindeki Ġrgit ve Sarıglar adlı boylar Eski Uygurlardan kalmadır. Dil olarak baktığımızda Eski Uygurca kelimelerin fazlalığı dikkati çeker. Eski Uygur Tıva töĢek ―döĢek, minder‖ döjek Türkiye T. 322 ödürek ödürek ―ördek‖ kuduruk kuduruk ―kuyruk‖ baĢtı] baĢtı] ―ilki, önceki‖ biçe biçe19 ―küçük, ufak‖ arıg arıg ―temiz, arı‖ çam Ģam ―dava, itiraz‖ kevirgençig keergençig irbiç irbiĢ… ―pars‖ yalım çalım20 ―kaya‖ ÇağdaĢ ―acınacak, zavallı‖ Türk Lehçeleri ve ġiveleri Çok sayılı Ģimdiki Türk dillerinde ve Eski Türk Dilinde aynı anlamlı, bazen anlam kaymasına uğrayarak farklı anlamlar kazanmıĢ olan aynı sözlerin var olması bu dillerin çok eski tek bir dilden ortaya çıktığını gösterir. Eski olan dil kendi geliĢimi içinde çeĢitli evrelerden geçer ve kollara ayrılır. Esasında kökü tek olan fakat uzun tarih boyunca geçirdiği çeĢitli olaylardan dolayı bazı söyleyiĢ farklılıklarına uğrayan dil, zamanla ağız, Ģive, lehçe kavramlarını doğurur. ġu anda her biri ayrı yazı dili durumunda olan Türk yazı dillerinin ortaklığını ve Tıva Türkçesinin bu dillerle olan bağlantısını aĢağıda sınıflandırılmıĢ örneklerle gösterdik. Türkiye T. Tıva Azerb. Kazak Kırgız yol- çul- yol- cul- (jul-) cul- tanı- tanı- tanı- tanı- yalvar- çalbar- yalvar- jalbar-calbar- Ézbek Türkmen yul- yol jul- tani- tana- tonu- yälvár- yalbar- yalvur- tanu- Uygur Türkiye T. Tıva Altay Hakas Tatar Kırgız baĢ baĢ baĢ pas yürek çürek jürek çürek yörek cürök yıldız sıldıs jıldıs çıltıs baĢ baĢ yoldız cıldız21 323 Ünlü Türkolog Malov‘un eserlerinde en eski Türk diline Bulgar, ÇuvaĢ, Uygur (Sarı Uygur), Yakut dilleri, fakat eski Türk Diline Oğuz (Eski Orhon-Yenisey Anıtlarının dili), Tofa, Tıva, Uygur (Eski Uygur Yazmalarının dili), Hakas, ġor dilleri girer.22 Türkiye T. yıl yer Azerb. il yer yaz Kazak cıl (jıl) cer (jer) caz Tıva çer ças Tatar yil cir yaz BaĢkırt yıl yir Kırgız cıl cer caz Ézbek yil yer yoz Uygur yil yer yaz Türkmen yıl yer yaz Kumuk yıl yer yaz Nogay yıl yer yaz Kara-Kalpak cıl cer Altay jıl jer jas Hakas çıl çir çashı ġor çer ças Yakut sıl sir saas ÆuvaĢ sul sér sur23 çıl çıl yaz yaz caz Türkiye T.oğul, oğlanyanakağız ağır yoğun, kalın Türkmen ogul ya]ak agız agır yogın Tıva ool çaak aas aar çoon Hakasool naah aas aar çoon ġor ool naah aas aar çoon Altay uul caak oos uur coon Kırgız uul caah ooz oor çoon Yakut (Saka) uol sı]ah uos Tatar ul ya]ak avız avır ıar suon yuvan24 324 Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi farklılıklar ses değiĢikliklerinden ibarettir. Rusçadan Geçen Kelimeler Günümüz Tıvacasında Rus dilinden geçen 3000‘den fazla kelime olduğu bilinmektedir.25 ġ. Ç. Sat ise bu sayının 4000‘den fazla olduğunu söyler. Tıvacaya Rusça‘dan geçen kelimeleri geçiĢ yollarını sınıflandırabiliriz: 1. Tıva‘ya gelen ilk Rus çiftçi ailelerin hayatını, toprağı iĢleyiĢ Ģeklini öğrenmek, farklı insanları tanıma ihtiyacı onların Rusça‘yı öğrenmesini gerektirmiĢtir. Daha önceden duymadıkları terimleri ister istemez Rusçadaki karĢılıkları ile aldılar. Fakat bunlar ana dilindeki Ģeklini değiĢtirip, Tıva söyleyiĢine uygun olarak Tıvaca Türkçesine girdiler: Tıv.sapık: rus. sapog ―çizme‖, tıv. mooja, rus. vocci ―kavga‖, tıv. bıstan, rus. piston ―piston, kapsül‖, tıv. saraat, rus. zarod ―harman26 2. 1950‘lere kadar Tıvaca‘nın yazım kuralları hakkında yazılan özel bir kural yoktur. Bu nedenle o yıllara kadar Rus noktalama iĢaretlerinin kullanılması Rusça etkileri artırır.27 1930 ve 1940‘lı yıllardan sonra Rusçadan alınan kelimelerin imlasına sadık kalmaya özen gösteriliyor. Fakat yazılıĢ ve okunuĢ arasında az da olsa fark vardır: Avariya-ava: riyá ―trafik kazası, arıza‖, granit-granì: t ―granit‖, Ģkola-ı‘Ģko‘: la ―okul‖, kul‘tura-ku‘l‘tu: ra kültür―, dınya-dı: n‘a ―kavun‖, bulka-bu: lka ―çörek‖, rubl‘-ru.bil‘ ―ruble, Rusların para birimi‖,…28 3. 1930 yılında yazı kullanılmaya baĢlanılması ile birlikte teknik terimlerin Rusçalarından istifade edilmiĢtir: Politika, filosofiya (felsefe), ekonomika, realizm, roman, opera, himiya (kimya), slog (hece)… ‖29 Rusça‘dan geçen bütün kelimeler Rusça değildir. O zamanlarda Tıvalıların dünyayı tanımak ve dünyaya açılmak için iliĢki kurdukları en geliĢmiĢ ülke Rusya‘ydı. Bu yüzden Rusça‘ya baĢka dillerden geçen kelimeler Rusça‘daki Ģekilleriyle alınmıĢtır. 4. Sovyetler zamanında çeĢitli resmi iĢlerde; okul, cadde, sokak, hastane, dükkan, iĢyeri gibi yerlerde Rusça adları kullanımın zorunlu olması bir baĢka sebeptir: Koçetova caddesi, Lenin caddesi; PuĢkin kütüphanesi… 5. Bugün bazı yer adlarının iki farklı Ģekilde yazılmasının ve okunmasının sebebi Rusça ve Tıvaca imlasındaki farktan kaynaklanır: ġagaan-Arıg-ġagonar, Çadaana-Çadan, Toju-Todja.30 6. Bazı kelimelerin Tıvaca karĢılıkları varken Rusçlarının da kullanıldığı aĢağıdaki örneklerde olduğu gibi dikkati çeker: tıv. kiçeel, rus. urok-uro: k ―ders‖, tıv.kıdıraaĢ, rus. tetrad‘-tetıra.t ―defter‖, tıv.sambıra, rus. doska-do: ska ―yazı tahtası‖, tıv. ujar-heme, rus. samolet-samo-lo: t ―uçak‖. 7. Bazı kelimelerin Rusçaları alınmıĢ, fakat daha sonra onlara Tıvaca ekler getirilerek yeni kelimeler türetilmiĢtir: partiya-partiyji31 ―partici‖, propaganda-propagandalaar ‖32 ―propaganda yapmak Moğolcadan Geçen Kelimeler 13. yüzyıllardan itibaren geçen 700 yıllık süre içinde Tıva-Moğol iliĢkilerinin güçlenmesi ile birlikte Tıvacaya Moğolcadan geçen kelimelerin yanı sıra hiç Ģüphesiz ki, Tıvacadan da Moğolcaya 325 geçen kelimeler oldu. Bugün bazı kaynakların Moğolca olarak yazdığı ―ulus, bahadır, bora (boz), buduk (boya)… gibi kelimeler Türkçe‘nin eski dönemlerinde Türkçe‘den Moğolcaya geçmiĢ olabileceği ihtimali de kuvvetlidir. Moğolcadan alınan kelimelerin bir kısmı 13.-15. yüzyıllarda, bir kısmı 16.-20. yüzyılın baĢlarında alınmıĢtır. 13.-15. yüzyıllarda alınan kelimelere köjege ‖perde‖, kejege ―saç‖, yozugaar ―gereğince, göre, uygun olarak‖, 16.-20. yüzyıla ise Ģülük ―Ģiir‖, kajaa ―çit‖, töögü tarih―i örnek gösterebiliriz.33 Tıvaca-Moğolca dil karĢılaĢtırması Tıva dili tarihi açısından ayrı bir yer tutar. Bugünkü Tıvacanın kelime kadrosunda Moğol asıllı sözler %30-40 civarındadır. Bu yüzde halk ağzında daha fazladır.34 V. Ġ. Rassadin‘e göre Tıvaca‘da 2200‘den fazla Moğolca kelime vardır: halbaga ―kaĢık‖, bora ―boz, gri‖, möögü ―mantar‖, ajıl ―iĢ‖…35 agaar-agaar ―hava‖, harıı-hariu ―cevap‖, maadır-baatır, ―bahadır‖…36 negelde-nexelt ―talep, istek, çağırma; icap, gerek‖37 Moğol asıllı sözlerin Tıvacada diğer Türk lehçe ve Ģivelerine oranla fazla olasının birkaç önemli sebebi vardır. Çok eski zamanlardan beri aynı veya komĢu toprakları yurt edinmeleri ve bu yüzden kurulan sosyal, siyasi, ekonomik, kültürel iliĢkiler baĢlıca sebeplerdir. Ayrıca, 1921-30 yıllarında Eski Moğol harflerini (Eski Uygur Alfabesini) kullanarak bazı yayınlar yapmıĢlardır. O zamanda yeni devlet oluĢumunun, derneklerin, kurumların, çeĢitli olayların adları Moğolca kelimelerle karĢılanmıĢtır. Bunların çoğu günümüze sosyal-politik terimler olarak ulaĢmıĢtır. Bazıları ise zaman içinde yok olmuĢtur. Bunu bazı örneklerden görebiliriz. xuviskaal ―devrim‖, bölgüm ―bölüm, parça, grup‖, çazak ―hükumet‖, yaamı bakanlık, kildis ―bölüm‖, Ģüügü ―adalet, yargı‖, udurtukçu ―yönetmen, yönetici‖, ületpürçin ―sanayi, endüstri‖, kejigün ―üye, unsur (grm)‖, arat ―halk‖, erge-ajık ―ilgi, alaka, merak‖. Son elli yıldır Moğolca‘dan Tıvaca‘ya kelime geçiĢi durmuĢ, bazı Moğol asıllı sözler gerçek Tıva sözler ile ve Rus dilinden geçen sözler ile değiĢip arkaizm Ģekline girmiĢtir. Bu yüzden ÇağdaĢ Tıvacada Moğolca kelimelerin yüzdesi azalmıĢtır. ÇağdaĢ Moğolcada Türk lehçe ve Ģivelerinde kullanılan pek çok ortak kelime vardır. Bu ortak kelimelerin hangi dilden hangisine geçtiği konusunda bir sonuca varmak Ģu andaki dil bilgilerimize göre zordur. Örneğin; a] ―av‖, damır ―damar‖, buga ―boğa‖, arzıla] ―arslan‖, hoy ―koyun‖, kök ―1. gök 2. mavi‖, çut ―yut (hayvan kırımı)‖, buura ―buğra‖… örneklerini çoğaltabileceğimiz bu kelimeler Moğolca‘da ve Türk lehçe ve Ģivelerinde bazı ses değiĢikliklerinin dıĢında aynıdır. Tibetçeden Geçen Kelimeler 13. yüzyıldan baĢlayarak Tıva‘da yayılan Budizm, aradan geçen zaman içinde yerli inanç sistemi ile birlikte dilde de bazı geliĢmelere yol açtı. Tıva‘nın ilk baĢbakanı Donduk, Moğolistanla bağların güçlendirilmesini ister ve Budizm‘i ülke dini olarak onaylar. YaklaĢık 5.000 Lama‘dan değiĢik iĢ alanlarında istifade edilir. Bunlardan 1000 kadarı köylerde öğretmenlik yapar. 38 Bu Lamaların öğrettikleri Tibet Budizmi olduğu için dinî terimler Tibetçe‘deki Ģekilleriyle dile girer: Dambıra ―tef‖, Ģa]: ―Tapınağın gongu‖. Budizme gösterilen saygıdan ötürü yeni doğan Tıva çocuklarının adları Lamalar tarafından Tibet geleneklerine göre koyulabilmektedir. Kongar ―ak inanç, ak umut‖, Bavıı ―bahadır‖, 326 Kombu ―umut, inanç, inanıĢ‖, Davaa ―ay (gökteki ay); pazartesi‖, Donduk ―akıllı, bilgili‖, Loday ―akıllı‖, Osur ―ıĢın, ıĢık‖, Sodunam ―iyilik, ihsan‖; Seren ―uzun ömürlü‖, Du gar/Düger ―Burhan adı‖, Dolgar ―Burhan adı‖, Dolçu] ―Burhan adı‖. Bazen aynı kelimenin çeĢitli dillerdeki karĢılığı aynı anda kullanılır. Bazır (tibetçe)/Oçur (sanskritçe),/Dorju (moğolca) ―elmas, katı, sert‖, Ayrıca haftanın günleri için bugün bile Tibetçeleri kullanılmaktadır. Davaa: ―pazartesi‖, baaza] ―cuma‖.39 Sovyetler, Tıvalılar üzerindeki Moğol ve dolayısıyla da Tibet etkisini kırmak için istemeyerek de olsa Tıvalıların Moğollardan ayrı bir ırk olduğu, onların Türk asıllı olduğu fikrini yaymaya baĢladı. Bu iki ülkenin etkisini ortadan kaldırmanın en iyi yolu Budizm‘i yok etmekti. Budizm‘e karĢı yürütülen yok etme politikası Lamaların elinden oy verme hakları alınarak engellenmeye çalıĢılmıĢtır. 1928‘de 4813 lama ve 28 Budist tapınağında faaliyet göstermekteydi. Oysa 1932‘de 15 lama ve bir tapınak kalmıĢtır.40 1950‘lerde ise, Budizm tamamen yok edildi gözü ile bakılıyordu.41 Budizm‘in yeniden doğuĢuna yardımcı olmak için Tibet, küçük Tibet olmaya aday gözüyle baktığı Tıva‘ya sürekli olarak Tibet Lamaları görevlendirmektedir. Bu durumda Tibetçe kelimelerin yeniden çoğalmasını sağlayabilir. Çince-Mançuca ve Diğer Dillerden Geçen Kelimeler Çince ve Mançucadan giren kelimeler çok fazla değil. ġaaja] ‖porselen‖, bıza]çı ―marangoz‖, laa ―mum‖, so]ga ―pencere‖…Ayrıca Arapça‘dan araga ‖içki, içecek türü‖, Grekçe‘den nom ―kitap‖, Eski Farsça‘dan çigir ―Ģeker, tatlı‖, höör ―gömüt, mezar, kabir‖, kelimeleri alınmıĢtır.42 Bütün bu değiĢiklik ve geliĢmelerden geçerek bugüne gelen Tıvaca günümüzde bütün bu yabancı kelimelerden arınarak Eski Türkçede, Eski Tıvacada kullanılan Ģekillerine dönmek için çaba göstermektedir. Özellikle halk hikayeleri, destanlar derlenip toparlanarak buralarda geçen eskicil kelimeler saklanmaya özen gösteriliyor. 327 1 Biçeldey, K. A., “Tıva Dıl BolgaĢ Éske Dıldar” Tıva Dıl BolgaĢ Æuga Kul‟turazı, Kızıl, 1993, s. 62. 2 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., Amgı Tıva Literaturlug Dıl, Kızıl, 1980, s. 3. 3 Gumilyev, L. N. Drevniye Turki, 1967, s. 62, 264. 4 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., a.g.e., Kızıl, 1980, s. 4. 5 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., a.g.e., s. 5. 6 Mannay-ool, M. H., Dostay, Ġ. A. Ġstoriya Tuvı 9, Kızıl, 1996. 7 Anaiban-Walker, 1998, s. 181. 8 Mannay-ool, M. H., Dostay, Ġ. A. a.g.e. 9 Höve]mey, Baykara, Kım Ulugul?, Kızıl, 1995, s. 113. 10 Prof. Dr. Günay, Ünver, Prof. Dr. Güngör, Harun, BaĢlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara, 1997, s. 127. 11 Kültegin, TDLTEġĠ, Kızıl, 1993. 12 Ölmez, Mehmet, Tuvacanın Eskiliği Êzerine, Türk Dilleri AraĢtırmaları 10, 2000, s. 133-138. 13 Dorju, Ç. M., Égbelerivis Inçaar Æugaalap Æoraannar, Tıva Dıl BolgaĢ Çugaa Kul‘turazı, Kızıl, 1993, s. 52-53. 14 Biçeldey, K. A., a.g.e., s. 48, 49, 51. 15 Biçeldey, K. A., a.g.e., Kızıl, 1993, s. 64. 16 Baskakov, N. A., Vvedeniye v Ġzuçeniye Turkskix Yazıkov, Moskova, 1962, s. 270-271. 17 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., a.g.e., s. 7. 18 Dorju, Ç. M., a.g.e. s. 49. 19 Biçeldey, K. A., s. 65. 20 Dorju Ç. M., Drevneuygurskiye Elementı v Sovremennom Tuvinskom Yazıke-AKD. Moskova, 1984. 21 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., a.g.e., s. 37. 22 S. E. Malov, Pamyatniki Drevneturkskoy Pis‟mennosti, M. L., 1951, s. 7. 23 Ġshakov, F. G.-Pal‘mbah, A. A., Grammatika Tuvinskogo Yazıka, Moskova, 1961, s. 81. 24 Ġshakov, F. G. - Pal‘mbah, A. A., a.g.e., s. 37. 328 25 Tatarintsev, B. Ġ., Russkiye leksiçeskiye Zaimstvovaniya v Sovremennom Tuvinskom Yazıke, Kızıl, 1974. 26 Sat, ġ., Ç., Toptug, Ģın çugaalajıılı]ar, Tıva Dıl BolgaĢ Æugaa Kul‟turazı, Kızıl, 1993, s. 17. 27 Biçe-ool, M. D., Tıva Punktuatsiya, Kızıl, 1963, s. 4. 28 Sat, ġ., Ç., a.g.e., s. 14-15. 29 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., s. 40. 30 Sat, ġ., Ç., a.g.e., s. 17. 31 Tuvinsko-Russkiy Slovar‘, Moskva, 1968, 344. 32 Tuvinsko-Russkiy Slovar‘, 352. 33 Biçeldey, K. A., s. 67. 34 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., a.g.e., s. 41. 35 Passadin, V. Ġ., Mongolo-Buryatskiye Zaimstvovaniya v Sibirskih Turkskih Yazıkah, Moskova, 1980, s. 58. 36 Mongol‘skiye slova Vzyatı Ġz ―Kratkogo Mongol‘sko- Russkogo Slovarya‖, Sostavlennogo A. P. Rinçine i Ġzdainogo v 1947 g. v. Moskve pod redaktskey Prof. G. D. Sanceyeva. 37 Sat, ġ. Ç., Salzı]maa, E. B., a.g.e., s. 42. 38 Potapov, 1964: s. 401. 39 Biçeldey, K. A., s. 67-68. 40 Alatula, T. (1992) Tıva a State Reawakens‘, Soviet Studies 41 Filimonov, Dimitry, Shamans and Politicians, 1998, s. 5. 42 Biçeldey, K. A., s. 69. 884. ALATULA, T. (1992) Tıva a State Reawakens‘, Soviet Studies 44-45. 329 ARIKOĞLU, E. (1997), Tıva ve Hakas Türkçesinda Fiil, Ankara, (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi). BARTHOLD, W. (1981) Moğol Ġstilasına Kadar Türkistan, Haz. H. D. Yıldız, Ġstanbul. BASKAKOV, N. A., (1962) Vvedeniye v Ġzuçeniye Turkskix Yazıkov, Moskova. BĠÇELDEY, K. A., (1993) ―Tıva Dıl BolgaĢ Öske Dıldar” Tıva Dıl BolgaĢ Æuga Kul‟turazı, Kızıl. BĠÇE-OOL, M. D., (1963) Tıva Punktuatsiya, Kızıl. DORJU, Ç. M., (1993) Égbelerivis Inçaar Æugaalap Æoraannar, Tıva Dıl BolgaĢ Æugaa Kul‟turazı, Kızıl, (1984) Drevneuygurskiye Elementı v Sovremennom Tuvinskom Yazıke-AKD. Moskova. ALATULA, T. (1992) Tıva a State Reawakens‘, Soviet Studies 884. FĠLĠMONOV, Dimitry, Shamans and Politicians, 1998. Geografiya Rossii Entsiklopediçeskiy Slovar, Moskova, 1998, s. 596. GOLUBEVA, T. S. -GELLERġTEYN, L. S. (1991), SSRE Töögüzünü] Talazı-bile Æugaalar-5, Kızıl. GROUSSET, R. (1980) Bozkır Ġmparatorluğu, Ġstanbul. GUMĠLYEV, L. N. (1967) Drevniye Turki. GÜNAY, Ü, GÜNGÖR, H, BaĢlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara, 1997. GÜVENÇ, B. (2001) Türk Kimliği, Ġstanbul. HÖVE]MEY, Baykara, (1995) Kım Ulugul?, Kızıl. ĠNAN, Abdulkadir, (1968) Makaleler ve Ġncelemeler, Ankara, (1972) Tarihte ve Bugün ġamanizm, Ankara, (1991) Makaleler ve Ġncelemeler, II, Ankara, (1976) “Sibirya Türkleri”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, s. 1271-1282. ĠSHAKOV F. G, PALMBAH, A. A. (1961), Grammatika Tuvinskogo Yazıka, Moskova. KAFESOĞLU, Ġ. (1980) Türk Millî Kültürü, Ankara. KALZAN, A. K. (1982), Tıva Literatura 8-10, Kızıl. KarĢılaĢtırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (I-II) (1992), (Komisyon BaĢkanı Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Ankara. KazakĢa-Mo]golĢa Sözdik (1977), (BUHATULI, B), Ulaanbaatar. KOCA. S (1990) Türk Kültürünün Temelleri, Ġstanbul. KOLARZ, W. (1954) The Peoples of the Soviet Far East (NY: Parager). KURAT, A. N. -TEMĠR., Ahmet., (1992) ―Sibir (Sibirya) Hanlığı‖, Türk Dünyası El Kitabı, 2. Bs. I. Cilt, Coğrafya-Tarih, Ankara, s. 439-455. 330 Kültegin, (1993) TDLTEġĠ, Kızıl. L. LĠGETĠ, Bilinmeyen iç Asya, (çev. Sadrettin Karatay) (1986), Ankara. LOPSAN, K., MonguĢ, (1993) Æogaaldar Æıındızı, Kızıl. MALOV, S. E. (1951) Pamyatniki Drevneturkskoy Pis‘mennosti, M. L.. MANNAY-OOL, M. H., DOSTAY U. A., (1996) Ġstoriya Tuvı 9, Kızıl. Mongol Kazak Tol‟ (1984), (BUHATULI, B) Ölgiy. Moğolların Gizli Tarihi, (Çev. Ahmet TEMĠR) (1995) Ankara. ONDAR, B. K., (1995) Kratkiy Slovar Gidronimov Tuvı, Kızıl. ÖGEL; B. (1982) Türklerde Devlet AnlayıĢı, Ankara. ÖLMEZ, Mehmet, (2000) Tuvacanın Eskiliği Êzerine, Türk Dilleri AraĢtırmaları 10. PASSADĠN, V. Ġ., Mongolo-Buryatskiye Zaimstvovaniya v Sibirskih Turkskih Yazıkah, Moskova, 1980. RADLOFF, Wilheim., (1976) Sibirya‟dan, Milli Eğitim Basımevi. RASONYĠ, L. (1971) Tarihte Türklük, Ankara. ROUX, Paul-Jean, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut KAZANCIGĠL (1998) Ġstanbul, (1995) Türklerin Tarihi, Ġstanbul. SAT, ġ. Ç., SALZI]MA, E. B., (1980) Amgı Tıva Literaturlug Dıl, Kızıl. TATARĠNTSEV, B. Ġ., (1974) Russkiye leksiçeskiye Zaimstvovaniya v Sovremennom Tuvinskom Yazıke, Kızıl. TUVĠNSKO-RUSSKĠY SLOVAR‘, (1968) Moskva. Türk Dünyası Edebiyatı (1991) Haz. Halil AÇIKGÖZ, Ġstanbul. 331 HAKAS CUMHURĠYETĠ Hakasya Cumhuriyeti / Anar Somuncuoğlu [p.195-199] ANAR SOMUNCUOĞLU Avrasya Stratejik AraĢtırmalar Merkezi (ASAM) Rusya -Ukrayna AraĢtırmaları Masası \ Türkiye GiriĢ 2.400 km karelik bir alana yayılan Hakasya, Yenisey ırmağının yukarı kesimindeki HakasMinusin havzasının batısında yer alır. Türk tarihi açısından bugünkü Hakasya toprakları, Altay toprakları gibi büyük bir öneme sahiptir. Göktürk, Uygur ve Kırgız Kağanlıklarının kurulduğu bu coğrafyada, eski Türk kültürüne ait olan bir çok tarihi eser: Göktürk alfabesiyle yazılmıĢ yazıtlar, Türk kurganları ve balballar bulunmaktadır. Hakasların ataları olan Yenisey Kırgızlarından kalma yazıtlar en çok burada bulunmuĢtur. Eski tarihin ihtiĢamına rağmen, Hakasya‘daki bugünkü Türk varlığı çok düĢük bir seviyededir. Bölgenin yoğun RuslaĢtırılması ve Hakasların asimilasyonu Hakasları yok olma tehlikesiyle karĢı karĢıya getirmiĢtir. Çarlık Rusyası Zamanındaki Asimilasyon 17. asırdan baĢlayarak Hakasların Ruslarla karĢılaĢması sonucunda, Hakasların kaderi kökten değiĢmiĢ ve bölgenin RuslaĢtırılma süreci baĢlamıĢtır. Rus belgelerinde ilk defa 1604 yılında Kırgızlardan bahsedilmektedir. Sibirya hanlığının düĢmesinden sonra Sibirya‘nın içlerine doğru ilerleyen Ruslar 1604 yılında Hakasların Kırgız boyuyla karĢılaĢmıĢlardır. Ruslar Hakas topraklarına ulaĢtıkları zaman, bugünkü Hakasya topraklarında aralarından federasyon kuran dört tane beylik mevcuttu: Yezer veya Ġsar, Altısar, Altır ve Tuba beylikleri. Bu dört beylikte de hakim unsur Kırgız boyu olduğu için Ruslar buraya Kırgız toprağı demiĢlerdir.1 Beyliklerin oluĢturduğu bir nevi federasyonun adı Hongoray veya Hongor idi.2 Hongoray topraklarına Altın Hanlar ve daha sonra Cungarya da göz dikmiĢtir. 17. asrın ortasında Altın Hanların baskı ve soygun politikasından kurtulmaya çalıĢan Kırgız beyleri Cungarya‘ya yönelmiĢlerdir ve Hongoray Cungarya‘ya vergi öder duruma gelmiĢtir. 1707‘de I. Petro‘nun emriyle Rus Kazakları Kırgız toprağına girip, ortasında Abakan kalesini kurmuĢlardır. Ruslar yerlilerden kürk vergisini toplamaya baĢlamıĢlardır ve böylece Hakaslar hem Cungarlara, hem Ruslara, hem de Moğollara vergi öder duruma gelmiĢlerdir. 1727 yılında Rusya ve Çin arasında imzalanan Bura AnlaĢması ile Rusların Hakaslar üzerindeki egemenliği kesinleĢmiĢtir.3 Çarlık Rusya‘sının sömürge politikası çerçevesinde Hakaslardan ―yasak‖ denilen ve kürk cinsinden alınan verginin dıĢında daha birkaç tane vergi alınıyordu. Bunlar dıĢında, çarlığın yerel memurları üzerinde denetim ve kontrol zayıf olduğu için, bunlar görevlerini kötüye kullanıp Hakaslar 332 üzerinde soygun rejimini kurmuĢlardır. Bu çerçevede yerel yöneticiler kendi Ģahsi zenginlikleri için Hakaslardan ek vergiler alıyorlardı.4 Çarlık Rusya‘sının Hakasya‘da uygulanan sömürge politikasının diğer bir ayağı ise HıristiyanlaĢtırma yoluyla RuslaĢtırma politikasıydı. Sibirya‘nın genelinde olduğu gibi HıristiyanlaĢtırma politikası özellikle 18. yüzyılda yoğunlaĢmıĢtır. HıristiyanlaĢtırma vergi muafiyeti, devlet memuriyetinin verilmesi gibi yollarla sürdürülmüĢtür. HıristiyanlaĢan Hakaslar için Rus köylerine yerleĢmek, Rus kıyafetlerini giymek zorunlu hale getirilmiĢtir.5 HıristiyanlaĢtırma politikasının yürütülmesinde önemli bir rolü Ortodoks Kilisesi üstlenmiĢtir. Baskı ve tehditlerle toplu vaftiz etmeler düzenleniyordu. Mesela, 1876‘da yaklaĢık 3000 kiĢi yerel yöneticiler tarafından Askız nehrinin yanına gönderilmiĢ ve orada toplu olarak vaftiz edilmiĢtir. Bu tür toplu vaftiz etme faaliyetleri abes sonuçlara da yol açıyordu. Bahsedilen 3000 kiĢinin vaftiz edilmesi sırasında bütün erkeklere Vladimir ismi, bütün bayanlara ise Maria ismi verilmiĢ, kimi Hakas birkaç kez vaftiz edilmiĢ, kimi Hakaslara bundan dolayı birkaç farklı Hıristiyan isim verilmiĢtir. 6 Rusya halklarının siyasi hayatına büyük etki eden 1905 devrimi Hakasları da etkilemiĢ ve Rus çiftçilerinin ardından Hakaslar da vergi ödemeyi reddetmiĢlerdir. 19. asrın sonundan beri geliĢen Hakas milliyetçileri da harekete geçmiĢ ve 1905‘te Kasım ayının baĢında Askız kasabasında toplanan Hakas milliyetçileri, yerliler, yani Hakaslar için yeni bir idarenin kurulmasına karar vermiĢlerdir. ―Yeni Bozkır Kanun Taslağına‖ göre, Hakaslar üzerindeki idare çarlık otoritelerinden Hakasların kendilerine geçmeliydi. Çarlık otoriteleri devrimci hareketi kırıp kontrolü sağladığı zaman doğal olarak Hakasların bu talebini reddetmiĢlerdir.7 1908‘de toprak reformunun sonucu olarak ormanlar Hakaslardan alınarak hazine hesabına geçirilmiĢ, Hakaslara buralarda sadece avlanma izni verilmiĢtir. Reformun diğer bir yansıması ise bütün Hakas erkeklerine 15 desyatin toprağının dağıtılması olmuĢtur.8 Ancak Hakaslar zaman içinde tarım için elveriĢsiz topraklara sürüldükleri için, toprak reformunun sonucunda Hakas topraklarındaki Rus çiftçilerinin yerleĢmeleri pekiĢtirilmiĢtir. Sovyet Döneminde Hakasya 1918‘de Beyaz Ordu bölgeyi ele geçirmiĢ, ancak Eylül 1919‘da Sovyetler bölgeye girmiĢlerdir. ÇatıĢmaların tamamen bitmesi ise 1923 yılını bulmuĢtur. Halk Milletler Komitesi baĢlangıçta her ne kadar ortak Oyrot (Altay)-Hakas otonom bölgesinin oluĢturulmasını kabul etmiĢ gibi görünseler de, ―böl ve yönet‖ politikası gereği 1923‘te Altaylar ve Hakaslar için ayrı ayrı bölgeler oluĢturulmuĢtur. OluĢturulan Hakas Ulusal Bölgesi 1925‘de Hakas okruguna (bölgesine) dönüĢtürülmüĢtür.9 1930‘da okrugların ortadan kaldırılması söz konusu olduğu zaman, Hakasya Komünistleri Stalin adına bir mektup yollayarak, Hakas okrugunun lağvedilmesi halinde, Hakasya‘da milliyetçiliğin artacağını ve Hakasların Tuvalarla aynı millet oldukları için Tannu Tuva Cumhuriyetine katılmak isteyebileceğini ima etmiĢlerdir.10 Böylece 20 Ekim 1930‘da Hakas Okrugu Hakas Özerk Bölgesine dönüĢtürülmüĢtür. Ancak Hakas milliyetçilerinin faaliyetleri durmamıĢtır. Özellikle Hakasya‘da artan Rus etkisi, Hakas komünistleri arasında tepkiye yol açmıĢtır. Yaptıkları toplantılarda ―Hakasya Ruslarsız da yapabilir‖ 333 sözleri bir slogan haline gelmiĢtir. Bazı Hakas ileri gelenler, aynı Altay milliyetçileri olduğu gibi, Sibirya‘daki Türk halklarının aynı çatı altına toplayacak bir otonominin oluĢturulması için harekete geçmiĢlerdir. Kazakistan ile temasa geçen bu Hakas milliyetçileri yeni Hakas aydınlarından, Moskova‘daki Hakas Öğrencileri Kulübü üyelerinden ve Hakas Öğretmen Kolejinden mezun olan Hakaslardan oluĢmuĢtu.11 Sibirya Türklüğünü birleĢtirmeye çalıĢan bu aydınlara karĢı soruĢturmalar 1934 yılında baĢlamıĢ ve 1937 yılına bini aĢkın Hakas aydın ve siyasetçisi tutuklanmıĢtır. Tutuklananların çoğu yok edilmiĢtir. Sadece 27 Kasım 1937‘de bir gün içinde 137 kiĢi yargılanmıĢ, 107‘sine idam cezası verilirken, kalanlara kesin ölüm demek olan Stalin zamanının klasik cezası: ―on yıl ağır hapis cezası‖ verilmiĢtir.12 KolektifleĢtirme yıllarında sadece aydınlara karĢı değil, Hakasların beylerine, zenginlerine, hatta orta halli insanlara karĢı bile temizlik hareketi gerçekleĢtirilmiĢtir. Sibirya‘nın diğer bölgelerinde de olduğu gibi, eski soylular ve zenginler, ve ayrıca ġamanlar Sovyet iktidarı açısından zararlı görülmüĢ, Hakasları kesinkes Sovyet iktidarına bağlamak için toplumda var olan eski iliĢkileri ortadan kaldırmak gerekli görülmüĢtür. 1924-25 yılları arasında Hakasya‘da 71 ġaman mevcuttu,13 Sovyet iktidarı zamanında bunların çoğu sürgün edilmiĢtir. Hakasya‘da 1930‘da kolektifleĢtirme baĢlamıĢ, halkın malvarlıklarına el konulmuĢ, insanlar kolektif çiftliklerine toplatılmıĢtır. KolektifleĢtirme sonucunda bütün Güney Sibirya‘da olduğu gibi burada da açlık baĢ göstermiĢtir. Açlık özellikle hayvancılıkla uğraĢan Hakasları etkilemiĢ, insanların ellerinden bütün geçim kaynaklarını oluĢturan hayvanlar alınıp, insanlar kendi kaderleriyle baĢ baĢa bırakılmıĢtır. Açlığın sonucunda toplu saldırı ve yağma eylemleri gerçekleĢmiĢtir.14 Hakas bölgesi oluĢturulduğu zaman Hakasların nüfusu 47.486 kiĢi olup, toplam nüfusun %42.3‘ünü oluĢturuyordu.15 Ancak Sovyet zamanında baĢlayan endüstrileĢme sonucunda bölgeye büyük miktarda Rus nüfusunun akımı gerçekleĢmiĢtir. 1926‘dan 1932 yılına kadarki yedi yıl içerisinde Hakasya‘nın nüfusu bu göçün neticesinde %100 olarak artmıĢtır. 1944 yılına gelindiğinde Hakasya‘nın nüfusu 270.000‘e ulaĢarak, Hakasların toplam nüfus içindeki oranı %20‘ye düĢmüĢtür. Yeni gelenler daha çok bölgenin baĢkenti Abakan‘a ve Çernogorsk, Kommunar, Saral gibi iĢçi yerleĢim yerlerine yerleĢmiĢlerdir. II. Dünya SavaĢının sonunda bu 4 yerleĢim yerinin toplam nüfusu, bütün Hakasya‘nın 1926 yılındaki toplam nüfusundan daha büyüktü.16 1970 yılında Ruslar artık toplam Hakasya nüfusunun %78,4‘ünü oluĢturuyordu. 1989‘a gelindiğinde ise bu oran %79,5‘e eĢitti.17 Hakasya‘da Rus nüfusunun bu denli muazzam artıĢı çoğunlukla Hakasya‘daki zengin kömür yataklarından dolayı olmuĢtur. Altın ve diğer değerli madenlerinin de çıktığı Hakasya‘nın zenginliği yerlilerin kendi topraklarında azınlığa sürüklenmelerine sebep olmuĢtur. Sovyet zamanında Hakaslar üzerinde asimilasyon ve özellikle kültürel asimilasyon devam etmiĢtir. Bugün Hakasya‘da toplumsal, siyasi ve ekonomik bütün faaliyetlerde yoğun olarak Rusça kullanılmaktadır. Sovyetler Birliği zamanında Hakasların maruz kaldığı kültürel asimilasyonun boyutları aĢağıdaki verilerde açıkça kendisini göstermektedir. 1926 yılındaki verilere göre, o yıllarda Hakas nüfusunun %96‘sı Hakasçayı ana dil olarak kabul ediyordu. 1989 yılında yapılan sayımda ana dilini hiç bilmeyen Hakasların toplam Hakas nüfusuna oranı %24‘e çıkmıĢtır. Fakat Hakasçayı bilen her kes Hakasçaya tam hakim değildir. Hakas dilinin düĢtüğü durumu aĢağıdaki rakamlar daha iyi 334 açıklamaktadır: 1989‘da Hakasların sadece %2,3‘ü iĢ sırasında ve %3,1‘i arkadaĢlarıyla kendi aralarında Hakasça konuĢuyordu. Hakasların sadece %2,1‘i Hakasça gazete okurken, edebi eser okuyanların sayısı ise daha azdı.18 Sovyet zamanında Hakasçanın kullanım alanları daraltılmıĢtır. Rusça bilmek yüksek öğrenim ve iyi kariyer yapma açısından önemli cazibelere sahipken, Hakasça bilmek gereksiz bir meziyet haline sokulmuĢtur. 1956 yılında Potapov Hakasya‘da mevcut olan 400 okuldan 79‘unun milli okul, yani Hakasça eğitim veren okul olduğunu belirtirken, ki bu sayı okulların %20‘sine tekabül etmektedir, 1960‘lı yıllarda milli kültüre karĢı Sovyetler Birliği boyunca gerçekleĢtirilen reform kapsamında bu okullar Rusça eğitime çevrilmiĢtir. Hakasya‘da Milli UyanıĢ Güney Sibirya Türklerinin asır baĢındaki ortak milliyetçi arayıĢları ve birleĢik Güney Sibirya Türklerinin devletini kurma çabaları, 1980‘lerin sonundaki Güney Sibirya Türklerinin hareketlerine de yansımıĢtır. 1980‘lerin sonunda Güney Sibirya Türklerinin ortak hareketi canlanmıĢtır. St. Petersburg‘da Altaylar, Hakaslar ve ġorlar tarafından Sibirya Kültür Merkezi (SKM) kurulmuĢtur. SKM‘nin kurulmasında Hakas aydınları aktif bir rol oynamıĢtır. SKM Güney Sibirya Türklerinin milli otonomilerinin geniĢletilmesi gerektiğini, sanayileĢmenin sebep olduğu asimilasyonu engellemek gerektiğini ve yerli dillerin durumunu düzeltmek gerektiğini savunuyordu. Merkezin amaçlarından birisi de, Altay, Hakas ve ġor Türklerinin tarihi birliğini canlandırmak olarak belirlenmiĢti.19 Sibirya Kültür Merkezinin üyeleri çok çeĢitli kesimleri temsil ediyordu. Hepsinin ortak amacı Sibirya Türklüğünü korumak ve birliğini sağlamak olmasına rağmen, kullanmak istedikleri araçlar çok farklıydı. Ilımlılar sadece RF içindeki egemenlik talepleriyle ortaya çıkarken, radikaller direk Rusya‘dan ayrılmayı talep ediyorlardı.20 Hakasların milli uyanıĢında ―Tun‖ milli hareketi ayrıcalıklı bir yere sahiptir. 1980‘lerin sonunda faaliyete geçen Tun, içerisinde milliyetçi Hakasları ve milli aydınları barındırmıĢtır. Radikal ve ılımlı Hakas milliyetçileri aynı çatı altında toplanarak, Hakas toplumunu milli kimliğine dönüĢünü sağlamaya giriĢmiĢlerdir. Tun‘un Hakas köylerine düzenlediği geziler hem halkın milli uyanıĢını sağlamıĢ hem de halktan kopuk olarak yaĢayan aydınları Hakas halkına yakınlaĢtırma ve oların milli problemlere daha fazla eğilmelerini sağlamıĢtır.21 Hakasların Hakasya toplam nüfusunun ancak %10‘unu oluĢturmalarına ve Hakasların büyük ölçüde kültürel asimilasyona maruz kalmalarına rağmen, Hakas halkının milli uyanıĢı siyasi taleplere kadar uzanmıĢtır. Bu alandaki Hakas halkının sesini yine ―Tun‖ duyurmuĢtur. Hakasların milli kimliğini korumayı ve geliĢtirmeyi amaçlayan Tun, yönetim organlarında Hakasların daha geniĢ temsilini sağlamayı da amaçlamıĢtır. 1990 yılında Tun‘un tertiplediği Hakas Halk Kongresinde Hakas Otonom bölgesinin Krasnoyarsk krayından ayrılma ve Hakas Cumhuriyetinin oluĢturulma kararı çıkmıĢtır. 22 Tun ayrıca, iki meclisli bir parlamento, bu parlamentoların birisinde sandalyelerin yarısını, baĢbakan ve Meclis baĢkanının Hakas olmasını talep etmiĢtir.23 1990‘da Hakasya‘nın yönetim organlarında ―milli devrim‖ olarak algılanan değiĢiklik yaĢanmıĢtır. O yıl Komünist Partisi Bölge Komitesinin baĢına Rus değil, bir Hakas geçmiĢtir. Hakaslar gibi az nüfuslu bir halk 335 için bu gerçekten çok büyük bir olaydı. Bu değiĢikliğin ardından Hakas Halk Kongresinde alınan karar resmi yönetim tarafından gerçekleĢtirilmiĢ ve 1990 yılında Hakasya Bölge Komitesi, Krasnoyarsk krayından ayrılmasına ve Hakas Otonom Cumhuriyetinin kurulmasına karar vermiĢtir. Tek taraflı ilanla oluĢturulan Hakas Otonom Cumhuriyetinin statüsü ancak 1 yıl sonra federasyon düzeyinde kabul görmüĢtür.24 Hakasya Cumhuriyeti‘nin siyasi varlığını hayata geçirmek üzere 1992‘de Hakasya‘nın yasama organı olarak kabul edilen Yüksek Sovyetin seçimleri yapılmıĢtır. Seçimlerin sonucunda 97 kiĢilik Yüksek Sovyete sadece 13 Hakas seçilmiĢtir. Hakasya‘daki toplam nüfusun içindeki Hakasların oranı göz önünde bulundurulduğu zaman, Hakasların yasama organındaki temsilinin eksik olmadığı görülmektedir. Ancak nüfus oranıyla uyumlu olarak delege sayısına sahip olmak, uyanan Hakas milliyetçiliği için yeterli değildi. Kendi topraklarında azınlık duru muna düĢürüldüklerini bilen ve kendilerini bu toprakların gerçek sahibi olarak hisseden Hakas milliyetçileri yönetimin baĢına da Hakas birisini geçirmek istiyordu. Böylece Yüksek Sovyetinin baĢkanlık konusu küçük Hakasya‘daki etnik problemleri ve Hakaslar arasında artan milliyetçiliği ortaya çıkarmıĢtır. Yüksek Sovyet baĢkanlığına bir Rus seçilmiĢtir. Hakasya‘nın önceki baĢkanı ġtıgaĢev de baĢkanlık için mücadele etmiĢ, fakat seçilen baĢkandan iki kat daha az oy almıĢtır. Yüksek Sovyet baĢkanı olarak bir Rusun seçilmesi, Hakasların protestolarına yol açmıĢtır. Yüksek Sovyetin Hakas delegeleri baĢta olmak üzere, Hakaslar bu seçimlere tepki duymuĢtur. Yüksek Sovyetinin toplantısına davet edilen Hakas milli aydınları, bir Rus‘un Hakasya‘nın Yüksek Sovyet baĢkanı olarak seçilmesini Hakaslara hakaret olarak değerlendirmiĢlerdi. Yüksek Sovyet binasının önünde Hakasya‘nın her tarafından toplanan Hakaslar protestolar düzenlemiĢtir. Hakaslar bu Ģekilde artık aktif bir Ģekilde siyasi güce de talip olduklarını göstermiĢlerdi. Meydana gelen sorun, Tun hareketinin üyesi Asoçakov‘un Yüksek Sovyet baĢkan yardımcılığına getirilmesiyle kısmen çözülmüĢtür. Fakat bir süre sonra Yüksek Sovyet baĢkanı istifa etmek zorunda kaldıktan sonra, bu göreve yeniden 1990‘da Hakasya‘nın baĢında olan ġtıgaĢev seçilmiĢtir.25 Hakasya‘daki milliyetçiliğin geliĢmesi Sovyetler Birliği‘ndeki genel eğilimi tekrarlamıĢtır: yerli halkın milli uyanıĢının ardından Ruslar da harekete geçmiĢ ve özellikle Kozak teĢkilatlarının çerçevesinde teĢkilatlanmaya baĢlanmıĢtır. 1991 yılının sonunda Hakasya Slav-Kozak Birliği kurulmuĢtur. Fakat 1992 yılında Slavlar ve Kozaklar ayrılmıĢtır. 1992 yılında Hakasların Yüksek Sovyet baĢkanının istifası için yaptıkları gösterilerden sonra, Abakan‘dan sonra Hakasya‘nın en büyük Ģehirleri olan Çernogorsk ve Sayanogorsk‘taki Ruslar da harekete geçerek bu Ģehirlerde Rus otonomilerinin oluĢturulmasını veya bu Ģehirlerin Krasnoyarsk krayına katılmasını talep etmiĢlerdir. Rusya‘nın çoğu milli otonomilerinde olduğu gibi, burada da Jirinovskiy‘nin partisi güçlüdür.26 Sovyetler Birliği‘nin yıkılması Hakaslar açısından olumlu sonuçlara yol açmıĢtır. Sovyetler Birliği‘nin yerine daha demokratik ve federasyona benzeyen bir yapıda Rusya Federasyonu‘nun kurulması, Hakasların kendi kültürlerini daha rahat devam ettirmelerine imkan vermiĢtir. Böylelikle 1990‘lı yıllar milli kültürün yeniden doğuĢuna sahne olmuĢtur. Bir yandan yukarıda anlatıldığı gibi Hakas milliyetçiliği siyasi alana taĢınırken, diğer yandan halk arasında kendi kültürlerine dönüĢ önemli bir yer tutmaya baĢlamıĢtır. Gittikçe kullanım alanları daralan Hakasça için de bir Ģans doğmuĢtur. 336 Hakasça bilmek bir milli gurur haline gelmiĢtir. 1994 yılında yapılan nüfus sayımı sırasında 1989 yılına göre Hakasça‘nın durumunun kısmen iyileĢtiği görülmektedir. ġöyle ki, evde Hakasça konuĢanların oranı %42, okulda Hakasça konuĢanların oranı %1,2, iĢyerinde %8,6‘ya çıkmıĢtır.27 KarĢılaĢtırma açısından 1989‘da iĢyerinde Hakasça konuĢanların oranı %2,3 civarında olduğu belirtilmelidir. Bugün Hakasya‘da mevcut olan 275 okuldan 114‘ünde Hakasça bir ders olarak okutulmaktadır. Bu eğitim Hakas çocuklarının %69,4‘ünü kapsamaktadır. Tamamen Hakasça eğitim yapan lise düzeyinde bir okul bulunmazken, 17 ilkokul tamamen Hakasça eğitim vermektedir. Hakasça eğitimi zorlaĢtıran hususlar arasında eğitimli kadroların bulunmaması, gerekli okul kitaplarının olmaması yer almaktadır. Bugün ancak Hakasçayı iyi bilen öğrenciler için gerekli okul kitapları mevcuttur. Mali problemler yüzünden Hakasçayı az bilen veya bilmeyen Hakas öğrencileri için gerekli okul malzemelerinde eksiklikler yaĢanmaktadır.28 Her yerde olduğu gibi, Hakasların milli kimliği de halk arasında taban bulabilecek bazı temellere dayandırılmalıydı. Böyle bir temeli Hakasların geleneksel inanıĢı oluĢturmuĢtur. Hakasların bugünkü dini Ortodoks Hıristiyanlığı olmasına rağmen, özellikle milliyetçi çevreler tarafından bu din her Ģeyden önce Rus iĢgaliyle özdeĢleĢtiği için, ve Rusların dayattığı bir inanç sistemi olduğu için, Hakasların milli uyanıĢına destek sağlayabilecek baĢka bir inanç sistemine ihtiyaç vardı. Bu zaruret aydınlar arasında farklı arayıĢlara yol açmıĢtır. Milli hareketin içindeki faal üyelerin bazıları ġamanizm‘in milli uyanıĢın temeli olarak kullanılmasından yanayken, bazıları ise daha önce eski Türk devletlerinde geçerli olan tek Tanrı inancının canlandırılmasından yanaydı. Fakat ikincilerin sesi daha zayıf kalmıĢtır ve zamanla onlar aktif milliyetçi hareketten çekilmiĢtir.29 Böylece Hakas milli kimliğinin canlandırılması için ġamanizm geniĢçe kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Bütün Sibirya halklarında olduğu gibi, Hakaslar arasında da ġaman gelenekleri canlanmaya baĢlanmıĢ. Milli bayramlarda ve kabile toplantılarında Ģaman ayinleri de yapılmaya baĢlanmıĢtır. Tabii tam olarak ġamanizm‘in canlanmasından bahsetmek mümkün değildir, çünkü inanıĢa göre bir insan ancak ġaman olarak doğarsa ġaman olabilir. Hakasya‘daki ġamanizm‘in canlanması milli kimliğin oluĢturulmasıyla ilgiliydi, bu yüzden milli sanatçılar ve milli aydınlar ―Ģaman‖ olmuĢ ve Hakas halkının temelini oluĢturmasında aktif rol oynamıĢlardır.30 ġamanizm‘in canlandırılmasıyla, milli kimlik oluĢturulmasıyla ve kültürün yeniden doğuĢuyla ilgili olarak yeni mitler de oluĢmaya baĢlamıĢ ve halkın hayatında yer etmiĢtir. Bazı kiĢilerin ruhlarla buluĢma hadiseleri, Hakasların milli kültüre dönmeleri gerektiğini vurgulamakta, halkı milli canlanmaya çağırmaktadır.31 ġamanizm‘in Hakas milli kültür canlandırılmasında önemli bir rol üstlenmesinin bir neticesi olarak, bütün Sibirya‘da olduğu gibi ―Ģamanlar‖ teĢkilatlanmaya gitmiĢlerdir. 1990 yılında Geleneksel Hakas Ġnancı-ġamanizm Cemiyeti kurulmuĢtur.32 Sonuç Hakasya Cumhuriyetinin toplam nüfusunun ancak %10‘unu oluĢturan Hakaslar 1990‘lı yıllarda baĢarılı milli hareket mücadelesini vermiĢ, halk arasında ise milli uyanıĢ yaĢanmıĢtır. Hakas dilinin yaĢatılması ve canlanması halen Hakas toplumunun ciddi sorunlarından birisidir. Diğer taraftan Rusya‘da 1990‘lı yıllarda yaĢanan ekonomik zorluklar halkı daha çok geçim dertleriyle uğraĢmaya 337 sevk etmiĢtir. Bu yüzden 1990‘lı yılların baĢında faaliyet gösteren Hakas milli hareketi bugünlerde canlılığını koruyamamıĢtır. Vladimir Putin‘in Rusya Federasyonu devlet baĢkanı olarak seçilmesiyle Rusya‘da baĢlanan federal reform milli cumhuriyetlerin haklarının sınırlandırması yönündedir. Rusya‘nın bazı bölgelerinin birleĢtirilmesi de bu reformun kapsamına girebilir. Bu açıdan zaman zaman dile getirilen Hakasya‘yı yeniden Krasnoyarsk bölgesine dahil etme planı canlanabilir. Bu da Hakasların otonomilerini sınırlandırabilir. 1 L. R. Kızlasov, Ġstoriya Hakassiyi: S DrevneyĢih Vremyon do 1917 Goda, Moskova, Nauka. Ġzdatelskaya Firma ―Vostoçnaya Literatura‖, 1993, s. 135. 2 V. Ya. Butanaev, Hakası, Moskova, Ġnsan, 1995, s. 8. 3 V. Ya. Butanaev ve Yu. S. Hudyakov, Ġstoriya Yeniseyskih Kırgızov, Abakan, N. F. Katanov Hakas Devlet Üniversitesi, 2000, s. 169-183. 4 L. P. Potapov, ―The Khakasy‖, M. G: Levin ve L. P. Potapov (Eds. ), The Peoples of Siberia, Chicago, London, The University of Chicago Press, 1964, s. 368369. 5 Yakup Deliömeroğlu, ―Hakaslar ve Hakasya‖, Yeni Türkiye, sayı 16, 1997, s. 1576-1577. 6 Potapov, “The Khakasy”, s. 364. 7 Potapov, “The Khakasy”, s. 369-370. 8 Potapov, “The Khakasy”, s. 369. 9 Fondahl, Gail, ―Siberia: Assimilation and its Discontents‖, in Bremmer, Ġan and Ray Taras (Eds. ), New States, New Politics: Building the Post-Soviet Nations, New York, Melbourne, Cambridge University Press, 1997, s. 206. 10 ―Tsentralnıy Komitet VKP (b) Büro Sibkraykoma VKP (b) tov. Stalinu‖, 1930, ArĢivlerle Hakasya Tarihi. 11 Walter Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, ABD, Archon Books, 2. baskı, 1969, s. 177. 12 Yakup Deliömeroğlu, ―Hakaslar ve Tarihleri‖, Bilig, Sayı 3, Güz 1999, s. 59. 338 L. V. Anjiganova, ―Sakralnıye Osnovaniya Etniçeskoy Kulturı 13 Hakasov―. M. P. MalıĢeva, „Golod na Yuge Sibiri v 1930 godu―, 14 Gumanitarnıye Nauki v Sibiri, Sayı 2, 1998. 15 ‗Tsentralnıy Komitet VKP (b)…‖. 16 Kolarz, The Peoples of the Soviet Far East, s. 177. 17 Rusya Federasyonu Devlet Ġstatistik Kometesi (Goskomstat Rossiyi), Rossiyskiy Statistiçeskiy Ejegodnik: Statistiçeskiy Sbornik, Moskova, Goskomstat Rossiyi, 1999, s. 67, tablo 5. 12. Gülsüm Killi, ―Güneydoğu Sibirya Türklerinin Dil Durumu‖, 18 Kök AraĢtırmalar, Cilt 1, Sayı 2, Güz 1995: s. 172. 19 Fondahl, “Siberia: Assimilation and its Discontents”, s. 20 Fondahl, “Siberia: Assimilation and its Discontents”, s. 21 Larissa Anzhiganova, ―Renaissance of a Culture: How 207. 207. Khakass Shamanism Survived and Flourishes Today‖. 22 Anzhiganova, “Renaissance of a Culture…”, 1997. 23 Fondahl, “Siberia: Assimilation and its Discontents”, s. 24 A. Titkov ve N. Tükov, ―Respublika Hakasya‖, Makfol M. ve 207. N. Petrov (Der. ), Politiçeskiy Almanah Rossiyi 1997, Cilt 2, Sotsialno-politiçeskiye Portretı Regionov, Moskova, Carnegie Merkezi, 1998, s. 279-280. 25 Titkov ve Tükov, ―Respublika Hakasya‖, s. 280. 26 Titkov ve Tükov, ―Respublika Hakasya‖, s. 278, 282-283. 27 Goskomstat Rossiyi, Rossiyskiy Statistiçeskiy Ejegodnik…, s. 69, tablo 5. 13. M. A. Kızlasova, ―Yazıkovaya Situatsiya v Respublike 28 Hakasiya‖, International Seminar: Minority Languages in Russia: Perspectives for Development, 10-16 Mayıs 1999. 29 Skobelev S. G., ―Problemı Religioznogo Razvitiya u Korennıh Narodov Sibiri: Ġstoriçeskoye Naslediye i sovremennost‖, Sibirskaya Zaimka, online dergi. 30 Kira Van Deusen, ―New Legends in the Rebirth of Khakass Shamanic Culture‖, Anthropology of East Europe Review, 16 (2), 1998; Anzhiganova, ―Renaissance of a Culture…‖, 1997. 339 31 Anzhiganova, “Renaissance of a Culture…”, 1997. 32 Anzhiganova, “Renaissance of a Culture…”, 1997. 340 Hakaslar / Dr. David G. Andersons [p.200-204] DR. DAVĠD G. ANDERSON Aberdeen Üniversitesi Sosyoloji ve Antropoloji bölümü / Ġngiltere Hakaslar Güney Sibirya‘da Sayan Dağlarının kuzey ve batısındaki bozkırlarda yaĢayan Türk Dilli geniĢ bir ulustur. Rusya Federasyonu Hakas Cumhuriyeti (Hakasya) Rusya Federasyonu içinde kendi siyasi egemenliklerinde yaĢamaktadırlar. Tarihsel ve etnografik edebiyatta, at ve koyun pastoralistleri, epik efsaneleri, ġamanizm, genizden Ģarkı söyleme ve özgün telli müzik aletleri çathan- ile yaptıkları müzik ile bilinirler. Hakasların en eski yazılı belgeleri 13. yüzyıla kadar gider ve Kırgız Devleti, Moğol Göçebe Ġmparatorluğu ve Zungar Devleti gibi eski siyasal birliklere katıldıkları kaydedilir. Sovyet gücü altında bağımlı ama özerk bir bölge olmuĢlardır. Sovyetler Birliği‘nin dağılmasından sonra Hakasya Rusya Federasyonu içinde tam bir cumhuriyet olmuĢtur. Hakas Kimliği ve Özerkliği Hakaslar için sıkça kullanılan Rusça etnonim -hakás/hakásı- 10. yüzyıldaki siyasi oluĢumunun adına esaslanır. -hagas (Butanayev 1994a: 374). Bu ad Temmuz 1917‘de, Sovyet döneminin baĢında, Çarlık vergi sınıflandırılmasında kullanılan ―Minusinsk Tatar‘‘ın yerine seçilmiĢtir. Kendi ana dillerinde çoğu Hakas kendilerini tadár/tadalar olarak adlandırmaktadırlar. Hakas Cumhuriyeti‘nin kurulması ile, hooray teriminin bölgede yaĢayan Türk dilli pastoralistlere atıfta bulunularak kullanılması büyüyen bir hareket haline gelmiĢtir. Bu Çin elyazmalarında bulunan bölge halkına dair eski terimlerden biridir. Bir çok yüzyılda, bölgedeki imparatorluklar, bütün Türk dilli halkları birleĢtirici tek bir ad kullanmıĢ olsalar da, Hakaslar, kendilerini genelde Rus ve Türk belirleyicilerle ayrıĢan etnik gruplara bölerler. Bunları genel olarak dört grupla ayırt edilir: kaçinets/kachintsı (haas, haas), sagayets/sagaytsı (sa ai), kızıl‘ets/kızıl‘tsı (kızıl), ve koybal/koybalı (khoybal). Bazı yazarlar Altay Shortse (ġorets/ġortsı) grubunu da Hakasların bir parçası olarak eklemiĢlerdir (Krivonogov 1997). Her bölgesel grup genelde özel patrilineal soyadlarıyla belirlenen ayrıĢtırıcı klan bağlarına ya da seoklara bölünür. Soyadlarındaki ve klanlardaki bu süreklilik, etnograflar tarafından erken 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın sonuna kadar nesil yapılarındaki değiĢimi karĢılaĢtırmak açısından anlamlı bulunmuĢtur (Krivonogov 1997; Butanayev 1994b). 19. yüzyıldan itibaren bölgedeki Türk etnik gruplar tek bir Hakas kimliğine indirgenmiĢtir. Krivonogov (1997: 38) matorı, arnitsı, yastintsı, ve kasints etnonimlerinin yok olduğunu kaydeder. Butanayev (1994b: 374) ve OreĢkna (1994: 49) sayno-samodiyskiy grubuna bağlı bir lehçe olan koybalstı‘nın yakın zamanlarda yokedildiğini kaydederler. Hakasçanın lehçeleri olan Shorets ve Çulım‘ın bölgedeki ‗tehlike altında olan‘ Türk diller olduğu söylenmiĢtir (Nasilov 1994; Naslov & ġentsov 1994). Günümüzdeki Hakas Cumhuriyeti‘nin geneolojisi arkeolojik kazılarla çok iyi bilinen 6. yüzyıldaki Kırgız Devleti‘ne gitmektedir (Kuzlazöv 1993: 73-89). Bu devlet Pers, Çin ve Uygur Ġmparatorlukları 341 arasındaki ticaret yolunu kontrol altında tutmuĢ ve bazı akademisyenlerin hakas teriminin ilk kullanıldığı yer olarak saydıkları Çin elyazmalarında yazılı iz bırakmıĢtır (Kozmin 1925; Kuzlasov 1993: 59-61; ve Butanayev 1995a: 74). 13. yüzyılın sonunda Moğol egemenliği altına girdikten sonra, Sayan-Altay havzasında yaĢayan pastoralistler 18. yüzyılda Rus Kosaklarının geliĢine kadar civarlarındaki halklarla çok daha mütevazı ticaret ekonomisini elde tutmuĢlardır (Forsyth 1994: 123-130). Etnograf Butanayev (1995a) o dönemde ―Hongoray etnik-sosyal birliği‖nin mevcudiyetinin altını çizerek bunun yeni ve farklı bir etnonime yol verdiğini ifade eder: horay 18. yüzyıldan itibaren Hongorya/Hakasya tarihi tatar adı altında Rus yazılarından okunur. Rus vergi kayıtlarına göre bu bölgedeki göçebeler Rus Kosak Kaleleri tarafından ve Minusinsk, Açhinsk, Askiz, Abakan yerleĢim birimleri tarafından yerleĢik ―Tatarlar‖ olarak bilinirlerdi. (Butanayev 1995a: 69-70; Butanayev 1994a: 374). Siyasi, ekonomik ve kabile iliĢkileri Rus uçbeyleri ile daha yakından iç içe geçtiğinden, bu bölgeler çeĢitli farklı kurumsal biçimler almıĢlardır. Belki de en ilginç oluĢum 1822‘de ―Bozkır Meclislerinin‖ (steppnye dumı) yaratılmasıdır. Vergi veren dört bölgenin kendi kendini yönetmesine dayanan, Kaça, Kızıl, Sagay, ve Koybal Bozkır Parlamentolarına bağlı bölgesel örgütler günümüzdeki Hakasların ―etnik‖ alt bölünmeleri olarak kabul edilebilirler: kaçintsı, kızıltsı, sagaytsı, ve kobalayts. Bu, bu grupların en azından, 19. yüzyılın baĢından itibaren kimi arazisel ve siyasi bütünlük içinde iĢleyiĢ gösterdikleri savına ağırlık verilir (Krivonogov 1997). Rus Devrimi‘ni müteakip olarak Komünist Partisi örgütleyicileri, bu bozkır bölgesinde uzun zamandır uygulanan tabiyet ve bölgesel özerkliğin hassas bileĢimini kapsayan yeni bir Sovyet terimi aramıĢlardır. 1922‘de bölgenin etnik ortaklığını belirtmek üzere Hakas Milli Bölgesi (uyezd) kurulmuĢtur. 1930‘da, bu bölge Hakas özerk vilayetine (oblast) çevrilmiĢtir. Kabilelerin (inorodtsev) Ġkinci Konferansı, 1917 yılında bu siyasi birimler için birleĢtirici etnonim olan hakası seçti (Butanayev 1994a: 374). Bölgenin, vilayetin ve cumhuriyetin baĢkenti eski bir Kosak kalesi olan Abakan‘dır. ÇağdaĢ milliyetçilerin açıklamalarına göre, son üç nesil Ağustos 1991‘deki sondan bir önceki siyasi toplantıya kadar Hakasların uzun süre yitirilmiĢ devletlerinin yeniden kurulması için devamlı mücadele etmiĢlerdir. Hakas devletçilik tarihi bugün çok tartıĢmalı bir konudur. Rus basınının sayfalarında iki akademisyen arasında bu bölgede yerleĢenlerin ilk önce Hakas mı yoksa ilk önce -Horayts mı? oldukları konusunda ateĢli bir tartıĢma yaĢanmaktadır. Hakas Devlet Üniversitesi, Etnografik Laboratuvar baĢkanı, Victor Butanayev 18. yüzyılda Hakas bölgesel özerkliğini kapsayan horayts etnonimini tercih eder. Moskova Devlet Üniversitesi tarih profesörü Leonid Kuzlazov, hakas etnoniminin çok eski çağlara kadar uzandığının güçlü bir savunucusudur. Aynı Ģekilde, fizik antropologları ve siyasetçiler modern Hakaslar ile onlarla Tunç çağında aynı bölgede yerleĢmiĢ komĢuları arasındaki genetik devamlılık üzerine tartıĢmalı yazılar yayınlamıĢlardır. Buradaki tartıĢma dıĢardan gelenleri asimile eden eski Türk kültürün gücüne (Butanayev 1995a) karĢı bin yıllık bir homojenlik modeline odaklanmıĢtır (Kuzlasov 1993: Bölüm 5). Dil Hakas dili Türk dili ailesinin Uygur grubundandır. Bu gruptaki diğer diller, Çulımskiy, ġorskiy, Sarug-Yugar, ve diğer Kuzey Altay dilleridir. Dil, ji seslisinin ch veya n sessizinin yerine kullnılmasıyla 342 özgündür (Donidze 1997). Bugün konuĢulan Hakas dili üç ana lehçeden oluĢur: Kaçha, Sayga, ve Kızıl. Rusça ve Moğolcanın etkisi cümle yapısında oldukça telafuz edilmiĢtir (Anderson 2000). Bazı eski kelimeler Yenisey dili ile iliĢkiyi gösterir (Butanayev 1995a). Bölgedeki dilbilim araĢtırmaları bir Sagay ailesinden doğan, Kazan Üniversitesi dilbilimcisinin adıyla özdeĢleĢmiĢtir (Kokova 1993). AraĢtırması, bugünkü birleĢtirici Hakas etnoniminden önce bugün Tuvalilar olarak bilinen tadar nüfusuna yöneliktir (Katanov 1903). ÇağdaĢ Hakaslarla ilgili yazıları, halk hikayeleri ve toplu olmayan makaleleri ile sinirlidir. (Katanov 1907; 1963; 1996). Bugün Hakasya‘da adına saygıyla yaklaĢılır ve ilk Hakas bilim adamı olarak kabul edilir. Hakas arazisinde arkeologlar üzerlerinde Türk dilinde eski yazıların izleri olan taĢ dikilitaĢlar bulmuĢlardır. Kazılı iĢaretler Tuva‘dan Hakasya‘ya kadar olan bölgede rastlanır ve 8 ve 9. yüzyıllara aittirler. Bu dikilitaĢlarla çağdaĢ Türk dili arasında doğrudan bir bağlantı kurmak zor olsa da, bu sembollerin Türk kökleri olduğu ve o dönemdeki Kırgız devletlerinden biri ile iliĢkinin olması gerektiği belirlenmiĢtir (KormuĢin, 1997). Yine de, Hakasya‘daki bu eserlerin varlığı, pek çok Hakas için gurur kaynağıdır. Hakas edebi dili, 1922‘de Kaça ve Sagay lehçelerine dayanarak, ancak üç ana lehçeden kelimeler alınıp birleĢtirerek oluĢturulmuĢtur. Ortografi altı harfle Rusçadan ayrılan Kiril alfabesine Hakas Æin dayanır. Hakasça olarak haftalık bir gazete ile birlikte bölgesel radyo ve televizyonda kısa yayınlar yapılmaktadır. Aynı zamanda Rusça yayınlanan ve elektronik günlük bir gazete vardır (Khakasiia 2001). Hakas Cumhuriyeti‘nin kurulmasıyla, Rus dilinde olduğu kadar, büyük bir kısmı Abakan‘da basılan artan sayıda Hakasça edebiyatı vardır. 1987‘de Hakasların %76‘sı Hakasçayı ana dilleri olarak kabul etmiĢlerdir. (Butanayev 1995: 375). 1989 itibariyle %90‘ı Rusçayı da iyi derecede bilmektedirler (Donidze 1997). Ekonomi Hakasların geleneksel ekonomisi kır merkezlidir. Atlar yarı-göçebe biçimde yetiĢtirilirdi. Yazın, dağlardaki ortak meralarda yukarılarda tutulurlardı. KıĢın, koĢunlanmak üzere aĢağıdaki yerleĢim yerlerine (aal) götürülürlerdi. Atlar kapalı yerlerde tutulmaz kement (arkan) kullanılarak yakalanırlardı. Geleneksel yemeklerin çoğu pastoralizm ürünleri ile ilintilidir. At haan adı verilen kan sosisi hazırlanmasında kullanılır. Kuzu geleneksel çorba olan ugre yapmakta kullanılır. MayalanmıĢ inek sütü, ayran yapmakta kullanılır. Bu aynı zamanda toprağın ruhlarına önemli bir ikramdır. Avcılık pastoral üretime eklenmiĢtir. Çoğu Hakas erkeği yabani geyik (maraul), ayı, sincap ve samur gibi kürklü hayvanları avlarlardı. Kadınlar avcılıkla ilgili tüm iĢlerden uzak tutulurlar. Av at sırtında ve dağlık vadilerde düzenli aralıklarla yer alan kabinlerin kullanılması ile yapılırdı. Avcılık teknolojisi 30‘dan fazla kapan, tuzak yemi ve tuzak kullanımı ile oldukça geliĢmiĢti (Butanayev 1994a: 375). Bunların arasında tuz yalakları yakınlarında özel avlanma platformları, çiftleĢme mevsimlerinde tuzak yemi olarak kullanılan düdükler ve çukurlar vardır. Bir çok Sibirya halklarında olduğu gibi ayı avcılığına çarpıcı bir ritüel önem verilmiĢtir. Ayılar kendi adlarıyla değil, ‗büyükbaba‘ gibi takma adlarla çağrılırlardı. Ayıdan arta kalanlar çok büyük bir saygı ile saklanırdı. Kafatası ağaca asılır ve özel bir cenaze töreni ya da ziyafet avlanan hayvanın ölümünün simgesi olarak düzenlenirdi. 343 Geleneksel Hakas köyü -aal- ondan onbeĢe kadar geniĢ aile üyelerinin yaĢadığı yatay kütük evlerden (ib) oluĢmaktaydı (Butanayev 1994b: 377). YerleĢim yerleri nehirlerin ve otlakların yanında yüksek yerlere kurulur. Aal‘in bir çok üyesi sürüleriyle birlikte yazlık evlerden kıĢlık evlere, en iyi yiyecek bulma yerlerine taĢınırlardı. Rus kolonileĢtirilmesine paralel olarak Hakaslarda daha kalıcı yerleĢim yapıları oluĢturma eğilimi olmuĢtur. 1840‘da 3073 göçebe yurtlara karĢılık yalnız 840; 19. yüzyılın sonunda 4047; 1909 itibariyle de 6018 kütük ev vardı (Butanayev 1994a: 380). Bugün çoğu Hakas, Rus mimari stilinde yapılmıĢ merkezi ısıtmalı buhar radyatörleri ya da geleneksel Rus tuğla fırınları ile ısıtılan tuğla veya kütük evlerde yaĢarlar. Hakas takviminde kırsal süreç pek çok ana tatil ile belirlenmiĢti. En önemli tatil olan Tun payram -ilk süt tatili- pastoralistlerin Haziran‘da kıĢ hasatından dönüĢünü belirler. Bugün Hakasya‘nın etrafındaki köylerde, tatil at yarıĢı, geleneksel dövüĢ ve geleneksel Ģarkı söyleme ile belirlenir. Hakasya‘nın Ruslar tarafından kolonileĢtirilmesi ile, tahıl tarımı Hakasların hayatında artan bir öneme sahip olmuĢtur. 18 ve 19. yüzyıllarda, ana ürün arpa iken, 20. yüzyılda buğday ve patates olmuĢtur (Butanayev 1994a: 376). Geç Sovyet döneminde (1950‘lerden itibaren) devlet, bozkırları ve otlakları büyük tahıl üreten alanlara çevirmek için büyük kaynaklar aktardı. Çok sayıda Rus ve Ġdil Almanları büyük yerleĢim yerleri kurmak ve devlet çiftliklerini mekanik taĢımacılık kullanarak topraktan ürün almak amacıyla bölgeye yerleĢtirildi. Bu faaliyetlerin çoğu ekolojik açıdan aykırı olsa bile yine de bugünkü tarım ekonomisinin temelini oluĢturur. KamulaĢtırılmıĢ tarımın dağılmasından sonra devlet çiftlikleri aĢağı yukarı aynı Ģekilde saklanarak kooperatifler olarak özelleĢtirilmiĢtir. Hakas aileleri kooperatiflerden veya ortak çiftliklerden kazandıkları, et ve yun satarak elde ettikleri geliri, çam fıstığı, ‗altın‘ zhingsing kökleri toplayıp satarak ya da yerel pazarlardan aldıkları sanayi ürünlerini yeniden satarak elde ettikleri gelirle birleĢtirirler. 1960‘lardan beri Hakasya‘nın kömür (Çernogorsk) ve alimünyum (Sayanask) iĢletimine dayalı büyük Ģehirlerle ve dünyanın en büyük santrallerinden olan devasa hidro elektrik santrali SayanöSuĢenskiy ile oldukça sanayileĢtiğini belirtmek gerekir. Cumhuriyet, Abakan Demiryolu Konteyner Fabrikası ile gurur duyar. Ġyus nehrinin üst taraflarındaki altın madenleri oldukça geliĢmiĢtir. GornoAltay ve Tuva Cumhuriyetlerinin aksine, Hakasya‘nın kırsal alanı dağınık küçük kırsal aile (aal) ağından türemiĢ tohum üreten devlet çiftliklerinin birleĢmesi ile kalkınmıĢtır. Butanayev‘e göre (1996: 12), 1928‘de bölgedeki 567 yerleĢim biriminden 295‘i ―saf‖ Hakas yerleĢim birimi, 84‘ü Ruslarla karıĢık yerleĢim birimiydi. 1989‘da yüzden az ―saf‖ yerleĢim birimi vardı. 1989‘da Hakasların, %43‘ü (34.736) kentsel yerlerde, %57‘si (45.592) kırsal alanda yaĢıyordu. Sonuç olarak, her ne kadar Hakasya milli imajının çoğunu kırsal geçmiĢinden alsa da günümüzdeki kırsal alanın mimari, ekonomi ve yersel özellikleri yaĢayan hafızada sınırsız otlaklarından daha çok modern Rus merkezi ile benzerlik göstermektedir. Folklor ve Dünya GörüĢü Hakaslar edebiyatta en çok zengin müzik ve Ģiir gelenekleri ile ünlüdürler. En ünlüsü altın-arıg olan 250‘den fazla kayıtlı uzun kahramanlık destanları vardır. (KidayĢ-Pokrovskaya & MaingoyaĢeva 1988). Bu tip kahramanlık destanı kızıltsı tipik bir özelliğidir ancak bütün Hakas grupları arasında 344 paylaĢılır. Bu destanlar daha çok bir müzik aleti kullanılarak boğazdan söylenir (hay/haycui). Bu destansı Ģarkının tipik yapısı özgürlü ğünü savunan tanrı-kahraman alup ile çeĢitli kötü güçler arasındaki mücadeleyi anlatır. Kahraman, orta dünyadan insanların yaĢadığı üç dünya -yüksek, orta ve alçak- arasında gidip gelir. Yüksek dünyada, fırtına tanrısı kukrgur-çayçu, ıĢığın yaratıcısı çalturah-çayç ile karĢılaĢma beklenir. En aĢağıdaki dünyada asıl tanrı diğer yedi aĢağı dünya tanrısını yöneten Erlikh-khan‘dir. Orta dünyada insanlardan baĢka eezi ya da toprak ve doğanın yerel sahipler vardır. Bu sahipler arasında Nehir Efendisi (Khubai-khan) ve Rüzgar Efendisi (Childei-khan) vardır. YayınlanmıĢ destan ―Atyn-aryg Uçurumdan doğan‖ üç nesil tanrılar arasındaki babasının sözünü dinlemeyen bir kız çocuğundan kaynaklanan talihsizliğe karĢı mücadelenin hikayesini anlatır. Masal kahraman tanrılardan birinin kadın olmasından dolayı emsalsizdir. Pek çok Hakas destansı gösterisine müzisyenlerin dizleri üstünde duran, altı ya da yedi telli arpbenzeri chatkhan. Chatkhan gösteri sırasında çalgıcının tonu değiĢtirmesini sağlayan her telin altındaki hareket ettirilebilir köprülerden dolayı emsalsizdir. Sibirya‘daki pek çok Türki halkta olduğu gibi, gösteriye bir ağız çalgısı khomys da eĢlik eder (Stoianov 1996). Hakaslar 1876‘da Rus Ortodoksluğuna geçmiĢ olduklarından kendilerini Hıristiyan sayarlar. Ancak günlük hayat yerel inançlar ve Ortodoks öğretilerinin sıkı uyumlaĢtırılması özelliği taĢır. Çoğu Hakas çocuklarını vaftiz ederler ve akrabalarını çocuklarına isim ebeveynleri olarak seçerler. Hakas sözlü geleneğine paralel olarak, anneler çocuklarına özgün bir ninni seçerler. Çocukların yetiĢtirilmesine iliĢkin olarak nazar değmesin diye çocukların davranıĢları ve elbiselerine iliĢkin kati kurallar vardır. Seyahatlerden önce, ev değiĢtirirken, ya da tarım takviminin ana noktalarında, Hakaslar doğanın sahiplerine hediyeler verirler. Bunlardan en yaygın olanları rüzgara ayran, dağ geçiĢlerine para koymak, ruhani yerlerdeki özel ağaçlara renkli kumaĢlar bağlamaktır. Pek çok geniĢ ailenin oyma put koydukları veya eskiden at bağladıkları yerlerde bıraktıkları ana iĢaret olan geleneksel ruhani yerleri vardır. Bu noktalar yemek, para ya da kumaĢ gibi hediyelerle onurlandırılır. At bağlanan yerin imajı Sovyet sonrası dönemde ulusal kültürün canlandırılmasında önemli bir tema haline gelmiĢtir. Hakasya‘da pek çok yerde, hem Ģehirlerde hem de kırsal alanlarda toprağa ve onun ruhlarına minnetlerini sunan insanlara rast gelmek mümkündür (Anderson 1998). Hakasya‘nın ritüel uzmanları olan kamya da Ģaman yetiĢtirme tarihi olmuĢtur. Hakas ġamanları Ak chaian-ya da ‗Beyaz Ġnanç‘ uygularlar. ġamanlar yarım-yıllık hediye verme ve ruhları yerleĢtirme ritüellerini yönetirler ve halk ve onların çevresindeki ruhlar arasında aracılık yaparlar. Hakas ġamanlarının Sibirya‘daki pek çok ġaman gibi, çocukluklarında verdikleri hediyeleri alan ruhlar tarafından seçildikleri söylenir. ĠĢleri ġamana pek çok güç veren üç etmenden birinde yaĢayan ruh yardımcılarının (tesy) kullanılmasından etkilenir. ġamanik vergileri olan genç erkek ve kadınlar dağların kutsal alanlarında aldıkları üç aylık öğretiden sonra tam ritüel uzmanları haline gelirler (Katanov 1996). Hakas ġamanizmi Sovyet döneminde devlet tarafından baskı altına alınmıĢtır. Hakas Cumhuriyeti‘nin kurulması ile birlikte kamusal seanslarla ve Hakas ġamanları örgütü ile ġamanizme karĢı büyüyen bir ilgi vardır. 345 Aydınlar milliyetçi duygulara sahip olsalar da, Hakasya Sovyetler Birliği‘ndeki ortak milliyetçi ayaklanmalarla tanımlanamaz. Hakas siyasi hareketleri Ġslam gibi büyük bir dinle bağlantılı olmama eğilimindedirler. Kendilerini Sibirya ve Kuzey Amerika‘daki yerel halklar grubuna ait hissetmelerinden dolayı ilginç ve özgündürler. 1991‘in basında Leningrad‘da küçük bir öğrenci topluluğu Hakaslar ve Kuzey Amerika Kızılderilileri arasındaki benzerlikleri vurgulamak için tun (‗birinci‘) adlı bir kültür teĢkilatı kurdular. Hakasya Kuzey Sibirya ve Uzak Asya Azsayılı Yerel Halklar Birliği‘nin Dördüncü Kongresi‘ne, örgüte üyelik için lobi yapmak üzere geniĢ bir temsil heyeti yollamıĢtır. Hakas milliyetçilerinin daha geniĢ yerel halklar topluluğuna aidiyet hissi kendi ülkelerinde ve anavatanlarında azınlık olmalarının bir yansıması ve aynı zamanda çok eski bir Ġç Asya görüĢü olan dünya medeniyetinin ortasında yaĢama fikrinin yansıması olarak da yorumlanabilir. Table 1: Hakasya‘da Nüfus Rakamları (bin) (Krivonogov 1997). 1897192619391959197019791989 Toplam Nüfus (bin) 275,5411,4 445,8 498,4 566,9 Etnik Hakaslar 42,7 45,6 44,7 48,5 54,7 57,3 62,9 Etnik Ruslar 208,4314,5349,4396,0 Etnik Almanlar 450,4 0,3 10,5 10,5 11,1 11,3 ġehir Hakasları 11,3%14,6% 17,6% 27,4% 35,6% Tablo 2: Hakas Milletinin Etnik Gruplar Esasında Yüzdelik Dağılımı (soyadına esasen analiz yapılmıĢtır) (Krivonogov 1997). 1820 1897 Kyzyl‘tsy22,6 16,7 4,2 Kaçhitsy36,6 31,3 20,6 5,1 2,7 2,2 Sagaitsy32,7 46,7 68,1 Shortsy 3,0 2,6 4,9 Koibaly 1987 346 Anderson, David G. 1998. Living in a Subterranean Landscape: Identity Politics in post-Soviet Khakasia. in Surviving Post-Socialism. eds. Sue Bridger, and Frances Pine, 52-65. London: Routledge. Anderson, Gregory David Shelton. 2000. ―Language contact in South-Central Siberia.‖ Unpublished Ph. D dissertation, The University Of Chicago. Borgoiakov, M. I. 1981. Istochniki i istoriia izucheniia Khakaskogo iazyka. Abakan. Butanaev, V. Ia. 1994a. ―Khakasy‖in Narody Rossii-Entsykopediia ed. V. A. Tiskhov. pp. 374380. Moskva: Bol‘shai Rossiiskaia Entsyklopedia. Butanaev, V. Ia. 1994b. Proiskhozhdenie Khakaskikh rodov i familii. Abakan: Laboratorii etnografii NIS AGPI. Butanaev, V. Ia. 1995a. ―The Khakas Ethnonymn‖in Culture Incarnate: Native Anthropology from Russia, ed. M. M. Balzer. ss. 70-79. Armonk: ME Sharpe. Butanaev, V. Ia. 1995b. Toponimicheskii slovar‟ Khakasko-Minusinskogo kraia Abakan: Laboratorii etnografii KhGU. Butanaev, V. Ia. 1996. Traditskonnaia kul‟tura i byt Khakasov. Abakan: Khakaskoe kn. izdvo. Butanaev, V. Ia., and A. A. Abdykalykov 1995. Materialy po istorii Khakasii XVII-nachalo XVIII vv. Abakan: Laboratorii etnografii KhGU. Donidze, G. I. 1997. ―Khakaskii yazyk‖in Yzyi mira: Tiuruskie yazyki ed. E. R. Tenishev. Moskva: Indrik. pp. 459-470. Forsyth, J. 1994. A History of the Peoples of Siberia: Russia‟s North Asian Colony 15811990. New York: Cambridge University Press. Katanov, N. F., 1903. Opyt izsledovaniia uriankhaiskogo iazyka. Kazan. –––, 1907. Obraztsy narodnoi literatury tiurskikh plemen. Sank-Peterburg. –––, 1963. Khakaskii fol‘klor. Abakan. –––, 1996. Shamanskie pesnopenia. Moskva: Lit Ekspress. Khakasiia 2001. Khakasiia-resublikanskaia gazeta www. gov. khakasnet. ru/gazeta (searched Aug 22, 2001). Kidaish-Pokrovskaia, N. V. and Mainogasheva, V. E. (ed. ) 1988. Altyn-Aryg. Khakaskii geroicheskii epos. Moskva, ‗Nauka‘. 347 Kokova, I. F. 1993 N. F. Katanov: Dokumental‟no-publitsistechekoe esse. Abakan: Khakaskoe kn. izd-vo; 1993. Kormushin, Igor‘ V. 1997. Tiurkskie eniseiskie epitafii Teksty i issledovaniia. Moskva, Nauka. Koz‘min, N. N. 1925. Khakasy. Istoriko-etnograficheskii i khoziaistvennyi ocherk Minusinskogo kraia. Irkutsk. Krivonogov, V. P. 1980. Interethnic Marriages among the Khakasy in the Current Period. Soviet Sociology 19, no. 1: 63-86. Krivonogov, Viktor P. 1997. Khakasy. Etnicheskie protsessy vo vtoroi polovine 20 veka. Abakan, TOO ‗Tsentavr‘. Kyzlasov, L. P. 1993. Istoriia Khakasii s dreveneishikh vremen do 1917 goda. Moskva: Nauka. Nasilov, D. M. 1994. ―Chulimskii Yazyk‖in Krasnia kniga iazykov narodov Rossiientsykolopedicheskii slovar‟-spravochnik. Ed. V. P. Neroznak. Moskva: Akademiia. Nasilov, D. M & I. V. Shentsova 1994. ―Shorskii Yazyk‖in Krasnia kniga iazykov narodov Rossii-entsykolopedicheskii slovar‟-spravochnik. Ed. V. P. Neroznak. Moskva: Akademiia. Sheksheev, A. P. 1994 ―K voprosu o sselenii ―neperspektivnykh‖ dereven‘ v Khakasii‖in D. M Karachakov et al. (eds. ) Problemy sokhraneniia prirody i kul‟turno-istoricheskogo naslediia Khakasii ss. 84-93. Stoianov, Anatolii K. 1996. O Khakaskom chatkhane. Abakan, Khakaskoe kn. izd-vo. Troiakov, P. A. 1975. Economic and Magical Functions of Taletelling Among the Khakasy. Soviet Anthropology and Archeology 14, no. 1-2: 146-67. 348 KIRIM 349 Kırım Türklerinin Sürgünü / Dr. Kemal Özcan [p.205-221] DR. KEMAL ÖZCAN Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi / Türkiye 1939 yılında yapılan Sovyetler Birliği nüfus sayımı verilerine göre Kırım‘da 1.123.806 kiĢi yaĢıyordu. Bu sayının 557.449‘unu Ruslar, 218.492‘sini Kırım Türkleri ve 153.478‘ini Ukraynalılar oluĢturuyordu. Bölgede en az nüfus Litvanyalılara aitti (888 kiĢi). 1 II. Dünya SavaĢı‘nda Sovyetler Birliği topraklarına da giren Alman orduları, Ekim 1941‘de Kırım‘a girmiĢ ve Temmuz 1942‘de bütün Kırım‘a hâkim olmuĢlardı. II. Dünya SavaĢı öncesinde, hem Almanların hem de Rusların Kırım‘a dair çeĢitli planları bulunmaktaydı. Dönemin Sovyet devlet baĢkanı Stalin‘in, 1941 sonbaharında bütün Kırım Türklerini Kazakistan bozkırlarına sürmeyi tasarladığı nakledilmektedir.2 Diğer taraftan, Almanlar da Kırım‘ın kendi topraklarına dahil edilmesi,3 bölgenin Alman subayları için bir tatil beldesi hâline getirilmesi veya Ġtalyanlarla ihtilaflı oldukları Güney Tirol Almanlarının buraya yerleĢtirilmesi düĢüncesini taĢıyorlardı. Bu düĢüncelerini gerçekleĢtirmek için ise, Kırım‘da yaĢayan Ruslar, Ukraynalılar, Kırım Türkleri dahil herkesin sürgün edilmesi gerektiğine inanıyorlardı.4 SavaĢın baĢlamasından yaklaĢık iki yıl sonra Sovyet topraklarını istila eden Alman orduları, Ekim 1941‘de Kırım‘ın kuzeyindeki Orkapı (Perekop) ‘dan içeri girerek, 30 Kasım 1941‘e kadar Akyar (Sivastopol) dıĢında bütün Kırım‘a hâkim oldular.5 Kırım‘ı Almanlara terk eden Sovyet idaresi, beraberindeki askeri kuvvetlerle bölgeden çekilirken büyük bir katliama giriĢmiĢ, kendi askerlerinin yattığı hastaneleri dahi ateĢe vermekten kaçınmamıĢlardı.6 Kırım‘a giren Alman orduları ise, bir kısım halk tarafından kurtarıcı olarak karĢılanmıĢtı. Bunun bir tezahürü olarak, Kırım dıĢında yaĢayan Kırım Türkleri vatanlarının bağımsızlığını elde etmek için Almanlarla temasa geçtiler. Ġlk olarak Edige Kırımal ve Müstecip Ülküsal gibi tanınmıĢ iki Kırım Türkü, Türkiye Cumhuriyeti‘nin de çabaları sonucu Almanya‘ya gitti. Kırımal ve Ülküsal burada Alman yetkililerle ülkesinin ve halkının geleceği hakkında giriĢimlerde bulundular.7 Aynı Ģekilde Kırım‘da da bir kısım Kırım Türkü, vatanlarının Sovyet Rus hâkimiyetinden kurtularak bağımsız bir Kırım Türk devleti hâlini almasını istiyordu. Bu gaye ile, Alman ordusu bünyesinde kurulan askeri taburlarda bu düĢünce içinde olan bazı Kırım Türkleri yer almıĢtı. ―Gönüllü Nefs-i Müdafaa Taburları‖ olarak da adlandırılan bu teĢekküllerde yer alan Kırım Türklerinin bir bölümünün ise Nikolayev ve Akmescid (Simferopol) ‘deki Alman esir kamplarında bulunan askerlerden oluĢtuğunu da belirtmek gerekir.8 Önemli bir kısmı, hayatta kalma arzusundaki savaĢ esirlerinden oluĢan bu taburların, o dönemin Ģartları içinde ne kadar ―gönüllü‖ oldukları ihtiyatla karĢılanmalıdır. Bu taburlarda gerçekten gönüllü olarak yer alan Kırım Türklerinin amaçları ise, Alman hâkimiyeti altında yaĢamak değil, ne Ģekilde olursa olsun Rus hâkimiyetinden kurtulmak ve bağımsız Kırım devletini kurmaktı. Onlar bu hedefe ulaĢabilmek için, Almanların kendilerine ne tür haklar tanıyacağını hesaba katmadan böyle bir iĢbirliğine giriĢtiler.9 350 Kırım Türklerinden ―gönüllü‖ asker alınmasına, nihai olarak Führer tarafından 2 Ocak 1942‘de 11. Ordu KeĢif Birliği‘nde yapılan bir toplantı sonrasında karar verildi. Bu mesele ile ilgilenmek üzere SS Ģefi Ohlendorf idaresindeki D Özel Görev Birliği görevlendirildi.10 D Özel Görev Birliği‘nin görevi, asker alımlarının yürütülmesi, esir kamplarından gönüllü asker toplanması, askerlerin eğitilmesi olarak tespit edilmiĢti. Bu birliğin, Kırım‘ın kuzey kısmındaki Türk köylerinde halkın etnografik özellikleri hakkında çalıĢmalar yapmak gibi pek de askerî olmayan bir görevi de bulunmaktaydı. 11 Nefs-i Müdafaa Taburlarında yer alan Kırım Türklerinin mevcudu hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Ancak bu konuda çeĢitli rivayetler bulunmaktadır. Bu taburlarda bulu nan Kırım Türklerinin sayısının genel olarak 20.000 kiĢi civarında olduğu ifade edilmektedir.12 Alman askeri belgelerine göre ise, Kırım‘ın 203 yerleĢim bölgesinden 5655 kiĢi ve 5 esir kampından 3600 kiĢi olmak üzere, toplam gönüllü sayısı 9255 kiĢidir.13 Görevi, Kırım‘daki diğer milliyetlere mensup halkı korumak ve Sovyet partizanlarına (çeteci) karĢı mücadele etmek 14 olan bu taburların infaz birlikleri olarak görev yaptığı ve Kırım‘da yaĢayan 88 bin sivilin ölümünde, 85 bin kiĢinin de Almanya‘ya sürgün edilmesinde görev aldığı Sovyet makamları tarafından iddia edilmektedir.15 ĠĢgalin ardından Kırım‘da kurulan Alman idaresinin, Kırım Türklerine karĢı askerî konularda gösterdiği itimadı, siyasî meselelerde göstermediği dikkati çekmektedir. Bunun en bariz tezahürü, Almanlar tarafından Kırım‘daki askerî makamların, yerel yönetimlerin ve emniyet teĢkilatının büyük çoğunluğunda Rusların göreve getirilmesinde görülmektedir.16 Bunun yanında Almanların kendileriyle iĢbirliği yapan Kırım Türklerine karĢı bir takım kültürel imtiyazlar sağladığı bilinmektedir. Kırım Türkleri ayrıca Müslüman komitelerinin teĢkili gibi siyasî bir ayrıcalık da elde etmiĢti. Nazi Güvenlik Servisi (SD) ve Alman Silahlı Kuvvetleri Komutanlığı (OKW) tarafından Kasım 1941‘de kurulmasına izin verilen ve merkezi Akmescid‘de olan bu komiteye sadece dini ve kültürel meselelerle ilgilenme yetkisi verilmiĢti. Böyle olmakla beraber, Komite gayr-i resmi olarak Kırım Türklerinin siyasî merkezi hâline gelmiĢti.17 Yine bu Komite tarafından 11 Ocak 1941‘de, haftada iki kere olmak üzere Azat Kırım adlı bir gazete çıkarılmaya baĢlandı. Bu gazetenin tirajı Alman yönetimi tarafından 10 bin adetle sınırlanmıĢtı.18 Bu tür kısıtlı imtiyazlarla, Kırım Türklerinin siyasî haklar konusundaki taleplerini dikkate almayan Almanların sağladığı bu ayrıcalıkların da kendi çıkarları doğrultusunda olduğu anlaĢılmaktadır. Bir kısım Kırım Türkünün Almanlarla çeĢitli iliĢkilerde bulunmasının yanında, bu topluluğa mensup önemli bir kitlenin ise gerek Sovyet Kızıl Ordusu içinde gerekse partizan (çete) hareketi saflarında Almanlara karĢı silahlı mücadeleye katıldığı görülmektedir. Kırım Türklerinin bu mücadeleleri, savaĢ sonrası Sovyet literatüründe uzun süre yer almamıĢtı. Nihayet Sovyetler Birliği‘nin son dönemlerinde yayınlanan eserlerde bu konulara yer verilmeye baĢlanmıĢ, Almanlarla iĢbirliği yapanların aksine, Kırım Türklerinin çoğunluğunun ―vatanlarına sadık kaldıkları‖ ifade edilmiĢtir. Bu mücadelede yer alan birçok Kırım Türkünün yüksek derecede madalya ve niĢanlarla taltif edildiğine de yer verilmiĢtir. Bu mükafatlardan biri ise, savaĢ sırasında 30 Alman uçağını düĢüren ve bu kahramanlıklarından ötürü iki kere ―Sovyetler Birliği Kahramanı‖ unvanı alan Ahmet Han Sultan‘a takdim edilmiĢtir.19 Kızıl Ordu ve partizan saflarında yer alan Kırım Türklerinin mevcudu hakkında kesin bir bilgiye maalesef sahip değiliz. Bununla birlikte, Kırım Türklerinin, Sovyetler Birliği 351 KP MK‘nin XXIII. Kongresine göndermiĢ oldukları bildiriden anlaĢıldığı kadarıyla, savaĢın baĢında Kırım‘ın KuybiĢev, Bahçesaray, AluĢta, Sudak, Lenin ve Balaklava rayonlarına ait 21 köyden 18 yaĢın üzerinde 4252 kiĢiden 2324 genç (ki bu bölgelerdeki toplam yetiĢkin nüfusun %56.9‘dur) Kızıl Ordu‘ya katılmıĢtı. Ayrıca, yine bu köylerden 329 kiĢi partizan hareketine iĢtirak etmiĢti. Bu bildiride, Kırım Türklerinin Kızıl Ordu ve partizan cephelerinde yetiĢkin nüfusunun %26.4‘ünü kaybettiği de belirtilmektedir.20 Kırım Türkleri, gösterdikleri üstün baĢarılar sayesinde Kızıl Ordu ve partizan hareketi içerisinde kumanda mevkilerine kadar yükselmiĢlerdi. Örnek olarak Kırım Türklerinin Kırım‘daki 7 tugayın ikisinde ve 28 bölüğün 10‘unda kumandayı ellerinde tutmaları gösterilebilir.21 Bütün bunlara rağmen, partizan hareketinin Rus asıllı komutanlarından Makrousov ve Martinov gibi Ģahıslar, Kırım Türklerine karĢı besledikleri düĢmanlığı daha da ileriye götürerek, Sovyet yönetimine sundukları raporlarda Kırım Türklerinin Almanlarla iĢbirliği yaparak ―vatana ihanet ettiklerini‖ defalarca ifade etmiĢlerdi.22 Kasım 1943‘te Stalingrad‘da Alman ordusuna karĢı ezici bir galibiyet kazanan Kızıl Ordu birlikleri, ilerlemesini sürdürerek 10 Nisan 1944‘te Kırım‘a yeniden girmiĢti. Kırım‘ın tekrar Sovyet hakimiyetine girmesinin ardından, zafer sarhoĢluğu içinde olan Kızıl Ordu askerlerinin özellikle Kırım Türklerine karĢı ağır baskılar uyguladığı, hatta birçok Kırım Türkünü katlettikleri bildirilmektedir. 23 Sovyet askerlerinin Kırım Türklerine karĢı böyle bir tutum sergilemelerindeki en önemli sebebin, Almanlarla iĢbirliği yaparak Kızıl Ordu ve partizan hareketlerine karĢı savaĢtıklarına inandıkları ve bu topluluktan intikam alma duygusu olduğu görülmektedir. Zira Sovyet yönetimi tarafından yapılan menfi propagandalarla bu insanlar, Kırım Türklerinin vatana ihanet ettiklerine inandırılmıĢlardı. 24 Bununla birlikte Sovyet yönetimi Kırım‘a tamamen hâkim olduktan sonra, 20 Nisan 1944‘te Kırım KP bölge komitesi, savaĢ sırasında Almanların yapmıĢ oldukları cinâi faaliyetler ile onlarla iĢbirliği yapanları tespit etmek amacıyla bir Olağanüstü Devlet Komisyonu kurulmasına karar verdi. 5 Haziran 1944‘te çalıĢmalarına baĢlayan komisyon Mayıs 1945‘te görevini tamamlamıĢtı. Bu komisyonun çalıĢmaları sonunda hazırlanan raporların, Sovyetler Birliği hükümeti tarafından daha önceden düĢünülen Kırım Türklerinin sürgününe zemin hazırladığı söylenilebilir.25 1. Kırım Türklerinin Sürgünü Sovyetler Birliği‘nde toplulukların yaĢadıkları yerlerden topluca sürülmeleri, bu ülkenin tarihinde yeni bir olay değildi. 1930-1950 yılları arasında bir çok halkın yaĢadıkları yerlerden sürülerek ülkenin baĢka bölgelerinde, zor Ģartlar altında yaĢamaya terk edildikleri görülmektedir. Bu uygulamaların ilk örneğini, 1 ġubat 1931 tarihinde SSCB Merkez Ġdare Komitesi ve Yüksek Sovyet Prezidyumu (YSP) tarafından çıkarılan kararname ile ―kulak‖ olarak adlandırılan toprak sahibi zengin köylülerin maruz kaldığını müĢahede etmekteyiz. Ġki yıl içerisinde sürgünleri gerçekleĢtirilen bu Ģahısların toplam mevcudunun 1.317.000 civarında olduğu belirtilmektedir. Bunlar arasında: Ukrayna‘dan 63.720 aile, Kuzey Kafkasya‘dan 38.404 aile, Moskova‘dan 10.813 aile, Batı Sibirya‘dan 52.091 aile, Kırım‘dan 4325 ailenin sürgüne gönderildiği bilinmektedir.26 1937 yılında Sovyetler Birliği‘nde yaĢayan Koreliler,27 1940‘ta Polonya ile Sovyetler Birliği arasında 20 yıl önce cereyan eden savaĢtan sonra ülkede kalan 380.000 Polonyalı,28 1941‘de Volga kıyılarında yaĢayan Almanlardan, savaĢ sırasında Alman ordusuna yardım ettiği gerekçesiyle toplam 1.024.722 kiĢi29 sürgüne maruz kaldı. Bunun 352 yanında 28 Ekim 1943 tarihli SSCB YSP kararnamesiyle toplam 93.139 Kalmuk Türkü Altay, Krasnoyarsk, Omsk ve Novosibirsk bölgelerindeki özel iskan alanlarına sürgün edildi.30 2 Kasım 1943‘te ise toplam 69.267 Karaçay Türkü vatanlarından çıkartıldı.31 Bütün bu toplulukların sürgüne gönderilme gerekçesi hemen hemen aynıydı: Almanlarla iĢbirliği yapmak veya onlara karĢı gerektiği gibi mukavemet etmemek. Oysa Alman iĢgaline hiç maruz kalmayan ve onlarla herhangi bir teması bulunmayan Çeçen-ĠnguĢlar da Stalin döneminin bu acı siyasetinden nasibini almıĢlardı. Bu uygulama sonucu yaklaĢık 500.000 Çeçen-ĠnguĢ, 23 ġubat 1943‘te baĢlayan bir operasyonla vatanlarından zorla çıkarılarak Kazakistan ve Kırgızistan‘ın çeĢitli bölgelerine sürüldüler. Aynı bölgede yaĢayan ve bir kısmının Almanlara yardım ettiği tespit olunan Kabard, Edige ve Çerkesler ise hiçbir yaptırımla karĢılaĢmadan yerlerinde kalmıĢlardı.32 Ġkinci Dünya SavaĢı sırasında Almanlara yardım ettikleri gerekçesiyle vatanlarından topluca sürülen topluluklar arasında sıra Kırım‘da yaĢayan halklara gelmiĢti. Kırım‘ın Alman iĢgalinden kurtarılmasından sonra, Sovyet hükümeti tarafından süratli bir Ģekilde bölgenin gayr-i Slav unsurlardan temizlenmesine baĢlandı. Ġlk olarak Kırım Türklerinin sürgünü gerçekleĢti. Ardından Kırım‘da yaĢayan Almanlar, Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler de ―zorunlu göç‖e maruz kaldılar. Kırım‘dan toplam 12.422 Bulgar, 15.040 Rum, 9621 Ermeni, 1119 Alman ve diğer milletlere mensup 3652 kiĢi sürgün edilmiĢti.33 Sovyet devletinin izlediği bu sürgün politikası sonucunda, Ġkinci Dünya SavaĢı sırasında ve sonrasında ülkede toplam olarak 3.332.580 kiĢinin, yaĢadığı topraklardan çıkartılarak Sovyetler Birliği‘nin diğer bölgelerine yerleĢtirildiği ve 1948-49 yıllarında bu sayının ölüm ve sürgünlükten serbest bırakılma gibi sebeplerle 2.275.900 kiĢiye indiği belirtilmektedir. 34 Sovyetler Birliği topraklarında Ġkinci Dünya SavaĢı‘nın en Ģiddetli cereyan ettiği yerlerden biri olan Kırım‘ın yeniden Sovyet hâkimiyetine geçmesinden sonra, Sovyet güvenlik birimleri NKVD ve KGB tarafından bölgenin Alman istilacılardan, ―Sovyet karĢıtı unsurlardan‖ ve Almanlarla iĢbirliği yapanlardan ―temizlenmesi‖ için yoğun bir çalıĢma baĢlatıldı.35 Bu itibarla, 13 Nisan 1944 tarihinde SSCB ĠçiĢleri Halk Komiseri ve Devlet Güvenliği Genel Komiseri L. Beriya ile Devlet Güvenliği Halk Komiseri V. Merkulov tarafından Kırım Özerk SSC‘nin ―Sovyet karĢıtı unsurlardan temizlenmesi‖ hususunda bir talimatname yayınlandı.36 Bu talimatnamenin yerine getirilmesi görevi, SSCB Devlet Güvenliği Halk Komiseri yardımcısı Kobulov, SSCB ĠçiĢleri Halk Komiseri yardımcısı Serov, Kırım ÖSSC ĠçiĢleri Halk Komiseri Sergiyenko ve Kırım ÖSSC Devlet Güvenliği Halk Komiseri Fokin‘e verildi.37 Aldıkları talimatla vazifelerine baĢlayan Serov ve Kobulov‘un hazırlamıĢ olduğu 22 Nisan 1944 tarihli raporda belirtildiğine göre, 1 Nisan 1940 tarihi itibariyle Kırım‘da 1.126.800 kiĢi bulunmaktaydı. Bunun içinden Kırım Türklerinin mevcudu hakkında kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, yaklaĢık 218 bin kiĢi olduğu tahmin edilmekteydi. AnlaĢıldığı kadarıyla, 17-20 Nisan 1940 tarihinde Kırım‘dan 180.000 kiĢi tahliye edilmiĢ, toplam 90.000 kiĢi, Kızıl Ordu‘ya çağrılmıĢtı. Kızıl Orduya çağrılanlar arasında 20.000 Kırım Türkünün de bulunduğu dikkati çekmektedir. Bu arada Kırım‘dan 62.000 Almanın sürgün edildiği, 67.000 Yahudi, Karaim ve Kırımçak Türkünün de Almanlar tarafından kurĢuna dizildiği ifade edilmektedir.38 Bunun yanında yapılan operasyonlar sonunda 7 Mayıs 1944 tarihi itibariyle 5381 (16 Mayıs‘ta ise 6452) kiĢi tutuklanmıĢ ve çeĢitli miktarda silah ile bunlara ait mühimmat ele geçirilmiĢti. Operasyon sonuçlarının merkeze bildirilmesi sırasında, Kırım 353 Türklerinden 20.000 kiĢinin Kızıl Ordu saflarından ayrılarak Almanların tarafına katıldıkları da belirtilmiĢti.39 Bütün bunların ardından Sovyet yönetiminin, Kırım Türklerinin topyekün sürgününe kesin karar verdiği anlaĢılmaktadır. Serov ve Kabulov‘un 7 Mayıs 1944‘te Beriya‘ya gönderdikleri rapor40 bu tespiti doğrulamakta dır. Söz konusu raporda sürgün operasyonu hazırlıklarının 18-20 Mayıs‘a kadar tamamlanmasının, operasyonun ise 25 Mayıs‘a kadar sonuçlandırılmasının mümkün olduğu belirtilmektedir. Beriya ise, 10 Mayıs 1944‘te Sovyet devlet baĢkanı Stalin‘e, Kırım Türklerinin Sovyet halkına karĢı ―ihanet ettiği‖ göz önüne alınarak, bütün Kırım Türklerinin Kırım bölgesinden çıkarılması hususunda Devlet Güvenlik Komitesi‘nin (GKO) onayını talep ediyordu. Beriya sürgün edilecek Kırım Türklerinin, hem tarımda (kolhoz ve sovhozlarda), hem de sanayi ve ulaĢım alanlarında kullanılmak üzere Özbekistan SSC bölgelerinde iskan edilmesinin uygun olacağını düĢünüyordu. Kırım Türklerinin Özbekistan SSC‘ne yerleĢtirilmesi hususunda Özbekistan KP sekreteri Yusupov ile de muvafakata varılmıĢtı. Ġlk verilere göre nüfusu 140-160 bin kiĢi olarak hesap edilen Kırım-Türklerinin sürgününün 20-21 Mayıs‘ta baĢlayıp 1 Temmuz‘da tamamlanması planlanmıĢtı.41 Beriya‘nın bu talebine Stalin bir gün sonra cevap verdi ve kendi imzasını taĢıyan GKO‘nin 5859 sayılı ―çok gizli‖ kararnamesiyle42 bütün Kırım Türklerinin Kırım‘dan sürülmesi kararını verdi. Kararnamede Beriya‘nın Kırım Türkleri hakkında zikrettiği hususlar tekrarlanmakta ve onların Almanlarla iĢbirliği yaptıkları inancı pekiĢtirilmektedir. GKO bu hususları göz önüne alarak, Kırım Türklerinin aileleriyle birlikte topyekün Kırım‘dan çıkarılmasına ve ―özel sürgünler (spetsposelentsı) ‖ olarak Özbekistan‘ın belirlenen bölgelerinde sürekli ikâmete tabi tutulmasına karar verdi. Sürgün operasyonunun yürütülmesi için Beriya komutasındaki NKVD kuvvetleri görevlendirildi ve 1 Haziran 1944‘e kadar bu operasyonunu tamamlanması emredildi. Söz konusu kararname ile, sürgün edilecek olanların beraberlerinde kendi özel eĢyalarını, elbiselerini, günlük demirbaĢ eĢyalarını ve aile baĢına 500 kg erzak almalarına izin veriliyordu. Bununla birlikte sürgün masraflarının karĢılanması için SSCB Finans Halk Komiseri Zverev‘in Mayıs ayı içerisinde Halk Komiserleri Sovyeti (SNK) fonundan 30 milyon ruble tahsis etmesi isteniyordu.43 Kararnamede belirtilen operasyonun baĢlangıç tarihi Beriya‘nın talimatıyla iki gün önceye alındı ve Kırım Türklerinin sürgünü 18 Mayıs 1944‘te saat 03.00 civarında baĢladı.44 Son derece organize ve zamana karĢı oldukça titiz bir Ģekilde yapılan operasyonlar, ―potansiyel tehlikeli‖ olarak nitelendirilen kiĢilerin tutuklanmasıyla baĢladı. YetiĢkin erkeklerin büyük çoğunluğu Sovyet ordusuna alındığı için, geride kalanların büyük çoğunluğunu kadınlar, çocuklar ve yaĢlılar meydana getiriyordu.45 Sovyet askerleri gecenin bir vakti, daha önceden tespit olunan Kırım Türklerinin evlerine zorla girerek insanları uykularından kaldırmıĢ ve 15 dakika içinde bulundukları yerlerin meydanında toplanmalarını söylemiĢlerdi. Ne olup bittiğini anlamayan ve uykunun vermiĢ olduğu ĢaĢkınlığı da üzerinden atamayan Kırım Türklerinin yanlarına sadece taĢıyabileceği eĢyalarını almalarına izin verilmiĢ, bir çok yerde buna dahi müsaade edilmemiĢti.46 Evlerinden çıkarılan halk bulundukları yerin meydanlarında, tarlalarda veya uygun görülen baĢka yerlerde toplanarak kendilerini demiryolu istasyonlarına taĢıyacak nakliye araçları beklenmeye 354 baĢladı.47 Korku ve endiĢe içerisinde bekleĢen halk, bir de askerlerin taĢkınlıklarına maruz kalıyordu. Sürgünü gerçekleĢtiren askerler sadece verilen emirleri yerine getirmemiĢler, aynı zamanda çaresiz halka karĢı insanlık dıĢı hareketler de sergilemiĢlerdi. Bütün bunlar binlerce Kırımlının gözleri önünde cereyan etmesine rağmen onlar da komĢuları olan Türklere hiçbir yardım teĢebbüsünde bulunmamıĢlardı.48 Askerlerin taĢkınlıkları o derece artmıĢtı ki, yaĢlı kadınları, acıdan çılgına dönenleri kaçmaları için serbest bırakmıĢlar, sonra da arkalarından kurĢun yağdırmıĢlardı.49 Sürgüne gönderilenler arasında Kızıl Ordu mensubu Kırım Türk askerleri de bulunuyordu. Bu cümleden olmak üzere, Kırım Türklerinden 524 subay, 1392 astsubay ve 7079‘u çeĢitli rütbelerde olan toplam 8995 Kızıl Ordu mensubu Kırım‘dan çıkarılmıĢtı. Kırım‘ın genelinde sürgün edilen sabık Kızıl Ordu mensubu ise toplam 10.892 kiĢidir.50 Sürgünlerin Kırım‘dan katarlarla Özbekistan‘a taĢınması görevi NKVD ile UlaĢtırma Halk Komiseri Kaganoviç‘e verilmiĢti.51 Kırım Türkleri nakliye araçları ile istasyonlara taĢınmıĢ ve burada kendilerini bekleyen vagonlara tıka basa doldurularak vagonların kapıları sıkı sıkıya kapatılmıĢtı. Hayvan ve yük taĢımada kullanılan bu vagonlarla daha önce de Çeçen ve ĠnguĢlar sürgüne gönderilmiĢti.52 Kırım Türklerinden oluĢan ilk sürgün kafilesinin yola çıkmasından sonra Serov ve Kobulov derhal durumu Beriya‘ya telgraflarla rapor ettiler. Ġlk gün saat 20.00 itibariyle toplam 90 bin kiĢi istasyonlara götürülmüĢ, bunlardan 48.400 kiĢi 17 katara doldurularak gidecekleri yerlere gönderilmiĢti. 25 katarın ise beklemede olduğu bildirilmiĢti.53 19 Mayıs‘ta ise, saat 12.00 itibariyle istasyonlara toplam 140.000 kiĢinin götürüldüğü, bunlardan 119.424 kiĢinin 44 katarla sürgün yerlerine gönderildiği ve halen 13 katarın daha bulunduğu belirtilmiĢti. Yine aynı gün saat 18.00 itibariyle ise istasyonlara toplam 165.515 kiĢinin getirildiği ve bunlardan 136.412 kiĢinin 50 katarla gidecekleri yerlere gönderildiği rapor edilmiĢti.54 Serov ve Kobulov tarafından 20 Mayıs‘ta gönderilen son telgrafta ise, operasyonun saat 16.00‘da tamamlandığı ve toplam 180.014 kiĢinin 67 katara doldurularak sürgün edildiği, ancak bunlardan 63 katarda bulunan 173.287 kiĢinin gidecekleri yerlere gönderildiği belirtilmekte, geriye kalan 4 katarın ise o gün gönderileceği ifade edilmektedir. Bunun dıĢında, Kırım rayon askerî komiserliklerinin askerlik çağında olan 6.000 Kırım Türkünü askere sevkettiği haber verilmektedir. Ayrıca Beriya‘nın emriyle Moskova kömür madenlerinde çalıĢmak üzere 5000 Kırım Türkünün buraya gönderildiği bildirilmektedir. 55 Böylece Kırım ÖSSC‘den toplam 191.01456 Kırım Türkünün sürgün edildiği gibi bir durum ortaya çıkmaktadır, ki bu sayının gerçekleri ne ölçüde yansıttığı ihtilaf konusu olmuĢtur. Kırım Türklerinin üç gün içinde tamamen vatanlarından sürgün edilmesi operasyonunun baĢarıyla neticelenmesi Ģerefine 19 Temmuz 1944‘te bir tören tertip edilmiĢ ve operasyonda görev alanlar Sovyet yönetimi tarafından mükafatlandırılmıĢtı. Ancak tören sırasında gelen bir haber, Arabat adlı bir Türk köyünün unutularak boĢaltılmadığını gösteriyordu. Azak Denizi ile SivaĢ arasında yer alan Arabat köyünün halkı balıkçılık ve tuz üretimi ile uğraĢan köylülerdi. Kobulov adamlarına iki saat içinde orada tek bir Kırım Türkünün kalmaması yönünde emir verdi. Oysa Kırım Türkleriyle dolu yük katarları çoktan yol almıĢtı ve onlara yetiĢme imkanı yoktu. Bunun üzerine Arabat‘taki bütün Kırım Türkleri oldukça büyük ve eski bir gemiye bindirilerek mahzene kapatıldılar. Gemi denizin en derin 355 yerine getirilerek ambar kapakları açıldı ve gemi içindeki insanlarla birlikte batırıldı. Bu olay sonunda Arabat köyünde yaĢayan Kırım Türklerinden kurtulan tek bir kiĢi bile olmamıĢtı. Bu operasyondan sonradır ki, Kobulov Kırım‘ın Türklerden ―tamamen‖ temizlendiğini belirten raporunu iletebilmiĢtir.57 Sürgün operasyonunun yolda geçen safhası, Kırım Türkleri açısından unutulması güç hadiselerin cereyan ettiği bir tablo ortaya koymaktadır. Tıka basa vagonlara doldurulan halk, günlerce aç-susuz bir Ģekilde, en temel ihtiyaçlarını gideremeden, sonunun ne olacağını bilmediği bir seyahate çıkmıĢtı. Yol boyunca bir çok insan hastalanmıĢ, özellikle yaĢlılar ve çocuklar açlığa, susuzluğa, vagonların havasızlığına dayanamayarak hayatını kaybetmiĢlerdi. Ölenler durulan ilk yerde vagonlardan indirilmiĢ ve defnedilmelerine müsaade edilmeden yol kenarlarına bırakılmıĢtı. 58 Bu Ģekilde yol boyunca 7889 Kırım Türkünün öldüğü belirtilmektedir.59 Uzun geçen bir yolculuktan sonra sürgün Kırım Türkleri, Sovyet yönetimi tarafından daha önceden tespit edilen yeni yerleĢim yerlerine ulaĢtılar. 4 Temmuz 1944‘te Beriya tarafından açıklanan bu insanlık dramının sonuçlarına göre, Kırım Türklerinin tamamı gönderildikleri yerlere vasıl olmuĢ, bunlardan 151.604 kiĢi Özbekistan‘a, 31.551 kiĢi de 21 Mayıs 1944 tarihli GKO kararnamesi gereği Rusya Federasyonu‘nun çeĢitli bölgelerine yerleĢtirilmiĢti.60 Ancak bu açıklamanın yapıldığı tarihte Kırım Türkleri henüz yeni yerlerine ulaĢmamıĢlardı. Dolayısıyla Beriya‘nın yapmıĢ olduğu açıklamadaki verilerin de gerçeği yansıtmadığı anlaĢılmaktadır. Böyle olmakla beraber, bu durumun Sovyet yönetiminden hiç kimsenin umurunda olmadığı, onlar için önemli olanın sürgünün baĢarıyla gerçekleĢmesi olduğu belirtilmektedir.61 2. Sürgünden Sonra Kırım‘ın Durumu Kırım Türklerinin topyekün vatanlarından sürgününü müteakip, GKO kararnamesi uyarınca onlardan geriye kalan bütün taĢınır ve taĢınmaz mal varlıklarına el konuldu. El konulan mallar ilgili bakanlıklar tarafından müsadere edildi.62 Müsadere iĢleminin daha süratli bir Ģekilde yapılabilmesi için sürgün operasyonunun baĢladığı gün (18 Mayıs 1944) devlet tarafından EĢya Kayıt ve Kabul Komitesi kurulmuĢtu.63 Kısa süre içinde kalan malların bir envanteri çıkarıldı. Buna göre Kırım Türklerinin sürgününden sonra onlardan geriye kalan malların miktarı Ģöyleydi: Sığır ve kümes hayvanı 15.740 baĢ Tarım ürünleri 40.000 çinko (çinik) Bina/ev 25.561 adet KıĢlık ve yazlık tahıl ekimi 68.500 hektar Köy kooperatifi demirbaĢları 345.500 adet Ev eĢyası 420.000 adet Müsadere edilen bütün bu mal-mülk, GKO tarafından yerel yönetimlere devredildi.64 Sürgün edilen Kırım Türklerinin mal-mülkleri, yapılan sayım ve kayıt iĢleminin ardından koruma altına alınacak, binalar ile evler yağma ve hırsızlıklara karĢı mühürlenerek muhafaza edilecekti. 65 Oysa, Kırım‘ın Slav ahalisinin Türklerden kalan malları yağmalamak, hayvanlarına el koymak ve evlerini 356 iĢgal etmek niyetinde oldukları, inĢaatlarda kullanmak üzere Kırım Türklerine ait mezarların taĢlarını söktükleri, kıymetli eĢya bulmak ümidiyle mescitleri talan ettikleri dikkatleri çekmektedir.66 Kırım Türkleri ve Kırım‘da yaĢayan bir çok topluluğun zorla Sovyetler Birliği‘nin çeĢitli bölgelerine sürülmelerinden sonra Kırım adeta boĢalmıĢtı. Her alanda son derece ciddi iĢ ve iĢçi gücü açığı ortaya çıkmıĢtı. Özellikle Kırım‘ın ekonomisine hayat veren ünlü bağ ve bahçeleri harap olmuĢtu. Uzmanlar bu durumun düzel tilmesi için çok zaman ve çok Ģey yapılması gerektiğini belirtiyorlardı. 67 Sürgün kararnamesinin ardından 15 Mayıs‘ta Halk Komiserliği Sovyeti (SNK) tarafından yayınlanan bir talimatname ile Kırım‘ın güney bölgelerinde zirai faaliyetlerin yapılması için çalıĢabilecek elemanlar temin edilmesi hususu ele alınmıĢtı. Kırım devlet yetkilileri, bu talimatname uyarınca 27 Mayıs‘ta bir kararname yayınlayarak, yarımadadaki tarım iĢlerinin yürütülmesi için Ukrayna‘nın çeĢitli yerlerinden iki ay içinde 13.800 kiĢinin getirilmesini sağladılar.68 Kırım‘da yaĢanan bu karmaĢa, yerel yöneticiler için çözülmesi imkansız bir sorun gibi görülse de, sürgünün amaçlarından birinin Kırım‘a Slav halkı yerleĢtirerek bu yarımadayı SlavlaĢtırmayı, diğer bir ifadeyle RuslaĢtırmayı sağlamak olduğu dikkate alınırsa, Kırım Türklerinin sürgününü çok önceden planlayanların bunun önlemini çoktan aldıkları anlaĢılmaktadır. Nitekim GKO, 12 Ağustos 1944‘te Kırım Ģehirlerine kolhoz iĢçilerinin yerleĢtirilmesini sağlayan bir kararname kabul etti. Bunun ardından Kırım SNK ve KP bölge komitesi bu kararnameyi tatbike koyarak 18 Ağustos tarihli bir diğer kararnameyi hayata geçirdi. Bu kararnameye göre, GKO Kırım‘ın verimli topraklarının, bağ ve bahçelerinin iskan ve ihya edilmesi amacıyla Rusya Federasyonu bölgelerinden (Varoj, Bryan, Orlov, Kursk, Tambov, Rostov, Krasnodar ve Stavropol) ve Ukrayna SSC‘nden ―dürüst ve çalıĢmayı seven‖ kolhoz iĢçilerinin Kırım‘a göç etmelerine karar vermiĢti.69 Bu gaye ile Sovyet devleti tarafından zikredilen yerlerde yaĢayan insanların Kırım‘a göç etmeleri için yoğun bir çalıĢma yürütüldü. Ġlanlar ve broĢürlerle göç için propaganda yapıldı, gitmek isteyenlere geniĢ imkanlar sunuldu. Bütün bunlara rağmen insanlar bu kampanyaya beklenen ilgiyi göstermemiĢti. Bunun üzerine Sovyetler Birliği‘nin iĢgale uğrayan yerlerinde KP rayon komitelerine Kırım‘ın her bir bölgesine ne kadar insanın yerleĢtirilmesi gerektiğini belirten özel talimatnameler gönderildi. Talimatnamede Kırım‘a göçmeyi reddedenler hakkında Almanlara hizmet suçundan ceza verileceği belirtiliyordu. Nitekim savaĢ sırasında Almanlara hizmet edenlerden bir kısmı, Kırım‘a göçüp orada yaĢamağa razı olduğu için cezadan kurtulmuĢ ve bedava ev bark sahibi olmuĢlardı.70 15 Nisan 1967 tarihi verilerine istinaden 1944 tarihinden itibaren Kırım‘a yerleĢtirilmek üzere 101.707 ailenin (406.828 kiĢi) getirildiği anlaĢılmaktadır. Bunlardan 162.096 kiĢinin Rusya Federasyonu SSC‘nden, 244.734 kiĢinin ise Ukrayna SSC‘nin çeĢitli bölgelerinden Kırım‘a gönderildiği görülmektedir.71 Sovyet yönetimi tarafından rejim karĢıtı olarak nitelendirilen Türklerin ve diğer unsurların Kırım yarımadasından çıkarılmasından sonra, buradaki Türk kültürünün ve diğer gayri Slav topluluklarının izlerinin ortadan kaldırılmak istendiği dikkati çekmektedir.72 Bunun bir tezahürü olarak da Rusya Federasyonu SSC Yüksek Sovyet Prezidyumu (YSP) BaĢkanı N. ġvernik ve Sekreter P. Bahmurov tarafından 14 Aralık 1944‘te alınan bir kararla73 Kırım‘daki bütün Türkçe yer adlarının Rusça isimlerle değiĢtirildiğini müĢahede etmekteyiz. Bu kararı müteakip, Lenin tarafından 1921‘de ―doğunun meĢalesi‖ olması gayesiyle kurulan Kırım Özerk SSC‘nin, 30 Temmuz 1945‘te YSP BaĢkanı Kalinin 357 ve sekreteri Gorkin imzalı bir kararname74 ile ortadan kaldırıldığını ve Kırım bölgesine çevrilerek Rusya Federasyonuna dahil edildiğini görmekteyiz. Kırım daha sonra, Stalin‘in ölümünün ardından (4 Mart 1953) kendisi de bir Ukraynalı olan HruĢçev‘in hâkimiyete geçmesinin ardından, Ukrayna‘nın Rusya‘ya bağlanıĢının 300. yıl dönümü münasebeti ile Ukrayna SSC‘ne hediye edilmiĢti (19 ġubat 1954).75 Bunun dıĢında, Kırım‘daki Türk varlığının yok edilmesi için yöneticiler ve yerel halk tarafından evlerin yıkılması, bağ ve bahçelerin kullanılmaz hâle getirilmesi, Türklere ait mezarlıkların sürülerek naaĢların da ―dirilerin çektikleri ıstırapları çekmeleri‖ için yerlerinden çıkarılması, 76 hatta mezar taĢlarının yerlerinden sökülerek yeni yapılan binalarda inĢaat malzemesi olarak kullanılması, Marksist-Leninist eserler dahil olmak üzere Kırım Türkçesi ile yazılan binlerce kitabın yakılması,77 Kırım‘da yapılan tahribatın boyutlarını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. 3. Kırım Türklerinin Sürgün Hayatı Kırım Türklerini sürgüne götüren ilk katarlar 29 Mayıs‘ta Özbekistan‘a gelmeye baĢlamıĢtı. Özbek yetkililer, daha önceden belirlenen istasyonlarda (TaĢkent, Arıs ve Kagan) onları karĢıladılar.78 YerleĢim bölgeleri önceden tespit edilen Kırım Türkleri Özbekistan‘da bölgelere göre Ģu Ģekilde dağıtıldı: TaĢkent 56.362 Semarkant 31.540 Buhara Fergana 16.039 Namengan 13.804 3983 Andican19.630 KaĢka-Derya10.171 TOPLAM * Rüstem 151.529 kiĢi* Hayali, ―Spetskontingent‖, Kırım Gazetesi, Akmescid (Simferopol), 22 ġubat 1997. Kırım Türkleri bu bölgelerde çoğunlukla fabrika ve iĢletmelerin bulunduğu köy ve kasabalara yerleĢtirildiler.79 1 Ekim 1944 tarihi itibariyle Özbekistan‘daki kolhozlara 18.881, sovhozlara 7883 ve diğer iĢletmelere 10.527 ailenin yerleĢimi yapıldı.80 Kırım Türkleri buralarda uzun bir müddet son derece ağır Ģartlar altında yaĢadılar. Günlerce, haftalarca at ahırlarında, kuru toprak üzerinde, hatta kazdıkları çukurlarda hayatta kalma mücadelesi verdiler.81 Sürgünden yıllar sonra bizzat Kırım Türkleri tarafından yapılan nüfus sayımı sonucunda ortaya çıkan tablo, yol boyunca ve yerleĢim yerlerine vardıktan sonra geçen birkaç yıl içinde açlık ve hastalıktan ölen Kırım Türklerinin mevcudunu ortaya koymaktadır. Buna göre, sürgüne gönderilenler arasında bulunan 112.700 çocuktan 60.034‘ü, 93.200 kadından 40.085‘i, 32.600 erkekten 12.061‘i hayatını kaybetmiĢtir. Bu sürülen bütün halkın %46.2‘sı, diğer bir ifade ile halkın neredeyse yarısı demekti.82 Özbekistan halkının sürgünlere karĢı tutumu hakkında değiĢik görüĢler bulunmaktadır. Bunlar arasında, Özbekistan‘ın Kırım Türklerini çok isteyerek olmasa da onlara acıdığı için ülkeye kabul ettiği; 83 Kırım Türklerinin KGB ve devlet yetkilileri tarafından yerli halka ―vatan hainleri, düĢmana satılmıĢ, casus, hırsız ve cani‖ olarak tanıtılması dolayısıyla, Özbek Türklerinin ilk zamanlar bu propagandanın etkisinde kaldıkları, fakat bir müddet sonra onların 358 söylenildiği gibi olmadıklarını, kendileri gibi Müslüman ve Türk olduklarını görerek yardımcı oldukları, 84 Kırım Türkleri ile Özbek Türkleri arasında bir yakınlık olmaması için özel gösteriler tertip edildiği, ayrıca Sovyet yetkililerin Özbek toplumuna: ―Sizler bu yerlerde daha önce Alman esirlerini gördünüz, Ģimdi ise vatan haini Kırım Tatarlarını göreceksiniz‖ Ģeklinde propaganda yapmalarına rağmen, ―merhametli ve misafirperver‖ Özbek halkının bu tür ajitasyonlara kapılmadığı, Kırım Türklerinin ancak Özbeklerin yardımlarıyla ayakta kalabildiği 85 ve ağır ekonomik Ģartlar altında yaĢayan yerel halkın büyük çoğunluğunun Kırım Türklerine destek olduğu86 gibi görüĢler yer almaktadır. Bunun yanında aksi görüĢte bulunanlar da mevcuttur. Bu görüĢlere göre, Özbekistan‘a yerleĢen Kırım Türkleri, bu bölgede yaĢayan ve Sovyet hükümeti tarafından kıĢkırtılan mahalli halkın nefret ve düĢmanlığıyla karĢı karĢıya geldikle ri, hatta taĢlandıkları; 87 aynı inanca sahip sürgün Kırım Türklerine Kazakların, Kırgızların ve Taciklerin acıma duygusuyla yaklaĢmalarına rağmen, Özbeklerin onları bir düĢman olarak gördükleri 88 ifade edilmektedir. Sürgün Kırım Türklerinin yerleĢim yerleri ve çalıĢma Ģartlarının oluĢturulması meselesi, onların sürgün ile alakalı GKO kararnamesinde yer alan talimatlar arasındaydı. Kararnamede SSCB Ziraat Bankası Genel Müdürü Kravtsov‘a, Özbekistan‘a gönderilen sürgünlere yeni yerleĢim yerlerinde ev inĢası ve iĢ temini için aile baĢına 7 yıl vadeli 5000 ruble verilmesi talimatı verilmiĢi. 89 Oysa o denemin Ģartlarında bir iĢ yeri kurmak için en az 8-9 bin rubleye ihtiyaç duyulmaktaydı.90 Talimat doğrultusunda hazırlanan kredi dağıtım planına göre, sürgün Kırım Türklerine uzun vadeli 52 milyon, karĢılıksız olarak ise 7.564.000 ruble verilmesi öngörülmüĢtü. Bu plan çerçevesinde, 1 Mart 1945‘te sürgünlere 27.569.000 ruble dağıtıldı. Yaza doğru SSCB Ziraat Bankası tarafından ilave olarak 22 milyon ruble daha verildi. 1944-1945 yıllarında Özbekistan‘da 5930 aileye toplam 34.358.000 ruble uzun vadeli kredi tahsis edildi. Kredi dağıtımı 1945 yılında sona erdirildi. Kredinin geri kalan kısmı 1946‘da Semerkant bölgesinde dağıtılmaya baĢlandı. Burada 2.251.000 ruble uzun vadeli, 31 bin ruble de karĢılıksız olarak sürgünlere dağıtıldı. Andican bölgesinde 806 bin ruble uzun vadeli, 16 bin ruble karĢılıksız, TaĢkent‘te ise 2.947.000 ruble uzun vadeli ve 1.195.000 ruble karĢılıksız olarak tahsis edildi. Geri kalan 8 milyon rublenin dağıtımının 1947 yılında yapılması kararlaĢtırılmıĢtı. Bu miktardan fiilen 7.779.000 ruble dağıtılmıĢtı. Bunun 4.585.000 rublesi hayvan alımı, 969 bini konut inĢası, 2.255.000 ruble ise iĢ yeri kurulması için tahsis edilmiĢti. Talimatlar gereği kredi tahsisinin 1944 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekiyordu, ancak kredi dağıtımı 1947 yılında sona erebildi ve bir daha tekrarlanmadı. Kredi dağıtımının baĢlamasından bu zamana kadar Kırım Türklerine yaklaĢık 52 milyon ruble dağıtılmıĢtı. Aile baĢına düĢen miktar ortalama 1539 ruble idi. Bu paraya ise o dönemde ancak 16.3 kg. un alınabilirdi.91 Bu Ģartlar içinde, tarım alanında temayüz etmiĢ bir topluluk olan Kırım Türkleri, bulundukları yerlerde mevcut fabrika ve sanayilerde çalıĢmak zorunda bırakılmıĢtı. Böylece onların tarım toplumu olmaktan çıkarılarak sadece fabrikalarda ve sanayi tesislerinde çalıĢan bir ―iĢçi millet‖92 haline getirildiklerini söylemek mümkündür. Bu geliĢmelerden sonra, 1947 yılında yayınlanan Özbekistan Bakanlar Kurulu kararnamesinde, sürgün Kırım Türklerinin hayatlarını sürdürebilmeleri için yapılan çalıĢmaların tamamlandığı 359 belirtiliyordu. Ayrıca bu kararnamedeki hükümlere göre, sürgünlere tanınan vergi muafiyeti gibi imtiyazlar ortadan kaldırılmıĢtı. Bundan böyle Kırım Türkleri de diğer Sovyet vatandaĢları gibi her türlü vergiyi ödemek zorunda bırakılmıĢlardı.93 Bu durum, Kırım Türklerinin artık sürgün statüsünden kurtularak, hayat Ģartlarında iyileĢtirmeler yapılacağının ve diğer Sovyet vatandaĢlarıyla aynı haklara sahip olabileceklerinin bir iĢareti olarak kabul edilebilirse de, vatanlarına tekrar dönüĢ haklarının verilmesine dair bir ümit ıĢığı gözükmüyordu. Böyle bir durumda Kırım Türklerinin vatanlarına dö nebilme hakkını alabilmeleri için uzun uğraĢlar vermesi gerekiyordu. 4. Vatana Kırım DönüĢ Türklerinin Ġçin Milli Mücadele Hareketi 18 Mayıs 1944‘te vatanlarından topyekün sürülen Kırım Türkleri, 26 Kasım 1948‘de kabul edilen YSP kararnamesine göre vatanlarından ebediyen çıkarılmıĢ ve bir daha yurtlarına dönme hakları ellerinden alınmıĢtı.94 Stalin‘in ölümünden sonra, Sovyetler Birliği‘nde yumuĢama rüzgarları esmeye baĢlamıĢtı. Stalin‘in yerine devlet baĢkanı olan HruĢçev, KP‘nin XX. Kongresinde yaptığı konuĢmada, ülkede yaĢanan bütün olumsuzlukların tek müsebbibinin Stalin olduğunu, onun zamanında yüz binlerce insanın vatanlarından çıkarılarak sürgün edildiğini, Ģayet müsait yer bulanabilmesi halinde bütün Ukraynalıların da bu sürgüne maruz kalacağını ifade etmiĢti. 95 HruĢçev‘in bu sözleri, halkta Stalin döneminde uygulanan baskıların sona ereceği umudunu doğurmuĢtu. Nitekim, 24 Kasım 1954‘te SSCB Bakanlar Kurulu kararıyla, II. Dünya SavaĢı‘nda Kızıl Ordu saflarında yer alan askerler, SSCB Kahramanlık madalyası ve niĢanı ile ödüllendirilenler, yerli halkla evlenen kadınlar, Rus, Ukraynalı ve diğer milliyetlere mensup kadınlar, sakatlar, tedavisi mümkün olmayan hastalar ile II. Dünya SavaĢı‘nda ölen askerlerin yakınları sürgünlükten azat edildiler.96 Bu doğrultuda YSP tarafından 13 Aralık 1955‘te kabul edilen ve ―sürgünde bulunan Almanların ve ailelerinin üzerindeki hukuki sınırlamaların kaldırılması‖na dair kararname97 sürgüne maruz kalan toplulukların hürriyete kavuĢması yönündeki ilk kanun olarak kabul edilmektedir. 28 Nisan 1956‘da ise Kırım Türkleri, Balkarlar, SSCB vatandaĢı Türkler, Kürtler ve HemĢiller, daha önce sürgünlükten azat edilen Almanlarla benzer Ģartlarda serbest bırakıldılar.98 Bu kararname Kırım Türklerine vatana dönüĢ hakkı sağlamamıĢ olmasına rağmen, durumlarında gözle görülür bir iyileĢme kaydedilmiĢti. Her Ģeyden önce, bir çok Kırım Türkü 1944‘te zorla yerleĢtirildikleri iĢlerden ayrılarak asıl meslekleri olan çiftçiliğe geri dönmüĢ, bir kısmı ise sürgünde geçen zaman zarfında kazanmıĢ oldukları tecrübelerle teknik iĢlerde çalıĢmaya devam etmiĢti.99 Sürgünlükten azat olunan bazı Kırım Türkü ise, vatanlarına yakın bölgelerde yerleĢmeyi tercih etmiĢlerdi. 1956 yılı Ekim ayı sonuna kadar toplam 778 Kırım Türkü, Kırım‘a komĢu olan Zaporojye bölgesine gelerek buraya yerleĢmiĢti.100 Ancak bu durum Sovyet yetkililerinin hoĢuna gitmemiĢ ve 15 Aralık 1956 tarihli bir kanunla, daha önce Kırım‘da yaĢamıĢ olan ve sürgün yerlerinden ayrılan Türklerin, Almanların, Rumların, Bulgarların, Ermenilerin ve diğerlerinin Ukrayna‘ya ait Zaporojye, Herson, Odessa, Nikolayev, Kırım ve Zakarpat bölgelerinde yerleĢmeleri yasaklanmıĢtı.101 360 HruĢçev‘in iktidara gelmesinden sonra, Stalin‘in sürgüne gönderdiği bir çok topluluk vatanlarına dönme hakkını elde etmesine rağmen Kırım Türkleri, Ahıska Türkleri ve Volga Almanlarının bu haktan mahrum bırakılmaları düĢündürücüdür. Bu durum karĢısında Kırım Türkleri, vatanlarına dönüĢ hakkını kazanmak için seslerini yükseltmenin gerekli olduğuna ve bu uğurda mücadele etmeye karar vermiĢlerdi. Uzun yıllar süren Stalin dönemi baskılarının ardından ülkede baĢ gösteren destalinizasyon siyasetinin de etkisiyle, Kırım Türklerinin ileri gelenleri tarafından TaĢkent‘te bir TeĢebbüs Grubu meydana getirildi.102 Grubun amacı Kırım Türklerinin toplu ve organize bir Ģekilde vatana dönmesi, milli özerkliklerinin yeniden tesis edilmesi idi.103 Bu grubun ilk giriĢimi, büyük ölçüde demokratikleĢtiğine inandıkları ülke yönetimine, vatanlarına dönebilmeleri için ricacı ve itaatkar tarzda mektuplar kaleme alarak müracaatlarda bulunmaktı. Müracaat sahipleri bu tür baĢvurular neticesinde, hükümetin Kırım Türklerinin vatana dönme konusunda ne kadar samimi olduklarını görüp onların Kırım‘a geri dönmelerine izin verecekleri düĢüncesini taĢıyorlardı. Vatana dönüĢ için bütün halkın samimiyetinin bir göstergesi olarak mümkün olduğunca çok imzalı dilekçeler göndermeye gayret ediliyordu. 104 Ġlk toplu müracaat 6000 kiĢinin imzasıyla Haziran 1957‘de Yüksek Sovyet‘e gönderildi. Ardından Mart 1958‘de 16.000 ve Ağustos 1958‘de 12.000 kiĢinin imzaladığı dilekçeler Sovyetler Birliği‘nin yüksek makamlarına gönderildi. Toplu dilekçelere en çok katılım 1966 yılında sağlanmıĢtı. Belirtilen yıl Sovyet makamlarına gönderilen bir dilekçeye toplam 120 bin imza toplanmıĢtı.105 Kırım Türklerinin geniĢ ölçüde takdirini ve desteğini kazanan bu hareket, Sovyetler Birliği genelinde, özellikle Kırım Türklerinin yoğun olarak yaĢadıkları bölgelerde teĢkilatlanmaya baĢlamıĢtı. OluĢturulan teĢkilatlar, meselelerinin çözülmesi için kendi temsilcilerini seçiyor ve diğer teĢkilatların temsilcileriyle bir heyet oluĢturarak onları Sovyet devletinin baĢkenti Moskova‘ya gönderiyorlardı. Bu heyetin her türlü masrafı Kırım Türk toplumundan toplanan paralarla karĢılanıyordu. 106 Sovyetler Birliği‘nde böylesi toplu bir harekete ilk defa rastlanılıyordu ve ülkede destalinizasyon siyasetinin de etkisiyle ilk zamanlar bu hareket mensupları herhangi bir polisiye baskıyla karĢılaĢmamıĢtı. Ancak Sovyet yetkililerinin merkeze sundukları raporlarda Kırım Türklerinin bu faaliyetlerinden son derece rahatsız oldukları anlaĢılmaktadır. 107 Bunun bir tezahürü olarak, kısa zaman sonra vatana dönüĢ mücadelesi için aktif faaliyet gösteren Kırım Türklerine karĢı Sovyet yönetiminin uyguladığı baskı ve yıldırma olayları cereyan etmeye baĢladı ve ilk tutuklama 1959‘da gerçekleĢti.108 Sovyet hükümeti tarafından Kırım Türklerine yönelik ilk dava 11 Ekim 1961‘de TaĢkent bölge mahkemesinde görülmüĢtü. Enver Seferov ile ġevket Abdurrahmanov‘un yargılandığı bu mahkeme sonunda, kendilerine isnat edilen ―Sovyet karĢıtı milliyetçi hisler taĢıyan bildiriler hazırlamak ve dağıtmak‖ suçlarından Seferov 7 yıl, Abdurrahmanov ise 5 yıl hapis cezasına çarptırılmıĢtı.109 Sovyet devletinin Kırım Türklerine yönelik yıldırma faaliyetlerinin, bu harekete sekte vurmak yerine onu daha da körüklediği görülmektedir. Bunun en bariz örneğini, 1962 yılında Kırım Türk gençlerinin bir araya gelerek bir cemiyet kurmak için teĢebbüste bulunmalarında görmekteyiz. Ġleride Kırım Türk Milli Hareketinin (KTMH) liderlerinden bir olacak Mustafa Cemiloğlu‘nun konuĢmacı olarak katıldığı bir toplantı sonunda, toplantıya iĢtirak eden Kırım Türk gençleri arasında vatana dönüĢ için 361 Kırım Türk Gençlik Birliği kurulması hakkında geniĢ bir kanaat hasıl oldu. Ancak bazı provakatörlerin devreye girmesi ve toplantıdan birkaç gün sonra iĢtirakçilerden birkaç kiĢinin tutuklanmasıyla bu teĢebbüs bir düĢünce olmaktan öteye gidemedi. Ayrıca bu toplantıya katılanlardan bazıları ya iĢlerinden atıldı ya da okullarından kayıtları silindi. Mustafa Cemiloğlu da çalıĢtığı fabrikadan çıkarılmıĢtı.110 KTMH‘nin 1964 yılından itibaren bir duraklama geçirdiği görülmekle birlikte, bu durumun yapılan baskılardan değil, bilakis hareketin önde gelenleri tarafından, vatana dönüĢ taleplerinin son derece itaatkar ve ricacı bir tarzda kaleme alınan dilekçelerle karĢılanamayacağı görüĢünün ortaya çıkmasından kaynaklandığı dikkati çekmektedir. Bu görüĢü ortaya atanlar, daha aktif ve ses getirecek bir mücadelenin yapılması taraftarıydılar.111 HruĢçev‘in iktidardan indirilerek yerine Brejnev‘in geçmesiyle birlikte (1964) umutlanan Kırım Türklerinin faaliyetlerinde yeniden bir canlanma görülmeye baĢlamıĢtı. Ancak Brejnev dönemi Kırım Türklerine karĢı daha sert baskıların uygulandığı bir dönem olmuĢtu. Buna rağmen Kırım Türklerinin yakalamıĢ oldukları çıkıĢı devam ettirmeyi baĢardıkları görülmektedir.112 Bu dönemde hareketin protesto tarzında değiĢiklikler olduğu da göze çarpmaktadır. Toplu dilekçelere yine devam edilmekle beraber, dilekçelerdeki üslubun değiĢikliğe uğradığı dikkat çekmektedir. Kırım Türklerinin artık talepkâr olmayı bir yana bırakarak, 1964 yılından sonra hükümetin kendilerine uyguladığı milli politikaya karĢı eleĢtirel yaklaĢımlarda bulundukları görülmektedir. Üstelik dilekçelerde daha sert ibareler kullanılarak Sovyet devletinin 1944‘te Kırım Türklerinin tamamının sürgün edilmesi jenosit (toplu katliam) olarak ifade edilmektedir.113 Hareketin geliĢim ve değiĢim gösterdiği alanlardan biri olarak da kalabalık mitingler ve toplantıların tertip edilmesi gösterilmektedir. Kırım Türkleri tarafından meselelerine çözüm getirmeyen yönetimleri protesto etmek gayesiyle organize edilen bu gösterilere kimi zaman on binlerce kiĢinin katılması, 114 o dönemin Ģartları içerisinde oldukça önemli bir hadise olarak dikkati çekmektedir. Kırım Türkleri, hareketin geliĢimi ve daha geniĢ kitlelere yayılması için iletiĢimin ne denli önemli olduğunun farkında idiler. Bu hususta, özellikle Kırım Türklerinin önde gelenleri tarafından daktilolarda yazılıp çoğaltılan bildirilerin115 etkili olduğunu söylemek mümkündür. Bu yayınlar sayesinde hareket, gerek Sovyetler Birliği‘nin diğer bölgelerinde yaĢayan Kırım Türklerinin, gerekse hem Sovyetler Birliği‘ndeki hem de yurt dıĢındaki insan hakları temsilcilerinin dikkatini çekmiĢti. Hareketteki bu geliĢimin bir tezahürü olarak Moskova‘ya giden Kırım Türk temsilcilerinin sayısında da gözle görülür bir artıĢ meydana gelmiĢti. Yapılan bütün baskılara rağmen azalması beklenen temsilci sayısı, gittikçe artarak 1967 yılı ortalarında 400 kiĢiye kadar ulaĢmıĢtı. Bu temsilciler meselelerinin çözümü için Moskova‘da resmi makamları ziyaret ediyor, onlara taleplerini içeren mektup/dilekçeler sunuyor ve geniĢ katılımlı gösteriler tertip ediyorlardı.116 Diğer taraftan, Kırım Türklerinin yasak olmasına rağmen vatanları Kırım‘da da çeĢitli faaliyetler gösterdikleri, bu bölgedeki devlet yetkililerinin Sovyet hükümetine sundukları raporlardan anlaĢılmaktadır. Bu raporlardan birinde Ukrayna KP MK Sekreteri P. ġelest, son zamanlarda ve özellikle 1965 yılında, geçmiĢte Kırım‘dan sürgün edilen Türklerin Kırım‘a ziyaretlerinin arttığını, onların burada siyasî faaliyetlerde bulunduklarını ve Kırım‘a dönüĢ için gerekli ortamı sağlamaya çalıĢtıklarını bildirmektedir.117 Kırım Türklerinin vatana dönüĢ mücadelesi açısından olumlu bir 362 geliĢme olarak, Ağustos 1965‘te Kırım Türklerinin tatillerini Kırım‘da geçirmelerine izin verilmesi gösterilebilir. Böyle bir iznin ardından Kırım Türklerinin ferdî ve gruplar halinde Kırım‘ı ziyaretlerinde gözle görülür bir artıĢ meydana gelmiĢtir. Ancak bu durumdan rahatsız olan Kırım‘daki Sovyet yöneticileri, onların Kırım‘a geliĢ amaçlarının seyahat etmek değil, ilerde muhtemel geri dönüĢleri için zemin hazırlamak olduğunu ileri sürmektedirler ki,118 bu tespitte yanıldıklarını söylemek pek mümkün değil dir. Zira aynı yetkililer tarafından Kırım Türklerinin orada bulundukları sürede, sürgünden önce yaĢadıkları evlerini arayıp buldukları, hatta bu evlerde yaĢayanlarla çeĢitli görüĢmeler yaptıkları ifade edilmektedir.119 Kırım Türklerinin aralıksız olarak sürdürdükleri faaliyetleri neticesinde, Sovyet devleti 5 Eylül 1967 tarihinde YSP BaĢkanı Podgorniy ve Sekreteri Georgadze imzalı bir kararname ile bu mazlum halkın itibarları iade edilmiĢtir. Adı geçen kararname ile 1944 yılında vatanlarından sürülen Kırım Türklerine haksızlık yapıldığı itiraf edilmekte, o zamana kadar bu topluma uygulanan her türlü kısıtlamaların kaldırıldığı ve Kırım Türklerinin de diğer Sovyetler Birliği vatandaĢlarının yararlandığı her türlü haktan istifade edebilecekleri belirtilmektedir. Onların seçme ve seçilme hakkına sahip oldukları, basın yayın organlarını kullanabilecekleri, devlet kademelerinde görev alabilecekleri ve her çeĢit kültürel faaliyette bulunabilecekleri de kararnamenin hükümleri arasında yerini almaktaydı. Yine aynı gün yayınlanan bir baĢka kararname ile 28 Nisan 1956 tarihli Kırım Türklerini de ilgilendiren kararnamenin ikinci maddesinin hükmü ortadan kaldırılmıĢtı. Bu durumda Kırım Türkleri de diğer Sovyet vatandaĢları gibi o zaman yürürlükte olan çalıĢma ve pasaport (ikamet) kurallarına uymak Ģartıyla Sovyetler Birliği‘nin her yerinde yaĢama ve çalıĢma hakkına sahip olmuĢlardı. Ancak kararnamede dikkati çeken diğer bir husus, Kırım Türklerini tarif ederken kullanılan ibare olmuĢtur. Asırlardır kendilerine Kırım Türkleri (Tatarları) denilen bu topluluk, YSP kararnamesine göre ―bir zamanlar Kırım‘da yaĢamıĢ olan Tatar asıllı vatandaĢlar‖ olarak adlandırılmakta ve onların artık Özbekistan ve sürgünden sonra yerleĢtirildikleri diğer bölgelerde ―kök saldıkları‖ ifade edilmekteydi.120 Buradan, Sovyet yönetiminin Kırım Türklerini bir millet olarak kabul etmediği, her ne kadar hakları iade edilmiĢ olsa da ―kök saldıkları‖ yerlerden ayrılıp vatanlarına gitmelerine izin vermeyecekleri gibi bir kanaate sahip olduğunu tahmin etmek güç gözükmemektedir. Nitekim zikredilen kararname ile Kırım Türklerine önemli imtiyazların tanındığı gözükse de, Kırım Türklerinin yıllardan beri talep ettikleri mevzuların büyük bir kısmının vuzuha kavuĢturulmadığı da dikkati çekmektedir. Bu hususların baĢında, Kırım Türklerinin sürgünden önce sahip olduğu milli özerkliğin yeniden tesis edilmesi gelmektedir. Ayrıca toplu bir Ģekilde vatanlarından çıkarılan Kırım Türklerinin, yine topluca ve devletin kontrolünde vatanlarına dönme istekleri de bir hükme bağlanmamıĢtı. Kırım Türklerinin kararnamede bahsi geçmeyen bir baĢka talebi ise, sürgünden önce kendilerine ait olan taĢınır ve taĢınmaz kültürel ve kiĢisel emlâkin iadesi idi. Ne yazık ki bu hususların hiç biri, sadece Kırım Türklerinin yaĢadıkları yerlerde yayınlanan121 bu kararnamede yer almamıĢ ve Sovyet yönetimi daha önce de olduğu gibi, Kırım Türklerinin beklentilerine cevap vermemiĢti. 5 Eylül kararnamesinin ardından Sovyetler Birliği‘nin diledikleri yerlerde yerleĢme hakkına sahip olan Kırım Türklerinin vatanları Kırım‘a geliĢlerinde büyük bir artıĢ gözlemlendi. Kırım Türklerinin 363 çoğunluğunu keĢif ve müĢahede amacıyla gelenler oluĢturmaktaydı. Bu kiĢilerden bazıları Kırımlı devlet yetkilileriyle de görüĢmeler yapmıĢ ve kendilerinin Kırım‘a yerleĢimi ile ilgili meseleleri dile getirerek bunların çözüme kavuĢturulmasını talep etmiĢlerdi.122 Ancak Kırım Türklerinin vatanlarına dönmelerini istemeyenler bunun önlemini de almıĢlardı. 5 Eylül 1967 kararnamesinden önce Kırım‘da oturum izni sadece Ģehirlerde ve büyük kasabalarda geçerliydi. Kırım‘ın bozkır kesiminde yaĢayanların büyük bir kısmında ise ikamet tezkeresi/pasaportun mevcut olmadığı ve burada yaĢayabilmek için ikametgah istenmediği bilinmektedir. Ancak kararnameden hemen sonra, Kırım‘ın her tarafında ikamet tezkeresi/pasaportu olmayan herkese acil bir Ģekilde pasaport/ikamet tezkeresi dağıtılmıĢtı.123 Bunun bir tezahürü olarak, Kırım Türklerinin yürürlükteki çalıĢma ve pasaport/ikamet kanunlarına uymaları engellenmiĢ oldu. Bütün bunlara rağmen Kırım Türklerinin, özellikle Eylül ayının ikinci yarısında ve Ekim ayında Kırım‘a toplu ve düzenli bir Ģekilde yerleĢmek, orada oturum izni almak ve çalıĢma Ģartlarını tahkik etmek gayesiyle toplu seyahatler düzenledikleri görülmektedir. 21 Eylül 1967 tarihi itibariyle, kararnamenin yayınlanmasını müteakip Akmescid (Simferopol), Bahçesaray ve Kırım‘ın diğer bölgelerine 500‘den fazla Kırım Türkünün geldiği tespit edilmiĢtir. 124 Aralık 1967‘ye kadar ise yaklaĢık 1200 ailenin (6000 kiĢi) göç ettiği, ancak ―kanuni esaslara‖ uygun Ģekilde yerleĢim için gerekli iĢlemleri sadece 2 ailenin yerine getirebildiği belirlenmiĢtir. 125 Bu durum karĢısında binlerce Kırımlı Türk ailesi Kırım‘da baĢlarını sokacak bir yer aramak için dağıldı ve bir çoğu da Kırım‘ı terk etmek zorunda kaldı. Ev satın almaya muvaffak olanlar buralara yerleĢtiler, ancak asıl zorluk alım-satım iĢlemlerinin resmiyet kazandırılmasında yaĢanmaktaydı. Bu iĢlemler yapılmadan satın alınan evde yaĢamak Sovyet yasalarınca ―kanun dıĢı‖ kabul ediliyordu. Bu meseleyle ilgilenen mahkemeler de alım-satım belgelerinin yokluğu yüzünden satın alma iĢlemlerinin geçersiz olduklarına karar verince çoğu aileler satın aldıkları evlerden ve Kırım sınırlarından zorla çıkarıldılar.126 Kırımlı yetkililer, Kırım Türklerine çalıĢacakları bir iĢ olmadan ikamet izni ve ikamet izni olmadan da iĢ vermeyeceklerini beyan ediyor, doğan çocukların nüfus kayıtlarını, evlenen çiftlerin nikah akitlerini dahi yapmıyorlardı.127 Sovyet yetkilileri, KTMH‘nin Kırım Türklerinin vatanlarına geri dönüĢü için yürüttükleri faaliyetlerin önüne geçebilmek gayesiyle 1968 baharından itibaren, Kırım‘a göçün devlet organları tarafından düzenli bir Ģekilde gerçekleĢtirileceğini açıkladılar. Kırım‘a yerleĢtirilecek kiĢilerde, KTMH‘ne hiç katılmamıĢ olmak, toplanan dilekçelerde imzası bulunmamak, hiçbir toplantıya iĢtirak etmemek, Türk temsilcilerinin Moskova‘ya gitmeleri için para vermemek gibi Ģartlar aranıyordu ve bu kiĢiler KGB tarafından tespit edilecekti.128 Daha ziyade vasıfsız, kültür seviyesi düĢük Kırım Türkleri arasından seçilen Ģahısların Kırım‘da tarım alanında çalıĢtırılması planlanıyordu. Tahsilli ve mesleklerinde uzman Kırım Türklerinin ise yerleĢtirilecek kiĢilerin arasına dahil edilmediği dikkat çekmektedir.129 Sovyet devletinin bu uygulaması sonucu 1968‘de 198, 1969‘da 104, 1970‘te 45, 1971‘de 65, 1972‘de 50 aile Kırım‘a yerleĢtirildi. Ferdî olarak ise 195 aile Kırım‘a geldi. Gelenlerin toplam sayısı 3496 kiĢiden ibaretti.130 Bu durum Kırım Türklerinin Sovyet makamlarına karĢı protestolarında ve vatana dönüĢ mücadelesinde daha da etkili olmalarına yol açmıĢtı. Kırım Türklerinin uzun yıllardır devam eden ve Ģiddet unsurları içermeyen mücadelesi artık Sovyetler Birliği‘nde, özellikle insan hakları savunucuları tarafından takip ediliyor ve destek de buluyordu. Kırım Türk temsilcilerinin Moskova‘daki faaliyetleri sırasında tanıĢma imkanı buldukları 364 insan hakları savunucuları arasında tanınmıĢ bir çok Sovyet ilim adamı ve aydını da yer alıyordu. A. Kosterin, Ġ. Gabay, A. Saharov, T. Franko, M. Lisenko, P. Grigorenko gibi Ģahıslar, Kırım Türklerinin mücadelesinde onlara büyük destek ve yardımda bulunmuĢlardı. KTMH‘nin, özellikle P. Grigorenko ile tanıĢtıktan sonra büyük bir ilerleme kat ettiği görülmektedir. Kosterin‘in doğum günü münasebetiyle tertip edilen toplantıda Grigorenko ile tanıĢan Kırım Türkleri, onun bu toplantıda yaptığı konuĢmadan sonra hareketlerinde köklü değiĢikliklere gittiler. Grigorenko konuĢmasında, Kırım Türklerinden zorla alınanların iadesi için ―ricada‖ değil, ―kesin bir Ģekilde talepte‖ bulunmalarını; haklarının iadesi konusunda ses getirecek toplantı ve gösteriler tertip etmelerini; meselelerini dünya kamuoyuna duyurmalarını ve kendileri gibi baskılara maruz kalan diğer topluluklarla da temas kurmalarını tavsiye ediyordu.131 Grigorenko‘nun bu tavsiyelerine kulak veren KTMH‘nin önde gelenleri, seslerini daha fazla duyurabilmek için kalabalık toplantı ve nümayiĢler tertip etmeye baĢladılar. Bu gösterilerin en büyüğü 21 Nisan 1968‘de TaĢkent yakınlarındaki küçük bir kasaba olan Çirçik‘te gerçekleĢtirildi. Kırım Türkleri burada hem Lenin‘in 98. doğum gününü hem de geleneksel ―Derviza‖ bayramını kutlamak için toplandılar. Toplantının asıl amacı Kırım‘a geri dönme ve Lenin tarafından kurulan milli özerkliğin yeniden tesisi isteklerini bir kez daha yetkililere duyurmaktı. Ancak böyle bir gösterinin yapılmasına izin vermeyen Sovyet yetkilileri, aldıkları geniĢ güvenlik tedbirleri ile toplanan kalabalığı yüzlerinde gaz maskeleri bulunan polislerin sıktığı tazyikli ve boyalı sularla, zor kullanarak dağıtmıĢlardı.132 Kırım Türklerinin daha sonra da protesto faaliyetleri olmuĢtu. Bu olaylar neticesinde birçok kiĢi tutuklanarak mahkemeye sevk edilmiĢti. 21 Nisan 1968‘deki Çirçik olaylarının düzenleyicisi olarak Enver Abdülgaziyev, Said Abhayırov, Ġbrahim Abibullayev, ReĢat Alimov, Refat Ġsmailov ile birlikte beĢ kiĢi daha tutuklanmıĢtı. Yapılan mahkeme sonucu hepsine 2,5 ila 3 yıl katı rejimli çalıĢma kampı cezası verilmiĢti.133 1 Temmuz-5 Ağustos 1969 tarihleri arasında TaĢkent‘te yapılan ve ―TaĢkent Onu‖ olarak da anılan yargılama sürecinde KTMH‘nin önde gelen üyeleri Sovyet karĢıtı propaganda yapmakla suçlandılar ve yapılan mahkeme sonunda 1 ila 3 yıl arası ağır Ģartlı çalıĢma kampına gönderilmekle cezalandırıldılar.134 Diğer bir mahkeme süreci ise, insan hakları savunucusu Ġ. Gabay ile Kırım Türklerinin liderlerinden Mustafa Cemiloğlu‘nun yargılanmaları olmuĢtu. 6 gün süren yargılama sonunda her ikisine de 3‘er yıl ağır hapis cezası verildi.135 KTMH liderlerinin yargılanarak mahkum edildiği 1970 yılının, hareket açısından oldukça kritik bir dönemin baĢlangıcı olduğu görülmektedir. Bu tarihten itibaren harekette yavaĢ yavaĢ bir düĢüĢün baĢladığı dikkati çekmektedir. Harekette yaĢanan bu düĢüĢün altında yatan sebebin yalnızca bundan ibaret olduğunu söylemek güçtür. Bu amilin yanında, hareketin ortaya çıktığı dönem ile 1970‘lerden sonraki zaman arasında Kırım Türk toplumunda meydana gelen sosyolojik, ekonomik ve kültürel bir takım değiĢiklikleri de göz ardı etmemek gerekir. Zikredilen dönemde Kırım Türk toplumunda sosyal sınıf yapısında bir takım değiĢikliklerin olduğu bilinmektedir. Sürgün sonrasında Sovyet devleti tarafından yeniden oluĢturulan bu sınıf, çoğunlukla fabrika iĢçilerinden teĢekkül etmekte iken, o dönemde yerini inĢaatçı, teknisyen, Ģoför gibi değiĢik alanlarda kalifiye olmuĢ elemanlara terk ettiği gözlemlenmektedir. Bunun yanında, 1944 yılında yaĢanan sürgünden sonra Sovyet devleti tarafından ortadan kaldırılan ve milli kültürün birer temsilcileri olan aydınların yerine, yine öğretmen, doktor, mühendis gibi yüksek tahsilli kiĢilerin 365 meydana getirdiği Kırım Türk ―aydın‖ sınıfının doğması önemli bir husus olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu dönemde Kırım Türk gençlerinin tahsil yapma imkanı bulduğu, halkın pek çoğunun geleneksel meslekleri olan çiftçiliğe geri döndüğü ve bu durumun Kırım Türklerinin yerleĢimi mevzuunun da değiĢmesini beraberinde getirdiği dikkati çekmektedir. Sürgünden sonra tespit edilen yerleĢim yerlerine toplu bir hâlde yerleĢtirilen Kırım Türklerinin, artık yıllarca çalıĢtıkları fabrikaların da bulunduğu bu sürgün bölgelerinden ayrılarak, daha ziyade büyük Ģehirlere göç etmeye ve buralarda çalıĢıp hayatlarını sürdürmeye baĢladıkları görülmektedir. Bu dönemde Kırım Türk ailesinin hayat standardında da gözle görülür bir iyileĢmenin yaĢanması söz konusudur. Ancak Kırım Türk toplumunda meydana gelen ve müspet gibi görünen bu değiĢikliklerin, milli hareketin geliĢimine ciddi anlamda sekte vurması da bu dönemin önemli özelliklerinden bir olarak zikredilmelidir. Daha önce hep bir arada yaĢayan Kırım Türklerinin iĢlerini ve yaĢam yerlerini değiĢtirmesinden sonra hareket üyeleri arasında bir kopukluk ve koordinasyon eksikliğinin yaĢandığı göze çarpmaktadır. Bu geliĢimin bir tezahürü olarak, KTMH, adı geçen dönemde faaliyetlerini sadece birkaç aydının gayretleriyle sürdürmek zorunda kalmıĢtı.136 KTMH‘nde yaĢanan bu düĢüĢte, 5 Eylül 1967 kararnamesinden sonra Kırım‘a yerleĢmek ümidiyle yaĢadıkları yerlerden ayrılanlar ile bu kiĢiler arasında hareketin önde gelen isimlerinin de yer alması önemli birer rol oynamaktadırlar. Kırım‘a yerleĢmek için Sovyet makamlarından oturum izni alamayan Kırım Türklerinin büyük çoğunluğu daha önce yaĢadıkları sürgün yerlerine geriye dönmediler. Onlar daha sonra tekrar Kırım‘a göçme ümidiyle, buraya mümkün olduğunca yakın herhangi bir yere yerleĢtiler. Ancak Sovyet hükümeti Kırım Türklerinin Kırım sınırları dıĢında da bir arada yerleĢmelerine müsaade etmemiĢti. Bu durumda Özbekistan ve diğer bölgelerden ayrılan yaklaĢık 100 bin Kırım Türkü, dağılmıĢ aileler veya küçük gruplar hâlinde kendilerine teklif edilen yerlere yerleĢmek zorunda kalmıĢlardı. Novorossiysk ve civarında on binlerce, Krasnodar bölgesinde yaklaĢık 30 bin, Taman ve Kuzey Kafkasya‘nın diğer bölgelerinde, Ukrayna‘nın güneyinde, Herson, Zaporojye, Donetsk, Odessa bölgelerinde ve diğer baĢka yerlerde bu Ģekilde yerleĢen Kırım Türkleri yaĢamaktaydı.137 Bir çok mensubunun Kırım‘a gitmesiyle birlikte hareketin düĢüĢ trendine girmesi, doğal olarak bu hareketin liderlerini önlem almaya sevk etti. Bunun bir tezahürü olarak, 1975 yılında KTMH‘nin faaliyetlerinde yeniden bir canlanma görülmeye baĢlandı. Hareketin merkezini Özbekistan‘dan Kırım‘a kaydırmayı düĢünen liderler, Kırım Türklerinin kitleler halinde Kırım‘a gitmesini teĢvik etti. Liderlerin bu teĢviki sonucu belirtilen yıl içinde Kırım‘a 912 kiĢinin geldiği Sovyet makamları tarafından belirtilmektedir. Kırım‘da mevcudunu arttırmaya baĢlayan hareketin, burada seslerini duyurabilecek çeĢitli faaliyetler yapması bekleniyordu. Yapılması beklenen bu faaliyetlerin baĢında ise daha önce örnekleri çok görülen bildiri dağıtımı ve toplu dilekçelerle resmi kurumlara müracaat edilmesi geliyordu. Hareket liderleri, ayrıca 1975 yılı içerisinde Sovyetler Birliği‘nde ve özellikle Kırım‘da yapılması planlanan yerel ve uluslararası etkinliklerde toplu gösteriler düzenleyerek dünya kamuoyunun dikkatlerini kendi meselelerine çekmeyi de düĢünüyorlardı.138 Kırım Türklerinin yarımadada gitgide artan nüfusu ve faaliyetleri karĢısında, Kırım‘daki Sovyet yöneticileri yine baskı metotlarına müracaat etmiĢti. Ġkamet izni alamayan bazı Kırım Türkleri, polisiye 366 baskılarla karĢılaĢmıĢ, gece baskınlarıyla evlerinden zorla çıkartılmıĢ ve Kırım‘dan uzaklaĢtırılmıĢtı. Kırımlı yöneticilerin bu davranıĢları son derece üzücü ve feci bir olayın yaĢanmasına da yol açmıĢtı. Musa Mahmut adlı bir Kırım Türkü 5 çocuğu ve eĢiyle birlikte geldiği ve bir ev satın alıp yerleĢtiği Kırım‘dan polis zoruyla çıkartılmak istenince, çocuklarının gözleri önünde üzerine benzin dökerek kendini yakmıĢtı.139 Musa Mahmut‘un ölümüyle sonuçlanan bu trajik olay dahi Kırımlı yöneticilerin Kırım Türklerinin yarımadadaki yerleĢimini önleme gayretlerinin önüne geçememiĢti. Bu gayretlerin bir sonucu olarak Sovyetler Birliği Bakanlar Kurulu tarafından 15 Ağustos 1978‘de Kırım bölgesindeki pasaport/ikamet kurallarını düzenleyen bir kanun kabul edildi. Buna göre, yasal olmayan yollarla Kırım‘a gelip yerleĢen Kırım Türklerinin bölgeden çıkarılması için Kırım ĠçiĢleri Bakanlığı organlarına tam yetki verilmiĢ, ayrıca bu Ģahıslara evlerini satan veya kiraya veren yerel halkın da cezalandırılması hükme bağlanmıĢtı.140 Diğer taraftan Özbekistan‘da da devlet görevlileri tarafından Kırım Türklerinin bu ülkeden çıkıĢı yasaklandı. Kırım‘a gitmek isteyenlerin ikamet kayıtları silinmiyordu. Böylece iki yerde birden kayıt yaptırma hakkına sahip olmayan Kırım Türkleri, Kırım‘da da oturum izni alma imkanından mahrum kalıyorlardı.141 Alınan bu tedbirlerden sonra, Kırım Türklerinin Kırım‘a geliĢlerinde büyük ölçüde azalma tespit edilmektedir. Kasım-Aralık 1978 ve Ocak 1979‘da Kırım‘a sadece 30 civarında aile gelmiĢ ve bunlardan yalnız bir aile yerleĢme imkanı bulmuĢtu. Diğer aileler ise Kırım‘dan çıkarılmıĢtı. 1979 yılının ġubat ayında ve Mart ayının ilk 15 gününde Kırım‘a gayrıresmi olarak hiçbir ailenin gelmediği Sovyet makamları tarafından belirtilmektedir.142 Sovyet hükümetinin almıĢ olduğu karar ve tedbirlerle Kırım Türklerinin vatanlarına gruplar hâlinde akı nı kısmen de olsa önlenmiĢti. Böyle bir ―baĢarıyı‖ yakalayan Sovyet yönetimi, Kırım Türklerinin önünü tamamen kesmek amacıyla, onlara yeni bir ―vatan‖ kurmaya niyetlenmiĢti. Bu gaye doğrultusunda Özbekistan‘ın KaĢkaderya bölgesindeki Mübarek ve Baharistan adlı iki kasabanın tamamen Kırım Türklerine tahsis edilmesi ve buraya özerklik statüsü verilmesi tasarlanmıĢtı. 143 Sovyetlerin düĢüncesine göre bu uygulama ile Kırım Türkleri, yeni bir ―vatan‖a ve arzu ettikleri milli özerkliğe kavuĢmuĢ olacaklardı! Tabii olarak Kırım Türklerinin büyük çoğunluğu, Kırım‘ın ancak beĢte biri kadar olan iki kasabadan müteĢekkil bu suni vatan teklifine sıcak bakmamıĢ, bütün baskılara rağmen Sovyet yönetiminin bu projesine katılmayı kabul etmemiĢti. Sadece 2000 civarında Kırım Türk‘ü burada yaĢamayı kabul etmiĢti.144 Sovyet hükümetinin Kırım Türklerini vatanlarından uzak tutmak için gösterdiği gayretlerin hepsi boĢa çıkıyordu. Onlara sunulan ―yeni vatan‖ seçeneği kabul görmemiĢ ve Kırım Türkleri kendi anavatanlarına dönme kararlılığından taviz vermemiĢti. Sovyet yönetiminin isteği doğrultusunda hareket eden birkaç Kırım Türkü de onların bu arzusunu kırmaya muvaffak olamamıĢtı. Artık KTMH‘nin önderliğinde yürütülen vatana dönüĢ mücadelesi dönülmez bir hâl almıĢtı. Özellikle 1980‘li yılların ikinci yarısından itibaren yoğunlaĢan faaliyetler, Kırım Türklerini ―zafer‖e taĢıyan amiller olma yolunda önemli katkılar sağlamıĢlardı. Bunun yanında gerek dünyada gerekse Sovyetler Birliği‘nde yaĢanan sosyal ve siyasî değiĢikliklerin de Kırım Türklerinin vatana dönüĢ mücadelesine etki eden diğer unsurları teĢkil ettiği görülmektedir. Özellikle 1985 yılında Sovyetler Birliği‘nin yönetim 367 kadrosunda meydana gelen yenilikle M. Gorbaçev‘in hakimiyete geçmesinin ardından, ülkede uygulamaya konulan ―perestroyka = yeniden yapılanma‖ ve ―glastnost = açıklık‖ politikası sonucunda Sovyetler Birliği‘nin hemen her alanında köklü değiĢikliklerin meydana gelmeye baĢladığı bilinmektedir. Kırım Türklerine yönelik baskılar da bu dönemde ortadan kalkmaya baĢlamıĢ, hapishanelerdeki liderleri serbest bırakılmaya baĢlanmıĢtı. Mustafa Cemiloğlu da Aralık 1986‘da tutuklu bulunduğu Magadan hapishanesinden çıkarılarak özgürlüğüne kavuĢmuĢtu.145 Sovyet yetkililer Kırım Türklerinin temsilcileriyle görüĢmeler yapmıĢlar ve meselelerinin çözüleceği yönünde vaatlerde bulunmuĢlardı. Ancak bunlar birer vaat olmaktan öteye gidememiĢti. Taleplerine müspet cevaplar alamayan Kırım Türk temsilcileri, bunun bir sonucu olarak seslerini daha yüksek ve farklı usullerle duyurmaya karar vermiĢlerdi. Bunu gerçekleĢtirmek için Moskova‘da büyük bir miting tertip ettiler. 23 Temmuz 1987 günü Sovyet rejiminin kalbi olarak kabul edilen Kızıl Meydan‘da toplanan yüzlerce Kırım Türkü ve onları destekleyen Sovyet vatandaĢları, Sovyetler Birliği‘nde eĢi benzerine az rastlanan bir miting gerçekleĢtirdiler. Mustafa Cemiloğlu‘nun önderliğinde tertip edilen bu gösteri, orada bulunan yabancı basın mensupları tarafından bütün dünyaya aksettirilmiĢ ve tüm dünya kamuoyu tarafından ilgi ve dikkatle takip edilmiĢti. 146 Mitingin devam ettiği bir sırada Sovyet resmi haber ajansı TASS tarafından bir duyuru yayınlanmıĢtı.147 Bu duyuruya göre, Sovyet yönetimi Kırım Türklerine ―büyük haksızlık yapıldığını‖ kabul ediyor ve meselenin çözümü için bir devlet komisyonu kurulduğunu belirtiyordu. Bununla birlikte, açıklamada yer alan ifadelerden Sovyet devletinin eskiden beri sahip olduğu görüĢlerinin kaybolmadığı da anlaĢılmaktadır. Bu hususta açıklamanın Kırım Türklerinin taleplerini karĢılama noktasında yapıcı bir yaklaĢımda bulunmadığını söylemek mümkün görünmektedir. Nitekim Kırım Türklerinin vatana düzenli ve toplu olarak dönüĢ, milli özerkliğin tesisi gibi olmazsa olmaz istekleri, Kırım‘ın demografik yapısı gibi mazeretler ortaya sürülerek savuĢturulmak istenmektedir. Böyle bir durumun ise Kırım Türkleri tarafından kabul görmesi, daha önce yaĢanan örneklerde de görüldüğü üzere ihtimal dahilinde bulunmamaktadır. Kırım Türkleri bu açıklamaya ve sunulan çözüm önerilerine karĢı tepkilerini yine kendilerine özgü usullerle göstermiĢlerdi. Nihayet gösterdikleri bu tepkiler, Sovyet hükümetinde olumlu bir tesir bırakmıĢ ve 14 Kasım 1989‘da vatanlarına dönüĢ yolunu açan bir deklarasyonun yayınlanmasında etkili olmuĢtu. Belirtilen tarihte Sovyetler Birliği YSP tarafından kabul edilen bu karara göre, sadece Kırım Türkleri değil, daha önce kendilerine haksızlık yapılan bütün Sovyetler Birliği vatandaĢlarının hakları kendilerine iade edilmiĢ ve bu haklar devlet garantisi altına alınmıĢtı. 148 Sovyetler Birliği‘nin en yüksek makamı tarafından açıklanan bu deklarasyon ile Kırım Türklerinin ve vatanlarından uzakta yaĢayan diğer toplulukların, özgürce, hiçbir sınırlama olmadan vatanlarına dönebilmeleri için bütün hukukî ve sunî engeller ortadan kaldırılmıĢ oldu. Devlet artık Kırım Türklerinin vatanlarına dönüĢünü engellemek için değil, bilakis bu dönüĢü organize etmekle ilgilenmeye baĢlayacaktı. Bu doğrultuda, Kırım Türklerinin sorunlarıyla meĢgul olmak amacıyla bir komisyon kurulmuĢtu. Komisyon bu konuda çalıĢmalara baĢlayarak bir göç planı hazırlamıĢtı. Bu plana göre, öncelikle Kırım Türklerinin vatanlarına dönüĢü ve milli bütünlüklerinin tesisinin kanunî hakları olarak kabul edilmesi gerekiyordu. Ġkinci olarak, Kırım Türk toplumunun dönüĢ meselesinin merkezî yönetim tarafından rasyonel bir 368 Ģekilde ele alınıp birbirini takip eden üç safhada gerçekleĢtirilmesi öngörülüyordu. Birinci safhada altyapı, konut, sosyokültürel ortam ve üretim alanındaki geliĢim meselelerinin aynı anda çözülmesiyle, Ģahısların yakınlık dereceleri göz önünde bulundurularak dönüĢün devlet denetiminde yapılması planlanmaktaydı. Ġkinci safhada, Ģahısların kendi baĢlarına, bireysel imkanları kullanarak dönmeleri tasarlanmaktaydı. Bu durumda devlet bir takım yükümlülüklerden kurtulmuĢ olacaktı. Üçüncü safha ise, grup hâlinde toplu dönüĢ planlarıydı. Böylece toplu olarak Kırım‘a dönenlerin bir arada yaĢayarak yeni köyler veya kasabalar meydana getirmeleri düĢünülmekteydi.149 Netice olarak, 1944 yılından beri Kırım Türklerinin vatana dönüĢ uğruna verdikleri mücadeleler geç de olsa meyvesini vermiĢ ve kitleler hâlinde vatana dönüĢ baĢlamıĢtır. Bunun neticesinde, 1987 yılında Kırım‘a yerleĢen Kırım Türklerinin sayısı 2300, 1988‘de 19.3000 kiĢi iken, bu sayı 1989‘da 28.000‘e yükselmiĢti. 1 Mayıs 1990 itibariyle ise Kırım‘da toplam olarak 83.116 Kırım Türkü yaĢamaya baĢlamıĢtı.150 Bu arada daha önce Ukrayna‘ya bağlı bir bölge olan Kırım, 12 ġubat 1991‘de Ukrayna CumhurbaĢkanı L. Kravchuk‘un imzasını taĢıyan bir kanunla Kırım tekrar Özerk SSC hâline getirildi.151 Sovyetler Birliği‘nin dağılmasından sonra bağımsız bir cumhuriyet hâline gelen Ukrayna‘ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Kırım‘da 1995 nüfus sayımına göre 2.600.000 kiĢi yaĢamaktadır. Bunun %67‘sini Ruslar, %22‘sini Ukraynalılar, %10‘unu Kırım Türkleri ve %1‘ini diğerleri (Karaim, Kırımçak, Rum, Ermeni, Alman, Bulgar, Yahudiler) oluĢturmaktadır.152 1 Ukrayna SSC Kamu Düzenini Koruma Bakanlığı, BaĢsavcılık ve KGB‘nin Kırım‘dan sürgün edilen Kırım Türkleri ve diğer milletlere mensup kiĢiler hakkında Ukrayna KP MK Sekreteri P. ġelest‘e gönderdikleri rapor (15 Nisan 1967), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 6321, y. 12-15; Bir baĢka eserde çeĢitli milletlere mensup insanların yaĢadığı Kırım‘ın II. Dünya SavaĢı öncesindeki (1939) nüfusu 1. 126. 429 kiĢi olarak gösterilmektedir. Buna göre, hakim millet 558. 481 kiĢilik nüfusuyla Ruslardı. Kırım Türkleri ise 218. 879 kiĢi ile Rusları takip ediyordu. Daha sonra sırasıyla Ukraynalılar (154. 123), Yahudiler (65. 452), Almanlar (51. 299), Rumlar (20. 652), Bulgarlar (15. 344) ve Ermeniler (12. 923) yer alıyordu: V. BroĢçevan-P. Tıgliyants, Ġzgnaniye i VozvraĢçeniye, Akmescid (Simferopol), Tavrida, 1994, s. 10; baĢka bir rivayete göre Kırım Türklerinin nüfusu 251. 000 kiĢi, yani toplam nüfusun %22. 3‘ü idi: H. D. Mustafayev, ―VozmeĢçeniye Moral‘nogo i Material‘nogo UĢçerba, Nanesennogo Krımskotatarskomu Narodu v Hode Deportatsii: 369 Printsipi i Podhogi‖, Krımski Tatarı: Ġstoriya i Suçasnit (Do 50 Riççya Deportatsii Krımskotatarskogo Naroda), Materiali Mijnarodnoy Naukovoy Konferantsii (Kiyiv 13-14 Travnya 1994), Kiyiv, Institute Natsional‘nih Vidnosin i Politologi NAN Ukraini, Kiev 1995, s. 54. 2 P. von zur Mühlen, Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında, Çev. E. B. Özbilen, Ankara, Mavi Yayınları, 1984, s. 220; E. Kırımal, ―Kırım Türkleri‖, Dergi, S. 59, 1970, s. 11‘de Alman ordusunun Kırım‘a girmesinden sonra Akmescid (Simferopol) Ģehrinin resmi hükümet dairelerinden birinde Stalin hükümetinin daha 1941 sonbaharında Kırım Türklerini tamamen Kazakistan‘a sürgün etme niyetini ortaya koyan bir belgenin ele geçirildiğini ifade etmektedir. 3 A. Dallin, German Rule in Russia, 1941-1945: A Study of Occupation Policies. London-New York, St. Martin‘s Press, 1957, s. 51-52, 253-254. 4 A. Nekriç, Nakazannıye Narodı, New York, Khronika, 1978, s. 24-25. 5 Bu konuda bkz. N. Abdülhamitoğlu, Yüz Binlerin Sürgünü, Ġstanbul, Boğaziçi, 1974, s. 43. 6 E. Kırımal, ―Sovyet Rusya Hakimiyeti Altında Kırım‖, Dergi, S. 49, 1967, s. 65. 7 M. Ülküsal, II. Dünya SavaĢında Berlin Hatıraları ve Kırım‟ın KurtuluĢ Davası, Ġstanbul, KutulmuĢ Matbaası, 1976, s. 19 vd. 8 E. Kırımal, ―Kırım Türkleri‖, Dergi, S. 59, 1970, s. 11. 9 O. Özkırım, ―II. Dünya SavaĢında Kırım Türkleri ile Almanlar Arasındaki Münasebetler‖, Emel, S. 25, 1964, s. 15; Kırımal, “Sovyet Rusya Hakimiyeti…‖, s. 66. 10 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 34. 11 G. A., Litvin, ―Krımsko-Tatarskiye Formirovaniya: Dokumenti Tret‘yevo Reyha Svidetelsvuyet‖, Vayenno-Ġstoriçeskiy Jurnal, S. 3, Moskva, 1991, s. 91. 12 Krım: ProĢloye i NastayaĢçeye, Ed. S. G. Agacanov, A. N. Saharov, Moskva, Mısl, 1988, s. 83; Mühlen, Kırım Türk gönüllülerinin sayısının bir ara 20 bin kiĢiye ulaĢtığını belirtmektedir, Mühlen, a.g.e., s. 186.; Kırımal, BolĢeviklere karĢı silahlı mücadeleye katılan Kırım Türklerinin toplam sayısının 1942-1944 yıllarında 8000 ile 20000 asker olarak değiĢtiğini belirtiyor ve bu taburların Nisan 1944‘e kadar Kırım‘da kaldıklarını, özellikle yarımadanın dağlık kısımlarında faaliyet gösteren Sovyet partizanlara karĢı savaĢtıklarını ifade ediyor, National Kampf, s. 305; Ülküsal 14 batalyon ve 4 bin kiĢilik bir gruptan bahseder, Berlin Hatıraları, s. 108-109; BroĢçevan ve Tıgliyants‘a göre, bu tür gönüllü teĢekküller 200-300 kiĢilik 10 tabur ve 14 bölükten oluĢuyordu, BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 35; Nekriç eserinde kendi köylerini korumak için ―Yerel‖ Nefs-i Müdafaa Taburlarına katılanlardan bahsediyor fakat bir sayı vermiyor, a.g.e., s. 32-33. 13 Litvin, a.g.m., s. 92-93. 14 Kırımal, ―Kırım Türkleri‖, s. 11. 370 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 35; Krım: ProĢloye i 15 NastayaĢçeye, s. 91. E. Kırımal, Der Nationale Kampf Der Krimturken mit 16 besonderer Berucksichtigung der Jahre 1917-1918, Emsdetten/Wesfalen, Verlag Lechte/Emsdetten (Westf. ), 1952, s. 314. 17 A. Fisher, The Crimean Tatars, California, Hoover Institution, 1978, s. 156-157; Sovyetler Birliği döneminde yazılan eserlerde bu komiteden ―Burjuvazimilliyetçi komite‖ olarak bahsedilmektedir. Görevleri arasında, partizan hareketine karĢı mücadele için teĢkilatlanma, Sovyet ve komünist faaliyetlerin imhası, eski adet ve geleneklerin yeniden canlandırılması, mescitlerin açılması, ―gönüllülerin‖ ve Sovyet hakimiyetinden ―muzdarip olanların‖ ailelerine yardım edilmesi, Kırım Türkleri arasında faĢist düzen lehine propaganda yapılması, güvenilir sağlam insanların Alman ordusuna yardım etmelerinin sağlanması, Kırım‘da Sovyet düzenini yıkıp yerine burjuva düzenin kurulması vb. yer aldığı ifade edilmektedir. Komitenin taĢıdığı isme rağmen Kırım Türklerinin asıl halkına değil, eski ―yardakçılardan‖ mirzalara, beylere, ―kindar‖ kulak‘lara, ―fanatik‖ mollalara umut saçtığı dile getirilmektedir. Bu ―faĢist‖ teĢkilatın önde gelenlerinin ise Celal Abdurrahimov ve Cafer Seydahmet gibi ―dönekler‖ olduğu belirtilmektedir. Komitenin bütün çabalarına rağmen, iĢgalcilerin ve onların milliyetçi ―yardakçılarının‖ bütün Kırım Türklerini ve diğer yerli halkların mensuplarını Sovyet karĢıtı mücadeleye çekme planlarının baĢarıya ulaĢamadığı vurgulanmaktadır. Krım: ProĢloye i NastayaĢçeye, s. 81-82. 18 Özkırım, a.g.m., m. 17. 19 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 34; Nekriç, a.g.e., s. 141; Ahmet Han Sultan‘a 24 Ağustos 1943‘te Sovyetler Birliği Kahramanı unvanı, 29 Haziran 1945‘te ise Lenin niĢanı ile ikinci madalya olarak ―Zalotaya Zvezda‖ (Altın Yıldız) verilmiĢtir, Krım: ProĢloye i NastoyaĢçeye, s. 84. 20 ―ObraĢçeniye Krımskotatarskogo Naroda k XXIII Syezdu KPSS‖, Natsional‟nıy Vopros v SSSR: Sbornik Dokumentov, Sostavitel‘: R. Kupçinskiy, Kiyiv, Suçasnist‘, 1975, s. 288-326. 21 Nekriç, a.g.e., s. 38-39. 22 A.g.e., s. 35-37. 23 N. Devlet, ―240 Kırım Türkünün Müracaatı‖, Emel, S. 146, 1985, s. 4. 24 Fisher, a.g.e., s. 162. 25 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 8-9. 26 V. N. Zemskov, ―Spetsposelentsı‖, Sotsis (Sotsiologiçeskiye Ġssledovaniya), No. 11, Moskva, 1990, s. 3-4; ―Deportatsiya: Beriya Dokladıvayet Stalinu‖, Haz. N. F. Bugay, Kommunist, No. 3, Moskva, 1991, s. 101. 371 27 ―Pogrujenı v EĢelonı i Otpravlenı k Mectam Poselenii…‖, Haz. N. F. Bugay, Ġstoriya SSSR, No. 1, Moskva, 1991, s. 144. 28 ―40-50-e Godı: Posledstviya Deportatsii Narodov‖, Haz. N. F. Bugay, Ġstoriya SSSR, No. 1, Moskva, 1992, s. 122; Zemskov, a.g.m., s. 5. 29 ―Deportatsiya…‖, s. 111. 30 A.g.m., s. 102. 31 ―Pogrujenı…‖, s. 145. 32 Mühlen, a.g.e., s. 226; ―Deportatsiya…‖, s. 104‘te 29 ġubat 1943 itibariyle Çeçen-ĠnguĢ ÖSSC‘nden toplam 478. 479 kiĢinin sürüldüğü, bunların içinden 91. 250 kiĢinin ĠnguĢ olduğu belirtilmektedir. 33 ―Deportatsiya…‖, s. 109. 34 A.g.m., s. 111. 35 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 27. 36 SSCB ĠçiĢleri Bakanı ve Devlet Güvenlik Bakanının bu emri için bkz., M. N. Guboglo-S. M. Çervonnaya, Krımskotatarskoye Natsional‟noye Dvijeniye, C. II, Moskva, Rossiyskaya Akademiya Nauk, Tsentr po Ġzuçeniyu Mejnatsional‘nih OtnoĢenii, Ġnstitut Etnologii i Antropologii im. N. N. Mikluho-Maklaya, 1992, s. 42-43; ayrıca bkz., Krımski Tatarı 19441994: Statti, Dokumenti, Svidçennya Oçevidtsıv, Kiyiv, Ridniy Kray, 1995, s. 71-72. 37 Gös. yer. 38 ―Pogrujenı…‖, s. 151. 39 ―Deportatsiya…‖, s. 107. 40 ―Pogrujenı…‖, s. 151. 41 Gös. yer; ayrıca bkz., ―Deportatsiya…‖, s. 107. 42 GKO‘nın Kırım Türkleri hakkındaki kararnamesi için bkz. ‗Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 44-46; ayrıca bkz., Krımski Tatarı, s. 72-75. 43 Gös. yer. 44 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 67. 45 S. Courtois, vd., Komünizmin Kara Kitabı, Çev. B. Tanatar, vd., Ġstanbul, Doğan Kitap, 2000, s. 287. 46 TaĢkentskiy Protsess: Sud Nad Desyat‟yu Predstavitelyami Krımskotatarskogo Naroda, (1 Ġyulya-5 Avgusta 1969 g. ). Sbornik dokumentov s illustratsiyami, Amsterdam, Fond im. Gertsena, 1976, s. 27. 47 R. Conquest, Nation Killers: The Soviet Deportation of Nationalities. New York: The Macmillan Company, 1970, s. 61. 372 48 V. Vozgrin, ―Genotsid Kak Kulminatsiya Etnosotsialnogo Konflikta‖, Krımski Tatarı: Ġstoriya i suçasnit. Materiali Mizhnarodnoy Naukovoy Konferentsii, Kiev 1995, s. 28. 49 A. L. Vesnin, ―Kak Proishodilo Vıseleni Tatar, Bolgar, Grekov, Armyan iz Krıma v 1944 godu‖, Krımskaya ASSR (1921-1945), Simferopol, Tavriya, 1990, s. 239-240. 50 ―40-50-e Godı…‖, s. 134. 51 Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 45. 52 Zekiye Settarova, ―Hatıralar‖, Der. E. ÖzenbaĢlı, Haz. F. Mertoğul, (Çevirimçi) http//www. kirimdernegi. org. tr/hatiralar. htm, 06. 05. 2000. 53 ―Pogrujenı…‖, s. 152; Beriya da aynı bilgileri içeren telgrafı Stalin ve Molotov‘a göndermiĢtir, ―Deportatsiya…‖, s. 107. 54 Gös. yer. 55 ―Pogrujenı…‖, s. 152-153. 56 Sürgüne maruz kalan Kırım Türklerinin miktarı konusunda tam bir görüĢ birliği bulunmamaktadır. Mesela Beriya‘nın Stalin‘e sunduğu rapordaki resmi rakamlara göre sürgün edilen Kırım Türkleri 183. 155 kiĢiden ibarettir (―Deportatsiya…‖, s. 109). Kırım KP MK‘nin sürgünden sorumlu görevlisi Nemikin‘in raporlarına göre 187. 859, SNK Devlet Komisyonu verilerine göre 188. 626 kiĢidir (V. M. BroĢçevan, ―Deportatsiya Jiteley Krıma‖, Krımski Tatarı: Ġstoriya i Suçasnit, s. 28), yazar A. Avtarhanov‘a göre 423. 100 (Abdurahman Avtarhanov, ―Ġmperiya Kremlya. Sovyetskiy Tip Kolonializma‖, Drujba Narodov, No.: 1-5, Moskva, 1991, s. 206) Kırım Türkü sürgün edilmiĢtir. Edward Allworth‘un tespitine göre, sürgün sonrasında hayatını kaybeden Kırım Türklerinin %46. 2 oranında olması ve hayatta kalan %54‘lük oranın ise 228. 474 kiĢiye tekabül ettiğini belirterek, Kırım‘da yaĢayan Türklerin 423. 100 kiĢi olduğunu ifade etmektedir (Edward Allworth, ―The Crimean Tatar Case‖, Tatars of the Crimea: Their Struggle for Survival, Ed. Edward Allworth, Durham, Duke University Press, 1988, s. 6). Bunun yanında Krımskotatarskoye Natsinal‟noye Dvijeniye adlı eserde Kırım Türk Milli Hareketi mensupları tarafından 1966‘da yapılan Kırım Türklerinin gayrıresmi nüfus sayımı sonuçlarına göre, sürgün edilen halkın toplamının 238. 500 kiĢi olduğu belirtilmektedir (Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. I, s. 80). 57 M. B. Altan, ―The Arabat Tragedy: Another Page from the ―Surgun‖, (Çevirimiçi) http://www. euronet. nl/users/sota/arabat. htm, 08. 04. 2000; ayrıca bkz; V. Vozgrin, ―Sürgünlük Siyaseti‖, Yıldız, S. 4, 1991, s. 138. Öyle ki, sürgünden sonra Kırım‘da Türk olarak sadece Hazar Türklerinin torunları olan 3301 Karaim Türkü kalmıĢtı (E. Kırımal, ―Muhtelif Haberler‖, Dergi, S. 48, Münih, 1967, s. 79). 58 V. Ġbrahim, ―Bitmeyen Çileli Yıllar‖, Der. S. Bilal vd., Emel, S. 208, 1995, s. 30; ―Sovyetler Birliği‘ndeki Kırım Türklerinin Ġsteklerine Dair Belge‖, Emel, S. 62, 1971, s. 34; F. Kerimova, ―Hatıralar‖, Haz. Z. Yüksel, Emel, S. 203, 1994, s. 28. 373 59 Mustafayev, a.g.m., s. 54. 60 ―Deportatsiya…‖, s. 109. 61 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 85. 62 Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 45. 63 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 67. 64 A.g.e., s. 48; Bir baĢka tespite göre ise, sürgünden sonra yaklaĢık 80 bin adet ev/bina, 34 bin kadar bağ-bahçe, 500 bin civarında büyük baĢ hayvan müsadere edilmiĢtir (Mustafayev, a.g.m., s. 55). 65 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 68. 66 Vozgrin, ―Genotsid…‖, s. 28. 67 Nekriç, a.g.e., s. 40. 68 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 74. 69 A.g.e., s. 81-82. 70 Vozgrin, ―Sürgünlük Siyaseti‖, s. 140. 71 Ukrayna Kamu Düzenini Koruma Bakanlığı, BaĢsavcılık ve KGB‘nin Kırım‘dan sürgün edilen Türkler ve diğer milletlere mensup vatandaĢlar hakkında Ukrayna KP MK I. Sekreteri P. Y. ġelest‘e gönderdikleri rapor, 15 Nisan 1967, Ukrayna Devlet Merkezi ArĢivi (TsDAGO Ukraini), Fon (f). 1, Liste (L). 24, Dosya (d). 6321, Yaprak (y). 12-15. 72 Nekriç, a.g.e., s. 39. 73 Kırım ÖSSC‘ndeki Rayon ve Rayon Merkezlerinin isimlerinin değiĢtirilmesi hakkında RFSSC YSP‘nun kararı için bkz., Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 47. 74 Kırım ÖSSC‘nin lağvedilip RFSSC bünyesinde Kırım bölgesine dönüĢtürülmesi hakkında SSCB YSP‘nun kararı için bkz.: a.g.e., s. 48. 75 Bu konu hakkında bkz., ―Ġnformatsiya ―v Prezidiume Verhovnogo Soveta SSSR‖ 19 Fevralya 1954 g. ‖, Pravda Ukraini, 27 Fevralya (ġubat) 1954, s. 2; ayrıca, S. Çervonnaya, ―Kırım Tatar Halkının Mukadderatı: Devlet ve Kültürün GeçmiĢi, Bugünkü Problemleri ve Geleceği‖, Çev. Ġ. Yıldıran, A. Mertol, Emel, S. 191, 1992, s. 6. 76 ―Otkrıtoye Pis‘mo v ZaĢçitu Krımskih Tatar‖, Natsional‟nıy Vopros v SSSR, s. 328. 77 L. Aleksiyeva, Ġstoriya Ġnokomıslya v SSSR, Vermont, Khronika Press, 1984, s. 111. 78 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 86. 79 Aleksiyeva, a.g.e., s. 110. 374 80 Hayali, gös. yer. 81 A. N. Ġdrisli, ―Yalıboyu‘ndan Özbekistan Çöllerine‖, Haz. N. Sarısoy, Emel, S. 210, s. 37. 82 A. Seyitmuratova, Natsional‟noye Dvijeniye Krımskih Tatar: Sobitiya, Faktı, Dokumentı, Akmescid (Simferopol), 1997, s. 3. 83 Semyon Gitlin, ―Crimean Tatars in Uzbekistan: Problems and Devolopments‖, (Çevirimiçi) http://www. ca-c. org/journal/eng01 2000/10. gitlin. shtml, 28. 01. 2000. 84 M. Ülküsal, Kırım Türk-Tatarları (Dünü-Bugünü-Yarını), Ġstanbul, Baha Matbaası, 1980, s. 298; Fisher, a.g.e., s. 314. 85 Vozgrin, ―Sürgünlük Siyaseti‖, s. 141. 86 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 90. 87 A. Sheehy, ―Kırım Tatarları‖, Emel, S. 69, 1972, s. 21. 88 TaĢkentskiy Protsess, s. 590. 89 Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 47; Krımski Tatarı, s. 90 BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 107. 91 Hayali, a.g.m., 3 Mart 1997. Bu konuda ayrıca bkz., K. 76. Özcan, Kırım Türklerinin Sürgünü ve Vatana DönüĢ Ġçin Milli Mücadele Hareketi (1944-1990), Ġstanbul, Doktora Tezi, Ġ. Ü. Sosyal Bilimler Ensititüsü, 2001, s. 99-102. 92 Aleksiyeva, a.g.e., s. 110. 93 Hayali, a.g.m., 17 Mart 1997. 94 Bu kararname hükümleri aynı zamanda, sürgüne maruz kalan Çeçen-ĠnguĢ, Karaçay, Balkar, Kalmık ve Almanları da içine alıyordu (BroĢçevan-Tıgliyants, a.g.e., s. 109). 95 O. Sander, XX., XXI. Ve XXII. Kongreler ve Sovyet DıĢ Politikası, Ankara, S. B. F. Yayınları, 1967, s. 8; ayrıca Abdülhamitoğlu, a.g.e., s. 121-122. 96 V. N. Zemskov, ―Massovoye osvobojdeniye Spetsposelentsev i Ssılnıh (1954-1960 gg. ) ‖, Sotsis, Nu. 1, Moskva, 1991, s. 10. 97 T. F. Pavlova, ―Dokumentı TsGAOR SSSR po Ġstorii Deportatsii Naradov v 40-50-ıye godı‖, Deportatsii Naradov SSSR (1930-e-1950-e godı): Materialı k Serii “Narodı i Kul‟turı”, XV/1, Moskva, RAN Ġnstitut Etnologii i Antropologii, 1992, s. 14. Ancak bu kararnameye göre, sürgün edilen Almanlar daha önce yaĢadıkları yerlere dönme hakkına sahip olmadıkları gibi, sürgün esnasında onlardan müsadere edilen malların da iadesi söz konusu değildi. 375 98 Deportatsii Naradov SSSR, s. 81, 88. Ukrayna KP MK Sekreteri A. Kiriçenko, 15 Eylül 1954‘te HruĢçev‘e yazmıĢ olduğu bir mektupta, 1944 yılında sürgüne gönderilen Kırım Türkleri ile diğer toplulukların bir daha Kırım‘a girmelerinin yasaklanmasını ve müsadere edilen malların iadesine izin verilmemesini talep ediyordu; bkz., 1944 yılında sürgün edilen ve sürgünlükten serbest bırakılanların Kırım bölgesine yerleĢmek istemeleri hakkında Ukrayna KP MK birinci sekreteri O. Ġ. Kiriçenko‘nun SBKP MK Sekreteri HruĢçev‘e mektubu (15 Mart 1954), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 3614, y. 7-8. 99 Aleksiyeva, a.g.e., s. 124. 100 KP Zaporojye bölge komitesinin Ukrayna KP MK birinci sekreteri Kiriçenko‘ya gönderilen, Kırım Türkleri, Almanlar, Rumlar ve diğerlerinin yerleĢmek için Akimov ve Melitopol rayonlarına geldiklerini bildiren rapor (26 Ekim 1956), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 4306, y. 187-188. 101 Kırım‘da yaĢamıĢ olan Türk asıllı Ģahıslar hakkında Ukrayna ĠçiĢleri Bakanı Ġ. Golovçenko‘nun raporu (21 Kasım 1969), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 218, y. 2933. 102 ―1957-1975 Senelerinde Kırım Tatarlarının Milli Hareketi‖, Emel Mecmuası, Vol 1. Sovyet Rusyadaki Kırım Tatar Milli Hareketi Organı, New York, Kırım Tatar Milli Merkezi, 1978, s. 19; Aleksiyeva, a.g.e., s. 112; Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. I, s. 101. 103 ―1957-1975 Seneleri…‖, s. 24. 104 Aleksiyeva, gös. yer. 105 Özcan, a. g. t., s. 123. 106 ―1957-1975 Seneleri…‖, s. 25. 107 Örnek olarak bkz.; Kırım Türklerinden birkaç kiĢinin Kırım‘daki faaliyetleri hakkında KP Kırım bölge komitesi tarafından Ukrayna KP MK birinci sekreteri Podgorniy‘e yazılan rapor (25 Ağustos 1958), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 4740, y. 73-80. 108 Sheehy, a.g.m., s. 23. Sovyet güvenlik organlarının takibatına maruz kalan Kırım Türklerinin sayısı 1973 yılına kadar 5000 kiĢiyi bulmuĢtu. Bu konuda bkz.; ―Vsenarodniy Zapros Krımskotatarskogo Naroda v Politbyuro TsK KPSS‖, Samizdat Belgesi, Nr. 1884, Dekabr 1973, s. 4-5. (Yunus Kandımov‘un özel arĢivinden alınmıĢtır). 109 TaĢkentskiy Protsess, s. 57. 110 A. P. Grigorenko, A Kogda Mı Vernyomsya, New York, Crimea Foundation, 1977, s. 11-12; ayrıca bkz.: Krımski Tatarı, s. 160-174; Natsional‟niy Vopros, s. 255-271. 111 ―1957-1975 Seneleri…‖, s. 29. 112 Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. I, s. 106. 376 113 Aleksiyeva, a.g.e., s. 114. 114 Guboglo-Çervonnaya, gös. yer. 115 Sovyetler Birliği‘nde bu tür yayınlar samizdat (kendi basım) olarak adlandırılmaktadır. 116 Fisher, a.g.e., s. 178. 117 Ukrayna KP MK Sekreteri P. ġelest‘in 1965 yılında Kırım Türklerinin Kırım‘ı ziyaretleri hakkında SBKP MK‘ne verdiği bilgi (12 Kasım 1965), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 5991, y. 207-208. 118 Sürgün kısıtlamasının kaldırılmasından sonra Kırım bölgesindeki Kırım Türkleri arasında meydana gelen oluĢumlar hakkında KGB raporu (5 ġubat 1966), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 6166, y. 50-55. 119 Gös. yer. 120 ―Daha Önce Kırım‘da YaĢamıĢ Olan Tatar Asıllı VatandaĢlar Hakkında SSCB YSP‘nun Kararı (5 Eylül 1967) ‖, Guboglo-Çervonaya, a.g.e., C. II, s. 51. Bu kararname metni için ayrıca bkz., Krımski Tatarı, s. 106-107; ―Af Kararnamesi‖, Emel, S. 47, 1968, s. 3. 121 Sheehy, a.g.m., s. 25. 122 Kırım Türklerinin talepleri arasında mezkur kararnamenin Kırım‘daki gazetelerde de yayınlanması, kendilerinin nerelere yerleĢtirilecekleri, eğitim ve çalıĢma Ģartlarının nasıl olacağı gibi hususlar yer almaktaydı. Bu konuda Ukrayna KP Kırım bölge komitesinin SBKP MK Politbürosunun Kırım Türkleri hakkındaki kararnamesinin uygulanması hakkındaki malumatı (15 Eylül 1967), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 6321, y. 33-37. 123 5 Eylül 1967 tarihli SCB YSP kararnamesinden sonra Kırım Türklerinin geliĢleri hakkında Ukrayna KP Kırım bölge komitesi sekreteri Kiriçenko‘nun malumatı-Gizli(3 Ekim 1967), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 6321, y. 49-55. 124 Kırım Türklerinin Kırım‘a geliĢi hakkında Ukrayna KP Kırım bölge komitesi sekreteri Kiriçenko‘nun malumatı (21 Eylül 1967), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 24, d. 6321, y. 39-47. 125 Aleksiyeva, a.g.e., s. 117. 126 Örnek olarak bkz., a.g.e., s. 118. 127 TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 218, y. 29-33. 128 Aleksiyeva, a.g.e., s. 118. 129 Ukrayna Bakanlar Kurulu ĠĢ Kaynakları Komitesi BaĢkanı A. Denisenko‘nun, Mayıs-Haziran 1968 tarihinde yürütülen Kırım Türklerinin yerleĢimi çalıĢmaları 377 hakkında Ukrayna KP MK Sekreteri O. LyaĢek‘e raporu (19 Haziran 1968), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 72, y. 22-29. 130 Kırım Türklerinin Ukrayna topraklarında yerleĢtirilmesi hakkında Ukrayna KP MK Ġdari organlar Ģubesinin Ukrayna KP MK sekreteri Ġ. Lutak‘a raporu (6 Ağustos 1973), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 891, y. 22-24. 131 ġest Dney-“Belaya Kniga”-Sudebniy Protsess Ġli Gabaya i Mustafı Cemileva, Ed. M. Serdar, New York, Fond Krım, 1980, s. VI-VII. 132―Kırım Türklerinin Moskova‘daki Temsilcilerinin Protestosu‖, Emel, S. 47, 1968, s. 14-15. 133 Fisher, a.g.e., s. 190. 134 Sheehy, a.g.m., s. 30. 135 ġest Dney, s. 401. 136 KTMH‘ndeki düĢüĢü daha net bir Ģekilde SBKP Kongrelerine gönderilen dilekçelerin altına atılan imza sayılarından da izlemek mümkündür. 1966 yılında XXIII. Kongreye 130 bin imzalı dilekçe gönderilirken, XXIV. Kongreye 60 bin, XXV. Kongreye 20 bin, XXVI. Kongreye ise sadece 4 bin imzalı dilekçe gönderilmiĢtir. Bu hususta bkz., Aleksiyeva, a.g.e., s. 124125; ―1957-1975 Seneleri…‖, s. 43. 137 1973 verilerine göre Herson‘da 1541, Zaporojye‘de 1063, Donetsk‘de 693, Odessa‘da 61 kiĢi yaĢıyordu. Az miktarda Kırım Türkü de VoroĢilovgrad, Kirovograd, Kiev, Nikolayev, Çerkassi ve Harkov‘da ikamet etmek zorunda kalmıĢtı. 1968‘den itibaren 650 kiĢi çeĢitli sebeplerle Ukrayna sınırlarını terk etmiĢti. 1 Mayıs 1973 tarihli Ukrayna ĠçiĢleri Bakanlığı verilerine göre Ukrayna SSC‘nde toplam 6874 kiĢi yaĢamaktaydı. Bunlardan Kırım‘da 23 aile (101 kiĢi), Herson‘da 31 aile (142 kiĢi) Zaporojye‘de ise 2 ailenin (8 kiĢi) ikâmet kaydının yapılmadığı belirtilmektedir: Ukrayna KP MK Ġdari Organlar ġubesi Müdürü Opanasyuk‘tan Ukrayna KP MK birinci sekreteri V. V. ġçerbitskiy‘e Sunulan Rapor (14 Temmuz 1973), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 891, y. 26-31. 138 Kırım Türkleri ağılıklı olarak Ġçki (Sovyet) (860 kiĢi), Lenin (841 kiĢi), Larindorf (Pervomay) (591 kiĢi), Karasu Bazar (Belogor) (468 kiĢi) rayonlarında yerleĢtiler: Kırım KP Sekreteri Kiriçenko, ĠĢçiler Meclisi BaĢkanı Çemodurov ve Ukrayna KGB Yardımcı Ģefi Troyak‘ın Ukrayna KP MK‘ne Kırım‘da Kırım Türklerinin faaliyetlerinin artması hakkındaki raporu (27 Kasım 1975), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 1250, y. 6-10. 139 Jivoy Fakel: Samosojjeniye Musı Mamuta (Sbornik dokumentov), Ed. R. Cemilev, New York, Fond Krım, 1986, s. 63-65; Özcan, a.g.t., s. 194-196. 140 Kırım bölgesindeki pasaport kurallarının pekiĢtirilmesi yönünde ilave kararlar hakkındaki SSCB Bakanlar Kurulu Kararnamesi (1978), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 1740, y. 3. 141 Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. I, s. 125. 378 142 Kırım‘da uygulanan pasaport kuralları hakkında Ukrayna KP MK idari organlar Ģubesi Ģefi A. Çumak‘ın Ukrayna KP MK Sekreteri V: ġçerbitskiy‘e verdiği malumat (17 Mart 1979), TsDAGO Ukraini, f. 1, L. 25, d. 1940, y. 10-11. 143 Devlet, ―240 Kırım Türkü…‖, s. 11. 144 ―Kırım Tatarları Sovyet Devletine KarĢı‖, Çev. H. Kırımlı, Emel, S. 141-145, 1984, s. 17. 145 Cemiloğlu‘nun hapisten kurtulmasında Kırım Türkleri ve A. Saharov baĢta olmak üzere diğer insan hakları savunucularının dönemin ABD BaĢkanı R. Reagan‘a yazdıkları mektubun büyük etkisi olduğu belirtilmektedir; bkz., Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. I, s. 285. 146 Z. Karatay, ―Kırım Türklerinin Moskova Gösterileri Nasıl BaĢladı Nasıl Cereyan Etti? ‖, Emel, S. 161, 1987, s. 4-5. 147 Duyuru metni için bkz., ―TASS Ajansının 23 Temmuz 1987 Tarihli Kırım Tatarlarıyla Ġlgili Açıklaması‖, Çev. H. Kırımlı, Emel, S. 161, 1987, s. 24-26. 148 ―Deklaratsiya Verhovnogo Soveta Soyuza Sovetskih Sotsialistiçeskih Respublik‖, Pravda, 15 Noyabrya 1989. 149 Kırım Tatar halkının problemleriyle ilgilenen Komisyonun çözüm ve önerileri hakkında bkz., Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 81. 150 Guboglo-Çervonnaya, a.g.e., C. II, s. 254. 151Ukrayna SSC‘nin Kırım ÖSSC‘ni yeniden tesis eden kanunu hakkında bkz.: GubogloÇervonnaya, a.g.e., C. II, s. 103. 152 ―Kırım‘a Genel BakıĢ‖, (Çevirimiçi) www. vatankirim. net/genel. htm, 10. 04. 2001. 379 Kırım Tatarları ve Anavatana Avdetleri / Suat Kınıklıoğlu [p.222-227] SUAT KINIKLIOĞLU Bilkent Üniversitesi Rusya AraĢtırmaları Merkezi / Türkiye Rusya‘nın Kırım Hanlığı‘nı 1783 yılındaki ilhakını müteakip yaĢanan göçler ve Rus idarelerinin o günden bugüne baĢvurmuĢ oldukları tasfiye ve tecrit politikaları Kırım Tatarlarının makus talihinin en önemli parçasını oluĢturmaktadır. Bu sürecin en acılı dönemi ise, Sovyet idaresince 18 Mayıs 1944 gecesi baĢlayıp 20 Mayıs 1944 gününe kadar devam eden sürgündür. Bu iki günlük zaman zarfında, yaklaĢık 220.000 Kırım Tatarı zorla yurtlarından koparılıp Orta Asya‘nın ücra köĢelerine sürgün edilmiĢtir.1 Kırım Tatarlarına uygulanan bu vahĢî sürgün ―iĢgal (Nazi) kuvvetleriyle yapılan iĢ birliği iddialarına dayandırılmıĢ, sürgün sonucunda ya yolda ya da Orta Asya‘daki birinci yıllarında olmak üzere sürgün edilenlerin %42‘si yaĢamını yitirmiĢtir.‖2 Kırım Tatarlarının çilesi salt bununla da bitmemiĢ; sürgünü müteakip mahkum edildikleri hayat koĢulları kayıplarını arttırmıĢ ve anayurtlarına avdetleri meselesi gündemlerinin birinci maddesini teĢkil etmiĢtir. Kırım Tatarları uzun yıllar boyunca ziyaret etmeleri bile yasaklanan anavatanlarına nihayet 1980‘li yıllarda geri dönmeye baĢlamıĢtır. Geriye dönüĢ özellikle SSCB Yüksek Sovyeti‘nin 1944 sürgünü ile ilgili bütün iĢlemlerin ―kanunsuz ve kriminal‖ ilân edildiği Kasım 1989 kararı ile hızlanmıĢtır.3 1990‘lı yılların ikinci yarısına gelindiğinde 250.000‘i aĢkın Kırım Tatarı tarihî anayurtlarına geri dönmüĢ, oldukça zor Ģartlar altında yeniden yerleĢme mücadelesi vermeye baĢlamıĢtır.4 Bu yazı Kırım Tatarlarının anayurtlarına geri dönüĢlerinin sosyo-ekonomik boyutunu inceleyecek ve geleceğe dönük bazı öngörülerde bulunmaya çalıĢacaktır. Siyasal Çerçeve Kırım Tatarlarının anavatanlarına yeniden yerleĢmelerinin siyasal çerçevesi oldukça karmaĢık bir iliĢkiler ağının anlaĢılmasını gerektirmektedir. Ne var ki, bu çalıĢmanın boyutları ile orantılı bir özet yapmak yerinde olacaktır. 1991 yılında dağılan Sovyetler Birliği geriye Kırım için oldukça çeliĢkili ve anlaĢmazlıklarla dolu bir tablo bırakmıĢtır. Bu anlaĢmazlıkların birinci boyutu Rusya‘nın Kırım‘ın Ukrayna toprakları içerisinde kalmasını hazmedememesi Ģeklinde tezahür etmektedir. Bugün itibariyle, Kırım ile Rusya arasında Kırım ile ilgili sorunlar üç nokta etrafında Ģekillenmektedir: 1. Kırım‘da nüfusun çoğunluğunu oluĢturan Ruslar ile idari olarak bağlı oldukları Ukrayna hükûmeti arasındaki çatıĢma ve Rus nüfusun Rusya Federasyonu ile birleĢme çabaları ciddî bir ihtilaf unsuru olmayâ devam etmektedir. 2. Önem arz eden diğer bir konuyu ise Kırım Tatarlarının geriye dönüĢleri teĢkil etmektedir. Kırım Tatarları Ukrayna ve Rusya arasındaki ihtilafta Kiev tarafında yer alarak Kırım‘daki Rus azınlığın emellerine karĢı önemli bir denge unsuru olarak rol sahibidirler. Türkiye‘deki Kırım Tatar diasporası ve Ankara‘nın resmî politikası sonucu Kırım denince doğal olarak Türk-Ukrain iliĢkileri gibi Türk-Rus iliĢkileri de değerlendirmelere eklenmek zorundadır. Bu iki 380 boyuttan farklı olarak Kırım Tatarlarının siyasal tanınma ve meĢrû zeminlerde siyaset yapma kararlılıkları da ayrı bir düzlemde incelenmelidir. Kırım Tatar Millî Meclisi (buradan sonra Meclis olarak anılacaktır) yarımadadaki mevcut Yüksek Sovyet‘e (Kırım Parlamentosu) paralel bir siyasal oluĢum olur gerekçesi ve Kırım Tatarlarının gelecekte Ukrayna‘nın toprak bütünlüğüne bir tehdit olabileceği endiĢesi ile Kiev tarafından ―resmî olarak‖ tanınmamaktadır.5 Uygulamada Kiev, Meclis‘i tam yetkili bir Ģekilde muhatap olarak almakta, onunla görüĢmekte ve iĢbirliğine gitmektedir, ama bu ikili iliĢkinin çerçevesini belirleyebilmek için kurulan bir komisyon henüz çalıĢmalarını sonuçlandıramamıĢtır. Kırım Tatarları 1994 yılında yapılan Kırım CumhurbaĢkanlığı seçimlerine katılmıĢ ve bu seçimi kaybeden Nikolay Bagrov‘u desteklemiĢtir.6 Meclis Kırım Parlamentosu seçimlerine girmeden önce zorlu bir mücadeleden sonra bu seçimlerde toplam 98 milletvekilinden 14 milletvekilini Kırım Tatarlarına ayıran bir kotayı Ruslara kabul ettirmeyi baĢarmıĢtır.7 Meclis adayları kendilerine ayrılan 14 milletvekilliğin hepsini kazanarak NDKT isimli Rus yanlısı Kırım Tatar teĢkilâtını da açık bir Ģekilde geride bırakmıĢtır. Meclis‘in adaylarından Refat Çubar Ģu anda hem Parlamento BaĢkan Yardımcısı, hem de Meclis BaĢkan Yardımcısı olarak görev yapmaktadır. Ne var ki, Kasım 1995‘te kabul edilen Kırım Anayasası‘na göre gelecek seçimlerde bu kota geçerli olmayacaktır.8 1995 yılında yapılan Kırım mahallî seçimlerine girmeden önce Meclis Kırım Tatarları için bazı kotaların kabul edilmesini sağlamıĢtı. Bu yolla 600 kadar Kırım Tatar temsilcisinin rayon, Ģehir, köy ve kasaba yönetimlerine girmesi beklenmekte idi. Bu duruma müdahale eden Ukrayna Yüksek Radası (parlamentosu) anılan seçim kanununu iptal ederek yeni bir seçim kanunu tesis etmiĢtir. 9 Ukrayna vatandaĢlığı önĢartını ve baĢka zahmetli ve dıĢlayıcı maddeleri getiren bu yeni kanun uygulanınca yalnızca 20 kadar Kırım Tatarı bu yönetimlere seçilebilmiĢlerdir. Özet olarak, Kırım Tatarlarının içinde bulunduğu siyasal çerçeve oldukça zorlu ve çok boyutludur. Kırım Tatarları uluslararası jeo-stratejik hesaplamalardan öte Rus-Ukrain ihtilafının da ortasında olmaları Ģanssızlığına katlanmak zorundadırlar. Kırım‘da etkin ve sürekli bir temsil fonksiyonu kazanabilmek için uğraĢan Meclis‘i de oldukça zorlu ve karmaĢık bir süreç beklemektedir. Sürgüne Yollanan Bir Halkın Geri DönüĢü Kırım Tatarlarının anayurtlarına geri dönüĢü eĢzamanlı olarak Kırım‘da gelecekte de düzenli ve engelsiz bir dönüĢün devamı için olumsuz Ģartlar doğurmuĢtur. Bu Ģartlar Ukrayna‘daki ekonomik krizden kaynaklanan ve ―dönmüĢ olanlar için zor yaĢam Ģartları, Kırım‘daki siyasî ve etnik faktörler ve sürgüne yollananların çoğunluğunun geldiği Orta Asya cumhuriyetlerindeki hukukî zorunluluklardan‖ ibarettir.10 Kırım‘da toprak ve mülkiyet meseleleri özellikle hassas ve çeliĢkilidir. ―Münferit talepler dıĢında geri dönen Kırım Tatarları eski evlerinin kendilerine tahsisini talep etmemiĢlerdir, fakat buna karĢılık tazminat ödenmesi yaygın bir taleptir. Bunun yerine çok daha zor bir çözüm olan baĢlı baĢına ve yeni yerleĢim birimleri kurma yolunu seçmiĢlerdir‖.11 Çoğunlukla kimsenin hak iddia etmediği hazine arazîlerine yerleĢerek kendilerine evler inĢa etmektedirler. 250.000 Kırım Tatarının yarısından fazlasının evlerinde elektrik ve su bulunmadığı gibi asfalt yolları da yoktur. 12 YaĢam Ģartları esef 381 verici olup, 120.000‘den fazla Kırım Tatarının ―kendi evi olmayıp ve binlercesi hiçbir kamu hizmetinin gitmediği tamamlanmamıĢ binalarda veya geçici çadırlarda yaĢamaktadırlar.‖13 Birçok Kırım Tatarı yıllarca Özbekistan‘da bekledikten sonra ―çamurlu tarlalar ve acınacak evler‖ ile karĢılaĢtıklarında Ģok olmaktadırlar.14 Kırım Parlamentosu ve Meclis BaĢkan Yardımcısı Refat Çubar 1994 Nisanında geriye dönüĢ sürecinin kaotik halini ―Kırım Tatarlarının geriye dönüĢünü düzenleyen bir devlet politikasının eksikliği, mülkiyet haklarını garanti eden kanunların olmaması ve yeni yaĢamlarına baĢlamak üzere yeterince paranın olmayıĢı‖ gerekçeleriyle protesto etmiĢtir.15 Gerçekten de Kırım makamları Kırım Tatarlarının geriye dönüĢünü kolaylaĢtırmakta isteksizlik göstermektedirler. Kırım hükûmet organları, ki eski Sovyetler Birliği coğrafyasındaki en Sovyet yanlısı idarelerden bir tanesidir, yeniden yerleĢim sürecini bir çok yönden zorlaĢtırmaktadırlar. Meselâ, Kırım hükûmeti Kırım Tatarlarına Akyar ve Yalta‘nın da bulunduğu güney sahil Ģeridine yani Yalıboyu‘na yerleĢme izni vermemektedir.16 Bu dıĢlayıcı yaklaĢım Kırım Tatarlarının sürgün öncesi çoğunlukla bu sahil Ģeridi boyunca yaĢamalarına rağmen uygulanmaktadır.17 Üstelik, hükûmet organları sürülen insanların su, elektrik ve diğer temel ihtiyaçların giderilmesi hususlarında yapmıĢ oldukları baĢvurulara karĢı kayıtsız kalmaktadırlar. Rus veya Ukrain kökenli insanlar tarafından iĢletilen hükûmet bürokrasisi Kırım Tatarlarına karĢı önyargılı olmaları ile dikkat çekmektedirler. Bir çok yerleĢim biriminde Slav kökenli mahalle sakinlerine temel hizmetler verilirken aynı mahallelerde yaĢayan Kırım Tatarlarına bu hizmetlerin verilmemesi oldukça yaygın bir uygulamadır.18 Bu geliĢmeler ıĢığında Kırım Tatarları sıkça boĢ tarlalara el koyup, kendilerine evler inĢa etmekte, elektrik kablolarına bağlantılar yapıp yıkıma gelen polislerle mücadele ederek Ģimdiye değin 300 kadar yerleĢim biriminin kabul görmesini baĢarmıĢlardır. Bir diğer sorun Kırım ve Ukrayna ekonomisinin berbat halidir.19 Sürgünden dönenlerin %90‘ı geldikleri cumhuriyetlerdeki mal varlıklarını dönmeden önce satmıĢlar, fakat bu birikimleri ―dört yıldır süregelen enflasyonist süreç tarafından yutulmuĢtur‖20 Birçok Kırım Tatarı enflasyonun bütün yaĢamları boyunca biriktirdikleri tasarruflarını yiyip bitirdiğinden Ģikayet etmektedirler. 21 Hem parasal yetersizlik, hem de devlet yardımının olmaması Kırım Tatarlarının baĢladıkları ev inĢaatları nın bitmemesinin ana nedenlerini oluĢturmaktadır.22 Hükûmet istatistiklerine göre 20.000 Kırım Tatar ailesi kendi evlerinin inĢaasına baĢlamıĢ fakat devlet yardımı olmaksızın inĢâatlarını bitirememiĢlerdir.23 Özellikle inĢaat malzemesi konusunda hükûmet organlarının defalarca yardım sözü vermelerine rağmen yardım ya hiç ulaĢmamıĢ, ya da dağıtımda aksaklıklar çıkmıĢtır. Dönenlerin önemli bir kısmı geçici çadırlarda, tek odalı evlerde veya kabinlerde yaĢarken hükûmet tarafından yıkım tehlikesi ile karĢı karĢıya kalmaktadırlar.24 Ukrayna ve Kırım‘daki ekonomik durumun bozukluğu inĢaatlara olan olumsuz etkisinin yanında iĢ imkânlarını da sınırlandırmaktadır. Yakın geçmiĢte yapılan bir BirleĢmiĢ Milletler (BM) araĢtırması Kırım Tatarlarının ―profesyonel iĢ baĢvurularında ayrıma tâbi tutulduklarını‖ ve bu yüzden iĢ imkânları açısından dezavantajlı bir konumda olduklarını‖ belirtmektedir.25 Günümüzde sürgünden dönenlerin %51‘i iĢsiz iken, Slav nüfusun %24‘ü iĢ imkânından yoksun durumdadır.26 Aynı zamanda sürgünden dönenlerin ―vatandaĢlık statüleri‖ ile ilgili de sorunları mevcuttur. Bu sorunlar Özbek vatandaĢlığını bırakmanın ve Ukrayna vatandaĢlığına geçmenin getirdiği bir takım 382 hukukî statü belirsizliklerinden ibarettir. Ukrayna hükûmeti Ocak 1992‘den sonra Kırım‘a gelen Kırım Tatarlarının beĢ yıl yarımadada ikamet etmedikleri gerekçesiyle Ukrayna vatandaĢlığına almamaktadır. Bu yüzden bu kategoriye giren Kırım Tatarları resmî organlara kayıt olamamakta, iĢ bulamamakta, çocuklarını okula gönderememekte ve sağlık hizmetlerinden faydalanamamaktadır. 27 Öte yandan, göç durumunda uluslararası nakliye iĢlemlerini planlamakta meydana gelen zorluklar, alınan gümrük vergileri ve baĢka tedbirler Kırım Tatarlarının anayurtlarına dönüĢlerine engel teĢkil etmektedir.28 Bu nedenlerden ötürü günümüzde eski Sovyetler Birliği coğrafyasında yaĢayan yaklaĢık 500.000 Kırım Tatarı‘nın yarısından çoğu Kırım‘a dönüĢlerini ertelemiĢ durumdadırlar. Parasal Yardım Bilmecesi- ―Tahsis Etme‖ Politikaları Kırım Tatarlarının anayurtlarına yeniden yerleĢim sürecinin en az sıkıntı ve problemle atlatılabilmesi için yapılacak parasal yardımlar üzerinde sıkça tartıĢılan bir konu olmaya baĢlamıĢtır. Sovyetler Birliği‘nin dağılmasından sonraki ilk yıllarda Kırım Tatarlarının yeniden anayurtlarına yerleĢmeleri için tahsis edilen tek ―resmî yardım‖ Ukrayna bütçesinden olmuĢtur. Kiev 1993 yılında Milliyetler ve Ġskân Bakanlığını kurarak parasal yardım konusunda doğru yönde bir adım atmıĢtır. Bu bakanlığın araçlarından bir tanesi ―bütçeden kaynak ayrılması için lobi yapmak‖ olarak açıklanmıĢtır.29 Ukrayna‘nın Kırım Tatarlarının sorunlarına eğilmesi ve önem vermeye baĢlaması özellikle 1994 Ocağı‘nda Rus Ģovenisti Yuriy MeĢkov‘un cumhurbaĢkanlığına seçilmesi ile güç kazanan Rus ayrılıkçılığının alarm verici boyutlara ulaĢmasına rastlamaktadır. Kiev‘in daha önceki stratejisi Kırım hükûmeti ―Kırım ve Ukrayna‖ dediği sürece Akmescit‘in ―bütün isteklerine boyun eğmek‖ prensibine dayandırılmıĢtır.30 Doğal olarak bu durum özellikle MeĢkov‘un seçilmesinden önce Kırım Tatarları için olumsuz bir tablo teĢkil etmiĢtir. MeĢkov‘un cumhurbaĢkanlığına seçilmesi ile birlikte Kiev Kırım Tatarlarının sorunlarına karĢı daha hassas olmaya baĢlamıĢ ve bu geliĢmeden sonra Kırım Tatarlarının meĢru temsilcisi olan Kırım Tatar Millî Meclisi ile Rus ayrılıkçılığına karĢı tabiî bir ittifak kurmuĢtur.31 Bu ittifak özellikle Ukrayna CumhurbaĢkanı Leonid Kuçma‘nın Kırım‘da tekrar ipleri eline almasından sonra anlam kazanmıĢ, Ruh gibi milliyetçi Ukrayna partilerinin daha önceden Meclis‘i tanımaları ve iliĢkilerini geliĢtirmeleri dolayısıyla da ivme kazanmıĢtır. Ukrayna hükûmeti 1993 yılında kurulan Kırım Milliyetler ve Sürgün EdilmiĢ YurttaĢlar ĠĢleri Devlet Komitesi ile iĢbirliğine giderek çalıĢmaya baĢlamıĢtır. 32 Meclis‘in itirazlarına rağmen sürgünden dönen Kırım Tatarları için ayrılan kaynaklar Kırım hükûmeti vasıtası ile yarımadaya gönderilmiĢtir.33 Bu komite bir yıllık bir çalıĢmadan sonra ev inĢası için 804.2 milyar karbovanets (yaklaĢık olarak 4 milyon A.B.D. Doları) ve sosyal ve kültürel ihtiyaçlar için de 148 milyar karbovanets (yaklaĢık olarak 750.000 A.B.D. Doları) ―tahsis edildiğini‖ bir baĢarı olarak lanse etmiĢtir.34 Ne var ki bu kaynaklardan hiçbiri anılan amaçlar için harcanmadığından, bu tür ―Ģifahî baĢarılar‖ inandırıcılığını yitirmiĢtir. Anılan Devlet Komitesi‘nin baĢkanı olan Osman Kurtseyitoğlu Adamanov Kırım hükûmetinin Kırım Tatarlarının sorunlarının çözümü için herhangi anlamlı bir katkıda bulunmadığını belirtmiĢtir.35 Kırım hükûmetinin yeniden yerleĢime katkıda bulunmak istememesi Adamanov‘un baĢkanlık yaptığı 383 komitenin 1995 yılındaki ―mevcut durumun Kırım hükûmet bütçesinden daha fazla kaynak ayrılmasını gerektirdiğini‖ bildirmesi bağlamında daha da düĢündürücüdür.36 Haziran 1995‘te Kefe‘de meydana gelen olaylar sonucunda Ukrayna Bakanlar Kurulu 636 no‘lu ve ―Kırım Muhtar Cumhuriyeti‘nin Siyasî-hukukî, Sosyo-ekonomik ve Etnik Problemlerinin Çözümü Ġçin Tedbirler‖ adlı kararnameyi kabul etmiĢlerdir.37 Bu kararnameye göre Osman K. Adamanov‘un baĢkanlık ettiği komiteye 3 milyar Karbovanets (15 milyon A.B.D. Doları) tahsis edilmiĢ fakat 19961997 dönemi için yalnızca 900 milyon karbovanets (4.5 milyon A.B.D. Doları) ayrılmıĢtır. Ne var ki bu meblağların ―tahsis edilmesi‖ gerçekten de istenilen amaçlar için kullanıldıkları anlamına gelmemektedir. Aksine, bu meblağların sürgünden dönen insanlar için harcanıp harcanmadıkları tam anlamı ile büyük bir soru iĢaretidir. Üstelik bu meblağların Akmescit‘e ulaĢıp ulaĢmadığı konusunda da bazı belirsizlikler mevcuttur. Meselâ, Kırım Cumhuriyeti BaĢbakanı Arkadiy Demidenko‘ya sürgünden dönenler için tahsis edilen kaynakların nasıl harcandığı sorulduğunda, Demidenko hükûmetinin Kiev‘den bu amaçla herhangî bir kaynak almadığım belirtmiĢtir.38 Süregelen ―tahsis edilen‖ kaynaklar ve bir türlü alınamayan sonuçlar ıĢığında ayrılan kaynakların bir yerlerde kaybolduğu anlaĢılmaktadır. Kırım hükûmeti politikacılarının organize suç ve cürüm Ģebekeleri ile olan yakın iliĢkileri göz önüne alındığında tahsis edilen kaynakların baĢka amaçlar için harcandığı, etkin olmayan Ģekilde idare edildiği ve bilinçli olarak Kırım Tatarları için kullanılmadığı sonucuna varılmaktadır. Meclis uzun zamandır bu durumu Ģikâyet etmiĢ, Sürgün EdilmiĢ Halkların ĠĢleri Komitesi‘nin bağımsız bir hükûmet teĢkilatı haline getirilerek ―yalnızca Kırım hükûmet organlarına değil, aynı zamanda Meclis‘e de bağlanmasını‖ talep etmiĢtir‖. 39 Aynı zamanda Kiev‘den gelecek kaynakların ―doğrudan Kırım Tatarlarına ait bir banka aracılığı ile yapılması istenmiĢtir‖. 40 Kiev ve Meclis arasında tabiî bir yakınlaĢmanın olması ve Meclis‘in Kırım siyaset sahnesinde giderek artan bir ağırlık kazanması ile (ki bu siyasî ağırlık en bariz Ģekilde Meclis‘in Kırım Tatarları için ayrılan 14 milletvekilinin hepsini kazanması ile sembolize olmuĢtur) Meclis nihayet Kiev‘den gelen kaynaklar üzerinde söz sahibi olmayı ve idaresinde sorumluluk almayı karĢıtlarına kabul ettirmiĢtir. Tabiî ki, bu geliĢme Kırım Tatarları için ayrılan kaynakların uygun bir Ģekilde harcanması yolunda atılmıĢ önemli ve olumlu bir adım olduğu gibi Meclis‘in yeniden yerleĢim sürecinde giderek artan rolüne de iĢaret etmektedir. Uluslararası Yardım Meclis BaĢkanı Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu Mart 1994‘te yapmıĢ olduğu açıklamada ―Kırım Tatarlarına en etkin yardımı ulaĢtıran ülkenin Ukrayna olduğunu açıklamıĢtır‖.41 Gerçekten de yakın zamana kadar Türkiye‘den gelen resmî ve gayri-resmî yardımlar bir yana hiç bir ülke Kırım Tatarlarına yardım eli uzatmamıĢtır.42 Ne var ki, Türkiye‘den gelen yardımların Türkiye devletinden çok Kırım Tatar diasporasından geldiğinin altı çizilmelidir.43 Ukrayna‘nın Rusya ve Özbekistan‘a yaptığı yardım çağrıları ise cevapsız kalmıĢtır. Tarihî olarak daha suçlu bir konumda olan bu iki ülkenin 1944 sürgününün sorumluluğunu kabul etmek kaygısı ile parasal yardım yapmak istemediği görülmektedir.44 Kırım eski cumhurbaĢkanı MeĢkov bile Rusya‘nın SSCB‘nin varisi olarak Kırım Tatarlarının yeniden yerleĢimi için önemli oranda katkıda bulunması gerektiğini belirtmiĢ ve 1994 baharında ―Rusya‘dan 50 milyar rublelik yardımın bir kaç gün içerisinde‖ 384 geleceğini söylemiĢtir.45 MeĢkov‘un bu demeci de ―Ģifahî tahsisler‖ listesine bir ekleme yapmaktan öteye gitmemiĢtir. Gerçekte Ukrayna dıĢından hiçbir ülkeden Kırım Tatarları için resmî parasal yardım gelmemiĢtir. 1994 yılının sonu ve 1995 yılının baĢında Kiev ve Akmescit arasındaki gerginlikler artıp, Kırım Ukrayna‘dan ayrılmak üzere manevralara baĢlayınca Kırım uluslararası ilgi odağı haline gelmiĢtir. Karadeniz Filosu sorunu, Kırım ayrılıkçılığı, Kırım Tatarlarının yavaĢ giden yeniden yerleĢim sürecine olan tepkileri ve yarımadadaki etnik çatıĢmalar dünyanın Kırım‘a ilgi göstermesine yol açmıĢtır. Bu geliĢmeler bağlamında Kiev uluslararası camiaya BM vasıtası ile yardım için baĢvurmuĢtur. Bunun üzerine 1994 yılında BM ―Kırım Entegrasyon ve Kalkınma Programı‖ (KEKP) geliĢtirilmiĢtir ve bu programın amacı ―Kırım‘da acil ve potansiyel çatıĢma durumlarına müdahale etmek, yarımadadan sürülen halkların yeniden yerleĢim ve kalkınmalarını kolaylaĢtırmak‖ olarak açıklanmıĢtır.46 BM bu program için uluslararası bir yardım kampanyası baĢlatarak toplam olarak 15 milyon A.B.D. Doları tutarında bir fon hedeflemektedir. Nisan 1996 itibarı ile bu meblağın 3-2 milyon A.B.D. Doları toplanmıĢtır.47 O günden bu yana KEKP, Türk ĠĢbirliği ve Kalkınma Ajansı (TĠKA)‘nın da önemli katkılarıyla Akmescit‘te ortaklaĢa tutulan bir ofîs vasıtası ile yürütülmektedir. Sonuç Kırım Tatarlarının yeniden yerleĢim süreci kaçınılmaz olarak sıkıntılı bir tecrübe olmaya devam edecektir. Kırım Tatarlarının bu süreç boyunca karĢılaĢtıkları zorluklar üç önemli faktör dolayısı ile daha da Ģiddetlenmektedir. Bunlar sırası ile, Ukrayna ve Kırım ekonomilerinin içinde bulunduğu berbat durum, Kiev ve Akmescit arasındaki siyasî güç savaĢı ve Karım hükûmet organlarının bu sürece yardım etmek istememeleridir. Sürgünden dönen Kırım Tatarlarının karĢılaĢtıkları kötü yaĢam Ģartları, bu sürecin sağlıklı olarak devam etmesi açısından ciddî derecede düĢündürücüdür. Kiev‘in yalnız baĢına bu sorunların altından kalkmasına imkân yoktur. Buradan hareketle, Kiev ve mümkün olursa Moskova ve TaĢkent‘in bu sürece katkıda bulunarak sürgünden dönenlerin yaĢam Ģartlarını kabul edilebilir bir hale getirmeleri için gayret sarf etmeleri daha da önem arz etmektedir. ġüphesiz ki Meclis‘in Kiev‘den gelen yardımların harcanmasında söz sahibi olması parasal yardımın daha etkin olarak kullanılmasına katkıda bulunacaktır. Aynı zamanda Meclis‘in bu konuda elde etmiĢ olduğu yeni otorite, kaynakların uygun kullanımının yanı sıra Meclis‘in yeniden yerleĢim sürecinde daha aktif ve katılımcı bir rol oynamasını sağlayacak, siyasî ağırlığını perçinleĢtirecektir. BirleĢmiĢ Milletler‘in baĢlattığı Kırım Entegrasyon ve Kalkınma Programı Kırım Tatarlarının reentegrasyonları yolunda atılmıĢ önemli bir kolektif adımdır. Ne var ki, bu programın baĢarısı Kırım‘daki siyasî geliĢmelere de bağlıdır. Programın devamı için yeni kaynakların planlanması ve söz verilen meblağların arkasının ısrarla aranması zaruret teĢkil etmektedir. Nihayetinde, Kırım Tatarları uluslararası camianın kendilerini önemsedikleri ve sorunları ile ilgilendiklerini hissettikleri sürece radikal çözümlerden uzak duracaklardır. Sonuç olarak, son yıllarda yavaĢlayan göçe rağmen Kırım Tatarlarının yeniden yerleĢim sürecinin devam etmesi beklenmektedir. Geriye dönmüĢ olanların yaĢam Ģartlarının iyileĢmesi durumunda henüz gelememiĢ olanların da artan sayılarla anayurtlarına geri dönecekleri kuvvetle muhtemeldir. Bu da yukarıda açıklanan dıĢ etkenlere ve Kırım Tatarlarının kendi aralarındaki siyasî birliğe bağlıdır. Meclis‘in Kırım hükûmeti ile olan tecrübesinin de gösterdiği gibi, Meclis ne zaman 385 Kırım Tatarları arasında sahip olduğu itibar ve siyasî gücü kullanarak Akmescit‘teki hükûmete baskı yaptıysa, sonuç almak ancak o zaman mümkün olmuĢtur. Bu yüzden siyasî birlik ve pragmatik bir yaklaĢım Kırım Tatarlarının süratli ve düzenli olarak tarihî anayurtlarına yeniden yerleĢme yolunda izleyecekleri stratejinin bir parçası olmaya devam etmelidir. 1 191.044 olarak vermektedir. NKVD (sonra KGB) rakamları sürgün edilenlerin sayısını Bu yazar Kırım Tatarları arasında yaygınca kabul edilen 220. 000 rakamını kullanacaktır. 2 CRĠMEA: A program for the Future in Ukraina (BM Kırım Entegrasyon ve Kalkınma Programı ―KEKP‖ çerçevesinde Cenevre Katılım DanıĢma Toplantısı için hazırlanan kitapçık, Nisan 1996, s. 11.). 3 A.g.e., s. 11. 4 Nisan 1995 itibarı ile 239. 515 Kırım Tatarı resmî organlara kendilerini kayıt ettirmiĢlerdir. Fakat yarımadadaki toplam Kırım Tatarının bunun üzeride olduğu tahmin edilmektedir. 5 Kırım Tatarları yeniden yerleĢim süreci boyunca Ukrayna‘nın toprak bütünlüğü içerisinde hareket etmek istediğini belirtmesine rağmen bu konu Kiev‘deki Rusya yanlısı ve Ukrayna‘daki RuslaĢmıĢ Ukrainler tarafından sürekli olarak gündeme getirilmektedir. Bu yolla Kırım Tatarlarının uzun vadede bir tehdit unsuru olarak algılanması sağlanarak Kiev‘in daha Kırım‘da Rus unsurlarla iĢbirliğine gitmesi amaçlanmaktadır. 6 Ukrayna Kuçma‘nın Kırım‘daki kararlı adımları sonucu CumhurbaĢkanlığı makamını iptal etmiĢtir. Bu durumda Kırım‘daki en yetkili makamlar Kırım BaĢbakanlığı ve Kırım Parlamentosu BaĢkanlığıdır. 386 7 Kırım Parlamentosuna seçilen 14 milletvekilinden 7 tanesi aynı zamanda Meclis üyesidir. 8 ―Mustafa Abdülmecid Kırımoğlu‘nun III. Kırım Tatar Milli Kurultayı I. Toplantısı‘nı AçıĢ Konu|ması‖ Emel, Mayıs-Haziran 1996 s. 6. 9 A.g.y., s. 8-9. 10 Project Brief and Funding Portfolio (BM KEKP çerçevesinde Mart 1995‘te hazırlanmıĢ çalıĢma, Kiev) s. 2. 11 Andrew Wilson, The Crimean Tatars: A Situation Report on the Crimean Tatars (London: International Alert, 1994) s. 17. 12 Kırım Milliyetler ve Sürgün EdilmiĢ Halkların ĠĢleri Devlet Komitesi‘nin verilerine göre Nisan 1995 itibarı ile Ģu hizmetler tamamlanmıĢtır: Elektrik %28. 4, Su %5, Yol %0. 3, Gaz %0. 06 ve Pis Su %0. 0. Crimea: A Programme For The Future In Ukraine (BM KEKP çerçevesinde Cenevre Katılım DanıĢma Toplantısı için hazırlanan kitapçık, Nisan 1996) s. 13. Daha fazla bilgi için, bkz., James Rupert, ―Tatars Return to an Inhospitable Home in Crimea‖, International Herald Tribune, 11 Ocak 1996, s. 2. 13 ―Official on Steps To Reintegratc Tatars‖, Krımskaya Gazeta, 21 Aralık 1995, FBIS-SOV‘da, 5 Ocak 1996. 14 ―Tatars Regaining Lost Ground in Crimea‖, Los Angeles Times, 28 Nisan 1994, s. A-5. 15 A.g.y., s. A-5. 16 Frankfurter Allgemeine Zeûung‘da çıkan bir makalede ―Kırım Tatarlarının güney sahilindeki Ģehirlere taĢınmalarına müsaade edilmediği, bunun yerine Rezerv Bölgelere itilmek istendikleri‖ belirtilmektedir (Ġtalikler eklenmiĢtir). Bkz., ―Die verttiebenen Völker kehren zurück: Deutsche und Tataren auf der Krim‖, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 16 Mayıs 1994. 17 Günümüzde Kırım Tatarları yanlızca kendilerinin, anne-baba veya büyükbaba-büyükannelerinin Yalta ve AluĢta‘da yaĢadıklarını belgeleyebildikleri takdirde vize alabilmektedirler. Bkz., ―Crimean Official Discusses Resettlement of Tatars‖, Holos Ukrayint, 13 Ocak 1995, FBIS-SOV‘da, 19 Ocak 1995. 18 Kırım Tatarlarının çoğunluğu Slav yerleĢim merkezlerinde yaĢamamaktadırlar. Kırım Tatarlarının bir arada yaĢamasını savunan bir yorum için, bkz., Aynur Öner, ―Sürgünün Ellinci Yılında Kırım Türkleri Paneli‖, Emel, Mayıs-Haziran 1994, s. 7. 19 Dünya Bankası verilerine göre 1995 yılının ilk 9 ayında üretim Kırım‘da %21, Ukrayna‘da %14 oranında düĢüĢ göstermiĢtir. Eylül 1995 itibarı ile Kırım‘ın enflasyon oranı %235 olarak tespit edilmiĢ, Ukrayna 1993 yılında hiperenflasyon ve GSMH‘da ciddî 387 düĢüĢler yaĢamıĢtır. Ukrayna ekonomisinin son durumu için bakınız, Anders Aslund ―Eurasia Letter: Ukraine‘s Turnaround‖, Foreign Policy, Yaz 1995, s. 125-143. 20 Crimea: A Programme For The Future In Ukraine April 1996 (BM KEKP çerçevesinde Cenevre Katılım DanıĢma Toplantısı için hazırlanan kitapçık, Nisan 1996), s. 15. Tatars Returning Home After 50 Years‖, 21 National Pubic Radio, 6 Nisan 1996. Bkz. 22 ―Budget Monies Set Aside to Assist Crimean Tatar Resettlement‖, Krımskaya Gazeta, 3 ġubat 1995, FBIS-SOV‘da, 10 ġubat 1995. A.g.y. Bazı belgeler evlerini bitiremeyen Kırım Tatar ailesi 23 sayısını 25. 000 olarak göstermektedir. 24 James Rupert, ―Tatars Return to an Inhospitable Home in Crimea‖, International Herald Tribune, 11 Ocak 1996 s. 2. Kırım demografisinin detayları için, bakınız, Kemal Gafarov, ―Sürgünden Dönen Halkların Reentegrasyon Projesi: Kırım Rapora‖ (T. C. DıĢiĢleri Bakanlığı Slav Ülkeleri Dairesi için hazırlanmıĢ yayınlanmamıĢ rapor). 25 yoklamasına dayandırılmaktadır. Bu çalıĢma KEKP tarafından Kırım‘da yapılan bir kamuoyu Anılan kamuoyu yoklaması 1200 örnekle yapılmıĢ ve Ukrayna- KEKP‘na veri sağlamak amacıyla yapılmıĢtır. 26 ÇalıĢan Kırım Tatarlarının %39‘u tam gün çalıĢmaktadır. 27 A.g.y. Aynı zamanda bkz. Crimea: A Programme For The a.g.y. Future In Ukraine Nisan 1996 s. 14. Kırım Tatarlarının sağlık problemlerini inceleyen bir yazı için bakınız, Ervio Mambet, ―Kırım‘daki Kırım Tatarlarının Sağlık Problemleri ve Ġstatistikler‖ Emel, MartNisan 1995 s. 2-5. 28 ―Return of a Depotted People‖, Forced Migration Monitor, Eylül 1994 s. 17. 29 Andrew Wilson, The Crimean Tatars: A Situation Report on tbe Crimean Tatars (London: International Alert, 1994) s. 19. 30 Joy Aschenbach, Alexander Motyl‘den alıntı yapmaktadır. Bkz., ―Tug of War in Crimea Reopening Old Wounds‖, Los Angeles Times, 16 Ağustos 1992 s. A4. 31 Kırım Tatar Millî Meclisi yarımadada Kırım Tatarları adına temsil iddiasında bulunan tek siyasî teĢkilat değildir. Fakat Kırım Tatar Millî Meclisi Kırım Tatarları arasında yaygın olarak kabul görüp meĢru temsilcileri olarak telakki edilmektedir. 32 ―Officials on Steps to Reintegrate Tatars‖, Pravtla 27 Aralık 1995, FBIS-SOV‘da 5 Ocak 1996. 388 Krımskaya Susan Stewart, ―The Tatar Dimension‖, RFE/RL Research 33 Report 13 Mayıs 1994 s. 22-26. ―Rehabilitation Plans Outlined‖, 34 Aralık 1994, Krımskaya Pravta, 30 FBIS-SOV‘da 9 Ocak 1995-Mart 1996 itibarı ile 1 ABD $ 200.000 karbovanets etmektedir. Karbovanets Ukrayna‘nın 1992 yılında ruble bölgesinden çıkarılması sonucu geçici olarak çıkardığı bir para birimidir. Ukrayna‘daki enflasyon göz önüne alınarak yukarıdaki kur bugün geçerli değildir. 35 Bkz. ―Rehabilitation Plans Outlined‖, Krımskaya Gazeta, 27 Aralık 1995, FBIS-SOV‘da 5 Ocak 1996. 36 Bakınız, ―Budget Monies Set Aside to Assist Crimean Tatar Resettlement‖, Krımskaya Gazeta 3 ġubat 1995, FBIS-SOV‘da 10 ġubat 1995. 37 Organize suç ve cürüm Ģebekesi üyeleri Kırım Tatarlarından ―raket‖ (haraç) almaya gelmeleri üzerine Kırım Tatarları tepki göstermiĢ, olaylar büyümüĢ ve mafya üyelerine ait ev ve iĢyerleri ateĢe verilmiĢtir. Kırım‘da SSCB‘nin dağılmasından sonraki en büyük Ģiddet olayı olarak nitelendirilen olaylar dört insanın yaĢamına mal olmuĢtur. Daha fazla bilgi için, bakınız, ―Ukraine, Crimea Grapple With Tatar Violence‖, Turkish Daily News, 27 Haziran 1995. 38 Kırım BaĢbakanı Arkadiy Fyodoroviç Demidenko ile söyleĢi, 19 Mayıs 1996. 39 Susan Stewart, ―The Tatar Dimension‖, RFE/RL Research Report, 13 Mayıs 1994, s. 24. 40 A.g.y., s. 24. Kırım Tatarlarının bankası olan Ġmdat Bankası 1992 yılında kurulmuĢtur. 41 UNIAR, 20 Mart 1994, FBIS-SOV‘da. 21 Mart 1994. 42 Türk hükûmeti 1994 yılında 1000 konut projesinin inĢası için söz vermiĢtir. Ne var ki günümüze değin Ankara‘daki bürokratik engeller, kaynak yetersizliği ve devlet iĢlerinde sıkça görülen baĢka beceriksizliklerden ötürü hemen hiç bir ilerleme kaydedilmemiĢtir. Hattâ bu proje Kırım‘da Kırım Tatarları arasında bir alay konusu olmuĢ, iki yıldan bu yana inĢaata baĢlanamaması büyük bir ayıp olarak değerlendirilmiĢtir. 43 A. Kırımoğlu‘nun Türkiye‘ye sitemi için, bkz., ―Kırımoğlu‘ndan Sitem ve Ġkaz‖, Zaman, Mayıs 1994. 44 Andrew Wilson, The Crimean Tatars A Situation Report on the Crimean Tatars (London: International Alert, 1994) s. 25. Detzkomnats‘ın baĢkanı Osman K. Adamanov Ģöyle demektedir; ―Bizi sürgüne yollayan Ukrayna olmamıĢtır. Rus ve Özbek yetkililerin sorunlarımıza bu denli kayıtsız kalmalarını anlamakta güçlük çekiyoruz‖. Bkz. Holos Ukrayinı, 13 Ocak 1995, FBIS-SQV‘da 19 Ocak 1995-Aynı zamanda BirleĢmiĢ Milletler‘in Kiev‘deki temsilcisi Stephen Browne Kırım Tatarları hususunda ―Rusya, Ukrayna ve Özbekistan‘ın manevî sorumluluklarının olduğunu‖ belirtmiĢtir (Ġtalikler eklenmiĢtir). 389 45 A.g.y. 46 Bakınız, Overview Of The Programme UNCIDP (Akmescit‘te hazırlanan BM raporu, Ocak 1996) s. 1. 47 Programa katkısı olan ülkelerin detaylı bir dökümü için, bkz., Donor Consultations on CIDP in Geneva (yayınlanmamıĢ BM dökümanı, 2 Nisan 1996) 390 GAGAVUZELĠ Gagauzların Tarihi / Prof. Dr. Mustafa ArgunĢah [p.228-244] PROF. DR. MUSTAFA ARGUNġAH Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi /Türkiye 1. Gagauzların Kökeniyle Ġlgili GörüĢler agauz adına tarihî kaynaklarda ancak 19. yüzyılın baĢlarında rastlamaktayız. Tabiidir ki, bu Türk halkının tarihini yalnız son iki yüzyıldan ibaret sayamayız. Bu tarihten önce, kendilerine ait yazılı tarihî bilgilerin bulunmaması, hatta diğer milletlerin kaynaklarında da bu halktan bahsedilmemesi onların etnik yapısının ne zaman oluĢtuğu meselesinde çeĢitli görüĢlerin ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur. Bu küçük halkın tarihini yazabilmek için önce bu görüĢleri bir özetlemek gerekir. a) Gagauzların Bulgar asıllı oldukları görüĢü değiĢik kiĢiler tarafından uzun zaman savunulmuĢtur. Osmanlı Devleti‘nin milliyet esasına dayanmaması ve onların da Hıristiyan olmaları sebebiyle hep diğer Hıristiyan milletler gibi muamele görmüĢlerdir. Bu yüzden de Balkan Yarımadası‘nda çok da önemli bir yer tutmayan Gagauzlar Osmanlılar devrinde dinleri ve benzer gelenekleri öne sürülerek bir taraftan Bulgarlar tarafından, kullandıkları Ortodoks kiliseye ait dinî terminolojinin kısmen Rumca olması sebebiyle de Yunanlılar tarafından sahiplenilmek ve temsil edilmek istenmiĢlerdir. Bunda, uzun asırlar boyunca Bulgaristan‘da yaĢayan Gagauzların doğu kısmının Bulgar kilisesine, batı kısmının Yunan kilisesine bağlı kalmasının da rolü olmuĢtur. Bu devirlerde Osmanlıların kendilerine Türk demedikleri gibi, Gagauzlar da kendilerine Türk, dillerine Gagauzca veya Türkçe dememiĢler, fakat her ikisi de bir yabancıyla karĢılaĢtıklarında ―Türkçe anlıyor musun?‖ diyerek1 dillerinin Türkçe olduğunu beyan etmiĢlerdir. Bulgar tarihçileri Ġvanov, Zanetov, ZaĢuk ve Titorov Gagauzların Bulgar olduklarını ve dillerini kaybetmelerine rağmen dinlerini koruduklarını iddia etmiĢlerdir.2 1864 yılında yayımladığı çalıĢmasında ―Bulgar Gagauzları‖ ismini kullanan Ġvanov‘a göre, ―Bulgaristan‘dan Besarabya‘ya giden göçmenler arasında çok sayıda Türkçe ve Romence konuĢanlar da vardı. Fakat Bulgar Gagauzları olarak isimlendirilenlerin ana dilleri Bulgarca imiĢ, memleketlerini terk etmeye götüren Ģartlar burada da etkili olmuĢ ve Bulgarcanın yerine Türkçenin geçmesine sebep olmuĢtur‖. Bu görüĢünü daha sonraki çalıĢmalarında da tekrarlayan Ġvanov, Gagauzların Bulgar kökenli olduklarına delil olarak, gelenek, görenek ve yaĢayıĢ tarzlarının Bulgarlarınkiyle aynılık göstermesini, kendilerinin de itiraf ettiği gibi temiz Bulgar olmalarını, dedelerinin ve babalarının Bulgarca konuĢtuklarını hatırlamaları göstermektedir.3 Gagauzların Bulgar kökenli olduğunu iddia eden Mutafciyev‘e göre ise Bulgarlar, Osmanlıların baskı ve zulmü altında zorla dillerini değiĢtirmeye mecbur kalırken, Deliorman bölgesinde yaĢayan Bulgarlar da hem dillerini hem de dinlerini değiĢtirmek zorunda kalmıĢlardır.4 Marinov ise daha da ileri 391 giderek, bugünkü Bulgaristan‘da yaĢayan Türklerin ve Gagauzların Türk olmadıklarını, Osmanlıların Kuzey Bulgaristan‘ı fethettikten sonra, eski köklü Bulgar nüfusunun bir kısmını imha ettiğini, bir kısmını sürdüğünü, geri kalanları da zorla TürkleĢtirdiklerini iddia etmiĢtir. Bu eserde, Gagauzların aslen Türk olmayıp silâh zoruyla TürkleĢtirildikleri de ileri sürülmüĢ, hatta Gagauzun Türkçe konuĢan Bulgar olduğu tezi iĢlenmiĢtir.5 Son yıllarda Gagauzlarla ilgili bir kitap yayınlayan Ġvan GradeĢliev bu çalıĢmasının baĢından sonuna kadar Gagauzların Bulgar halkının bir parçası olduğunu, dillerini unutarak Türkçe konuĢtuklarını ispatlamaya çalıĢmıĢtır.6 GradeĢliev‘in hocası Emil Boev‘in de benzer görüĢleri vardır. Âdeta bu iddialara cevap veren Manov‘un değerlendirmesine göre, Gagauzlar kendi milliyetlerinde güçlü bir Ģekilde ısrar etmektedirler. Balkanlarda Gagauz köylerine yerleĢen Bulgar aileleri, Gagauzları BulgarlaĢtıracakları yerde kendileri GagauzlaĢmıĢlardır. Hatta Gagauz köylerindeki Bulgar öğretmenler, Bulgarca öğretecekleri yerde, Gagauzların ahlâk ve törelerini de benimseyerek kendileri Türkçe öğrenmiĢlerdir. Böylece GagauzlaĢan bu Bulgar aileleri, bazı kiĢilerin Gagauzların kökence Bulgar oldukları, sonradan dillerini unuttukları biçiminde birtakım düĢünceler ortaya atmalarına sebep olmuĢtur. Oysa, gerçekte bu gibiler, Gagauzlarca asimile edilmiĢ Bulgar aileleridir.7 Jireçek de Gagauzlarla Bulgar ve Yunanlıların fiziksel olarak birbirlerine hiç benzemediklerini; Gagauzların ufak tefek, balık etinde, geniĢ sert kafalı, kısa boyunlu, güçlü kollu, iri bacaklı, kara gözlü, siyah saçlı ve esmer tenli insanlar olduklarını; genç kızların gözlerinde özel bir ateĢin parladığını, yaĢlı kadınların iri kalçalarına hep beyaz, mavi nakıĢlı geniĢ Ģalvarlar giydiklerini; ancak, Ģurada burada baĢka unsurlarla karıĢmıĢ olanların parlak Bulgar saçlı ya da Yunan profilli olduklarını belirtir.8 Miletiç, Gagauzlar arasında yaptığı araĢtırmalar sonucu onları ikiye ayırır. Bunların bir kısmı kendini Bulgar sayar ve Bulgar kızlarıyla evlenir, ev hayatında, gelenek-görenek ve türkülerinde Bulgarlardan ayırt edilmezler. Ġkinci grup ise ―Asıl Gagauzlar‖ veya ―Sahil Gagauzları‖dır. Bunlar kendilerini Bulgarlardan uzak tutarlar ve Yunanlılara daha yakın dururlar.9 b) Yunan araĢtırmacıları Amantos ve Lissof‘a göre ise Gagauzların aslı Rumdur. Gagauzların aslen Rum oldukları görüĢünü St. Georgescu, Kanitz ve Romen tarihçisi Ġorga da kabul etmiĢ ve savunmuĢlardır.10 Georgescu‘ya göre Gagauzlar Karamanlıdır. Anadolu‘dan, Karaman bölgesinden gelmiĢler, Grek (Rum) dilini unutarak Türkçe öğrenmiĢlerdir. Yazar bu tezini güçlendirmek için 15561578 yılları arasında Ġstanbul‘da yaĢamıĢ olan Stefan Gerlatti‘nin yazmıĢ olduğu, ―Gagauzlar GrekRumdur, Grek dilini unutarak Türkçeyi kabul etmiĢler.‖ Ģeklindeki yazısını bir belge olarak sunmuĢtur.11 Kullandıkları Ortodoks kilise terimlerinden baĢka Gagauzlarla ortak hiçbir yönü olmayan Yunanlılar, bu iddialarını ispat için Gagauz kelimesini filolojik yönden açıklamayı da denemiĢlerdir. Bu tür bir açıklamanın ancak amatör dilciler tarafından yapılabileceğine iĢaret eden ve gülünç bir faraziye olarak değerlendiren Rus etnolog MoĢkof‘un Edirne‘de oturan bir Yunanlıdan öğrendiğine göre, Yunanlılar Gagauzların adını ―Gagavüs‖ olarak telâffuz ederler ve bunu Ģöyle açıklarlar: ―Gaga‖ Arnavut soylarından birinin adıdır. Arnavutlar da Yunanlıların yakın akrabasıdır. ―Vüs‖ ise Yunanca 392 ―inek‖ demektir. Bunun için Yunanlılara göre ―Gagauz‖ adı bir yandan onların tarımla uğraĢtıklarını, diğer yandan ise Arnavutların akrabası olduklarını göstermektedir.12 Oysa, birçok kaynağın belirttiği gibi, uzun asırlar boyunca Bulgar ve Rumlarla birlikte yaĢayan Gagauzlar, zaman zaman kendilerini saklamak gereği duymuĢlar, bu yüzden de Bulgar veya Rum asıllı olduklarını söylemiĢler, ezilmemek için kendilerince politika yürütmüĢlerdir. c) Gagauzlarla ilgili bundan sonraki görüĢler onların Türk asıllı oldukları etrafındadır. Fakat hangi Türk boyunun bakiyeleri olduğu sorusu hep tartıĢılmıĢ, farklı görüĢler ileri sürülmüĢtür. Bunlardan en çok gündeme getirilen ve Türk tarihçilerinin çoğunun da katıldığı görüĢ, Selçuklu Türklerinin torunları olduklarıdır. Seyyid Lokman‘ın yazdığı Oğuznameyi esas alarak Gagauzların Anadolu Selçuklu Sultanı II. Ġzzeddin Keykâvus‘u takip ederek Bizans Ġmparatoru VIII. Mihail Paleolog‘a sığınan Türkler olduğu tezi ilk defa Bulgar tarihçisi Balasçev tarafından ileri sürülmüĢtür. Balasçev, teorisini Seyyid Lokman Oğuznâmesi ile o devrin Bizans kaynakları üzerine kurmuĢtur. Balasçev‘e göre Gagauzlar, Anadolu Selçuklu Türklerinin torunlarıdır. (AĢağıya bkz.)13 Yazıcıoğlu Ali‘nin Selçuknâme‘sini esas alan Wittek, Gagauzların Anadolu Selçuklu Sultanı II. Ġzzeddin Keykâvus‘la birlikte Dobruca‘ya yerleĢen Selçuklu Türklerinin torunları olduklarını, ―Gagauz‖ adının da Balasçev‘in ileri sürdüğü gibi ―Keykâvus‖tan geldiğini kabul etmektedir.14 Gagauzların Anadolu‘dan geldikleri ve Selçuklu Türklerinden oldukları görüĢü Cansızof,15 Zajaczkowski,16 Osman Turan,17 Halil Ġnalcık,18 Kemal Karpat19 ve Faruk Sümer20 tarafından da kabul edilmektedir. Bu görüĢlere karĢı çıkan Claude Cahen, adı geçen teori konusunda birtakım soru iĢaretlerinin varlığına dikkat çekmektedir: ―Yazıcıoğlu da dahil, bizzat Gagauz adı ortaçağa ait hiçbir metinde yer almaz. Eğer o, yeni bir terim ise, bu adı ortaçağa ait bir olaya bağlamak için haklı bir sebep yoktur. (…) Yazıcıoğlu‘nun Oğuznamesi‘ndeki bütün açıklamaları kendisinden aldığı Selçuklu devri tarihçisi Ġbn Bîbî, Keykâvus‘un Ġstanbul‘a kaçıĢını açıkça anlatmasına rağmen, Gagauzların ataları olabilecek yarı göçebe birçok Türkün ona refakat ettiğine dair bir izlenim bırakmamaktadır. Onların hepsi, olsa olsa düzenli ordunun zayıf unsurlarıdır.‖ dedikten sonra modern Gagauz grubunun ortaçağdan sonra ortaya çıkmıĢ bir karıĢım olduğunu ileri sürer.21 d) Birtakım bilim adamları da Gagauzların Karadeniz‘in kuzeyinden Balkanlar‘a gelerek yerleĢen Kuman, Peçenek ve Oğuzların torunları olduğunu iddia etmektedirler. Jireçek, Gagauzları Moğol istilâsından sonra Bulgaristan‘da yerleĢmiĢ olan Kumanların bakiyeleri sayar.22 AraĢtırmacı ayrıca, 60.000 Kumanın (Yazar Kumanların Uzlar/Oğuzlar diye ad taĢıdıklarını belirtiyor.) 1066 yılında Tuna‘yı geçerek Bulgaristan içinde Ellada‘ya kadar dağıldıklarını, bunlardan büyük bir kısmının Bulgar ve Peçeneklerle yaptıkları savaĢlar ve salgın hastalıklar sebebiyle öldüklerini, geri kalan kısmının Makedonya‘ya yerleĢtiklerini belirtmektedir.23 Aynı görüĢe katılan Grigoroviç, 1870‘te yazdığı bir makalesinde, Gagauzların Kumanların (Polovtilerin) torunları olduğunu, XI-XII. yüzyılda Bulgaristan‘a yerleĢtiklerini ve Hıristiyanlığı da orada kabul ettiklerini ileri sürmektedir.24 393 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın baĢlarında yıllarca Gagauzlar arasında dolaĢan ve bilimsel çalıĢmalar yapan MoĢkof, Gagauzların TürkleĢmiĢ Bulgar yahut Rum oldukları görüĢünün hiçbir bilimsel değeri olmadığını belirtmiĢ, Kumanlardan veya Türk Oğuzlardan gelmiĢ olabilecekleri ihtimali üzerinde durmuĢtur. Fakat yaptığı araĢtırmalar sonucunda, onların Kumanların değil, Oğuzların soyundan olduğu ve Orhun taraflarından geldikleri görüĢünü kabul etmiĢtir. Ona göre, Gagauzlar, Rus yazılı kaynaklarında Karakalpak adıyla bilinen Uz-Türkler ile diğer Türklerin karıĢımından oluĢan bir halkın torunlarıdır. Bu Uz-Türkler, 1080‘de Monomak tarafından yenildikten sonra Rosi nehri boylarında göçebe halkların saldırılarına karĢı Rus sınırlarını korumak amacıyla yerleĢtirilerek sınır muhafızı rolünü üstlenmiĢlerdir. Moğol istilâsı sırasında bu Karakalpakların bir kısmı Bulgaristan‘a gelerek yerleĢmiĢler ve Deliorman yerlilerinin yani Gacalların nüfusu içinde dağılmıĢlardır.25 Zeki Velidi Togan,26 Akdes Nimet Kurat,27 Atanas Manov,28 Müstecip Ülküsal,29 Hüseyin Namık Orkun,30 Ġbrahim Kafesoğlu,31 Hikmet Tanyu,32 Mihail Çakır,33 Kara ġemsi,34 Menzel35 ve Cami36 çok az farklarla Gagauzların Oğuz Türklerinin Balkanlar‘daki kalıntıları olduğu görüĢündedirler. Kendi halkının tarihini yazan ilk Gagauz olan baĢpapaz Mihail Çakır, eserinde Gagauzların kökeniyle ilgili bütün görüĢleri değerlendirmiĢ, onların iddia edildiği gibi Rum ve Bulgar olmadıklarını delilleri ve kendi görüĢleriyle birlikte ortaya koymuĢtur. Onların Anadolu Selçuklularının veya Kumanların soyundan değil, eski Oğuz Türklerinin soyundan olduklarını ileri sürmüĢtür.37 Son zamanlarda Gagauzların kökeni ile ilgili olarak ileri sürülen tezlerden birisi de ―Gagauzların Ġslâmiyet‘i kabul etmemek için Orta Asya‘dan Avrupa kıtasına kaçmıĢ olan Türklerin torunları olduğu‖ görüĢüdür.38 Gagauzların kökeni ile ilgili iddiaları değerlendiren Kowalski, Gagauzları üst üste üç tabakadan oluĢan bir maden filizi gibi telâkki etmektedir.39 Bunlar; kuzeyli bir Türk topluluğunun kalıntıları, Osmanlılardan önce Balkanlar‘a giden Selçuklular ve Osmanlı devrinin Türk kolonistleriyle TürkleĢmiĢ unsurlardır. Gagauz ve Osmanlı Türkçelerini karĢılaĢtırarak sağlam bir biçimde ortaya koyan ve içinde Kıpçakça unsurlar da bulan Kowalski‘nin ulaĢtığı bu sonuç, Gagauzların sadece Karadeniz‘in kuzeyinden gelerek Balkan yarımadasının çeĢitli bölgelerine yerleĢen Peçenek, Oğuz, Kuman ve Karakalpakların torunları değil, XIII. yüzyılda Anadolu‘dan göç ederek Balkanlar‘da Hıristiyanlığı kabul eden Anadolu Selçuklu Türklerinin de torunları olduğunu ortaya koymaktadır. Kowalski‘yle yakın bir görüĢ ileri süren Ahmet Bican Ercilasun, Gagauzların Karadeniz‘in kuzeyinden göçerek 1065‘te Tuna boyunda beliren Uzlar‘ın (Oğuzlar) Tuna‘yı geçerek Kuzey-Doğu Bulgaristan ve Dobruca bölgesine yerleĢtiklerini, daha sonra gelen Kuman ve Peçenek Türkleriyle de kısmen karıĢmakla beraber asıl kütleyi Oğuzların meydana getirdiğini, Bizans‘ın etkisiyle de bunların HıristiyanlaĢtığını söylemektedir.40 Gagauzların Peçenek, Oğuz ve Kumanlarla Anadolu Selçuklularının Balkanlar‘da oluĢturduğu bir Hıristiyan-Türk karıĢımından geldikleri görüĢü kabul edilebilir. Fakat kolayca anlaĢılacağı gibi, 394 hâkim olan unsur Oğuzlardır. Dilleri incelendiğinde de Gagauzcanın tamamen Oğuz Türkçesinin bir kolu olduğu, kuzeyli unsurların ise önemsenmeyecek kadar az olduğu görülmektedir. 2. Gagauz Adıyla Ġlgili GörüĢler Gagauz tarihini ve kökenini açıklamada halkın adının nereden geldiği konusu da önemli bir rol oynamaktadır. Burada tarihî araĢtırma ile etimolojik çalıĢmalar bir noktada buluĢmuĢ, halkın tarihini tespit etmek için önce adının açıklanması gerekliliği ortaya çıkmıĢtır. Daha önce de izah ettiğimiz gibi, Balasçev, Gagauzların adlarını Selçuklu Sultanı II. Ġzeddin Keykâvus‘tan aldıklarını kabul etmektedir. XIV ve XV. yüzyıldaki Dobruca diyalektinde k-‘nin g- gibi telâffuz edildiğine iĢaret eden Balasçev, Gagauz adının Keykâvus‘tan geldiği görüĢündedir.41 Bu görüĢ Wittek42 Zajaczkowski,43 Karpat,44 Ġnalcık,45 Turan46 ve Sümer47 tarafından da kabul edilmiĢtir. Togan48 Gagauz adının ―kaka+uz‖ veya ―aga+uz‖dan gelebileceğini ileri sürerken, Orkun,49 Cami,50 Barkan,51 Nayır52 ve Mladenov53 bu kelimenin ―Gök-Uz/Oğuz‖ kelimesinden gelmiĢ olabileceği ihtimali üzerinde durmaktadırlar. Kafalı‘ya göre Slav dillerinde ilk hecede ‗ö‘ sesi olmadığı için bu ses ‗o‘ya döner. Rusçada ‗o‘ sesi de ‗a‘ olarak telâffuz edildiğinden Gök-Oğuz kelimesi Gag-o(ğ)uz olarak söylenmiĢtir.54 Aynı görüĢleri destekleyen Azeri araĢtırmacı Güllü Yoloğlu ―Slavyan dillerinde hususiyle de gagouzların ilk kayda alındıkları kaynakların yazıldığı Rus dilinde vurgusuz ‗o‘ ‗a‘ gibi söylenir: ona-ana, okno-akno, tolkovıy-talkovıy vs. ‗Gagouz‘ etnonimi ruslar ve baĢka halklar tarafından konuĢmada ‗gagauz‘ olarak söylendiğinden günümüze de bu Ģekilde gelmiĢtir‖ demektedir.55 Vecihe Hatipoğlu, ―Gagauz‖ kelimesi hakkındaki görüĢünü Ģöyle açıklamaktadır: ―Gagauz‖ adının sonundaki bölüm ―Oğuz‖ kelimesinden değil de ―Guz‖ kelimesinden gelmiĢ olabilir: ―Yağız, Yavuz‖ kelimelerinde olduğu gibi. Kelimenin baĢındaki bölüm ise ―Kara/gara‖ olabilir. Bu durumda kelime ―gara-guz‖olur. ―r‖ dolayısıyla bir metatez olayı düĢünülebilir.56 Manov, Gagauz kelimesinin izahı hususunda MoĢkof ve Dimitrov‘un görüĢlerine baĢvurur. MoĢkof, ―Gaga‖ kelimesinin Oğuzlara mensup hususi bir kabile mânâsını ifade ettiğini söyler. Dimitrov ise, bu kelimenin Sanskritçe ―nesil‖ mânâsına gelen ga veya ikiye katlanmıĢ gagu kelimelerinden gelebileceğini belirtir ve ―Gagauz, Uzların torunları demektir‖, der. 57Manov‘a göre Gagauz kelimesindeki ‗Ga‘ veya ‗Gaga‘ Oğuz halklarından birine bağlı bir kabile adı değil, yalnız bir unvandır ki Kapa-kalpakların HıristiyanlaĢtırıldıkları zamanın baĢlarında verilmiĢtir. Bunlar, bilindiği gibi, Rus bozkırlarının sınır bekçiliğini yaparlar, ‗Kalauz-Kılavuz-Sınır bekçisi‘ adını taĢırlardı. Daha sonraları Oğuzlardan ya da Türklerden Hıristiyanlığı kabul eden herhangi bir kimseye de bu ad verilmiĢtir ki, ―Ortodoks Hıristiyan Oğuz‖ anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Gagauz, yalnızca Türk Oğuz kavminden olan Hıristiyandır.58 Gagauz adının Wittek‘in söylediği gibi Keykâvus‘tan gelebilmesi için iki ihtimal üzerinde duran Ercilasun‘un görüĢleri Ģöyledir: 395 1. Kontaminasyon yoluyla. Buna göre ―Keykâvus‖ ile ―Uz‖ kelimeleri birbirlerine karĢılıklı olarak tesir etmiĢlerdir; böylece ―Gagauz‖ sözü ortaya çıkmıĢtır. 2. ―Keykâvus‘un Uzları‖ anlamındaki ―Keykâvus Uzı‖ isim tamlamasında arka arkaya gelen ve birbirine benzeyen ―-uz-‖ ses gruplarından biri düĢmüĢ (hece düĢmesi=haploloji) ve ―Gagauz‖ sözü meydana gelmiĢtir. Dil bilimi açısından imkânsız görünmemekle beraber bu açıklamaların izaha muhtaç yanı, Keykâvus‘taki y‘nin kaybolması ve ön damak (ince) k‘lerinin arka damak (kalın) g‘sına dönmüĢ olması keyfiyetidir. Gagauz kelimesiyle ilgili farklı bir açıklama getiren Ercilasun, ―kak‖ kelimesinin ve türevlerinin tarihî Türk lehçelerinde ―boĢ ve kuru‖ ile ilgili anlamları üzerinde durur. Ercilasun‘un görüĢleri Ģunlardır: ―Anadolu ağızlarında ―kuru yemiĢ‖ ve Balkanlar‘da ―kuru, esmer kimse‖ anlamlarında bulduğumuz gaga sözü de bizce aynı kelime ailesiyle ilgilidir. ―BoĢ ağaç‖ anlamından alan Kıpçak Türklerinin bir baĢka adı da yine ―boĢ ve kuru‖ anlamıyla ilgili olarak gaga olmalıdır. Gaga ile Kıpçak‘ı birleĢtirirken sadece anlam birliğinden hareket etmiyoruz. Gaga kelimesini bir baĢka etnik isimde de buluyoruz: Gagavan. Gagavan, Kıpçak asıllı olan Meshet Türklerinin Posof ve Ardahan‘da oturan kollarına Karslıların verdiği isimdir. ĠĢte bu verilerden hareket ederek Gagavan ve Gaga kelimelerinin Kıpçak Türklerine verilen bir isim olduğunu tahmin ediyoruz. Buna göre Gagauz da ―Kıpçak Oğuz‖ demektir. Burada, ―Kıpçak ülkesinden gelen Oğuzlar‖ anlamı düĢünülebileceği gibi uzların Kıpçaklarla karıĢmasından dolayı ―Gaga+Uz‖ sözünün çıktığı da düĢünülebilir. Gagauzlar üzerinde çalıĢan pek çok araĢtırıcı, onları esas itibarıyla Oğuz saymakla beraber, Kıpçaklarla da karıĢmıĢ olduklarını kabul ederler. Gagauzların ağızları üzerinde duran Kowalski de hâkim unsur olarak Oğuz özelliklerini bulmakla birlikte Kuzey Türkçesi (Kıpçak) özelliklerini de tespit etmektedir. Bizim üzerinde çalıĢtığımız Gagavan denilen Ardahan-Posof yerlileri (Meshet Türkleri) ağzı ile Gagauzların ağzı arasında da, neredeyse iki ağzı aynı saydıracak ölçüde benzerlikler vardır. ―Gaga‖ kelimesini ―Kıpçak‖la birleĢtirmediğimiz takdirde ―Gagauz‖a ―kuru, esmer Oğuz‖ anlamını verebiliriz. 59 Gagauz araĢtırmacı Diyonis Tanasoğlu ise bu adın ―Hak-Oğuz‖dan geldiği görüĢünü ileri sürmektedir. Bu görüĢü kendisinden önce N. Baskakov ve Halil Köroğlu da ileri sürmüĢlerdir. Tanasoğlu konu ile ilgili olarak; ―Oğuzlardan Selçuk Bey‘in oğulları kabul etmiĢ Ġslâm dinini Araplardan, bir payı da kabul etmemiĢ. Kendisine ―Biz Hak Oğuzuz, biz dönmeyiz‖ demiĢ. ÇıkmıĢ Orta Asya‘dan da gitmiĢ Tuna deresine, Gagouz düzülmüĢ Haka-Oğuz‘dan.‖ demektedir.60 Th. Menzel‘e göre Gagauz‘daki ―Auz‖, ―Oğuz‖ kelimesinin kısaltılmıĢ Ģeklidir: Gag (geg, gök kelimesine muadil olmalı) kelimesi ise, kabilenin ikinci derecede bir kolunu belirtmiĢ olmalıdır. 61 Çakır‘ın nakline göre Radloff ―Gagauz‖ kelimesinin etimolojisini Ģöyle yapmaktadır: ―Ağuz‖ veya ―Oğuz-uz‖ kelimelerine Uzlarda ihtimal bir kabile anlamı ihtiva eden ga veya gaga eki getirilmiĢtir. Böylece Gagauz kelimesinin meydana geldiğini kabul eden Radloff, Oğuz-Uz boylarından birinin ―gaga‖, ―gagu‖, ―gogu‖ adını taĢıdığı kanaatindedir.62 396 Dimitrov, Gagauz adıyla ilgili olarak sunulmuĢ 18 farklı görüĢü kabul etmiĢ ve ―Gagauzlar sadece Uzi, Guzi, Oguzi, Uzeni, Tonguzi vs. değil, Özbeklerin de torunlarıdır, çünkü ―Uzi, Oguzi, Guzi ve Uzbek‖ aynı etnik gruba ve aynı dile aittirler.‖ demektedir.63 Gagauzolog Pokrosvkaya ise son çalıĢmasında Gagauz kelimesinin bir Oğuz kavmi olan ―Hanga-guz‖ (~ kanga-guz) yani ―guz Hanga (~ Kanga)‖dan meydana geldiğini anlatmakta ve bunu Ģöyle açıklamaktadır: Eski Ġran dilinde Kangha, Çince kangyuy ―su, nehir, kanal, delta‖ anlamlarına geliyordu. Kanga-guzlar coğrafi olarak yaklaĢık Gorguz Gölü (BalhaĢ) ile Aral Denizi arasında yaĢıyorlardı ve Ģimdiki Gagauzların atasıydılar. Orta Çağ‘daki ―kanga-guz‖ adı ile Ģimdiki ―Gagauz‖ adını kıyasladığımız zaman XII. asırdan bu tarafa dikkati çekecek kadar konsonant değiĢiklikleri olduğunu görürüz. Ġlk önce k-sesi g-sesine değiĢti. Buradan anlaĢılıyor ki, Hint-Ġran kelimesi olan ―kanga‖ sesli varyantında ―ganga‖ olur. Gagauz dilinin ses kurallarına da uyan -k,-g seslerinden önce n- sesinin gelmesi doğaldır. -n- sesinin zayıf olması onun gittikçe yok olmasına yol açmıĢtır: kanga > gaga. Ġkinci unsurda -guz, -g- sesi ilkönce intervokal duruma düĢerek dudak -diĢ -v-‘ye geçti. Gagauzlarda önce bu ad ―Gagavuz‖ olarak tanındı. Gagauz dilinde, diğer Türk dillerinden farklı olarak dayanıksız -v- düĢmüĢtür. (Gagauzcada v harfinin düĢmesi doğaldır. Meselâ: kaun kavun, tauk tavuk). Böylece kanga-guz gagavuz gagauz oldu.64 Konya ve Karaman yöresinden göçerek Dobruca‘ya yerleĢen Gagauzların adının ―Keykâvus‖tan gelebileceği iddiaları, Gagauzların baĢtaki k- harfini g- gibi telâffuz etmedikleri,65 bugünkü Gagauz Türkçesinde kelime baĢı k- seslerinin devam ettiği göz önüne alınırsa doğru değildir. Kelimenin ―HakOğuz‖dan gelmiĢ olabileceği iddiası ise, dayandığı tarih tezinin gerçeklere uymaması yanında, Arapça asıllı ―Hak‖ kelimesinin 11. yüzyılda yazılmıĢ Divanu Lûgati‘t-Türk‘te bile bulunmaması sebebiyle doğru değildir. Yukarıda sayılan açıklamaların büyük çoğunluğunun da birleĢtiği gibi, ―Gagauz‖ kelimesinin sonundaki ―Uz‖ Oğuz kelimesinin kısaltılmıĢ Ģeklidir. Kelimenin baĢındaki ―gaga‖ya gelince, bunun ―Kara, Kaga, Kanga, Gaga, Hak ve Gök‖ kelimelerinden gelmiĢ olabileceği üzerinde durulmuĢsa da kesin bir karara varmak mümkün değildir. Burada kısa da olsa Surguçlardan da bahsetmek gerekir. Rus etnologu MoĢkof‘a göre Trakya‘da yaĢayan Gagauzlara Gagauz adı yanında Surguç da denilirdi.66 Bunların merkezi Havsa (Hapsa)‘dır. Ancak, bu insanlara Gagauz adının ne zaman, kimler tarafından ve niçin verildiği belli değildir. Gagauz adının ne zaman kullanılmaya baĢlandığı konusunda Osmanlı kaynaklarında bilgi yoktur. Bizans kaynakları ise, Gagauzlar için ―Türkçe konuĢan Elenler‖ tabirini kullanmıĢtır.67Gagauz adına ilk defa Rus kaynaklarında 1817 tarihli Rus nüfus sayımındaki bir ―Katagrafya‖da rastlanmıĢtır.68 Tespitlerimize göre, Osmanlı sahasında Gagauzlardan ilk defa Teodor Kasap 1876 tarihinde Hayal gazetesindeki makalesinde bahsetmiĢtir.69 Tarih Gagauzların tarihini yalnız Selçuklulara veya tek baĢına kuzeyden gelerek Kuzey-Doğu Bulgaristan‘la Balkanlar‘ın çeĢitli bölgelerine yerleĢmiĢ Oğuz, Peçenek ve Kuman Türklerine bağlamanın doğru olamayacağını, bu coğrafyaya 10-13. yüzyıllar arasında yüz binlerce kiĢilik Türk 397 göçünün olduğunu, bunların büyük bölümünün SlavlaĢarak Türklüklerini kaybettiklerini, bir kısmının HıristiyanlaĢmasına rağmen dilleri sayesinde millî kimliklerini koruyabildiklerini düĢünüyoruz. Bu yüzden de Gagauzları, yukarıda isimlerini saydığımız Türk kütlelerinin üst üste oluĢturduğu Oğuz ağırlıklı bir katman olarak görüyoruz. Dili vazgeçilmez bir ölçü olarak kabul edersek, Gagauz ağızları üzerinde yapılan araĢtırmalar az sayıda yer alan Kıpçakça unsurların da böyle izah edilebileceğini göstermektedir. Öncelikle Karadeniz‘in kuzeyinden gelerek bu coğrafyaya yerleĢen Türkler üzerinde durmak gerekir. Hazarların doğu ticaret yollarının emniyetinin tehlikeye düĢmesi üzerine kurulan Oğuz-Hazar ittifakının baskısına dayanamayan Peçenekler, 860-880 yılları arasında Don-Kuban havalisine gelmiĢlerdir. Peçeneklerin ileri hareketleri tek kalmamıĢ ve Peçenekleri Oğuzlar, onları da Kıpçaklar takip etmiĢlerdir. Karadeniz‘in kuzeyine gelerek Don nehrinden Tuna‘ya kadar uzanan bozkırları baĢtan baĢa iĢgal edip Kiev Rusyası ile komĢu olan Peçenekler 948 yılında Kiev‘i kuĢatarak Knez Svyatoslav‘ı öldürdüler.70 Peçeneklerin bu sahada bulunmaları ve Ruslarla düĢman olmaları Rusların Karadeniz‘e inmelerine engel oluyordu. Bu durum Peçeneklerin Bizansa dost olmalarını sağladı. Böylece Bizans-Peçenek dostluğu baĢlamıĢ oldu. Bizansla dost olan Peçenekler doğudan huzurlu değillerdi. Zira Oğuzlar Peçeneklerin doğu cephesine hücumlarını arttırıyorlardı. Oğuz baskısı altında kalan Peçenekler 11. yüzyılın ilk yarısında Besarabya‘ya indiler.71 Bir yandan Oğuz kütlelerinin, diğer yandan Rusların baskısı neticesinde Peçenek reisleri arasında anlaĢmazlık çıktı. 1048 yılında Belçeroğlu Kegen 20.000 Peçenek ile Kagan Turak‘a karĢı ayaklandı. Bizans Ġmparatoru‘na sığınmaya karar veren Kegen, Bizans‘a sığındı. Kegen ve beraberindekiler Hıristiyanlığı kabul ettiler. Kegen‘e Tuna boyunda üç kale ve bir kısım arazi veren Monomach, aynı zamanda Kegen‘in vaftiz babalığını da yaptı.72 Bizans Ġmparatoru‘ndan Kegen‘in iadesini isteyen Turak, isteğinin reddedilmesi üzerine kendine bağlı kuvvetlerle Tuna‘yı geçerek Bizans ülkesini yağmalamaya baĢladı. Fakat, çıkan salgın hastalık ve Kegen‘in durumu iyi değerlendirmesi sonucu Turak‘a bağlı kuvvetler yenildiler. 140 Peçenek büyüğü ile Turak Ġstanbul‘a getirilerek Hıristiyan edildiler.73 Esir edilen Peçeneklerin bir kısmı Sofya-NiĢ arasındaki ovalık bölgelere, diğer bir kısmı ise Kuzey Makedonya‘nın değiĢik bölgelerine yerleĢtirildiler.74 Sofya-NiĢ arasına yerleĢtirilen Peçenekler, birkaç defa Bizans‘a baĢ kaldırdılarsa da baĢarılı olamadılar ve 29 Nisan 1091‘de yapılan Lebunium SavaĢı‘nda yenilen Peçenekler askerî güç olmaktan çıktılar. Bu olay Kostantiniye halkı tarafından ―Skitler Mayısı görmeden bir gün evvel mahvoldular…‖75 Ģeklinde ifade edilmiĢtir. Bakiyeleri Balkanlar‘ın çeĢitli bölgelerine dağıldılar.76 Rus kaynaklarının ―Torki‖, Bizans kaynaklarının ―Uz‖ adını verdikleri Oğuzlar, 860-870 yılları arasında Peçenekleri Volga nehrinin ötesine atarak o mıntıkayı iĢgal etmiĢ ve daha sonra da batıya gelmiĢlerdi. Kıpçak baskısı sebebiyle ileri hareketlerine devam eden Oğuzlar, Rus ülkesini rahatsız etmeye baĢlamıĢlar ve Rus knezlerinin ortak hareketleri sonucu 1060 yılında daha da batıya, Tuna istikametine doğru ilerleyerek 1064 yılında Tuna‘yı geçmiĢlerdir. Manov konu ile ilgili olarak Yunan tarihçisi Paparigopula‘dan naklen Ģu bilgiyi vermektedir: 398 ―1065 senesinde, Tuna‘nın kuzey yörelerinde Uzlar ya da Oğuzlar adını taĢıyan baĢka bir Türk ulusu ortaya çıkmıĢtır. Bu barbarlar Sikilitsi‘ye göre 600.000, Zanora‘ya göre 60.000 kiĢiden oluĢup sayısız, her türlü kayıklarla Tuna ırmağını geçmiĢ ve orada bulunan, kendilerini geçirtmemek isteyen Bulgar ve Yunanlılardan oluĢan ordu güçlerini dağıtarak bütün Bulgar boĢluklarına dağılmıĢlardır. Bunların bir bölümü Selanik ve Ellada‘ya dek ilerleyerek yolları üstüne gelen her Ģeyi yağmalamıĢlar, dönüĢte kıĢın Ģiddetinden yağma ettikleri Ģeyleri fırlatarak, acınacak bir duruma düĢmüĢlerdir. Ama daha büyük bir bölümü oluĢturan ötekiler Bulgaristan‘daki egemenliklerini korumuĢlar, oradan Trakya ve Makedonya‘yı yağma etmiĢlerdir. Ġmparator kendilerine armağanlar vererek bunlara karĢı yürümek zorunda kalmıĢtır. Ancak, o sıralarda ordu pek yoksulmuĢ. O denli ki, ondan 60 yıl öncesine kadar Ġstanbul‘dan çeĢitli düĢmanlara karĢı sürekli harekete geçen kalabalık bir orduya karĢılık, Konstantin Duka bu sefer Uzlara karĢı ancak 150 kiĢiyle çıkabilmiĢ. Ama, talihin bir lütfu olmak üzere henüz sefere çıkan, Hirovakhi (Selanik yakınında) mevkiine doğru yaklaĢan bu küçük ordu, müthiĢ düĢmanın açlıktan ve veba hastalığından yok olduğunu, Peçeneklerle Bulgarların saldırısına uğradığını haber almıĢtır.‖77 Bu felâketten kurtulan Oğuzların bir kısmı Bizans idaresi altına girmeyi kabul etmiĢ, ―Bizanslılar tarafından memleketin muhtelif yerlerinde, bilhassa Makedonya‘da iskân edilmiĢ ve Bizans ordusuna daha çok ―Uz‖ alınmıĢtır.78 Bizans Ġmparatorluğu bu Türk kitlelerinden ―Türkopol‖ adı verilen askerî kıtalar oluĢturmuĢ ve bunları kendi ülke savunmasında kullanmıĢtır. Bunların en çok bilineni 1071 yılında Malazgirt SavaĢı‘nda Selçuklulara karĢı Bizans ordusunda bulunan Türk askerleridir. Oğuzların bir kısmı ise geriye dönerek Rusya‘ya sığınmıĢ, onların sınır muhafızlığını yapmıĢlardır. Ruslar tarafından HıristiyanlaĢtırılan bu Oğuzlar, 1223 yılında Ruslarla Kıpçaklardan müteĢekkil ordunun Moğollar tarafından imhası üzerine kitle halinde göç etmeye mecbur kalarak ikinci defa Tuna‘yı geçmiĢ ve Dobruca‘ya yerleĢmiĢlerdir. Bütün bunlar Oğuz hareketinin Balkan tarihi ve etnografyası üzerinde derin izler bıraktığını göstermektedir.79 Oğuzları Tuna ötesine atarak Karadeniz‘in kuzeyindeki bozkırlara (DeĢt-i Kıpçak) hakim olan Kıpçaklar, 31 Mayıs 1233 tarihinde Kalka nehri boyunda yapılan savaĢta Moğollar tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldılar.80 1237-1238 yıllarında Rusya‘nın büyük bir bölümünü hakimiyeti altına alan Moğollar 1239‘da ikinci defa Kıpçaklarla savaĢarak onların Karadeniz‘in kuzeyindeki hakimiyetlerine son verdiler. Kıpçakların büyük bir kısmı, 40.000 Kıpçak atlısı Macaristan‘a sığındılar ve Hıristiyanlığı kabul ettiler. Diğer bir kısmı ise Balkanlar‘ın çeĢitli bölgelerine dağıldılar.81 Daha önce Karadeniz‘in kuzeyinden gelen Türk kavimleri; Peçenek, Oğuz ve Kıpçaklar tarafından mekân tutulan Balkanlar‘a, 13. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu Selçuklu Sultanı II. Ġzzeddin Keykâvus ile gelen Türkler de yerleĢtiler. Halkın hoĢnutsuzluğu ve Moğol baskısı sonucu önce Antalya‘ya gelen Selçuklu Sultanı II. Ġzzeddin Keykâvus, 1261 (Hicri 659) kıĢında maiyeti ile birlikte kadırgalara binip Ġstanbul‘a gelerek zamanın Bizans Ġmparatoru VIII. Mihail Paleolog‘a sığındı. Ġbni Bîbî‘nin ifadesine göre, Ġmparator Fasiliyus bunları büyük bir hürmet ve saygı ile karĢılamıĢtır.82 Bizans ülkesine sığınan II. Ġzzeddin 399 Keykâvus Ali Bahadır‘ı yanına alarak imparatora gitmiĢtir. Olayların bundan sonraki bölümü Yazıcıoğlu Ali‘nin Selçukname‘sinde Ģöyle geçmektedir: ―Biz Türk taifesiyiz. Daima Ģehirde duramayız, dıĢarıda bize yer ve yurt olsa, Anadolu‘dan bize bağlı Türk evlerini getirip orada yaylasak ve kıĢlasak, dediler. Fasiliyus, Dobruca ilini, ki iyi (…) tendürüst, suyu ve havası güzel av yerleridir, onlara yurt verdi. Anadolu‘daki kendilerine bağlı Türk obalarına el altından haber ettiler. KıĢlak bahanesiyle Ġznik‘e inip az zamanda Üsküdar‘dan çok Türk evi göçtü. Merhum, mağfur Sarı Saltuk onlarla birlikte geçti. Çokluk zaman Dobruca ilinde iki üç pare Müslüman Ģehri ve otuz kırk bölük Türk obaları var idi. Fasiliyus‘un düĢmanlarına cevap edip kahrederlerdi.‖83 Ġmparatorun Türkleri Dobruca‘ya yerleĢtirmesinin sebebi, Tırnova‘daki Bulgar çarı Konstantin Tikh‘in emellerine karĢı koymak ve Bulgar sınırını emniyet altına almak için Selçuklu Türklerinden faydalanmaktır. Selçuklu Türklerinin Dobruca bölgesine yerleĢmeleri daha önce bu bölgede mevcut olan Türk varlığını da güçlendirmiĢtir. Ancak çok geçmeden Ġstanbul‘da kalan sultan ve on iki bin taraftarı Ġmparator Mihail Paleolog‘u devirip iktidarı ele geçirmeye çalıĢmakla suçlanmıĢ, bunu bahane eden imparator Selçuklu emirlerinden Ali Bahadır‘ı öldürtmüĢ, imrahor Uğurlu Bey‘in gözlerine mil çektirmiĢ ve bu arada Sultan II. Ġzzeddin Keykâvus‘u hapsettirmiĢ, kız kardeĢi olan karısını ve iki oğlunu da Ġstanbul‘da kendi evinde tutmuĢtur. ĠĢte, Dobruca havalisinde yerleĢen bu Türkler Ġzzeddin Keykâvus‘u takip ederek Sarı Saltık‘la birlikte Kırım‘a gittiler. Bu durum Oğuzname‘de, ―Dobruca Türklerini Sarı Saltık ile DeĢt-i Kıpçak‘a iletip Solcad ve Soldak‘ı (Sudak) sultana tımar ve Türklere yer ve yurt verdi…‖ diye anlatılmaktadır.84 II. Ġzzeddin Keykâvus‘un 1278 yılında Kırım‘da ölmesinden sonra Türklerin durumunu Yazıcıoğlu Ali Ģöyle anlatmaktadır: ―Sultan Mes‘ud‘u saltanat tahtına geçirdiler. Ve Oğuz töresince önünde üç (kere) yükündüler. Ve sayısız dinar getirip saçı saçtılar ve bir müddet daha Kırım ve Suğdak havalisinde Berke Han katında zaman geçirirlerdi. Berke Han onları kadim yer ve yurtlarına göndermek ümidiyle eğler idi. Bir vakit biz denizden geçeriz, gideriz, diye elbette destur dilediler ve birlikte giden göçer ilin koyunlu ve davarlılarını merhum Sarı Saltık, Berke Han hükmüyle göçürüp karadan geri yurtlarına Dobruca iline getirdi.‖ 680 (M.1281). Bu Türkmenler Sarı Saltık ölünceye kadar Dobruca‘da kaldılar. Ne var ki, ―O tarihte Rum ilinde Dobruca vilayetinde duran Müslümanlar Halil Ece ile göçüp gemiyle Karasi iline göçtüler. Zira Anadolu‘da fetret olup ahbar münkatı olduydu ve Rum ilinde Ulgar beğleri huruc edip Fasiliyus üzerine müstevli olup Rum ilinin ekserisini almıĢlardı. O sebepten onlardan üĢenip göçüp Anadolu‘ya geçtiler…‖ Halil Ece ile birlikte göçüp Anadolu‘ya geçen bu Türkmenler Karasi Bey tarafından Karasi havalisine yerleĢtirilmiĢlerdir. Bu sebeple beyliğin nüfusu artmıĢtır.85 ―Rum ilinde kalanların soyu Sarı Saltık‘ın ölümünden sonra ―mürted ve ahriyan‖ oldular.86 Peçenek, Oğuz, Kıpçak ve Selçuklu Türkleri tarafından tamamen Türk bölgesi haline getirilmiĢ olan Dobruca bir devletin kurulabilmesi için en uygun mıntıka idi. Zira, Bizans çok zayıf, Altın Ordu çok uzakta idi ve her iki devlet de bölgeyi kontrol edemiyorlardı. HıristiyanlaĢmıĢ bir Türk ailesinden gelen Balık bu durumdan faydalanarak bölgede bir Oğuz (Gagauz) devleti kurdu. Devletin baĢkenti Balçık (Karvuna) Ģehri idi. Resmî dini ise Hıristiyanlık idi.87 400 Balık doğrudan doğruya Bulgar çarları ile siyasî iliĢkilerde bulunduğu gibi Bizans Ġmparatorları, Tatarlar ve Venediklilerle de ticaret antlaĢması yapmıĢtır. 1346 yılında Ġstanbul‘da çıkan bir kargaĢada Çariçe Anna (Anne de Savoie) bir elçi göndererek Balık‘tan yardım istemiĢ; o da kardeĢleri Theodor ve Dobrotiç kumandasında bin atlı göndererek imparatoriçenin isteğini yerine getirmiĢtir. 88 Onlar Kantakuzen tarafından alınan bütün kale ve kasabaları geri almak ve Anna‘ya vermek için savaĢmıĢ ve bunda da baĢarılı olmuĢlardır. Çariçe Anna bu olaydan sonra Dobrotiç‘i büyük ikram ve Ģanla kabul etmiĢ, onu Apokofhas‘ın kızı ile evlendirerek Rumların üzerine general yapmıĢtır. Balık‘ın 1357 yılında ölümünden sonra yerine kardeĢi Dobrotiç geçmiĢtir.89Bizanslılarla ailevi bağlarından dolayı ―Despot‖90 unvanı verilen Dobrotiç devrinde devlet güçlenmiĢtir. Selçukluların donanmasına varis olan beyin Karadeniz‘de güçlü bir donanması ve korsan gemileri vardı. Gagauz devletinin merkezi evvelce Varna idi. Emmona yani Ģimdiki Emine Burnu bölgesi ile Misivri yanında Kozyak kaleleri de Dobrotiç‘e aitti. Kendi idaresindeki yerleri Bulgar Kilisesinden ayırıp Ġstanbul Patrikliği‘ne bağlamıĢtı. Karadeniz‘de kolonileri olan Cenevizlilerle de çok çarpıĢmıĢtı.91 Daha önce ―Ġskit Yurdu‖ diye anılan bu bölge Dobrotiç‘in hâkim olmasından sonra onun adına izafeten ―Dobrotiç Yurdu‖ diye anılmaya baĢlamıĢ ve Türkçeye ―Dobruca‖ olarak geçmiĢtir.92 Dobrotiç‘in ölümünden sonra yerine Yanko (Ġvanko) geçer (1386). Anası bir Rum olan Yanko, kendi adına paralar bastırmıĢ, çeĢitli devletlerle de ticaret antlaĢmaları yapmıĢtır.93 Bu Oğuz Devleti‘nin al zemin üzerinde resmedilmiĢ beyaz bir horoz resmî bulunan bayrağı vardı. Sultan Yıldırım Beyazıt‘ın akınları neticesi 1389 yılında bu küçük Oğuz devleti Osmanlı hakimiyeti altına girmiĢ, böylece 1263‘te Ġstanbul Patrikhanesi‘ne bağlı olarak bağımsız bir ekzarhlık halinde kurulan bağımsız Oğuz devleti de ortadan kalkmıĢtır. Halkın bir kısmı Müslüman olmuĢ, bir kısmı da Hıristiyan olarak kalmıĢlardır.94 Ġstanbul‘un fethinden sonra Dobruca bölgesindeki Gagauzlar Ortodoks Bizans kilisesinin etki sahasında olmaktan dolayı Ortodoks oldular. Bizans kiliselerinin papaz sınıfını Rumlar oluĢturuyorlar ve bunlar da bölgeyi Helenistik bir karaktere büründürmeye çalıĢıyorlardı. Fatih Sultan Mehmet Ġstanbul‘u fethettikten sonra, milliyetlerine bakmaksızın bütün Ortodoksların baĢı olarak Fener Rum Patrikhanesi‘ni tanımıĢ, patriğe dinî yetkiler yanında birtakım idarî yetkiler de vermiĢtir. Helenistik kuĢatma bütün Balkan milletleri gibi Gagauzları da etkilemiĢtir. Kendi millî kiliselerini kuramamıĢ olan Gagauzlar, alfabelerinin yokluğu, ana dillerinde yazılmıĢ kitapların olmayıĢı gibi sebeplerle Grek alfabesini kullanmıĢlardır. Osmanlı Devleti‘nin son dönemlerinde Yunan ve Bulgarların bağımsızlık mücadeleleri daha önce Katolik-Ortodoks Kiliseleri arasındaki mücadele bir Rum-Bulgar kilise savaĢına dönüĢmüĢtür. Dinî olmaktan çok millî ve politik amaçlı bu savaĢ sonunda 1870 yılında Bulgarlar da bir kilise kurmuĢ ve Rumların kültürel baskılarından kurtulmaya çalıĢmıĢlar. 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın baĢlarında Besarabya‘ya göç eden Gagauzlar burada Bulgar kilisesinin nüfuz sahasında bulunmuĢlar, kilisenin sürekli BulgarlaĢtırma politikasıyla karĢı karĢıya kalmıĢlardır. 95 Osmanlılar tarafından düzenlenen defterlerde Gagauz adı kullanılmamıĢtır. Bu kaynaklar araĢtırıldığında, Slav ön adlarının yanında Türkçe 401 soyadlarını kullanan Gagauzlar tespit edilebilmektedir. Fakat bu dönemlerle ilgili çalıĢmalar birkaç öğrenci tezi ve Ahmet Cebeci‘nin çalıĢmalarıyla sınırlıdır. Cebeci, Ankara‘daki Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü‘ne bağlı ―Kuyud-ı Kadime‖ bölümünde yer alan Silistre sancağına ait 561 numaralı vakıf defteri ile 83 ve 86 numaralı mufassal defterlerde Gagauzlarla ilgili bilgi ve belgeler bulunmaktadır. Mesela 83 numaralı Silistre mufassalından öğrendiğimize göre, 1597-98 (H. 1006) yılında Silistre‘nin Dobruca yöresinde bulunan merkeze bağlı Durbalı ve Sarı Mahmut köylerinde Gagauz ailelerin Müslüman Türklerle karıĢık olarak yaĢamaktadır. Bilgiler arasında Dobruca bölgesinde bazı Ģehir, köy ve kasabalarda Müslüman Türklerle Hıristiyan Gagauzlar ve diğer ecnebi milletlerin birlikte yaĢadıkları, fakat bunların ayrı mahallelerde oturdukları da bulunmaktadır. 14. yüzyılda kurulan Gagauz Devleti‘nin baĢkenti olan Balçık‘ta adı geçen deftere göre, tespit edilmektedir. Aynı kayıtlarda, Varna kazasının SulucadereYeniceköy‘de 162, Pazarcık‘ta 14, Hergele Geçidi köyünde 65, Yörük Kulfal‘da 42, Seydi Hoca‘da 3, Üçorman‘da 2, Avpınarı‘nda 13, Göynükpınarı‘nda 23, ÇavuĢköy‘de 44 ve Kapaklı köyünde 34 hane Gagauz tespit edilebilmektedir. Varna Ģehri 561 numaralı vakıf defterine göre bunlar vergisini Sultan Selim ve Piri Mehmet PaĢa vakıflarına vermektedirler. Varna merkezinde, 9 Gagauz mahallesi (582 hane), 2 Rum mahallesi (120 hane), 6 Müslüman Türk mahallesi (410 hane), 1 Kıpti mahallesi (31 hane) görülmektedir. Toplam hane sayısı 1143, mücerred 680, toplam vergi nüfusu da 1823‘tür.96 Osmanlı devrinde Kuzey Bulgaristan‘da yaĢayan Gagauzların tarihi için paha biçilmez bir kaynak olan arĢiv belgeleri ve defterler henüz incelenmediği için bu dönem karanlık olarak kalmaya devam edecektir. Osmanlı kaynaklarının Gagauzları ayrı olarak göstermeyip gayrımüslim nüfus içinde sayması da Gagauzlar hakkındaki çalıĢmaları zorlaĢtırmaktadır. 9. yüzyıl Osmanlı kaynaklarında da doğrudan Gagauzlardan bahsedilmemiĢtir. Çünkü 18. asrın ikinci yarısıyla 19. asrın ilk yarısında Osmanlı ülkesinden Besarabya‘ya yapılan göçlerde topluluğun çoğunluğunu Gagauzlar oluĢturmasına rağmen Hıristiyanlıkları sebebiyle hep Bulgar nüfusun göçü gibi algılanmıĢtır. Tespitlerimize göre Osmanlı ülkesinde ilk defa Gagauzlardan bahseden, 1867 yılında III. Napolyon‘un milliyetçi hareketleri dağıtması üzerine Ġtalya‘dan kaçarak Ġstanbul‘a gelen ve burada Fransızca Courrier d‘Orient gazetesini çıkaran Jean Pietri‘dir. Pietri bu yıllarda Moldova taraflarına bir gezi yapmıĢ ve keĢfettiği Gagauzlar hakkında gazetesinde resimli bir tanıtma yazısı yazmıĢtır. Bu yazı Hayâl isimli bir gazete çıkarmakta olan Teodor Kasap‘ın ilgisini çekmiĢ ve gazetesinde imzasız olarak ―Gagauz‖ isimli bir makale (Hayâl, Nu. 240, 28 ġubat 1291/12 Mart 1876, s.3) yazmıĢtır. Teodor Kasap‘ın biraz da Pietri‘yle alay ederek kaleme aldığı bu yazıda Ġtalyan yazarın Gagauzları beğenmediğini, onların Türk olmadıklarına Ġncil üzerine yemin ettiğini, büyük ihtimalle Cenevizlilerden kaldıklarını anlattığını yazmıĢtır. Yazının tarihî değeri, Teodor Kasap‘ın kendisinin ve Türklerin Gagauz adını hiç duymadıklarını iddia etmesinde ve bu konuda bahse girmek istemesindedir. Yazısında Teodor Kasap Gagauzları Pietri‘nin uydurduğuna inanmaktadır. Karadeniz‘in kıyı Ģeridinde yaĢayan ―Asıl Gagauzlar‖ veya ―Deniz Gagauzları‖ adı verilen Gagauzlar, Rumların etkisi altında kalmıĢ ve Rum okullarında eğitim görmüĢ olan Rum papazları tarafından temsil edilmiĢlerdir. 1867 yılında Ġstanbul Patriği‘ne verilen bir rapordan ―Türkçe konuĢan Elenler‖ adı verilen Gagauzların Varna Rum Metropolitliği‘nden ayrılarak Varna‘da yeni kurulan Bulgar 402 Kilisesi cemaatine bağlanmaya, çocuklarını da Bulgar okullarına göndermeye baĢladıklarını tespit etmek mümkün olmaktadır.97 Bununla beraber Gagauzların büyük bir kısmı Rum Metropolitliği‘ne bağlılıklarını sürdürmüĢ, Karamanlıca adı verilen Grek harfleriyle yazılmıĢ Türkçe dinî kitapları okumuĢlardır.98 Balkan Yarımadası‘nın değiĢik bölgelerinde yaĢayan Gagauzlar, 1768-74, 1787-91 ve 1806-12 yıllarında yapılan Osmanlı-Rus SavaĢlarını takip eden yıllarda köylüye baskı yapan Türk görevliler ve yerel toprak ağaları yüzünden çok güç ekonomik Ģartlar içinde yaĢadıkları eski yerlerini bırakıp Kuzeydoğu Bulgaristan‘a göç etmiĢlerdir. Ancak Müslüman Türk yöneticiler ve Ortodoks Bulgar Kilisesi‘nin yöneticileri dinî düĢmanlığın ve ekonomik-sosyal istikrarsızlığın sebebi olarak görülen bir grup Gagauz ailesini (onların arasında Yunan kilisesi ayinlerini benimseyen bir grup Sırp, Yunanlı ve Arnavut da vardı) bu bölgeden ayrılarak Bucak‘a yerleĢmeye zorlamıĢtır.99 Bu göçlerde Küçük Kaynarca AntlaĢması‘nın (21 Haziran 1774) da rolünü unutmamak gerekir. Zira, bu antlaĢmanın 7 ve 14. maddelerinde Ruslar Ortodoksların hamiliğini üstlenmiĢlerdir. Ayrıca bu göçte Vidin PaĢası Pazvandoğlu Osman ile baĢına topladığı Rumeli‘de ün salmıĢ Macar Ali, Kambur Ġbrahim ve Kara Fevzi gibi eĢkiyanın da etkili olduğunu söylemek mümkündür.100 Moldova boyarları da bu göçte Gagauzlara iĢ ve toprak vererek onların Moldova‘da yerleĢmelerine yardımcı olmuĢlardır. 101 Gagauz tarihçi ve BaĢpapaz Mihail Çakır‘ın torunu, BükreĢ Üniversitesi tarih profesörü Nikolay Çakır bu iddiaların büyük bir kısmının doğru olmadığı görüĢündedir: ―Gagauzların Balkanlar‘dan Besarabya‘ya göçme sebepleri çok kere tartıĢılmıĢtır. Bazılarının dedikleri gibi, Gagauzlar Osmanlıların baskıları yüzünden kaçmamıĢlardır. Bunu Tanasoğlu da söylüyor. Osmanlılar Balkanlar‘da Gagauzlara düĢmanlık etmediler. Hatta 15-18. asırlarda onlar Gagauzları Balkanlar‘da Rum ve Bulgar asimilâsyonundan kurtardılar. Rus çarlığı Gagauzları Balkanlar‘dan Besarabya‘ya çekmek için çok çalıĢtı. Çünkü Türk devleti zayıflamıĢtı, çeteler meydana gelmiĢti ve devlet bunları engelleyemiyordu. Asıl sebep Ģudur: Ruslar Besarabya‘yı Romanya‘ya yabancı milletlerle doldurmak istiyordu. Bu bölgede Romanya ve Türkiye‘ye karĢı bir tampon bölge oluĢturmak amacındaydı. Bu yüzden de Bucak bölgesindeki Müslüman Tatarları boĢaltarak yerlerine Gagauz ve Bulgar nüfus yerleĢtirdi. Bütün tarihî belgeler gösteriyor ki, Osmanlılar yönettikleri toplumların kültürüne, diline, dinine karıĢmadılar. Onlar yalnız vergi aldılar. Bu yüzden de Avrupa topraklarındaki Rumlar, Bulgarlar, Sırplar, Moldovanlar, Macarlar, Arnavutlar yok olmadılar, hatta kendi millî kültürlerini, dillerini geliĢtirdiler ve bu yüzden de bağımsızlık için savaĢtılar. Tarih gösteriyor ki, diğer imparatorluklar, buna SSCB de dahil, asimilâsyon politikalarını çok daha ileri seviyelere taĢımıĢlardır. Tanasoğlu‘nun gösterdiği gibi, Balkanlardaki Ġslam kültürü Gagauz kültürüne zarar vermedi, hatta onu canlandırdı, faydalı oldu, çünkü aynı Oğuz kültüründen geliyorlardı.‖102 Bulgaristan‘dan göçen Gagauzlar, 1770 yılında Moldova‘da ilk kez biri ―Çadır‖ diğeri de ―Orak‖ adlı iki köy kurmuĢlar, bu iki köyün dıĢında 1804 yılına kadar Moldova içinde ve Dobruca‘da dağınık halde yaĢamıĢlardır. 1807 yılında Tatarlar‘ın Bucak‘tan çıkarılması üzerine Rusların teĢviki ve her çorbacıya103 50 desyatin104 toprak verilmesiyle Gagauzlar, Bucak‘a yerleĢmeye baĢlamıĢlardır. 1812 yılında yapılan BükreĢ AntlaĢması ile onlar üzerindeki Rus etkisi daha da güçlenmiĢtir. 1818 yılında eski köylerinden Bucak‘a geçen Çadırlı Gagauzlar Çadır‘ı, Oraklı Gagauzlar da Avdarma 403 köyünü kurmuĢlardır.105 Besarabya‘ya göç etmeye devam eden Gagauzların 1817 tarihli Rus nüfus sayımındaki Katağrafyada 19 adet köy kurdukları kaydedilmiĢtir.106 Ayrıca belirtmek gerekir ki, bir kısım Gagauzlar söz konusu tarihten daha önce gelip Tatar köylerine yerleĢip onlarla birlikte yaĢarken Ruslar daha sonra Moldova‘ya gelen Gagauzları özellikle Tatarlar tarafından boĢaltılmıĢ köylere yerleĢtirmiĢlerdir. Gerek mikro, gerekse makro toponomi de Gagauzlarla meskûn bu köylerden bazılarının eski Tatar köyleri olduğunu göstermektedir. Bu durumu Gagauz tarihçi Diyonis Tanasoğlu Ģöyle anlatmaktadır: ―Gagauzların çoğu (Bulgaristan‘dan) Besarabya‘ya geldiler. Ama kimi bölükleri Türiye‘ye (Anadolu‘ya), Yunanistan‘a gitmiĢlerdir. Çoğu Tuna‘yı birkaç yerden geçmiĢler, Dobruca‘dan Ġsakça kasabasına yakın, bu taraftan da Satunoy köyüne yakın yerden. Tatarların bıraktığı Bucak‘taki köylere yerleĢmiĢler. Bazılarını Çarlık 1807 yılında buradan Kırım‘a göndermiĢ. Çoğu da Silitre‘den Valahiye‘ye (Münteniye‘ye) geçmiĢler ve Moldova‘ya gelmiĢler. Burada HuĢ, Birlad, Galaç ve Vasluy cüdestlerin boyarlarıyla dövüĢmüĢler, bazıları da onları orada bir hayli tutup köy düzdürmüĢler, toprak iĢletmiĢler… Gagauzlar burada Moldovan dilini öğrenmiĢler, onların Lâtin alfabesini kullanmıĢlar. Birçok Gagauz soyadlarını, lâkaplarını Moldovancaya çevirmiĢ: Kokos, Durmi, Purde, Galatsan, Bordey, BaluĢ, Marin gibi. Sonra Gagauzlar Prut‘u geçtiler, önce Ģimdiki Leova‘ya yerleĢtiler. Burada Çadır, Orak vs. köyler kurdular. Daha sonra da boyarlardan kurtulup daha aĢağıya Bucak‘a indiler. Bucak‘ta Tatarların bıraktığı yerleri Rus idarecileri Gagauzlara paylaĢtırdılar ve Gagauzlar bu topraklara yerleĢtiler. Gagauzlar Tatarlardan kalan bu topraklara yerleĢmiĢler, bunun yanında kendileri de yeni köyler kurmuĢlardır. Balkanlar‘da hayvancılık, çiftçilik, bağcılık ve ticaretle uğraĢan Gagauzlar aynı iĢleri Bucak‘ta da yapmaya devam etmiĢlerdir. Burada asırlardır iĢlenmemiĢ toprakları büyük bir gayretle iĢlemiĢler, bu kıraç araziyi verimli hale getirerek kendilerine yurt yapmıĢlardır.‖107 Bulgaristan‘dan göçlere rağmen 19. yüzyılda bu ülkede yaĢayan Gagauzların nüfusu yine de az değildi. Özellikle yüzyılın ikinci yarısında yapılan nüfus sayımlarına göre, kaynaklarda Gagauz adının geçmesiyle birlikte baĢta Varna olmak üzere birçok kasaba ve köyde Gagauz nüfusun halâ çoğunlukta olduğu görülmektedir. Meselâ, Romen yazarı Çesar Boliak‘ın 1871 yılında Varna‘nın etnik yapısı hakkındaki değerlendirmesinde halkın yarıdan fazlasının Yunanlı olduğunu söylemesi üzerine Oteçestvo gazetesi (S. 85, 1871) bu görüĢe sert bir Ģekilde karĢı çıkmıĢ, halkın dörtte üçünün tek kelime bile Yunanca bilmediğini, neredeyse hepsinin Gagauz olduğunu ileri sürmüĢ ve Çeban Boliak‘ın Gagauz kızlarının Ģarkılarını dinleyip dinlemediğini sormuĢtur.108 Jireçek 1876 yılında Varna sancağında yaĢayan ve vergi veren erkeklerin sayısını 21.359 kiĢi (yani yaklaĢık 70-80 bin) olarak vermekte ve bunların çoğunun Gagauz olduğunu belirtmektedir. Bulgar istatistiklerine göre, Gagauz nüfusu gittikçe azalmıĢtır. GradeĢliev‘in verdiği tablolardan hareket edersek, Bulgaristan‘da Gagauz nüfusu, 1880‘de 12.000, 1905‘te 10.175, 1910‘da 9.329, 1920‘de 3.669, 1926‘da 4.378 (%0.8) kiĢidir. Yine buradaki tablolardan A. ĠĢirkov‘un verdiği rakamlara 404 göre, 1881 yılında Varna‘da kullanılan dillere bakıldığında Bulgarca konuĢanlar 6.721, Türkçe konuĢanlar 8.903 kiĢi iken 1901 yılında Bulgarca konuĢanlar 15.601‘e çıkmıĢ, Türkçe konuĢanlar 5.985‘e düĢmüĢtür. Bu rakamlar Bulgarların Gagauzları asimile faaliyetine 19. yüzyılda baĢladığını, onları artık Bulgar olarak kaydettiğini göstermektedir. Bugün kaynakların bir kısmı Bulgaristan‘da 300.000 Gagauzun yaĢadığını söylese de maalesef büyük bir kısmı Bulgarlar tarafından asimile edilmiĢ, ana dillerini unutmuĢlardır. Müslüman Türklere uygulanan asimilâsyon, isimlerini değiĢtirme gibi faaliyetler daha önce aynı dindeki Gagauzlara uygulanmıĢ ve onlar eritilmiĢtir. 1934 yılında Bulgar resmî kaynakları Bulgaristan‘da yaĢayan Gagauzların nüfusunu 2.786 kiĢi olarak göstermektedir.109 Manov‘un da belirttiği gibi, Bulgaristan‘da daha 1930‘lu yıllarda belediye istatistiklerinin milliyet sütunlarında Gagauzlar için yer ayrılmamıĢ, onlar Bulgar hanesine kaydedilmiĢlerdir. Onlar da artık kendilerinin Bulgar ya da Eski Bulgar olduklarını söylemektedirler.110 Yani asimilâsyon daha bu yıllarda tamamlanmak üzeredir. Kendisi de Gagauz asıllı bir bilim adamı olan Manov bu durum karĢısında, ―Belki de zamanla; Peçenekler, Kumanlar ve Uzlar gibi; yeryüzünde tek bir Gagauz kalmayacak, Gagauz adı yalnızca tarih sayfalarında anılacaktır.‖111 demekten kendisini alamaz. Fakat yaĢlı Gagauzlar ayrı bir millet oldukları üzerindeki düĢüncelerini halâ sürdürmektedirler. Onlar, keyifli zamanlarında kenarlarında horoz resmî bulunan kırmızı bayraklarını anmaya devam ederler. Hatta bu bayrağın günün birinde Kavarna yakınlarındaki Çarıkman tepesinde dalgalanacağını görecekleri umudunu beslerler. Onlara göre, o zaman bütün Gagauzlar orada toplanarak ortadan kalkmıĢ olan Oğuz ya da Gagauzlar Devleti‘ni yeni baĢtan kuracaklardır.112 Son yıllarda Varna ve civarındaki köylere yapılan araĢtırma gezilerinde Gagauzca konuĢan insan sayısının çok azaldığı, gençlerin ana dillerini ve milliyetlerini unuttukları, ancak yaĢlı bazı kiĢilerin kendi dillerini konuĢtukları ileri sürülmektedir.113 Kaynaklar bugün Kuzey-Doğu Bulgaristan‘da, ağırlıklı olarak Varna, ġumen, Provadiya, Silistre, Dobruca kıyıları civarında, biraz da Güney-Doğu Bulgaristan‘da Yambol, Elhovo, Kavaklı, Burgaz, Eski Zagora civarında yaĢadıklarını söylemektedir.114 Besarabya‘da 29 Aralık 1819‘da hâkim Senat‘ın özel kararı ile göçmenlerin yaĢadıkları köyler dört inzibati-arazi dairesine bölünür: Prut, Kagul, Ġzmayıl ve Bucak. Onlara kolonist hukuku verilir, kendi mahkemeleri, vergi sistemi vs. kurulur. Komrat ve Bolgrad‘da liseler, Satılık Hacı (Aleksandrovka) ve Bayramca köylerinde öğretmen seminerleri açılır. Lâkin bu devirde Gagauzlar arasında cehalet hüküm sürmekteydi. Öyle ki 19. asrın sonunda tüm Gagauzların %88‘i, kadınların ise %97.8‘i okuma yazma bilmezdi. Bu yüzden 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın baĢlarında Gagauz edebiyatı ve medeniyetinden bahsetmek zordur. Bu devirde Gagauzlar esasen toprağa can atar, ekip biçmeyle, hayvancılıkla meĢgul olurlardı. 20. asrın baĢlarında Bender kazasında köylülerin %13.9‘unun 5 desyatine kadar, %47.5‘inin 5 desyatinden 10 desyatine kadar, %38.6‘sının 10 desyatinden yukarı; Ġsmayıl kazasında yukardakilerin sırasıyla %32.5; 19.3; 48.2‘sinin; Akkerman kazasında ise %0.4; 20.4; 79.2‘sinin toprak alanı vardı. Bu Moldova ve Rusya köylülerine düĢen topraktan daha çoktu. Lakin 20. asrın baĢlarında Bulgar ve Gagauz köylülerinin toprak alanı 23 desyatine indirilmiĢtir. Buna da halkın nüfus yoğunluğunun artması sebep olmuĢtur. Bununla 405 beraber, Besarabya‘nın güneyinde büyük topraklara sahip kiĢiler peyda oldular. Öyle ki, Kilçik‘in 150 bin, Kirillov‘un 28 bin, ġopov‘un 3800, N. GüneĢliyev‘in 1136, M. Stamatova‘nın 1075, P. Nedov‘un 980, N. ParuĢev‘in 483 desyatin toprakları vardı. O devirde 101.3 bin nüfusu olan Gagauzlar Besarabya halkının %3.5‘unu (Kagul kazasında %17.9, Akkerman‘da %2.3, Ġsmayıl‘da %6.9, Tikin‘de (Bender‘de) %12.8‘ini teĢkil ediyorlardı.115 20. yüzyılın baĢlarına gelindiğinde Ruslar bir yandan ekonomik baskı, diğer yandan da ırkçı politikalarla halkları eziyor ve yok ediyordu. 1905-1907 yılında burjuva-demokratik hareketinin havası Komrat‘a da Tesir etti. 1906 yılının baĢında Komrat baĢta olmak üzere Çarlığa karĢı ayaklanan Gagauzlar mitingler ve gösteriler yaparak zengin toprak sahiplerinin topraklarının kendilerine paylaĢtırılmasını talep ettiler. Silâhlı Gagauz birlikleri Rus askerlerini ve görevlilerini etkisiz hale getirerek 6 Ocak 1906 tarihinde Komrat‘ta Gagauz Devleti‘ni kurduklarını ilan ettiler. Yeni kurulan devletin kararı ile vergiler lağvedildi, topraklar alınarak köylüler arasında bölüĢtürüldü. Bu devletin tanınması için bazı giriĢimlerde bulundular. Lâkin 10 gün geçmeden Rus orduları gelerek bu yeni devleti ortadan kaldırdı. Yüz kadar köylü ve onların liderleri hapsedilerek mahkemeye verildi. 116 Aradan uzun yıllar geçmesine rağmen Gagauzlar bu çok kısa ömürlü devletlerini ve bu devletin kurucuları arasında yer alan Atmaca Pavli‘nin oğlu AndruĢ Galaçan, G. Georgiev, Bolfos, Pokgras gibi atalarını unutmadılar. Bu ayaklanma Gagauzların yüreğinde bağımsızlık ateĢini sürekli yanık tuttu. Gagauzlar bugün özgür yaĢadıkları 10 günlük kısa dönemin hatırasını büyük toplantılar ve eğlenceler yaparak yaĢatmaya çalıĢmaktalar.117 Stolipin‘in ıslahatından sonra (1909) geçim sıkıntısı sebebiyle Gagauzların bir bölümü 19091910 yıllarında Orta Asya‘ya göçüp Kazakistan‘ın Turgay bölgesine yerleĢmiĢlerdir. Fakat kendi topraklarından da mahrum olan köylülere bu göçün bir faydası olmamıĢtır. Günden güne hayat Ģartları ağırlaĢan köylüler bu durumdan çıkıĢ yolu bulamadıklarından Rusya‘yı baĢtan baĢa saran köylü hareketine ümit beslemiĢlerdir.118 Gagauzlar 1917 Ekim devriminden sonra kendilerine toprak verileceğini ümit ediyorlardı. Lâkin onların ümitleri ne Çarlık Rusyası‘nda ne de Sovyetler Birliği‘ne katıldıktan sonra gerçekleĢti. 1918 yılında Romanya Besarabya yanında Erdel ve Bukoniva gibi Romen nüfusun yaĢamadığı bölgeleri de alarak Büyük Romanya‘yı (Romania Mare) kurdu. Romenler, 1918 yılından milliyetçilik hareketlerinin geliĢtiği ve baskıların uygulandığı 1938 yılına kadar ülkelerindeki azınlıklara iyi muamele etmiĢler, Gagauzlar da bundan yararlanmıĢlardır. Fakat yine de 1924‘te Moskova‘nın eli ile Tatarpınar‘da Bolboka, Karakurt, ÇeĢmeköy, Yeniköy ve Kurçi köylerinin Ukraynalı, Bulgar ve Gagauz halkı isyan etmiĢlerdir.119 1925 yılında Gagauzların bir kısmı kendi Bucak‘tan ayrılarak TaĢkent civarına yerleĢmiĢlerdir.120 Yine aynı yıllarda Romanya‘da yaĢayan Gagauzların bir kısmı iĢçi olarak Güney Amerika ülkelerinden Brezilya‘ya giderek yerleĢmiĢ, ağaç söküm iĢleri, tarla açmak için orman kesimi gibi tarımcılık alanında çalıĢmıĢlardır. Ancak iklime uyum sağlayamayan Gagauzlardan bir kısmı hastalanarak ölmüĢ, bir kısmı da yurtlarına dönmüĢlerdir. Orada kalanlar ise San Paolo Ģehrinde yaĢamaktadırlar.121 406 Hamdullah Suphi‘nin BükreĢ Büyükelçiliği yaptığı yıllar Gagauz tarihinde altın sayfa gibidir. Bugün bu küçük topluluk yaĢıyor ve otonom bir devlete sahipse bunda Mihal Çakır kadar Hamdullah Suphi‘nin de payı vardır. Bu yüzden 1931-1944 yılları üzerinde biraz geniĢ olarak durmak ve onun bazı hizmetlerini burada saymak gerekir. Hamdullah Suphi 25.5.1931 tarihli Bakanlar Kurulu kararnamesiyle BükreĢ‘e birinci sınıf elçi olarak tayin edildi. Görevine baĢlar baĢlamaz Gagauzların bulunduğu Besarabya ve Dobruca‘daki kasaba ve köylerde günlerce dolaĢtı, onların evlerinde misafir oldu. Bu gezilerinde onlara Türk olduklarını anlatmaya çalıĢtı. Bu yıllarda Dobruca ve Besarabya‘da Türklere ve Gagauzlara ait okul yoktu. Dobruca‘daki tek yüksek okul, Babadağ civarında Mecidiye kasabasındaki Müslüman Semineri adındaki medrese idi. Tanrıöver bir gün bu medreseyi de ziyaret etti. Öğretmen ve öğrencilerle görüĢtü. Ders ve eğitim programlarını inceledi. BükreĢ‘e döndükten kısa bir süre sonra Romen Milli Eğitim Bakanlığı‘ndan Seminer Müdürlüğü‘ne gelen bir yazıda Arapça okutulan dinî kitapların Türkçe okutulması, Arap harfleri yerine yeni Türk harflerinin kabul edilmesi, sarık ve cüppe yerine ceket, pantolon ve öğrenci Ģapkası giydirilmesi emrediliyordu. Bundan baĢka, genel tarih ve özel Romen tarihinden baĢka programa Türk tarihi konulması da bildiriliyordu. Bu yıllarda Müslüman Semineri bunları aynen uyguladı. Yine talebelerin isteği ve Tanrıöver‘in delâletiyle okula Fransızca dersi de kondu. Tanrıöver, Gagauz papazları ve aydınlarıyla da görüĢtü. Romen hükümetine yirmi altı Gagauz kasaba ve köyünde Türkçe öğretim yapan okul açtırdı. Buralara Dobruca Türklerinden ve Mecidiye Müslüman Semineri mezunlarından öğretmen tayin ettirdi. Hatta Türkiye‘den de öğretmenler ve Türkçe ders kitapları gönderilerek bu okullarda okutuldu. Tanrıöver‘in güvenilir kiĢiliği sayesinde Romen hükümeti kendi vatandaĢı olan Müslüman ve Hıristiyan Türklerle ilgilenilmesine, okullarına ve eğitimlerine müdahale edilmesine, ana dilleriyle eğitim yapmalarına karĢı gelmek bir yana yardımcı bile oldu.122 Sadri Ertem, 1930‘lu yıllarda Romanya‘ya yaptığı geziyi anlatırken Tanrıöver‘in bu çalıĢmalarından bahsetmekte ve onun BükreĢ sefirliğinde iki harikulâde keĢfi bulunduğunu, birincisinin Türk usulü döĢenmiĢ sefaretteki Türk odası olduğunu belirttikten sonra, ―Ak saçlı delikanlının ikinci buluĢu, birincisi kadar güzeldir: Bu Gagavuz‘dur!‖123 demektedir. Ertem, Tanrıöver sayesinde Gagauzların Türklüklerinin farkına vardıklarını ve kendisinin onlarla yaptığı konuĢmalardan birinde yaĢlı bir Gagauzun ―Seninle aramızda bir soğan zarı kadar fark var.‖ dediğini anlatıyor. Bilindiği gibi, Lozan AntlaĢması sonucuna göre, ülkemizdeki binlerce Rum mübadeleye tâbi tutulmuĢ, bunların arasında Edirne ve civarında yaĢayan Gagauzlar da yer almıĢtır. Bu Hıristiyan soydaĢlarımız Yunanistan‘da Atina ve civarında iskân edilmiĢlerdir. Ġçerisinde Karamanlı ve Gagauz Türklerinin de bulunduğu bu topluluk Yunanistan‘da ―Turko Sporos-Türk tohumu‖ diye aĢağılanmıĢ ve Yunanlı kabul edilmemiĢlerdir. Bu kiĢilerin yok olmadıklarını Ģimdi de anlıyoruz. Kendi tespitlerimize göre, Edirne ve civarındaki beĢ köyden Yunanistan‘a göçen Gagauzlar yaz aylarında kendi köylerini ziyaret etmektedirler. Bu Yunanistanlı Gagauzlar son yıllarda Moldova‘da yaĢayan soydaĢlarıyla diyalog kurularak karĢılıklı ziyaretler yapılmıĢ, Mihail Çakır tarafından ilk baskısı 1908‘de yapılan 407 Gagauzca Kısa Dua Kitabı‘nın Kril alfabesi yanında yeni Lâtin alfabesiyle hazırlayarak 2001 yılında KiĢinev‘de basımını gerçekleĢtirmiĢler, kitabı Moldova ve Ukrayna Gagauzlarına hediye etmiĢlerdir. Bu konuyu değerlendirirken Osmanlıdan kalan bir tutumla Rumlukla Hıristiyanlığın hep karıĢtırıldığını belirten Bağımsız Türk Ortodoks Cemaati Lideri Selçuk Erenerol, hem Lozan sonrası yapılan mübadelelerde hem de 1964‘te Kıbrıs‘taki gerilime karĢılık Ġstanbul‘daki 86 bin Hıristiyanın Yunan uyruklu diye Yunanistan‘a gönderilmesini büyük bir hata olarak gösterir. Bu ikinci göçte gidenlerin yalnız 15-20 bininin Yunan uyruklu, gerisinin Türk kökenli olduğunu belirtir ve her iki göçten de Ġsmet Ġnönü‘yü sorumlu tutar.124 Tanrıöver‘in hatıralarını yayına hazırlayan Mustafa Baydar‘a göre, o, Hıristiyan Türkleri Anadolu‘dan Yunanistan‘a sürmesini Atatürk‘ün büyük hatası olarak kabul ederdi.125 Hatta bunu Millî Mücadele yıllarında Atatürk‘ün tarihle yeterince uğraĢamamasına yorardı. Hamdullah Suphi Baydar‘a bir gün Celal Bayar‘la aralarında geçen Ģu konuĢmayı aktarmıĢtır: Celal Bayar, ―Bilir misin Hamdullah, Atatürk‘ün son yıllarda en büyük üzüntüsü ne idi?‖ sorusuna burada olmadığı için bilmediğini söyleyen ve anlatmasını isteyen Hamdullah Suphi‘ye Ģunları söyler: ―Anadolu‘dan binlerce Hıristiyan Türkü göndermiĢ olmasıydı. PaĢam yapmayın, yollamayın, bunlar özbeöz Türktür, dedim, kendisine kitaplar gösterdim; fakat dinlemedi. Artık bu Yunan meselesi tamamen kapansın, dedi. ġimdi Atina civarında yerleĢtirilmiĢ olan bu göçmenlere Yunanlılar ‗Türko Sporos‘ (Türk tohumu) diyorlar‖.126 Baydar‘ın buradaki yorumu da ilginçtir: ―Belki de Hamdullah Suphi kanaatince, Millî Mücadele‘yi müteakıp Anadolu‘dan binlerce Hıristiyan Türkün sürülmesiyle iĢlenen hatayı, Romanya‘daki Hıristiyan Türkleri ana vatana yollamak suretiyle telâfi yoluna gitmek istemiĢti‖.127 Tanrıöver‘in Romanya büyükelçiliği döneminde Türkiye‘den bazı aydınlar bu ülkeyi ve Gagauz bölgesini gezerek hatıralarını yazmıĢlardır. Bunların içinde YaĢar Nabi Nayır ilk akla gelendir. Nayır, bütün Balkanlar‘ı gezmiĢ ve hatıralarını Balkanlar ve Türklük isimli bir kitapta toplamıĢtır. Bu eser bize 1930‘lu yıllardaki Gagauzların yaĢayıĢları, giyimleri, gelenekleri, Türkiye‘ye bakıĢları gibi birçok meselede özgün bilgiler verdiği gibi, asıl Tanrıöver‘in onları nasıl uyandırdığını, Türk olduklarının pek fazla farkında olmayan, Bulgar, Romen ve Rus nüfusun arasında ezilmiĢ, kimliklerini kaybetmek üzere iken günün birinde aralarında bir yıldırım hızıyla dolaĢan Türk elçisinin geleceği haberi hepsinde merak ve aynı zamanda cesaretsiz, ürkek bir ümit uyandırıyor. Tanrıöver‘in kısa süreli çalıĢmaları sonucunda, ellerinde Türkiye‘den getirilmiĢ kitapları ve gazeteleri okuyarak ―Gagauzca‖ diye sevinen insanlar, okullarda hangi soydan olduklarını bilmeyen çocukların birkaç yıl içinde Türklüklerinin farkına varmaları ve büyük bir soya mensup olmanın gururunu taĢımaya baĢlarlar. Anavatan Türkiye‘ye gönderilen 70 dolayında öğrencinin mektuplarının elden ele dolaĢması, bu mektuplardan Türkiye‘nin büyük ve bereketli bir memleket olduğunu ve orada herkesin kendi dillerini konuĢtuğunu öğrenmeleri üzerine bütün Gagauzların o esrarlı ülkeye gitmeye can attıklarını öğreniyoruz. Bütün Balkanlar‘la birlikte Gagauz köylerini de gezen Nayır, onların Türklüğü konusunda Ģu cümleleri yazıyor: ―Balkanlar‘ın, gezdiğim bütün Türk Ģehirleri arasında 408 Ģahsımda Türklüğe karĢı en fazla, en samimi alâkayı Komrat‘ta görmüĢ olduğumu hemen söylemeyi bir borç bilirim. Yüzlerce yıl anayurttan bir Türkün uğramamıĢ olduğu bu yerlerde, ‗öte‘den gelen bir insanın ne kadar büyük bir hâdise teĢkil edeceğini tahmin edebilirsiniz.‖128 Nayır‘ın hayali de Tanrıöver gibi, bu insanların Anadolu‘ya yerleĢtirilmesidir. Çünkü Gagauzların da öğrendikleri ve mutlu oldukları bir hadise vardır. Türkiye‘nin yüzölçümü Romanya‘nın iki buçuk katından fazla olmasına rağmen nüfusu Romanya kadar bile yoktur. 5-6 yıl sonra bir göç hareketi olabilir, bu insanları Ģimdiden hazırlamak gerekir. Fakat Romanya‘daki Türk yetkililer Nayır‘ı Ģu sözlerle teselli etmiĢlerdir: ―Hiç sıkılmayın, Ģimdi burada bir göç borusu çalsak, bir hafta içinde on bin adam kaldırmak iĢten bile değildir. Ve bir defa göç baĢladı mı, siz isteseniz bile ardını kesemezsiniz. Gagauzlar o kadar birbirine bağlıdırlar. Kılavuzlar ne tarafa yönelirlerse, bütün sürü, gözü kapalı onları takibe hazırdır.‖ Nayır Binbir Gece Masallarının sihirli değneğini hayal eder, bir mucize bekler. ―Günün birinde, gözlerimizi açtığımız zaman, bu güzel ve bayındır köylerin, Türk halkıyla beraber Anadolu veya Trakya‘nın bereketli ovalarında yükseldiğini görsek.‖ Gagauzlar da aynı hayali taĢımaktadırlar. Bir Gagauz aydını Nayır‘a Ģunları söyler: ―Tanrı isterse, diyordu, bizi, Gök Oğuzları bahtiyar etsin, hepimiz anayurdumuza gideriz ve orada kan kardeĢlerimizin aralarında iyi konuĢmayı, okumayı ve yazmayı öğreniriz. Ah, bilseniz, neler söylemek istiyorum, bizim gözlerimiz geçen yıl açıldı, geçen yıl bize bir Türk, kardeĢlerim diye seslendi. O güne kadar biz öksüzdük. ġimdi göğsümüzü kabartarak bütün dünyaya bağırabiliriz: Biz Türküz! Biz Türküz! Öksüz değiliz. Bizim de anamız var, bizim de babamız var. Anamız Türkiye‘dir, babamız Atatürk. KardeĢlerimiz 20 milyon Türktür. YaĢasın Atatürk, yaĢasın onun dirilttiği büyük Türkiye!‖ 129 Tanrıöver, daha önce Bulgar okullarında propagandaya maruz kaldıklarını bildiği için Gagauzların Bulgar okullarında okumalarını yasaklamıĢ, Romen okullarında okumalarını sağlamıĢ, Dobruca‘daki Gagauzların BulgarlaĢtırılmalarına izin vermemiĢtir. Ana dilleriyle eğitim yapılması için Tanrıöver‘in olağanüstü gayretleri olmuĢtur. Romen hükümeti, Gagauzların oturdukları yerlerde ihtiyarî Türkçe kursları açılmasına izin vermiĢ ve bu kurslarda görevlendirilen Türk öğretmenlerin maaĢlarını devlet bütçesinden ödemiĢtir. Tanrıöver‘in ve Nayır‘ın Gagauzları Anadolu‘ya ve Trakya‘ya yerleĢtirme düĢüncesi Yunanlılar tarafından tepkiyle karĢılanmıĢ ve Gagauzların Türk değil, Rum kökenli oldukları tezi tekrar gündeme getirilmiĢtir. Atina‘da Fransızca olarak çıkan ve yarı resmî olmasına rağmen gizli kapaklı fakat sistematik surette Türklüğün onurunu kıracak Ģekilde yazılar yayınlayan Le Messager D‘Athénes gazetesinin Lissof imzasıyla neĢrettiği bir yazı, bu hareketin ilk reaksiyonu olmuĢtur. Yazı Ģöyle baĢlamaktadır: ―Türkiye, Greklerin kökü kazındıktan sonra boĢalan Trakya‘yı doldurmak için bir Türk lehçesi ile konuĢan Romanya Müslümanlarını kendi topraklarına getirmek istiyor. Bu arada yine Türkçe konuĢan ve Gagauz diye anılan Hıristiyanların da Trakya‘ya geçmeye teĢvik edildiklerinden bahsediliyor ve bunların Türk ırkından olduğu ileri sürülüyor… Bütün bu ırk ve dil iddiaları hiçbir ciddî esasa dayanmamaktadır.‖ Nayır, Lissof‘a uzun uzun cevaplar verir. Onların hangi ırktan olduklarını öğrenmek isteyenlerin 300 bin Gagauzun kendi görüĢlerine baĢvurmaları gerektiğini söyler ve gazetenin yazdıklarını ciddi bir delil değil, bir mugalata olarak değerlendirir.130 409 Lissof eski bir iddiayı burada da tekrarlamıĢtır: ―Tarih bize gösteriyor ki Türkler bir Grek memleketini zaptettikleri zaman daima Türkçe konuĢulmasını emretmiĢler ve halkı, Türkçe konuĢmayanların dillerini keseceklerini söyleyerek tehdit etmiĢlerdir.‖ Nayır bu yazılara da cevaplar vermiĢtir. Nayır, Anadolu ve Trakya‘ya göçürülecek Gagauzların Müslüman Türkiye insanlarıyla herhangi bir dinî sorun yaĢamayacağını, çünkü milletimizin asırlardır bunu ispatladığını söyledikten sonra onların Ġstanbul Rum Patrikhanesi‘ne bağlanmayacaklarını, bu patrikliğin bütün Ortodoksların ruhanî amiri olma hüviyetini çoktan kaybettiğini belirtmiĢtir. Eğer Ġkinci Dünya SavaĢı çıkmasaydı Gagauzların Türkiye‘ye göçü belki de gerçekleĢmiĢ olacaktı. SavaĢın çıkması Tanrıöver‘in bütün hayallerini yıkmıĢ oldu. O bu göçü gerçekleĢtirebilmek ümidiyle bütün tehlikelere göğüs gererek Ġkinci Dünya SavaĢı‘nın sonuna kadar BükreĢ‘te kaldı, fakat bir sonuç alamadan döndü. Tanrıöver‘in Türkiye‘ye eğitim için gönderdiği Gagauz gençler, Ġkinci Dünya SavaĢı‘nın çıkması, Besarabya‘nın 1940‘ta, Dobruca‘nın da 1944‘te Kızılordu Birlikleri tarafından iĢgal edilmesi üzerine Türkiye‘de kalmıĢlar, Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢı olmuĢlar hatta Bakanlar Kurulu kararıyla nüfus cüzdanlarına ―Türk Ortodoks‖ kaydı yapılmıĢtır. Bu karar metni Ģöyledir: ―Gagauzlar Hakkında Ġcra Vekilleri Heyetinin Kararı Romanya‘dan gelerek Türk vatandaĢlığına kabul edilmiĢ olan ve nüfus kayıtlarında ve hüviyet cüzdanlarında ırk ve milliyet için mahsus bir sütun bulunmaması hasebiyle Türk ırkından olmalarına rağmen hüviyet cüzdanlarında din ve mezhepleri (Hıristiyan Ortodoks) olarak kaydedilen Gagauz Türklerinin Türk olmayan Hıristiyanlardan tefrik edilebilmeleri için usulü dairesinde vatandaĢlığa alındıktan sonra nüfusa tescillerinde hüviyet cüzdanlarının mezhep sütununa (Türk Ortodoks) kaydının konulması hakkında Dahiliye Vekâletinden yapılan teklif 16.9.1943 tarihinde Ġcra Vekilleri Heyetince kabul edilmiĢtir.‖131 Gagauzların Türklüklerini ve ana dillerini korumalarında Tanrıöver gibi Gagauz BaĢpapazı Profesör Mihail Çakır‘ın hizmetlerini de unutmamak gerekir. O daha 20. asrın baĢlarında Ġncil baĢta olmak üzere birçok dinî kitabı Gagauz Türkçesine çevirmiĢ, Gagauzca-Romence sözlükler yazmıĢ, en önemlisi de 1934 yılında yazdığı Besarabyalı Gagauzların Tarihi isimli kitabında onların Türk olduklarını, Türk kalmak istediklerini yazmıĢ ve bu düĢüncesini bütün hayatı boyunca sürdürmüĢtür. Çakır bu kitabını Atatürk‘e de göndermiĢtir. Kitap bugün Atatürk‘ün özel kitaplığında mevcuttur. Atatürk bu kitabı okumuĢ ve yanına notlar almıĢtır. Ardından Çakır‘ı bir yıl süreyle Türkiye‘ye davet etmiĢ ve kendisiyle görüĢmek istemiĢse de buna her ikisinin de ömrü yetmemiĢ, Çakır Atatürk‘ten yaklaĢık iki ay önce, 8 Eylül 1938‘de vefat etmiĢtir. 85 yaĢında olmasına rağmen Çakır‘ın hayatının son yıllarında Atatürk hakkında bir kitap yazarak onu Gagauzlara tanıtmak arzusunu taĢımıĢtır.132 410 Gagauzların yaĢadığı Besarabya, 1940-1941 yıllarında Sovyet idaresine girmiĢ, 1941-1944 yıllarında tekrar Romenlerin hâkimiyetine geçmiĢ, 1944‘ten sonra ise Sovyet idaresi altında olmaya devam etmiĢtir. SavaĢ sonrası, 1946-1947 yıllarındaki açlık felâketinde binlerce Gagauz ölmüĢtür. Bu yıllarda Gagauzlar büyük zorluklar çekmiĢler, zaman zaman kültürel haklar elde etmiĢlerse de bunlar kısa sürmüĢ, maddî imkânsızlıklar ve politik baskılar sebebiyle ana dillerinde gazete çıkaramamıĢlar, yeterli sayıda kitap yayınlayamamıĢlar, okullarında ana diliyle eğitim imkânı bulamamıĢlardır. 1957 yılında Gagauzlara bir alfabe verilmesi kabul edilmiĢ, arkasından Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Baboğlu, Mina Köse, Dimitri Karaçoban, Stepan Kuroğlu, Stepan Bulgar gibi yazarların çoğu Ģiir kitabı olmak üzere eserleri yayınlanmıĢ, bunlar belki de onların az da olsa ana dillerini korumalarında etkili olmuĢtur. Bütün olumsuz Ģartlara rağmen Türklüklerini korumaları da, çoklukla köylü bir toplum olmaları sebebiyle içe dönük yaĢamalarına bağlanabilir. Mihail Gorbaçov‘la birlikte açıklık politikasının gelmesiyle bir aydınlanma hareketi oluĢmuĢ, 1987-1988 yıllarında, özellikle Ana Sözü gazetesinin çıkmasına izin verilmesi ve kimi halk hareketlerinin örgütlenmeleri onları otonom bir cumhuriyet kurma konusunda harekete geçirmiĢtir. Bu yüzden 1930‘lu yılların Gagauz tarihindeki önemine benzer bir tarih de 1989‘dan itibaren yaĢanmaya baĢlanmıĢ, bütün dünyanın gözü önünde çok az bir nüfusa sahip küçük bir halk kültesi Hıristiyan coğrafyanın ortasında Türklüğünü, Oğuzluğunu haykırmaya baĢlamıĢtır. Manov‘un ve Nayır‘ın gelecekte eriyip yok olmalarından korktuğu Gagauzlar yeniden dünyaya var olduklarını duyurmuĢlardır. 1990 yılında kurdukları ve 1994 yılında Moldova tarafından özel bir statü tanınan Otonom Gagauz Cumhuriyeti günden güne ekonomik ve kültürel olarak geliĢmekte, dıĢ dünyayla iliĢkiler kurmakta, özellikle Türkiye‘nin desteğiyle ayakta durmakta ve geleceğe umutla bakmaktadır. ġimdi yapılacak bir iĢ daha var. Ġkinci Dünya SavaĢı‘na kadar bugünkü Moldova ve Ukrayna‘da yaĢayan Gagauzlar bölünmemiĢlerdi. O zaman Moldova sınırları Karadeniz‘e kadar uzanmaktaydı. SavaĢ sonrasında Stalin, Besarabya‘nın güneyini Ukrayna‘ya verince Gagauz nüfusun büyük çoğunluğu Moldova‘da, bir bölümü de Ukrayna sınırları içinde kaldı. Sovyetler Birliği devrinde Gagauzlar bu iki ülke arasında rahatça seyahat ettiler. Fakat 1991‘de Sovyetler Birliği‘nin dağılması ve bağımsız devletlerin ortaya çıkmasıyla her iki ülkede Gagauzlara karĢı yürütülen politikalar farklılaĢmıĢtır. Ukrayna Gagauzları Moldova‘daki soydaĢlarının haklarına sahip değildirler. Çünkü statülerinde herhangi bir değiĢiklik meydana gelmedi. Türkçe eğitim veren okulları olmadığı gibi Moldova Gagauzlarının Lâtin alfabesine geçmeleriyle iki ülkenin Gagauzları arasına alfabe sorunu da girmiĢtir. Ukrayna Gagauzları SlavlaĢma tehlikesiyle karĢı karĢıya kalmıĢlardır. Hem Türkiye‘nin hem de Moldova Gagauzlarının bu insanların da kültürel haklar elde etmeleri ve millî kimliklerini korumaları için çalıĢmaları ve çeĢitli giriĢimlerde bulunmaları gerekmektedir. Bu bölgede yaĢayan Gagauzlar kurdukları derneklerle kısmen bunu sağlamaya ve yok olmamaya çalıĢmaktadırlar. 411 1 MoĢkof, 1999, s. 20. 2 Wlodzimierz Zajaczkowski, 1974, Ayrıca bk. Çakır, 1934, s. 3 Ġvanov, 1864. GradeĢliev, 1993, s. 17-18‘den naklen. ). 4 Mutafciev, 1943, s. 119 vd. 5 Marinov, 1956. 6 GradeĢliev, 1993, s. 5-7. 7 Manov, 2001, s. 28. 8 Jireçek‘ten naklen Manov, 2001, s. 31. 9 Miletiç, 1901, s. 15-16. 10 Zajaczkowski, 1974, s. 77. 11 Çakır, 1934, s. 9. 12 MoĢkof, 1999, s. 528. 13 Balasçev, 1917, s. 33-36. 14 Wittek, 1953, s. 12-14; aynı yazar, 1952, s. 639-668. 15 Cansızof, 1328, s. 1095. 16 Zajaczkowski, 1965, s. 993. 17 Turan, 1969, s. 192. 18 Ġnalcık, 1965, s. 625-629. 19 Karpat, 1976, s. 163-177; aynı yazar, Ġ.A. C. 13, s. 289. 20 Sümer, 1991, s. 9-12; II, S. 53 1991, s. 3-5. 21 Cahen, 1982, s. 89-90. 22 Jirecek, 1891, s. 144. 5. 412 23 Jireçek, a.g.e., s. 271-272. 24 Çakır, a.g.e., s. 5. 25 MoĢkof, a.g.e., s. 409. 26 Velidi Togan, 1970, s. 165. 27 Kurat, 1972, s. 66-67; 1937, s. 151. 28 Atanas Manov, a.g.e., s. 37. 29 Ülküsal, Ankara, 1966, s. 16. 30 Orkun, 1932, s. 75; aynı yazar, 1944, s. 107-109. 31 Kafesoğlu, 1977, s. 176. 32 Tanyu, 1978, s. 91. 33 Çakır, a.g.e., s. 21. 34 KaraĢemsi Bükülmez, 1946, s. 34. 35 Menzel, Ġ.A. s. 706. 36 [Baykurt], 1931, s. 22. 37 Çakır, a.g.e., s. 18-23. 38 Tanasoğlu, 1991, s. 6; Gavril A. Gaydarcı ve diğerleri, 1991, 39 Kowalski, 1 933, s. 27. 40 Ercilasun, Ağustos 1989, s. 29. 41 Wittek, Decei, 1969, s. 109. 42 Wittek, agm., s. 23. 43 Zajaczkowski, 1965, s. 993. 44 Karpat, 1976, s. 173; aynı yazar, ―Gagauzlar‖, s. 289. 45 Ġnalcık, agm., s. 626. 46 Turan, Ġ. A. 645. 47 Sümer, agm., I, s. 9-12; II, s. 3-5. 48 Togan, a.g.e., s. 165. 49 Orkun, a.g.e., s. 107. 50 Cami, a.g.e., s. 22. 51 Ö. Barkan, 1940, s. 47. s. 5;. 413 52 [Nayır], Balkanlar ve Türklük, Ankara, 1936, s. 87. Yeni baskısı: 2 cilt, Cumhuriyet gazetesinin armağanı, Ġstanbul, 1999. 53 Stefan Mladenov, Bılgarska istoriçeska biblioteka, Sofya, C. I, s. 132‘den naklen Manov, a.g.e., s. 34. 54 Kafalı, 1991. 55 Yoloğlu, 1996, s. 5. 56 Hatiboğlu, 1980, s. 51. 57 Manov, a.g.e., s. 35. 58 Manov, a.g.e., s. 36-37. 59 Ercilasun, agm., s. 29-31. 60 Tanasoğlu, 86-87, s. 6. 61 Menzel, s. 86-87. 62 Çakır, a.g.e., s. 17; Nayır, a.g.e., s. 87. 63 Dimitrov, 1909, s. 31-32. 64 Pokrovskaya, s. 79-80. Pokrovskaya 1994; ―Neredän ―gagauz‖ adı geldi‖, Sabaa Yıldızı, 1/1996, s. 60. Benzer birg örüĢ için bkz. Onan 1998, 135-138. 65 Manov, a.g.e., s. 36; Nayır, a.g.e., s. 87. 66 MoĢkof, 1904 433. 67 Manov, a.g.e., s. 28. 68 Guboğlu, 1981 s. 54-55. 69 Teodor Kasap, 1876, s. 3. 70 Kurat, 1937 s. 95-97; s. 49-52. 71 Kurat, 1972 s. 108-115; 63; Kafesoğlu, a.g.e., s. 162. 72 Kurat,1937 s. 130-133. 73 Bréhier, 1937 s. 135. 74 Kurat, 1937 s. 135 vd. 75 Kurat, 1937 s. 224. 76 Kurat, 1937 s. 228; 1972 s. 64. 77 Manov, a.g.e., s. 7. 78 KaraĢemsi 1934, s. 16; Kurat, 1972 s. 67. 79 Lászio Rásonyi, 1984, s. 80; Kurat, 1937 s. 151. 414 80 Kurat, 1972 92 vd. 81 Kurat, s. 96-97; Kafesoğlu, a.g.e., s. 176. 82 Ġbn-i Bîbî, 1956, s. 638. 83 Yazıcıoğlu Ali, 1391, vr. 375b; Saffet Atabinen, 1954, s. 34. 84 Yazıcıoğlu Ali, 1390, vr. 464a; MüneccimbaĢı, vr. 1124b; Ġbn- i Bîbî, a.g.e., s. 639; J. v. Hammer, Histoire de l‟Empire Ottoman, C. 1, Paris, 1884, s. 20. 85 Hakkı, 1341, s. 75. 86 Yazıcıoğlu Ali, 1390 445b. 87 Çakır, Zajaczkowski ve Ġnalcık yukarıda zikredilen eserlerinde Dobruca‘da ilk Türk Oğuz Beyliği‘nin II. Ġzzeddin Keykâvus tarafından kurulduğunu, Keykâvus‘un yerine Sarı Saltık‘ı vekil bırakarak Ġstanbul‘a döndüğünü kabul ederler. Ne var ki Keykâvus‘un Dobruca‘ya gittiğine dair kaynaklarda hiçbir bilgi yoktur. Çakır, a.g.e., s. 13-15; Zajaczkowski, ―Gagauz‖, s. 993; Ġnalcık, ―Dobrudja‖, s. 626. 88 Manov, a.g.e., s. 23; Çakır, a.g.e., s. 14; Zajaczkowski, ―Gagauz‖, s. 993; Kafesoğlu, a.g.e., s. 177; Atabinen, s. 40. 89 Manov, a.g.e., s. 24; Çakır, a.g.e., s. 14; Zajaczkowski, ―Gagauz‖, s. 993; H. Ġnalcık, ―Dobrudja‖, s. 626; Kafesoğlu, a.g.e., s. 177. 90 Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C. I, 3. bs., Ankara, 1972, s. 190; Aurel Decei, ―Dobruca‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB., C. 3, s. 633. 91 Manov, a.g.e., s. 25; Decei, ―Dobruca‖, s. 663. 92 Manov, a.g.e., s. 24; Çakır, a.g.e., s. 15; Kafesoğlu, a.g.e., s. 177; Decei, ―Dobruca‖, s. 633-634. 93 Kafesoğlu, a.g.e., s. 177; Decei, ―Dobruca‖, s. 634-635; Ġbrahim Kafesoğlu, ―Türkler‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB., C. 12/2, s. 209. 94 Manov, a.g.e., s. 25. 95 Güngör, 1991, s. 22. 96 Cebeci, 1992, s. 583-589. 97 Karakartal, 1997, s. 166-167. 98 Manov a.g.e., s. 28; Nayır, a.g.e., s. 82; Zajaczkowski, ―Gagauz‖, s. 994. 99 Radova, 1998, s. 56. 100 Eren, Ġ. A. C. 9, s. 535. 415 101 Çakır, a.g.e., s. 24. 102 Çakır, 1996, 103 Æorbacı: 1. Bir köyde misafir ağırlayan, yaĢlı, itibarlı, sözü geçer ve varlıklı kimse, muhtar, kocabaĢı, aksakal. 2. TaĢrada Hristiyanların ileri geleni, mağaza ve dükkân sahibi. (ġemseddin Sami, Temel Türkçe Sözlük-SadeleĢtirilmiĢ ve GeniĢletilmiĢ KÍmûs-ı Türkî, Tercüman Yay., Ġstanbul, 1985, s. 223. Çorbacı tabiri pek yakın zamana kadar zengin, tüccar Hristiyanlar hakkında da kullanılırdı. (Bk. M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, MEB., 3. bs., Ġstanbul, 1983, s. 380. ). 104 Desatina (desiatin): Eski Rusya‘da 1. 09 hektara eĢit toprak parçası (Haz. E. M. -E. Mustafayev ve V. G. ġçerbinin, Rusça-Türkçe Sözlük, Sosyal Yay., Ġstanbul, tarihsiz, (Moskova, 1972‘den tıpkıbasım), s. 180. 105 Çakır, a.g.e., s. 24-25. 106 Guboğlu, ―Gagauzların Aslına Ait Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim‖, s. 53. 107 Tanasoğlu, 1991. 108 GradeĢliev, a.g.e., s. 18-19. 109 Bılgarska Ensiklopediya, Bılgarska Akademiya na Naukite, Sofya, 1974. 110 Manov, a.g.e., s. 42. 111 Manov, a.g.e., s. 42. 112 Manov, a.g.e., s. 42-43. 113 TavĢanoğlu, 1997. Cumhuriyet gazetesi muhabiri Leyla TavĢanoğlu Varna yakınlarındaki Vinitsa köyünde Gagauzlarla sohbet ediyor, ana dillerinin artık unutulmak üzere olduğunu ve Bulgaristan‘da 1982 tahminlerine göre 12. 000 Gagauz yaĢadığını söylüyorlar. 114 Tacemen, 1991, s. 14; GradeĢliev, a.g.e., s. 7. 115 Yoloğlu, a.g.e., s. 8-9. 116 Yoloğlu, a.g.e., s. 9. 117 Tanasoğlu, 1991. 118 Yoloğlu, a.g.e., s. 9. 119 Yoloğlu, a.g.e., s. 9. 120 R. L. Bigayev, P. A. Danilov, M. U. Umarov, 1983, s. 188- 189. 416 121 ‖Gagauzlar Braziliyada‖, Sabaa Yıldızı, S. 2, 1996, s. 50. 122 Baydar, 1968, s. 157-158. 123 Ertem, 1937, s. 134-138. Bu parçanın yeni yayımı için bkz. Kaplan vd., 1992, s. 842-844. 124 Yavuz,1998, s. 31. 125 Baydar, a.g.e., s. 160. 126 Baydar, a.g.e., s. 161. 127 Baydar, a.g.e., s. 161. 128 Nayır, a.g.e., s. 68. 129 Nayır, a.g.e., s. 73. 130 Nayır, a.g.e., s. 100-101. 131 Baydar, a.g.e., s. 160. 132 Nayır, a.g.e., s. 95. Atabinen, ReĢit Saffet, Les Turcs Ì Costantinople du V au XV Siècle, Ġstanbul, 1954. Balasçev, G., D‟rajavata na oguzite v Dobrudja, Voenni izvestiya, XXVI, 1917, s. 33-36. Barkan, Ö. Lütfi, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Rumeli‟nin ĠskÍnı Ġçin Yapılan Sürgünler Mes‟elesi, Ġstanbul, 1940. Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, MenteĢ Kitabevi, Ġstanbul, 1968. Bılgarska Ensiklopediya, Bılgarska Akademiya na Naukite, Sofya, 1974. Bigayev, R. L-P. A. Danilov-M. U. Umarov, ―Orta Asya‘da YaĢayan Gagauzlar‘ın Folklorları Üzerine‖, (Çev. Harun Güngör), Türk Dünyası AraĢtırmaları, S. 22 (ġubat 1983), s. 183-195. Bréhier, Louis, Vie et Mort de Byzance, Paris, 1969. Cahen, Claude, ―Points de doute sur les Gagaouzes‖, ―Studio Turcologia Memeric Alexii Sambace dilate”, Acuri di A Gollat end Mamazcı, Ġnstitute Univertitarie Orientale, 1982, I. U. O., Seminarie di Studi Asiatici series Minor XIX, s. 89-90. Türkçe yayımı: ―Gagauzların Kökeni ile Ġlgili 417 TartıĢmalı Hususlar‖ (Çev. Harun Güngör), Tarih (Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi), S. 2001/05-173 (Mayıs 2001), s. 26-27. Cami [Baykurt], Osmanlı Êlkesinde Hıristiyan Türkler, 2. bs., Sanayiinefise Matbaası, Ġstanbul, 1931. Cansızof, Ġstoyan, ―Balkan ġib-i Ceziresinde Türkler‖, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, C. XVII., Ġstanbul, 1328. Cebeci, Ahmet, ―Osmanlı Devleti‘nde Gagauzlar‖, Türk Kültürü, S. 354 (Ekim 1992), s. 583589. Çakır, Mihail, Besarabiealı Gagauzların Istorieası, Chisinau, 1934. Çakır, Nikolay, ―Gagoğuzlar hem Çakır Senselesi‖, Ana Sözü, 30 Ocak 1996, s. 6. Aynı yazı: Sabaa Yıldızı, S. 10 (1999), s. 42-47. Decei, Aurel, ―Dobruca‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB., Ġstanbul, C. 3. Decei, Aurel, ―Le problème de la colonisation des Turcs Seljoukides dans la Dobrogea au XIII siècle‖, Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C. IV, Ankara, 1969. Dimitrov, G, Gagauzi, Potekloto im i proizhocdenieto na dumata, ĠVAD, 1909. Doğru, A. Mecit, ―Yeni Bir Tasfiye: ‗Ve‘ler Kaldırılıyor‖, Tercüman gazetesi, S. 6972, 23 Haziran 1981, s. 2. Dron, Ġon, ―Despre Provenienta Etnonimului Gagauz‖, Pergament Anuarul Arhivelor Republicii Moldova, I, 1998, s. 135-138. Ercilasun, Ahmet B., ―Gagauzlardan Yeni Haberler‖, Türk Kültürü, S. 316 (Ağustos 1989), s. 28-35. Eren, A. Cevat, ―Pazvand-oğlu Osman‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB., C. 9, s. 532-535. Ertem, Sadri, Ankara-BükreĢ, Ġstanbul 1937. ―Gagauzlar Braziliyada‖, Sabaa Yıldızı, S. 2, 1996. Gaydarcı, Gavril A. ve diğerleri, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, (Türkçeye çevirenler: Abdülmecit Doğru, Ġsmail Kaynak), KB, Ankara 1991. GradeĢliev, Ġvan, Gagauzite, Biblioteka Dobruca, Sofia-Dobric, 1993. Guboğlu, Mihail, ―Gagauzlar‘ın Aslına Ait Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim‖, IX. Milletlerarası Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri Ézetleri (21-26 Eylül 1981), TTK, Ankara, s. 54-55. Güngör, ―Yunan-Bulgar Kilise Mücadeleleri ve Gagauzlar‖, Türk Kültürü, S. 344 (Aralık 1991), s. 21-24. Hammer, J. v., Histoire de l‟Empire Ottoman, C. 1, Paris, 1884. Hatiboğlu, Vecihe, ―Türk Tarihinin BaĢlangıcı‖, AÜ. DTCF. Türkoloji Dergisi, C. VIII, Ankara, 1980, s. 29-52. 418 Ġbn-i Bîbî, El-EvÍmirü‟l-AlÍ‟iyye fi‟l-Umûri‟l-AlÍ‟iyye, (Haz. Adnan Sadık Erzi), I, Tıpkıbasım, TTK, Ankara, 1956. Ġnalcık, Halil, ―Dobrudja‖, Encyclopedie de l‟Islam, Nouvelle Edition, C. II, Leiden, 1965, s. 625-629. Ġsmail Hakkı, Karasi Vilayeti Tarihçesi, Ġstanbul, 1341. Ġvanov, Ġ., Kratkiy oçerk bolgarskiy kolonii v Bessarabii, KiĢinev, 1864. Jirecek, Constantin, Das Fürstenthum Bulgarien, Prag-Wien-Leipzig, 1891. Kafalı, Mustafa, Ana Sözü, 4 Mayıs 1991. (Röportaj). Kafesoğlu, Ġbrahim, ―Türkler‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB., C. 12/2. Kafesoğlu, Ġbrahim, Türk Millî Kültürü, Ankara, 1977. Kaplan, Mehmet vd., Atatürk Devri Türk Edebiyatı II, KB. Yay., 2. bs., Ankara 1992. Karakartal, Oğuz, ―Osmanlı Basınında Gagavuz Türklerine Dair Bir Yazı: (Teodor Kasap‗Gagavuz‘ 1876)‖, Türk Dili, S. 542, ġubat 1997, s. 166-167. KaraĢemsi-Bükülmez, Yusuf Osman, Türk Medeniyet Tarihinden Bir Yaprak, Ġstanbul, 1946. KaraĢemsi ReĢit Saffet, Hazar Türkleri Avrupa Devleti VI-XII. Asır, Ġstanbul, 1934. Karpat, Kemal, ―Gagauzlar‘ın Tarihî MenĢei Üzerine ve Folklorundan Parçalar‖, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. I, Ankara, 1976, s. 163-177. Karpat, Kemal, ―Gagauzlar‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, TDV., C. 13. Kowalski, Tadeusz, ―Les Turcs et la langue Turque de la Bulgarie du Nord-Est‖, Polska Akademja Umcejetnasci, Krakowie, 1933. (Türkçe yayımı: ―Kuzey-Doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili‖ (çev. Ömer Faruk Akün), Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, S. 3-4, Ġstanbul, 1949, s. 477500). Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, TTK. Yay., Ankara1972. Kurat, Akdes Nimet, Peçenek Tarihi, Ġstanbul, 1937. Manov, Atanas, Gagauzlar (Hıristiyan Türkler), (Bulgarcadan çeviren: M. Türker Acaroğlu), Ankara, 1939. Yeni baskısı: TTK, Ankara, 2001. Marinov, Vasil, Prinos kım izuçavaneto na bita i kulturata na Turtsite i Gagauzite v Severoiztoçna Bılgariya, Sofya, 1956. Menzel, Th., ―Gagauzlar‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB, C. 4, s. 706. Miletiç, L., Strato bılgarsko naselenie v sıveroiztoçna Bılgariya, Sofya, 1901. 419 MoĢkof, Valentin A., Turetskiye Plemena na Balkanskom Poluostrove, Ġzv. Ġmp. Russk Geograf. Obecestva, Moskova, XL/31904. (Türkçesi: Balkan Yarımadası‟nda Türk Kavimleri, (Çev. Elena Ġvanova), Laçin Yay., Kayseri, 1999. ). E. M.-E. Mustafayev ve V. G. ġçerbinin, Rusça-Türkçe Sözlük, Sosyal Yay., Ġstanbul, tarihsiz, (Moskova, 1972‘den tıpkıbasım). Mutafciev, Peter, Die Angebliche Einwanderung von Seldschuktürken in die Dobrudscha im XIII Jahrhundert, Sofia, 1943. MüneccimbaĢı, Camiü‟d-Düvel, (Ar. Yazma), Beyazıt Devlet Ktp., Nu. 5019. Orkun, Hüseyin Namık, Türk Dünyası, Ġstanbul, 1932. Orkun, Hüseyin Namık, Yeryüzündeki Türkler, Ġstanbul, 1944. Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, MEB., 3. bs., Ġstanbul, 1983, s. 380. ). Pokrovskaya, L. A., ―K. Voprosu ob etimolojii etnonima ‗Gagauz‘, Seriya Literaturı i yazıka, C. 54, Nu. 2, 1995, s. 79-80. Pokrovskaya, L. A., ―O proishocdenii etnonima ‗gagauz‘, Pedagogiçeskiy Jurnal, Nu. 2, KiĢinev, 1994. Pokrovskaya, L. A., ―Neredän ‗gagauz‘ adı geldi‖, Sabaa Yıldızı, 1/1996. Radova, Olga, ―Bucak‘taki Transtuna Göçmenlerinin ve Gagoğuzların Etnik Kimliği (18. Yüzyılın Sonu ve 19. Yüzyılın BaĢı)”, Avrasya Etüdleri, S. 13 (Ġlkbahar 1998), s. 55-68. Rásonyi, Lászio, Tuna Köprüleri, (Çev. Hicran Akın), TKAE, Ankara, 1984. Sümer, Faruk, ―Gagavuzların Aslı‖, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 52 (Nisan 1991), s. 9-12; II, S. 53 (Mayıs 1991), s. 3-5. ġemseddin Sami, Temel Türkçe Sözlük-SadeleĢtirilmiĢ ve GeniĢletilmiĢ KÍmûs-ı Türkî, Tercüman Yay., Ġstanbul, 1985. Tacemen, Ahmet, Bulgaristan Türkleri 1878-1990, Adana Türk Ocağı Yay., Adana, 1991. Tanasoğlu, Diyonis, ―Gagauzların Ġstoryası (En Eski Zamanlardan Bu Yana)‖, Ana Sözü, (1991 yılında tefrika). Tanyu, Hikmet, Türklerin Dinî Tarihçesi, Ġstanbul, 1978. TavĢanoğlu, Leyla, ―Gagavuzca Unutuluyor‖, Cumhuriyet gazetesi, 3 Ekim 1997. [Teodor Kasap], ―Gagauz‖, HayÍl Gazetesi, Nu. 240, 28 ġubat 1291/12 Mart 1876. Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, 2. bs., Ġstanbul, 1970, s. 165. Turan, Osman, ―Keykâvus II‖, ĠslÍm Ansiklopedisi, MEB, C. 6, s. 642-645. Turan, Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. II, Ġstanbul, 1969. 420 UzunçarĢılı, Ġ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. I, 3. bs., Ankara, 1972. Ülküsal, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara, 1966. Wittek, Paul, ―Les Gagaouzes = Les gens de Kayka‘us‖, Rocznik Orientalistyczny, C. XVIII (1951-1952), Krakow, 1953, s. 12-14. Wittek, Paul, ―Yazıdjioglu Ali on the Christian Turcs of the Dobruja‖, Bulletin of the School Orientalistic and Asiatic Studies, C. XIV (1952), s. 639-668. YaĢar Nabi, Balkanlar ve Türklük, Ankara, 1936. Yeni baskısı: 2 cilt, Cumhuriyet gazetesinin armağanı, Ġstanbul, 1999. Yavuz, Ercan, ―Sürgündeki Ortodoks Türkler‖, Aksiyon, S. 163, 17-23 Aralık 1998. Yazıcıoğlu Ali, SelçuknÍme, (yazma), Topkapı Sarayı Müze Ktp. Revan Böl. Nu. 1390 ve 1391. Yoloğlu, Güllü, Qaqouzlar, Azerbaycan Dövlet NeĢriyatı, Bakı, 1996. Zajaczkowski, Wlodzimierz, ―K Etnogenezu Gagauzov‖, Folia Orientalia, C. XV, Krakow, 1974, s. 77-86. Zajaczkowski, Wlodzimierz, ―Gagauz‖, Encyclopedie de l‟Islam, Nouvelle Edition, C. II, Leiden, 1965, s. 993. 421 Gagauzlar / Prof. Dr. Dionis Tanasoğlu [p.245-249] PROF. DR. DIONIS TANASOĞLU Komrad DevletÜniversitesi / Moldova Gagauzlar (Gagouzlar), kendi ifadeleriyle, XI.-XIII. yüzyıllarda Kara Deniz dolaylarına gelen kalabalık bir Oğuz-Türk yaĢamıĢlardır. XIX. topluluğudur. XV.-XIX. yüzyıllarda Osmanlı Devleti hakimiyetinde yüzyılın baĢlarından itibaren yaklaĢık 200 bin nüfusla Basarabya‘da yaĢamaktadırlar. Moldova Cumhuriyeti Gagouz Yeri özerk bölgesinde 30 köyde yaklaĢık 135 bin kiĢi, komĢu güney bölgelerde 40 binden fazla; Moldova Cumhuriyeti Ģehirlerinden Chisinau‘da 8-9 bin, Bender‘de 1600 kiĢi bulunmaktadır. Kahul ve baĢka kasabalarda da Gagouz nüfusu mevcuttur. Gagouzların diğer bir kısmı Bulgaristan‘da Varna, Kavarna, Balçık, Silistre gibi Ģehirlerde yaĢamaktadır. Yunanistan‘da ve Makedonya‘da da Gagouz köyleri bulunmaktadır. Bunun dıĢında Gagouzlar Türkiye‘de, Romanya‘da, Kuzey Osetya‘da, Balkarya‘da, Kazakistan‘da, Özbekistan‘da, Ukrayna‘da, Rusya‘da ve Brezilya‘da da yaĢamaktadır. Gagouz Yeri bölgesinde Gagouzlar Ģu köylerde yaĢamaktadır: Çadır-Lunga, Komrat, VolkaneĢ; BeĢ-Göz (Kopkuy), Kıpçak, TaĢlık, Kazayak, Baurçu, Caltay, Kireyt-Lunga, Haydar, Tomay, Avdarma, Çok-Maydan (Karlık), Dizgince, Kongaz, Kongazçık, BaĢköy, ÇeĢme-köy, Tülü-köy, Bucak, BeĢ-Alma, Kıranlar, Kırbalı. Gagouz Türkleri Hıristiyan-Ortodoks inancına mensuptur. Eskiden çok çeĢitli alanlarda çalıĢan Gagouz Türkleri arasında son zamanlarda sadece çiftçilik ve bağcılık kalmıĢtır. Hayvancılık eskiye göre azalmıĢtır. Ġnsanların çoğu köylerini bırakmıĢlar, baĢka ülkelere para kazanmaya gitmiĢlerdir. Bunların çoğu Türkiye‘de çalıĢmaktadır. Gagouzların Kökeni Gagouzların kökeni birçok araĢtırmacının ilgi odağı olmuĢtur. Bu konuda hem bilimsel, hem amatör, hem de çıkarcı araĢtırmalar yapıldı. AraĢtırmacılar, Gagouzların bir Türk topluluğu olması konusunda hemen hemen hemfikirdir; ancak Türk topluluklarından hangilerine ait olduklarına dair iki farklı görüĢ vardır: Polietnik ve monoetnik. Polietnik görüĢüne göre Gagouzlar, Peçenekler, Oğuzlar ve Kumanlardan oluĢmaktadır. Monoetnik görüĢe göre, Gagauzlar Selçuklulardan yahut Eski Bulgarlardan gelmektedirler. Bana göre, Selçuklu menĢei gerçekten uzaktır. Çünkü Selçuklular ve Gagouzlar, Orta Asya‘daki Oğuzların XI. yüzyılın baĢında ayrılan iki koludur. V. Radloff, V. MoĢkof, A. Manof, M. Çakır, M. P Guboğlu, D. Tanasoğlu, N. Baskakov, A. N. Kurat, Z. V. Togan, Ġ. Kafesoğlu, M. Ülküsal, H. N. Orkun, H. Tanyu, K. ġemsi, Th. Menzel ve G. Yoloğlu gibi bilginler, Gagouzların birçok topluluktan oluĢtuğunu belirtmektedirler. Bu toplulukların arasında baĢlıca Peçenekler, Oğuzlar ve Kumanlar anılmaktadır. AraĢtırmacıların çoğu, Gagouzları Oğuz gurubundan ayrı incelediğinden dolayı net bir sonuca varamamıĢlardır ve zaten Oğuzları az tanımaktadırlar. Ancak Faruk Sümer, Ġbrahim Kafesoğlu ve 422 Akdes Nimet Kurat, Gagouzların menĢeine açıklık getirebilmiĢlerdir. Onların çalıĢmalarına dayanarak, Gagouzların da Oğuz ve Hakoğuz‘lardan geldiklerini tespit etmek mümkün olmuĢtur. Tarihi ve etimolojik prensipleri yanlıĢ kullanmaktan dolayı bu Oğuz-Türk boyunun adı problem olmuĢ ve bu durum onun kökeninin açıklanmasını zorlaĢtırmıĢtır. Daha çok bu adı yanlıĢ bölmekten ve anlamaktan hareket eden araĢtırmacılar, çok basit sonuçlar çıkarmıĢlardır: Gaga-uz (gagası uz), Gaga-vuz, Gayga-vuz, Gago-uz vs. Kaldı ki, ―gaga‖ isminden halk adı olamaz, gaganın anlamı da Gagouzca‘da halkın gönlünü kırar, gururuna dokunur; ―-avuz‖, ―-aguz‖, ―-auz‖ bozuk Ģekilleri kelimeyi Oğuz adından uzaklaĢtırır; Oğuz menĢeini reddeder. Gagouzların bu Ģekilde bir isim taĢıyan ataları olmamıĢtır. Gagouz adının ―Gök-Oğuz‖dan getirilmesi o kadar da doğru değildir. Zira 24 Oğuz boyu arasında ―Gök-Oğuz‖ adını taĢıyan bir boya rastlanmaz. ―Göktürkler‖ vardı, onlar da tamamen baĢka bir boy idi ve Oğuz değildi (L. Gumilev). Ayrıca ―gök‖ kelimesi ―gag‖ Ģekline dönüĢemez. V. Radloff ve V. MoĢkof bu etnonimi doğru bölüp GAG-OĞUZ biçiminde göstermiĢtir ki, Gaglar Oğuzların bir koludur ve Oğuzların atalarının adıdır. Bu bakıĢ açısı gerçeğe çok yakındır ve sorunun çözümlenmesinde kesin bir yol gösterici olmuĢtur. Prof. N. Baskakov, Gag boyunu, ―Gag ‗Hak‘ kelimesidir ve Gagouz asli, doğru Oğuz demektir‖ biçiminde açıklamıĢtır ve bunun Hakoğuz boyu olduğunu ifade etmiĢtir. Ben, baĢka çalıĢmalarda Hak-Oğuzların kim olduklarını tespit ettim. Azeri Prof. H. Koroğlu‘nun verdiği bilgiyi göz önünde tutarsak, X. yüzyılın sonlarında bir kısım Oğuz beyinin, baĢlarında Dukak‘ın oğlu Selçuk olarak, Ġslâm‘ı kabul edip diğer Oğuzlardan ayrılmıĢ, diğer Yengikent Oğuzları ise eski dinde, yani ġamanizm inancında kalmıĢtır. Prof. Koroğlu, ġamanizm inancında kalmıĢ olanların bu Hakoğuzlar olduğu düĢüncesine ulaĢmıĢtır. Tarihçilerin çoğu da, Oğuzların bu dönemde Avrupa‘ya göçen kısmının Hakoğuzlar olması gerektiğini savunmaktadır. Gagouzların Oğuz menĢeine çok farklı yöntemlerle ulaĢmamızı mümkün kılan Retrospektif (geriye bakıĢ) metoduna göre, a) Bugün Gagouzlar‘ın çoğunluğu, Basarabya‘da ve Balkanlar‘da/Bulgaristan‘da yaĢamaktadır; b) Basarabya‘ya Gagouzların 20-30 binlik bir kısmı, XVIII.XIX. yüzyıl baĢlarında Balkanlardan, Osmanlı-Rus savaĢları zamanında getirilmiĢ, diğerleri ise yerinde kalmıĢtır; c) Balkanlarda varlık gösteren Gagouzlar, XIII. yy. baĢlarındaki Hakoğuzlardan geliĢmiĢtir ki, bunlar XI. yüzyılda Karadeniz‘in kuzey bozkırlarından gelmiĢlerdi; ç) Oğuzların bir kolu olan Hakoğuzlar, Kara Deniz‘in kuzey bozkırlarına Orta Asya‘daki Yengikent devletinden gelmiĢlerdi. Dolayısıyla, Gagouzların kesin ataları, Oğuzlardır. Gagouzların, Oğuz-Türk menĢeli oluĢuna dair baĢka kesin kanıtlar da gösterilir: Oğuz temelli dil, Gagouz adı, Turanî antropolojik görünüm, folklor örnekleri, müzik, dekorculuk sanatı vs. Bu kadar kesin objektif kanıtlardan sonra Peter Mutafçiev‘in, ―TürkleĢmiĢ Bulgar‖ teorisinin hiçbir değeri yoktur. Onun gerçekçi olmadığı açıkça görülmektedir. Tarih 423 Genel de bugünkü Oğuz-Türk dünyasının tarihî süreci, M.Ö. eski Kimmerlerden ve Ġskitlerden, kurgan kültürlerinden ve göçebe atlı kavimlerden ve medeniyetlerinden baĢlamaktadır. Onlar birdir ve Batıya göçen Doğu kavimleridir. Hunlar, Oğuzlar, Türükler, Peçenekler, Kıpçaklar, Uygurlar gibi bir ara öyle denen Türk kavimleri o sahalarda, geniĢ kırsallar içinde yaĢamıĢlar ve tarih yapmıĢlardır. Oğuzlar ve Göktürkler, birlikte bugünkü birçok Türk boyunun ataları, kökeni olmuĢlar ve tarihî sürecin baĢlangıcında yer almıĢlardır. Gagouzların tarihini de Altay Oğuzlarından ve Göktürklerden baĢlatmak mümkündür. Daha sonra XI. yüzyılda Orta Asya‘daki Oğuzların devamı Hakoğuzlar kolu olmuĢtur. Bu M.Ö. zamanlarından XI.-XII. yüzyıllar arasındaki uzun dönem Gagouzların, geride kalan Oğuz-Türkleri kolunun eski tarihidir. Bundan sonra her bir Oğuz-Türk boyunun kendi tarihi, baĢka baĢka topraklarda değiĢik adlarla geliĢmiĢ, temelde Oğuz-Türk dili korunmuĢtur. Oğuz Devleti X. yüzyılın ikinci yarısında politik, ekonomik ve kültür alanlarında yüksek seviyeye çıkmıĢtı. Devletin merkezi Yengikent kasabasıyla Sır-Derya nehri arasında, Aral denizine yakın bölgeydi. Arap seyyahı Ahmed ibn Fadlan, seyahatnamesinde tarihçiler için Oğuzların sosyal yapılarıyla ilgili faydalı bilgiler vermiĢti (921-922). Oğuzlar, 24 boydan oluĢmuĢ büyük bir toplumdu ve iki ana koldan oluĢmaktaydı: Boz-oklar: Kayı, Bayat, Alka-evli, Kara-evli. Yazır, Döger, Dodurga, Yaparlı, AvĢar, Kızık, Beydili, Karkın (12 Oğuz Boyu); Êç-oklar: Bayındır, Peçene, Çavuldur, Çepni, Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüregir, Ġğdir, Büğdüz, Yıva, Kınık (12 Oğuz Boyu). Gagouzlara Kara, Kayık, Alka, Kını (k), Çep (i) gibi lâkaplar ve soyadlar verilmiĢtir. Devlet içinde ―atlı askerler‖ olarak tanınmıĢ ve bilinmiĢlerdi. Onlar dil, edebiyat ve kültür alanlarında da üstündü. Balkanlar‘a Hak-Oğuzların Göçü Tarih kitapları ve tarihçiler göstermektedir ki, Hakoğuzlar Karadenizin kuzeyinde kalmamıĢlar, Tuna‘yı aĢıp Balkanlar‘a Bizans Ġmparatorluğu topraklarına göç etmiĢler, Karadeniz‘in batı bölgelerinde yerleĢmiĢler, yaĢamıĢlar, kaybolup yok olmamıĢlar ve bir millet olarak Gagoğuzları meydana getirmiĢlerdir. Akdes Nimet Kurat, Kazım YaĢar Kopraman ve V. MoĢkof bu düĢüncededir. Bizans tarihçisi Paparigopulos da ―1065 senesi Tuna‘nın Ģimal taraflarında Uzlar yahut Oğuzlar adını taĢıyan bir Türk milleti zuhur etmiĢtir.‖ ifadesini kullanır. Bunların sayısı Sîkilitsi‘ye ve Vasilevskiye göre, 600 bin civarında olup, sayısız ve her bir cinsten kayıklarla Tuna‘yı geçmiĢ ve orada mevcut ve kendilerini geçirtmek istemeyen Bulgar ve Yunandan mürekkeb ordu kuvvetlerini dağıtarak bütün Bulgar topraklarına dağılmıĢlardır‖… A. Wanof; ―…Uzların bir kısmı Bizans tabiiyetine geçmeyi kabul etti‖ demektedir. Daha önce Atanas Manof Oğuzların öz yurtlarından Balkanlar‘a göç ettiğini yazmıĢtı ki, Oğuzlar (Hakoğuzlar) Bizans topraklarına gelmiĢler ve yaĢamıĢlardır. Anna Kommennos da Aleksiada‘da bunu Ģöyle ifade etmektedir: Silistre köyünün ve Varna‘nın yakınında bir göl vardır. Adı Uzolime (Ozolimnos), ―Oğuz Gölü‖ demektir, (Ģimdi Varna gölü). Burada XII. yüzyıl baĢlarında, Aleksios Kommennos zamanında Uzların askerî merkezi vardı. Hakoğuzların-Gagoğuzların Balkanlarda XI-XIX. yy.‘da iki dönemi vardır: Bizans Devleti dönemi (XI.-XIV. yy.) ve Osmanlı Devleti dönemi (XV.-XIX. yy.). Bizans döneminde Bizans‘ın 424 vatandaĢı olmuĢlar, ġamanlıktan Hıristiyan dinine ve yerleĢik hayat düzenine geçmiĢler ve devlet kurmuĢlardır. Çiftçilik ve bağcılıkla uğraĢmıĢlardır. Yeni bir kültür çevresine girmiĢ, bir millet durumuna gelmiĢ, XIII. yüzyıl baĢlarında merkezi Kavarna‘da bulunan bir devlet kurmuĢ ve Gagoğuz adını almıĢlardır. Kapsı Çan reislerinden birinin adıdır. Arslan Bey XIII. yüzyılın ilk yarısında, IV. Haçlı Seferi sonucu kurulan Ġstanbul Lâtin Ġmparatorluğu zamanında yaĢamıĢtır. 1303‘te Kavarna tahtında bir beyzade olan Balık gösterilir ki, despot Mirçe‘nin ardından tahta çıkmıĢtır. Balık (BalıkaĢ), Ġmparatoriçe Anna‘nın tarafında Ioannes Kantakuzenos‘a karĢı, kardeĢleri Todor‘u ve Dobrotiç‘i 1000 askerle göndermiĢ ve Bizans‘ın iç savaĢlarına katılmıĢtı. Dobrotiç Ġstanbul‘da Apokofos ailesinden bir prenses ile evlendi. Balık‘ın ölümüyle kardeĢi Dobrotiç tahta oturmuĢtur (1357-1386). Sarayları Varna‘da idi. 1375‘te Dobrotiç deniz filosuyla Trabzon‘a karĢı deniz seferine katılmıĢtır. Gagoğuz beyliğine o zamanlar Grekler ―Karbonum Terra‖ da (Kızıl Toprak) demiĢtir. Bizanslılar ile Dobrotiç sıkı bağlantı kurmuĢtur. Oğlu Ġoankos, Osmanlıların yeni bir yükselen güç olduğunu anlamıĢ ve Bizans‘tan beyliğini kurtaracağı düĢüncesiyle, onların tarafına dönmüĢtür. Tahta 1386‘da oturmuĢ ve bu politikayı yürütmüĢtür. Bizans, ona müdahale edecek durumda değildi, zira Osmanlıların Balkanları ele geçireceği endiĢesiyle kendisi de zor durumdaydı. Gagouz Beyliğinde artık Gagouzların kurtuluĢu için yeni yollar aramak zamanı gelmiĢtir. Osmanlılar onlarla aynı ırktan idi ve Osmanlı yönetimi ile zorla YunanlılaĢtırmak ve BulgarlaĢtırılmak döneminin sonu gelmiĢtir. Gagouzlar Osmanlı Devletinde Osmanlı-Gagouz devri, Gagouzların en uzun ve verimli, baĢarılı tarihi dönemi (XV.-XIX. yy.) olmuĢtur. Osmanlı devleti, Bizans‘a karĢı, onun sonunu hazırlayan bir toplum düzenine sahipti, üstelik hızlı fetihlerle geniĢliyordu. Osmanlı Devletinin Bizans‘tan halkları kurtarmak üzere harekete geçmesinin sebebi bu olsa gerektir. Diğer taraftan da, Avrupa devletleri, Haçlı Seferleri yoluyla Balkanlar‘ı ele geçirmek, Bizans‘ı almak niyetlerinden vazgeçmiyorlardı. Karadeniz boğazları için de aynı düĢünceler geçerlidir. 14. yy sonlarında Gagouz Beyliği Osmanlı yönetimini kabul etti. Osmanlılar da Gagouzların kendi inançlarında özgürce yaĢamasına imkan tanıdı. Osmanlılar buraya ―Uzi Eyaleti‖, daha sonra da ―Uzi Sancağı‖ dediler. Osmanlı Devletinin vatandaĢları soylarıyla birlikte anılırdı. Atanas Manof‘a göre, Gagouzlar sadece soy birliği sebebinden değil, aynı zamanda farklı dinlere bağlı olduklarına bakmayarak hemen hemen birbiriyle aynı olan bir dille konuĢmalarından dolayı Osmanlılarla çabuk kaynaĢmıĢlardır. Amma dinlerindeki ayrılık sayesinde, tesmiye olundukları adı korumuĢlar, Türk adını almamıĢlar, Osmanlılar da buna karĢı çıkmamıĢlardır. Bu dönemde kendi benimsediği devletlerinde aynı tarih, aynı edebiyat, aynı kültür, aynı ekonomi ortamı içinde bulunmuĢlardır. Dilleri de yüzyıllarca birlikte yaĢamaları sayesinde kâfi derecede birleĢmiĢtir. Osmanlı Devleti Hıristiyanlara serbestlik ve garanti vermiĢ, kimsenin diline, kültürüne karıĢmamıĢtır. Gagouzların Hıristiyanlığına da aynı Ģekilde dokunmamıĢ ve baskı altına almamıĢtır. Gagouzların yaĢaması da Osmanlı Devletinin düzenine göre yürüyordu. Pekçok Gagouz, gönüllü olarak toprak sistemine dahil oluyor ve de devlet hizmetlerinde çalıĢıyordu. Gagouzlar Rumeli askeri olarak hizmet yaparlardı ve savaĢlara katılırlardı. Köylerde, kasabalarda Müslümanlarla iyi 425 anlaĢmaktaydılar ve sıkıntılara birlikte katlanmaktaydılar. Osmanlının güzel kültürünü, Divan Edebiyatını, bilim merkezlerinde öğrenip uzman oluyorlardı. Aydınlarla birlikte devlet adamlarının da katılımıyla, yüksek kültür oluĢturmada bir klâsik aydınlar sınıfı hazırlanmaktaydı. Bir dilde eğitimöğretim ilerliyordu. Gagouz halkı kendine gelmiĢ, ekonomik olarak güçlenmiĢti. XV.-XVI. yüzyıl içinde Osmanlı Devleti her alanda yüksek seviyeye ulaĢmıĢtı. Avrupa‘nın en güçlü devletlerinden biriydi. Yüksek kültürlü bir devlet olup geri kalmıĢ değildi. Böyle bir devlette Gagouzlar da yüksek seviyede yaĢamaktaydılar. XVII. yüzyılda, çok savaĢ kaybetmekten, büyük savaĢ harcamaları ve ekonomik zorluklar yüzünden merkez kuvvetleri, asker ve yönetim mekanizması zayıflamıĢtı. Bunlar XVIII.-XIX. yüzyılda da devam etti. Düzensizlik, bozgunculuk, hırsızlık, soygunculuk baĢgösterdi ve insanları ümitsizlik sardı. Devlet hizmetleri bireyi koruyamaz hale geldi ve insanlar yurtlarından ayrılmak zorunda kaldı. Rus askerleri, savaĢ zamanı Gagouzlara çok zarar vermekteydi, aldatma yoluyla, zorla, kimi Gagouz çiftçi bölüklerini çekilen askerlerin ardına takıp, Osmanlı Devletinden onları çıkarıp kendi bölgelerine sürdüler. Daha sonra Rus propagandacıları, Rus askerlerinin verdiği zararları Osmanlıların üstüne attı ve Gagouzların Osmanlının zulmünden ―kaçtıkları‖ yalanını yaydılar. 1812 yılında, kalabalık ve birleĢik Gagouz halkı asli sebeplerden ikiye bölündü: Bir kısmı (20-30 bin) Ruslar tarafından Basarabya‘ya getirildi; çoğu da Osmanlı Devletinde kaldı. Büyük vatana hizmet etmede, anayurdun kurtarılmasında katkıda bulunan aydın sınıfının durumu da aynıydı ve onlar da zor durumdaydılar. XIX. yüzyılda 1806-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878 yıllarındaki savaĢlar yüzünden verilen kayıplar, Osmanlı devletini güçsüz düĢürdü. Rusya‘nın ve Avrupa devletlerinin niyeti, Türkiye‘nin topraklarını iĢgal edip aralarında paylaĢmaktı. Gerçekte Rusya tarafından yönlendirilen Slavların aralarında iç çalkantılar ve isyanlar da çok olmaktaydı. 1912 yılında Balkan devletleri Osmanlı Devletine karĢı savaĢ baĢlattılar. Sonunda devlet Avrupa‘daki topraklarının çoğunu kaybetti. Ama Uzi Sancak Osmanlı devletine kalmıĢtı. Birinci Dünya SavaĢı (1914-1918) sonunda Türkiye, yenilmiĢ devletlerin tarafında kaldı. Nihayet devlet dağıldı. Bulgaristan Karadeniz kıyısındaki kimi toprakları alınca, Gagouzların bir kısmı Bulgar hakimiyeti altına girdi. Kimi kısımlar da baĢka yerlere dağılmıĢlardı. Dillerini, milliyetlerini kaybetmekteydiler. Basarabya‘da Gagouzlar Basarabiya‘ya getirilen Gagouzlar Çarlık Rusyası‘nın iĢgali altında kaldı ve RuslaĢtırma rejimine tabi tutuldular (1812-1918). Bucak kırsalında, sürülmüĢ Tatarların boĢ yerlerine, bırakılmıĢ köylerine aynı adlarla yerleĢtirilmiĢlerdir (Kirayil, Baurcu vs.). XIX. yüzyıl içinde ekonomik bakımdan güçlendiler; çünkü her aileye 60 destina toprak verilmiĢti. 1906 yılının Ocak ayında Gagouzlar büyük bir silâhlı ayaklanma yapıp, Rus güçlerini etkisiz hale getirip, kendi bölgelerinde iktidarı ele geçirdiler ve ―Komrat Cumhuriyetini‖ ilân ettiler. AtmacaGalatsan Andrey‘in önderliğinde millî çıkarları doğrultusunda kararlar aldılar. Ama Çarlık askerleri tekrar duruma el koydu. Çarlık iĢgali 106 yıl sürdü. Bu uzun zamanda, aydınlar sınıfı olmaksızın, çiftçiler yalnız baĢlarına kültürü ilerletemediler. Sadece Osmanlı devletinden getirilen zengin folklor örnekleri kullanılmıĢtır. Mihail Çakır (1861-1936) aydınlanma için kitap yayımlama çalıĢmalarını baĢlatmıĢtır. P. D. Draganov, Basarabiyana adlı bibliyografik eserini 1911‘de çıkarmıĢtır. 426 1918 yılının Mart ayında Romanya Basarabya‘yı Rus iĢgalinden kurtarıp, kendi rejimini kurdu. Gagouzlar da Romanya‘nın vatandaĢları olup, özel sektör alanında ekonomide hızla geliĢtiler. Kültürel yönden de bazı baĢarılar elde ettiler: Aydın sınıfı güçlendi. Mihail Çakır çalıĢmalarına devam etti, ilk yazarlar ortaya çıktı: Nikolay Tanasoğlu, Nikolay Arabacı, Görgi Balaban, Dionis Tanasoğlu. 1930‘lu yıllarda Romanya Hükümeti Türkiye ile anlaĢıp, Gagouzların kültürünü geliĢtirmek için, Gagouz gençlerini Türkiye‘nin maddi desteğiyle Türkiye‘de öğretime gönderdi. Bu iĢte, Türkiye‘nin BükreĢ‘te Büyükelçisi H. S. Tanrıöver ile M. Çakır‘ın rolü olduğu bilinir. Ama bu çaba uzun sürmedi. Zira 1940‘ta Sovyetler Basarabya‘yı yine iĢgal ettiler. Gagouz uzmanları Türkiye‘de kalıp, çeĢitli hizmetlerde çalıĢtılar. Sovyet döneminde (1940-1991) özel ekonomi ilga edildi, insanlar Kolhoz kulları (çiftlik iĢçileri) oldular, kiĢiliğini kaybettiler, yaĢamak totaliter anlayıĢın karanlığına gömüldü. Rus dilinin etkisiyle Gagouz dili yazısız kaldı, okullar ve bütün kültür yabancılaĢtı. Kiril esaslı Gagauz alfabesi 30 Temmuz 1957‘de kabul edildi. Bundan bir süre sonra ilkokullar, ana dilinde radyo yayınları, kültür binaları, kütüphaneler, oyun ve Ģarkı toplulukları harekete geçtiler. Gagouz dilinde yazarların sayısı arttı. Ama öte yandan Gagouzlar yirmi yıldan fazla ruhsal açlık çektiler. Dil bozuldu. Gagouz aydınları ancak Sovyet ideolojisi ruhunda yetiĢtiklerinden Türk ruhunu umursamadı; hatta ona düĢmanca davrandı. 1991 yılında Sovyetler Birliği dağıldı, Moldova da bağımsızlığını ilân etti. Ülke demokratik rejime geçiĢi hızlandırdı. Kimi Avrupa kuruluĢlarına girdi. 1994 yılında, Gagouzlar idarî muhtariyet ilan edip, Gagouz Yeri adıyla kendi idarelerini kurdular. Bölgede üç resmî dil-Gagouzca, Rusça ve Moldovancaortaya çıktı. GeniĢ olarak bakıldığında, Gagouz (Gagoğuz) Türkçesi de, diğer Türkçeler gibi, Ana Türk dilinin bir lehçesidir, Sovyetlerde dil olarak adlandırılmıĢtır. Nihayetinde o da Oğuz Türkçesidir. W. Radloff, Obraztsı narodnoy literaturi türkskih plemyon‖, Xc. V. MoĢkovun ―Nareçiya bessarabskih gagauzov‖ (Predisloviya) Petersburg, 1904;. V. MoĢkov, ―Gagauzı Benderskogo uezda‖, -Etnografiçeskoe obozrenie‖, I/1900, 1901, 1902. 427 Tanasoğlu D. ―Gagouzların istoriası‖ (En eski zamanlardan…), ―Ana sözü‖, s. 21-62, KĢn, 1999; ―Stranitsı naĢey istroii‖, ―Pedagogiçeskiy Jurnal‖, s. 1-2, KĢn, 1999; ―Gagouzların istoriası‖, Üniversite dersleri (yazma), KĢn, 1991-2001;. At. Manoff, ―Gagauzlar (Hıristiyan Türkler), Bulgarcadan çeviren Türker Acaroğlu, Ankara 1939;. Mihail Çakır, ―Besarabiealâ Gagauzlarân istorieasâ‖, rev. ―Viatsa Basarabiei‖, 9/1933 ve 5/1934, KĢn., 1934 (gag. Çev.); Mihail P. Guboğlu, ―Gagzuziy in lumina istoriey‖ (doktora tezi), ―Yıldırım‖, s. 2, Köstence, 1939:, ―Gagauzların Aslına Ait Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim‖, özetler, 1981; ―Gagauzların ―Türkçe‖ Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında AraĢtırmalar Tebliğler‖, Ġstanbul 1987. Akdes N. Kurat, ―5. Peçenekler, Uz (Oğuzlar) ve Kumanlar‖, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1992, 182 s.;. A. Mecit Doğru, ―Gagauzların Folklor ve Antropomik Özellikleri‖, bildirier, Ankara 1992, s. 1719;. Ġbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, TKAE yay…46, Ankara 1977, s. 176;. Baskakov N. ―Türkskie yazıki‖, Mosk. 1960; ―O türkskih leksiçeskih zaimstvovaniyah v russkom yazıke‖. ―GAGAUZ‖, Sovetskaya Türkologiya, 4, Baku, 1983, s. 19;. M. Türker Acaroğlu, ―Gagauzçada Takma Adlar-Soyadlar-Yer Adları‖, Bildiriler, ayrı basım, Ankara 1992;. Ahmet Cebeci, ―Osmanlı Devletinde Gaguzlar‖, Türk Kültürü, s. 354, 1992;. M. N. Guboğlu, ―Malie türkoyazıçnıe narodı Balkanskogo poluostrova. K ve prosu o proishojdenii gagauzov‖, Mosk., 1967;. Ejen Pittard, ―Konstribusyon a l‘etüd antropolojik des Gagaouz‖, Paris, 1916;. Olga Nekrasovrom, ―Le problem de l‘origin de gagaouzs e la struktür e la struktür antropolojik‖, yaĢ, 1940;. E. Güngör-M. ArgunĢah, ―Gagauzlar‖, Ġstanbul 1998;. Anat. MakriĢ, Gagauziy ―BükreĢ, 1999;. Ion Nistor, ―AĢez#rile bulgare Ģi g%g%ut (z) e din Basarabia‖, Bükr., 1994;. Faruk Sümer, ―Oğuzlar‖, Ġstanbul, 1992;. Lazlo Rasonyi, ―Tarihte Türklük‖, Ankara 1988;. Halil Koroğli (Azer.), ―Oguzskiy geroiçeskiy epos‖ doktora tezi, Mosk., 1968;. ġerif BaĢtav, ―Bizans Ġmparatorluğu Tarihi (1261-1461), Ankara 1989;. Th. Menzel, ―Gagauzlar‖, Ġslâm Ansiklopedisi, Ankara 1941;. K. Ġreçek, ―Neakolko belejki vârhu ostatotitse ot peçenezi, kuman, kato i vârhu tây nareçenite narodi Gagauzi i Surguçi v dneĢna Bâlgariya‖, -Sredets, 1890;. 428 A. Kovalevski, ―Kniga Ahmeda Ġbn Fadlana…‖, Harkov, 1956; Z. V. Togan, Ġbn Fadlan, yay. Mehmet Ali Ekrem, ―Din istoria turçilor Dobrocen‖, Bükr., 1994; vs. KEYKâVUS menĢei tarafçıları:. G. Balasçev, ―L‘empereur MiĢel VIII Paleolog e l‘ta de ogüz c Bordde la Ner Nuar‖, YaĢ, 1940;. Paul Wittek, ―Le Gagaouzs-le jens de Kayk#us‖, Krakow, 1953;. K. Rezakeviç, ―Gagauziy‖ Magazin istorik, Bükr. 1997;. Faruk Sümer ―Gagauzların Aslı II‖, 1991;. Kemal H. Karpat, ―Gagauzların Tarihi MenĢei‖, Ankara 1976 vs. Eni BULGAR menĢei: Peter Mutafçief, ―Die Angebliche Ein Wanderung van Seldchuc Türken indie Dobrudcha im XIII.‖, Sofia, 1943; V. Marinov, Ġ. Ġvanov, Ġ. Titorov vs. 429 Gagavuz Türkçesi / Doç. Dr. Nevzat Özkan [p.250-261] DOÇ. DR. NEVZAT ÖZKAN Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi /Türkiye Gagavuz Türkçesi, Moldova‘ya bağlı özerk bir bölge olan Gagavuz Yeri baĢta olmak üzere, Ukrayna‘nın Odessa bölgesinde, Kuzeydoğu Bulgaristan‘da, Yunanistan‘ın Keserya bölgesinde, Romanya‘nın Dobruca bölgesinde, son yıllardaki göçlerle Kuzey Kafkasya ve Kazakistan‘da bazı yerleĢim merkezlerinde kullanılan bir Türk lehçesidir. ÇağdaĢ Türk lehçe ve Ģive tasniflerinde; Gagavuz Türkçesi, yönlere göre güney, güneybatı grubuna, tarihî Türk kavimlerine göre Oğuz grubuna, fonetik kıstaslara göre ise dağlı grubunun yev alt bölümüne dahil edilmektedir. Gagavuz Türkçesinin akraba olduğu diğer çağdaĢ Türk lehçeleri, Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmen Türkçesidir.1 Gagavuz Türkçesi kendi içinde iki ağıza ayrılır: a) Merkez ağzı: Çadır ve Komrat bölgelerinde konuĢulur. Bu sahaya Avdarma, BaĢküü (Kirsova), Baurçi, BeĢalma, BeĢgöz, Caltay, Çok-Meydan, Gaydar, Kazayak, Kiriet-Lunga, Kongaz, Kongazçik, Kıpçak, Tomay köyleri girer. Yazı dili, merkez ağzına dayanır. Bu ağzın belli baĢlı özellikleri Ģunlardır: 1) Gagavuz Türkçesinde görülen arka damak ünlüsü açık e (ä) bu ağzın bir özelliğidir: gecä, evä, bän, sän, gelmää, gözçääz, iĢtän v.b. 2) Arka damak ünlüsü ê kullanılır: Parêi, bakêım, burdêim, bakêr. 3) h- ünsüzü korunur: Hazır, hasta, harman, halka, hamur. 4) -v- ünsüzü korunur: Suvan, kavurma, tavĢam, kıvırma, duvar. 5) y- ünsüzü dar ünlülerden önce korunur: Yıldız, yımĢak, yudum, yukarda, yufka. 6) -r korunur: Kızlar, kimnär, geldilär. b) Güney ağzı: Gagavuz Yeri‘nin güneyinde yer alan ValkaneĢ bölgesinde ve bugün Ukrayna sınırları içinde kalan Odessa bölgesinde konuĢulur. Bu sahaya VulkaneĢ‘e bağlı ÇeĢmeküü, Tülüküü (Etulya) ve Odessa‘ya bağlı Dimitrovka, Eniküü (Novoselovka), Karakurt, Kubey (Çervonoarmeysk), Kurtçu (Vinogradovka) köyleri girmektedir. Yazı dilinin büyük ölçüde merkez ağzına dayandırılmasına rağmen Güney ağzının bazı ses özellikleri de göz önüne alınmıĢtır. Bu ses özelliklerinden bazıları Ģunlardır: 1) Merkez ağzında görülen açık e (ä) yerine e ünlüsü kullanılır: Gece, eve, ben, sen, gelmee, gözçeez, iĢten. 430 2) Merkez ağzındaki arka damak ünlüsü ê yerine bu ağızda a ve ünlü daralmasının olduğu yerlerde ı kullanılır: Parayı, bakayım, burdıyım (a>ı). 3) Bazen aslî h- ünsüzü düĢer: Azır, asta, arman, alka, amur. Bazen de h+ türemesi görülür: Hasıl, hadet, harmut, helbet, hen. 4) -v- ünsüzü düĢer: Suan, kaurma, taĢam, kıırma, duar. 5) y- ünsüzü dar ünlülerden önce düĢer: Ġldız, imĢak, üdum, ükarda, üfka. 6) -r ünsüzü düĢer: Kızla, kimnä, geldilä. Kelime seviyesinde görülen fonetik farklılıklar Ģunlardır: Komrat-Æadır ağzı Güney ağzı ayna ayne ―ayna‖. arĢık aĢık ―aĢık kemiği‖. baĢça bahçe ―bahçe‖. bura buura ―erkek hindi‖. günaa günee ―günah‖. taa daa ―daha‖. çinmää cinnamaa hoĢaf oĢaf ―hoĢaf‖. bariz pares ―ipten yapılmıĢ atkı‖. paçavra paçora ―paçavra‖. saksağan saksaan ―saksağan‖. sölpeĢmää sörpeĢmee ük üük ―çınlamak‖. ―pörsümek‖. ―höyük‖. Bazı çekim eklerinin kullanılıĢında görülen fonetik farklılıklar Ģunlardır: Komrat Æadır ağzı Güney ağzı Ġstek eki alıim bakêım/bakıym Yükleme hali alayım ―alayım‖. bakayım ―bakayım‖. sobıi sobayı―sobayı‖. parêi/parıi parayı ―parayı‖. Gelecek zaman alıcek, alacak ―alacak‖. 431 gidicek ġimdiki zaman gidecek ―gidecek‖. alêr, aalêêr. sööleer, biler aliy, aaliy ―alıyor, ağlıyor‖. sööliy, biliy ―söylüyor, biliyor‖2 Görüldüğü gibi Güney ağzı fonetik olarak Türkiye Türkçesine daha yakındır. Bulgaristan‘da yaĢayan Gagavuz Türklerinin ağız özellikleri de -yor Ģimdiki zaman ekinin kullanılıĢına göre Ģöyledir: I) Bälgarevo ağzında -yo. II) Winica ağzında -yo, -yu. III) Brestak ağzında -ye, -yo. III) Kumanova ağzında -e, -ye.3 Baskakov, türlü siyasî bölünmelere tâbi olan Gagavuz Türklerinin konuĢtuğu ağızların hepsinde Oğuz Türkçesinin özelliklerini tespit etmekle beraber, kullanıldığı ülkeye göre Gagavuz Türkçesi ağızlarında bulunan Ġslav (Rus, Bulgar, Ukrayna) Romen ve Yunan dillerinden alınan unsurlara da dikkat çeker. Gagavuz Türkçesinin alt tabakalarında Eski Bulgar, Uz, Kovu, Berendey, Turpey, Boyut, Kaspıt veya Kara klobuk ve Peçenek Türklerinin Ģive ve ağızlarından yadigarlar bulunmaktadır. Bu unsurlara sonradan Kuman Türkçesi ve Osmanlı Türklerinin dil özellikleri de karıĢmıĢtır. Baskakov, Selçuklu-Osmanlı Türkçesinin Anadolu‘ya giriĢi gibi Gagavuz Türkçesinin de Oğuz Türkçesinin ayrı bir kolu olarak Hazar Denizi‘nin kuzeyinden Karadeniz‘in kuzey kıyılarını aĢarak Güney Rusya bozkırları boyunca batıya göç etmiĢ ve Tuna‘nın aĢağı bölgelerinde yerleĢmiĢ, hatta Makedonya‘ya kadar uzanmıĢ olduğunu belirtir. Gagavuz Türkçesi, Hazar denizinin kuzeyinde Oğuz kitlesinden ayrılan Türk boylarının ilerleme alanları boyunca Bulgar ve Kıpçak unsurları ile karıĢmıĢtır. Bazı Gagavuz grupları Dobruca‘ya ve diğer Balkan topraklarına yerleĢmeye baĢlamıĢ, bu dönemde buraları yurt tutan Selçuklular ve Osmanlılar ile Gagavuz grupları kaynaĢmıĢtır. Bunun bir sonucu olarak da Gagavuz Türkçesine Türkiye Türkçesinden ve Arap-Fars dillerinden kelimeler girmeye baĢlamıĢtır. Böylece Gagavuz Türkçesi yeni bir çehre kazanmaya baĢlamıĢtır. Bu sebeplerle bu gün Gagavuz Türkçesi, bir taraftan Tarihî Türkiye Türkçesine, diğer taraftan Bulgar, Kıpçak, Karaim, Kırım Türkçelerine yakınlık gösterir. Gagavuz Türkçesiyle Romen, Rus, Bulgar, Yunan dillerinin bağlantıları sonradandır ve Oğuz Türkçesi bakımından Gagavuz Türkçesinin ses düzenini ve söz dizimini bozmuĢtur. Baskakov, Oğuz Türkçesine dayandırdığı Balkan Türkçesini, Osmanlı Türkçesine dayandırdığı Rumeli Türkçesinden ayırır. Balkan Türkçesi, Osmanlı Türkçesinden öncedir. Oğuz Türkçesinin bir kolu; Hazar denizinin kuzeyinden ve Kırım‘dan, Tuna yoluyla Balkanlar‘a girmiĢ, orada Peçenek-Uz unsurlarıyla karıĢmıĢ, sonra XIV. yüzyılda Güneydoğudan gelen Osmanlı Türkçesi ile temas etmiĢ ve böylece ikinci bir karıĢma meydana gelmiĢtir.4 Gerhard Doerfer, Balkanlar‘da yaĢayan Türkçeyi Tuna ve Balkan Türkçesi adıyla iki ana gruba ayırır. Gagavuz Türkçesi ile Bulgaristan Türk ağızlarını Tuna Türkçesi, Dobruca Tatarlarının, 432 Nogayların ve Bosna‘da yaĢayan Türk topluluklarının ağızlarını Balkan Türkçesi olarak adlandırır. Ayrıca Gagavuz Türkçesini, bazı Bulgaristan Türk ağızları ile Kuzey Anadolu‘daki Trabzon, Rize, Kars, Çoruh ağızlarının aynısı olarak kabul eder.5 Atanas Manof, Gagavuz Türkçesini tarihî Türk Ģivelerinden ilk Bulgar ve Kuman Türkçesi ile, yaĢayan Türk Ģivelerinden Gacal ve Türkiye Türkçesi ile mukayese eder. Ayrıca ilk Bulgar Türkçesi ile Gagavuz Türkçesi arasında d > ∆ ses denkliğini gösterebilecek; dilan > ilan, digetik > iitlik gibi örnekler verir. Kuman Türkçesinden verilen örneklerden en çarpıcı olanı katsan kelimesidir. Bu kelime tarihî Türk Ģivelerinde ve Karadeniz ağızlarında kaçan ~ haçan~ açan Ģekillerinde görülür. Gagavuz Türkçesinde açan Ģekliyle cümle baĢı bağlacı olarak kullanılmaktadır. Tadeusz Kowalski, Gacal (Deliorman) Türkçesinin Gagavuz Türkçesine göre Osmanlı (Türkiye) Türkçesine daha yakın olduğunu söylemektedir. Bu yakınlığı, Gacal Türklerinin dinî ortaklık sebebiyle Osmanlı Türkçesinin daha fazla tesirinde kalmasına bağlamaktadır. Gacal ağzının Gagavuz Türkçesine göre göre iptidaî vasıflarından uzaklaĢmasında da Osmanlı Türkçesinin etkisini görmektedir. Aradaki diğer bazı farklılıkların da Gagavuz Türkçesi üzerindeki aĢırı Slav dilleri etkisinden geldiğini düĢünmektedir. Kowalski, bu türden bazı ayrılıklarına rağmen Gacal ve Gagavuz Türkçelerini Tuna Türkçesi ortak adıyla anar. Daha sonra Gagavuz ve Gacal Türkçelerini fonetik ve morfolojik olarak değerlendirir ve bunların Osmanlı (Türkiye) Türkçesinin bir ağzı olduğu sonucuna varır. Tuna Türkçesi adını verdiği bu iki Ģivenin Karadeniz‘in kuzeyindeki Türk Ģiveleriyle, ilgisine iĢaret eder. Aynı tesirlerin Kuzey Doğu Anadolu ağızlarında da mevcut olması, Kowalski‘yi Batı Karadeniz bölgesi gibi Doğu Karadeniz bölgesinin de Kuzey ve Güney Türk unsurlarının bir kavĢak sahası olduğu sonucuna götürür.6 Sonuç olarak; Gagavuz Türkçesi, Oğuz grubu Türk Ģivelerindendir. Türkmen, Azeri, Türkiye Türkçeleri gibi Türk dünyasının Güneybatısında yer alır. Gagavuz Türklerinin etnik yapısı gibi konuĢtukları Ģive de Peçenek, Kuman, Ġlk Bulgar Uz Türklerine has özellikleri bünyesinde taĢımaktadır. Selçuklu Türklerinden bir grubun Dobruca‘ya yerleĢmesi ile baĢlayan güneyden gelen Türk tesirleri Yıldırım Bayezid‘in Gagavuz Devleti‘ni (Uzi eyalet) 1398 yılında ele geçirmesiyle devam etmiĢ, Fatih‘in Balkanlar‘da kurduğu kesin Osmanlı hakimiyetiyle yoğunlaĢmıĢtır. Bu dönemde Gagavuz Türkçesi; Keykavus ve Sarı Saltuk ile Balkanlar‘a gelen ve daha sonra değiĢik tarihî sebeplerle HıristiyanlaĢtırılan Müslüman toplulukların konuĢma dillerinden, Osmanlı Türkçesi yazı dilinden etkilenerek ve bu kültür çevresi içinde geliĢen Karamanlıca eserler vasıtasıyla Arapça, Farsça kelimeler almıĢtır. Ortodoks Bizans kilisesine hakim alan Rum papazlar, Osmanlı idaresinde de ağırlıklarını sürdürmüĢler Ortodoks Hıristiyan olan Gagavuzları Helenistik faaliyetleri doğrultusunda Rumca öğrenmeye ve ibadet etmeye yöneltmiĢlerdir. Gagavuz Türklerinin yaĢadığı bölgede yönetimin el değiĢtirmesi ve 19. yüzyılda yoğunlaĢan göçlerden sonra Rus, Bulgar, Romen dilleri ve kültürleri etkisini gittikçe artırmıĢ, âdeta Gagavuz Türkçesini asimile etme konusunda bir yarıĢa girmiĢtir. 433 YaĢadıkları bölgeye göre bir, bazen iki yabancı dil öğrenmek zorunda kalan Gagavuz Türkleri, bu dillerin ifâde mantığı ve cümle düzeniyle Türkçenin cümle düzenini ve ifâde mantığını birbirine karıĢtırmıĢlar, böylece Slav etkisi, ödünç kelimelerle sınırlı kalmamıĢ, sentaksa da nüfuz etmiĢtir. 20. yüzyılın ilk yarısında baĢlayan Gagavuz Türkçesini bir yazı dili haline getirme çabaları bu yüz yılın ortalarında kesin bir sonuca ulaĢmıĢtır. Yüz yıllarca bir konuĢma ve sözlü edebiyat dili olarak kullanılan Gagavuz Türkçesi, 20. yüzyıl gibi kavramların çeĢitlendiği ve karmaĢıklaĢtığı bir zamanda birden bire yazı dili haline getirilince, yeni kavramların karĢılanması için demir perdenin hakim dili Rusçaya baĢ vurulmuĢ, bu dilden Rusça asıllı ve bu dile batı dillerinden giren çok sayıda kelime alınmıĢtır. Bugünkü Gagavuz Türkçesi, bir yönüyle tarihî Türk Ģivelerine has pek çok arkaik özelliğin ve kelimenin kullanıldığı, bir baĢka yönüyle de tarihî ve sosyal Ģartların getirdiği bazı zorlamalarla fonetik, morfoloji ve sentaks bakımından Slav dillerinin ve bu dillerle gelen Batı dilleri kaynaklı kelimelerin ağır baskısı altında varlığını sürdürmeye çalıĢan bir Türk dili koludur. Türkiye ve Gagavuz Türklerini meydana getiren Türk boylarının ortaklık göstermesi, aynı devletin sınırları içinde birlikte yaĢamaları ve Gagavuzların Anadolu Türklüğünün bir devamı olan Balkan Türklüğü ile yakın iliĢkilerini her dönemde sürdürmeleri gibi sebeplerin yanında, Gagavuz Türkçesinin ve Türkiye Türkçesinin Oğuz Grubu Türk Ģivelerinden olmaları sebebiyle de Gagavuz Türkçesi, Türkiye Türkçesine oldukça yakındır; hatta Türkiye Türkçesinin bir ağzı gibidir. Gagavuz Türkçesi uzun bir süre bir konuĢma dili olarak kalmıĢtır. YaĢadıkları ülkelerin dilini eğitim ve kültür dili olarak kullanmak durumunda kalmıĢtır. Gagavuz Türklerinin, Osmanlı Devleti‘nin tebâsı oldukları zamanlarda Anadolu‘daki Hıristiyan Türklerin ve Türkçe konuĢan diğer Hıristiyanların Karamanlıca (Grek hafleriyle yazılmıĢ Türkçe) kitapları okudukları bilinmektedir.7 Bu kitapların muhtevası çoğu zaman azizlerin hayatı, dualar, Büyük Ġskender gibi tanınmıĢ kiĢilerin efsanevî hikâyeleri ve Anadolu halk hikâyeleridir.8 Basarabya‘da yaĢayan Gagavuzlar, 1918 yılına kadar eğitim ve kültür dili olarak Rusçayı kullanmıĢlardır. 1904 yılında Profesör Protoirei Mihail Çakır duaları ve Evanghelia‘yı Rus Kiril alfabesiyle Gagavuz Türkçesine çevirmiĢ ve 1907 yılında gerekli izni alarak KiĢinev‘de bastırmıĢtır. 1909 ve 1910‗da da Ai Evangheliea Kiril harfleriyle Gagavuz Türkçesinde yayımlanmıĢtır. 1919‘da Basarabya‘nın Romanya‘nın kontrolüne girmesinden sonra Gagavuz çocukları Romen okullarında Latin Romen harfleri ile eğitim görmüĢlerdir.9 Ayrıca Romen esaslı Lâtin alfabesiyle tamamına yakını Mihail Cıachır‘ın gayretleriyle; Aya (Ayozlu) Evanghelea/Ġncil, Dua Chıtabâ Gagauzlar için, Psaltir (Dinî türküler), Gagauzca-Türkçe Gagauzlar için hem Tiurclear için Chilisea Evangheleasâ, Chilisea Ġstorieasâ, Liturgya (Kilise duası), Laslov (Kilise kitabı), Molebin (Af duası), Mohitrennik, Ahatist (Aya Marya duası Türküsü), Besarabiealâ Gagauzlarân Ġstorieasâ, Dictionar Gagauzo (tıurco) -roman adlı eserler basılmıĢtır.10 II. Dünya SavaĢı‘nın ardından 1947 yılından sonra Moldova Sovyetler Birliği tarafından ilhak edilmiĢtir. Böylece Sovyet yönetimine giren Gagavuzlar, on yıl süren uğraĢlarının sonunda 30 Temmuz 1957‘de SSCB Moldova SSC Yüksek Sovyeti Gagavuzlar için yeni bir alfabenin hazırlanmasına karar vermiĢtir. Bu kararın ardından D.N. Tanasoğlu ve L.A. Pokrovskaya Rus 434 alfabesine bir kaç harf ilave ederek Kiril esaslı Gagavuz alfabesini hazırlamıĢtır.11 Kiril esaslı Gagavuz alfabesiyle yayımlanan ilk kitap 1959‘da KiĢinev‘de basılan Dionis Tanasoğlu‘nun Bucaktan Seslär adlı antolojisidir. Daha sonraki yıllarda bu alfabeyle çoğu halk edebiyatı ve folklor metni olan geri kalanı da çağdaĢ Gagavuz yazar ve Ģairlerinin Ģiir ve hikâyelerinden meydana gelen 50‘den fazla kitap basılmıĢtır. 29 Ocak 1993‘te Gagavuz Yeri Halk TopluĢu‘nun aldığı bir kararla Lâtin alfabesine geçilmiĢtir. Bu kararla kabul edilen Lâtin alfabesi Ģöyledir: Aa, Î (açık e), Bb, Cc, Æç, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Iı, Ġi, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Éö, Pp, Rr, Ss, ġĢ, Tt, Uu, Êü, Vv, Yy, Zz. Bu harflerden baĢka ödünç kelimeler için Xx, Ww, Qq, ÂÍ, ğ harfleri kullanılacaktır.12 26 Ocak 1996‘da Gagavuz Yeri Halk TopluĢu‘nun 22-VIII/I numaralı kararıyla önceki alfabede bazı değiĢiklikler yapılmıĢtır. Buna göre Kiril esaslı alfabede z ile gösterilen ıe diftongunu ve Fransızcadan gelen Rusça ödünçlemelerde görülen é>z harfini göstermek için ê harfi ile Romen/Yeni Moldova alfabesinin çift ünsüzü olan ÅÄ harfi eklenmiĢtir.13 Ses Bilgisi Gagavuz Türkçesinde, a ä e ê ı i o ö u ü seslerinden meydana gelen 10 normal ünlü, aa ää ee êê ıı ii oo öö uu üü seslerinden meydana gelen 10 uzun ünlü olmak üzere toplam 20 ünlü bulunmaktadır. Gagavuz Türkçesindeki a ı i u ünlüleri Türkiye Türkçesinde olduğu gibi söylenir. Türkiye Türkçesinden farklı söylenen ünlüler ise Ģunlardır: e ünlüsü, Anadolu ağızlarında ve tarihî Türk Ģivelerinde yaygın olarak görülen é (kapalı e) gibidir. ä ünlüsünden iki derece daha dardır. Türkçenin diğer tarihî ve yaĢayan Ģivelerinde olduğu gibi ön ve iç seste, kelime kökünde bulunur. Boğumlanma noktası, i ~ ä ünlüleri arasındadır, dilin ön diĢlere temasıyla ve baĢta bir y- ulamasıyla söylenir. Yazı dilinde y- ulaması gösterilmez. Bunu delillendirmek için Gagavuz Türkçesi sözlüğünde ye- sesiyle baĢlayan kelimeye yer verilmediğini söyleyebiliriz:14 En okunuĢu yen, ek okunuĢu yek, erä okunuĢu yerä, eĢi okunuĢu yeĢi. o kalın, yarı geniĢ, yuvarlak bir dudak ünlüsüdür. Bu ünlü söylenirken dudaklar tam açılmaz. Türkçe kelimelerde ilk hecenin dıĢında kullanılmaz. Kelime baĢında u ünlüsüyle birlikte uo Ģeklinde söylenir: uon, uorada gibi.15 ê kalın, dar, düz bir diĢ eti ünlüsüdür. e~ı arası söylenir. Türkiye Türkçesinde karĢılığı yoktur. Bulgarcadaki b ve Moldovancadaki‘ ünlüsüne benzer.16 Merkez ağzında ve yazı dilinde görülür. Gagavuz Türkçesine, 14 -17. yüzyıllarda Bulgaristan‘da Bulgarcanın etkisiyle girmiĢtir.17 Türkçe kelimelerde fiil çekim eklerinde kullanılır: Sırıdêr, konacêk, duyêrım. ġimdiki zaman çekiminde -ıyor eki y düĢmesiyle -ıor Ģekline girmiĢ; arkasından geniĢ zaman ekiyle benzeĢerek -ıar olmuĢ ve nihayet -êr Ģeklini almıĢ olmalıdır. Ek-kök benzeĢmesiyle kelime kök ve gövdesinde orta hece ünlüsü olarak da kullanılır: Sızlê-êr, yollê-êrsın, oynê-êrız. 435 ê ünlüsünü Lâtin kökenli alfabelere ve özellikle Türkiye Türkçesi alfabesine aktaran araĢtırmacıların birbirinden farklı iĢaretler kullandıkları görülmektedir. Bu ünlü; e18, a19, ıe20, à21, ıe, e22 harfleriyle gösterilmiĢtir. ê ünlüsü, Mihail Çakır‘ın Romen harfleriyle yayınladığı metinlerde âe (ıe) harfleriyle gösterilmiĢtir: Mândarlâerlar mındarlıerlar ―mundarlıyorlar‖, vb. Î ince, düz, geniĢ bir dil-damak ünlüsüdür. Bu ünlü Azerbaycan, BaĢkurt, Kazak, Tatar, Türkmen, Uygur Türkçelerinde kullanılan ¥ veya Türkiye Türkçesinde kullanılan e gibidir.23 Karaim ve ÇuvaĢ lehçelerinde de görülen bu ünlü damaksılaĢması, Bulgar-Kıpçak etkisine bağlanmaktadır.24 Romen harfleriyle yazılan eserlerde ä ünlüsü, ea ünlüsüyle gösterilmiĢtir: Bean, zerea, sevean, sendean. Çeviri yazı sisteminde ve yazı dili alfabelerine yapılan aktarmalarda ä için; e, a, â25, e26, ‗a27, ê ve ä28 harfleri kullanılmıĢtır. ä ünlüsü ön seste bulunmaz. Kelime kök ve gövdelerinin orta ve son hecelerinde bulunur. Kelime çekim eki aldığında yerini e ünlüsüne bırakır: Gecä, geceyä; nä, nedän. ö yarı geniĢ, yuvarlak, ince bir dudak ünlüsüdür. Genellikle ilk hecede bulunur. Kelime baĢında ü veya i~y arası bir sesle birlikte söylenir: iöküz ~ üöküz, üölmää, iöbür,29 yöldü. ü dar, yuvarlak, ince bir dudak ünlüsüdür. Yazıda gösterilmemesine rağmen genellikle kelime baĢında y- ulamasıyla söylenir.30 yüzüm ~ üzüm, yük ~ ük, yüstünä ~ üstünä. Boğumlanma süresi normal ünlülerden daha uzun ünlüler olan uzun ünlüler, Gagavuz Türkçesi fonetiğinde önemli bir yer tutar. Gagavuz Türkçesindeki 10 normal ünlünün 10 da uzunu vardır: Aa, ee, ii, oo, uu, ıı, êê, ää, öö, üü. Bu ünlüler üç ayrı sebebe bağlı olarak ortaya çıkmaktadır: a) Aslî uzun ünlüler. b) Ödünç kelimelerdeki korunan uzunlukluklar. c) f, ğ, h, k, y ünsüzlerinin düĢmesi ve bu ünsüzlerin içinde bulunduğu ses gruplarının kaynaĢmasıyla ortaya çıkan uzun ünlüler. aa ünlüsü, Gagavuz Türkçesinde hem aslî olarak bulunmakta, hem ödünç kelimelerde korunmakta, hem de ünsüz düĢmeleri ve ses grupları kaynaĢmasıyla ortaya çıkmaktadır. Eski Türkçeden gelen ve Gagavuz Türkçesinden baĢka Türkmence ve Yakutça gibi diğer Türk dili kollarında da görülen bu tür uzun ünlüler genellikle ilk hecede bulunur.31 Gagavuz Türkçesinin aslî aa ünlüleri Ģu örneklerde görülmektedir: Aaramaa, aad, kaar, aara, aaç karına, yaarın, aardına, baarıĢlık, aaz, saarardı, yaalasın, gaargalar, kaaz. Arapça ve Farça ödünç kelimelerdeki korunan aa uzun ünlülerine de Ģu örnekleri verebiliriz: amaanet < Ar. emânet, zaabit < Ar. zâbit, saat < Ar. saat, aalem < Ar. âlem, taazä < Far. tâze, maavi < Ar. mâvi. Ünsüz düĢmesi ve ses grubu değiĢmesiyle ortaya çıkan aa ünlüleri: f düĢmesiyle, vaatiz < Yun. vaftiz. ğ düĢmesiyle, baa < bağ, daa < dağ, saadıç < sağdıç, baalı < bağlı, aalaycaa < ağlayacağı, 436 yaamur < yağmur, saalık < sağlık, saamal < sağmal, yaamaa < yağmak, kurbaa < kurbağa, aaç < ağaç. ağ (<k) ı ses grubu kaynaĢmasıyla, çatlaandan < çatlağından, kulaam < kulağım, çaar < çağır, daanık < dağınık, dalcaaz < dalcağız, gursaan < gursağ (<k)ın, kaymaa < kaymağ (<k)ı, tırmanmaa < tırmanmağ (<k)ı, aĢaaları < aĢağıları, aaz < ağız, aar < ağır, yapaa < yapağı. ağu > aa ses grubu kaynaĢmasıyla, aalı < ağulu. ığ (<k) a ses grubu kaynaĢmasıyla, çaraa < çarığ (<k) a, yamaççaa < yamaççığ (<k) a, varlaa < varlığ (<k) a. uğ (<k) a ses grubu kaynaĢmasıyla, çotaa < çotuğ (<k) a, boncaa < boncuğ (<k) a, dostlaa < dostluğ (<k) a, pulaa < pulluğ (<k) a. DüĢmeye ve ünlüleĢmeye çok yatkın bir ünsüz olan -ğ, -ğ- ünsüzünün merkezinde bulunduğu ses grupları kolayca kaynaĢabilmekte ve ses grubunun baĢında veya sonunda bulunan a ünlüsü diğer ünlüyü kendisine benzetmektedir. h düĢmesiyle, padiĢaa < Far. pâdiĢâh, sabaa < Ar. sabâh, eyvallaa < eyvallah (<Türk. iyi + Ar. vallahi), yaanı < Far. yahni, maasul < Ar. mahsûl, baas < Ar.bahs, raamet < Ar. rahmet, laana < Yun. lahana, taa < daha, raat < Ar. râhat, paalı < Far. bahâ+lı, kabaat < Ar. kabâhat. ahi ses grubu kaynaĢmasıyla, saabi < Ar. sahib+i, aaret < Ar. âhiret. iha ses grubu kaynaĢmasıyla, nasaat < Ar. nasihat. Ġki ünlü arasında ve sonda erimeye çok müsait olan -h- ünsüzü düĢerek a ünlüsünü uzatmaktadır. k düĢmesiyle, braa < bırak. k önce ğ ünsüzüne dönüĢmekte, daha sonra da ünlüleĢerek komĢu ünlüyü uzatmaktadır. y düĢmesiyle, kaari < Ar. gayri. ıya ses grubunun kaynaĢmasıyla, acaardı < acıyardı. uya ses grubu kaynaĢmasıyla, koraalım < koruyalım. f ve y ünsüzlerinin düĢmesi ve af, ay, uya, ıya ses gruplarının kaynaĢmasıyla aa uzun ünlüsünün meydana gelmesi her zaman görülen ses olayları değildir. Bu örneklerin vatiz, koruyalım, acıyardı Ģekilleri daha yaygındır. ee ünlüsü, daha çok ünsüz düĢmesi ve ses grubu kaynaĢmasıyla ortaya çıkan bir uzun ünlüdür. Aslî ee ünlüsünün bulunduğu iki Türkçe örnek olan geerili ve geeri kelimeleri geri ve gerili olarak da kullanılmaktadır. Arapça ve Farsça ödünç kelimelerde uzun e ünlüsü bulunmadığından ödünç kelimelerde korunan ee ünlüsü de yoktur. Bu sebeplerle Gagavuz Türkçesinde bulunan ee ünlüleri ses olayları ile ortaya çıkmıĢtır: ğ düĢmesiyle, leen < Far. leğen, beenmää < beğenmek. ağı ses grubu kaynaĢmasıyla, baĢçeezim < baĢçağızım. eğ (<k) i ses grubu kaynaĢmasıyla, elceezim < elceğizim üreendä < yüreğinde, döĢeendä < döĢeğinde, tüfeeni < tüfeğini, gerçeeni < gerçeğini, direenä < direğinä, eteendä < eteğinde, ödeendän < ödeğinden. eği ses grubu kaynaĢması normalde ää ünlüsüne dönüĢmektedir; evcääz < evceğiz, inää < ineği, çiçää < çiçeği gibi. Kelimenin sonuna bir ek geldiğinde: evcääz, evceez-dä Ģeklinde; ää > ee olmaktadır. iğe ses grubu kaynaĢmasıyla, ceer < Far. ciğer. ahi ses grubu kaynaĢmasıyla, zeer < Ar. zâhir. k düĢmesiyle, imeelär < yemekler. eki ses grubu kaynaĢmasıyla, öteeyıl < öteki yıl. y düĢmesiyle, peeda < Far. peydâ, beegir < Far. beygir < bârgîr. iya ses grubu kaynaĢmasıyla, zeedä < Ar. ziyâde, tabeet < tabiyat < Ar. tabîcat. iye ses grubu kaynaĢmasıyla, needini < Ar. niyet, zeet < Ar. eziyet, terbeeli < Ar. terbiye+li. ÎÎ ünlüsü, ee ünlüsünden daha açık bir uzun ünlüdür. Aslî ää ünlüsü, tää ünleminde görülür. Arapça ödünç kelimelerde görülen bazı â ünlüleri incelmektedir. Í > ÎÎ ünlü değiĢmesiyle, lääzım < 437 lâzım, käämil < kâmil. Ġnce sıradan fiillerde mastar eki -mää olur: düĢmää < dövüĢmek, gelmää < gelmek. ee > ÎÎ değiĢmesiyle, ince sıradan fiillerin Ģimdiki zaman birleĢik çekiminde görülür: öläärsäm, istäärsän, istäärdim. ğ (<k), h, y ünsüzlerinin düĢmesi ve içinde bulundukları ses gruplarının kaynaĢması ile ää ünsüzleri ortaya çıkmaktadır. ğ düĢmesiyle, çiçää < çiçäğä, dernää < dernäğä. (e) Îğ (<k) i ses grubu kaynaĢmasıyla, ercääz < yerceğiz, tekerlää < tekerläği, verdicäänän < verdicäği+ile+n, kürääm < küräğim, böcää < böcäği, evceezdä, dirään < diräğin, evcääz < evcäğiz, dirää < diräği. iğ (<k) Î > ÎÎ ses grubu kaynaĢmasıyla, tetää < tetiğä, ibää < ibiğä. üğ (<k) Î ses grubu kaynaĢmasıyla, körlää < körlüğä, kütää < kütüğä, üçüncülää < üçüncülüğä. h düĢmesiyle, günää < Far. günah, güneh, islää < Ar. ıslâh. y düĢmesiyle, ötää < öteyä. iya ses grubu kaynaĢmasıyla, ihtäär < Ar. ihtiyâr, zäännık < Far. ziyân + lIk. êê ünlüsü, kalın sıradan kelimelere gelen Ģimdiki zaman ekinde bulunan ê ünlüsünün fiil kökündeki ünlüyle benzeĢmesi sonucu ortaya çıkar. Gagavuz Türkçesine has bir uzun ünlüdür. aê > êê benzeĢmesiyle, baĢlêêr < baĢla-êr, aarêêr < ara-êr, doorêêr < doora-êr. ıê > êê benzeĢmesiyle, acêêr < acı-êr, tanêêr < tanı-êr. ġimdiki zamanın birleĢik çekiminde êê > aa olur: yaĢaarsam, tanımaardın, yalabaardı. ıı ünlüsü; ğ, v, y ünsüzlerinin ünlüleĢmesi veya düĢmesiyle ortaya çıkar. Aslî ıı ünlüsü bulunmamaktadır. ğ düĢmesiyle, sıımaa < sığmak, sıır < sığır. ğ (<k) düĢmesiyle, sıçancıım < sıçancığım, uĢacıım < uĢacığım, kafaçıından < kafacığından, saalıı < sağlığı, anacıımın < anacığımın. ağ (<k) ı ses grubu kaynaĢmasıyla, çıırmaa < çağırmak, basıcıız < basacağız, alıcıız < alacağız, yapacııdın < yapacaktın. v düĢmesiyle, kıırma < kıvırma ―bir çeĢit tatlı‖. ayı ses grubu kaynaĢmasıyla, kıymıın < kıymayın. ii ünlüsü; ğ, h, k, y ünsüzlerinin düĢmesi ve bu ünsüzlerin çevresinde oluĢan ses gruplarının kaynaĢmasıyla ortaya çıkmaktadır. Gagavuz Türkçesinde aslî ii ünlüsü bulunmamaktadır. diiren < Yun. trigen‘den geliyor olmalıdır. ğ düĢmesiyle, çiineerlär < çiğnerler, iinä < iğne, iirener < iğrenir, çii < çiğ. ğ (<k) düĢmesiyle, gözellii < gözelliği, kemii < kemiği, piliçiim < piliççiğim, keçiciim < keçiciğim. ağı ses grubu kaynaĢmasıyla, çiirmıĢlar < çağırmıĢlar. eği ses grubu kaynaĢmasıyla, diiĢtirmiĢim < değiĢtirmiĢim, iildi < eğildi, kesiciiz < keseceğiz, diil < değil. eğ ses grubu kaynaĢmasıyla, diidi < değdi, iiri < eğri. eh ses grubu kaynaĢmasıyla, kiile < Ar. kehle, piiriz < pehriz < Far. perhîz. ek ses grubu kaynaĢmasıyla, iiĢi < ekĢi, iisiler < eksilir. ey ses grubu kaynaĢmasıyla, hiibä < Ar. heybe, çiiz < çeyiz < Ar. cihâz, siirelmää < seyrelmek, piinir < Far. peynir < Far. paynır. y düĢmesiyle, gimää < giymek, giim < giyim, iit < yiğit, iilik < iyilik. oo ünlüsü de, o ünlüsü gibi ilk hecede bulunur. Gagavuz Türkçesinde aslî oo uzun ünlüsü ve Farsça ödünç kelimelerde görülen oo ünlüsü yanında ğ, h, v, y ünsüzlerinin düĢmesiyle meydana gelen oo ünlüsü de bulunmaktadır. Aslî oo ünlüsü; tooz, toomruk, moor, booz, ateĢ kooru, koorunmaa, boorç. Farsça zûr, Gagavuz Türkçesinde zoor olarak kullanılmaktadır. ğ düĢmesiyle, dooramaa < doğramak, doorudan < doğrudan, oolan < oğlan, oglan Ģekli de kullanılıyor. oğu ses grubu kaynaĢmasıyla, ool < oğul. uğ ses grubu kaynaĢmasıyla, booday < buğday. ohu ses grubu 438 kaynaĢmasıyla, toom < Far. tohum. ova ses grubu kaynaĢmasıyla, koolaycak < kovalayacak. oyu ses grubu kaynaĢmasıyla, koolaĢêr < koyulaĢıyor. öö ünlüsü, aslî olarak köör, köösä kelimelerinde görülüyor. Ancak bu kelimelerin kör ve kösä Ģekilleri de vardır. k ve y ünsüzlerinin içinde bulunduğu ses gruplarının kaynaĢmasıyla ortaya çıkar. eki ses grubu kaynaĢmasıyla, ötöögünkü < öteki günkü. öy > öö ~ üü ~ ö ~ ü değiĢmesiyle, söylä > söölä ~ süülä ~ sölä ~ sülä, böylä > böölä ~ büülä ~ bölä ~ bülä, öylä > öölä ~ üülä ~ ölä ~ ülä.32 uu ünlüsünün aslî olarak görüldüğü bir tek örneğe rastlayabildik; uulumaa < ulumak. uu ünlüsü, daha çok ğ düĢmesi ve ğ, v ünsüzlerinin içinde bulunduğu ses gruplarının kaynaĢmasıyla ortaya çıkmaktadır. oo ünlüsüne dönüĢen bazı hece ve ses grupları, hatta bazen oo ünlüsüyle örneği bulunan kelimelerdeki hece ve ses gurupları uu ünlüsüne dönüĢebilmektedir: ğ düĢmesiyle, uuramaa < uğramak, buura < buğra, tuula < tuğla. uuruna < uğuruna, uultu < uğultudan. buulanmaa < buğulanmak, uunmaa < uğunmak. ğ (<k) düĢmesiyle, kuyruum < kuyruğum, boncuu < boncuğu, duuduuna < doğduğuna. oğ ses grubu kaynaĢmasıyla, duuramaa < doğramak, duudurmaa < doğdurmak, uumaa < oğmak. oğu ses grubu kaynaĢmasıyla, suuklamaa < soğuklamak, yuurmaa < yoğurmak, duusu < doğusu, buuĢmaa < boğuĢmak, uuĢturmaa < oğuĢturdular, suulmak < soğulmak, buulmaa < boğulmak, yuurt < yoğurt. ov ses grubu kaynaĢmasıyla, kuumaa < kovmak. üü ünlüsüne ilk hecede çok rastlanmaktadır. Ġlk hece ünsüzleri kolayca eriyip ünlüleĢtiği için uzun ünlüler genellikle baĢta olmaktadır. Aslî olarak süütlen ―bir bitki adı‖ örneğinde görülür. ö > üü değiĢmesiyle, süünmää < sönmek. Bu ses değiĢmesi yanında ğ (<k), k, v, y ünsüzlerinin düĢmesi ve bu ünsüzlerin içinde bulunduğu ses gruplarının kaynaĢmasıyla da üü ünlüsü ortaya çıkmaktadır. ğ düĢmesiyle, düün < düğün. ğ (<k) düĢmesiyle, bölüünü < bölüğünü, küçücüüm < küçücüğüm. öğ (<v) ses grubu kaynaĢmasıyla, üürenmää < öğrenmek, düümää < dövmek < döğmek, üülen < öğlen, üüretmää < öğretmek. öğ (<v) ü ses grubu kaynaĢmasıyla, düülmää < dövülmek < döğülmek, üüt < öğüt, süüĢ < söğüĢ, süüt < söğüt, üünmää < övünmek < öğünmek, güüs < göğüs, üütmää < öğütmek, düüĢ < dövüĢ < döğüĢ. Bu ses grubu kaynaĢmasında, ğ ünsüzü erimekte, komĢu iki ünlü arasında gerileyici ünlü benzeĢmesi ortaya çıkmaktadır. üğe ses grubu kaynaĢmasıyla, büürek < büğelek. k düĢmesiyle, üüsürmää < öksürmek, üüsüz < öksüz, üüsetmää < yükseltti, üüsek < yüksek. v düĢmesiyle, güüde < gövde. y düĢmesiyle, küü < köy, üük < höyük. büülü < büyülü, büülemää < büyülemek, büünä < büyüğüne. Gagavuz Türkçesinde uzun ünlüler eĢ sesli kelimelerdeki anlam ayrılığını göstermek gibi bir görev de üstlenirler: aaç, aç- (doymamıĢ, aç-), kaar, kar- (kar, kar-), aart, art- (sırt, arka; fazlalaĢ-), aaz, az (organ, miktar), baaĢla-, baĢla- (affet-, baĢla-), buul-, bul- (boğul-, bul-), sıır, sır (sığır, sır), uur, ur- (uğur, vur-), iilik, ilik (iyilik, ilik), been-, ben (beğen-, ben), düün,dün (düğün, zaman zarfı), süüt, süt (söğüt, süt).33 Uzun ünlülerin, her zaman eĢ veya yakın okunuĢlu kelimeleri birbirinden ayırdığı söylenemez. aaç, aaç(ağaç, aç), aarı, aarı (arı,ağrı), dooru, dooru (at rengi, doğru).34 439 Gagavuz Türkçesinde Türkçe kelimelerin büyük ve küçük ünlü uyumuna büyük ölçüde uydukları görülür. Türkiye Türkçesi yazı dilinde ses değiĢikliğine uğrayarak ünlü uyumu dıĢında kalan alma, kardaĢ gibi kelimeler, Gagavuz Türkçesinde aslî ses özelliklerini korurlar. Eski Türkçe‘deki -g ünsüzleri düĢerken, Eski Anadolu Türkçesinde bu ünsüzlerin düĢtüğü hecelerin ünlülerinin yuvarlaklaĢtığı görülür. Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi Gagavuz Türkçesinde de, kapu kelimesi böyle bir ses özelliği taĢır ve küçük ünlü uyumuna uymaz. karpuz kelimesi ikinci hecedeki yuvarlak ünlüyü korurken, Ar. bârûd > barıt Ģeklini alarak küçük ünlü uyumuna uyar. ö ünlüsünün etkisiyle, k ünsüzünün erimesi sonucu komĢu olan ei ünlüleri yuvarlaklaĢır ve öteki kelimesi, ötöö Ģeklini alarak ünlü uyumu bozulur. bütürlü < bu türlü birleĢik kelimesinde ise ikinci unsurun ünlüleri birinci unsurun ünlüsünü kendilerine benzeterek ünlü uyumunu sağlar. da bağlacı genellikle kalın ünlülüdür ve ünlü uyumu dıĢında kalır: Sän da mı gülersin beni be? +kI eki ise kalın sıralı kelimelere kalın ünlülü olarak gelir: yukardakı, çoktankı. Arapça ve Farsçadan alınan bazı ödünç kelimeler, ilerleyici ve gerileyici ünlü benzeĢmesiyle ünlü uyumuna uyar: NıĢan < Far. niĢân, barabar < Far. berâber, teneleri < Far. dâne, duĢman < Far. düĢmân, düĢmen, ıcırannanmaa < Ar. hicrân + lanmak. Türkçe kelimelerde meydana gelen bazı ünlü değiĢmeleri de ünlü uyumunu bozar: ÇiirmıĢlar < çağırmıĢlar, çikardım < çıkardım, irak < ırak. Türkçe kelimelerde ünlü uyumunu bozan en önemli sebep, ince sıradan kelimelere kalın ünlülü, kalın sıradan kelimelere ince ünlülü eklerin gelmesi, yani ek-kök ünlü uyuĢmazlığıdır: ġenkana, bayläre, dizedan35 gezärkan, sayerız, püflamıĢ, dayläre, ürtlukta < yurtlukta, sevmezkan, geliciykan, gideciyiz, KiĢinevdakı, yarceezim, aarıye, dünnäyım. Gagavuz Türkçesinde; -kan zarf fiili,+LAr çokluk eki,+In ilgi eki,+dan (<değin) edatı, -Ar geniĢ zaman eki,+LA isimden fiil yapma eki,+LIk isimden isim yapma eki,+cAAz (<ceğiz) küçültme eki,+DA bulunma hâli eki,+kI aitlik eki,+I üçüncü teklik Ģahıs eki ünlü uyumunu bozabilen baĢlıca eklerdir. Bu ekler Türkçe kelimelerde uyumu bozdukları gibi, ödünç kelimelere de kalınlık, incelik uyumunu bozacak Ģekilde gelebilir: ritmını < Yun. ritm, ihtäärlamıĢlar < Ar. ihtiyâr, canabine < Ar. cenâb, cestları < Fr. jest, günählardan < Far. günah, güneh.36 Eklerin kelime kök ve gövdelerine getiriliĢinde kalınlık incelik uyumuyla ilgili imlânın yeterince oturmamıĢ olduğu dikkati çeker. Daha önemlisi pek çok kelime ünlü uyumuna uyan ve uymayan farklı Ģekillerde kullanılır: Sevdä ~ sevda, turnelär ~ turnam, sölämeycam ~ sölämeycän, çaarêr ~ çiirmıĢlar, irak ~ yırak, däärdilär ~ däärdilar, yınanamadım ~ inansan. Ödünç kelimelerde kelimenin ikinci hecesindeki yuvarlak ünlünün korunduğu görülür: Balkon < Fr. balkon, vagon < Ġng. vagon, saburlar < Ar. sabûr, sabun < Ar. sâbûn. Gagavuz Türkçesinde; bir kısmı belli bir kurala bağlı olmayan ses olayları sebebiyle, ünlü uyumları bazen ihlal edilse de, genellikle kalınlık-incelik ve yuvarlaklık-düzlük uyumlarının devam ettiği görülmektedir. 440 Gagavuz Türkçesinde orta hece ünlüsü durumundaki a, e geniĢ ünlüleri düĢebilmektedir: Ġnancaam, ordan, burdan, nezman nerdä. Ön seste e ve ı ünlüleri ses tekrarları sebebiyle düĢmektedir: Meklemää< emeklemek, zeetlenmek< eziyetlenmek, Ģılı < ıĢıklı, Ģılak < ıĢılak, sırgaannık < ısırganlık. Orta hecede ı düĢmesi oldukça yaygındır: ArdırmıĢ < ağrıdırmıĢ, aykırladık < aykırıladık, ―kestirmeden gittik‖, sayleer < sayılıyor, kıvrak < kıvırak. Son seste ı ünlüsü r, y ve z ünsüzleri yanında düĢebilir: Alla raz olsun, dıĢar kapusu, orêy burêy. Ġç seste ı düĢmesi sebebiyle kelime çift ünsüzle baĢlar: braadılar < bıraktılar. Ön seste i ünlüsünün düĢtüğü örnekler Ģunlardır: Ġ- yardımcı fiiliyle yapılan Ģart çekiminde genellikle düĢer: Tabannar sa. Yabancı söyleyiĢlerin etkisiyle Ġstanbul > Stanbol olabilmektedir. M ünsüzünden önce, meci < imece sözünde düĢmüĢtür. Kelime kaynaĢmalarında için edatının ön sesinde düĢebilir: ĠĢ‘çin. Orta hece ünlüsü olan i ünlülerinin düĢmesi yaygındır: Besli < besili, naafle < Ar. nâfile, benzin < benizin. Ġç seste i düĢmesi sebebiyle kelime çift ünsüzle baĢlayabilir: Blezik < bilezik, braz < biraz. Son seste i ünlüsü y etkisiyle düĢer: Nerey < nereyi. Ön seste u ünlüsü, falamaa < ufalamak örneğinde; orta hece ünlüsü olarak ise pek çok yerde düĢer: Ustraylan < Far.usture, kobza < kopuz, boyndruk < boyunduruk, uyyarım < uyuyorum, burnum, yavklu< yavuklu, koynum. Gagavuz Türkçesinde, ön seste ilaiksız < Ar. lâciksiz örneğinde i, Urum örneğinde u ünlüleri türer. Ġç türeme örnekleri de Ģöyledir: Tatari‘nin kadınası < kadın örneğinde a, Ģerebet < Ar. Ģerbet örneğinde e, kısırak < kısrak örneğinde ı, hasiret < Ar. hasret örneğinde i, komuĢusunu < komĢusunu, kulubunu < kulpunu, amuca Ar. cammca örneklerinde u ünlüleri türer. Son seste ise; kobza < kopuz, Ģenkana, yurta < yurt örneklerinde a, maamile < Ar. mâ‘mûl, düĢünürkenä örneklerinde e, ä; iyelik eki kalıplaĢmaları sebebiyle de dev adamı, saabi gibi örneklerde ı, i ünlüleri türemektedir. Gagavuz Türkçesinin ünsüzleriyle ilgili özellikler de Ģöyle sıralanabilir. b, c, d, g ünsüzleri, son seste p, ç, t, k ünsüzlerine dönüĢür: cuvap < Ar. cevâb, hesap < Ar. hesâb; ilaç < Ar. ilâc; imdat < Ar. imdâd, mabet < Ar. macbed; renk < Far. reng. ç ünsüzü, son ses ünsüzü olduğu durumlarda kelimeye ünlüyle baĢlayan bir ek geldiğinde tonlulaĢır: Oruç > orucuna, uç > ucuna. g ünsüzü, diğer Oğuz grubu Türk lehçelerinde olduğu gibi, ğ ünsüzüne dönüĢmüĢtür. Ancak Gagavuz Türkçesinde bu ses de kalıcı olmamıĢ; g > ğ ünsüzü, iki ünlü arasında ya düĢmüĢ ya da ünlüleĢerek komĢu ünlüyü uzatmıĢtır: aaç < ağaç, düün, cerlerim < Far. ciğer. Kelime ortasında bazen ğ > y olur; diydim < değdim, iye < eğe. Bu ses değiĢmeleri sebebiyle ğ ünsüzü, Gagavuz Türkçesinde tamamen kaybolmuĢtur. h ünsüzü ön seste, iç seste ve son seste bazen düĢer: üük < höyük, toom < Far. tohum, kiile < Ar. kehle ―bit‖, sabaylen < Ar.sabâh+leyin, günää < Far. günah. Bazen de h > y, h > f olur zihtin < Ar. zeytin, yısım < hısım, ruf < Ar. rûh, sarfoĢ < Far. serhoĢ. 441 j ünsüzü, sadece ödünç kelimelerde kullanılır: Jandar < Rus. jandar ―jandarma‖, slujba < Rus. slujba ―memuriyet‖. l ünsüzü; iç seste genizsi diĢeti ünsüzü n ve genizsi dudak ünsüzü m önünde gerileyici benzeĢmeye uğrar: samannık, annamaa, diyĢilsinnär, onnar; gamnı, ölümnük, kumnukta. r ünsüzü, dudak ünsüzleri yanında düĢebilir, fakat komĢu ünlü uzamaz: debeĢtirerek < depreĢtirerek, göz kıpmaa < kırpmak. t ünsüzü, son ses ünsüzü olduğunda kelimeye ünlüyle baĢlayan bir ek gelince iki ünlü arasında genellikle tonlulaĢarak d olur: kiyat (<kağıt) > kiyadı, büüt > büüde, aart > aardına. y ünsüzü, konuĢma dilinde e- ünlüsünden önce yarı ünlü olarak söylenir: ev ~ yev, eĢ ~ yeĢ. Ä ünsüzü; tonsuz, kapanmalı bir diĢ ünsüzüdür. Gagavuz Türkçesine Rusça ve Moldovancadan giren kelimlerde ve bazı yansımalarda kullanılmaktadır: gıırÄ, kıÄırdatmaa Äsink < Rus. tsink, Äsigara < Rus. tsigara. ġekil Bilgisi Gagavuz Türkçesinde kelime yapımı ve çekimi büyük ölçüde Türk dilinin genel morfolojik kurallarına tâbidir. Ancak bazı Ģekil özellikleri bakımından kendine has nitelikler gösterir. Burada üzerinde durulacak hususlar da bunlardır. +lI eki bulunma +sIz eki bulunmama anlamı katan, yani zıt fonksiyonlar taĢıyan ekler olmasına rağmen Gagavuz Türkçesinde, aynı kelime köküne getirildikleri görülmektedir: sak+lı+lık+sız, bel+li+siz, düĢman+sız+lı. Ek yığılmaları Gagavuz Türkçesinde sık görülen gramatikal özelliklerden biridir: Türlülü, iiliklÎÎ örneklerinde kelimeye getirilen birinci ekin fonksiyonu unutulurak aynı cinsten bir ek daha getirilmiĢtir. Bu türden diğer ek yığılması örnekleri Ģunlardır: Buzlukluundan < buzluk+luk+un+dan, doorulukluk < dooruluk+luk, körlüklüü < körlük+lük+ü, üceliklÎÎ < ücelik+lik+ä, yannıĢ-lıklıı < yannıĢlık+lık+ı. Rusça plen kelimesi ―esirlik, esaret‖ anlamına geldiği halde, kelimenin bu anlamı unutularak +nik eki getirilmiĢtir: Plennik. Gagavuz Türkçesine has bazı yapım ekleri de Ģunlardır: -Gun-: Durgunmaz ―yorulmaz, durmaz‖ bitki durguntu ―son durak‖. -gut-: durgutmaa ―durdurmak‖. +irgen- sesirgen- örneğinde ―ses dinlemek‖, sesirgen örneğinde ise ―ses dinleyen‖ Ģeklinde sıfat fiil olarak kullanılmaktadır. Gagavuz Türkçesinin morfolojisinde bazı yabancı unsurlar bulunmaktadır. Yer adı yapan Farsça +istan eki, Gagauzistan örneğinde olduğu gibi, Gagavuz Türkçesinde de kullanılır. Bundan baĢka bazı Arapça Farsça ekler de ödünç kelimelerle birlikte Gagavuz Türkçesine girmiĢtir. Romence iĢ ve uğraĢma adı yapan +ru eki de aynı Ģekilde bir kelimede kalıplaĢmıĢ olarak görülür: Çizmäru ―çizmeci‖. Slav dillerinden, muhtemelen Bulgarcadan alınan ve diĢilik ifadesi taĢıyan +(y) ka eki ise çok yaygın olarak kullanılır. Bu ek, büyük ünlü uyumuna uymaz ve vurgusuzdur. Türkçede cinsiyet 442 ifade eden ekin bulunmaması sebebiyle + (y) ka ekinin Gagavuz Türkçesini diğer Türk Ģivelerinden ayırdığı yolunda yaygın bir düĢünce vardır.37 Bu ekin fonksiyonu Türkçede sıfatlarla karĢılanır. Zaten ek çoğu yerde cinsiyet ifade eden bir sıfatla birlikte kullanılmaktadır. Bu durum, ekin fonksiyonunun yeterince oturmadığını, Ģeklî kaldığını gösterir: aaretka ―ahretlik kızkardeĢ‖, acıyka-malim ―hacı annem‖, BeĢalmalıyka ―BeĢalmalı kadın‖, Gagauzka ―Gagavuz kadın‖, ihtiärka ―ihtiyar kadın‖, izmetçiyka ―kadın hizmetçi‖, kafadarka ―kız arkadaĢ‖, karı çorbacıyka ―kadın patron, kız solistka, kurtka ―diĢi kurt‖, saabiyka ―kadın patron‖, tayka ―dayı, anne akrabası‖, ürediciyka―bayan öğretmen‖. +yka eki almıĢ olan güngörmäzka çiçää, konuĢka ―gezginti, eğlence‖ örneklerinin cinsiyetle bir ilgisi bulunmamaktadır. Gagavuz Türkçesinin isim çekim ekleri ve kullanılıĢı konusunda görülen en önemli farklılık da hâl ekleri görev değiĢikliğidir. Bu gramer olayı, Türkçenin bazı ağız ve Ģiveleri ile tarihî Türk Ģivelerinin bir hâtırası olarak devam etmekte veya bazı ünlü değiĢmeleri ve yabancı dillerin etkisiyle ortaya çıkmaktadır. Gagavuz Türkçesinde, hâl ekleri arasındaki görev değiĢikliğinin her çeĢidini görmek mümkündür.38 Bunlardan en yaygını yapma hâliyle yönelme hâli arasındaki görev değiĢikliğidir. KomĢu dar ünlülerin ve yarı ünlü y ünsüzünün darlaĢtırma etkisiyle ortaya çıktığı düĢünülen bir görev değiĢikliğidir: bak sän budalayı, inanma zenginneri, Bak sän iĢi, Sändän kaari kim beni acıyacak, etiĢtilär onu, ver onu bırayı, giderlär bakmaa aullarını, bän hiç bir eri çıkmêêrım, acısa onu Alla, Nereyi götürersin o danayı ba Delicä, nereyi gideyim, O sade kendi kızlarını bakar, Bunu mu sizi Ģkolada üürederlär, Neçin sän az bakêrsın kendi üstünü, doftor bakêr beni, Pin burayı, bizi bakan toprak, bir askeri göz kulak olsun. Yönelme hâlinin yükleme hâli yerine kullanılması kadar yaygın değilse de, yer yer karĢılaĢılan bir hâl eki görev değiĢikliği de yükleme hâlinin yerine yönelme hâlinin kullanılmasıdır. Bazı hâllerde; çarĢafları ur ütüye, Tez giydirerlär onu eni urbalara örneklerinde olduğu gibi aynı cümle içinde yapma ve yönelme hâli birbirinin yerine kullanılmaktadır. Diğer örnekleri de Ģunlardır: Bırak düĢünmä buna, Biz sizÎ konak edecez. Gagavuz Türkçesinin edatları arasında, sorma ünlemi olan nasıl ve nicä, önünde kullanıldığı kelime veya ibâreyi benzerlik ifâdesiyle yükleme bağlamaktadır. 39 Bu fonksiyonuyla nasıl, nicä kelimelerini bağlaç olarak da değerlendirmek mümkündür. Fakat bu edatların kullanıldığı kelime grubunda bağımsız bir hüküm ifâdesi bulunmadığı için nasıl, nicä kelimelerini son çekim edatı fonksiyonuyla kullanılan, fakat kelime veya ibâre baĢına getirilen Gagavuz Türkçesine has bir benzerlik edatı saymak yerinde olacaktır. Üreklerindä sa duygu paktı, nasıl gün duuması, Boran kaavi itirärdi askerleri geeri, nasıl bir büük biyaz ayı. 443 GidärmiĢlär su üstündä nicÎ kuruda, Gagulinin suratı buruĢtu, nicÎ körük derisi, Sän biäzsın nicÎ kireç, Vilenanın elleri bir anda düĢtülär nicÎ kanatçıklar. Farsça beter ―daha kötü‖ kelimesi Gagavuz Türkçesinde ―yüzünden, sebebiyle‖ fonksiyonuyla sebep edatı olarak kullanılmaktadır. Bu beterÎ çok ot kesilmedik kalêr, benim beterimÎ, zenginnerin beterinÎ, Bu beterÎ eski Oğuzların aralarında çok kerä olêr baarıĢmalık. de- fiil köküne -(y) i- zarf fiili ve -n vasıta eki getirilerek tiyin Ģeklinde türetilmiĢ ve Eski Türkçeden beri kulanılmıĢ olan deyni Gagavuz Türkçesinde de aynı fonksiyonuyla devam etmektedir. Diğer Oğuz grubu Türk lehçelerinde ise diyü, diye gibi Ģekiller yaygındır. 40 Gagavuz Türkçesinin bir diğer farklılık arz eden zarf fiil eki -dIcAAn (An) ekidir41. Ani o kaavi adamdı deyni, gitmää evä deyni, yalannan yaĢamaa deyni. Gagavuz Türkçesinin fiil çekimlerinden Ģimdiki zaman çekimi -er/-êr, geniĢ zaman çekimi -ar/-är, -Ir, -r ekleriyle; gereklik çekimi ise läzım sözüyle yapılır. Bunların dıĢındaki fiil çekimleri, bazı ufak fonetik değiĢiklikler dıĢında Türkiye Türkçesiyle aynıdır. Cümle Bilgisi Gagavuz Türkçesinin, uzun yüzyıllar bir konuĢma dili olarak kalması, Gagavuzların çok dilli ortamlarda yaĢamaları gibi sebepler, Gagavuz Türkçesinin cümle düzenini bazı bakımlardan genel Türk cümle düzeninden bir ölçüde farklılaĢtırmıĢtır. Gagavuz Türkçesinde kullanılan; açan, allelem/allele/alle, ama, ancak, ani, aniki, bari/bare/barikim, bekim, bile, bolay, da/de/ta/te, eer/er/eerlem, käni, ki, könä, makar ki, neçinki, onuĢtan, osa, osaydı/osıydı, sa, sansın/sanki, zerä/zeräm gibi cümle baĢı bağlaçları birleĢik cümlede yeni ve farklı yapılar ortaya koymaktadır. 42 Bu farklı yapılar sebebiyle Dimitriev, Gagavuz Türkçesi söz dizimini Rusçanın söz dizimiyle karĢılaĢtırmıĢtır.43 Cümle konusunu ele alan daha sonraki araĢtırmacılar da Gagavuz cümle yapısının Türk ve Slav cümle yapısına benzeyen özellikleri üzerinde durmuĢlardır.44 Ancak bazı araĢtırmacılar, Gagavuz cümle düzeninde tespit ettikleri bazı yapıları iki dil grubuna da dahil edememektedir.45 Gagavuz cümle yapısında da Türk cümle yapısında olduğu gibi düz, devrik ve kesik (eksiltili) olmak üzere üç cümle düzeni olduğu söylenebilir. Düz Cümle Zaman zarfı, özne, nesne, yüklem düzeniyle kurulan düz cümleyi; esasında, yüklemin sonda bulunduğu cümle yapısı olarak belirlemek daha doğru olur. Türk kültürünün ortak mirasının Gagavuz Türkleri arasındaki uzantılarından olan atasözleri ve vecizeler (söleyiĢler) genellikle düz cümle formundadır. Bu durum Gagavuz Türkçesinin asıl cümle düzeninin düz cümle olması gerektiğini ortaya koyan en önemli ip uçlarındandır. Küsü geçer, ama laflar unudulmêêr. Her iĢten kaçacan, salt kendi kendindän kaçamaycan. Ġnsanı bilgi zengin eder. Tencerä tukurlanmıĢ da kapaanı bulmuĢ. Çok laf dermendÎdir. UĢaan, imesi helalmıĢ, ama giymesi harammıĢ. 444 Çok yaygın olmamakla birlikte Ģiir ve nesir cümlelerinde de düz cümleye rastlanır: Gagauz erä kilim hiç döĢemÎz. Baari bir kıza sevinmäk getir. Bekim padiĢahın kızı artık evlendi. Temel cümlesi ve yan cümleleri düz cümle olan birleĢik cümleler de kullanılmaktadır: O her sabaa bir parçacık ekmek için koçina paklardı, dam kürüyÎrdi, beygir kaĢıyordı. Açan yaamurlar yayıcêk, sän o zaman yıkanasın. Hasta mı yatacam osa ölecÎm mi? Kaazlar baarêr, gülüĢ kopêr, ani iki ahmak düüĢer. Vakıt geç olêr, tombarlak ay yukarı çıkar. Devrik Cümle Gagavuz Türkçesinde devrik cümle normal bir ifâde biçimi halini almıĢtır. Kısmen Karaim ve ÇuvaĢ Türkçesinde de görülen devrik cümle hiç bir Türk lehçe veya Ģivesinde Gagavuz Türkçesindeki kadar yaygın değildir.46 Gagavuz Türkçesinde devrik cümlenin kendi içinde bir düzeni olduğunu söylemek de oldukça zordur. Cümlenin temel unsuru olan yüklemin baĢta veya cümle ortasında herhangi bir unusurun yanında sabit bir yeri bulunmamaktadır. Hatta birleĢik cümlelerin bir bölümü düz, diğer bölümü devrik olabilmektedir. Yüklemi baĢta olan basit devrik cümleler: GiriĢmiĢim bu Ģindi çıraa zeetlemää türlü maanalar bulmaa. Yapasın bir topuz kırk okadan. GeçirmiĢiniz siz, lodi bati, zooru. GeldilÎr hem noyabri günneri. Yüklemi baĢta olan birleĢik devrik cümleler: Bulêr çocuk kendi gözlerini da koyêr onnarı erinä. Geldi kuĢ, düĢtü kar, sıktılar ayazlar. BeenirsÎniz biri birinizi, ol bizä güvää. Yüklemi ortada olan basit devrik cümleler: Bir evdä var iki insan. Sokakta görünmÎÎzdi kimseycii. Gücülä geldi sabaalen. Ézne + Yüklem + Yardımcı unsurlar diziliĢine uyan devrik cümleler: Batı dillerinin büyük bir kısmının cümle diziliĢi bu kurala uymaktadır. Gagavuz Türkçesindeki örnekleri de Ģunlardır: O aldı kızı incä belindän. Saç kıraalıdır baĢımda. SÎn, yapma bana bölä eĢek Ģakası. Onnar büyüyerlÎr halklı köklerdän. Yüklemi ortada olan birleĢik devrik cümleler: O ba çekÎrdi onu buynuzlarından ba savaĢardı kaldırtmaa kamçının sapınnan, ba baalardı onu çatıylan. Bir gün Dev Ooluna geler haber, ani tepegöz kapmıĢ padiĢahın kızını. Kız durardı günä karĢı, elindä tutardı bir kaç çiçek. Düz ve devrik cümlelerden kurulu birleĢik cümleler: O gidÎrdi, ama kendi da bilmezdi nereyi. Kılıçları bilÎ, zerä geler savaĢ. Bütün kıĢ borçlanmıĢ, ki yaz da kısa gelirmiĢ borçlar için iĢlemää. Babu kaĢıı almamıĢ, ama kaldırmıĢ çüveni da bir solukta içmiĢ çorbayı. Yüklemi baĢta bulunan ve ortada bulunan cümlelerden kurulu birleĢik devrik cümleler: Geçti güz, geldi kıĢ, ama Jenä istemÎzdi baĢka buluĢmaa Vladiylän. Bey oolu beenmiĢ bu gözäl çiftçi kızını da istemiĢ onu aldatmaa. ġindi çıkar çocuk kapu önünä da hazırlêêr kendi topuzunu. Kesik (Eksiltili) Cümle Ġfadeyi tamamlayan temel cümle unsurlarından birinin, özellikle de yüklemin eksik olduğu cümlelerdir. 445 Gagavuz Türkçesinde, bazı Ģartlı birleĢik cümlelerde Ģart ifâdesi taĢıyan yan cümledeki cümle baĢı bağlacının Ģart anlamı taĢımasından dolayı, yan cümlenin Ģart çekimindeki yüklemi kullanılmamaktadır: KarĢı gelen Ģılaklar geçÎrdilÎr, nasıl kelebeklär fenerin dolayanında… (dolaĢırlarsa). Sevinerim bän sana, nicä çiftçi yaamura. (sevinersÎ). Yardımcı veya temel cümlenin yükleminin gösterdiği iĢ veya bildirdiği yargı yeterli görüldüğünde birleĢik cümlenin diğer kısmının yüklemi kullanılmamaktadır: Onnar laftan annamêrlar, sade kurĢumdan… (annarlar). KarĢılıklı konuĢmalarda soru kısmında söylenen cümle unsurları cevap kısmında söylenmemektedir: - E bunda ne var? - Arpa toomu. (var) - Bunnarın hepsini sän mi yaptın? - Bän. (yaptım) - Kendin mi? (yaptın) - Kendim. (yaptım) Tarihî geliĢimini siyasî ve kültürel dayanakları bakımından ele aldığımız ve bugünkü gramer özelliklerini ses, Ģekil ve cümle yapısı bakımından değerlendirmeye çalıĢtığımız Gagavuz Türkçesi, Oğuz grubu Türk lehçelerinin batı kolu içinde yer alır ve Türkiye Türkçesine herhangi bir Balkan Türk ağzı kadar yakındır. Gagavuz Türkçesinin fonetiği bilhassa ünlüleri bakımından zengindir. 10 normal, 10 da uzun ünlü bulunan bu lehçede, özellikle aslî uzun ünlüler ilgi çekici bir görünüm arz eder. Ayrıca kelime baĢında u diftonguyla söylenen o ve ü diftonguyla söylenen ö ünlüleri, ön seste y- türemesi veya idiftonguyla söylenen e ünlüsü ı-e arası bir sesle söylenen ê ünlüsü Gagavuz Türkçesinin farklılık gösteren ünlüleridir. Gagavuz Türkçesinde kelime yapımı ve çekimi genel Türk dili kuralları içinde geliĢir. Sadece Slav dillerinden alınmıĢ yarı fonksiyonel cinsiyet eki -yka bakımından bir farklılık görülür. Hâl eklerinde görülen görev değiĢikliği ise, bağlantıları tarihî ve çağdaĢ Türk lehçelerine uzanan hareket nesne iliĢkisinin zamana veya coğrafyaya bağlı olarak farklı biçimlerde algılanmasından kaynaklanan bir durumdur. Gagavuz Türkçesinin sentaksı, gramerin diğer alanlarına göre, pek çok bakımdan farklı özellikler gösterir. Bu durum Gagavuzların çok dilli ortamlarda Türk dilinin söz dizimini ve mantık örgüsünü baĢka dillerle karıĢtırmalarından kaynaklanmaktadır. Ancak Gagavuz söz diziminde genel Türk dilinde olduğu gibi düz cümle de kullanılmaktadır. 446 Kendine has pek çok özelliği ile genel Türk dili içinde önemli bir yere sahip olan Gagavuz Türkçesi 1957‘den beri bir yazı dili olma kimliği kazanmıĢtır. 1990‘ların baĢında Gagavuz Yeri‘nin resmî dillerinden biri olma hukukunu kazanan Gagavuz Türkçesi, yeni dönemde, bir iletiĢim, eğitim ve kültür dili olmanın mücadelesini vermektedir. 1 ReĢit Rahmeti Arat, ―Türk ġivelerinin Tasnifı‖, Makaleler I, TKAE yay., Ankara 1987, s. 59-149. Talat Tekin, ―Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni bir Tasnifi‖, Erdem, C. 15, S. 15, Ocak 1989, s. 141-168. 2 L. A. Pokrovskaya, ―Gagauzkiy Yazık‖, Yazıki Naradov SSSR II. Tyurski Yazıki, Moskva, 1966, s. 136. L. A. Pokrovskaya, ―Kratkiy Oçerk Grammatika Gagauzkogo Yazıka‖, Gagauzkogo-Russko-Moldavskiy Slovar, Moskva, 1973, s. 612-613. L. A. Pokrovskaya, Sovremennıy Gagauzskiy Yazık (Kurs Leksik), Komrat 1997, s. 24, 32-41. F. R. Zeynalov, Türkologiyanın Esasları, Bakü, 1980, s. 165. 3 Wlodzimierz Zajaczkowski, Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii, Krakowie 1966, s. 18-19. 4 A. Dilaçar, Türk Diline Genel Bir BakıĢ, TDK yay., Ankara 1964, s. 120-125. 5 Gerhard Doerfer, ―Das Gagausische‖, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden 1959, s. 262. 6 Tadeusz Kowalski, ―Kuzey-Doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili‖, çev. Ö. F. Akün, E. F. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 3, S. 3-4, 31 Mart 1949, s. 494-495, 498-500. 7 Mefkûre Mollova, ―Sur le terme ‗Karaman‖ et les reches sur les ‗Karaman‖, Güney Doğu Avrupa AraĢtırmaları Dergisi, S. 8-9 (1978-1980), Ġstanbul 1980, s. 220. Mehmet Eröz, HıristiyanlaĢan Türkler, Ankara 1983, s. 41. 447 8 Atanas Manof, Gagauzlar (Hıristiyan Türkler), çev. Türker Acaroğlu, Ankara 1939, s. 106. 9 Mıhaıl Cıachır, BesarabiealÍ GagauzlarÍn ĠstorieasÍ, ChıĢınau 1934, s. 35-36. D. N. Tanasoğlu, ―Gagouzların Ġstoriyası‖, Ana Sözü, 10 Ağustos 1991, s. 10. 10 Mihail Guboğlu, ―Gagauzların Türkçe Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında AraĢtırmalar‖, BeĢinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi, Ġstanbul, 13-28 Eylül 1985, Tebliğler, Türk Dili c. II, Ġstanbul 1987, s. 65. 11 Hasan Eren, ―Gagauz Türkçesi‖, Türk Ansiklopedisi c. XVI, MEB yay., Ġstanbul 1968, s. 110. Wlodzimierz Zajaczkowski, ―Gagauz”, Encyclopedie Islam C. II, Leiden 1965, s. 972. L. A. Pokrovskaya, ―Kartkiy Oçerk Grammatika Gagauzkogo Yazıka‖, s. 613. 12 Pravila orfografii i punktuatsii Gagauzkogo Yazıka (proekt), Komrat 1994, s. 5-11. 13 Orfografiçeskiy slovar Gagauzkogo Yazıka Gagauz Dilinin Orfografik Laflıı, Komrat 1997, s. 5. 14 G. A. Gaydarci, E. K. Koltsa, L. A. Pokrovskaya, B. P. Tukan, Redaktör, N. A. Baskakov, Gagauzkogo-Russko-Moldavskiy Slovar, Moskva, 1973. Türkçesi, Ġsmail Kaynak, A. Mecit Doğru, Gagauz Türkçesinin SözIüğü, KB yay. 1, Ankara, 1991. e ünlüsünün Î ünlüsünden iki derece daha dar olduğu konusunda bk. Tadeusz Kowalski, a.g.m., s. 493. 15 L. A. Pokrovskaya, ―Kratkiy Oçerk Grammatiki Gagauzkogo Yazıka‖, s. 616. 16 L. A. Pokrovskaya, ―Kratkiy Oçerk Grammatiki Gagauzkogo Yazıka‖, s. 615. 17 Kotenko Valentina, ―Gagauz Fonetiğinin Bazı Problemleri‖, 23-25 Ekim 1991 Kayseri, Türk Dünyası Kurultayında sunulan bildiri. 18 Ahmet Bican Ercilasun, Érneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, KB yay. 281, Ankara 1989, s. 11, 122. Tuncer Gülensoy, Ansiklopedisi C. III, Ġstanbul 1979, s. 270. 448 ―Gagauzlar‖, Türk Dili Edebiyatı 19 Abdülmecit Doğru-Ġsmail Kaynak, a.g.e., a maddesi vd. 20 Enver Mahmut, ―Gagauz Türkçesi‖, Türk Kültürü, S. 335 yıl: XXIX, Mart 1991, s. 150. 21 Harun Güngör-Mustafa ArgunĢah, Gagauz Türkleri Tarihi, Folkloru, Halk Edebiyatı, KB yay., Ankara, 1990. Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK yay., Ankara 1996, s. 42-43. 22 Wlodzimierz Zajaczkovski, a.g.e., s. 8. 23 L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo Yazıka Fonetika i Morfologiya, Moskva 1964, s. 26. 24 A. Dilaçar, a.g.e., s. 121. 25 Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e., s. 11-122. 26 Abdülmecit Doğru-Ġsmail Kaynak, a.g.e., e maddesi. 27 `a ile gösterildiği yerler için bk. Tuncer Gülensoy, a.g.m., s. 269. Enver Mahmut, a.g.m., s. 150 (22). 28 ê ile gösterildiği yerler için bk. Harun Güngör-Mustafa ArgunĢah, a.g.e., s. Vlll. Î ile gösterildiği yerler için bk. Nevzat Özkan, a.g.e., s. 43. Wlodzimierz Zajaczkowski, a.g.e., Metin kısmı. Anadolu ve Rumeli ağızlarındaki Î için bk. Ahmet Caferoğlu, Anadolu ve Rumeli ağızlarında Ünlü DeğiĢmeleri, TDAY Belleten 1964 TDK yay. 240, Ankara, 1964, s. 8. 29 L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo…, s. 28. 30 Tadeusz Kowalski, a.g.m., s. 492. 31 Talat Tekin, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ênlüler, Ankara 1995, s. 46. 32 L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo…, s. 36. 33 N. D. Arabacı, L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoğlu, Gagauz Dili 4-5. Klasslar Ġçin, KiĢinev 1988, s. 53. 34 Gerhard Doerfer, a.g.e., s. 264. 35 değin edatı ekleĢir ve bütün kelimelere -dan Ģekliyle eklenerek ünlü uyumunu bozar. 449 36 Bulgaristan Gagavuz Türkçesinde de ek-kök ünlülerinin uyuĢmazlığı yaygındır. Bk. W. Zajaczkowski, a.g.e., s. 10-11; giderlar, daylerde, gelmiĢkan, gezerkan, kane, kıze, istersan, boĢarsen, elnan, seninan. de bağlacı da uyuĢmazlık gösterir: bir da, bir Ģey da v. b. 37 L. A. Pokrovskaya, “Kratkıy Oçerk Grammatiki Gagauzkogo Yazıka”, s. 622. Tadeusz Kowalski, a.g.m., s. 495. Wlodzimierz Zajaczkowski, ‖Gagauz‖, s. 972. Hasan Eren, ―Gagauz Türkçesi‖, Türk Ansiklopedisi c. XVI, s. 110. Gerhard Doerfer, ―Das Gagausische‖, Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden, 1959, s. 261. A. Dilaçar, a.g.e., s. 121. 38 GeniĢ bilgi için bk. Nevzat Özkan, Uygur Türkçesi ve Gagavuz Türkçesinde HÍl Ekleri Görev DeğiĢikliği, Tuncer Gülensoy Armağanı, Kayseri 1995, s. 299-317. 39 Nasıl ve nicä sözlerinin bu ve diğer kullanıĢları için bk. Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesinde “nasıl” ve “nice” Sözlerinin KullanılıĢı, 4. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 24 Eylül 1 Ekim 2000, Ġzmir. 40 Necmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Edatlar, s. 92-198; Eski Türkçe‘de tiyin ―arkıĢ ıdmaz tiyin süledim‖ (Bilge Kağan Doğu, 25). 41 Bu ek için bk. Nevzat Özkan, -DIk Sıfat-Fiil Ekinden YapılmıĢ Zarf-Fiil Ekleri ve Gagavuz Türkçesinde Bir Zarf-Fiil Eki: -DıcAAn, 3. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 23-27 Eylül 1996. Yayın: TDK yay. 678, Ankara 1999, s. 891-900. 42 Cümle baĢı bağlaçlarının kullanılıĢı için bk. G. A. Gaydarci, Gagauzskiy Sintaksis, KiĢinev 1973. G. A. Gaydarci, Gagauzskiy Sintaksis, KiĢinev 1981. 43 Gerhard Doerfer, a.g.m., s. 271. 44 Astrid Menz, Gagausische Syntax Eine Studie zum kontaktinduzierten Sprachwandel, Wiesbaden 1999. 45 Yuu Kuribayashi, Existential Sentence and Word Order in Gagauz, Shogai To and Fujishiro, Turkic Langua.g.e.,s, Discription and Langua.g.e., Contact, Kyoto. 46 F. R. Zeynalov, a.g.e., s. 163. 450 Gagauz Edebiyatı / Doç. Dr. Hülya ArgunĢah [p.262-275] DOÇ. DR. HÜLYA ARGUNġAH ErciyesÜniversitesi Fen-EdebiyatFakültesi / Türkiye Yirminci yüzyılın baĢlarına kadar yazılı bir edebiyat meydana getirememiĢ olan Gagauzların çok zengin bir sözlü edebiyatları vardır. Millî varlığın devamlılığını temin eden ana dili bu sözlü edebiyat sayesinde yaĢayabilmiĢ ve Gagauz Türklerinin millî kimliğini asırlar ötesine taĢıyabilmiĢtir. Halkın arasında devam eden ve ancak 20. yüzyılın baĢlarında derlenmeye baĢlanabilen bu sözlü edebiyat, onların aynı zamanda Türk dünyası coğrafyasıyla da bağlanabilmelerini sağlamıĢtır. Destanlar, masallar, efsaneler, türküler, bilmeceler, fıkralar, özellikle de Nasrettin Hoca fıkraları Türk kültürünün ortak malları olarak Gagauz halkı tarafından da anlatılmıĢtır. Halk edebiyatının sözlü olarak devam eden bu ürünleri, Türk coğrafyasının diğer taraflarında olduğu gibi Gagauzlar arasında da onların tarihî maceralarını, karakteristik özelliklerini yansıtan gerçekçi bir ayna durumundadır. Bu sebeple halk edebiyatı Gagauzlar için sadece millî varlığın devamlılığını sağlayan tabiî bir alan olmamıĢ aynı zamanda sözlü tarih olmuĢtur. Sosyolojik ve tarihsel sebeplerle kendilerine ait bir yazıya çok geç kavuĢan Gagauzlar için bu sözlü kültür sosyolojik, etnografik ve tarihsel malzeme ile yüklüdür. YaĢadıkları coğrafyalar, temasta bulundukları kültürler, üzerlerinde söz sahibi olan siyasî hakimiyetler, mensup oldukları din, Sovyet ideolojisinin edebiyatı Gagauzların sözlü edebiyatlarını bir tarafından daima etkilemiĢtir. Halk hafızasında devam eden ürünler, içinde yaĢanılan siyasî hayat ve kültürel coğrafyanın tesirleriyle zaman zaman tahrif edilmiĢ veya değiĢtirilmiĢ bazen yapılan aktarmalarla yabancılaĢmıĢ olmasına rağmen Gagauzların millî kimlikleri açısından önemli olmuĢtur. A. Gagauzların Halk Edebiyatı Gagauzlara ait bu sözlü kültür ürünleri ilk olarak 20. yüzyılın baĢlarında bir Rus generali olan MoĢkof tarafından derlenmiĢtir.1 MoĢkof, Bulgaristan‘da yaĢayan Gagauzlarla da ilgilenmiĢ onların ağızlarından da derlemeler yaparak Proben der Volkliteratur der Turkischen Stämme‘nin onuncu cildinde yayınlamıĢtır.2 Bu ilk teĢebbüsler Mihail Çakır‘ın çalıĢmalarıyla devam etmiĢtir. Bir din adamı olan Mihail Çakır (1861-1938), Besarabyalı Gagauzların Tarihi (1934) adlı eseriyle Gagauz kültürünü anlatır.3 Bulgaristan‘da yaĢayan Gagauzlardan yapılan ilk derleme ve yayınlar ise Atanas Manov‘a aittirler.4 Manov‘un 1934‘te Bulgarca yayınlanan bu eserinden sonra gelen Zajaczkowski‘nin çalıĢması da Gagauz halk kültürü, inanıĢları ve edebiyatı hakkında bilgiler içermektedir.5 1957‘de Gagauzlar kendi alfabelerini kullanmaya baĢlayınca bu alfabenin de kullanılması suretiyle hazırlanan ilk kitapta da yine halk edebiyatı ürünlerine geniĢ bir yer verilmiĢtir. 1959 tarihinde Diyonis Tanasoğlu tarafından hazırlanan Bucaktan Sesler‘in iki büyük bölümünden biri ―Evelki Sesler‖ baĢlığını taĢımaktadır.6 Bu bölümde derlenen halk edebiyatı mahsulleri ―halk türküleri, söleiĢler, 451 bilmeyceler, halk masalları hem legendaları, Nasdreddin Hoca fıkraları‖ Ģeklinde alt baĢlıklarla sınıflandırılmıĢtır. Tanasoğlu Bucaktan Sesler‘in ―Söz baĢı‖nda halk edebiyatı ve folklorun Gagauz kültürü açısından önemini Ģu cümleleriyle belirtir: ―Folklor çok lâzımlı iĢtir. O gösterir bizim halkın zengin artistik yaratıcılığını, onun zor çekmeklerini, onun düĢünmeklerini, hem tanımaklarını, onun ideallarını hem savaĢmaklarını, onun duymaklarını hem karakterini onun tutumlarını hem bütün yaĢayıĢını. Bilgi araĢtırmaları içinde Gagauz folkloru pek paalı materialdır, zere o çok bildiriĢler verir Gagauzların istoryası için hem etnografyası için.‖7 Tanasoğlu‘nun bu cümlelerinde de belirtildiği gibi Gagauzların yirminci asrın baĢlarına kadar sadece sözlü olarak geliĢen daha sonra yavaĢ yavaĢ derlenmeye çalıĢılan halk edebiyatları Gagauzlar konusunda çalıĢan herkes ve her alan için zengin malzemeler sunmaktadır. Bu sebeple bu ürünleri sadece edebiyat açısından değil tarihî, sosyolojik ve etnografik açıdan da değerlendirmek gerekmektedir. YaĢadıkları tarihsel dönemler ve münasebette bulundukları veya birlikte yaĢadıkları topluluklar onların halk edebiyatlarında ifadelerini bulmuĢlardır.8 Tanasoğlu‘nun açtığı yolda ilerleyen Nikolay Baboğlu da 1959‘da Tatar-Kıpçak köyünden yaptığı derlemelerini Gagauz Folkloru adlı bir kitapta toplar.9 Bu kitap da ―türküler; söleiĢler, bilmeyceler; masallar, legendalar, annatmaklar; Hoca Nasreddin için Gagauz fıkraları‖ baĢlıklı bölümlere ayrılmıĢtır. Gagauz halk edebiyatında en canlı türü türküler oluĢturmaktadır. Anadolu‘da bugün hâlâ yaĢamakta olan türkülerle büyük benzerlikler gösteren bu tür ortaya çıkıĢ sebepleri, söyleyiĢ Ģekilleri ve anlattıkları duygular bakımından da aynıdır. Bir kısmı Gagauz müzikoloğu Mihail Kolsa‘nın Türkülär10 adlı kitabında notalandırılmıĢ olan bu türküler bütün Türklerin ortak Asya geçmiĢine iĢaret etmektedir.11 Tarihî olaylar ve savaĢlar etrafında söylenmiĢ olan cenk türküleri, sevda türküleri, kahramanlık türküleri, ağıt gibi kendi içerisinde iĢlediği konulara göre isimlendirilebilen türküler , Gagauz halkının hayata bağlılığının, zekâsının, sevgi ve coĢkusunun, günlük hayatla ilgili bir takım ayrıntıların ifadesidirler. Bu türküler içerisinde tarihsel malzeme taĢıyanlar ayrıca önemlidirler. Uzun yıllar Osmanlı coğrafyasında yaĢayan Bulgaristan Gagauzlarından derlenmiĢ olan ağıt niteliğindeki Yemen türküsü, Kırım‘ın Ruslar tarafından iĢgali üzerine söylenmiĢ olan Kırım türküsü, Varna, Sivastapol ve Çanakkale türküleri Anadolu Türklerinin yakın tarihindeki önemli olayların ve acılarının Gagauzlar tarafından da hissedildiğini ve paylaĢıldığını göstermektedirler. 12 Yine Köroğlu‘nun kahramanlık türkülerinden birinin varyantının Gagauzlar arasında da söylenmesi ilgi çekicidir. Manov, derlediği türkünün altına düĢtüğü notta Köroğlu‘nun arkadaĢı Ayvaz‘la birlikte Dobruca‘ya da geçtiği ve Anadolu‘da yaptığı zenginden alarak fakire dağıtma mücadelesine orada da bir müddet devam ettiği Ģeklinde bir açıklama getirmiĢtir. 13 Gagauz bilim 452 adamı Lüba ÇimpoyeĢ de Dastannıy Epos Gagauzov adlı çalıĢmasında Köroğlu Destanı‘nın Gagauzlar arasında anlatılan yedi varyantını tespit etmiĢtir.14 Balladlar, Gagauzların Balkan ve Rus edebiyatlarının tesirinde de kaldığını gösteren türkü türleridir. Dramatik olayların anlatıldığı balladlarda Rusların yaptığı savaĢlar ve Osmanlı dönemi olayları anlatılmaktadır. M. A. Durbaylo, Ballada Türküleri adlı kitabında Gagauzların söyledikleri balladları derlemiĢtir.15 Derlediği ballad metinlerinde geçen bazı unsurları notlarla da açıklayan Durbaylo, Gagauzların baĢka bir cephesini aydınlatmıĢtır. Gagauzlar, türkü ve manilerde Anadolu türkü ve mani Ģeklini devam ettirmiĢlerdir. Genellikle hecenin 4+3=7‘li kalıbını ve aaba kafiyeli Ģeklini tekrarlayan Gagauzların, bazen bu kafiye Ģemasının dıĢına çıkarak aaaa ya da aabb‘yi kullandıkları, hatta dört mısralık mani türünü beĢ, altı bazen on mısraya çıkardıkları da görülmektedir. S. Kuroğlu tarafından Ukrayna ve Moldova‘nın Gagauz köylerinden derlenen ―Gagauz Halk Yaratmaları‖nın birinci kitabı olarak takdim edilen Maniler‘de (1998) çeĢitli mısra sayısı ve kafiye düzenine sahip 351 mani yer almıĢtır.16 Bu kitap Gagauz manileri konusundaki en son derlemedir. Bundan önce yayınlanan MoĢkof, Manov, Zajaczkowski, Baboğlu ve Azerbaycanlı araĢtırmacı Güllü Yoloğlu‘nun çalıĢmalarında da manilere yer verilmiĢtir.17 Türk dünyası ve Anadolu‘daki manilerle büyük ortaklık gösteren bu tür yine konu dıĢında söylenen ilk iki mısradan sonra son iki mısrada ana fikre ulaĢmaktadır.18 Gagauzların Türk dünyası ve Anadolu ile ortaklık teĢkil eden diğer halk edebiyatı türü destanlardır. Manzum olarak ve bir saz eĢliğinde söylenen destanların çok azının bazı kısımları yazıya geçirilmiĢ, bazılarının ancak hikâyeleri tespit edilebilmiĢtir. Lüba ÇimpoyeĢ Gagauzların yaĢadığı coğrafyalarda yaptığı araĢtırmalarda Arzu hem Kamber, Bil hem Zolu, AĢık Garip, Tahir hem Zühre, Dengi Boz ile Tepegöz ve Köroğlu destanlarının varyantlarına rastlamıĢtır. Türk dünyasının en büyük eserlerinden olan Dede Korkut‘un izlerinin ve varyantlarının Gagauz destanlarında da görülmesi dinî farklılığa rağmen Türk dünyası içerisinde edebî devamlılığı vurgulamaktadır.19 Özellikle de Bamsı Beyrek boyu ile Basat‘ın Tepegöz‘ü öldürdüğü boyuna Gagauz halk destanları ve hatta türkülerinde rastlanmaktadır. Gagauz halkının yaygın olarak kullandıkları ve yaĢadıkları coğrafya ile bağlantılı olarak ürettikleri efsaneler, legenda özel ismiyle bilinmektedir. Legenda tarzındaki anlatılarda yaĢadıkları bölgelerin efsanelerini üreten Gagauzlar, bu yolla topraklarına sahip çıkma Ģuurunun örneklerini göstermektedirler. Masallar, bütün Türkler arasında olduğu gibi Gagauzlar arasında da oldukça yaygındır. Bu sebeple de yapılan en eski derlemelerden en yeni derlemelere kadar hepsinde bol miktarda masala yer verilmiĢtir. MoĢkof, Zajaczkowski, Baboğlu, Bulgar, Maruneviç, Dronom, Gaydarcı, Çebotar, Durbaylo ve ÇimpoyeĢ‘in yayınladıkları halk edebiyatı ve masal metinleri Gagauz insanının duygu ve düĢünce dünyasını yansıtmaktadırlar. Aynı zamanda ortak bir geçmiĢin de izlerini taĢıyan bu masal metinlerinde Hıristiyan dünyanın unsurları gibi Ġslâmî unsurlar da bulunmaktadır. Türk, Ġslâm ve Batı dünyasının birtakım mitolojik varlık ve olayları gibi ―kurt‖ miti de bu masallarda ―canavar‖ adıyla yerini 453 almıĢtır. Günlük hayat meselelerinden büyük varlık mücadelelerine kadar her Ģeyin karĢılığını bulduğu masallar konularına göre hayvan masalları, büyülü masallar, tarih ve yaĢayıĢ masalları olarak kendi içerisinde gruplandırılmaktadırlar.20 Bunlardan hayvan masalları diğer milletlerin hayvan masalları ve fabllarıyla ortaklıklar gösterirken tarih ve yaĢayıĢla ilgili masallar Gagauz insanının günlük hayat sahneleri ve tarihleri ile ilgili bilgileri de taĢımaktadır. Masal baĢlangıç ve sonuçlarında da zengin bir tekerleme geleneği devam ettirilmektedir. Yine birçok masalda da anlatıcı, bir masal kahramanı olarak yer almakta; masalda verilen dünyanın yaĢanan hayat içindeki devamlılığı sağlanmaktadır. Gagauz halk edebiyatında bulunan bir tür de fıkralardır. Özellikle de Nasrettin Hoca fıkraları bütün Türk dünyasında olduğu gibi Gagauzlar arasında da devam etmektedir. Türk insanının keskin zekâsını örnekleyen Nasrettin Hoca, Gagauzlar arasında siyah saçlı, bıyıklı ve genç bir bilge kiĢi olarak tasavvur edilmektedir. Yine Nasrettin Hoca‘ya benzer bir baĢka tiplemenin Kurnaz Köse‘nin de Tatarlar, Özbekler, Azeriler ve Türkmenler arasında olduğu gibi Gagauzlar arasında da devam ettiği tespit edilmektedir. Ġlk olarak MoĢkof‘un derlemelerinde yer alan Kurnaz Köse, akılcı ve zeki bir fıkra tipidir.21 Halk edebiyatının ortak malı olan ve Türkçenin güzelliğini ortaya çıkaran türlerden biri de dualar (ii söz) ve beddualar (betfa), ninniler, çocuk oyunları, sayıĢmacalar (sayılmaklar), tekerlemeler (dil kırmak, yanıltmaç), bilmeceler (bilmeyceler) de canlı bir Ģekilde varlığını devam ettirmekte, Türk dünyası ve Türkiye ile tabiî bir bağ olarak görünmektedirler. Yazılı kültür geçmiĢleri fazla eski olmayan Gagauzların çağdaĢ edebiyatları zengin bir kaynak olan halk edebiyatlarından beslenmektedir. Ana dili ve millet olma Ģuurunu geliĢtirmek, Gagauz tarihini ortaya çıkarmak için halk edebiyatı etrafında çok sayıda kiĢi tarafından yapılan derleme çalıĢmaları bu topluluğun çağdaĢ edebiyatlarına da tesir etmektedir. Zaten toprağa bağlı köylü bir toplumu oluĢturan Gagauzların birçok ülkenin çağdaĢ edebiyatı gibi baĢlangıçta kendi öz kaynaklarını kullanmaması düĢünülemezdi. B. Gagauzların ÇağdaĢ Edebiyatı Türk dünyasının geniĢ coğrafyası üzerinde birçok bölgede dağınık olarak yaĢayan Gagauzların çoklukla yaĢadıkları bölge Moldova‘dır. Ukrayna, Bulgaristan ve Romanya sınırları içerisinde de toplu halde yaĢamaktadırlar. Ancak özellikle Bulgaristan ve Romanya‘da yaĢayanların kendi ana dillerini eğitimde kullanamamaları millî kimliklerinin yok olma tehlikesini getirmektedir. 1994 senesinde Moldova Cumhuriyeti‘nin toprakları üzerinde kurulan Otonom Gagauz Yeri bölgesinde yaĢayan Gagauzlar Türkiye Türkçesine en yakın Türkçeyi konuĢmakta ve bu Türkçeyle de çağdaĢ edebiyatlarını meydana getirmektedirler. Moldova topraklarında yaĢayan Gagauzların yazılı edebiyatları 1957‘den itibaren meydana gelmeye baĢlamıĢtır. Sınırlar sun‘î bir Ģekilde çizildiği için de Ukrayna topraklarında kalan 40 bin kiĢilik Gagauz grubu da bu edebiyata hem katkıda bulunmuĢlar hem de faydalanmıĢlardır. Ġlk Eserler 454 1957 yılında Gagauzlara bir alfabe verilmesi kararlaĢtırılınca Diyonis Tanasoğlu ve Lüdmila A. Pokrovskaya‘nın çalıĢmaları neticesinde Kril kökenli 29 harfli bir alfabe oluĢturulmuĢtur. Ocak 1993‘te ise Gagauz Otonom Cumhuriyeti Parlamentosu Lâtin alfabesine geçme kararı almıĢtır. Ancak 1957‘ye kadar onların birlikte oldukları topluluk ve ülkelerin dil ve alfabelerini kullandıkları bilinmektedir. Ana dili kadar onun en uygun Ģekilde tespit edildiği alfabe de millî varlık ve bağımsızlık için önemlidir. Bunun farkında olan Baboğlu kardeĢler 8. ve 9. sınıflar için hazırladıkları Gagauz Literaturası‘nda (KiĢinev, 1997, s. 4) ―Ama bu günlere kadar yazdık eski Kril alfabesinde, bazısı düzülüydü Rus alfabesine göre. Onun baĢlangıcı konduydu Temmuz ayın otuzunda. O yazıyı kabul ettikten sonra, bizim kültürümüz baĢladı dirilip ilerlemeye, okullarda baĢladı ana dilimizde öğrenmek, yetiĢti yazarlarımız, artistler, muzıkacılar, resimciler, basıldı bizim dilimizde kitaplar.‖ cümlelerini söylerler.22 Gagauzlar 1957‘ye kadar ancak dinî metinler aracılığıyla yazılı kültürle karĢılaĢmıĢlardır. Dinî metinleri de Rusça, Romence, Bulgarca ve Rumca olarak takip etmiĢlerdir. Onlara Türkçe dinî metinler ancak Grek harflerini kullanan Anadolu Hıristiyanları Karamanlıların eserleriyle ulaĢmıĢtır. Gagauzlar uzun yıllar Osmanlı sınırları içerisinde yaĢadıkları halde Osmanlıcayı öğrenmemiĢlerdir. Fakat yine de 1957 yılına kadar Gagauz Türkçesiyle hiçbir Ģeyin yazılmadığını söylemek doğru değildir. Bu dille yazılan ilk eser bir dua kitabı olan Psaltır‘dır. Yunanlı sanatçı Aristofanes‘in komedileri de tercüme edilmiĢtir. Çebotar, P. Draganova‘nın hazırladığı bibliyografyaya dayanarak Nokolayev ve Ġvan Fazlı‘nın PuĢkin‘in ―KıĢ Yolu‖, ―Kahırsız KuĢçaaz‖ ve ―KıĢ Gecesi‖ adlı üç Ģiiri Gagauz Türkçesine tercüme ettiklerini belirtmektedir. Bundan sonra 20. yüzyılın baĢlarında Valentin MoĢkof‘un Gagauzlardan derlediği folklorik malzemeler gelir. Bu ilk teĢebbüsler Mihail Çakır (1861-1938)‘ın çalıĢmalarıyla devam etmiĢtir. Mihail Çakır 1904 yılında Rus hükümetine müracaat ederek Gagauz dilinde gazete ve kitap çıkarma izni istemiĢtir. Alınan izin üzerine 1907‘den itibaren KiĢinev‘de bir yapraklık dinî bir gazete yayınlanmaya baĢlamıĢtır. Çakır bundan sonra da Gagauz Türkçesiyle önce Rus-Kril alfabesiyle, sonra da RomenLâtin alfabesiyle birçok dinî kitabı yazarak yayınlamıĢtır. Mihail Çakır‘ın 1907-1914 yılları arasında Gagauz diline çevirerek Kril alfabesiyle yayınladığı kitaplar Ģunlardır: Evangelie, Psalmı, Liturgie, Casoslav, Kilisenin Kısa Tarihi, Yeni Kutsalların Tarihi, Eski Kutsalların Tarihi. Mihail Çakır Romen devrinde Viata Basarabiei gazetesinde Gagauzların dil, din, tarih ve etnografyasıyla ilgili olarak yaptığı çalıĢmalarını üç makale halinde yayınlamıĢ, 1934‘te de bunları Besarabyalı Gagauzların Ġstoryası adıyla kitaplaĢtırmıĢtır. Bu kitap Gagauzlar hakkında Gagauzlar tarafından yapılmıĢ ilk çalıĢmadır. Çakır 1934‘te Ġncil‘i çevirmiĢ, ardından halkı için yazdığı Dua Kitabı Gagauzlar Ġçin ile din dilini TürkçeleĢtirmiĢ ve Gagauzların din aracılığıyla baĢka millet ve diller tarafından tarihten silinmelerini engellemiĢtir.23 Gagauzların ilk sözlüğü 1904 yılında MoĢkof‘un yayınladığı metinlerin sonuna yerleĢtirmiĢ olduğu Gagauzca-Rusça sözlüktür. Müstakil ilk sözlük çalıĢması da Çakır‘a aittir. O, son olarak 1938‘de ölümünden hemen önce Gagauzca-Romence Laflık [Dictionar Gagauzo (Tiurco)-Romın] sözlüğü yayımlamıĢtır. 455 Buraya kadar adı geçen çalıĢmalar ve eserler fark edileceği gibi edebî çalıĢmalar değildir. Ancak kültür alanında hepsi de kıymetli birer basamaktır. Gagauzların kendi alfabelerini kullanmaya baĢlamalarından sonra bu alfabeyle hazırlanmıĢ ilk kitap bir antolojidir. Daha önce de bahsedilen Diyonis Tanasoğlu‘nun hazırladığı ve Gagauzların yaĢadığı Bucak topraklarına izafeten Bucaktan Sesler adını taĢıyan kitap 1959 yılında yayınlanmıĢtır. Evvelki Sesler ve Bugünkü Yazılar baĢlıklı iki bölümlük kitabın ikinci bölümü modern edebiyat ürünlerinden oluĢmaktadır. Burada Nikolay Arabacı, Nikolay Baboğlu, Kosti Filoğlu, Dimitri Karaçoban, Mina Köse, Filip Popaz, Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Tanasoğlu, Aleksey Tukan ve Vani Çakır‘ın Ģiirleri yer almaktadır. Tanasoğlu Bucaktan Sesler‘in ―Söz BaĢı‖nda kitabın muhtevası konusunda geniĢ bir değerlendirme yapar. Halk edebiyatı ve folklorun ağırlıklı olduğu bu değerlendirmede kısa bir sunuĢla devrin Gagauz edebiyatına da yer verir. Bu kısacık ifadelerden çıkarılacağı gibi, Tanasoğlu kitabında yeni geliĢen edebiyatı tereddütsüz heyecanla karĢılamaktadır. Gagauzların tarihinde ilk kez ortaya çıkmıĢ olan bu örnekler modern ve yazılı bir edebiyatın baĢlangıcında oldukları müjdesini vermektedirler. Henüz acemice oldukları belirtilmesine rağmen bu örneklerin Gagauz edebiyatının gelecek iyi zamanlarını hazırladıklarına inanılmaktadır: ―Bugünkü Yazılar Gagauzların istoryasında ilk sefte peydalandılar. Bulunuyoruz yazılı literaturanın baĢlantısında. Gagauz baĢlantısı acemi poetler bütün yüreklen çekettiler yazmağa kendi ana dillerinde, yeni yaĢamak için. (…) Bu kitaba geçirip Gagauz poetlerin kimi stihlerini, büyük duyguyla, yürek dalgalanmasıyla biz deriz: Ġyi saate, doğan Gagauz literaturası.‖24 ÇağdaĢ Gagauz Edebiyatının Gecikme Sebepleri Gagauzların çağdaĢ edebiyatlarının baĢlangıcı için kendi alfabelerini kullanmaya baĢladıkları 1957‘yi kabul edersek henüz yarım asrı doldurmamıĢ bir edebiyattan söz ediliyor demektir. Bu kısa geçmiĢe sahip edebiyata bakıldığında burada son yıllarda yazımı hızlanan ders kitapları dıĢında bir roman, on kadar hikâye kitabı ile kırka yakın Ģiir kitabına rastlanmaktadır. Bu rakamlar bütün heveslere rağmen çok büyük bir sayı olarak görünmemektedir. Gagauzların çağdaĢ edebiyatlarının gecikmesinin sebepleri Ģunlardır: Öncelikle Gagauzlar tarih boyunca siyasî bir birlik oluĢturamamıĢlar, küçük topluluklar halinde değiĢik ülkelerin siyasî sınırları içerisinde yaĢamıĢlardır. Mensubu oldukları ülkenin diliyle ve alfabesiyle o ülkenin edebiyatına katkıda bulunmuĢlardır. Bu ülkenin gazete ve dergilerinde yer alan edebî denemeleri ise kitaplaĢamadan kalmıĢtır. Onların baĢka siyasî topluluklar içinde yer almaları ve bu ülkelerin dili ve alfabesini kullanmak durumunda kalmaları onların kendilerine özgü modern ve çağdaĢ bir edebiyat kurmalarını geciktirmek gibi olumsuz bir netice getirmiĢse de diğer taraftan halk edebiyatlarını çok canlı bir Ģekilde devam ettirmelerine yol açmıĢtır. Bunu yabancı bir kültürün içinde aslını muhafaza edebilme gayretlerine bağlamak gerekir. Fakat Gagauzların bu topluluklar içerisinde köylü sınıfa mensup olmalarını da gözden uzak tutmamalıdır. Gagauz edebiyatının gecikmesinin diğer bir sebebi de nüfuslarının azlığıdır. Buna oranla aydınlarının sayısı da 456 azdır. Modern edebiyatın hiç olmazsa meydana getiriliĢi aĢamasında daha ziyade bir aydın edebiyatı olduğu düĢünülürse halk edebiyatı ve buna dayalı modern edebiyatın dıĢında bir Gagauz edebiyatının oluĢmasındaki gecikme anlaĢılır. Günümüze kadar toprağa bağlı köylü toplumu olarak yaĢamakta olan Gagauzlar, maddî imkânsızlıklar yüzünden de aydınlarını yetiĢtirememiĢlerdir. Bu onların siyasî konumlarını da etkileyen bir durum olarak görünmektedir. ÇağdaĢ Gagauz edebiyatının gecikmesi için düĢünülecek bir sebep de eğitimle ilgilidir. Çok yakın bir zamana kadar kendi dilinde eğitim yapamayan Gagauz insanı evinde, köyünde ana dilini konuĢmuĢsa da eğitimini Romence yahut Rusça yapmak zorunda kalmıĢtır. Devlet kurumlarında ve son yıllara kadar yüksek okullarda kullanılan dilin de Gagauzca olmaması yetiĢen az sayıdaki aydının ana diline olan ilgisini azaltmıĢtır. Bunun sonucu olarak da ana dil edebî bir dil olma iĢlekliğini kaybetmiĢtir. Diğer yandan uzun yıllar geliĢmiĢ baĢka edebiyatlardan özellikle de Rus edebiyatından beslenme bir anlamda onu aĢan veya hiç olmazsa ona benzeyen bir edebiyatı meydana getirme zorluğunun da Gagauzların çağdaĢ edebiyatlarını geciktirdiği düĢünülebilir. Fakat çağdaĢ edebiyatın geliĢememesinin en büyük sebebi alfabenin çok geç verilmesidir. Onlar, Bizans idaresinde Rumca, Bulgar idaresinde Bulgarca, Romen idaresinde Romence, yaĢadıkları Besarabya topraklarının 1944‘ten itibaren Ruslarda kalmasıyla da Rusça öğrenmek zorunda kalmıĢlardır. Kendilerine ait bir alfabeleri ve dolayısıyla yazılı bir edebiyatları bulunsaydı, değiĢik zamanlarda değiĢik kültürlerle olan bu karĢılaĢmalar Gagauz edebiyatını besleyebilirdi. Halbuki bu tarihe kadar Gagauz sanatçıları kendi dillerinde neĢriyat yapamamıĢlardır. Lâtin Alfabesi ve ÇağdaĢ Edebiyat 1957‘den 1993‘e kadar Kril kökenli alfabeyi kullanan Gagauzlar Mayıs 1993‘ten itibaren de Lâtin alfabesini kullanmaya baĢlamıĢlardır. 1992 yılında Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırma Enstitüsü tarafından düzenlenen ―Milletlerarası ÇağdaĢ Türk Alfabeleri Sempozyumu‖nda belirlenen 33 harfli ortak Türk alfabesi esasına dayalı olarak Gavril Gaydarcı, Diyonis Tanasoğlu ve Elena Koltsa‘nın çalıĢmalarıyla Lâtin kökenli Gagauz alfabesi hazırlanmıĢtır. Moldova Parlamentosu‘nun da onaylamasıyla yeni bir alfabeye sahip olan Gagauzlar, bu alfabeyle Türkiye ve Türk dünyasıyla daha yoğun bir iliĢkiye girmiĢlerdir. GeniĢ Türk dünyasından özellikle de Türkiye‘den baĢlayan bir bilgi ve kültür akıĢı sayesinde millî kimliklerini ve aydınlanma süreçlerini hızlandırmıĢlardır. Gagauz aydınları bunun farkındadırlar. Lâtin kökenli alfabe onları aynı zamanda diğer dünya kültür ve edebiyatlarına da bağlamıĢtır: ―Bu günlerde artık hepten belli oldu hem hepimiz anladık ki kültürümüze yeni Lâtin alfabesi açıyor çok daha geniĢ yol, eski köstekler yazımızın önünden alındılar, dilimiz olur diyelim dizildi medenî insanların dillerine. Bugün artık belli oldu, nasıl yazmağa herbir lâfımızı, birleĢti alfabemiz, açıldı yol düzmek halis bir güzel literatura dilimiz‖.25 Gagauzlar 1957‘den itibaren kendi dillerinde yazmaya baĢlamıĢlardır. Ancak edebiyat faaliyetleri sınırlı kalmıĢtır. Aslında bu çok da yadırgatıcı bir durum değildir. Çünkü geçen süre sadece günlük hayatta ve halk arasında kullanılmakla kalmıĢ dolayısıyla iĢlenmemiĢ bir ana dilin edebî dil haline gelebilmesi için yeterli değildir. Birçok kültür, dil ve edebiyatın tesir dairesinde yaĢadıktan sonra 457 kendi edebiyatlarını yaratmaya çalıĢan Gagauz yazar ve Ģairleri, yüksek bir edebî dil için biraz daha çalıĢmak, beklemek, dünyanın ve Türkiye‘nin modern edebiyatlarıyla beslenmek zorundalar. Bunun en sağlam delili Ģimdiye kadar basılan kitaplarda modern edebiyatla ilgili unsurların çok gerilerde, henüz baĢlangıç halinde bulunması, ama asıl hâkim unsurların halk kültürü, edebiyatı ve etnografyasının etrafında toplanabilmesidir. Mazisi fazla uzun olmayan Gagauz edebiyatının 19501980 arası geliĢmelerinin gözden geçirildiği ve Ģimdilik tek ilmî çalıĢma olan Petri Çebotar‘ın kitabı da bu edebiyatın henüz çok yeni olduğunu belirlemektedir.26 Çebotar, incelemesinin giriĢ bölümünde sık sık edebiyatlarında folklorun ne kadar hâkim bir öğe olduğunu vurgulamakta ve ―Ġlk geliĢme sürecinde edebiyat ve folklor birbirinden hiç ayrılmazlar ve bir bütün olarak görünürler.‖27 demektedir. Bir Gagauz eleĢtirmeni olan Ġvan Topal da bu konuda, ―BaĢlayan poeziya duyardı vaktin istemesini de cevap ederdi ona, çalıĢarak gitmek onunla bir adımda. Ġlk baĢtan bizim yazıcılara folklor magistral yoluydu artistli yaratmanın teknikasında. Kullanmak folklor kolaylıklarını yardım ederdi genç yazıcılara, onların becermesine göre. (…) Folklor poetikası hepsinden uygun hizmet ederdi o düĢüĢlerde, haçan yazıcı danıĢırdı halk temalarına. (…) Nasıl görüyoruz, türlü iĢleri göstermek için folklordan alınıyor da kullanılıyor birtakım artistli kolaylıklar. Sonra çıkan kitaplarda bu yufkalıklar baĢladı kaybolmaya.‖ 28 demektedir. Bir edebiyatın baĢlangıçta, diğer modern edebiyatları tanıyarak kendini yenileme aĢamasında yerli kaynaklarını kullanması Gagauz düĢünürleri tarafından da doğal karĢılanmakta ve geliĢmeler umutla beklenmektedir. Basın 1957 tarihi Gagauzların kendilerine ait bir alfabelerinin olması dıĢında etrafında birçok baĢlangıcı da toplamıĢtır. Gagauz Türkçesiyle ilk gazete Romence Moldova Sosyaliste‘nin bir sayfalık ilâvesi olarak bu tarihte çıkmaya baĢlar. BaĢlangıçta Diyonis Tanasoğlu‘nun, sonra da Ġgnat Baboğlu‘nun yönettiği gazete 1957-1960 yılları arasında neĢredilir. On beĢ günde bir çıkan gazetede Gagauz Ģair ve yazarlarına yer verilmiĢtir. Yine bu yıllarda Diyonis Tanasoğlu ve Maria Maruneviç (Vasilioğlu)‘in yönetiminde Gagauz Türkçesiyle ―Bucağın Dalgasında‖ adlı radyo programları baĢlamıĢtır. Yine aynı çerçevede Gagauzların ana dilleriyle eğitim yapmalarına da izin verilmiĢtir. Okullarda Gagauz Dili ve Edebiyatı dersleri programa alınmıĢtır. Bu sırada Tanasoğlu ve Nikolay Baboğlu‘nun hazırladığı kitaplar ders kitabı olarak kullanılmıĢtır. 1961 yılında bu faaliyetlere herhangi bir sebep gösterilmeksizin on yıl süreyle ara verilmiĢ, 1970‘ten itibaren küçük de olsa bir canlanma görülmüĢtür. Baboğlu, kısa ömürlü olmasına rağmen Gagauz Türkçesiyle Komrat isimli bir gazete çıkarmayı da baĢarmıĢtır. Gagauz Türkçesi ve edebiyatı için asıl büyük açılım ve geliĢme Sovyetler Birliği‘ndeki yeniden yapılanma ve açıklık politikasıyla baĢlamıĢtır. 1985‘te baĢlayan bu değiĢim Sovyet idaresinde bulunan bütün Türk toplulukları için siyasî, edebî, kültürel hareketliliğe yol açmıĢtır. Buna bağlı olarak, 1986 yılında Moldova Yazarlar Birliği‘nin yayın organı olan Literatura Ģi Arta gazetesi Nikolay Baboğlu‘nun ana dilinde hazırladığı bir sayfayı ilâve olarak yayınlamaya baĢlamıĢtır. Böylece sınırlı da olsa yeniden bir süreli yayına kavuĢan Gagauz Türkleri hemen arkasından radyo ve televizyonda programlarına da kavuĢtular. ―Bucağın Dalgasında‖ adını taĢıyan televizyon programı Moldova 458 Yazarlar Birliği Gagauz Edebiyatı Bölümü üyelerinden Olga Radova, Todur Zanet ve Nikolay Baboğlu tarafından hazırlanmıĢtır.29 Gagauzların Ģu anda da yayınlanmaya devam eden süreli yayınları Ana Sözü gazetesinin ilk sayısının neĢri 1988 yılının 14 Ağustosu‘dur. Sovetskaya Moldova gazetesinin iki haftada bir ilâve olarak verdiği Gagauzca gazete, dört sayfa halinde, Kril alfabesiyle yayınlanmıĢtır. Bir ara tirajı 80 bini bulan gazete Gagauzlar dıĢında baĢta Azerbaycan olmak üzere birçok Türk cumhuriyetinde geniĢ bir ilgi görmüĢtür. BaĢlangıçta baĢlığın altında ―Bütün Dünyanın Proleterleri BirleĢiniz!‖ sloganını taĢıyan gazete, Nikolay Baboğlu‘nun 1991 yılında EskiĢehir‘de yapılan Yunus Emre Sempozyumu‘na katılmasından sonra Yunus Emre‘nin ―Sevelim, Sevilelim‖ ibaresiyle yayınına devam etmiĢtir. Sovyetler Birliği‘ndeki rahatlama ile de kısa sürede özgür bir yayın organı haline gelmiĢtir. Ana Sözü gazetesi, kuruluĢunun 3. yıldönümünde artık Gagauz insanının duygu ve düĢüncelerini anlatırcasına ―Ana Sözü ile Oğuzluk YaĢasın!‖ sloganıyla yayınını devam ettirmektedir. Gagauzların en uzun ömürlü ve halen devam eden tek süreli yayınları olan bu gazete, alfabenin geçiĢ yıllarında bir süre Kril ve Lâtin olarak iki alfabeyle yayınlanmıĢsa da artık tamamen Lâtin alfabesini kullanmaktadır. Ayrıca redaktörlüğünü Todur Zanet‘in yaptığı gazete bir ara Türkiye Türkçesiyle yayınlanmıĢ ancak tekrar Gagauz Türkçesiyle yayınlanma kararına geri dönmüĢtür. Mayıs 1994‘te Gagauzlar yeni bir gazete ile tanıĢtılar. Gagauz Sesi adlı bu gazete Komrat‘ta Petri Yalancı tarafından çıkarılmaktadır. Bu gazete de Ana Sözü gibi Gagauz Yeri‘nin, Türkiye‘nin ve Türk dünyasının haberlerine yer verdiği gibi Gagauz Ģair ve yazarlarının eserlerini de yayınlamaktadır. Ana Sözü gazetesi Gagauz halkı için çok önemli bir rol üstlenmiĢtir. Sadece olayları takip ederek onları yansıtmakla kalmayıp sayfalarında tarihî ve edebî bilgilere de geniĢ yer ayırmıĢtır. Gagauz tarihine ait eserleri, sözgelimi, Çakır‘ın Besarabyalı Gagauzların Historyası‘nı tefrika etmiĢtir. Sayfalarında Türkiye Türkçesi öğretmiĢ, ana dili sevgisini geliĢtirmiĢtir. Buna bağlı olarak 1991 yılının Mayıs ayında Kırlangıç isimli bir dergi çıkararak çocukları da okuyucu kitlesine dahil etmiĢtir. Haziran 1993‘te yayınına ara veren Kırlangıç 2001 yılında yeniden çıkmaya baĢlamıĢ, renkli, resimli ve özenle hazırlanmıĢ bir çocuk dergisidir. Ġkinci dönemin ilk sayısında okuyucusuna Ģöyle seslenir: ―Biz de, Gagauzlar, insan arasında insan olduk. Bizim de var kendi bayrağımız, kendi marĢımız, kendi sembollerimiz. Bu sayımızda onlarla tanıĢıyorsunuz. Devletimizin kurulması verdi kolayını ana dilimizde gazeteler, jurnallar, radyo, televizyon olsun. Ama bu sırada birinci yeri kaplıyor ‗Ana Sözü‘ gazetemiz hem onun eklemesi-Jurnal (dergi) ‗Kırlangıç‘.30 Dergi ilk sayısının bu cümleleriyle millî kimliği tanıtmaya ve ana dilinin önemini vurgulamaya baĢlar. Bunun için de derginin ikinci döneminin ilk sayısında Gagauz millî marĢına, millî ve resmî bayraklarına ve Mihail Çakır‘ın hayatı ile onun çalıĢmalarına geniĢ bir yer vermiĢtir. Kırlangıç ana dilinin yaygınlaĢmasında ve doğru öğrenilmesinde çocuklara uzanan yolun temsilcisi olacaktır. Kırlangıç da Ana Sözü gibi TĠKA‘nın desteğiyle yayınlanmaktadır. 459 Sabaa Yıldızı 1996‘dan itibaren Stepan Bulgar yönetiminde çıkan üç aylık bir dergidir. Oldukça hacimli olan bu dergi özenli bir sayfa düzeni ve baskı kalitesini her sayıda artırarak devam etmektedir. Ġlk sayısında yer alan Gagauz BaĢkanı Georgi TabunĢçik‘in sunuĢ yazısına göre bu dergiden Gagauzların daha iyi tanınmasında yardımcı olması beklenmektedir: ―… kim isterse daha iyi tanımak Gagauz halkının dilini, tarihini, onlara yardımcı olacak bu jurnal. DüĢünüyoruz ki ‗Sabaa Yıldızı‘ yetiĢecek baĢka memleketlere de aydınlatacak hepsini kim istiyor, tanımak bizim halkımızın tarihini, kültürünü, kim isteyecek kurmak ekonomik bağlantı Gagauziyayla.‖31 Sabaa Yıldızı‘nın baĢ redaktörü Stepan Bulgar da derginin sunuĢ yazısında basın ve yayın organlarının bir milletin hem kendini tanımasında hem de dünya tarafından tanınmasındaki yerini anlatmıĢtır. Bu sebeple yeni yayın organının çıkıĢını gelecek için önemli bir adım olarak kabul eder: ―Bakarak halkın tarihine biz anlıyoruz, hani yeni jurnal iyi niĢan kültürümüzde. Gazete, jurnal, tiyatro, bunlarla çıkar halk dünya yüzüne. (…) ‗Sabaa Yıldızı‘ çalıĢacak tanıĢtırmağa okuyucuları Gagauzların kültür hazinesiyle, tarihiyle, edebiyatıyla, folkloruyla, sanatıyla.‖ 32 Dergi, ―GüneĢçik‖ isimli renkli ve resimli bir çocuk ilâvesi de vermektedir. GüneĢçik‘te edebiyatın dıĢında, tarih ve folklora da yer verilmekte, ana dili sevgisinin yanı sıra millet bilinci oluĢturmaya gayret edilmektedir. Daha ilk sayısından itibaren çocukların ana dillerini kullanmalarını teĢvik etmek için ―Kim sever ana dilini hem yazıyor Ģiir, hikâye, masal, yazın yaratmalarınızı, anlaĢılsın iyi, de yollayın ‗GüneĢçik‘ redaktörlüğüne. Hangi yaratma çıkacak iyi, onu biz basacağız gelecek sayılarda.‖ denmekte çocukların ana dilleriyle yazarak öğrenmeleri teĢvik edilmektedir. Çocukların yazdıkları bu Ģiirler 16. sayıyla birlikte verilen GüneĢçik‘te yer almıĢtır. Sabaa Yıldızı ve ilâvesi GüneĢçik 2001 yılı sonunda 16. sayıya ulaĢmıĢlardır. Antolojiler Ekonomik sebeplerle yazarların eserlerini henüz kitaplaĢtıramadıkları Gagauz edebiyatı için antolojilerin çok ayrı bir önemi vardır. Gagauz edebiyatının ilk ürünlerinden seçme örnekleri ve sanatçıları hem halkına hem de dünya okuyucusuna tanıtan Bucaktan Sesler‘in de bir antoloji olduğu düĢünülürse bu tesbit daha iyi anlaĢılacaktır. Çünkü bu antolojinin ikinci kısmında rastlanan isimler daha sonra bu edebiyatın önemli isimleri olarak karĢımıza çıkacaklardır. Gagauzların son dönemlerindeki edebî geliĢmelerinden söz eden birkaç antoloji çalıĢması vardır. Bunlardan Ġlkyaz Türküsü ve Çık Çık GüneĢ bizzat Gagauzlar tarafından hazırlanmıĢ kitaplar oldukları için onların ayrı bir önemi vardır. Çık Çık GüneĢ bir çocuk edebiyatı antolojisidir.33 Stepan Kuroğlu tarafından hazırlanmıĢ olan kitap yine onun bir sunuĢ yazısıyla baĢlar. Kitapta Kuroğlu‘nun dıĢında D. Karaçoban , M. Köse, N. Baboğlu, G. Gaydarcı, P. Çebotar‘ın çocuklar için yazdıkları Ģiirler vardır. Ġlkyaz Türküsü de Stepan Kuroğlu‘nun hazırladığı bir antolojidir.34 Kitapta ―Peetler, Annatmaklar, Bizim Umutlar‖ baĢlıkları altında Gagauz yazar ve Ģairlerine yer verilmiĢtir. Kuroğlu bu antolojinin sunuĢ kısmı olan ‗Yıldızların Aydınlığında‘ baĢlıklı bölümde kitabın hazırlanıĢından ve kitapta eserleri bulunan sanatçıların edebî kiĢiliklerinden bahseder. Buna göre antoloji 1979‘dan itibaren hazırlanmaya baĢlamıĢ, ancak 1982‘de tamamlanabilmiĢtir. Buna rağmen basımı için 1989 beklenmek zorunda kalınmıĢ olmalıdır. Kitapta yer alan isimleri Gagauz edebiyatının 460 geleceği konusunda müjdeler veren yıldızları olarak gören Kuroğlu, ―Ne kadar da çok yıldız göğü kaplar, daha aydınlık olacak geceler.‖35 demekte ve genç yazarlara umutla bakmaktadır. Ġlkyaz Türküsü‘nün ‗Peetler‘ bölümünde Todur Zanet, Todur Marinoğlu, Petr Moysa, Vasili Filioğlu‘nun Ģiirlerinden örnekler vardır. Stepan Bulgar, Ġvan topal, Nikolay Tufar, Petr Gagauz Çebotar‘ın düz yazı örnekleri ise ‗Annatmaklar‘ bölümüne alınmıĢtır. ‗Bizim Umutlar‘da ise Tudorka Arnaut, Vasili Duloğlu, Mariya Kolçu, Valentina Karanfil, Andrey Koçancı, Dimitri Novak, Georgiy TaĢoğlu ve Petri Yalancı‘nın eserlerinden örnekler alınmıĢtır. Bu iki antolojinin dıĢında sadece Gagauz Ģiirinden örnekler veren iki kitap daha vardır. Her ikisi de Türkiye‘de yayımlanmıĢ olan bu antolojilerden biri Ġ. Ünver Nasrattınoğlu tarafından hazırlanmıĢ Gagauz ġiir Antolojisi‘dir.36 Diğeri ise Türkiye dıĢında yaĢayan bir Türk olan Osman Baymak tarafından, oldukça geniĢ katılımlı bir antoloji olarak hazırlanmıĢ; Ģiirleri henüz kitaplaĢmamıĢ çok genç Ģairlere de yer vermiĢ olan Gagauz ÇağdaĢ ġiiri Antolojisi‘dir.37 ÇağdaĢ Gagauz Edebiyatında ġiir ÇağdaĢ Gagauz edebiyatı özellikle Ģiir alanında yoğunlaĢmıĢtır. ġimdiye kadar sadece bir roman ve birkaç hikâye kitabıyla temsil edilirken kırka yakın Ģiir kitabının basılmıĢ olması da bu edebiyatın daha ziyade Ģiir alanında devam ettiğini göstermektedir. Bunun sebepleri üzerinde de çeĢitli yorumlar yapılabilir. Türklerin daha ziyade bir Ģiir geleneğinden gelmeleri, yazıyla çok geç tanıĢılmasının bir sonucu olarak Ģiirin ezberlenme kolaylığının bulunması gibi. Fakat burada asıl sebep, yazı dillerini çok geç edinen topluluğun ancak günlük hayatın ihtiyaçlarına cevap verebilen ana dillerini, üstelik baĢka dillerin ve kültürlerin gölgesinde edebî dil olabilme noktasına ve iĢlekliğine ulaĢtıramamalarıdır. Çünkü nesir, ―ġiir, sanatın en yoğunlaĢmıĢ halidir.‖ tanımlamasına rağmen ayrıntıya yönelik olduğu için geniĢ bir kelime hazinesine ihtiyaç duymaktadır. Kaldı ki yeni Gagauz edebiyatının Ģiir alanındaki ilk örnekleri bizzat Gagauz araĢtırmacılarının tespitlerine göre de çok açık folklorik özellikler taĢımaktadır. Buna bağlı olarak ilâve edilecek bir sebep de okuyucu kitlesiyle ilgilidir. Edebiyat ancak okuyucu varsa kendini gösterebilir. Anlayan ve ilgilenen bir okuyucu kitlesinin henüz yetiĢmemiĢ olması da bu edebiyatın sorunlarından biri olarak görünüyor. Gavril Gaydarcı 1975 yılında bu konuda Ģunları söylüyor: ―Okuyucuların hazırlanması, edebiyatın geliĢim hızından geride kalıyor. Bu okullarda ana dilin okunmamasıyla sıkı sıkıya bağlantılıdır. Okuyucuların hazırlanması gerekir. Eğer okuyucu hazır olursa yazılan eserler halkta lâyık olduğu yakınlığı bulacak ve yazar düĢünce ve hisleri yönlendirdiğinden emin olacaktır.‖ Her edebiyat geleneğinin baĢlangıçta halk kültürüne bağlı olduğu bilinmektedir. Gagauz Ģairleri, bu sebeple bir taraftan folklorcudurlar. Hatta Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Baboğlu, Stepan Kuroğlu gibi isimler bir taraftan folklor derlemeleri de yapmıĢ ve yayınlamıĢlardır. Yine zengin sözlü halk edebiyatı ve folklor arĢivleri de Gagauz edebiyatının Ģairlerine aittir: Dimitri Karaçoban, Stepan Kuroğlu, Gavril Gaydarcı, Elena Kolsa, Mina Köse, Nikolay Baboğlu gibi. Bu derleme, arĢivleme ve beslenilen kaynağın öncelikle halk edebiyatı olması sebebiyle yeni Gagauz Ģiirinin ilk örnekleri Ģekil ve muhteva bakımından halk Ģiiriyle benzerlikler göstermesi tabiî bir sonuçtur. 461 Modern Gagauz Ģiirinin ilk örneklerinde Ģekil olarak daha çok, Türk edebiyatındaki maninin devamı olan dörtlüklerle yazılmıĢ tür benimsenir. Bu dörtlüklerde kafiye düzeni olarak da manilerin kafiye düzeni olan aaba veya aabb Ģekilleri kullanılmaktadır. Ġkinci Ģekil özelliği ikiĢer mısralık birimlerden oluĢturulmuĢ, Gagauz türkülerinin taklidiyle ortaya çıkmıĢ bir tarzdır. Bunun kafiye düzeni ise aa-bb Ģeklinde ve aralarında kafiyelenmektedir. BaĢlangıç aĢamasındaki bu Ģiirlerin bir özelliği de kısa olmalarıdır. YaĢanılan topraklar ve oraya ait gelenek ve görenekler kısa bir Ģiir hacmi içerisinde anlatılmıĢtır. Kısa Ģiir yazmak, belki de en zor Ģiir yazma yoludur. Burada söylenecek Ģeylerin en son Ģeklini almıĢ olması beklenir. Dolayısıyla oldukça iĢlenmiĢ bir dile ihtiyaç duyulmaktadır. Ancak Gagauz Türkçesinin kelime hazinesinin henüz bu noktada olmadığı görülmektedir. Buna bağlı olarak Ģiir basitleĢmekte ve büyük sanat iddiası taĢıyamamaktadır. Fakat bu Ģiiri çekici kılan çok önemli bir taraf vardır. O da okuyucuya, kafiyedeki ısrarla da birleĢerek gelen sestir. Tabiat taklidi kelimeler ve tekrarlanan seslerle birleĢen kafiye bir ses birlikteliği oluĢturur. Bu ses özelliği Gagauz Ģiirine sevimli bir ton ilâve eder. ÇağdaĢ Gagauz Ģiirinin ilk örneklerinde hece vezninin kullanıldığı görülmektedir. Fakat elimizde, vezne mutlak tâbi olmak, vezinli yazmak gibi genel birtakım kaidelere bağlı olarak kullanıldığını söyleyecek bilgi yoktur. Çünkü daha ziyade edebî üretime dayalı bu edebiyatta bu türden meseleler üzerinde henüz düĢünülmediği görülmektedir. Nikolay Baboğlu‘nun yeni hazırladığı edebiyat ders kitaplarında bile bu türden teknik bilgiler yer almaz. Fakat Ģairler kendilerine göre çoğu zaman duraksız, 7‘li ve 11‘li hece sayısını benimseyerek yazarlar. ġekil olarak halk Ģiirinin bir türü olan mani ya da türküyü benimseyen Ģairler muhteva olarak da bu türlerin konularını kullanırlar. Meselâ, mani Ģeklini benimseyen dörder mısralık bentlerden meydana gelen Ģiirlerin aynen geleneksel manilerde olduğu gibi iki bölümü vardır. Hazırlık bölümünde meselâ tabiatla ilgili giriĢ yapılırken Ģiir ikinci bölümünde günlük hayatla, tarihle, aĢkla, çevreden taĢınan izlenimlerle, Ģakacı, arzulu, mizahî çarpıcı bir sonla bağlanır. Çoğu zaman, bu iki bölüm arasındaki mantıkî bağ zayıftır. Ancak ilerleyen zaman içerisinde Ģairler kendilerine sadece halk kültürünün yetmeyeceğini anlayarak daha farklı kaynaklara yönelip Ģiirlerini zenginleĢtirmeye çalıĢmaktadırlar. Bununla Ģekil endiĢelerinin atıldığı, muhtevanınsa geniĢlediği görülmektedir. Artık, düĢüncesini iki ya da dört mısralık birimler içerisinde tamamlanması gerektiğini düĢünmeyen Ģair, değiĢik uzunluktaki mısralarını art arda sıralayabilirken hacim konusunda da kendini rahat hissetmektedir. Bu mısra yapısı elbette vezin gibi ölçü endiĢesini de ortadan kaldırır. Bu Ģeklî değiĢikliği bütün Ģairler için düĢünmek ve bir genelleme yapmak mümkün değildir. Fakat muhtevadaki zenginlik konusunda bir genelleme yapılabilir. Üzerinde yaĢanılan ―Bucak‖ toprakları ile oraya ait olan unsurlardan artık kopmaya baĢlayan Ģairler, Ģiirlerinde baĢka konulara da yer verirler. Bunların baĢında özellikle içinde yaĢanılan sistemden ve onun getirilerinden övgüyle bahsetmek gelir. Bunu medeniyetin nimetleri, yaĢanılan ilginç ve bazı komik hadiseler, güzel tabiat köĢeleri, hayatın değiĢik çağları, çoğu zaman gençlik, metafizik endiĢe taĢımayan ölüm, mevsimler, çocuklar, bolluğun verdiği mutluluk duygusu, çok nadir olarak da ferdî aĢk, uzay gibi konular takip etmektedir. 462 Aslında muhtevadaki asıl büyük değiĢiklik 1985‘ten sonra olmuĢtur. Çünkü bu dönemde bazen samimiyetle inanarak bazen de mecburi olarak ya da kitabının basılması için Sovyetleri, komünizmi, Lenin‘i, Parti‘yi, iĢçi hayatını öven Ģairler, bunlardan koparak ve millî konulara daha fazla yer ayırmaya baĢlarlar. Vatan toprakları, ana dili sevgisi, barıĢ, özgürlük belirgin Ģekilde ve öne çıkarılarak bir umut ve sevgi duygusuyla iĢlenir.38 Diyonis Tanasoğlu (1922-), Gagauz dili ve edebiyatının en önemli isimlerinden biridir. Yine Gagauz edebiyatı ve kültürü için önemli bir yazar olan Nikolay Tanasoğlu‘nun oğludur. Yazar, dramaturg, folklorcu, gazeteci, kompozitör, kemençeci, rejisör, kareograf, pedagog, filolog ve tarihçidir. Gagauzların hem Kril kökenli hem de Lâtin kökenli alfabelerinin teĢekkülünde görev almıĢ olan Tanasoğlu ders kitapları da hazırlamıĢtır. ġair Ģiirlerini Çal Türküm (1966), Adamın ĠĢleri (1969), HoĢluk (1970) ve Gençlik Türküleri‘nde (1975) toplamıĢtır. Son zamanlarda Ģiir yazmaktan uzaklaĢan Tanasoğlu son yıllarda, Kril alfabesinden Lâtin alfabesine geçme çalıĢmalarına katılmıĢ, Komrat Devlet Üniversitesi‘nin rektörlüğünü yapmıĢ, Gagauz tarihi ile ilgili dersler vermiĢtir. Bilimsel çalıĢmalar üzerinde daha da yoğunlaĢtığı görülmektedir. ġiirlerinin ana temaları vatan, vatan toprakları, vatandaĢlık, ana dili ve âdetleri etrafındadır. ġiir kitapları özellikle 1960‘lı ve 70‘li yıllarda yayımlanmıĢ olan Tanasoğlu‘nun devrin gereği olarak günlük hayat Ģartlarına iĢaret eden övgülerin yer aldığı mısraları da vardır. Çal Türküm adlı kitapta bir Gagauz olarak halkına ve onun geleceğine ait samimî duygularını anlatır. Bunun sebebi teknik geliĢmelerdir. Yazar, Gagauz çiftçi ve köylüsünün teknikle olan tanıĢmasını sevinçle karĢılar. Köylere gelmiĢ olan traktör, radyo ve diğer teknik aletler toprağın ve insanın kaderini değiĢtirecektir. Bu kitapta yer alan en iyi Ģiirlerden biri ―Ana Dilim‖dir. Bu Ģiirde o, ana dilinin güzelliğini anlatmak için kelime bulamadığını söyler. Ġkinci kitap Adamın ĠĢleri‘nde Ģiir anlayıĢını ve konularını biraz daha geniĢleten Tanasoğlu, Gagauz tarihini temaları arasına alır. HoĢluk‘ta ise mani tarzında Ģiirlerini toplayan Ģair, Gençlik Türküleri‘nde de Bucak toprakları, Gagauz dili ve insanına olan sevgisini ifade eder. Yine çok yönlü bir Ģahsiyet olan Nikolay Baboğlu (1928-), bir taraftan folklorla ilgilenirken diğer yandan modern edebiyata katkılarda bulunmaktadır. Gagauz Türkçesiyle eğitim faaliyetleri içerisinde hazırladığı ders kitapları son derece önemli çalıĢmalardır. ġiirlerini Tarafımın Piyetleri‘nde (1988) toplamıĢtır. Ancak onun Rusça yayınlanmıĢ Ģiir kitapları ve tercümeleri de vardır. Sevdim, Severim, Sevecem isimli küçük bir Ģiir kitabı da Ana Sözü‘nün ilâvesi olarak yayımlanmıĢtır. Tarafımın Piyetleri dört bölüme ayrılmıĢtır. Folklora ilgisi dolayısıyla bu ögelerle yüklü Ģiirler yazan Baboğlu‘nun, Bucak topraklarını anlatan Ģiirlerinin yanı sıra uzay gibi farklı konuları içeren Ģiirleri de vardır. 1955‘te Ģiirler yazmaya baĢlayan yazar Bucaktan Sesler‘de devrin genel eğilimleri doğrultusunda ―ġükür Partiya Sana‖ baĢlıklı bir Ģiiriyle yer almıĢtır. Baboğlu Ģiirlerinde çocukluğunu, doğduğu evi, annesini ve memleketinin topraklarını anlattığı gibi halklar arası dostluk ve kardeĢliğe de yer verir. Halkını aydınlatmak ve doğru yönlendirmek için Ģiirler yazdığı için halk söyleyiĢleri ve folklor etkileri bolca kendini gösterir. Tarafımın Piyetleri‘nde yer alan ―Oğlanın Legendası‖ böyle bir Ģiirdir. Halk kültüründen alınan oğlan ve Lenka‘nın hikâyeleri 463 hürriyet için çok çalıĢmak gerektiği ve bu yolda can bile verilebileceği Ģeklindeki önemli ve çağdaĢ mesajlar taĢımaktadır. Mina Köse (1933-1999) yayımlanmıĢ sekiz Ģiir kitabıyla Gagauz Ģiirinin en verimli ismidir. ġiirlerinde Gagauz topraklarını ve insanlarını iĢleyen Ģair özellikle de köyü BeĢalma‘ya olan hayranlığını sık sık dile getirir. ġiir kitapları, Kısmet (1973), KardaĢlık (1975), Zapah Zemli (Rusça, 1979), Toprağın Yürek Döğülmesi (1983), Umutlar (1989), Tattım Ömürden (1991), Hazır Ol! (1986), Sabanseersin Gün (1990) adlarını taĢırlar. Bu kitapların son ikisi Köse‘nin renkli ve resimli çocuk kitaplarıdır. Çocukluğundan itibaren toprakla, kırlarla, çiftçilerle ilgilenen Ģairin bütün Ģiirlerinden bu birikimleri sızar. Çocukluk yıllarında Dimitri Karaçoban‘la arkadaĢlık eden Köse‘nin ilk Ģiirleri Bucaktan Sesler‘de yer almıĢtır. Ana toprakları, onun güzellikleri, âdetler, çiftçiler ve çiftçilik, barıĢ ve dostluk onun baĢlıca temalarıdır. Ġnsanları birbirlerini sevmeye, yardımlaĢmaya, kardeĢlik duygularını güçlendirmeye çağıran Köse‘nin dünyasında çocukların ayrı bir yeri vardır. Onlar için yazdığı Ģiirlerinde didaktizim ön plândadır. Çocuklara ana dillerini, topraklarını ve insanlarını sevme duygusunu aĢılamaya çalıĢan Ģair çalıĢkanlık, sevgi ve yardımlaĢmayı sürekli över. Ġlk Ģiirleri Moldova Sosyalisti gazetesinin Gagauzca haftalık ilâvesinde çıkan Dimitri Karaçoban (19331986) hayatını Gagauz folklor ve etnografyasına adamıĢ bir kiĢidir. Gagauz köylerini dolaĢarak topladığı malzemelerle BeĢalma Gagauz Tarih ve Etnografya Müzesi‘ni kurmuĢtur. Ġlk Laf (1963) adlı Ģiir kitabı Gagauz Türkçesiyle yayınlanmıĢ ilk Ģiir kitabıdır. Diğer Ģiir kitapları, Bayılmak (1969) ve Persengeler (1970) ve Tamannık (1977)‘tır. Rusça üç Ģiir kitabı da olan Karaçoban, ölümünden önce Gagauz Türkçesiyle yazdığı Ģiirlerinden yaptığı seçmeleri Stihlar‘da (1984) toplamıĢ, diğerlerini değersiz bulduğundan reddetmiĢtir. Dimitri Karaçoban, folklor ile yakından ilgili bir Ģairdir. Bu sebeple Ģiirlerinde yer alan unsurlar halk arasında yaĢanan, tespit edilebilen âdetlerle ilgilidir. Kısa Ģiiri tercih etmiĢtir. Hayatın anlamını ana dilinin iyi bilinmesinde ve vatan topraklarının sevilmesinde bulan sanatçı Ģiirlerinde Gagauzların geçmiĢteki hayatlarını ve yaĢadıkları zamanı anlatır. Ġnsanları sevme, iyilik yapma, dostluk, çiftçiler ve hayatları, araĢtırma hevesi onun Ģiirlerinde iĢlediği konular arasındadır. Gagauz topraklarını ve millî kültürünü iĢleyen bir Ģair de Gavril Gaydarcı‘dır (1937-1998). ġiirlerini Ana Tarafım (1972) adlı kitapta toplamıĢtır. Aynı zamanda filolog olan Gaydarcı‘nın Ģiirlerinin bir kısmı okul kitaplarında, gazete ve dergilerde yer almıĢ, kitaplaĢma imkânı bulamamıĢtır. Ana Tarafım‘da yer alan Ģiirlerinde doğduğu Bucak topraklarını anlatır. Bu toprakların yaĢadığı zor zamanlar, insanları, tabiat, onun Ģiirlerinde geniĢ olarak yer alır. Gagauz folklorundan da etkilenen Gaydarcı, özellikle dört mısralık mani türünü benimsemiĢtir. Derin bir romantizm duygusuyla dolu Ģiirler yazan Stepan Kuroğlu (1940-) aynı zamanda bir etnograf ve tarihçi olduğu için Ģiirlerinde millî kültür unsurlarına da geniĢ yer verir. Onun Ģiirlerinde vatan toprağı etrafındaki duygulanmalar geniĢ bir yer alır. Kızgın Çiyler‘de üzerinde yaĢadığı topraklarını her zaman güzel bulan Ģair Gagauzların sözlü edebiyatları ve folklorlarından aldığı 464 unsurlarla Ģiirini güçlendirir. ―Koruyun GüneĢi‖ Ģiirinde bütün insanları dünyadaki dostluğu ve barıĢı korumaya davet eder. Mistik ve egzotik eğilimler taĢıyan Ģiirler yazdığı gibi savaĢ aleyhtarlığı yaptığı Ģiirleri de vardır. ġiir kitapları Ģunlardır: Bir Kucak GüneĢ (1969), Kızgın Çiyler (1974), KauĢ Havaları (1977), Yüksek KuĢlar (1982), Yol Yıldızı (2000). Bazı Ģiirleri Rodaslovnoye Dreva (1989) adıyla Rusça yayınlanan Ģair çocuk Ģiirleri de yazmıĢtır. Genç Ģairler ve onların kitapları Ģunlardır: Vasi Filioğlu, Aydınlık (1990); Fedor Marinoğlu, Yürek Dalgası (1990); Petr Çebotar, Cana Yakın (1989); Todur Zanet, Karımcalık (1989), Böcecik (1989), Zamannayersın Evim! (1990), Adımlar (1993), Akar Yıldız (1998); Tudorka Arnaut, Gagauzum Bucaktır Yerim (Ankara, 1994) ve Gagauz Sesi gazetesinin baĢyazarı olan Petri Yalanji, Sönmez Yıldızlar (1995). Bu Ģairlerden Petr Çebotar ve Todur Zanet üzerinde ayrıca durulmalıdır. Çünkü her ikisi de son dönemin en güçlü Ģairleridir. Genç olmalarına rağmen Gagauz dili ve edebiyatı için önemli ve kalıcı çalıĢmalar yapmıĢlardır. Çebotar‘ın hazırladığı 1950-1980 Gagauz Edebiyatı isimli çalıĢma Ģimdilik bu edebiyat hakkında yapılmıĢ tek derli toplu ve bilimsel çalıĢmadır. Onun dört bölüme ayrılan Ģiir kitabı Cana Yakın‘ın birinci bölümü ‗Ölmezotu‘nda çocuk Ģiirlerine, ikinci bölüm ‗Kısmet Beklemesi‘nde aĢk Ģiirlerine, üçüncü bölüm‘ Trakalı Öküz‘de bir Gagauz masalının manzum anlatımına ve dördüncü bölümde de Rus ve Moldovan dilinden yaptığı tercümelere yer vermiĢtir. Çebotar‘ın en çok kullandığı temalar diğer Gagauz sanatçılarda olduğu gibi vatan toprakları, yaĢanılan köy ve ev, büyüklerin nasihatleri, sevda ve hayatın değiĢik dönemleri olarak belirlenebilir. Ana Sözü gazetesiyle birlikte düĢünülen Todur Zanet, Ģiirlerinde sosyal meseleleri ve dünya problemlerini sorgular. ġiirlerin en büyük özelliği açık bir millî hassasiyetin hâkimiyetidir. Sosyalist rejimi tenkit ederken Gagauz Devleti‘ni özler. Onun ―Vatan‖ isimli Ģiiri Gagauz Mi llî MarĢı olarak kabul edilmiĢ ve müzikolog Mihail Kolsa tarafından da bestelenmiĢtir. Kitaplarında ayrıca sosyal meseleleri iĢlerken sevgi ve dostluğu ön plâna çıkaran Ģair Ģiirlerinde doğduğu Kongaz köyünü de sık sık anmaktadır. Bu Ģairlerin dıĢında henüz Ģiirleri kitaplaĢmamıĢ olan fakat isimlerine gazete ve antolojilerde rastlanılan pek çok Ģair vardır. Petr Moysa, Vasiliy Duloğlu, Mariya Kalçu, Valentina Karanfil, Andrey Koçancı, Dimitri Novak, Olga Radova, Georgiy TaĢoğlu, Sona Adiyeva, Lüba ÇimpoyeĢ. ÇağdaĢ Gagauz Edebiyatında Hikâye, Roman ve Tiyatro Gagauz hikâye yazarları ve kitapları Ģunlardır: Nikolay Tanasoğlu, Bucak Bucak (1970); Dimitri Karaçoban, Alçak Saçak Altında (1966), Proza (1986); Stepan Kuroğlu, Yollar (1970); Nikolay Baboğlu, Legendanın Ġzi (1974), Bucak Ecelleri (1979), Karanfiller Açtılar Yeniden (1981), Bir Öykümüz Var (Türkiye Türkçesiyle, Ġzmir, 1994); Mariya Kuyumcu, Tohumsuz Tarlada Yaban Gülleri (1987); Stepan Bulgar, Can Pazarı (1980), Canavar Yortuları (1990). Gagauz edebiyatı Ģimdilik çok az sayıda hikâye kitabıyla bir romana sahiptir. Ġlk hikâyeci Dimitri Karaçoban‘dır. Karaçoban, Gagauzlar tarafından iyi bir etnog- 465 raf ve müzeci olarak da tanınmaktadır. Buna bağlı olarak yazar, Ģiirlerinde olduğu gibi hikâyelerinde de folklorik malzemeye fazlaca yer verir. 30 yıllık edebiyat faaliyetinin sonunda eserlerinden yaptığı seçmeleri iki cilt halinde toplarken birinci ciltte Ģiirlerine, ikinci ciltte ise hikâyelerine yer vermiĢtir. Ömrünün son yıllarında nesre daha fazla yönelen Karaçoban, bir roman denemesi yapmıĢsa da baĢarılı bulmadığından imha etmiĢtir. Yazarın ömrünün son yıllarında ortaya çıkan bu seçici tavrı ilgi çekicidir. Hikâyeleri arasından yaptığı seçmeleri Proza‘da Ģiirleri de Stihler‘de toplayan sanatçı Proza‘nın baĢına Ģu ibareyi yerleĢtirir. ―Yalvarırım gelecekte basmayın metinlerimi, hangilerini ben geçirmedim kitaplarıma ‗Stihler‘ hem ‗Proza.‘39 Karaçoban Ģiirlerinde olduğu gibi hikâyelerinde de memleketinin insanlarını göstermeye çalıĢır. Bu eserlerde insanlar sadece etnografya ve görünüĢleriyle değil, iç dünyalarıyla da tespit edilir. Hikâyelerinin çoğunda halkının tarihî tecrübelerine baĢ vuran, onları iĢleyen yazarı hep yüksek duygular meĢgul eder. Ahlâk, savaĢın yıkıcılığı, trajik aĢklar, çaresizliğin harcadığı insanlar, hak mücadelesi yapan insanlar gibi. Hikâyelerinin hacmini çok kısa tutan Karaçoban, klâsik hikâyeyi ve tasviri benimsemiĢtir. Onun birkaç hikâyesi iĢledikleri temel konu bakımından diğerlerinden ayrılır. ―Karaspandit‖ adlı hikâyede 1920‘li yıllardaki Gagauz insanı anlatılmaktadır. Fakirlik ve haksızlıkların altında ezilen insan geleceği konusunda da en küçük bir umut ıĢığına bile sahip değildir. AkĢama kadar tarlada çalıĢan, eve dönünce de yatan insan monoton bir hayat sürdürmektedir. Okuma, sanat, zevk, Ģahsî ilgiler yoktur. Hikâyelerinden birinde bir gazeteci röportaj yapmak için köye gelir. Gazeteci köylüye burada konserler verilip verilmediğini sorar. Köylü buna kızar ve böyle soruları mutlu ve tembel insanlar sorması gerektiğini söyleyerek onu kovar. Ancak bu gazetecinin iĢidir. Gazeteci sorusunu tekrarlar, ―Peki iĢiniz bitince ne yapıyorsunuz?‖ sorusuna köyle iĢinde kendisine tek yardımcısı öküzü göstererek ―Öküz gibi yatıyorum ve dinleniyorum.‖ cevabını verir. Karaçoban birçok hikâyesinde aslında kendisini anlatır. Bu yüzden onun hikâyeleri otobiyografik boyutlar da taĢırlar. Bu hikâyelerden biri ―Fanatik‖tir. Yazar gibi hikâyenin kahramanı olan Titu da halkının gelenek ve göreneklerini içeren filmler çeker, bunları izlediğinde ise büyük bir mutluluk duyar. Karaçoban‘ın kahramanları basit, sade, dostane ve çoğu zaman utangaç kimselerdir. Yazar mekân olarak da köyü seçer ve teknik geliĢmelerle hiç ilgilenmez. Kültürel değerlerine bağlı olan yazar, geçmiĢte yaĢamaktan zevk alır. Karaçoban‘a göre insan, maddî ilerleme yüzünden manevî değerlerini yitirmektedir. Diğer önemli hikâye yazarı Stepan Kuroğlu‘dur. Gençlik yıllarında hikâyeler yazan Kuroğlu, bunları Yollar isimli kitapta topladıktan sonra bir daha hikâyeye dönmemiĢtir. O asıl ilgileri doğrultusunda tarihî ve etnografik özellikleri olan hikâyeler yazmıĢtır. Kitabın birinci bölümünde Gagauz köylerindeki insanların hayatından seçilmiĢ hikâyeler yer alırken ikinci bölümde modern hayattan hareketle yazılmıĢ, ana teması çoğu zaman sevgi olan hikâyeler vardır. Bu hikâyelerde yazarın biyografisi de hissedilmektedir. Realiteden hareket edildiği ve birincilerde olduğu gibi hikâyeyi geride destekleyen güçlü bir halk masalı, destan gibi kaynağı olmadığı için bunlarda baĢarı sarsılır. Hikâyelerinde karamsar havanın daha ağır bastığı Kuroğlu, köylülerin zor hayat Ģartlarını anlatırken millî ruhun kuvvetini onun güzelliğine, merhamet ve adalet konusundaki hevesine bağlar. 466 ―Kemençeci‖ hikâyesinin kahramanı Petika Baraboy, babasından kendisine kalan kemanı gece gündüz demeden çalmaktadır. Petika‘nın evinin önünden geçenler ister istemez bu kemanı dinlerler, ruhları huzurla dolar. Çünkü müzik kısa bir süre bile olsa insana içinde yaĢadığı zorlukları, çirkinlikleri unutturmaktadır. Nikolay Baboğlu, Legenda‘nın Ġzi‘nde Gagauz halkı ile ilgili aktarmalar da yapmıĢtır. ġiirlerinde ve hikâyelerinde mizahî öğelere ve ĢaĢırtırcı sonlara yer veren Baboğlu aynı zamanda bu anlatım tarzının öncüsüdür. Kahramanlarını iĢçi, köylü, çalıĢan Gagauzlar gibi kendi insanından seçmiĢtir. ―Gaydacı‖ ve ―Ecel‖ gibi bazı hikâyelerinde bu Ģahıs kadrosu aileye doğru yönelir. Bu defa aile içi iliĢkilerin hikâyesiyle karĢılaĢırız. Stepan Bulgar‘ın hikâyelerinde de Gagauz folklorunun derin izleri vardır. Can Pazarı‘nda Gagauz halkının önemli Ģahsiyetlerini anlatmıĢtır. Biyografik karakter taĢıyan bu hikâyelerde 1906 ayaklanmasının önemli ismi K. Nikolayev ve Anton Buyuklı ile Ġkinci Dünya SavaĢı sırasında arkadaĢlarını kurtaran ama kendi ölen A. Matrosov anlatılır. Fakat onun en iyi hikâyeleri ‗Canavar Yortuları‘nda toplanmıĢtır. Bu kitapta yer alan ―Trakalı Öküz, Kavurma, Pencere‖ en iyi hikâyelerdir. ―Trakalı Öküz‖de ömrünün son anlarında çocukluğunda dinlediği ve unutamadığı bir Gagauz masalına dönen kahramanın hikâyesi anlatılır. Uzun Kervan (1985), Gagauzların Ģimdiye kadar kitap olarak basılmıĢ olan tek romanıdır.40 Eserin yazarı Diyonis Tanasoğlu‘dur. Roman, kronolojik olarak Gagauz tarihini anlatmaktadır. Oğuzların Orta Asya‘dan çıkıĢlarından itibaren bugün yaĢadıkları Bucak topraklarına gelinceye kadar baĢlarından geçen olaylar anlatılır. Yazar, anlatıcı rolünü yüklediği yaĢlı bir insanın ağzından çevresindeki insanlara uzun bir dönemin tarihini aktarırken okuyucunun muhtemel sorularını biraz da monotonluğu kırmak düĢüncesiyle sordurur ve cevaplatır. Romanın adından da anlaĢılacağı gibi Gagauzlar, asırlarca yollarına devam eden bir kervanla sembolize edilmektedir. Onların Asya‘daki göçebe hayattan, Avrupa‘daki çiftçi hayatlarına kadar baĢlarından geçen olaylar, felâketler, mücadeleler, Bucak‘a yerleĢme, buradaki hayat, 1906‘da Rus Çarlığı‘na karĢı yapılan ayaklanmalar ve ömrü sadece 10 gün süren bir devlet kurmaları uzun uzun anlatılır. Kitapta Gagauzları günümüze getiren kervandan Ģöyle bahsedilmektedir: ―Kervan! Uzun kervan, durmaz kervan! Ne kadar geldin sen! Yol mu uzun tuttu, yoksa vakit mi? Yollandın o uzak dumanlı ve kötü zamanlardan da yetiĢtin bu Bucak kırlarına, devrimli umutlara! Mutlu, soylu halkım, sen Kuru Oğuz mu, Oldan Batır mı, Sunbaylar mı, Kirçu Yunak mı, Gandi Hayduk mu, Tudorki mi, Oğlan ve Lünka mı, Dilber mi, Tudor‘la Zana mı, Tikenciler mi ve kısmetsizler mi, ilk Rus Devrimi‘nin barikatçıları mı, sen bir soysun, hani hem yer aradın ki olsun senin de bir köĢen…‖ ―Kaç tekerlek kırılıp değiĢtirildi, kaç beygir hayvan düĢüp çekemedi, kaç kervancı kaybolup yetiĢemedi!? Neredeydi o kısmetli kervan evi, o taraf, bazısına yetiĢemedi ya? Neredeydi o bahçeli toprak ki dursun bu uzun yoldan gelen kervan, insin faytonlardan, arabalardan da orada kahırsız olarak yerleĢsin. 467 Öyle hazır kısmetli toprak da yokmuĢ görünürde. Onu bulmak, düzmek ve korumak lâzımmıĢ! Kaç Oğuz, Gagauz soyları, mızrak elinde, kılıç, nacak, dirgen elinde bir köĢe için, bir parça ekmek için, hayvan otlatacak kırlar için dövüĢerek Çagaylarla, Kruçalarla, sultanlarla, Kara kasaplarla ve soyunu kurutarak yetiĢtiler devrim yetiĢene kadar! Aradıkları yeri, yurtluğu kervan bulmuĢtu. Ama kısmetli vakite daha yetiĢememiĢti. Daha o hep yarı yoldaydı, zaman yolunda, bazısını aydınlatıp açıklasaydı o özgürlük yolunu 1906‘da.‖ Uzun Kervan, üç bölümden meydana gelmektedir. Bölümler ‗Uzak Dedeler‘, ‗Balkanlarda Yurtluk‘, ‗Bucak Kırı‘ baĢlıklarını taĢımaktadır. Romanın bölümleri ihtiyar Gagauza sorulan sorular ve onun cevaplarıyla birbirine bağlanır. Romanın ilk bölümü Gagauzların da ataları olan Türklerin Altaylardaki ilk vatanlarının anlatımıyla baĢlar. GeniĢ Türk coğrafyasının sınırları verilir. Çin ‘den Moğolistan‘a, Orta Asya‘ya, Aral Denizi‘ne, oradan Volga, Don, Dinyeper ve Tuna nehirleri ve onların etrafındaki geniĢ ovalarla belirlenen bu coğrafyada binlerce yıl yaĢamıĢ olan Türkler, hayvan sürüleriyle yaĢadıkları toprakların ihtiyaçlarına artık cevap vermemesi üzerine göçerler baĢka yerlerde baĢka devletler baĢka kültürler kurarlar. Bu bölümde Gagauzların atasının Oğuz olduğu Çek bilim adamı Konstantin Ġreçek ve V. A. Moskof‘un düĢüncelerine dayanılarak anlatılır. Tanasoğlu bu bölümde ayrıca Gagauz kelimesinin kökenini de bulmaya çalıĢır. Gagauz efsane ve masallarını kullanarak romanın kolay okunmasını sağlamaya çalıĢan yazar Oğuz Devleti‘nin parçalanması ve diğer Oğuz devletlerinin ortaya çıkıĢını anlatarak bu bölümü bitirir. Ġkinci bölüm ‗Balkanlarda Yurtluk‘ta Gagauzların Balkanlar‘ı yurt ediniĢleri anlatılır. Belgelerin azlığına rağmen kendi araĢtırmalarıyla Gagauzların bu bölgede Uzi eyalet diye bir devlet kurduklarını ve komĢularıdan da Balkan kültürünü öğrendiklerini belirten Tanasoğlu, burada mücadeleli yıllar yaĢayan Gagauzların her Ģeye rağmen kaybolmadıklarını anlatır. Üçüncü bölümde Gagauzların Tuna‘yı geçerek Bucak topraklarına yerleĢmelerinin hikâyesi anlatılır. Roman 1906 yılı sonlarında Gagauzların yaĢama Ģartlarının zorlaĢması üzerine gerçekleĢtirdikleri Komrat ayaklanmasının anlatımıyla biter. Romanın anlattığı zamanı yansıtmasını kullandığı efsane, masal, halk türküleri gibi folklorik malzemeyle sağlamaya çalıĢan yazar kullandığı arkaik dille de bu amacına yardımcı olur. Roman teknik olarak zayıftır. Ġçerisinde verilen tarihî bilgilerin yoğunluğuyla zaman zaman âdeta bir tarih kitabını andırır. Hatta bazen dipnotlarda romanın kurgu dünyasına aykırı olsa bile açıklamalar yapılır. Fakat bu eserde yazarın amacı sadece Gagauz Türkçesiyle ilk romanı yazmak değildir. O bu kitabıyla aynı zamanda insanına kendi tarihiyle ilgili bir denemeyi de sunmak istemiĢtir. Roman yayınlandıktan sonra Gagauzlar arasında büyük ilgi görmüĢtür. Halkına bilinmeyen birçok meselenin kapısını açmıĢtır. Onlar tarihlerini, atalarını, geçmiĢlerini, yaĢanmıĢ olan o uzun yolculuğu bu roman sayesinde öğrenmiĢlerdir. Uzun Kervan‘ın ortaya koyduğu önemli bir sonuç da Gagauz Türkçesiyle roman yazılabileceği noktasındadır. Tanasoğlu‘nun bu faaliyeti Gagauz yazarlara cesaret vermiĢ olmalıdır. Ancak, az sayıdaki aydının öncelikle siyasî meselelerle ve eğitimle uğraĢmak zorunda kalıĢı, etnografik ve 468 folklorik çalıĢmaların da bu grup tarafından sürdürülmek zorunda oluĢu -çünkü kimlik endiĢesinin cevaplanması gerekmektedir- ve son olarak baĢka bir roman örneğinin olmayıĢı baĢka romanların yazılmasını güçleĢtirdiği gibi hikâyenin geliĢmesini de engellemektedir. Bir diğer Gagauz romanı Ana Sözü gazetesinde tefrika edilmiĢ, ancak kitaplaĢamamıĢ olan Hacımançunun ÇöĢmesi (1994) Ġvan Vlontir tarafından yazılmıĢtır. Gagauzların ilk tiyatro eserleri Bucakta Yalın (1974) Diyonis Tanasoğlu‘na aittir. Gagauz kültür, tarih, dil ve edebiyat için önemli dönüm noktalarında rastlanan Tanasoğlu‘nun diğer tiyatro eseri Oğlan hem Lenka (1981)‘dır. Nikolay Baboğlu da Mumlar Sağlık Ġçin adlı bir oyun yazmıĢtır. Oyun yazarın kardeĢiyle birlikte hazırladığı ders kitaplarında yayınlanmıĢtır. Piyeste hem insanlığı hem Sovyetler Birliği‘ni tehdit eden insanlık problemleri konu edilir. Bu problemlerin baĢında dürüstlük gelir. Zorbalık, kötü politikalar, askerlerin bozulması diğer konulardır. Köyde yaĢayan Gagauz halkının realist hayat hikâyelerini iĢlerken dramatik unsuru öne çıkaran Baboğlu, piyesleriyle ahlâk dersleri vermek istemiĢtir. Görüldüğü gibi, son elli yıl içinde oluĢmuĢ, oldukça yeni bir edebiyatla karĢı karĢıyayız. 1960‘larda ilk eserlerini veren ve 1986‘dan itibaren emekleme ve kuruluĢ devresini tamamlayıp geliĢmeye baĢlayan Gagauz edebiyatı gelecek için ümit vermektedir. Türkiye Türkçesiyle beslenmeye baĢlayan Gagauz aydınlarının ortaya koydukları yeni edebî ürünler 1960 ve 70‘li yıllardakilerle mukayese edilemeyecek kadar ileri bir aĢamadadır. Dilin, dolayısıyla kelime hazinesinin zenginleĢmesi ifade gücünün de geliĢmesini birlikte getirmeye baĢlamıĢtır. Böylece ortaya çıkan eserler edebî yönden de tatmin edici noktaya gelmektedirler. 1 Valantin A. MoĢkof, Gagauzki Teksti, Kazan, 1895; V. A. MoĢkof, ―Gagauzi Bendersko Uyezda‖, Etnoğrafiçesko Obrozniye, 1900-1902. 2 V. A. MoĢkof, Nareçiya Besarabskih Gagauzov, Moskva 1904. 469 3 Mihail Çakır, Besarabialı Gagauzların Ġstorieası, KiĢinev, 4 Atanas Manov, Gagauzlar Hırıstiyan Türkler, (Bulgarcadan 1934. çeviren: M. Türker Acaroğlu), Ankara, 1939. Yeni baskısı: TTK, Ankara, 2001. 5 Wlodzimierz Zajaczkowski, Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii, Krakowie, 1966. 6 Diyonis Tanasoğlu, Bucaktan Sesler-Literatura Yazıları, KiĢinev, 1959. 7 Tanasoglu, Bucaktan Sesler, s. 5. 8 Nevzat Özkan, ―Gagauz Türk Edebiyatı‖, Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Ankara 1999, C. 12, s. 202; Harun Güngör-Mustafa ArgunĢah, Gagauzlar, Ötüken Yay., Ġstanbul, 1998, s. 59-60; Mustafa ArgunĢah, ―Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı-Türk Kültürünün Ġzleri‖, Türk Kültürü, S. 341, s. 15-20. 9 Nikolay Ġ. Baboğlu, Gagauz Folkloru, KiĢinev, 1969. 10 Mihail Koltsa, TürkülÎr, KiĢinev, 1989. 11 Hülya ArgunĢah, ―Gagauz Türküleriyle Anadolu Halk Türkülerinin Ortak Motifleri‖, Millî Folklor, S. 18 (Yaz 1993), s. 33-38. Milletlerarası Güney-Doğu Avrupa‘da Türkler ve Gagauzların Etno-Kültürel GeniĢleme Meseleleri, (25-29 Nisan 1991, KiĢinevÇadır/Moldova) Kongresinde okunan bildiri. 12 Mustafa ArgunĢah, ‗Tahrip Edilen Türk Tarihi ve Bir Türkü‖, Millî Folklor, S. 13 (Bahar 1992), s. 15-20. 13 Manov, Gagauzlar, s. 172. 14 Lüba ÇimpoyeĢ, Dastannıy Epos Gagazov, KiĢinev, 1997. 15 M. A. Durbaylo, Ballada Türküleri, KiĢinev, 1991. 16 Stepan S. Kuroğlu, Maaniler, Odesa, 1998. 17 Güllü Yoloğlu, Gagouz Folkloru, Bakü, 1996. 18 Mustafa ArgunĢah, ―Gagauz Türklerinin Manileri‖, Türk Kültürü, S. 332, Aralık 1990, s. 48-54. 19 Harun Güngör, ―Gagauzlarda Tepegöz Efsanesi‖, Türk Kültürü AraĢtırmaları, Yıl: XXVI/2, Ankara, 1986, s. 141-142; Güllü Yoloğlu, ―Qaqouz destanlarında ‗Kitabı Dede Qorqut‘ Motivleri‖, Millî Folklor, Yıl: 10, S. 39, s. 82-83; Rabia Uçgun, ―Gagauzlarda Üç Tepegöz Versiyonu‖, Türk Dünyası Ġncelemeleri Dergisi I, Ege Üniv. Türk Dünyası AraĢtırmaları Enst. Yay., Ġğir, 1996, s. 59-72; Rabia Uçgun, ―Gagauz Halk Edebiyatında Ġskender Efsanesi‖, III. KarĢılaĢtırmalı Edebiyat AraĢtırmaları Sempozyumu, (30-31 Mayıs-1 Haziran 1997, Çanakkale) nda okunan bildiri. 470 20 Harun Güngör-Mustafa ArgunĢah, Gagauz Türkleri, Ankara, 1991, s. 55. 21 Nevzat Özkan, ―Gagauz Türk Edebiyatı‖, s. 206. 22 Nikolay Baboğlu-Ġgnat Baboğlu, Gagauz Literaturası VIII-ci- IX-cu Klaslar Ġçin, KiĢinev, 1997, s. 4. 23 Mihail Çakır, Dua Kitabı Gagauzlar Ġçin, KiĢinev, 1935. 24 Tanasoğlu, Bucaktan Sesler, s. 14-15. 25 N. Babaoğlu-Ġ. Baboğlu, Gagauz Literaturası, s. 5. 26 P. A. Çebotar, Gagauzkaya Hudocestvennaya Literatura (50-80-e gg. XX v. ), KiĢinev, 1993. 27 Çebotar, a.g.e., s. 3. 28 Ġvan Topal, ―Gagauz Literaturası: BakıĢlar hem DüĢünmekler‖, Ġlkyaz Türküsü, KiĢinev, 1989, s. 212-213. 29 Olga Radova, ―Gagauz Literaturasının GeliĢmesi‖, Türk Dünyası Ġncelemeleri Dergisi Bir, S. 8, s. 93-98. 30 Kırlangıç, S. 1, 2001, s. 3. 31 Sabaa Yıldızı, S. 1, 1996, s. 1. 32 Sabaa Yıldızı, S. 1, s. 3. 33 Æık Æık GüneĢ, KiĢinev, 1981. 34 Ġlkyaz Türküsü, KiĢinev, 1989. 35 Ġlkyaz Türküsü, s. 2. 36 Ġrfan Ünver Nasrattınoğlu, Gagauz ġiir Antolojisi, Ankara 37 Osman Baymak, Gagauz ÆağdaĢ ġiiri Antolojisi, Ankara, 38 Bu konuda bakınız: Mustafa ArgunĢah, ―ÇağdaĢ Gagauz 1992. 2000. ġiiri‖, Türk Dili (Türkiye DıĢı ÇağdaĢ Türk ġiiri Özel Sayısı), Mart 1996, s. 678-699. 39 Karaçoban, Proza, s. 1. 40 Diyonis Tanasoğlu, Uzun Kervan, KiĢinev, 1985. 471 ArgunĢah, Hülya, ―Gagauz Türküleriyle Anadolu Halk Türkülerinin Ortak Motifleri‖, Millî Folklor, S. 18 (Yaz 1993), s. 33-38. Milletlerarası Güney-Doğu Avrupa‘da Türkler ve Gagauzların EtnoKültürel GeniĢleme Meseleleri Kongresi‘nde (25-29 Nisan 1991, KiĢinev-Çadır/Moldova) okunan bildiri. ArgunĢah, Mustafa, ―Gagauz Türklerinin Manileri‖, Türk Kültürü, S. 332, Aralık 1990, s. 48-54. ArgunĢah, Mustafa, ―Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı-Türk Kültürünün Ġzleri‖, Türk Kültürü, S. 341, Eylül 1991, s. 15-20. ArgunĢah, Mustafa, ‗Tahrip Edilen Türk Tarihi ve Bir Türkü‖, Millî Folklor, S. 13 (Bahar 1992), s. 15-20. ArgunĢah, Mustafa, ―ÇağdaĢ Gagauz ġiiri‖, Türk Dili (Türkiye DıĢı ÇağdaĢ tür ġiiri Özel Sayısı), Mart 1996, s. 678-699. Baboğlu, Nikolay Ġ., Gagauz Folkloru, KiĢinev, 1969. Baboğlu, Nikolay-Baboğlu, Ġgnat, Gagauz Literaturası VIII-ci-IX-cu klaslar için, KiĢinev, 1997, s. 4. Baymak, Osman, Gagauz ÆağdaĢ ġiiri Antolojisi, Ankara, 2000. Çakır, Mihail, Besarabialı Gagauzların Ġstorieası, KiĢinev, 1934. Çakır, Mihail, Dua Kitabı Gagauzlar Ġçin, KiĢinev, 1935. Çebotar, P. A., Gagauzkaya Hudocestvennaya Literatura (50-80-e gg. XX v. ), KiĢinev, 1993. ÇimpoyeĢ, Lüba, Dastannıy Epos Gagazov, KiĢinev, 1997. Durbaylo, M. A., Ballada Türküleri, KiĢinev, 1991. Gülmemedova, Güllü, ―ÇağdaĢ Gagauz Edebiyatı‖, KardaĢ Edebiyatlar, S. 18, 1989, s. 21-23. Güngör, Harun, ―Gagauzlarda Tepegöz Efsanesi‖, Türk Kültürü AraĢtırmaları, Yıl: XXVI/2, Ankara, 1986, s. 141-142. Güngör, Harun-ArgunĢah, Mustafa, Gagauz Türkleri, KB. Yay., Ankara, 1991. Güngör, Harun-ArgunĢah, Mustafa, Gagauzlar, Ötüken Yay., Ġstanbul, 1998. Karaçoban, Dimitri, Proza, KiĢinev, 1986. Kırlangıç, S. 1, 2001. Koltsa, Mihail, TürkülÎr, KiĢinev, 1989. Kuroğlu, Stepan S., Æık Æık GüneĢ, KiĢinev, 1981. 472 Kuroğlu, Stepan S., Ġlkyaz Türküsü, KiĢinev, 1989. Kuroğlu, Stepan S., Maaniler, Odesa, 1998. Manov, Atanas, Gagauzlar Hıristiyan Türkler, (Bulgarcadan çeviren: M. Türker Acaroğlu), Ankara, 1939. Yeni baskısı: TTK, Ankara, 2001. MoĢkof, Valantin A., Gagauzki Teksti, Kazan, 1895. MoĢkof, Valantin A., ―Gagauzi Bendersko Uyezda‖, Etnoğrafiçesko Obrozniye, 1900-1902. MoĢkof, Valantin A., Nareçiya Besarabskih Gagauzov, Moskva 1904. Nasrattınoğlu, Ġrfan Ünver, Gagauz ġiir Antolojisi, Ankara 1992. Özkan, Nevzat, ―Gagauz Türk Edebiyatı‖, Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Ankara 1999, C. 12. Radova, Olga, ―Gagauz Literaturasının GeliĢmesi‖, Türk Dünyası Ġncelemeleri Dergisi Bir, S. 8, 1997, s. 93-98. (bk. ―Gagavuz Edebiyatının GeliĢmesi‖, KardaĢ Edebiyatlar, S. 41, 1997, s. 1822). Sabaa Yıldızı, S. 1, 1996. Tanasoğlu, Diyonis, Bucaktan Sesler-Literatura Yazıları, KiĢinev, 1959. Tanasoğlu, Diyonis, Uzun Kervan, KiĢinev, 1985. Topal, Ġvan, ―Gagauz Literaturası: BakıĢlar hem DüĢünmekler‖, Ġlkyaz Türküsü, KiĢinev, 1989, s. 212-213. Uçgun, Rabia, ―Gagauzlarda Üç Tepegöz Versiyonu‖, Türk Dünyası Ġncelemeleri Dergisi I, Ege Üniv. Türk Dünyası AraĢtırmaları Enst. Yay., Ġğir, 1996, s. 59-72. Uçgun, Rabia, ―Gagauz Halk Edebiyatında Ġskender Efsanesi‖, III. KarĢılaĢtırmalı Edebiyat AraĢtırmaları Sempozyumu, (30-31 Mayıs-1 Haziran 1997, Çanakkale) nda okunan bildiri. Yoloğlu, Güllü, Gagouz Folkloru, Bakü, 1996. Yoloğlu, Güllü, ―Qaqouz destanlarında ‗Kitabı Dede Qorqut‘ Motivleri‖, Millî Folklor, Yıl: 10, S. 39, s. 82-83. Zajaczkowski, Wlodzimierz, Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii, Krakowie, 1966. 473 DOĞU TÊRKĠSTAN Doğu Türkistan Özerk Cumhuriyeti / Dr. Erkin Emet [p.276-281] DR. ERKĠN EMET Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi / Türkiye Seidiye Hanlığı‘ndan Günümüze Doğu Türkistan Kalmuklar 1674‘te Turfan, Ürümçi ve Ġli bölgelerinde Cungariye Devleti‘ni kurdular. 1679‘dan sonra 18 yıl boyunca bu devlet bölgenin güneyine de hâkim oldu. Kalmukların hâkimiyetindeki bu devir, Doğu Türkistan‘da genel vali sıfatıyla hocaların hüküm sürdüğü bir devir olmuĢ; bu sebeple ―Hocalar Devri‖ olarak adlandırılmıĢtır.1 Bu tarihten sonra bölgede yine karıĢıklıklar görülmeye baĢlanır. 1864‘ün Aralık ayında Sıddık Bey Kıpçak isyan ederek Yenihisar ve KâĢgar‘ı ele geçirdikten sonra Hokand Hanı Hudayar Han‘a bağlılık bildirdi. Bunun üzerine Hudayar Han, Büzrük Han Türe‘yi KâĢgar valisi, Yakup Bey‘i de baĢkumandan olarak bölgeye gönderdi. Ancak Sıddık Bey bunu kabul etmeyince bertaraf edilerek KâĢgar resmen Hokand Hanlığı‘na bağlandı. Bir süre sonra Yarkent de hanlığın topraklarına katıldı. Bu sırada Batı Türkistan Rus iĢgaline uğradı ve KâĢgar‘a büyük göç oldu. Göç sırasında, 1865‘te Yakup Bey KâĢgar valisini devirerek Hokand Hanlığı‘nın sona erdiğini ilân etti ve Atalık Gazi Bedevlet Yakup Bey unvanı ile KâĢgar ve Yarkend hükümdarı oldu. Yakup Bey 1866‘da Hoten‘i, 1867‘de Kuça‘yı, 1868‘de Turfan‘ı, Ürümçi‘yi ve Kumul‘a kadar olan bölgeleri ele geçirerek hâkimiyet sınırlarını geniĢletti.2 Ġngilizler Yakup Bey‘in bu hareketi ile ilgilendiler. 1868‘de KâĢgar‘a gelen ticarî heyet Yakup Bey ile görüĢtü ticarî antlaĢma imzalandı. Yakup Bey bir yandan Ġngilizlerle dostça iliĢkiler kurmaya çalıĢırken, diğer yandan da Osmanlı Sultanı Abdulaziz‘e oğlu Seyid Yakup Han Töre‘yi (Hoca Töre) yollayarak yardım talep etti. Hoca Töre, Türkistan‘daki geliĢmeleri sultana ve ileri gelenlere ilettikten sonra sultanın yüksek himayesine girmek istediklerini belirtmiĢtir. Sultan bu isteğe kayıtsız kalmayarak bir gemi ile silâh ve asker yardımı yollamıĢtır. Bu andan itibaren Yakup Bey, sultanın verdiği emirlik unvanını alarak hâkimiyeti altındaki topraklarda hutbeyi Abdülaziz Han adına okutmuĢ ve sikkeleri onun adına bastırmıĢtır.3 Yakup Bey Petersburg‘a elçi yollayarak Rusya ile de dostça iliĢkiler kurmaya çalıĢmıĢtır. Osmanlı himayesine giren ve Çin‘e karĢı Rusya ve Ġngiltere arasında denge politikası yürüterek yerini bir dereceye kadar sağlamlaĢtıran Yakup Bey, maalesef 1877 yılının Mayıs ayında vefat etmiĢ; Çinliler de hiç vakit geçirmeden yaptıkları taarruzla 16 Mayıs 1878‘de Doğu Türkistan‘ın tamamını iĢgal ve istilâ etmiĢlerdir. Bir süre Zo Zungtang komutasındaki ordu tarafından idare edilen Doğu Türkistan, 18 Kasım 1884‘te Çin imparatorunun emriyle 19. eyalet olarak ġin-cang (Xin jiang ―Yeni Toprak‖) adıyla doğrudan imparatorluğa bağlanmıĢtır. 474 Doğu Türkistan üzerindeki Mançu sülâlesinin hâkimiyeti 1911 yılına kadar devam etti. Bu tarihte Çin‘deki Mançu sülâlesi yıkılarak cumhuriyet rejimi kuruldu ve bu rejim de bölgeyi kâğıt üzerinde elinde tuttu. Bu zaman zarfında mahallî idareciler merkezin zayıflığı sebebiyle tamamen bağımsız hareket ediyorlardı. Hatta dıĢ ülkelerle doğrudan doğruya antlaĢmalar yapabiliyorlardı. Ancak bu sürede de Doğu Türkistan idarecilerinin Çinli olduğu unutulmamalıdır. 1930‘lara gelindiğinde, yerli idarecilerin halk üzerindeki baskıları artmıĢ ve halkı bezdirmiĢti. Bunun bir sonucu olarak yeryer ayaklanmalar patlak vermeye baĢladı. Bunlardan önemlileri Ģunlardır: Hoca Niyaz Hacı liderliğinde, Nisan 1931‘de Kumul Ayaklanması, Mahmut Muhiti liderliğinde, Ocak 1933‘te Turfan Ayaklanması Mehmet Emin Buğra liderliğinde, ġubat 1933 Hoten Ayaklanması Bunların yanında, yine 1933 yılı içinde Tarım havzasında Timur ve Osman isimli kiĢilerin liderliğinde, Altay‘da ġerif Han Töre liderliğinde ayaklanmalar patlak verdi. Bütün bu ayaklanmalar sonuç verdi ve aynı sene Ürümçi Ģehri haricinde bütün Doğu Türkistan Çinlilerden temizlendi. Ġhtilâllerin ilk baĢladığı yer olan Kumul‘daki ayaklanmaya Döngenlerden Ma Jung Ying, Mayıs 1931‘de emrindeki yüz gönüllü ile katıldı; ancak yaralanınca Temmuz‘da Kansu‘ya döndü. Kumul‘a Eylül 1931‘de Ruslar yardım teklif etti ise de Kumul ihtilâlcileri reddetti. Bunun üzerine Rusya Doğu Türkistan‘ın Valisi Jing ġu Ren‘le Ekim ayında gizli bir antlaĢma yaparak vali kuvvetlerine silâh yardımına baĢladı. Buna rağmen bölgeye hâkim olamayan Jing ġu Ren, Nisan 1933‘te Rusya üzerinden Çin‘e kaçınca BaĢkumandan ġing ġi Sey kendini askerî vali ilân ederek idareyi ele aldı. 1933‘te Ma Jung Ying binden fazla gönüllüyle tekrar gelerek 16 Haziran‘da Hoca Niyaz Hacı‘yla görüĢtü. Ma Jung Ying‘in bütün askerî iĢleri tek baĢına ele almak istemesine Hoca Niyaz karĢı çıktı. Bunun üzerine Ma ihtilâlcilere saldırarak ellerindeki silâh ve mühimmatı aldı. Hoca Niyaz‘ın zor duruma düĢtüğünü gören Rusya, Hoca Niyaz‘a ġin ile anlaĢmasını teklif etti. Teklifi değerlendiren Hoca Niyaz, 9 Temmuz 1933‘te ġin ile anlaĢtı. AntlaĢmaya göre Tanrı Dağlarının güneyi Hoca Niyaz‘ın, kuzeyi de ġin‘in idaresinde olacaktı. AntlaĢma Ürümçi‘de imzalandı. Bu Ģekilde 12 Kasım 1933‘te, KâĢgar‘da ―ġarkî Türkistan Ġslâm Cumhuriyeti‖ ilân edildi ve aĢağıdaki hükûmet kuruldu: CumhurbaĢkanı Hoca Niyaz Hacı BaĢbakan Sabit Damollah Abdülbaki Erkan-ı Harbiye Reisi General Mahmut Muhiti ĠçiĢleri Bakanı Seyitzade Yunus Bek DıĢiĢleri Bakanı Kasım Can Eğitim Bakanı Abdulkerimhan Mahdum Evkaf Bakanı ġemsettin Turdi 475 Adalet Bakanı Zarif Kari Ziraat ve Ticaret Bakanı Maliye Bakanı Ali Ahun Harbiye Bakanı Oraz Bek Sağlık Bakanı Abdullah Hani Abdul Hüseyin Ocak 1934‘te Çöçek ve Altay sınırından giren Kızıl Ordu, Ürümçi civarında Ma Jung Ying‘i bozguna uğratarak KâĢgar‘a doğru ilerlemeye baĢladı. Bu arada Ürümçi‘den KâĢgar‘a gelen baĢkonsolos Afserof, Hoca Niyaz ile görüĢerek hükûmetin lâğvedilmesi ve kendisinin Ürümçi‘de ġing ġi Sey ile birlikte ortak idare kurmasını teklif etti. Bunu kabul etmek zorunda kalan Hoca Niyaz, Afserof ile birlikte KâĢgar‘dan ayrıldı. Ürümçi‘de genel vali yardımcısı oldu ve böylece hükûmet sona erdi. Eylül 1938‘de ġing ġi Sey, Stalin‘in mümtaz misafiri olarak Moskova‘ya gitti ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi‘ne üye oldu. Nisan 1937‘de çıkan ihtilâlin bastırılmasının ardından Hoca Niyaz tutuklandı; sonra da ġerif Han Töre ve diğer mücahitler gibi iĢkence ile öldürüldü. Aynı yıl Barköl‘de dört ayaklanma ile ġubat 1940‘ta ve Haziran 1941‘de Altay‘da çıkan ayaklanmalar kanlı bir Ģekilde bastırıldı. ġing ġi Sey bir yandan Sovyetler Birliği ile yakın iliĢkiler kurarken diğer yandan Çin ile gizlice anlaĢmıĢtı. Ġkinci Dünya SavaĢı sırasında fırsatını bulan ġing ġi Sey Çin‘e bağlılığını ilân etti. Bunun üzerine önceden sınıra yığınak yapmıĢ bulunan Çin ordusu ülkeye girdi, Kızılordu Doğu Türkistan‘ı terk etti. Bu, Milliyetçi Çin‘in Doğu Türkistan‘a soktuğu ilk kuvvetti. Halk Çin iĢgaline karĢı yer yer direniĢe geçti. Bunlardan bir kısmını Rusya desteklemekteydi. Eylül 1944‘te Ġli‘de çıkan ayaklanma sonuç verdi ve Ġli, Altay, Tarbagatay vilâyetleri kurtarılarak 12 Kasım 1944‘te ―ġarkî Türkistan Cumhuriyeti‖ ilân edildi: CumhurbaĢkanı Ali Han Töre CumhurbaĢkanı Muavini Hekim Hoca Beg Genel Sekreter Abdürrauf Beg Maliye Bakanı Enver Musabay Eğitim Bakanı Seyfettin Azizi Sağlık Bakanı Muhittin Kanat Adalet Bakanı Mehmet Can Mahdum Ġli‘de hükûmet kurulduktan sonra Ruslar isyancılara yardım olarak silâh, askerî ve sivil müĢavirler yolladı. Bu müĢavirler vasıtasıyla Rusya, Çin‘le antlaĢma yapılmasını telkin etti. Bunun üzerine Çin‘le görüĢmeler baĢladı. Çin görüĢmelerde aracı olmaları için literatürde ―Üç Efendi‖ olarak bilinen Ġsa Yusuf Alptekin, Mehmet Emin Buğra ve Mesut Sabrı‘yi Doğu Türkistan‘a davet etti. Ülkeye gelen Üç Efendi çoğunlukla gençlerin dinleyici olarak katıldığı bir konferans düzenleyerek tam 476 bağımsızlığa ulaĢmak için önce Çin‘e bağlı bir millî muhtariyet kurulmasının ve bu Ģekilde kültürün, mefkûrenin ve iktisadî hayatın yükseltilmesinin en uygun yol olduğunu, bir süre sonra Doğu Türkistan‘ın Rus boyunduruğuna girme tehlikesinden de uzak olarak bağımsız olabileceğini anlattılar. GörüĢmelerin sonunda anlaĢma sağlandı.4 Ancak antlaĢmaya taraftar olmayan Ali Han Töre ile birkaç reis Rusya‘ya kaçırıldı. AntlaĢma neticesi Ürümçi‘de 15‘i yerli, 10‘u da Çinli olmak üzere 25 kiĢilik ortak bir hükûmet kuruldu. Buna göre Çinli General Zhang Zhi Zhong genel vali, Kremlin yanlısı olan Ahmetcan Kasım ile Burhan ġehidî de vali muavinleri olmuĢlardı. Aynı hükûmete Mehmet Emin Buğra bayındırlık bakanı, Canım Han maliye bakanı, Ġsa Yusuf sandalyesiz üye olarak girmiĢ, Mesut Sabri de eyalet genel müfettiĢi olmuĢtu.5 Ġhtilâl kuvvetlerinin altında olan ve Ruslarca desteklenen Ġli, Altay, Tarbagatay vilâyetlerine Çin eli uzanmıyor, güneydeki ÇinlileĢtirme politikası ise halkın kuzeydeki gibi Rusya‘ya meyline sebep oluyordu. Bunun üzerine Çin, Mesut Sabri‘yi genel valiliğe, Ġsa Yusuf‘u da hükûmet genel sekreterliğine atamak yoluyla idareyi milliyetçilere bıraktı. Hükûmetin Rus yanlısı üyeleri bu yeni durum karĢısında Ġli bölgesine çağrıldılar ve hükûmetten çekildiler. ―Milliyetçi hükûmet‖ ilk iĢ olarak TürkleĢme prensibiyle eğitime el attı. Bu hareket Çin‘i ve Rusya‘yı telâĢlandırdı. 1948‘de Doğu Türkistan‘da bulunan Çin silâhlı kuvvetleri baĢkumandanı bir beyanname yayınlayarak yerli milliyetçilerin Rus taraftarlarından daha tehlikeli olduğunu ifade etti.6 Aynı sıralarda Çin‘de Mao‘nun meĢhur yürüyüĢü gerçekleĢmekteydi. Bunun bir neticesi olarak Çin hükûmeti, SSCB‘e hoĢ görünmek amacıyla, 1 Ocak 1949‘da Mesut Sabri ve Ġsa Yusuf‘u iĢten el çektirdi. Yerlerine Kremlin yanlısı Komünist Burhan ġehidî getirildi. Bu arada Çinli komünistler yavaĢ yavaĢ Çin‘e hâkim olmuĢ ve Doğu Türkistan sınırına dayanmıĢtı. Eylül 1949‘da Doğu Türkistan‘daki milliyetçi Çin birliklerinin baĢ kumandanı, Çin komünist hükûmetine bağlılık ilân etti. Böylece komünist ordu hiçbir askerî kuvvetle karĢılaĢmadan ülkeye girdi. Ġsa Yusuf, Mehmet Emin Buğra ve binlerce Uygur ve Kazak Türkü Hindistan ve Pakistan‘a iltica etti. Mesut Sabri Ģehit edildi. Böylece Doğu Türkistan‘daki karanlık günler baĢladı. On binlerce aydın öldürüldü ve hapislere atıldı. O tarihten günümüze dek Çin‘e karĢı bağımsızlık mücadelesi devam etmektedir. Son olaylarla doruk noktasına çıkmıĢtır ve yer yer ayaklanmalar olduğu gözlenmektedir. Ayaklanmaların Uygur Türkleri bağımsızlığa kavuĢuncaya kadar devam edeceği anlaĢılmaktadır. Doğu Türkistan‘ın Yakın Dönemi ile Bugünkü Nüfus Yapısı Türkistan‘daki 16. yüzyıl baĢında cereyan eden siyasî ve ekonomi buhranın sonucu olarak, Timur oğulları Hindistan‘a, Çağatay oğulları da AltıĢehir‘e çekilirler. Böylece, bütün Türkistan‘ı bir arada tutan siyasî birlik dağılır. Gitgide etnik farklılaĢmalar ortaya çıkar. 477 Dokuzuncu yüzyıl ortalarında, Orhun civarından göç eden Uygurlar, Turfan yöresinde Ġdikut Devleti‘ni ve KâĢgar yöresinde de diğer Türk boylarıyla birleĢip Karahanlı Devleti‘ni kurarlar. Bugünkü Doğu Türkistan‘daki Türk topluluğunun esasını teĢkil eden Uygurlar, iĢte bu Ġdikut Devleti‘ni ve Karahanlı Devleti‘ni kuran Uygurların torunlarıdır. On beĢinci yüzyılın sonları ve on altıncı yüzyılın baĢlarında kuzeydeki Kıpçak bozkırlarından Türkistan‘a göç eden Coçi ulusuna mensup olanlar, Çu nehri kıyısındaki hayvancılık bölgesine ve Maveraünnehir‘deki Tarım bölgesine yerleĢirler. Hayvancılık bölgesine yerleĢenler ―Kazak‖ adını, tarım bölgesine yerleĢenler ―Özbek‖ adını taĢırlar.7 Tanrı Dağlarında 16. yüzyılda Kırgızlar da ayrı bir Türk topluluğu olarak görünürler. Onlar 15. yüzyılın baĢlarında kuzeydoğudan Oyratlar ile beraber Türkistan‘a gelmiĢ olabilirler. Kırgızlar, Çağatay Hanlığı‘nın izniyle Issık Göl‘ün güneyinde hayvancılık ile meĢgul olurlar. Onların Müslüman olmaları 16. yüzyılın sonlarına rastlar.8 Tarihçi Prof. Enver Baytur‘a göre ―KâĢgar Hocalarının atası sayılan Mahdumî Azem‘in küçük oğlu Hoca Ġshak Tanrı Dağlarındaki Kırgız bölgelerine gidip Ġslâm dinini yaymıĢ, Tezkire-i Cahan‘daki belgelere göre, Hoca Ġshak Kırgız bölgelerinde 12 yıl kalmıĢtır‖. Kazaklar ve Kırgızlar Doğu Türkistan‘ın kuzeybatısını, Oyratlar Doğu Türkistan‘ın kuzeydoğusunu iĢgal ettikleri için, Çağatay oğulları ve onlara bağlı olan Moğollar, ister istemez güneye (AltıĢehir‘e) kaymıĢlardır. Güneydeki bu Moğollar, tamamen TürkleĢip bugünkü Uygurlara karıĢıp gitmiĢlerdir.9 KâĢgar, Yarkent, Hoten nehirlerinin kıyılarında ve Lopnor gölünün çevresinde yaĢayan Dolanlar (dolan Moğolca ―yedi=7‖ demektir) 18. yüzyılın baĢlarında, Kalmukların AltıĢehire hâkim oldukları devrede, buralara gelip yerleĢen ve TürkleĢen Kalmuklardır. Dolanlar, ÇaĢ-Ģirin, Barçuk, Bögür kabilelerinden müteĢekkil olup, ġamanizm kalıntıları, diğer Türk boylarına nazaran Dolanlarda daha yaygındır.10 Günümüzde Doğu Türkistan‘da en büyüğü Uygurlar olmak üzere, çok sayıda Türk toplulukları ve diğer milliyetten halk bir arada yaĢamaktadır. Sağlıklı bir veri olmamakla birlikte 1993 nüfus sayımına göre ve 1993 sonu itibariyle bölgenin toplam nüfusu 16.052.648 kiĢidir. Bu nüfusun yüzde 62‘sini oluĢturan 10.015.948 kiĢi Türk kökenlidir. Doğu Türkistan‘ın yüzde 47‘sini oluĢturan Uygurların nüfusu 7.589.468‘dir; nüfusun yüzde 37‘si, yani 6.036.700 kiĢi (Çin Ordusu hariç) Han milliyetindendir; 1.196.416 Kazak Türkü, Doğu Türkistan nüfusunun yüzde 7.3‘ünü oluĢturur. Ayrıca bölgede 732.294 Huy (Çinli Müslüman); 149.198 Moğol; 154.282 Kırgız Türkü; 36.785 ġibe; 36.108 Tacik; 12.782 Özbek Türkü; 18.856 Mançu; 5.827 Dagur; 4.440 Tatar Türkü ve 8.563 Rus yaĢamaktadır. Yukarıda adı geçenlerden Han milliyeti dıĢındaki Türk ve daha sonra da Moğol soylular yüzyıllardır Doğu Türkistan topraklarında birarada yaĢamaktadırlar. Ayrıca Doğu Türkistan nüfusunun 70.929 kiĢilik bir bölümü Dong ġiang, Tibet, Miao, Yi, Buyi ve Kore milliyetlerindendir.11 Bu toplulukların büyük bir bölümü Çin Halk Cumhuriyeti‘nin Doğu Türkistan‘ı iĢgalinden hemen önce ya da sonra diğer eyalet ve özerk bölgelerden bölgeye göç etmiĢlerdir. Özellikle Han milliyetini Çin hükûmeti Doğu Türkistan‘da çoğunluğu sağlayarak asimile etme siyaseti ile göç ettirmiĢtir. Doğu 478 Türkistan‘ın ilk iĢgal yıllarında Han milliyetinden olanların sayısı 200 bin iken, bugün altı buçuk milyona ulaĢmıĢtır. Bu göç bugün bütün hızıyla devam etmektedir. Doğu Türkistan‘ın Dinî Yapısı Doğu Türkistan bugün de birçok dinin yaĢandığı bir bölgedir. Bölgede en yaygın dinler Ġslâmiyet, Lamaizm (Tibet Budizmi), Budizm, Taoizm, Hıristiyanlık (Katoliklik, Doğu Ortodoks Kilisesi) ve ġamanizmdir. Uygur, Kazak, Huy (Döngen), Kırgız, Tacik, Özbek, Tatar, Salar, Dong ġiang ve Baoan milliyetlerinden halklar Ġslâm dinindendir. Dolayısıyla Doğu Türkistan‘ın toplumsal yaĢamında en etkin din Ġslâmiyet‘tir. Doğu Türkistan‘da 23.000 cami, Lamaist tapınağı ve Katolik kilisesi bulunmaktadır. Çin, tarihten beri uyguladığı ikili dinî siyaseti günümüzde de uygulamaktadır. Mao‘nun ölümünden sonra dinî siyasette kısmen de olsa yumuĢama olmasına rağmen, dinî baskı günümüzde de devam etmektedir. Doğu Türkistan‘ın Bugünkü Yönetim Sistemi 1949 yılında komünist Çin iĢgalinden sonra, Çin hükûmeti tarafından 1 Ekim 1955‘te eyalet statüsüne son verilip, Doğu Türkistan‘ın adı Xin Jiang Uygur Özerk Bölgesi olarak belirlendi. Bölgenin baĢkentinin ―Dihua‖ olan eski adı da ―Ürümçi‖ olarak değiĢtirildi. ―ġin Jiang Uygur Özerk Bölgesi‖ hükûmeti kuruluĢundan itibaren Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi‘nin özerklik siyasetini uygulamadı. Kendi baĢına karar alıp Çinlilerin sindirme politikasını uyguladı. Uygur Türkleri siyasî yaĢama, hükûmet çalıĢmalarına, ekonomik kalkınma ve kültürel etkinliklere katılamadı. Doğu Türkistan‘da Turfan, Kumul, Aksu, KâĢgar, Hoten, Ġli, Çöçek ve Altay adı taĢıyan sekiz ―yönetim bölgesi‖ vardır. Ġli Kazak Özerk Yönetim Bölgesi, Böritala Moğol Özerk Yönetim Bölgesi, Cimisar Huy Özerk Yönetim Bölgesi, Bayangol Moğol Özerk Yönetim Bölgesi ve Kızılsu Kırgız Özerk Yönetim Bölgesi olmak üzere beĢ ―özerk alt bölge‖ bulunmaktadır. Ürümçi, Karamay ve ġihenze kentleri doğrudan doğruya ―ġin Jiang Uygur Özerk Bölgesi‖ hükûmetine bağlı olarak yönetilirler. Turfan Ģehri, Kumul Ģehri, Aksu Ģehri, KâĢgar Ģehri, Hoten Ģehri, Gulca Ģehri, Çöçek Ģehri ve Altay Ģehri kendi isimlerini taĢıyan bölge yönetimlerine bağlı olarak yönetilirler. Kuytun Ģehri, Korla Ģehri, Böritala Ģehri, Cimisar Ģehri, Fukang Ģehri ve ArtuĢ Ģehri özerk bölge yönetimlerine bağlı olan Ģehir merkezleridir. Doğu Türkistan‘da 64 kasaba, 6 özerk ilçe, 802 nahiye ve 42 azınlık özerk nahiyesi bulunmaktadır. Doğu Türkistan‘ın Bugünkü Ekonomik ve Sosyal Durumu Ekonomi: Doğu Türkistan petrol, uranyum, demir, kömür, altın, volfram, tuz, doğalgaz gibi stratejik yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip bir ülkedir. Bütün Çin‘de mevcut 148 çeĢit madenin 479 118 çeĢidi Doğu Türkistan‘dan çıkarılmaktadır. Doğu Türkistan‘da Ģimdiye kadar 5.000 yerde maden ocağı bulunmuĢ olup bu, Çin‘deki toplam maden ocağının %85‘ini teĢkil eder. YaklaĢık 500 bölgeden petrol, 30 bölgeden doğal gaz çıkarılmaktadır. Petrol rezervi 8 milyar ton olarak tespit edilmiĢ ve her yıl 10 milyon ton petrol Çin‘e taĢınmaktadır. Çin‘in kömür rezervinin yarısı Doğu Türkistan‘dadır. Yıllık altın üretimi de 360 kg. civarındadır. Uranyum, volfram gibi stratejik madenler ile tuz ve renkli kristal taĢları Doğu Türkistan‘ın baĢlıca yeraltı ürünlerindendir. 150 bin km2 tarım arazisine ve bir o kadar ekilebilen toprağa ve 12 bin km 2 geniĢliğinde ormanlık alana sahip Doğu Türkistan yaylalarında 60 milyona yakın küçük ve büyük baĢ hayvan beslenmektedir. Bu doğal kaynakları bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden sayılması gereken Doğu Türkistan, maalesef Ģu anda ―geri kalmıĢ bir ülke‖ hüviyetinde olup, halkı kendi topraklarında yoksulluk içinde yaĢamaktadır. Bunun baĢlıca sebebi, bu zenginliklerin talan edilircesine Çin‘e taĢınması ve ülkede kurulu bütün sanayi tesislerinden sağlanan gelirin Pekin ‘e aktarılmasıdır. Nitekim, Çin yöneticileri, Çin‘in hammadde zenginliklerinin %85‘inin Doğu Türkistan ‘dan elde edildiğini itiraf etmektedirler. Ülke sanayi kuruluĢlarında çalıĢanların %90‘ını ve petrol tesislerinde çalıĢanların %99‘unu bölgeye yerleĢtirilen Çinliler oluĢturmaktadır. Bu bakımdan Türkler arasında iĢsizlik oranı çok yüksektir. Kısacası, Doğu Türkistan dünyanın en zengin ülkelerinden biri olmasına rağmen, belki en fakir olan ülkedir… Eğitim: Doğu Türkistan bölgesinde 800 anaokulu, 7100 ilkokul, 1900 ortaöğretim okulu, 100 meslekî ortaöğretim okulu, sağır dilsiz ve görme özürlü çocuklar için 20 özel okul, 21 yükseköğretim enstitüsü ve çeĢitli branĢlarda 100 fakülte vardır. Teknik ve meslek içi eğitim kurslarıyla tatil dönemlerinde eğitim sunan programlar da oldukça yaygındır. Günümüzde 40 üniversite ve 90 lisansüstü uzmanlık okulu vardır. Endüstri, tarım, ormancılık, tıp ve halk sağlığı, finasman, hukuk ve siyasal bilimler, kültürfizik, sanat eğitimi, öğretmen okulları ve okul öncesi eğitim uzmanlığı gibi branĢlarda yaygın eğitim verilmektedir. Günümüzde Doğu Türkistan eğitim kurumlarından yararlanan çocuk, ergen, yetiĢkin, sağır-dilsiz ve görme özürlü kiĢilerin toplamı dört milyon civarındadır ve sayılan eğitim kurumlarında 180.000 öğretmen çalıĢmaktadır. Eğitim alanında da bu eĢitsizlik sürmektedir. Uygur ve diğer Türk kökenli halkların çocuklarının üniversite kazanma oranı oldukça düĢüktür. Yukarıda bahsettiğimiz okulların çoğunda Han milletinden öğrenciler eğitim görmektedir. Çin hükûmetinin eskiden beri Uygur Türklerini cahil bırak-yönet siyasetiyle, eğitim kalitesini yükseltmeye yönelik hiçbir giriĢimi yoktur. Kâğıt üzerinde eğitimde eĢitlikten bahsedilmesine rağmen Uygurların eğitim hakkı her zaman engellenmiĢtir. Hanlılar bakımlı ve bilgisayarla donatılmıĢ okullarda eğitim görürken, Uygur Türkleri ilkel okullarda eğitimini sürdürmektedirler. 480 Eskiden okullarda Çince ağırlıklı eğitim yapılırken, 1998 yılında alınan bir kararla üniversitelerde eğitim Çince ağırlıklı yapılmaya baĢlanmıĢtır. YavaĢ yavaĢ bütün okullarda Çince eğitime geçilmesi plânlanmaktadır. Basın-yayın: Doğu Türkistan‘da basın-yayın hayatının durumu ile ilgili olarak F. Sema Barutcu Özönder‘in ―Doğu Türkistan‘da Basın-Yayın Hayatı: Milletler NeĢriyatı‘nın Edebi NeĢriyatı Örneğinde‖ adlı çalıĢması da bir fikir verebilir. Bu makalede Çin‘in en büyük azınlıklar neĢriyatı olan Milletler NeĢriyatının Uygurca kitap kataloğunu incelemiĢ ve Kurum‘un neĢriyatı Merkezî hükûmetin azınlık topluma karĢı yürüttüğü siyasetle birebir uygunluk gösterdiği tespit edilmiĢtir. Yayınevinin 1953-1980 yılları edebî yayın faaliyeti birkaç istisna dıĢında tamamen parti ideolojisine dönük propaganda eserleridir ve çok az Rusçadan tercümeyi saymazsak, hemen hepsi Çinceden tercümedir. 12 Sağlık: Halk, devletin sağlık hizmetlerinden de mahrumdur. Doğu Türkistan‘daki Çinli nüfusun %95‘i devletin ücretsiz sağlık hizmetlerinden yararlanmasına karĢılık, Türklerin yararlanma oranı ancak %12 civarındadır. Kalanı, %88‘i ücrete tâbidir. Uygur Türkçesi Uygur Türkçesinin Genel Türk Dili Ġçindeki Yeri Uygur Türkçesi tarihte Türk milletinin kültürünün geliĢmesinde önem rol oynamıĢtır. ÇağdaĢ Uygur Türkçesi de Eski Uygurcanın devamıdır. Uygur Türkçesi Türk dilinin geliĢmesinde bir dönüm noktasıdır. Çünkü Uygur Türkçesi -yani Uygur devrine ait Türkçe- ÇuvaĢ ve Yakut lehçeleri müstesna olmak üzere bugünkü Türk lehçeleri için bir ana dil mahiyetindedir. Bugünkü lehçeler, Türk dilinin geliĢme kanunları bakımından, Uygur Türkçesi devrinden ayrılmıĢlardır. Bugün ayrı ayrı lehçelerin özellikleri gibi görünen teferruat, Uygur Türkçesi devrinde bir dil içinde ve o dilin tam hukuklu unsurları halinde yaĢamakta idiler. Bunun tespiti Uygur Türkçesinin, Türk dilinin geliĢmesinin tarihi ve bu geliĢmenin yol ve kanunlarını tayin için de ne kadar mühim bir yer tuttuğunu göstermeye kâfidir. Türk dili Türk milleti kadar yaĢlı bir teĢekküldür. En eski Türk dilinin nasıl olduğunu Ģimdiden katiyetle söyleyememekle beraber, bugün elimizde bir müspet netice olarak Ģunu söyleyebiliriz. Türk dilinin tarihî devirlerine giden yol Uygur Türkçesi devri üzerinden gidecek ve onun araĢtırılması da bu devrin bize gösterebildiği yollardan istifade edecektir.13 Uygur Türkçesinin tasnifine gelince, XIX. yüzyılın baĢlarından son yıllara kadar yirmiden çok tasnif denemesi yapılmıĢtır. Bunların içinde en önemlileri Radloff‘un, Ramstedt‘in ve Samoyloviç‘in tasnif denemeleridir. Türk dil biliminin kurucusu Wilhelm Radloff‘un ―Kuzey Türk Dillerinin Ses Bilgisi‖ adlı eserinde yayımlanan ve ―Türk Lehçelerinin ses Özelliklerine Göre Tasnifi‖ adını taĢıyan denemesi, daha önceki tasnif denemelerine bakarak, çok daha bilimsel ve ayrıntılıdır. Radloff Türk lehçelerini dört gruba ayırmıĢtır: 481 I. Doğu Diyalektleri: 1. Asıl Altay diyalektleri (Altay, Teleüt), 2. Baraba diyalekti, 3. Kuzey Altay diyalektleri (Lebed, ġor), 4. Abakan diyalektleri [Sagay, Koybal, Kaç, Yüs ve Kızıl, Küerik (Çolım), Soyon, Karagas, Uygur]; II. Batı Diyalektleri: 1. Kırgız diyalektleri (Kara-Kırgız, Kazak-Kırgız, Kara-Kalpak), 2. ĠrtiĢ diyalektleri, 3. BaĢkurt diyalekti, 4. Volvo ya da Kuzey Rusya diyalektleri (MiĢer, Kama, Simbir, Kazan, Belebey, Kasım); III. Orta Asya Diyalektleri: 1. Tarançi, Kumul, Aksu, KâĢgar; Çağatay diyalektleri (Kuzey Sart, Hokant, ZerefĢan, Buhara, Hive). IV. Güney Diyalektleri: 1. Türkmen, 2. Azerbaycan, 3. Kafkasya diyalektleri, 4. Anadolu diyalektleri, 5. Kırım diyalekti, 6. Osmanlı diyalekti. Radloff‘un bu tasnifi, görüldüğü gibi, sadece dilleri değil, diyalektleri de içine alması bakımından çok ayrıntılı bir tasnif denemesidir. Radloff‘tan sonraki en önemli tasnif denemesi ünlü Mongolist ve Altayist Ramstedt yapmıĢtır. Ramstedt tek heceli sözlerin sonundaki -aE ses grubunun durumu, Eski Türkçedeki /d/ foneminin korunması ya da /z/ ve /y/ seslerine geliĢmesi, söz baĢındaki /t/ sesinin durumu gibi ölçütlere göre Türk lehçelerini Ģöyle tasnif etmiĢtir: I. ÇuvaĢ dili (taE > tu ―dağ‖) II. Yakut Dili (taE > tıa ―orman‖) III. Kuzey Grubu: 1. d- alt grubu (taE > taE): Uranhay, Soyot; Karagas 2. z- alt grubu: Koybal, ġor; Çolım 3. y- alt grubu (taE > to: ya da tu:): Barada; Altay (Altay Kalmıkları, Teleüt, Lebed, Kumandı) IV. Doğu Grubu (d > y, taE > taE): Sart (Buhara, Hive); Doğu Türkistan (Yarkent, KaĢgar, Turfan, Hami, Tarançi, Çağatay) V. Batı Grubu (taE > taw, d > y): Kırgız, Kazak, Kara-Kalpak, Nogay, Kumuk, Karaçay, Balkar, Karaim, Volga diyalektleri (Tatar, MiĢer), BaĢkurt. VI. Güney Grubu (taE > daE, da:, d > y): Türkmen (Türkmenistan, Stavropol), Türk ya da Osmanlı. Ramstedt‘in tasnifi, kullandığı ölçütlerin az olmasına rağmen, görüldüğü gibi, oldukça ayrıntılı ve gerçeğe yakındır. Yine önemli tasniflerden biri olan Samoyloviç‘in tasnifidir. O Türk lehçelerini altı gruba ayırmıĢtır. Tasnifinde Yeni Uygur Türkçesini taEliq- grubuna (Çağatay, Güney-Doğu) dâhil etmiĢtir. Bu grubun özellikleri Ģunlardır: 1. Z (toquz), 2. d > y (adaq > ayaq), 3. bol-, 4. -aE > aw (taE > taw). 5. -ıE > -ıq (taElıE > taElıq), 6. -Ean (qalEan). Eski yazı dillerinden Çağataycayı da bu gruba dâhil etmiĢtir. 482 Modern Türk dil ve lehçelerinin bugüne kadar yapılmıĢ tasnif denemelerinden yola çıkarak Türk lehçelerini 12 gruba ayırmıĢtır: Yeni Uygurca ile Özbekçeyi taEliq veya Çağatay grubuna dahil etmiĢtir.14 1 Mehmet Emin Buğra, a.g.e., s. 8-16. 2 Mehmet Emin Buğra, a.g.e., s. 23-27. 3 Ġklil Kurban, a.g.e., s. 9-15. 4 Mehmet Emin Buğra, Amaç Karahoca, Doğu Türkistan - Æin Müstemlekesi, Ġstanbul 1960, s. 55-61 5 Mehmet Emin Buğra, a.g.e., s. 61. 6 Mehmet Emin Buğra, a.g.e., s. 85. 7 Mehmet Emin Buğra, a.g.e., s. 348-350. 8 ġin Cangning Kiskiçe Tarihi, 1984, s. 325-326. 9 ġin Cangning Kiskiçe Tarihi, 1984, s. 328. 10 A. N. Korupatkin, KÍĢgariye, (Ġngilizceden Uygurcaya çeviren: Hekime ErĢidin) Ürümçi 1984. 11 Çin Halk Cumhuriyeti Türkiye Büyük Elçiliği, Sincian‟ın ġimdiki Durumu, Ank. 1997. 12 F. Sema Barutcu Özönder, ―Doğu Türkistan‘da Basın-Yayın Hayatı: Milletler NeĢriyatı‘nın Edebi NeĢriyatı Örneğinde‖, Doğu Türkistan ÆağdaĢ Uygur Edebiyatında Millî Mücadele, (Sempozyum) Ankara 1996, s. 65 vd. 13 R. R. Arat, ―Uygur Türkçesi‘nin Türk Dili Tarihindeki Yeri‖, Makaleler, Ank. 1987, s. 400. 14 Erdem Dergisi, Ankara, cilt 5, Ocak 1989. 483 XX. Yüzyıl Doğu Türkistanı‘nda Sûfî Silsileleri ve Evliya Sevgisi / Prof. Dr. Thierry Zarcone [p.282-289] PROF. DR. THĠERRY ZARCONE Bilimsel AraĢtırmalar Millî Merkezi (CNRS) / Fransa KaĢgar Ġslam Emirliği sırasında (1865-1877), Emir Yakup Bey, 17. yüzyıldan beri Doğu Türkistan‘ı yöneten prestijli NakĢibendî ailesi mensubu Buzurk Hoca‘yı iktidardan uzaklaĢtırmasına rağmen Doğu Türkistan‘da Sufilik ve Evliya Sevgisi çok güçlüydü.1 Yakup Bey kendisi NakĢibendî ve Kadiri Ģeyhlerinin takipçisi, bu yolun büyüklerinin türbelerinin ve evliyalarının Ģevkli bir propagandacısıydı. Yakup Bey, kendisinden iki asır önce yaĢamıĢ olan NakĢibendî tarikatının kurucusu, ülkesinin baĢkenti KaĢgar‘ın en önemli Evliyası ve dini rehberi olan Afak Hoca‘nın hatırasına çok saygı duyardı. Yakup Bey aynı zamanda bir çok türbenin restorasyonu ve geniĢletilmesini emretti ki bunların arasında en ünlüleri Bibi Maryam, Ordam PadiĢah ve Sa‘tuk Buğra Han türbeleriydi. Doğu Türkistan 1949‘daki Çin Marksist Devrimi‘ne kadar Hac yolları ağıyla Hindistan ve Osmanlı‘ya bağlanıyordu ve bu yollar üzerinde birçok Sûfi dergahları bulunuyordu. Sûfi KardeĢliği bu yollar vasıtasıyla iktisadi, kültürel ve diplomatik iliĢkilerde kayda değer rol oynamıĢtır. Mesala Türk Halveti ve NakĢibendî Sûfi kuruluĢları Osmanlı‘nın KaĢgar‘a yaptığı askeri desteğin sağlanması konusunda yardımcı olmuĢtur.2 Yakup Bey‘in öldürülmesi ve Çin‘in KaĢgar‘ı tekrar ele geçirmesini takip eden onlarca yılda birçok Sûfinin öldürüldüğü veya sınır dıĢı edildiği ve türbelerin yerle bir edildiğini öğrenmekteyiz. Bununla birlikte birçok Sûfi dergahının aktif olduğu ve evliya kültünün halkın hayatında az çok varlığını sürdürdüğü söylenebilir. 20. yüzyılın ilk kısmında Doğu Türkistan Müslümanlarının siyasi hedefi Çin egemenliğinden kurtulmak ve vahalarda Ģer‘i hukuku yegane hukuk olarak yürürlüğe koymak olmuĢtur. Bir çok dini Ģahsiyet (ahund) hatta Sûfiler kısa ömürlü ve ġeriata dayanan bağımsız devletlerin kurulmasını sağlayan ayaklanmalara katıldılar. Bunun yanında 20. yüzyılın baĢlarında Basmacılar ayaklanmasının Sovyetlere yenik düĢmesiyle Sovyetlerin dini zulümlerinden kurtulmak için Sovyet Fergana‘dan Doğu Türkistan‘a kaçan ve genellikle NakĢibendî olan Özbek Ģeyhlerle Elit Sûfilik yeniden canlanmıĢtır. Genellikle NakĢibendî olan Elit Sûfilik Komünizm öncesi Doğu Türkistan‘da Ģeyhler tarafından birçok medrese vasıtasıyla iyi temsil edilmiĢti. Elit Sûfilik Sözlü kaynaklar bize, 20. yüzyılın baĢlarından itibaren Ferganalı Sûfîler ve haleflerinin Doğu Türkistan‘daki Sûfiler arasında iyi konumda olduklarını açıkça göstermektedir. Kesinlikle, NakĢibendîyenin iki ayrı koluna mensup olan Ferganalı Ģeyhlerin baĢta Doğu Türkistan‘ın güneyi, sonra da bütün Doğu Türkistan‘da dergah ve müritlik ağlarını kurmayı baĢardıkları söylenebilir. Bu ağlar hâlâ varlığını sürdürmektedir ki ben de bu ağların kurucularının tarihini KaĢgar, Yarkent, Hotan ve Urumçi‘deki temsilcilerinden öğrendim.3 484 Belirlediğim ilk silsile NakĢibendiyye Hafiyye‘ye bağlı ―Medrese-temelli NakĢibendîye‖ idi. Sessiz zikr (zikr-i hâfi) yapıyorlardı. Ġkinci silsile ise NakĢibendi Cehriyye‘ye bağlı olan ―Dergah-temelli NakĢibendîye‖ idi ve hem sesli (zikr-i celî) hem de sessiz zikr yapıyorlardı. Benim sunduğum isimlendirmeye göre, birinci silsile medreseye dayanmakta ve Ģeyhleri genellikle hem Sûfiler hem de ulemadan oluĢmaktaydı. Ġkinci silsile ise Sûfi tekkelerine (dergah) dayanmaktaydı. NakĢibendiyye Hafiyye / NakĢibendiyye Tâkibiyye ―Medrese-temelli NakĢibendîye‖ silsilesinin kurucusu Basmacılar ayaklanmasının 1926‘daki baĢarısızlığından sonra Fergana‘dan kaçan Namanganlı ġeyh Kameruddin (ö.1938)‘dir. NakĢibendîye‘nin tanzimcisi ve Mucahidin-i NakĢibendî‘nin kurucusu olan Hindistanlı Ahmet Serhendî‘nin izindeki ġeyh Kameruddin, NakĢibendiyye-Hafiyye‘nin Orta Asya‘daki temsilcisiydi. Kameruddin‘in Sûfilik silsilesinin ismi NakĢibendiyye-Tâ-kibiyye idi. Takibiyye, bilinmeyen bir tarihte UĢ‘ta ölen Kameruddin‘in babası Salahattin-i Takib‘in lakabından gelmektedir. Kameruddin 5 yıl Kargalık vahasında bulunduktan sonra öldüğü yer olan Yarkent çevresine daimî yerleĢti. Bu Sûfi Ģahsiyet, ruhani bir önder veya reis ve aynı zamanda, sosyal ve siyasi danıĢman olarak çalıĢmakla ġeyhin siyasi boyutuna bir örnek teĢkil ediyordu. Zira O, 1938‘de Müslümanların Tungan/Hui‘lere (Çinli Müslümanlar) karĢı ayaklandığı dönemde Kargalık‘a temsilci olarak atanmıĢtı. Daha sonra Kameruddin hapse atıldı ve öldüğü yer olan Çin‘e sürüldü. Onun yerini takipçilerinden biri olan ġeyh Eyyüp Kâri (Ziyauddin el-Yarkendi) (ö.1952, Yarkent) devraldı ve NakĢibendiyye-Tâkibiyye‘ye Cumhuriyet devrinin son döneminde baĢkanlık ederek ağını bütün Doğu Türkistan‘da sağlamlaĢtırdı. Eyyüp Kârî, Cumhuriyet rejiminin sonuda ve Komünist Doğu Türkistan‘ın ilk yıllarında NakĢibendi Sûfîleri üzerine en güçlü etkiyi bırakan Ģeyhtir. 1945‘te Yarkent‘te ―Chong Medrese‖ (Büyük Medrese) adıyla özel bir medrese kurdu, ki bu medrese, Doğu Türkistan‘da NakĢibendiyye-Hafiyye‘nin kaynağı oldu. ―Dergah-temelli NakĢibendîye‖ veya NakĢibendiyye-Cehriyye gibi Doğu Türkistan‘daki kollarından ayrılan NakĢibendîyyenin özelliklerine iliĢkin olarak, Kalenderler ve Evliya muhabbeti gibi diğer hareketlerin üstünde olduğu, NakĢîbend-i Tâkibiyye Ģeyhlerinin genellikle medresede eğitim gördüğü ve daha da önemlisi, bu Ģeyhlerin medrese ve dergahlara sistematik bir Ģekilde katıldıklarının belirtilmesi gerekir. ―Kurlık‖, ―avamî‖ Sûfilikten ayırmak için bir ―elit Sûfilik‖i temsil etmiĢlerdir ve bu daha sonra ĠĢanizm olarak adlandırılmıĢtır.4 Özellikle bu kolun önde gelen Ģeyhleri Hindistan‘daki Deoband‘ın medreselerinde eğitim gördüler. NakĢibendiyye-Takibiyye‘nin takipçileri geçmiĢte ve günümüzde evliya muhabbeti ve her türlü Sûfilik çalıĢmasına karĢıdırlar. Onlar Deobandi Sûfileri gibi an‘anevilîğine çok yakın, çok katı bir tasavvufun savunucularıdırlar, ancak Vehabiliğe Ģiddetle karĢıdırlar. Chong Medresesi, 1972‘de Çinliler tarafından kapatılıncaya kadar Sûfiler yetiĢtirmeyi sürdürdü, ancak Nakibendiyye-Takibiyye Gülçe, Urumçi ve Turfan olmak üzere bütün Doğu 485 Türkistan‘a yayılmıĢtır. Eyyüp Kârî 1941‘de NakĢibendiyye-Takibiyye‘nin çalıĢmalarının içeriği hakkında bilgi veren ve bu kolun ayrıntılı silsilesini gösteren bir el kitabı yayınladı. 5 Kitap, Eyyüp Kârî‘nin yerine gelen bu silsilenin büyükleri tarafından yeniden yazılmıĢ, güncellenmiĢ silsile Ģemasıyla beraber iki veya üç defa basılmıĢtır. Doğu Türkistan‘ın en büyük Sûfi Ģeyhi Eyyüp Kârî istisnai bir karizmaya sahipti ve tarihten öğrendiğimize göre Sûfî Ģeyhler Aksu gibi uzak vahalardan, Yarkent‘e onu ziyaret etmek ve yanında bulunmak için gelmiĢlerdir. Eyyüp Kârî‘nin çalıĢmalarını yakından takip eden Çin hükümeti, 1945‘te O‘nun bazı ziyaretçilerini tutukladı.6 Çin kaynaklarına göre, 1950‘de Eyyüp Kârî ve izindekiler diğer Ģeyh ve ĠĢanlarla birleĢerek Doğu Türkistan‘a giren orduya karĢı koydular.7 Eyyüp Kârî bir yıl için ortadan kayboldu ve 1951 veya 1952‘de esrarengiz bir biçimde öldü. Halefi olan Musa Han (ö.1960) da yeni Komünist rejime karĢı baĢarısız bir savaĢ verdi. Çong Medresesi 1957‘de kapatıldı ve 1960‘da kısmen yok edildi. Günümüzde sadece camii varlığını sürdürmektedir. Bunun üzerine NakĢîbendiyye-Tâkibiyye yer altında çalıĢmayı veya geleneklerini korumak için yeni rejimle uzlaĢmayı benimsedi. Sûfî emirlerinin büyük çoğunluğunun uyduğu verasetin tersine NakĢîbendiyye-Tâkibiyye Ģeyhlerinin ölümünden sonra yerlerine, sistematik olarak onların çocukları geçmiyordu. Bu soyun son ünlü ġeyhi, 1987‘de ölen Turfanlı ġahi Merdan idi. Bu yazı yazıldığı sırada, tarikat babası öldüğünde henüz bir çocuk olan Eyyüp Kâri‘nin oğlu Musa Han (ö. 1960) tarafından yönetiliyordu. Bütün Doğu Türkistan‘da ve hatta Kuzey Çin‘de Tunganlar arasında NakĢîbendiyye-Tâkibiyye‘nin bir çok müridi var. En önemli Tungan grubunun üyeleri, Doğu Türkistan‘ın kuzeyinde yeni Çin Ģehri ġihezi‘de bulunmaktadır. Büyük Tungan Ģeyhi, 2001‘de kaza sonucu ölen Yusuf Halife‘ydi. Eyyüp Kârî‘nin el kitabı müritler arasında dolaĢmaktadır ve geçenlerde Çağataycadan Arapçaya ve Çinli müritlerin kullanabilmesi için Çinceye tercüme edilmiĢtir.8 NakĢîbendiyye-Tâkibiyye‘nin Doğu Türkistan‘daki diğer bütün Sûfî soylarının aksine Uygur ve Çinli Müslümanları bir araya getirme konusunda baĢarılı olması iĢaret edilmeye değer bir olgudur. NakĢîbendiyye-Cehriyye (veya NakĢîbendiyye-Kâdiriyye) Doğu Türkistan‘daki ikinci büyük Sûfî soyu Fergana‘daki NakĢîbendiyye-Cehriyye‘den doğmuĢtur. Ġlk baĢta KaĢgar ve Yarkent‘te yerleĢmiĢ üç dalı içerir. Zamanla iki dal, bu Ģehirden kuzeydeki Hotan ve Urumçi vahalarına yayılmıĢtır. Doğu Türkistan‘ın NakĢîbendiyye-Cehriyye‘sinin üç dalının kökenlerini dayandırdıkları, Semerkant‘ta üslenen ve NakĢibendiyye Mücahidiyyenin Hüseyniyye dalının baĢı olan Halife Muhammed Hüseyin‘in (ö. 1833-1834) öğrencisi ünlü Ferganalı Sufi Namanganlı Mecdub Namangani‘dir (19. yüzyılın baĢlarında öldü). 9 Bu üç dalın özellikleri Ģunlardır: ġeyhlerin haleflerinin tayininde verasete riayet, sesli zikr (cehrî) üzerine ve vecd içinde dans etmeye yapılan vurgu ve medreseden daha çok dergâh yolunun tercih edilmesi.10 Ayrıca bu soylardan bazıları kendilerini Kâdirî olarak takdim ederler. Kâdirilik, kurucusu Ahmet Sirhindi‘nin zamanından beri, NakĢîbendiyye-Mücâhidiyye ile tarihsel olarak bütünleĢmiĢ bir tarikattır. 486 NakĢîbendiyye-Cehriyye‘nin ilk iki dalı, 19. yüzyılın baĢında, KaĢgar ve Yarkent‘te, sonuncusu ise 20. yüzyılın ilk onyıllarında Yarkent‘te kurulmuĢtu. Birinci çizgi KaĢgar‘da, Namangan‘dan göçen ĠgiĢi ĠĢan (1812‘de KaĢgar‘da öldü) tarafından tanıtıldı. ĠgiĢi ĠĢan, Mecdub Namangani‘nin müridi idi. Fakat onun hakkında hiçbirĢey bilmiyoruz. Onun oğlu Tahir Han Hoca (1947‘de öldü) KaĢgar‘da doğdu. On yıl Buhara‘da bir medresede öğrenim gördü ve daha sonra KaĢgar‘a geri döndü. KaĢgar‘da Türkler, Tacikler, Tunganlar gibi çeĢitli Müslüman etnik cemaatlerden çok sayıda üye alan bir dergâh kurdu. Müritlerinden biri 1937‘de Urumçi‘ye bir tarikat getirdi. Bu günlerde, Kâdiri bir grup olarak tasvir edilmektedirler. Tahir Han‘dan sonra, günümüze kadar O‘nun halefleri olarak oğlu ve torunu gelmiĢlerdir. 1952-1988 arası dergâh, otoritelerce kapatıldı ve bütün ayinler durduruldu. Bu dalın hatırası, Tahir Han Hoca‘nın torunu Akhuncan ĠĢan‘ın ġubat 2000‘de 56 yaĢındayken ölümünden sonra, yok oldu. Çünkü Akhuncan ĠĢan‘ın kendi oğulları babalarının manevi mirasına karĢı tamamen ilgisizlerdi. NakĢibend-i Cehriyye‘nin ikinci dalı, Yarkent‘te Molla Niyaz ĠĢan (ö. 1889, Yarkent) isimli bir Yarkentli tarafından baĢlatıldı. Molla Niyaz ĠĢan, Mecdub Namanganî tarafından NakĢibendî tarikatına kabul edilmek için Nemengan‘a gitti. Daha sonra, Emir Yakup Bey Yarkent‘e döndü. Dahası, sözlü geleneğe göre, Molla Niyaz ĠĢan‘ın babası, Hoca Niyaz ĠĢan, kökenini NakĢîbendilerce yönetilen Hoca Hanedanı‘nın kurucusu Âfak Hoca‘ya (16. yy.) bağlıyordu. 19-20. yüzyıllarda, bir Fergani Sufi silsilesiyle, geleneksel Doğu Türkistan‘ın Sufi silsilesinin birbirlerine dolanması nadir bir durumdur. Molla Niyaz ĠĢan‘ın damadı Hasta (ölümü. 1907, Yarkent) Divan‘ı olan ünlü bir Ģairdi.11 Bu dalın son Ģeyhi olan TukĢun ĠĢan, 1997‘de öldü ve oğlu onun halefi oldu. Bu silsilenin Yarkent‘teki dergâhı Doğu Türkistan‘da muhafaza edilmiĢ ender tarihi Sûfi binalarından biridir; vecd içinde dans etmek için geniĢ bir odası vardır. Fergani NakĢîbendiyye-Cehriyye‘nin üçüncü kolu, Yarkent‘te, Basmacıların Sovyetler tarafından 1928‘de yenilmesinden sonra Fergana‘daki Andican‘dan kaçan Abdullah [d. 1904. (Andican); ö. 1978 (Yarkent)] tarafından tebliğ edildi. Yerine geçen oğlu Ubaydullah (ö.1993) Cumhuriyet rejimi sırasında NakĢîbendiyye-Cehriyye‘nin Doğu Türkistan‘daki daha çok temsilci Ģeyhi konumundaydı. O, NakĢîbendiyye-Cehriyye, edep, ahlak, Ġslam hukukunun bazı konuları ve Uygur tıbbı üzerine birçok kitap yazdı.12 Bu kitapların hiçbiri yayınlanmadı. Ancak üyelere el altından dağıtıldı. Ubeydullah‘ın Eyyüp Kârî‘den sonra takipçilerine Sûfilik el kitabı dağıtan 20. yüzyıldaki ikinci Doğu Türkistan Sûfisi olduğu belirtilmesi gereken bir husustur. Abdullah ve Ubeydullah tarafından kurulan dergah Ģebekesi özellikle Hotan‘da olmak üzere bütün Doğu Türkistan‘a yayıldı. Bu yazı yazıldığı sırada tarikat Ubeydullah‘ın oğlu, Hidayetullah Han tarafından yönetilmekteydi. Cumhuriyet ve sonra Komünist Çin zamanında önde gelen Ģeyhler olan çağdaĢ Uygur ve hatta Tungan Sûfi Ģeyhlerine sorduğumuzda, kaçınılmaz surette, Doğu Türkistan‘a gelmelerinden 60 yıl geçmiĢ olmasına rağmen, Ferganalı Ģeyhler ve haleflerinin isimlerinden söz etmeleri gerçekten ĢaĢırtıcıdır. Temeli bu Ģeyhlerden biri tarafından atılmıĢ olan ―Dergah-temelli NakĢibendîyye‖, evliyayı, türbe kültünü ve diğer popüler gelenekleri reddeden ―medrese-temelli NakĢîbendi‖ye (NakĢîbendiyyeTâkibiyye‘ye) göre avamî Ġslam ve Doğu Türkistan‘daki geleneksel Sûfiliğin pratiklerine daha yakındı. 487 NakĢîbendiyye-Tâkibiyye‘nin sertliğinin nedeninin iki açıklaması vardır. Birincisi NakĢîbendiyyeTâkibiyye, oldukça ortodoks olan NakĢibendi Mucahidiyye‘nin Sûfi geleneğine bağlıydı ve Hindistan NakĢibendiyye‘sinin baĢta temel kitabı olan, Serhendi‘nin kitabı Mektubat‘a çok saygılıydılar. Ġkincisi, NakĢîbendiyye-Tâkibiyye açıkça Deobandi reformizminin nüfuzu altındaydı. Bu nedenledir ki halis ve ortodoks bir Sûfilik temsil etmek için NakĢîbendiyye-Cehriyye‘nin taraftarlarını hiçbir zaman tanımadılar ve onlarla bağlantı kurmaktan kaçındılar. Özellikle anlaĢmazlık konularından biri de zikrin uygulama biçimi olmuĢtur. 13 ÇiĢtiyye Elimizde hakkında çok az bilgi bulunan bir baĢka silsile de Doğu Türkistan‘da var olan Hindistan ÇiĢtiyye‘sidir. 19. yüzyılda Afganistan‘dan veya Hindistan‘dan gelerek Doğu Türkistan‘da Abdurrahman isimli biri tarafından tebliğ edilen ÇiĢtiyye, günümüzde büyük olasılıkla Doğu Türkistan‘ın güneyinde özellikle Hotan ve Yarkent‘te bazı Hintli ve Afganlı ticari cemiyetlerin varlığı nedeniyle Hotan vahalarındaki köylerde görülmektedir. Son ÇiĢti Ģeyhi Cemalettin (ö.1996) Abdurrahman‘ın dördüncü torunuydu. Hotan vahalarındaki ÇiĢtilerin vurmalı ve üflemeli müzik aleti eĢliğinde kendinden geçiren danslar yaptıkları bilinmektedir.14 AĢırı Marksist olan Sovyet Türkistan siyasetinde olduğu gibi Sûfi KardeĢliği Evliya sevgisi ve özellikle türbe ziyareti ile ilgili Çin siyaseti de aĢağıda göreceğimiz üzere hiç yürümemiĢtir. Evliya türbeleri kesin olarak kapatılmamıĢ ancak bunlara müsamaha gösterilmiĢtir. Ayrıca bazı Sûfîler eziyete tabi tutulurken bazıları için de tam tersi bir durum söz konusuydu. Çin, din ile ilgili Marksist ilkelerin uygulamasından ziyade ülkenin siyasi birliği ve Çin nüfusunun güvenliği konusunda endiĢe duymaktadır. Durum böyle olmasaydı türbe ziyareti ve Sûfi silsilelerinin durumu bugün karĢılaĢtığımızdan daha kötü olurdu. Sûfilere yönelik Çin politikası siyasi duruma bağlı olup Müslümanların rejime isyan ettiği noktalarda daha çok sertleĢmektedir. Bununla birlikte mollalar, Sûfiler, ĠĢanlar ve bütün dini Ģahsiyetler hükümetin yakın gözetimi altındadır. Yukarıda açıkladığımız Sûfi silsileleriyle ilgili devlet politikası açıkça daha az güçlü olan NakĢîbendiyye-Cehriyye silsilesine oranla büyük olasılıkla Eyyüp Kârî‘nin 1950‘de Çin‘e karĢı gelmesi ve Türk ve Çinli Müslümanlar arasındaki Ģebekesinin güçlü olması nedeniyle NakĢîbendiyye-Tâkibiyye‘ye yönelik olarak açık bir biçimde daha sert olmaktadır. 1976‘dan sonra Sûfiliğe genel bir hoĢgörü, Yarkent‘teki bazı NakĢîbendiyye-Cehriyye gruplarına haftalık zikr ve dans törenleri için izin vermektedir. Gerçi izinsiz gruplar gizlice bir araya gelmeye devam etmiĢlerdir. Bunun yanında baĢka bazı vahalarda olduğu gibi Hotan‘da iyi temsil edilen ―Vehabiler‖ bütün Sûfîler tarafından cahil ve kendi dinini bozanlar olarak nitelendirilmekte ve bunlara Ģiddetle karĢı çıkılmaktadır. Sûfilik ve özellikle Hoca NakĢibendi Hanedanı, Uygur münevverleri veya aydınları denilmeli ve hükümet çevrelerinden yükselen din karĢıtı propagandaların ilgi odağı halindedirler. EleĢtirilerin temeli sadece Marksist ilkelerinin uygulanmasıyla sınırlı olmayıp, Evliya sevgisini cemiyetçilik, Sûfîleri sapkın kabul eden Müslüman reformizminden de ilham almaktadır. Hoca Hanedanı asırlar boyu halka eziyet eden feodal bir devlet olarak görülmektedir. Hanedanın kurucusu olan Âfâk Hoca, Hocaların Ġslam kurallarına riayetkâr ispat etmek ve Sûfiliğin sapkınlık olduğunu göstermek için çabalayan Uygur münevverlerin veya aydınları 488 denilmeli ele aldığı bir çok makale ve kitabın hedefiydi. Aynı zamanda Hocalar, uyuĢturucu kullanıcısı ve propagandacıları olarak gösterilmektedir. Son olarak, Kalender ve Hocalara yöneltilen; dünyadan vazgeçmek anlamına gelen ve Ġslam‘a zıttır Ģeklinde değerlendirilen ―terk-i dünya‖ doktrininin insanları dinsizleĢtirdiği eleĢtirisi ve tasavvufa yöneltilen eleĢtiriler belirtilmesi gereken konulardır. Propaganda sadece tarihi değil, Hocaların mirasçıları ve türbeye saygı gösterenlerin varisi bildikleri günümüz Sûfilerini (Ģeyh, iĢan, hoca, buvim) de ilgilendirmektedir.15 Popüler Sûfilik ve Evliya Sevgisi Kalenderler/âĢık, ĠĢanlık ve Onur-Grupları (Hoca Kabileleri ve ġeyhler) Tarih bize en azından 11. yüzyıldan beri bütün Orta Asya‘da olduğu gibi Doğu Türkistan‘da da derviĢlerin (Kalender, abdal veya divâne) yaygın olduğunu göstermektedir. 20. yüzyılın ilk kısmında mahalli gazetelerde Kalenderler hırsız ve vurguncu olarak tanıtılmaktaydılar. Buna göre bekar yaĢayan bu Kalenderler, gruplar halinde seyahat ediyorlar ve köylerde veya türbelerde dualar okuyarak dileniyorlardı. Örneğin Yarkent‘te o kadar güçlüydüler ki ―düzenli kurum‖ olarak nitelendirilmekteydiler. Kalenderler, sözlü zikr ve dans ederler. Ayrıca Ahmet Yesevi‘nin Ģiir kitabının (Divan-ı Hikmet) da okuyucularıdır.16 Maoist devriminden sonra gittikçe azalmıĢlardır. Ancak günümüzde ve Yarkent‘teki Çiltanlirim türbelerinde, evlenmeyen ve Kalenderlere has uzun saçları olan bazı gezgin dilenciler dolanmakta ve ziyaretçiler için dua okumaktadırlar. Bunlar ya yeni sosyal ve politik duruma kendini adapte etmiĢ Kalenderiyye‘nin bir devamı ya da Kalender inanç ve tutumlarından etkilenen Uygur dilencilerinin yeni bir eğilimi olmalıdır. Bu dilenciler/derviĢler kendilerine Kalender değil de aslında Uygur dilinde ―hayatını türbelerin çevresinde geçiren, dünyayı terk eden ve uzun saçları olan gezer derviĢ‖ anlamındaki aĢık (seven) ismini vermektedirler. 19. yüzyıldaki Rus Türkistanı‘ndaki Kalenderler gibi bu aĢıklardan bazıları Bahaüddin-i NakĢîbend‘i ruhani önder olarak tanımaktadırlar.17 Bu aĢıklar aynı zamanda müzik çalıp dans ettikleri toplantılarında haĢhaĢ içmeleri ve Ġslamî kurallara karĢı dikkatsizlikleriyle ünlüdürler. Günümüzde Kalenderiyye, 19. yüzyılın baĢlarındaki yerel dergilerin yazdığı eleĢtirileri yansıtan Sûfi karĢıtı propagandası tarafından açıkça suçlanmaktadır.18 Sûfi tasavvufu Kalenderiyye tarafından itiraf edilen meĢhur ―dünyadan vazgeçme‖ (terk-i dünya) kuralından ortaya çıkmıĢ olarak sunulmaktadır ve Uygur ve Çin Komünistleri ―dünyadan vazgeçme‖nin anti-sosyal bir davranıĢ olduğunu düĢünmektedirler.19 ĠĢanlar -bu kelime aynı zamanda elit Sûfîzme bağlı olan ġeyhler tarafından da unvan olarak kullanılır- okuma yazması olmayan, genellikle NakĢîbendi, Sûfi asıllı dini Ģahsiyetlerdirler. ĠĢan kelimesi elit Sûfiliğe mensup olan Ģeyhlerin bir unvanı olarak da kullanılmaktadır. Doğu Türkistan‘da 1949‘a kadar çok güçlü olan ĠĢanlar bu tarihten itibaren her dini eğilim gibi gerilemiĢlerdir. Güçleri karizmatik kökenden gelmektedir veya sosyolojik bir dille, politik patron-müĢteri ağlarına denk tutulabilir. Bu nedenle ĠĢanlar bir siyasi lider ve bazı durumlarda savaĢ ağası oldular. Kargalık‘ta 489 yüzlerce takipçisiyle bir dergahı yöneten ĠĢhan Atahullah, siyasetçi gibi davranan yerel temelli ĠĢan aristokratlarının en çarpıcı örneğidir. TanınmıĢ bir kimse ve Ġslam temsilcisi olarak Müslümanların Kargalık ayaklanmasına katılmıĢ ve diğer tanınmıĢ kimselerle beraber sonradan Hotan Emirliği‘ne ilhak edilen kısa ömürlü yerel, Ġslamî bir devlet kurmuĢtur. 20 Din karĢıtı propagandalarda ĠĢanlar, Hocalara ve Ģimdiki nesillerine denk tutulmaktadırlar. Yukarıda da açıklık getirildiği gibi mürit toplamayı bırakıp siyasetten uzak durdukları için, devlet tarafından iĢkenceye tabi tutulmayan ĠĢanlar da vardır. Fergana‘dan gelen zengin (103 yıl yaĢamıĢ) bir ĠĢan aile temsilcisi Mirza Sadrettin Bey‘in durumu böyledir. Mirza Sadrettin Bey 20. yüzyılın baĢlarında Sovyetlerden kaçarak Yengisar‘ın yakınına yerleĢmiĢtir. Sûfilik hakkında çok az bilgiye sahip olan Mirza Sadrettin Bey‘in 1949‘daki kadar olmasa bile hâlâ müritleri vardır. Bugünlerde Sûfi merasimlerini sadece dini bayramlar olduğu vakit düzenlenmektedir. O, gücü yerel bölge ile sınırlı kalmayan ve geniĢ bir mürid ağına sahip olan ilginç bir ĠĢan örneğidir. Babasının Yengisar‘daki çiftliğinin yakınındaki aile mezarlığında bulunan türbesi hâlâ ziyaret edilmektedir. Son olarak NakĢibendî-Cehri geleneğinden ilham almıĢ olması gereken Mirza Sadrettin Bey‘in silsilesine Tarika-i Ġslamiyye adı verilmektedir. Bu ismin sufi yolu için benzersiz ve duyulmamıĢ olması ĠĢanların ruhani esaslarının hatırasını kaybettiklerini göstermektedir. 21 Tarika-i Ġslamiyye‘nin Hotan‘da bile üyeleri vardır ve günümüz Doğu Türkistan‘ın dört geleneksel Sûfî fırkasından biri olarak -diğerleri NakĢibendiyye-Hafiyye, NakĢîbendiyye -Cehriyye (veya Kâdiriyye-NakĢîbendiyye) ve ÇiĢtiyye olmak üzere- çeĢitli vahalarda Sûfîler tarafından listelenir. Diğer Orta Asya bölgelerinde olduğu gibi Doğu Türkistan‘da da kutsal türbeler veya OnurGrupları bulunmaktadır. Bu türbeler arasında en çok temsil edilenleri Hoca ve ġeyh türbeleridir. Birinci grup Türkmenistan‘dan Kazakistan‘a kadar yayılan ortak bir Sûfi temelini paylaĢan Hoca ailelerinin bir koluna mensupturlar. Hoca unvanı Arapçadaki ġerif veya Seyyid‘e karĢılık gelmektedir. Doğu Türkistan‘daki bir Hoca cemaati olan ve KarakaĢ-Hotan mevkiindeki bir köyden adını alan (aynı zamanda ġahlık Hocası olarak da adlandırılır) Ġkizerik Hocaları, kökenini Sûfî ataya dayandırır ve çarpıtılmıĢ da olsa bazı tasavvufi tatbikatı sürdürür.22 Onlar Belh‘ten Doğu Türkistan‘a gelmiĢ olan Yusuf Hoca Mevlana Halfam‘ın Kubrevi ataları olduğuna inanmaktadırlar. Yusuf Hoca Mevlana Halfam‘ın anıt kabri Aksaray köyünde bulunmaktadır. Ġkizeriğin Hocası, grubun liderleri kabul edilen Yusuf Hoca‘nın torunlarının isimlerini gösteren soy haritasına (ġecere) sahiptir ve bunlar günümüze kadar iyi bilinmektedir. Aslında Sûfilik hatırası bu grupta muhafaza edilmiĢtir. Bunun sebebi, Sûfilik törenlerinin (zikr, sohbet, tasavvufi Ģarkılar ve müzik) düzenlemesi hakkı kendilerine miras kalan Yusuf Hoca‘nın erkek torunlarının grup liderleri olarak Hoca ve ĠĢan unvanı taĢıyan tek bir kolunun bulunmasıdır. Zikredilmesi gereken ikinci grup da Yengisar bölgesindeki (Doğu Türkistan‘ın güneyi) bir köyde bulunan ġeyhler adındaki Abdal kabilesidir. Onların kabilevi atası, tapınağı kültürel devrim sırasında yıkılan, Seyyit Ebül Fathali Gazi Ġranlıydı ve yüz yıl önce Budistlerle savaĢmıĢ olmalıdır.23 Evliya Muhabbeti ĠslamlaĢmıĢ ġamanizm 490 ve Evliya muhabbeti, Doğu Türkistan‘da Ġslam‘ın önemli bir boyutudur ve türbeler popüler dindarlığı sürekli kontrol etmek için çabalayanların politikasının ilgi odağı olmuĢtur.24 Evliyaların büyük çoğunluğu Sûfilerdir. Bir kısmının ise Peygamber ailesinin üyesi veya ġii imamları olduğu iddia edilmektedir. Müslümanların on asır önce Budistlerle savaĢtıkları yerlerde, örneğin KaĢgar, Hotan gibi bölgelerde kayda değer türbe merkezleri bulunmaktadır. 20. asırda en çok saygı gösterilen anıt mezarlar KaĢgar‘daki Afak Hoca, Yengisar yakınındaki Ordam PadiĢah, Turfan‘daki Tûyûg Hâcem, Hotan yakınındaki Câfer-i Sâdık, ArtuĢtaki (KaĢgar)25 Satuk Buğra Han ve Kuça‘daki Mevlana ReĢidddin Türbeleridir.26 Yakup Bey‘in Ġslam emirliği sırasında evliya saygısı neredeyse devlet dini haline gelmiĢti. Türbeler muhafaza ediliyor ve genellikle ĠĢan olan türbedarlara saygı gösteriliyordu. Dahası Yakup Bey gidilen Ģehirlerdeki türbeleri ziyaret etmek ve evliyalara dua etmeyi bir kaide haline getirmiĢti. Emirliğin Çin tarafından yeniden fethinden sonra bazı türbeler tahrip edilmiĢ ziyaretlerden sorumlu ĠĢanlar da sürülmüĢlerdir. Bazı türbeler kutsallığını ve meĢruluğunu sağlayan sembollerden yoksun bırakılmıĢlardır. Bunların arasında en merkezi olanı kutsal ―sancak‖tır (tuğ, âlem, Ģadda). Tam olarak bir sırığa takılan renkli bir bez parçasıdır ve Doğu Türkistan‘da, Müslüman dünyasının geri kalan kısmında, hatta Batı Türkistan‘da bile benzeri olmayan bir rol oynamaktadır. 1938‘de Yarkent de bütün kutsal sancaklar din karĢıtları tarafından hurafelere karĢı baĢlatılan bir kampanya sırasında toplatıldı. Bu durum ancak 1949‘dan sonra giderildi. Bu son vakada muhtemelen bu türbenin Hoca hanedanının türbesi olarak sahip olduğu önemden dolayı Afak Hoca‘nın anıt mezarı gibi bazı anıt mezarların kutsallıkları giderilirken, diğer türbeler korunmuĢ ve ziyaretçilerin ziyaretine açık bırakılmıĢtı.27 Özellikle Yengisar yakınında bulunan Ordam PadiĢah‘taki türbe merkezleri kayda değerdirler. Bunun birinci sebebi günümüz Doğu Türkistan‘da binlerce kiĢi tarafından ziyaret edilen en popüler kutsal yer olması28 ve ikinci sebebi ise Çin yetkililerinin yıllık bayramı ve ziyareti katı bir Ģekilde yasak etmemiĢ olmalarıdır. Bununla birlikte bazen siyasi nedenlerle 1990-1993 yılları arası ve 1997‘den günümüze kadar olduğu gibi, bunların ziyaretini geçici olarak durdurmaktadırlar.29 Genel itibariyle türbe kültü, günümüz Doğu Türkistanı‘nda yasaklanmıĢ değildir. Ziyaretçilerin türbeleri ziyaret (tavaf) etmelerine, sancak (tuğ) dikmelerine ve kurban kesmelerine engel olunmamaktadır. Ordam‘da, ziyaretçiler kutsal kazanlarda piĢirilmiĢ kutsal yemekleri paylaĢırlar. Türbe bekçileri dualar okumakla meĢguldürler. Bazen de ziyaretçilerin sancaklarını sırık demetlerine bağlamalarına yardımcı olurlar. Ordam‘daki türbelerde yıllık bayramları sırasında çeĢitli görevleri yerine getirmek üzere hizmetçiler (Ģeyh, Ģah, sûfî, âĢık, bakĢî) bulunur. Birçok türbenin yerle bir edildiği kültür devrimi istisna, türbeler genellikle korunmuĢlardır. 1980‘den beri restore edilerek tarihi eser olarak idari koruma altına alınmıĢtır. Resmi din karĢıtı propaganda, sıkı bir Ģekilde batıl inanç (hurafat) olarak sınıflandırılan ve Sûfilikle yakın iliĢkisinden dolayı evliya sevgisi eleĢtirilmektir. Bazı türbeler Uygurların ziyareti yanında 491 Çinli Müslümanların (Tungan, Hui) ziyaretine de uğramaktadır. Bu türbelere en iyi örnek Gansu eyaletinde ve Niksia Hui özerk bölgesinde ünlü olan Afak Hoca‘nın anıt mezarıdır.30 Evliya muhabbeti Fetvaların gereğine riayet eden, sûfi evliyalara saygı duyan lonca üyeleri arasında da vardı.31 Fetvalar Doğu Türkistan‘da ĠslamlaĢma zamanından beri önemli bir eğilimdi. 1949‘dan sonra, loncalar tamamıyla ortadan kaybolmadılar ve bugünlerde hâlâ etkinliklerinin iĢaretleri var. Uygur bir ırk bilimciye (etnolojist) göre duvarcı, kasap, nalbant, aĢçı, marangoz, çoban, terzi locaları var.32 20. yüzyılda kullanılan bir ―Çiftçiler için El kitabı‖nda (Risaleyi Dahkani) Ahmet Yesevi‘nin ismi, çiftçilerin patronları silsilesi içinde görünüyor.33 Maalesef bu konuda kullanabileceğimiz belgelerin sayısı çok az. Bu alan içinde bu konunun araĢtırılması ve keĢfedilmesi gereklidir. ÇağdaĢ Doğu Türkistan‘da Batı Türkistan‘da olduğu gibi Sûfizmin popüler bir parçası olarak ĠslamlaĢtırılmıĢ ġamanizm mevcuttur. Yüzyılımızın baĢlangıcında bu konuda Rus etnoğrafları tarafından hazırlanmıĢ kullanabileceğimiz çok sayıda rapor var. Günümüzde ġamanlar, hastalıkları iyileĢtirici olarak Kuzeydoğu Türkistan‘da Kazaklar arasında genelde ―emĢi‖, güneyde Uygurlar arasında ise ―bakĢi‖ olarak adlandırılıyorlar.34 Bu eğilimde Sûfizm ve Sûfi evliyalara pek çok atıf var. Örneğin ünlü Karahanlı Hükümdarı Satuk Buğra Han‘ın ruhu Uygurlarca bir Sûfi evliyası olarak kabul edilmiĢti-yüzyılın baĢında Ġli vadisinin bakĢisi tarafından yapılan bir iyileĢtirme töreni sırasında çağırılmıĢtı.35 Aynı zamanda Ģaman adetinde çok gerekli olan tuğ tören odasının merkezine yerleĢtirilmiĢti. Burada axis mundi ile özdeĢleĢtiriliyordu. ġamanlar da ĠĢanlar gibi falda uzmandırlar. Diğer taraftan Ģamanlar yalnızca iyileĢtirici olarak çalıĢmazlar örneğin günümüzde bazı bakĢi aileleri Ordam PadiĢah‘taki türbelere ziyaretin düzenlemesinde dikkate değer bir rol oynuyorlar. Bu bakĢiler yüzyıllardır ziyaretçilerin -çok prestijli bir görev olduğu kabul edilen- tuğlarını sırıklara sabitlemelerinde yardımcı olmakla görevliler. Dahası ziyaretçilerin tören geçidi sırasında tuğlarını getirirler ve bu arada hastaları da iyileĢtirecek müzik çalarlar.36 ĠslamlaĢmıĢ ġamanizm Doğu Türkistan‘da resmi olarak yasaklanmıĢtır. Uygur entelektüellerince yazılmıĢ din karĢıtı makalelerde bu, tehlikeli bir batıl inanç olarak betimlenmiĢtir.37 Elit Sûfizm‘e hem NakĢibend-i Cehri‘de hem de NakĢibend-i Takibiyye‘de geçmiĢte olduğu gibi bugün de kadınlar kabul edilmiyorlar. Bununla birlikte kadınlar bazen Otin denen ġeyhin karısının yönetimi altında toplanırlar. Otin Kur‘an açıklamaları yapar ve ibadetleri düzenler. 38 Bunun tersine avamî Sûfizm‘de ve ĠslamlaĢmıĢ ġamanizm‘de ve kesinlikle Evliya sevgisinde de kadınlar önemli bir yer iĢgal ederler. Kutsal yerlere ziyaret yapma imkanları ve burada icra edilen ritüeller hakkında eksiksiz bilgi sahibi olma imkanları vardır. Hatta bazen türbe bekçisi kadındır. Diğer taraftan, kadınlar Yesevi öğretisinin Ģiiri ―Divan-ı Hikmet‖in okuma yoluyla yayılmasında ve zikir yapmada yardımcıdırlar. Özellikle Batı ve Doğu Türkistan‘da Hikmet‘in okunması için düzenlenen ve kadınlar tarafından yönetilen özel toplantılar vardır.39 492 1 Bu Sûfî hanedanı hakkında, bkz. Ġsenbike Togan, ―Ġslam as a State Power in Changing Society: The Khojas of Eastern Turkestan‖ Jo-Ann Gross içinde: yz., Muslims in Central Asia. Expressions of Identity and Change (Durham and London: Duke University Press, 19992), s. 134-148; Joseph Fletcher, ―The Naqshbandiyya in Northwest China‖, Joseph Fletcher içinde, Studies on Chinese and Islamic Inner Asia (Aldershot: Variorum, Norfolk, 1995), s. 1-46; Hörmetjan Abdurrakhman Fikret, ―Hocaların Doğu Türkistan‘a GeliĢi ve BaĢ Götürüp ÇıkıĢının Tarihi Arka GörünüĢü‖ (The Hidden Historical Dimension of the Khwaja to Xinjiang: Their Rise and Decline), Shinjang Tezkirichiliki (Ürümchi) 1-2-3 (2000). 2 Yakup Bey‘in Emirliğinde ve 19. yüzyılın sonunda Doğu Türkistan‘daki Sûfî silsilelerinin durumu hakkında, bkz. Kim Hodong, The Muslim Rebellion and the Kashgar Emirate in Chinese Central Asia 1864-1877 (Ann Arbor, Mich: University Microfilms, 1986); Thierry Zarcone, ―Political Sufizm and the Emirate of Kashgaria (End of the 19 th Century). The Role of the Ambassador Ya‘qup Khan Tora,‖ A. Von Kükelgen, M. Kemper, and A. J. Frank içinde: yz., Muslim Culture in Russia and Central Asia form the 18th to the 20th Centuries, cilt 2,: Inter-regional and Inter-ethnic relations (Berlin: Klaus Schwarz Verlag 1998), s. 153-165. 3 AĢağıda verilen bilgiler 1994 ile 2001 arasında yürütülen saha çalıĢmaları sırasında toplanmıĢtır. 1949‘dan önce Doğu Türkistan‘da Elit Sufizm hakkında daha fazla detay için, bkz. Th. Zarcone, ―The Sûfî Networks in Southern Xinjiang During the Republican Regime (1911-1949). An Overview,‖ H. Komatsu içinde: yz., Islam and Politics in Russia and Central Asia-Early 17th-Late 20th Centuries, (London: Curzon). 4 ĠĢanizm hakkında bkz. ―Sufi Lineages and Saint Veneration in Russian, Soviet and Post-Soviet Tataristan and Central Asia in the 20th Century‖. 5 Kitab Manba‟ al-Asrar Risalisi dûr (Yarkand: 1941) (in Chagatay Turkish). Halen bitmemiĢ olan Islam and Sufism in the Oasis of Xinjiang kitabımın bütün bir bölümü bu kitabın çalıĢmasına ayrılmıĢtır. 6 Yüsüphi Abdürishit, ―Yakanining 10 Yillik Tariqhi Haqqida Aslima 1939 Yildin 1949 Yilgicha‖ (Records Regarding the History of Yarkand During 10 years-from 1930 to 1949), Shinjiang Tariki Materyaliri (Êrümchi), 24 (1988): s. 6. 7 Sinjiangdiki Milli Bölgünchilikka Qarshi Turush Kurash Tarihi (History of Opposition to National Seperatism in Xinciang) (Ürümchi: Shinjan Khalq Nashriyati, 1999), s. 109-110. 8 Bu silsilenin bugünkü tarihi hakkında bkz. Islam and Sufism in the Oasis of Xinciang. Eyüp Karin‘nin el kitabı: Manba‟al-Esrar‘ın (Ürümchi: 2001) Arapça çevirisinin sonunda bu silsilenin Arapça olarak özet bir tarihi var. 493 9 Macdûb Namangani ve silsilesi hakkında bkz. Ikromiddin Ostonaqulov, ―Histoire Orale et Litterature Chez les Shaykhs Qadiris du Fergana aux XIXe-XXe siecles‖ Journal of the History of Sufism, yzl, Th. Zarcone, E. IĢın, et A. Buechler, Ġstanbul: Simurg y. i 1-2 (2000): s. 509-530. NakĢibendiyye-Hüseyniyye hakkında bkz. Anke von Kükelgen, ―Die Entfaltung der Naqsbandiya Mugaddiya im Mittleren Transoxionen vom 18. bis zum Beginn des 19. Jahrundersts: ein Stüch Dedektivarbeit, A. Von Kükelgen, M. Kemper, A. J. Frank, yzl, içinde, Muslim Culture in Russia and Central Asia form the 18th to the 20th Centruies, cilt 2: Inter-regional and Inter-ethnic Relations Klaus (Berlin: Schwarz Verlag, 1998), s. 101-151. 10 Sık sık ve bazı durumlarda hatalı olarak gerçek Kadiriyye ile bir tutulan Orta Asya‘daki NakĢibendi Cehriye hakkında, bkz. Th. Zarcone, ―La Qadiriyya en Asie centrale et au Trukestan oriental‖, Journal of the History of Sufizm 1-2 (2ooo), s. 295-338. 11 Nimatullah Khan Ubeydullah, ―Divan-i Khasta‘din parchilar,‖ Bulaq (Ürümchi) 9 (1983): s. 210-230. 12 Örn., Muntakhab risala-yi jahriyya (Yarkand, n. d. ); ‗AqaÍ‟îd wa Jawhariyya (Yarkand: 1970); Tivavatchilik risalasi (Yarkand, n. d). 13 Tasavvufi doktrinler ve pratikler bu yazının konusu değildir. Bu boyut benim Islam and Sufism in the Oasis of Xinjiang. 14 Hotan‘daki alan çalıĢması-Ekim 2000. 15 Nizamüddin Hüseyin, ―3. Qabahat ―Aqida. (Ya‘ni bir Qatım Appaq Khoja Toghrisida)‖ (A Disgusting Belief. News Ideas about Afaq Khwaja), Shinjang Madaniyeti 2-3 (1989): s. 113-154; AbduĢükür Muhamatimin, ―Ipak Yolıdiki bir Chog Ġllat‖ (A Great Mistake in the Silk Road), Shinjang Madaniyeti 2 (1993): s. 57-73; N. Hüseyin, ―Awliyalar Bashlighan Yol‖ (The Path Inaugurated by the Saints), Shinjang Madaniyeti (Ürümchi), 5-6 (1993): s. 111-130; N. Hüseyin, ―Bizdeki Ġllatlari‖, (Our Mistakes), Shinjang Madaniyeti, (Ürümchi), 1-2 (1996): s. 132133; Abduvali Ali, Apaq Khoja (Ürümchi: Shinjang Khalq Nashriyati, 2000). Aynı zamanda bkz. Hamada, Masami, ―Le Soufisme et ‗ses Opposants‘ au Turkistan Oriental‖, F. De Jong ve B. Radtke, yzl, Islamic Mysticism Contested. Thirteen Centuries of Controversies and Polemics (Leiden: Brill, 1999); s. 541-542. 16 20. yüzyılın baĢında Kalenderler hakkındaki raporlar: Gunnar Jarring, Dervish and Qalandar. Texts from Kasghar (Stockholm: Scripta Minora, Regiae Societatis Humaniorum Litterarum Lundensis, 1985-1986) and H. Nizameddin, ―Awliyalar Bashlighan Yol‖ (The Path Inaugurated by the Saints), Shinjang Madaniyeti (Ürümchi), 5-6 (1993): s. 121-123. 17 Abduvali Ali, Apaq Khoja, s. 10-13. 18 Daha fazla detay için bkz. Th Zarcone, ―Le Culte des saints au Xinjiang de 1949 a nos jours‖, Journal of the History of Sufism (Paris), 3 (2001): yakında yayımlanacak. 19 H. Nizameddin, ―Awliyalar Bashlighan Yol‖, s. 121-123. 494 20 Abdurishit Khojamat, ―Qarghiliq Nahiyisining 1926 Yildin 1936 yilghincha Bolghan 10 Yilliq Tarikhidin Aslima‖ (Records of tTen Years of the History of the District of Qarghilik Between the Years 1926 and 1936), Shinjang Tarikh Materiyalliri 12 (1983): s. 207-209, 227-229. 21 Th. Zarcone, ―Le Culte des Saints au Xinjiang de 1949 a nos jours, ‖. 22 Jappar Rahimi, ―Qaraqashtiki Eqiz‘eriq Ghojlarning Tarikhi Haqqida‖ (On the History of the Khwaja of Eqiz‘eriq at Qaraqash), Shinjang Tarikh Materiyalliri 38, s. 381-400. 23 Ablat Abbas, ―Shaykhlar Haqqida Mulahiza‖ (Note on the Shaykhlar), Yengishahar Tarikh Materiyalliri, (Kashgar) 2 (1999): s. 190-195. 24 Doğu Türkistan‘ın türbelerinin yerel araĢtırmacılar tarafından 19-20. yüzyıllarda yapılmıĢ bir tasviri için, bkz., Mulla Musa b. Mulla Isa Sayrami, Tarikh-i Aminiyya, derleyen N. Pantusov (Kazan: Madrasa-i Ulum, 1905), s. 354, edited in Modern Uygur: Molla Musa Sayrami, Tarikh-i Aminiyya, (Ürümchi: Shinjang Khalq Nashriyati, 1988) s. 408-4363; ve Turfan türbeleri hakkında: Qari Qurban Ali b. Khalid Haji Ayakuzi, Kitab-i Tarikh-i Jarida-yi Jadida (Kazan, 1889). 25 Bu türbenin tarihi hakkında: Hamada Masami, ―Le Mausolee et le Culte de Satuq Bughra Khan a Artush‖, Journal of the Histroy of Sufism (Paris), 3, (2001): çıkacak. 26 Bu türbelerin detaylı bir tasviri için bkz. Sawada Minoru, ―Fieldworks at Muslim Mausoleum in the Tarim Basin‖, Journal of the Histroy of Sufism (Paris), 3, (2001), çıkacak ve aynı yazar tarafından: ―Takuramakan Sabaku Nanpen no Seibo‖ (Mausoleums in the Southern Periphery of the Taklamakan Desert), Tezukayama-Gakuin Daigaku Ningen Bunka Gakubu Kenkyu Nenpo (Tezukayama-Gakuin University-Osaka), 2 (2000): s. 160-182 (Japonca). 27 Th. Zarcone, ―Quand le Saint Legitime le Politique. Le Mausolee de Afaq Khwaja a Kashgar‖, Central Asian Survey, cilt 18: 2 (Haziran 1999): s. 225-241. 28 Bu türbenin tarihi hakkında: Sawada Minoru, ―The System of Ordam-Padishah (Oase of Yangi Hisar),‖ Journal of the History of Sufism 3 (2001): çıkacak. 29 Ordama ziyaret konusunda çok detaylı bir tasvir Uygur bir etnoğrafçı tarafından yapılmıĢ: Ablat Abbas, ―Ordam Tarikhidin Omumi Bayan‖ (General Consideration on the History of Ordam), Yengishahar Tarikh-i Materyallliri (Kashgar) 1 (1993): s. 123-175. 30 Daha fazla bilgi için bkz. Th. Zarcone, ―Le Culte des saints au Xinjiang de 1949 a nos Jours‖ Journal of the History of Sufizm‘in özel bir baskısı (Paris: 3-2001, çıkacak) Doğu Türkistandaki, Evliya sevgisine ayrılmıĢtır. 495 31 S. E. Malov, ―Ujgurskij Torgovij Obrjadnik (risale) iz Zapadnogo Kitaja‖, Sbornik Statej po istorii i Filologii Narodov Srednej Azii içinde (Stalinabad: Izdatel‟stvo Akademii Nauk Tadjikskoj SSR, tom XVII, 1953), s. 139-144. 32 Abdurrahim Habibullah, Uygur Etnografisi, (Ürümchi: Shinjang Khalq Nashriyati, 1993), s. 315-316. 33 Çağataycada yazılmıĢ tarihsiz bir litografı 2001‘de KaĢgarda satın aldım. 34 Yüzyılın baĢında bu mesele hakkında bkz. S. E. Malov, Shamanstvo u Sartov ‗Vostochnago Turkestana, (Sank-Peterbourg: 1917), s. 1-16; Serg‘y Ol‘denburg‘, ―Kratkja zametki o peri-khon‘akh‘v‘ Kuchari‖, in Sbornik‟ Muzeja Anrtopologi ig Etnografij pri Rossijkoj Akademij Nauk ‗(Petrograd‘: 1918, tom‘V. Vvp 1), s. 17-20, aynı zamanda Tatar Seyahat kitaplarında Ģaman törenleri hakkında çok detaylı tasvirler vardır. Günümüzdeki dururm için bkz. Awelkan Hali, Zengxiang LĠ, Karl W. Luckert, Kazakh Traditions of China (N. Y. -Oxford Unisversity Press of America, 1998) s. 177 ve Abdürahim Habibullah, Uygur Etnografisi, s. 406-408. 35 N. N. Pantusov, Materialy k‟izucheniju narechija Taranchej Ilijskago okruga. Vypusk‟pjatyj, Molitvy i zagovory Taranchinskih „ bakshej (Documents on the Study of the Dialect of the Taranchis of Ili District and Conjurations by the Taranchi Bakshi), (Kazan: 1900), s. 9. 36 Ablat Abbas, ―Ordam Tarikhidin Omumi Bayan‖, s. 160-161. 37 Bkz. N. Huseyin, ―Bizdeki Ġllatlari‖, s. 132-133. 38 Bir büyük NakĢibendiyye-Takibiyye Ģeyhinin karısının toplantısına katılan bir kadınla yapılan kiĢisel görüĢmeden (Ürümchi-October 1998). 39 Mirza Hayit, ―Türkistan Kadınlarının Yesevilik Ananesi‖ (The Yasawi Traditions Among the Women of Turkestan), Milletler Arası Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildiriler. 26-27 Eylül 1991 (Ġstanbul: Kültür Bakanlılğı, 1992) s. 45-47. 496 Yeni Uygur Türkçesi ve Edebiyatı / Yrd. Doç. Dr. Levent Doğan - Oğuzhan DurmuĢ [p.290-302] YRD. DOÇ. DR. LEVENT DOĞAN Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Uygur Adı Uygur adı hakkında çeĢitli görüĢler ileri sürülmektedir. Bacot kelimenin, ―ġahin gibi hızlı hücum eden, orman halkı‖ anlamı olduğunu söylemektedir. Tarihi kaynaklarda KaĢgarlı Mahmud, ―hozhorend > hozhor > uygur‖ değiĢimiyle oluĢtuğunu; Rabguzi ise ―itaat edici‖ anlamında olduğunu iddia etmektedir. Németh, ―takip etmek‖ fiilinden türediğini ve ―akraba-müttefik‖ anlamında olduğunu düĢünmektedir. Hamilton düĢüncesini ―On-Uygur‖ adıyla bağdaĢtırarak ―on-müttefik‖ anlamını çıkarmıĢtır. Radloff, Dr. Rıza Nur ve Prof. Dr. Sultan Mahmut KaĢgarlı ―Uygur‖ kelimesinin ―Uyanlar, uyuĢanlar, birleĢenler, birleĢici, iĢbirliği yapanlar‖ anlamında olduğunu söylemektedirler ki bu, bizim de katıldığımız en mantıklı görüĢtür.1 Bugünkü Doğu Türkistan Çin kaynaklarında adlarının ―Kao-ch‘e, Yüan-ho, Wu-hu, Wu-ho, Vei-ho, Wei-hu, Hui-ho, Huihu‖2 gibi çok çeĢitli Ģekilleri kullanılan Uygurlardan ilk defa 717 yılındaki ayaklanmalar sebebiyle Orhun kitabelerinde bahsolunmaktadır. Uygurlar tarihin akıĢı içerisinde, kendi topraklarında Hun, Göktürk, Avar, Hazar Ġmpratorlukları, Uygur, Karahanlı, Ġdikut, Gazneli, HarezmĢahlar, Altınordu, Saidiye, Timurlular, Babur, KaĢgariye devletleri ile Doğu Türkistan Ġslam Cumhuriyeti ve Doğu Türkistan Cumhuriyeti3 vb. Pek çok devlet kurmuĢ veya kurulmasında önemli rol oynamıĢlardır. Bu dönemlerde Türk Dünyası kültür tarihinin ve edebiyatının temel taĢlarından olan Altun Yaruk, Maytırısımıt, Divanü Lügat‘it-Türk, Kutadgu Bilig, Atabetü‘l Hakâyık, Muhabbetname gibi birçok meĢhur eser ortaya konmuĢtur. Genel Türk tarihinde kurdukları medeniyetlerle önemli yer tutan Uygur devleti 10-11. yüzyıllarda Ġslamiyet‘in yayılması sonucunda tarihi ―Uygur‖ adını kaybetti. Bu dönemden Uygur Türkleri kendilerini yaĢadıkları Ģehir adlarına göre adlandırmaya baĢladılar. Ruslarla Avrupalılar Sart veya Tarançi, Çinliler de ―Çan-to‖ (Sarıklı BaĢlar) ve ―Çan-hui‖ (Sarıklı Müslümanlar) adlarını Uygur Türkleri için kullanıyorlardı. 1921 yılında TaĢkent‘te Batı Türkistan‘da yaĢayan Doğu Türklerinin yaptıkları bir toplantıda tekrar tarihi ―Uygur‖ adının kullanılmasına karar verildi. 1955 yılında ġinciang-Uygur Muhtar bölgesinin kurulması ile bu ad resmilik kazandı.4 Bugün çok geniĢ bir coğrafyaya yayılmıĢ olan Uygur Türkleri %90- %95‘i Doğu Türkistan‘da (Sincan Uygur Muhtar Bölgesi) olmak üzere, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Afganistan, Suudi Arabistan, Pakistan, Türkiye ve Hindistan‘da yaĢamaktadırlar.) Uygur Türkleri‘nin büyük bir çoğunluğunun yaĢamlarını sürdürdükleri, Çinliler‘in ġin Jiang (Yeni Eyalet, Yeni toprak) diye adlandırdıkları, Çin Halk Cumhuriyeti‘nin topraklarının 1/5 oranında 497 1.828.418 kilometre kare yüzölçümüne sahip5 Doğu Türkistan‘ın (Dünya devletleri arasında 19. sırada yer alır.), doğusunda Çin‘in Gensu, Çinhay eyaletleri, batısında Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, kuzeyinde Moğolistan, güneyinde Tibet, Hindistan ve Pakistan6 bulunmaktadır. Doğu Türkistan, 73º 40‘ ile 96˚ 20‘ doğu enlemi ve 35˚ 10‘ ile 49˚ 20‘ kuzey boylamları arasındadır. Çin idaresi altında bulunan ve Avrupalıların ―Pivot of Asia‖ (Asya‘nın Mihveri)7 Ģeklinde nitelendirdikleri bu bölgedeki Uygurların nüfusları hakkında tutarlı bir bilgi bulunmamakla birlikte bugün tahminen 25 milyon8 civarında oldukları düĢünülmektedir. Doğu Türkistan her bakımdan çok zengin bir bölgedir. Petrol baĢta olmak üzere, altın, gümüĢ, uranyum, bakır ve kömür gibi çok kıymetli madenlere sahiptir. (Dünya jeologlarının araĢtırmalarına göre, Doğu Türkistan‘ın güneyindeki tarım havzasında mevcut petrol rezervi 18 milyar ton, kömür rezervi ise 1 trilyon 50 milyar tondan fazladır.) Çin esaretinde yaĢayan Uygur Türklerinin 20. yüzyıl baĢlarındaki hayatı diğer Türk cumhuriyetlerinde yaĢayan Türklerden farklı değildir. Sürekli olarak Çin‘e karĢı var olma savaĢı verilmektedir. 20. Yüzyıldaki siyasî olaylar 1931 yılında Uygur Türklerinin elinde bulunan topraklara Çin‘den getirilen göçmenlerin yerleĢtirilmesi ile baĢlamıĢtır.9 Bu durumdan rahatsız olan Uygur Türkleri, Hoca Niyaz Hacı‘nın önderliğinde Kumul‘da ayaklanırlar.10 Çin hükümeti isyanı durduramayınca 1933 yılında KaĢgar‘da ―Doğu Türkistan Cumhuriyeti‖ ilan edilir. cumhuriyetin kendisine de zarar vereceğini hisseden Rusya, Çin idaresi ile iĢbirliği içine girer. ĠĢbirliği neticesinde 1934 yılında ―Doğu Türkistan Cumhuriyeti‖ yıkılır. Çinlilerin baskı ve kıyımlarının gittikçe artması üzerine binlerce Uygur Türkü‘nün hayatına mâl olan yeni bir ayaklanma baĢlatılır ve bunun sonucu olarak 12 Kasım1944 tarihinde Doğu Türkistan halkı yeniden bağımsızlığını ilan eder.11 Fakat bu bağımsız devlet de kısa bir süre sonra, 1949 yılında Kızıl Çin‘in iĢgaline uğrayarak yıkılır. Ayaklanmaları idare eden cumhurbaĢkanı Ali Han Töre, Ahmetcan Kasimî ve Ġsa Yusuf Alptekin gibi seçkin insanlar ya öldürülür ya esrarengiz bir Ģekilde ortadan kaldırılır ya da çok sevdikleri vatanlarından uzaklaĢtırılırlar. Bağımsız devletin yıkılmasından Çin yönetimi Doğu Türkistan‘daki yerli halkı hoĢnut etmek için önce 1954‘te Ġli‘de Kazak Muhtar eyaletinin bir yıl sonra 1955 yılında ―ġin-Kiang Uygur Otonom Bölgesi‖12 (Çince: ġin-ciang Vey-vu-ır cu-çi-çü) adıyla bugünkü idari statüsü tanınmıĢtır. Bölgede yaĢayan Uygur Türkleri ġin-ciang (Yeni Eyalet, Yeni Toprak) adını kullanmamakta, bunun yerine ġarkî Türkistan (Doğu Türkistan) tabirini kullanmaktadırlar.13 Çin Halk Cumhuriyeti anayasasında milli ve kültürel mirasları koruma, milli kültürü devam ve geliĢtirmede, özerk yönetimin bağımsız hareket edeceği14 hususlarını belirtmiĢ olmasına rağmen, bölgenin coğrafî konumu itibari ile jeopolitik önemi ve oldukça zengin kaynaklara sahip olması sebebiyle bu özerklik kağıt üzerinde kalmıĢ, kültürel miraslar ve milli eserler yok edilmiĢtir. Çin hakimiyeti, Doğu Türkistan Uygur Türklerini assimile ederek ÇinlileĢtirmek için Ģu yolları kullanmaktadır:15 498 1. ġair ve yazarların sürekli baskı ve takip altında tutulması, onların milli konularda eser vermelerinin engellenmesi, ―millî ayrılıkçı‖, ―Pantürkist‖, ―Panislamist‖, ―devrimdüĢmanı‖ denilerek hapsedilmesi, öldürülmesi, çeĢitli cezalara çarptırılması 2. Uygur Türklerine Milli günleri ve bayramlarını kutlamalarına izin verilmemesi 3. Uygur Türklerinin tarihten beri kullandıkları yer, nehir ve dağ gibi coğrafi adları ÇinceleĢtirip bu yerlerin eskiden beri Çin toprağı olduğunun iddia edilmesi 4. Uygur gençlerinin üniversite ve meslek okullarına girmesi kısıtlanması; yüksek öğretimde eğitim dilinin Çince zorunluluğu; Doğu Türkistan Türklerine eğitim sağlayan ilkokul, ortaokul ve liselerin genç nüfusuna oranla azlığı ve araç-gereçlerden yoksun bırakılıp desteklenmemesi neticesinde okumak isteyenlerin engellenmesi (Doğu Türkistan‘da okuma yazma bilmeyenlerin oranı %60‘dır. Çin ortalamasının %2516 olduğu dikkate alınırsa sonuç ortaya çıkacaktır. Çin bu konuda hiç bir tedbir almamaktadır. Çünkü cehalet Çin‘in iĢine yaramaktadır.) 5. Doğu Türkistan‘da Uygur Türkçelerinin milli yayıncılığını kısıtlamakta ve geliĢmesini engellemektedir. Doğu Türkistan‘da neĢriyatın sadece %16‘sı Türkçedir. 6. Doğu Türkistan Uygur bilim adamlarının davet üzerine baĢka ülkelerde düzenlenen uluslararası bilimsel kongre ve sempozyumlara katılmasına izin verilmemektedir. 7. Doğu Türkistan‘da Uygur mimari tarzı yok edilip bu bölgede Çin inĢaat tarzını yerleĢtirmeye çalıĢmaktadır. Bu Ģekilde Uygur Ģehirlerinin görünümünü ÇinleĢtirmeye çalıĢması 8. Doğu Türkistan‘da Uygur Türklerine ait kervansaraylar, tekkeler, çeĢmeler, camiler, çeĢmeler, büyüklerin mezarların yıkık dökük kalmasına göz yumulmakta, bunların restore edilmesine izin verilmemektedir. 9. 1943‘te daha milliyetçi Çin (Çan-kay ġek) hükümetinin baĢlattığı Doğu Türkistan‘da Çin iskânı neticesinde bölgedeki Türk nüfus azınlık konumuna düĢürülmeye çalıĢılmaktadır ÇağdaĢ Uygur Türk Edebiyatı‘nın ġekilleniĢi ve Bazı Önemli Temsilcileri Uygur edebiyatının baĢlangıcını Ötüken Uygur Devleti devrinde dikilen yazıtlar oluĢturur. Bu yazıtları yazdıran kiĢilerin savaĢlarını ve yaptıklarını anlatmaları bakımından Orhun Abideleri ile paralellik göstermektedir. Bu yazıtlar birer siyasetname ve tarihi belge niteliğindedir. Bu yazıtlar, ġamanist ve göçebe bir toplumun izlerini taĢımaktadır. Koço Uygurları Devleti Budizm, Maniheizm ve Hıristiyanlık gibi dinlerin etkisiyle oluĢturulan eserler, asıl Uygur edebiyatının eserlerinin çoğunluğunu oluĢturur.17 Bu durumda, sözü edilen devletin yerleĢik hayata geçen ilk Türk topluluğu olmasının ve bunun sonucu olarak yüksek bir kültür oluĢturmalarının etkisi büyüktür. Ġslamiyetin Uygurlar arasında kabul edilmesi 10. yüzyılda baĢlarında gerçekleĢmiĢtir. Türk dilinin en temel ve önemli eserleri Kutadgu Bilig, Divanü Lügati-it Türk ve Atabetü‘l-Hakayık gibi eserler bu sahada vücut bulmuĢlardır. 13-15. yüzyıllarda Ġslamiyet‘in Uygurlar arasında giderek yayılması sonucunda Uygur yazılı edebiyatı dil, üslup ve mazmunlar bakımından Arap ve Fars edebiyatının 499 etkisine uğramıĢtır. Hakaniye sahasından sonraki Uygur edebiyatı 13-20. yüzyıllar arasında Çağatay edebiyatı adıyla anılmıĢtır. Bugünkü Özbek Edebiyatı da Çağatay edebiyatının bir koludur. Bu sebeple eserlerin temel olarak Uygur veya Özbek edebiyatına ait olup olmaması yazarların, Ģairleri kökenleri ile ayırt edilmektedir. Ancak bu eserlerin ortak eserler olduğunu vurgulamak gerekmektedir. 17 ve 18. yüzyılda, Doğu Türkistan‘da yetiĢen Hirketi (Mühebbetname ve Mihnetkem adlı eseri ünlüdür), Zelili ve Nöbeti Anadolu Divan Edebiyatı‘da kullanılan türleri ve aruzu ustaca kullanıp eserler meydana getirmiĢ Ģairlerin baĢında gelmektedir. ―Leyla ile Mecnun‖, ―Vamuk ve Uzra‖, ―Rabia ve Saidin‖ gibi ―Mühebbet Destanları‖ adıyla bilinen eserleri yazan Abdurrahman Nizari (1770-1840) en ünlü Uygur Ģairlerindendir. 19. yüzyılda Norozahun Ziyaî, Seyyid Muhammed KaĢî, Kalender, Molla Bilal Nazim, Molla ġakir, Gomnam ve Saburî gibi Ģairler edebî sahanın en önemli isimleridir. Uygur edebiyatı yazılı edebiyat ve sözlü edebiyat (halk edebiyatı) olarak ikiye ayrılmaktadır. Sözlü edebiyat, koĢaklar, destanlar, rivayetler, hikâyeler, masal, latife (fıkra), atasözleri, ninniler, bilmeceler ve temsillerden meydana gelmiĢlerdir. Bu eserler toplumsal yapıyı ve kültürel ve dini zenginliği ortaya çıkaran aynı zamanda yazılı edebiyat üreticilerine kaynaklık, malzeme teĢkil etmektedir. Hikayeler, fıkralar ve masallar vb. sadece Uygur Türkleri arasında değil; tüm Türk Dünyasında ortaklıkları bulmak mümkündür. Uygur Türklerinde Nasreddin Hoca fıkralarının sevilerek ve yaygın olarak anlatılması -sadece Anadolu sahası ile karĢılaĢtırma yaptığımızda- yukarıdaki cümleyi doğrular niteliktedir. Doğu Türkistan‘da genç kuĢağın geleneklerle eğitilmesini sağlayan, uzun kıĢ gecelerinde otuzar kiĢinin toplanıp Rabguzi, Cami ve Firdevsî gibi ediplerin eserlerinden bölümler okunan ―maĢrab‖ toplantıları edebiyatın sevdirilmesinde önemli rol oynar. Ayrıca halk arasında eğitici meddah hikayelerine büyük ilgi gösterilir.18 Uygur Türkleri, özellikle 1874 yılındaki Çin saldırılarından sonra, çok eskiden beri devam ettirdikleri özgürlük mücadelelerine 20. yüzyılın baĢlarından itibaren hız vermiĢler ve çeĢitli Ģehirlerde ayaklanmalar baĢlatmıĢlardır. Baskı ve zulümler arttıkça toplumsal olaylar da yayılmıĢ, bunun sonucunda gittikçe büyüyen özgürlük mücadelesinin yansımaları, kültürel ve fikri alanda da kendini hissettirmiĢtir. 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın baĢlarında dünyanın çeĢitli bölgelerinde baĢlayan yenilik fikirleri, hürriyet ve demokrasi mücadelesi, ekonomik ve teknolojik kalkınma çalıĢmaları Uygurlar üzerinde de etkisini göstermiĢ, özgürlük, milli-manevi kalkınma ve halkın eğitilmesi hareketlerinin yeniden canlanmasını sağlamıĢtır. ĠĢte bu saydığımız geliĢme ve hareketler, çağdaĢ Uygur edebiyatının Ģekillenmesine yol açmıĢ ve temelini oluĢturmuĢ, bunun neticesinde, zengin klasik Uygur edebiyatının yanında, oldukça zengin sayılabilecek çağdaĢ Uygur edebiyatının edebi ürünleri neĢredilmiĢtir. (1920 yılına kadar Özbek ve Uygur Türklerinin dili ve edebiyatı Türkçe veya Çağatayca adıyla ifade ediliyordu.)19 Uygur Edebiyatı, 19. yüzyıl öncesinde daha çok klasik edebiyat eserleri üzerinde yoğunlaĢmıĢ ve ediplerden birçoğu Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha, Tahir ile Zühre gibi destanları Uygur 500 Türkçesi ile yeniden yazmıĢlardır.20 20. yüzyıldan itibaren ise, Uygurların Çin istilacılarına karĢı giriĢtikleri mücadeleyi konu alan eserler yoğunluk kazanmıĢtır ki, bu dönem Uygur Milli Edebiyatı‘nın baĢlangıç dönemi sayılabilir.21 Halkı uyandırmak, bilgilendirmek, hürriyet, ilim-irfanı yaymak gibi düĢünceler epik ve lirik eserlerle dile getirilmiĢtir. Daha önceleri pek görülmeyen edebi tür ve Ģekiller kullanılmaya baĢlanmıĢ, kısa hikayeler, romanlar, dramatik sahne eserleri, hece vezni ile Ģiir ve destanlar yazılmıĢtır. Kendi tarihleri tahrip edilerek, değiĢtirilmeye çalıĢılmıĢ bir milletin, edebiyatın büyük ve etkili gücüyle yeniden Ģuurlandırılması amacıyla, tarihi temaları iĢleyen Ģiir ve romanlar yazılmıĢtır. Özellikle 1975-1990 yılları arası, tarihi romancılığın en verimli dönemi olmuĢtur. (1950 ve Mao‘nun öldüğü 1978 yılları arasında edebî ve kültürel faaliyetler baskılar sonucu durdurulmuĢtu.) Bu dönemdeki bazı ünlü romancıların eserleri ise Ģunlardır: Abdürrehim Ötkür ―Ġz, Oygangan Zemin‖, Seyfettin Azizi ―Satuk Buğrahan‖, Ferhat Cilan ―Mahmud KaĢgari‖, Yusuf Ġlyas ―Ġğir Tınıklar‖, Hacı Mir Zahit Kerimi ―Sait Han‖, Gayret Abdullah ―TaĢ Abide‖, Abdullah Talib ―Çala Tekken Ok‖22 Uygur romanlarında, baĢlarından geçenler anlatılırken, öteki Türk boylarıyla aralarındaki yakınlıktan söz edilir. (Turdı Samsak‘ın ―Ahiretten Gelenler‖ romanında gelenler olduğu gibi).23 Roman yazarları eserlerinde Uygur destanlarından, halk koĢuklarından yararlanılırken sık sık atasözleri yer vermiĢlerdir. Uygur romanlarında tarihi dönem uzundur. Bu yolla Çinlilere, köklerinin Çin tarihi kadar uzun bir geçmiĢe dayandığı hatırlatılmaktadır. Yine romanlarda, tarihte yaĢanmıĢ olaylar ve kahramanlıklar Uygur gençliğine; öğüt, hatırlatma ve ders alma Ģeklinde yansıtılmıĢtır. Aileye verilen önem sık sık vurgulanmıĢ ve bu yolla Çinliler‘den farklı oldukları kanıtlanmıĢtır. Abdürrehim Ötkür ―Ġz‖ adlı romanında, Uygur yeni çağ tarihinde büyük yankılar uyandıran, 19071913 yılları arasında süren Tömür Helpe önderliğindeki ayaklanmayı anlatmaktadır Çinliler, din vasıtasıyla Uygurlara zarar vermektedir. Bu amaçla din konusu romanlarda iĢlenmekte, bu hususta dikkatli olunması gerektiği belirtilmektedir. ―Ġz romanında: Tömür Helpe‘nin yanına dindar gösterilerek, zamanın hükümet baĢkanı Yang-Zeng-ġing tarafından yerleĢtirilen Li-Ģufu adlı Ģahsın oyunu sonucu tuzağa düĢtüğü hatırlatılır. Romanlarda Çin halkına düĢmanlık beslenilmediği, sorunlarının ve düĢmanlıklarının Çinli yönetici ve idarecilerle olduğu vurgulanır. ―Unutulğan KiĢiler‖ ve ―Ahiretten Kelgenler‖ adlı eserlerde bunun örneklerini görmek mümkündür.24 ÇağdaĢ Uygur Ģiirinde de, konu, romanlarda olduğu gibi özgürlük mücadelesi üzerindedir. Bu dönemde, özgürlüğün ancak tek vücut olarak giriĢilecek milli mücadele hareketi ile kazanılabileceğini vurgulayan Ģiirler kaleme alınmıĢtır. ÇağdaĢ Uygur ġiirinin önemli temsilcileri arasında Ģu Ģairleri sayabiliriz: Uygur Türklerinin istiklâl Ģairi Mehmet Ali Tevfik (Türkiye‘de bulunduğu yıllarda Mehmet Akif Ersoy‘un Ģiirlerini okuyup ezberlemiĢ, ve ondan esinlenerek Uygur Türklerinin ―KurtuluĢ Yolida‖ isimli bağımsızlık marĢını yazmıĢtır.),25 Abdulhalik Uygur, Nim ġehit, Ġbrahim Turdi, Kutluk ġevki, 501 Abdürrehim Ötkür, Turgun Almas, Lütpulla Mütellip, Abduleziz Meksum Ezizi, Ahmet Ziyai, Tayipcan Aliyev, Kurban Emin.26 Uygur edebiyatında aĢk Ģiirleri gibi görünen Ģiirlerin çoğunluğundaki sevgili ―hürriyet‖tir. Baskı altında tutulan edipler bu benzetmelerle (sembol) duygu ve düĢüncelerini anlatmaya çalıĢmıĢlardır. Ayrıca ―tan‖ ve ―bahar‖, kurtuluĢu, aydınlık günleri; ―tün‖ ve ―kıĢ‖ esareti temsil etmektedir. 27 Yine Ziya Semedi, Ahmet Ziyai, Tayipcan Aliyev, Zunun Kadiri, Turgun Almas gibi edebiyatçılar da drama, hikaye, masal türü edebi ürünleriyle çağdaĢ Uygur edebiyatına önemli katkılarda bulunmuĢlardır. Uygur atasözleri, masalları, ve halk türküleri toplanarak bu alanda her biri için bir baĢlıkta olmak üzere kitaplar basılmıĢtır (1979-1983).28 Yukarıda saydığımız bu vatansever Ģair ve yazarların ortak özelliklerinden birisi de; canların çok sevdikleri Doğu Türkistan‘ın kurtuluĢu ve Uygur Türklerinin özgürlük mücadelesi, eğitilmesi, refaha kavuĢması yolunda Çin zulmüne maruz kalmaları ve bir çoğunun da bu zulüm sonucu hayatlarını kaybetmeleridir. Bugün bu ediplerden sadece Ziya Semedi ve Turgun Almas hayatta bulunmaktadır. ġair ruha sahip, zengin yazılı edebiyat ve edebi bir dil vücuda getirmiĢ Uygur Türkleri, geçmiĢte olduğu gibi, bugün ve yarın da büyük edipler yetiĢtireceklerdir. ÇağdaĢ Uygur Edebiyatı‘nın bazı temsilcileri Ģunlardır: Abdulhâlik Uygur (1896-1932) Abdülhâlik Uygur, Turfan Ģehrinde yaĢayan kültürlü bir tüccar ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Okuma yazmayı 5 yaĢındayken öğrenen Ģair Turfan‘daki dini okulda eğitim görerek iyi derecede Arapça ve Farsça öğrendi. Daha çocukluk yaĢlarında meĢhur Uygur klâsiklerini okumaya ve Ģiirler yazmaya baĢladı. Daha sonra Çin okuluna girerek Çinceyi öğrendi. ġair Çin okulundan mezun olduktan sonra babası tarafından KaraĢehir‘deki Moğol okuluna verildi ve burada mükemmel bir Ģekilde Moğolca öğrendi.29 ġairin babası Abdurrahman Bey, kültürlü bir insandı. Babasının ticari iliĢkileri sadece Doğu Türkistan‘ın vilayetlerine değil, Batı Türkistan ve Doğu Avrupa Ģehirlerine kadar uzanıyordu. Babası, bir kaç defa Ģairi de yanına alıp ticari gezilere götürmüĢtü. Bu gezilerin birinde Ģairimiz, Batı Türkistan‘ın ġemey Ģehrinde bir yıldan fazla bir süre kalıp Rusçayı da öğrenmiĢti. Öyle ki bu becerisi ileride onun Tolstoy‘dan Anna Karenina‘yı çevirebilmesini sağlamıĢtır. Bu arada diğer Türk topluluklarının edebiyatı ile de yakından ilgilendi. ġair, eğitimi sonunda Arapça, Farsça, Rusça, Çince ve Moğolca‘ya vâkıf oldu. Bunun yanı sıra asrın modern ilimlerini takip edebilecek bilgiye sahipti. Ayrıca babasıyla yaptığı gezilerde ve öğrenimi sırasında Doğu Türkistan dıĢında bulunduğu sıralarda değiĢik yerleri ve halkları görüp tanıması onun entelektüel zenginliğini arttırmıĢtır. 502 ġair Doğu Türkistan halkının aynı asırdaki siyasî yerini ve toplumsal yapısını derinlikli olarak tahlil etti. Gezip gördüğü yerlerde geliĢmeye baĢlayan milletlerle halkını karĢılaĢtırdı. Ġlerlemek için ilk olarak Çin zulmünden ve bu zulmün sonucu olan cehaletten halkını kurtarma düĢüncesini Ģehit edilinceye dek içinde taĢıdı ve bu amaçta çalıĢtı. ġairin Ģiir poetikası da bu mefkure üzerinde Ģekil buldu. Bu amaçla halkı bilinçlendirmek düĢüncesiyle gazete ve dergi çıkarmak için yayınevi kurmak istese de dönemin Yang-Zıng-ġıng hükümeti buna izin vermedi. ġair 1927‘de Turfan‘da ilk çağdaĢ okulu açtı. 1928‘de YeniĢehir Aksaray‘da Hürriyet Mektebi‘ni yaptırdı. Kona ġehir Nenming‘de de bir okul yaptırdı.30 1928‘de Doğu Türkistan‘da hakimiyet, militarist Yang-Zıng-ġıng elinden yine militarist Cıng-ġoRin tarafından yapılan darbeyle el değiĢtirdi. Cıng‘ın hakimiyetinin baĢlamasından sonra zulüm daha da arttı. Yapılan adaletsizlikler, sömürüler ve Çin Ģovenizmi halkın tepkisine neden oldu. Doğu Türkistan‘ın Kumul Ģehrinde Cıng-ġo-Rin hakimiyetine karĢı halk ayaklanması baĢladı.31 ġairimiz bu ayaklanmaya bizzat destek verdi. Öyle ki, onun ―Sen Kimning Oglisen, Oylisengçu‖ (Sen Kimin Oğlusun, DüĢün Lütfen) adlı Ģiiri Hoten ayaklanmasında askerler tarafından marĢ olarak okunur.32 Kumul ayaklanması neticesinde Ģehrin kontrolü, Niyaz Hacı baĢkanlığındaki Türklerin eline geçti. Ayaklanmayı bastırmak için Cıng-ġo-Rin hükümeti modern silahlarla donatılmıĢ Beyaz Rus paralı ordusunu bölgeye gönderdi. DireniĢçiler bu orduyu da bozguna uğrattı. Bu moral yüksekliği ayaklanmanın Turfan‘a sıçramasına neden oldu. Abdülhâlik Uygur, ayaklanmayı organize etmek için on yedi kiĢilik bir kurul oluĢturdu. Bu kurul önderliğinde Turfan halkını silahlı ayaklanmaya hazırladı. Bir taraftan da kahramanlık Ģiirleri yazarak direniĢin duygu ve düĢünce boyutunu güçlendirdi. Cıng-ġo-Rin‘in Kumul‘daki ayaklanmayı bastırmak için gönderdiği ancak bozguna uğratılan ordu baĢkente geri dönerken Turfan‘da konaklamıĢ, burada iki hafta kalmıĢtı. Ruzi Molla adında bir iĢbirlikçi 17 kiĢilik ayaklanma komitesinin listesini iĢgâl ordusu kumandanı ġin-ġi-Sey‘e ihbar etti. Bu durumu haber alan Ģairin yakınları onu Ģehirden uzaklaĢtırmak istese de o, kaçmayarak belki de Ģiirlerinde olduğu gibi ölümüyle de halkının ufkunu açmayı, bir ders vermeyi düĢünmüĢtü. 13 Mart 1932‘de 17 Merkez Komite üyesi de Turfan-YeniĢehir meydanında direklere bağlanmıĢlar ve kafaları kılıçla kesilerek öldürülmüĢlerdir. Ġdam sehpasında Uygur Türkçesi ve Çince olarak ―YaĢasın Özgürlük!‖, ―YaĢasın Azadlık!‖ diye bağırarak inandığı kutsal değerler uğrunda çekinmeden ve korkmadan canını vermiĢtir.33 ġairin Ġstimes (Ġstemez) 1930, Oyğan (Uyan) 1921, Kaydisen (Neredesin) 1923, Yaz Tüni (Yaz AkĢamı) adlı eserleri Ģiirlerinden birkaçıdır. Uyan Ey fakir Uygur, uyan uykun yeter, Sende mal yok Ģimdi gitse can gider. Bu ölümden kendini kurtaramazsan, 503 Ah!… Senin hâlin hater,34 hâlin hater. Kalk dedim, baĢını kaldır… uykunu aç! Rakibin baĢını kes, kanını saç Göz açıp etrafa iyi bakmazsan Ölürsün armanda bir gün yok ilaç35 Sanki bir cansız gibidir bu tenin, Bu sebepten yok ölümden hiç gamın Çağırsam kımıldamadan yatıyorsun, Uyanmadan ölür müsün Ģu feting. Gözünü iyice açıp her yana bak, Öz ikbâlin hakkında düĢün uzak. Gitse de elsen bu ganimet fırsatı, Gelecekte iĢlerin olur çatak.36 Acıyor gönlüm sana ey Uygurum, YoldaĢım hem kardeĢim bir tukkunum37 Acıyarak haline uyandırsam ben seni Duymuyorsun, sendeki bu ne durum? Gelecek bir gün piĢman edeceksin! ġunda sözüm manasına yeteceksin. ġu zaman geç kaldığımı bileceksin. Hem de Uygur sözüne hak vereceksin. Turfan, 1921 Lütpulla Metellip (1922-1945) ġair Lütpulla Mutellip, 16 Kasım 1922 yılında Ġli vilâyetinin Nika kasabasında doğdu. 1932-1939 yılları arasında Gulca Ģehrindeki Tatar Ġlkokulunda ve Ros Gimnaziyesi‘nde (Rus ortaokulu) okudu. 504 Burada Rus Dili ve Edebiyatını yakından tanıma fırsatını buldu. Daha sonra 1939‘da Urumçi‘de Öğretmen Enstitüsü‘ne girdi.38 OkumuĢ bir insan olan babası Hezim, Ģairi küçüklüğünde ―Lutup‖ diye çağırdığı için çocukluğunda yazdığı tüm Ģiirlerinde ―Lutup‖ mahlasını kullanmıĢtır. 39 ġiirleri ilk olarak 1937 yılında Ġli Deryası (Ġli nehri) gazetesinde; daha sonraları diğer küçük gazetelerde uzun süre devamlı surette yayınlandı. 1937-1939 yılları arasında ―Biz ġınjang Ferzentleri‖ (Biz Türkistan Evlatları) ve ―KüreĢ‖ (Mücadele) gibi sosyal muhtevalı Ģiirleri yayımlanarak Uygur halkının dikkatini üzerine çekti.40 1941 yılında ġin Jiang (Doğu Türkistan) Gazetesi‘nde çalıĢmaya baĢladı. Burada ―Edebiyat Gülzârı‖ baĢlıklı sayfasında Ģiirler yazdı. 1943 yılında Urumçi‘deki siyasî olaylar neticesinde Ģair Aksu‘ya sürgün edildi. Burada Aksu Gazetesi‘nde çalıĢmaya baĢlayan yazar ―Cenup ġamili‖ (Güney Rüzgârı) adlı edebiyat sayfası oluĢturarak Nim ġehid ve Bilâl Ezizi gibi vatansever Ģairlerin Ģiirlerini yayımlayarak vatanseverlik düĢüncesini yaymaya çalıĢtı.41 1944 yılında Gulca‘da baĢlayan ve tüm Doğu Türkistan‘a yayılarak bağımsızlık hareketine dönüĢen ―Üç Vilayet Ġnkılabı‖nda (Ġli, Altay ve Çövçek illeri) dava arkadaĢları ile ―Doğu Türkistan Genç Kıvılcımlar Birliği‖ (Uçkunlar Ġttipakı) adında bir teĢkilat kurdu. Silahlı ayaklanmaya hazırlanırken Nur Hekim adlı bir iĢbirlikçi tarafından ihbar edildi. Çin hükümeti tarafından Ģair ve arkadaĢları tutuklandı. 18 Eylül 1945‘te arkadaĢları ile birlikte idam edildi. ġair öldürülmeden önce bulunduğu hücrenin duvarına kanıyla Ģu iki dizeyi yazmıĢtır:42 ―Men üçün bu keng cahan boldı duzah, Benim için bu geniĢ cihan oldu cehennem YaĢ gülümni kildi gazang kanhur ebleh‖ Genç gülümü hazan etti hunhar düĢman Lütpulla Mütellip‘in Ģiirleri, nesir ve sahne eserleri ölümünden sonra toplanarak ―Yıllarga Cavab‖ Kazakistan, Alma-Ata, 1951; ―Muhabbet ve Nefret‖ Doğu Türkistan-Urumçi, 1956; ―Yıllarga Cavab‖ ―Doğu Türkistan-Urumçi, 1962; ―Lütfulla Mütellip Eserleri‖ Dağu Türkistan Halk NeĢriyatı-Urumçi 1983, adlarıyla yayınlanmıĢtır. ġairin, Ģiir dıĢında ―Samsak Akam Kaynaydu‖ (Samsak Abi Çok Kızdı), ―Borandin Kiyinki Aftap‖ (Fırtınadan Sonraki GüneĢ), ―Çemen ve Pelvan‖, ―KüreĢ Kızı‖ (Mücadele Kızı) ve ―Tahir ve Zühre‖ gibi piyesleri, ―Çemen Gül Sahnede‖, ―Bizning Edebiyatimiz‖ (Bizim Edebiyatımız), ―Ustalarımız‖ vb. edebî makaleleri ve bir de ―Davanlar AĢkanda‖ (Vadiler AĢınca) adlı romanı vardır. Kendisi de aynı zamanda Ģair bir Uygur Türkü olan Sultan Mahmut KaĢgarlı, Lütpulla Mütellip‘in edebi yönünü Ģöyle değerlendirmektedir: ―Lütfulla Mütellip, yaratıcılık ruhu ile ÇağdaĢ Uygur ġiiri‘ni Ģekil ve mazmun bakımından yeni mevkiye ulaĢtırdı. ġair yalnız Ģiir yazma ile kalmayıp drama, filyeton ve nesrî eserler de yazdı. Edebiyat nazariyesi ve edebî tenkitçilik ile ilgili pek çok ünlü eser kaleme aldı.‖ ―23 sene gibi kısacık bir ömre bu kadar çok ve çeĢitli eserler sığdıran L. Mütellip‘in Ģiirlerindeki coĢkulu anlatım, samimi hava ve lirizm hemen dikkati çeker. Yine Ģiirlerinde, halk ağız edebiyatı ile Klasik Çağatay Edebiyatı‘nı iyi bildiğini, Nevâi‘yi benimsediğini anlıyoruz.‖ Hülyalı Dilek Kararsız değilim dostlar dilerim yüce dilekleri, 505 DüĢürmem savaĢ için sıvanan bu bilekleri. Mert bahçıvan hazan etmez hiç, vakitsiz bağı, Terbiyesiz soldurup lale gül çiçekleri. Hayalim tıpkı tepinip duran bir küçük çocuk, Emmek için Ģefkâtli annedeki çift memeleri. Lezzetli hayaller arasında bakıp göklere, Tefekkür gözü ile aydınlıkta görüyorum köĢeleri. Sevgilim naz ile uyuyup niçin kıpırdanmaz? AĢığı bekliyorsa açıp ıĢıklı pencereleri… Niçin yazmayayım istek dolu hüzünlü Ģiirleri, Sevgi aĢkı alevlenip yakıyorsa yürekleri. Ezelden beri duyduğum hülyalı, kederli bir genç idim, Dinlediğim için ninem ağzından semavi masalları. Sevgi denizi derinliklerinde girdap olup kalsam, Susuzluğum nasıl kansın içerek küçük gülücükleri Armiya Ali Sayramî NimĢehit (1906-1972) NimĢehit, 1906 yılında Doğu Türkistan‘ın Aksu vilâyetine bağlı Bay kasabasının Sayram köyünde dünyaya geldi. Ġlkokulu kendi köyünde okuyan Ģair 1930‘a kadar Bay ve Kuçar‘daki medreselerde okudu. 1930‘dan sonra KaĢgar‘daki ―Hanlık Medresesi‖nde eğitim gördü. Bu dönemde Nevaî, Sekkâkî, Lütfi, Nöbetî, Zelili, Abdürrehim Nizari gibi Ģairlerin eserlerini okudu. ġairin KaĢgar‘da okuduğu dönemlerde Ġngiliz, Ġsveç ve Rus misyonerleri Hristiyanlık propagandası yapıyorlardı. Armiye, bu propagandaya karĢı mücadele etti ve ―Madara Ezem‖ (Büyük 506 BarıĢtırma) ve ―Envaru‘l Huda‖ (Doğru Yol IĢıkları) adlı kasidelerini yazdı. Bu eserleri, onun halk arasında tanınmasına vesile oldu.43 1933 yılında KaĢgar‘daki ayaklanmada boğazından kurĢunla yaralanan Armiye Ali‘ye ―NimĢehid‖ (Yarı ġehit) adı verildi. ġair bu adı edebî mahlası olarak ölene değin kullandı.1935-1945 yılları arasında merkezi KaĢgar‘da bulunan halkı aydınlatıcı faaliyetlerde bulunan ―AkartıĢ UyuĢması‖ adlı derneğin çıkardığı ―Aksu Uçıra‖ gazetesinde baĢyazar olarak çalıĢtı. Bu dönemde Ming Öy, Ferhat ve ġirin gibi halk hikâyelerini derleyip bu gazetede yayınladı.44 1944 yılında baĢlayan ―Üç Vilâyet Ġnkılâbı‖nda Milli Ordu‘ya katıldı. Ġnkılabın baĢĢehri Gulca‘da, Milli Ordu bünyesindeki Tarih AraĢtırmaları Bölümü‘nde çalıĢtı. Bu dönemde birçok araĢtırmalar yaparak edebî malzeme topladı. Sürekli Ģiirler yazarak vatanseverlik duygusunu canlı tutmaya çalıĢtı. Mao‘nun 1966-1976 yılları arasında baĢlattığı kültür devriminde ―Milliyetçi‖ ve ―Pan-Türkist‖ olarak suçlandı. ġair 22.8.1972 tarihinde hayata gözlerini kapadı. Vatan haini ilan edilen Ģairin itibarı 1979 yılında iade edilmiĢtir. ġairin baĢlıca eserleri: Ferhat-ġirin (1947) destan; Leylâ ve Mecnun (1949) opera; Yürek Sözü (1980 Pekin Milletler NeĢriyatı) Ģiir; Vatan Mühebbiti (Vatan Sevgisi) (1957) Pekin Milletler NeĢriyatı, Ģiir; Gör Ağzidin Yanganda adlı manzum romanıdır. NimĢehit, 3000‘den fazla Ģiiriyle ÇağdaĢ Uygur edebiyatının geliĢmesinde önemli bir yer tutmuĢtur. ġiirleri dıĢında pek çok destan, bilimsel makale, tarihi makale, manzum roman yazmıĢtır. ġair Klasik Uygur Ģiirini ÇağdaĢ Uygur Ģiiri ile birleĢtirmiĢtir. Hemen hemen tüm çağdaĢ Uygur Ģairleri gibi onun da Ģiirlerinin ana teması vatan sevgisi olmuĢtur. Eserlerinde vatan sevgisiyle birlikte genellikle Doğu Türkistan‘ın doğal güzelliklerini, halkın refaha kavuĢması ve barıĢ konularını iĢlemiĢtir.45 Eserlerini lirik-epik çizgide oluĢturmuĢtur. Abdürrehim Ötkür (1923-1945) Abdürrehim Ötkür, Kumul‘da tüccar bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. Küçük yaĢta anne ve babasını kaybetti. ġairin çocukluk ve ilk genlik yılları değiĢik siyasi karıĢıklıkların ortasında geçirmiĢtir. 1930‘dan baĢladığı eğitim hayatında Üç Turfan, Aksu ve Urumçi‘de ilk ve orta okulu bitirdi. 1942 yılında Doğu Türkistan Darülfünunu‘nu bitirdi. ġair, Uygur Özerk Bölgesi, Sosyal ve Fenler Akademisi‘nin ―Ġçtimaî Fenler‖ dergisinin yazı iĢleri müdürlüğünü yapmıĢtır. Çin Yazarlar Birliği‘ne seçilmiĢtir.46 ġairin edebi faaliyetleri 1939-1940 yıllarında baĢlasa da onun Ģairliği 1945‘ten sonradır.47 ġairin o yıllarda yazdığı ―Tarim Boyları‖ (1946) adlı eseri o zamanki siyasi durumları ve bunlardan kurtulmak için cehaletten kurtularak milli ruhla hareket etmeyi aĢılar. ġair 1949-1968 arasında, Ģair ve yazarların sürekli baskı altında tutulması ve hapsedilip öldürülmeleri yüzünden, eser vermez. 1966-1976 yılları arasındaki Kültür Devrimi yıllarında Ģair, çağdaĢı diğer Türk edebiyatçılarının yaptığı gibi sembolik bir dil kullanarak hürriyeti, esaretten kurtuluĢu ve mücadeleyi anlatmıĢtır. ġair, 6 Ekim 1995‘te Urumçi‘de hastalık sebebiyle ölmüĢtür. 507 Onun edebi yönü hakkında Dr. Hülya Kasapoğlu‘nun Ģu görüĢleri yeterince doyurucudur: ―Ötkür‘ün Ģiirlerinde hürriyet ve istiklâl için mücadele en ağırlıklı konulardandır. O, hürriyetin ve istiklâlin kendiliğinden gelmeyeceğini biliyordu. Bu yüzden her fırsatta milleti kurtuluĢ mücadelesi için harekete geçirmeye çalıĢtı. Ötkür, halkıyla hep iç içe oldu. ġiirlerinde geleneksel nazım Ģekilleri, temiz Uygur lehçesi ile birlikte kullandığı derin semantik onun halka yakınlığını, halkın üslûbuna ve ruhuna ne kadar değer verdiğini göstermeye yeter.‖48 Eserlerinden bazıları: KaĢgar Gecesi Destanı, Ģiir (1980) Urumçi Halk NeĢriyatı; Tarım Boyları, Ģiir (1946); Ġz, tarihi roman (1986) ġinciang Halk NeĢriyatı; Çin Moden (1943-Lütpulla Mütellip ile birlikte) tiyatro;49 Oygangan Zemin ―Uyanan Zemin‖ roman (1988); Ömur Men Zilliri, roman (1985) Urumçi Halk NeĢriyatı. ġairin yukarıdaki eserlerden baĢka Uygur Dili ve Uygur Edebiyatı ile ilgili yayınlanmıĢ birçok ilmî makalesi bulunmaktadır. Ayrıca Ģair, Kutadgu Bilig‘in ÇağdaĢ Uygur Edebî diline manzum olarak aktaranların baĢında gelmektedir. Tarım Ey dertlilerin gözyaĢı Tarım! Lânet senin namusunu ezen bütün çirkin ayaklara! Lânet seni namussuzlar gibi dağıtan çirkin ellere! Lânet senin için ağlamayan ―kör‖ gözlere! Lânet senin için konuĢmayan ―peltek‖ dillere! Lânet senin için titremeyen ―satılmıĢ‖ vicdanlara! Lânet senin için kaygılanmayan ―ruhsuz‖ insanlara! Lânet senin için yazılmayan ―alçak‖ destana! Turgun Almas (1924-) ġair ve âlim Turgun Almas, 30 Ekim 1924 tarihinde Doğu Türkistan‘ın KaĢgar Ģehrinde doğmuĢtur. Ġlkokulu KaĢgar‘da tamamladıktan sonra babası ile birlikte 1939‘da Gulca‘ya göç etti. Aynı yıl Urumçi‘ye giderek Öğretmen Okulu‘nu 1942 yılında tamamladı. ġairin ilk Ģiiri Kayitmaymiz ―Dönmeyeceğiz‖ Okulu bitirdikten sonra KaraĢehir‘e tayin edildi. 1943‘te Çin Hükümeti tarafından milliyetçilik suçlamasıyla hapse atıldı. 1945‘te hapisten çıktıktan sonra KaĢgar‘a döndü ve bir süre öğretmenlik yaptı. Daha sonra yine KaĢgar‘da Öğretmen Okulu‘nda yöneticilik yaptı. Bu dönemde yazdığı Mektepke (Okula),Umitlik Hiyallar (Umutlu Hayaller), Cenup Sadası, (Güney Sedası), Ömringge Bak (Ömrüne Bak) gibi Ģiirleri ile halkı Çin yönetimine karĢı savaĢmaya çağırdı.50 1947 yılında Çin yönetimi tarafından tutuklanarak çeĢitli iĢkencelere maruz bırakıldı. 1949 yılında Doğu Türkistan Cumhuriyeti‘nin siyasî baskıları sonucunda serbest bırakıldı. Gulca‘ya gelerek ―Alga Gazetesi‖nde çalıĢmaya baĢladı. Daha sonra Urumçi‘ye gelerek burada Uygur Özerk Bölgesi Edebiyat ve Sanatçılar birliği tarafından yayınlanan dergilerde yazı iĢleri müdürlüğü ve tercümanlık görevlerinde bulundu. 508 1956 yılında Çin Yazarlar Birliği heyeti ile birlikte Sovyetler Birliğini ve Orta Asya Cumhuriyetlerini görüp tanıma fırsatını yakaladı. 1959 yılından sonra Milliyetçi Pan-Türkist suçlamalarıyla köylere sürgün edildi. 1967-1977 arası Mao‘nun Kültür Devrimi yıllarını hapishanede iĢkenceler altında geçirdi. 1977 yılında Mao‘nun ölümünden sonra serbest bırakıldı. Eserlerinden bazıları: Kızıl Bayrak,hikâye; Picak (Bıçak), drama (Bu iki eser 1950‘li yıllarda yazılmıĢtır.); Tarım ġamalliri (Tarım Rüzgârları) Ģiir-destan (1956) Pekin Milletler NeĢriyatı; Leyligül (Leylagül) destan (*1960); Tang Seher (Tan Sabahı) Ģiir, (1982) KaĢgar Uygur NeĢriyatı; Honlarning Tarihi (Hunların Tarihi) tarih-araĢtırma (1986) KaĢgar Uygur NeĢriyatı, Kedimki Uygur Edebiyatı (Eski Uygur Edebiyatı) Uygur edebiyat tarihi-araĢtırma (1988) KaĢgar Uygur NeĢriyatı; Uygurlar, tarih (1989) Doğu Türkistan Gençler ve Çocuklar NeĢriyatı;51 yazarın muhtemelen yakınlarda tamamladığı Boranlik Yıllar (Rüzgârlı Yıllar) adlı bir tarihî romanı vardır. Turgun Almas‘ın edebiyat ve tarihle ilgili 40‘tan fazla makalesi Doğu Türkistan‘daki çeĢitli dergilerde yayınlanmıĢtır. Yazar bir çok kıymetli eseri Çince ve Rusça‘dan Uygur Türkçesi‘ne tercüme etti. Yazarın bazı eserleri Ġngilizce, Rusça, Çince, Türkiye Türkçesi ve diğer Türk lehçelerine aktarılmıĢtır. ġairin Ģiirleri, çoğu Doğu Türkistan Ģairinin Ģiirlerinde olduğu gibi lirik-epik çizgidedir. Kullandığı dil, sade, canlı ve öz Uygur Türkçesidir.52 Güvencem Vicdanım, iradem bana can verip, CoĢkunluk yeni güç kattı, bu tene. Dedim ben; sevgili ve aziz canım, Her zaman fedadır ana vatana. Göğsüm dik Arçi dek Tanrı dağında Gecesi uzağı görüyor gözüm. NerdeymiĢ baĢ eğiĢ azgın rüzgâra, Dururum çınar gibi kuvvetli özüm. Buz gibi eliyle soğuk kıĢ yakamdan, Sıksa da nefesim hiç bir boğulmaz. BaĢıma gök gönderse birden ĢimĢek, 509 Gönlümde zerrece endiĢe doğmaz. Güvencim tam benim dağdan da güçlü, Kahraman halkıma, güzel gayeme! Bize denk gelecek yabani bir güç, Ezelden türemiĢ değil âleme!… Ekim 1981, Urumçi Uygur Türkçesi Uygur Türkçesi, Türk Dilinin güney doğu, doğu grubunda Özbek Türkçesi ile birlikte yer alan bir Türk lehçesidir. Uygurlar, 1930‘lu yıllardan sonra Urumçi ağzını merkez kabul eden KaĢgar, Turfan, Aksu, Kumul ve Ġli vilâyetlerinin ağızlarıyla birlikte Uygur Türklerinin tamamına yakınının dilini içine alan ―merkez Ģive‖yi edebî dil haline getirmiĢlerdir. ÇağdaĢ Uygur Türkçesinin üç ağzı vardır: 1. Merkezi Ağız: Urumçi, Gulca, Turfan, KaĢgar ve Aksu‘da konuĢulur. Bu ağızı kullananlar tüm Uygur Türklerinin %80‘ini teĢkil etmektedir. Edebi dil olarak bu ağız kullanılmaktadır. 2. Lopnur Ağzı: Doğu Türkistan‘ın güney bölgesindeki tarım nehrinin orta ve aĢağı kıyılarında yerleĢen kendilerini ―Kara KoĢunluklar‖ diye adlandıran Uygurların ağzıdır. 3. Hoten Ağzı: Bu ağız, Uygur Özerk Bölgesinin güney batısındaki Hoten vilayetinin ağzıdır. YaklaĢık 2 milyon kiĢi tarafından kullanılır (Bu tasnifte fonetik ölçütler kıyas alınmıĢtır).53 Uygurlar, Ġslamiyet‘ten önce kendilerine özgü Uygur harflerini; Ġslam‘dan sonra 1970‘lere gelinceye kadar Arap harfleri kullanıldılar. 1965 yılında Çince‘yi Latin harfleri ile yazmak için geliĢtirilen orfografik alfabe (Pin-Yin) Uygur ve Kazaklar için de uygulandıysa da 33 harfli Latin kökenli bu alfabe kabul görmedi. Bu tarihten 1974‘e kadar Arap ve Latin alfabesi eĢ zamanlı olarak kullanılmıĢ, 1974‘ten sonra da Latin alfabesi yaygınlaĢmıĢtır. Ancak 1980‘de Çin‘deki reformlar sonucu tekrar Arap alfabesine dönülmüĢtür.54 Uygur Türkçesinin söz dağarcığını 1944 yılında gazetelerde yaptığı bir tarama sonucu incelemiĢ olan E. Necip Ģu sayısal değerlere ulaĢmıĢtır: %49 Türkçe, %33.5 Arapça, %7.5 Farsça, %5.5 Rusça ve diğer Avrupa dilleri, %2 Çince, %2.5 Türkçe eklerle türetilmiĢ yabancı kökenli kelimeler.55 Uygur Türkçesi diğer lehçeler içinde en eski ve devamlı bir yazı dili, ―edebî dil‖, vücuda getirmiĢ olmakla beraber, tam olarak oturmuĢ ve yaygınlaĢmıĢ bir yazım kuralı bütünlüğüne sahip değillerdir. Bunun en önemli nedeni Uygur Türklerinin karĢı karĢıya kaldıkları alfabe değiĢiklikleridir. ÇağdaĢ Uygur Türkçesinde: 8‘i ünlü (a, e, é, i, o, ö, u, ü) ve 24‘ü ünsüz (b, c, ç, d, f, g, E, h, h^, j, k, k, , l, m, n, ], p, r, s, Ģ, t, v, y, z) olmak üzere 32 ses vardır. 510 Bu sahada ı sesi, yazı dilinde kullanılmaz ve alfabede ı ve i sesleri tekbir iĢaretle gösterilir. Bu durumun sonucu olarak ünlü uyumu da bozulabilmektedir. ―e‖ sesi Türkiye Türkçesi‘ne göre daha açık ve geniĢ olarak söylenmektedir. ―é‖ ile gösterilen ―kapalı e‖ Türkiye Türkçesi‘nde kullanılandan daha kapalı ve dardır. Genel olarak Türkçe‘de, dokuzuncu bir ünlü olarak varlığı kabul edilen ―kapalı e‖, ―e‖ sesinden ―i‖ye veya ―i‖ sesinden ―e‖ye geçiĢin bir safhasıdır. Son hecede kullanılmayan bu ünlünün ―a‖ ve ―e‖nin zayıflamasıyla da ortaya çıktığı düĢünülmektedir. Uygur Türkçesi‘nde Türkiye Türkçesi yazı diline göre farklılık gösteren ünsüzleri, gırtlaktan hırıltılı olarak kullanılan h^, k, , E ve genizden çıkan ―ng‖ karıĢımı ] ünsüzleridir. Uygur Türkçesi‘nde, ekten dolayı kelime kökündeki ünlülerin incelme ve daralmasına bakarak gerileyici bir ünsüz benzeĢmesinin kuvvetli olduğunu söyleyebiliriz. Bu sahanın ayırdedici özelliklerinden olarak ünlüsü a ve e olan tek heceli kelimeler i ile baĢlayan bir ek aldıklarında a ve e sesinin kapalı e‘ye (é) dönüĢmesidir: k, al-> k, él-iĢ; at > ét-i; men > mén-i]; beg > bég-im… gibi. Çok heceli kelimeler, ek aldıklarında kelimenin son hecesindeki a ve e‘ler i‘ye dönüĢmektedir. Bu kural yabancı kelimelerin hepsi için geçerli değildir: çaçka > çaçki-ni]; ata > ati-si; hemme > hemmi-si; nime > nimi-ler; ege >egi-si… gibi. ÇağdaĢ Uygur Türkçesi‘nde önemli bazı ünlü değiĢmeleri: i < e: kiyim <E.U kedim (giyim, giysi); içkiri < E.U. içgerü (içerü); pidâ < A. Fedâ. a < i: togra < E.U. toEri-toEru (doğru); cahan < A. Cihân (cihan, dünya); cahaz < A. Cihaz. o < a: k, omuĢ < E.U. k, amıĢ (kamıĢ); oçuk, < E.U. açuk, (açık); tonu-< E.U. tanu-DLT. Tanu(tanı-); k, oEun < E.U.-KBĠ. k, aEun, DLT kagun (kavun); nomus < A.nâmûs (nâmus). ö < e: öy < EU. eb, ev, DLT ew (ev); tömür < EU.temir, DLT temür (demir); ötük < EU. etük (çizme); örük < EU. erük (erik). Ünsüz değiĢmeleri ise: ç-< s-: çaç < EU. saç (saç); çaĢkan < EU. sıçk, an, DLT sıçEan (sıçan, fare); çaçra-< EU. sıçra(sıçra-). p < f/-p-<-f-: pacie < A. fâcia (facia); pek, et < A.fak, at; pelek < A.felek (felek); payda < F. fâide (fayda); munapik, < A. münâfık, (münafık); musapir < A. misâfir (misâfir, konuk). ç-< t-: çüĢ-< EU. tüĢ- (düĢ-, in-); çiĢ < EU. tiĢ (diĢ); çüĢün-< EU. tüĢün- (düĢün-); çüĢ < EU. tüĢ (düĢ, rüya). -v-<-b-: Çivik, < EU. çubuk, (çubuk); tevri-< tebri- (sarsıl-, sarsıl-); elvette < A. elbette (elbette); étivar < A. i‘tibar (itibar); h^ever < h^aber… gibi. Eski Türkçede kelime baĢındaki ―b‖ ve ―k‖ sesi Uygur Türkçesinde asli Ģeklini genellikle korumuĢtur: Ber-< EU. ber- (ver-); bar-< EU. bar- (var-); bar < EU. bar (var); kel-< EU. kel- (gel-); kül-< EU. kül- (gül-); kün-< EU. kün- (gün-); köz < EU. köz (göz); küç < EU. küç (güç); 511 ġekil Bilgisi Uygur Türkçesi‘nin yapım ekleri Ģunlardır: A. Ġsimden Ġsim Yapım Ekleri -lĠK, (-lik, -lik, , -luk, , -lük): 1. su-luk, (sulu), tömürçi-lik (demircilik), at-lik, (atlı), Hoten-lik (Hotenli); 2. altun-luk, (altın çıkarılan yer), éster-lik (astarlık bez), koEun-luk (kavun tarlası). -siz: Su-siz (susuz), k, ural-siz (silahsız), yüz-siz (yüzsüz) -K, i (-k, i, -Ei, -gi -ki): burun-k, i (önceki), biz-ni]-ki (bizimki), yaz-Ei (yazki, yaza ait) yerdi-ki (yerdeki), mektepti-ki (okuldaki). -çi: Boyak-çi (boyacı), k, avap-çi (kebapçı), yaEaĢ-çi (marangoz), iĢ-çi (iĢçi). -çil: Rast-çil (gerçekçi), iz-çil (devamlı, istikrarlı), ep-çil (kolaylaĢtırıcı, çabuklaĢtırıcı). -çAK, (-çak, ,-çek)/-çUK, (-çuk, , -çük?): K, ozi-çak (kuzucuk), oyun-çak, (neĢelilik, neĢe), köl-çek (göl-cük)/k, ap-çuk, (küçük torba), bali-çuk, . -çe: Depter-çe (defterçik), sizik-çe (küçük çizgi), UyEur-çe (Uygurca), Erep-çe (Arapça), beĢ-çe (beĢ kadar), otuz-çe (otuz kadar). -çan: ĠĢ-çan (çalıĢkan), söz-çan (konuĢkan), uyk, i-çan (uykucu), nomus-çan (namuslu). -daĢ: K, érin-daĢ (kardeĢ), pikir-daĢ (fikirdaĢ), meni-daĢ (eĢ anlamlı). -rAK, (-rak, ,-rek): Köp-rek (daha çok), ak, -rak, (daha beyaz). - (i) nci: Bir-i-nci (birinci), ikki-nci (ikinci) üç-i-nci (üçüncü), toksan-i-nci (doksanıncı), yüz-i-nci (yüzüncü). -Key (-key,-gey): teris-key > tes-key (kuzey), kün-gey (güney). -K, inA (-k, ina, k, ına)/-KinA (-kine,-gine): Az-Eina (azıcık), taĢlik, -kina (küçük taĢlık), kiçik-kine (küçücük), epçil-gine (iĢbilircilik, iĢbitiriverici). -siman (-simal): Böri-simal (kurda benzer), Ģaptuli-simal (Ģeftali gibi). -lAK, (-lak, ,-lek): Yay-lak, (yayla), su-lak, (sulak, sulu arazi), küz-lek. -lAp (-lap,-lep): On-lap (onlarca), yüz-lep (yüzlerce), mi]-lap (binlerce). -K, içe (-k, içe,-giçe): asman-k, içe (göğe kadar), minut-k, içe (dakikaya kadar*). -liEan: Million-liEan (milyonlarca), -Kar (-ger,-kar): Hili-ger (hilekâr, hileci), éhtiyat-kar-lik (ihtiyatçılık). -KeĢ (-keĢ,-geĢ) capa-keĢ (cefâkeĢ, çile çekici), B. Fiilden Ġsim Yapım Ekleri -mAK, (-mak, ,-mek): K, oy-mak, , il-mek, çik, iĢ-mak, (direnmek?). 512 -mA: (-ma,-me): körsit-mi-si (göstermesi), yaEli-ma (yağlama), oy-ma, eg-me. - (Ġ) Ģ: ék-i-Ģ (ekiĢ, ekme), k, il-i-Ģ (yapıĢ, yapma, kılıĢ), çüĢün-ü-Ģ (düĢünüĢ, düĢünme). - (Ġ) m: ék-i-m (ekim, ekme), kéy-i-m (giyim, giysi), öl-ü-m (ölüm). - (Ġ)K, (- (Ġ)k, ,- (Ġ) k): öl-ü-k (ölü), jirt-i-k (yırtık), yép-i-k (yapılmıĢ). -z: Kö-z (göz), sö-z (söz), aEi-z (ağız). -ak: Piç-ak, (biç-ek > bıçak), yat-ak, , k, ork, -ak, . -G.U (-Eu,-gü)/-kü: tuy-Eu (duygu), isit-k, u. -K, AK, (-k, ak, ,-kek),-G.AK, (-Eak, ,-gek): Pat-k, ak, (batak), bez-gek (sıtma). -K, Ġn (-kin,-k, in,-k, un,-kün)/-G.in (-gin,-Ein,-Eun, gün): ÇüĢ-kün-lük (düĢkünlük), k, aç-k, un (kaçkın), k, iz-Ein (kızgın). - (Ġ) ndi: Süpür-ü-ndi (süprüntü), küy-ü-ndi (kül?). -K, An (-k, an,-ken)/-G.An (-Ean,-gen): élin-Ean (alıngan), uruĢ-Ean (dövüĢken), körüĢ-ken (görüĢen) Uygur Türkçesinin Ġyelik Ekleri Uygur Türkçesinde çokluk eki-ler,-lar‘dır. (öy-ler, capa-lar (cefalar). Çokluk eki ünlü ile baĢlayan bir ek aldığında-lir Ģeklini almaktadır. (eza-lir-im, kün-lir-i, çaç-lir-imni) Ġsimlerde bildirmenin olumsuz ―emes‖ (değil) kullanılarak yapılır. Gözel emes men (güzel değilim) Sıfatlarda derecelendirme -rek, -rak, -mtul ekleri veya ―en, bek, teh^i nahayiti, hecep vb.‖ zarflarının yardımıyla yapılır. (Az-rak sevir, köp-rek hosul, k, ara-mtul yéĢil, hecep tatlik vb.). Uygur Türkçesinde iĢaret sıfatı olarak bu, Ģu, u ve bunlardan meydana gelmiĢ ―avu‖ (iĢte o, o < ene/ana bu), ―aĢu‖ (iĢte Ģu, Ģu < ene/ana Ģu), ―eĢu‖ (iĢte Ģu, Ģu < ene/ana Ģu), ―mavu‖ (iĢte bu, bu < mana bu), ―muĢu‖ (iĢte Ģu, Ģu < mana Ģu), ―Ģubu‖ (iĢte bu, Ģu), ―uĢbu‖ (<uĢ-bu, iĢte bu, bu) biçimleri kullanılmaktadır. ÇağdaĢ Uygur Türkçesinde Ģahıs zamirleri, men, sen, siz, u, biz, siler, ular‘dır. dönüĢlülük zamiri ―öz‖ kelimesidir. (öz-em (kendim), öz-e] (kendin), öz-i]iz (kendin, kendiniz), öz-i (kendi, kendisi), özimiz (kendimiz), öz-i]ler (kendiniz), öz-liri (kendileri). ÇağdaĢ Uygur Türkçesinde fiil çekimlerinde kullanılan Ģahıs eklerini Tablo 3‘de girebiliriz. ÇağdaĢ Uygur Türkçeside fiillerin birleĢik çekimi, hikaye, rivayet ve Ģart çekimleri adı altında görülmektedir. Hikaye çekimi-i fiilinin görülen geçmiĢ zamanı ile yapılır. ġart kipinin ve gereklilik kiplerinin hikayesi dıĢında Ģahıs ekleri i-yardımcı fiiline (i-yardımcı fiiline eklenen zaman ekine) getirilir. Kél-i-vatatti (geliyordu), kör-mes i-di-]ler (görmezdiniz), éyt-attim (söyleyecektim), iç-iĢ kérek idi (içmeliydi) 513 Modern Uygur Türkçesinin rivayet çekimi, basit çekimden sonra i-yardımcı fiiline anlatılan geçmiĢ zaman ekinin getirilmesi ile oluĢturulur. Rivayet birleĢik çekiminde Ģahıs ekleri-gereklilik ve Ģart kiplerinin rivayeti hariç-imek yardımcı fiiline getirilir. bol-Ean i-ken (olmuĢmuĢ), k, il-idi-ken-siz (yapacakmıĢsın), çik, -ivatidiken-men (çıkıyormuĢum), çik, -ar i-ken-men (çıkarmıĢım), kel-se-m i-ken (gelseymiĢim), k, il-iĢ-im kérek i-ken (yapmalıymıĢım). ġart çekimi, bol-yardımcı fiiline getirilen-sa ekinin birleĢmesi ile yapılır. ġahıs ekleri Ģart kipinin çekiminde olduğu gibidir. k, il-Ean bolsa-m (yapmıĢsam), k, il -idiEan bolsam (yapacaksam), k, il-ar bolsa-m (yaparsam), çik, -i-vat-sa-m (çıkıyorsam) … gibi. Uygur Türkçesinde iki fiilin kaynaĢarak yeni bir fiil getirmesi sahanın ilginç bir özelliğidir. Bu tür fiillere, ―KaynaĢmıĢ BirleĢik Fiiller‖ denmektedir. Bu hadise, bazı ses değiĢme ve benzeĢmelerinin yanı sıra, -l-düĢmesi sonucu meydana gelen ses değiĢmeleri ile oluĢmaktadır. vat-/-vat-: ―asıl fiil+-p (zarf fiil) +yat- (yardımcı fiil)‖ Ģeklinde kaynaĢma sonucu ortaya çıkan ―vat/-ivat-‖ eki esas itibariyle süreklilik ifadesi taĢımaktadır. k, élivat < k, él-ip yat-. val-/-ival-: ―asıl fiil+-p (zarf fiil) al- (yardımcı fiil)‖ Ģeklinde kaynaĢma sonucu oluĢmuĢtur. turuval < tur-up aleçik, -: < él-ip çik, - (alıp çık-, getirmek) ekir-: < él-ip kir- (alıp gir-, getir-, dahil et-) ekel-: < él-ip kel- (alıp gel-, getir-) apar-: < él-ip bar- (götür-) Modern Uygur Türkçesinde yeterlilik (iktidari) fiil al-yardımcı fiiliyle oluĢturulan birleĢik fiillerle yapılmaktadır. Hareketin yapılabilirliğini ifade etmek için ―asıl fiil+-a/-e zarf fiil eki+ al-yardımcı fiil‖birleĢik fiili kullanılmaktadır. Yeterlilik fiilinin olumsuzu ise, al-yardımcı fiiline -ma/-me olumsuzluk ekinin getirilmesi ile teĢkil edilir. Fakat Uygur Türkçesinde -a/-e zarf fiili ile al-yardımcı fiilinin kaynaĢması sonucu yeterlilik Ģekli, al-, el-ala-,-ele-, (Ünlü ile biten fiillere eklendiğinde de kalıplaĢarakl-Ģeklini alır. ―uh^lalmidim <uh^la-y-a al-mi-di-m‖ vb.) olarak ekleĢmiĢtir. (körelmidim < kör-el-mi-di-m < kör-e al-mi-di-m ―göremedim‖). Uygur Türkçesinde kullanılan edatlar Ģunlardır: Bilen (ile), üçün, béri, kéyin (sonra), toErisida (hakkında), toEruluk, (hakkında, üzerinde), k, arĢi, boyiçe (boyunca), burun (evvel, önce, geçen), aval (evvel, önce), dek (gibi), bille (birlikte, beraber), oh^ĢaĢ (aynı, benzer, farksız); emma (ama), pek, et (fakat), eger, çünki, birak, (fakat, ama), yak, i (veya), emes (değil), belki, belkim, herhalda, lékin, bolsa (ise) … gibi. 514 1 Bkz. Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998a) ÆağdaĢ Uygur Türklerinin Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 1. 2 Özkan Ġzgi, (1987): ―Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi‖, TKAE, Ankara: s. 11. 3 Mehmet Saray, (1998) ―Doğu Türkistan Türklerinin Kısa Tarihi‖ Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, C. I, Ġstanbul; Abdülhekim Ġltebir, (1998) ―Günümüz Uygur Türk Tarihi Romanlarında Azatlık Teması‖ Doğu Türkistan‟ın Sesi Dergisi, Sayı: 30, s. 56-57; Ġbrahim Kafesoğlu, (1992); ―Uygurlar‖ Türk Dünyası El Kitabı, TKAE Yay. Ankara: s. 145-150. 4 Nadir Devlet, (1993): ÇağdaĢ Türkîler, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ek Cilt, Çağ Yayınları, Ġstanbul: s. 422. 5 M. Rıza Bekin, (1998): ―Doğu Türkistan Gerçeği‖ Doğu Türkistan‟ın Sesi, Sayı: 55, Ġstanbul s. 3. 6 Mahmut KaĢgarlı, (1998a): s. 16. 7 Ġsmail Cengiz, (1998a): ―Doğu Türkistan‘ın Yeraltı ve Tabii Zenginlikleri ve Stratejik Konumu‖, Doğu Türkistan‟ın Sesi, Sayı: 55, Ġstanbul: s. 8. 8 Kemal Ocak (1999): ―Dünyadaki Türk Cumhuriyetleri Türk Halkları‖, Düzgün Yayınları, Ankara: s. 81. 9 ġuayip KarakaĢ, (1996): ―20. Yüzyıl Türk Dünyası Edebiyatı Üzerine Bir Deneme‖, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2, s. 287. 10 Hülya Kasapoğlu-Çengel, (1998): ―Abdürrahim Ötkür‘ün ġiirlerinde Hürriyet ve Mücadele‖, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5, s. 87. 11 KarakaĢ, 1996: 287. 515 12 Halil Açıkgöz, (1991) ―Türk Dünyası Edebiyatı‖, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, s. 98. 13 Nadir Devlet, (1993): 423. 14 Ġsmail Cengiz, (1998b) ―1982 Anayasası‘na Göre Doğu Türkistan‘ın Hukukî Durumu‖ Doğu Türkistan DayanıĢma Derneği Yayınları, Ġstanbul: s. 8. 15 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1996): ―Uygur Türklerinin Türk Kültür Tarihindeki Yeri ve Rolü‖ Türk Kültürü, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Sayı. 404 yıl: XXXIV, Ankara: s. 713. 16 Nadir Devlet, (1993): 424. 17 KurtuluĢ Öztopçu, (1992): Uygur Atasözleri ve Deyimleri, Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, Ġstanbul, s. 17. 18 Fuat Bozkurt, (1999): Türklerin Dili, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara, s. 498. 19 Halil Açıkgöz, (1991): s. 98. 20 Erkin Emet, (1996): ―Yeni Uygur Edebiyatı‖ Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, S. 6, s. 59. 21 Komisyon, (1998): Türk Dünyası Edebiyatları, MEB Yay. Ġstanbul: s. 559. 22 Abdülhekim Ġltebir, (1998) ―Günümüz Uygur Türk Tarihi Romanlarında Azatlık Teması‖ Doğu Türkistan‟ın Sesi Dergisi, Ġstanbul S. 56-57: s. 30-36; Mahmut KaĢgarlı, (1998): ÆağdaĢ Uygur Türklerinin Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 23 Gülzade Tanrıdağlı (1998): ―Uygur Edebiyatında Roman‖ Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, S. 5: s. 114. 24 Tanrıdağlı, (1998): 114. 25 Mahmut KaĢgarlı, (1998b) ―ÇağdaĢ Uygur Edebiyatı ġairi Mehmet Ali Tevfik‘in ġiirlerine ÇağdaĢ Türkiye Edebiyatı‘nın Etkileri‖ Türk Kültürü Dergisi, S. 425, s. 560-569. 26 Bkz. (Komisyon), 1998; KaĢgarlı, 1998a; Emet, 1998. 27 Hülya Kasapoğlu, (1998): s. 90-91. 28 Öztopçu, (1992): s. 20. 29 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998): s. 105. 30 Erkin Emet, (1998): ÆağdaĢ Uygur ġiiri Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yayınları/2136, Ankara: s. 20. 31 KaĢgarlı (1998): 110. 516 32 Komisyon, (1998): s. 599. 33 KaĢgarlı (1998): 112. 34 Hater: Kötü, periĢan. 35 Ġlaç: Çare, derman. 36 Æatak olmak: Ters gitmek. 37 Tukkun: Ciğer Pare, Akraba. 38 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998): s. 140. 39 Erkin Emet, (1998): s. 96. 40 KaĢgarlı, (1998): s. 140. 41 Emet, (1998): s. 97. 42 KaĢgarlı, (1998): s. 142. 43 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998) s. 198. 44 Erkin Emet, (1998):. 45 Emet, Erkin: (1996) s. 60. 46 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998): s. 244. 47 Hülya Kasapoğlu-Çengel: (1998): ―Abdürrahim Ötkür‘ün ġiirlerinde Hürriyet ve Mücadele‖ Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5 Ankara: s. 89. 48 Hülya Kasapoğlu-Çengel: (1998): 97. 49 Erkin Emet (1998): s. 72. 50 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998): s. 218. 51 Uygurlar, Honlarning Tarihi (Hunların Tarihi), Kedimki Uygur Edebiyatı (Eski Uygur Edebiyatı) adlı eserleri yazarın Çin yönetimince uzun süre kovuĢturulmasına yol açmıĢ bu eserlerden dolayı vatan hainliği suçlamaları ile karĢı karĢıya kalmıĢtır. Çin yönetimi bu üç kitaba ―Zehirli Kitap‖ diyerek bu eserlerin okunmasını yasaklamıĢtır. Prof. Dr. Sultan Mahmut KaĢgarlı, yazarın ―Uygurlar‖ adlı eserinin bu alanda yazılmıĢ kitaplardan Muhemmed Emin Bögra‘nın yazdığı ―ġarkî Türkistan Tarihi‖ adlı eserinden sonra en önemli eser olduğunu söylemektedir. (Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998): 220.). 52 Erkin Emet, (1998): s. 78. 53 Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1992), Modern Uygur Türkçesi Grameri, Orkun Yayınevi, Ġstanbul, s. 26. 54 Nadir Devlet: (1993): s 425. 55 KurtuluĢ Öztopçu, (1992): s. 33. 517 Abdülhekim Ġltebir, (1998) ―Günümüz Uygur Türk Tarihi Romanlarında Azatlık Teması‖ Doğu Türkistan‟ın Sesi Dergisi, Ġstanbul S. 56-57. Erkin Emet, (1996): ―Yeni Uygur Edebiyatı‖, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, S. 6. Erkin Emet, (1998): ÆağdaĢ Uygur ġiiri Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yayınları/2136, Ankara. Fuat Bozkurt, (1999): Türklerin Dili, Kültür Bakanlığı Yayınları Ankara. Gülzade Tanrıdağlı (1998): ―Uygur Edebiyatında Roman‖ Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi. Halil Açıkgöz, (1991) ―Türk Dünyası Edebiyatı‖, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul. Halil Açıkgöz, (1991): Türk Dünyası Edebiyatı, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı. Hülya Kasapoğlu-Çengel, (1998): ―Abdürrahim Ötkür‘ün ġiirlerinde Hürriyet ve Mücadele‖, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 5. Ġbrahim Kafesoğlu, (1992); ―Uygurlar‖, Türk Dünyası El Kitabı, TKAE Yay. Ankara:. Ġsmail Cengiz, (1998a): ―Doğu Türkistan‘ın Yeraltı ve Tabii Zenginlikleri ve Stratejik Konumu‖, Doğu Türkistan‟ın Sesi, Sayı: 55. Ġsmail Cengiz, (1998b) ―1982 Anayasası‟na Göre Doğu Türkistan‟ın Hukukî Durumu” Doğu Türkistan DayanıĢma Derneği Yayınları, Ġstanbul. Kemal Ocak (1999): ―Dünyadaki Türk Cumhuriyetleri Türk Halkları‖, Düzgün Yayınları, Ankara. Komisyon, (1998): Türk Dünyası Edebiyatları, MEB Yay. Ġstanbul. KurtuluĢ Öztopçu, (1992): Uygur Atasözleri ve Deyimleri, Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, Ġstanbul. Levent Doğan: (2000): Zunun Kadiri Gunçem (Metin-Ġnceleme-Dizin) Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (BasılmamıĢ Doktora Tezi). M. Rıza Bekin, (1998): ‗Doğu Türkistan Gerçeği‘ Doğu Türkistan‟ın Sesi, Sayı: 55, Ġstanbul. Mehmet Saray, (1998) ―Doğu Türkistan Türklerinin Kısa Tarihi‖ Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, C. I, Ġstanbul. 518 Muharrem Ergin: (1993): Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, 21. Baskı, Ġstanbul. Nadir Devlet, (1993): ÆağdaĢ Türkîler, DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, Ek Cilt, Çağ Yayınları, Ġstanbul. Özkan Ġzgi, (1987): ―Uygurların Siyasi ve Kültürel Tarihi‖, TKAE, Ankara:. Rıdvan Öztürk, (1994): Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları-593 Ankara. Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1992), Modern Uygur Türkçesi Grameri, Orkun Yayınevi, Ġstanbul. Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1996): ―Uygur Türklerinin Türk Kültür Tarihindeki Yeri ve Rolü‖, Türk Kültürü, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Sayı. 404 Ankara. Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998) ―ÇağdaĢ Uygur Edebiyatı ġairi Mehmet Ali Tevfik‘in ġiirlerine ÇağdaĢ Türkiye Edebiyatı‘nın Etkileri‘ Türk Kültürü Dergisi S. 425. Sultan Mahmut KaĢgarlı, (1998) ÆağdaĢ Uygur Türklerinin Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ġuayip KarakaĢ, (1996): ―20. Yüzyıl Türk Dünyası Edebiyatı Üzerine Bir Deneme‖, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2. 519 Uygur Türkleri Edebiyatı / Prof. Dr. S. Mahmut KaĢgarlı [p.303-315] PROF. DR. S. MAHMUT KAġGARLI Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Uygur Türk Edebiyatının Tarihî GeliĢmesi alen Çin Halk Cumhuriyeti idaresi altında bulunan ve ana vatanı Doğu Türkistan‘da (ġinjang Uygur Muhtar Bölgesi) yaĢamakta olan Uygur Türkleri eski Türk boylarından biri olup geçmiĢte kurduğu devletleriyle, geliĢtirdiği ekonomisi, kültür, edebiyat ve sanatlarıyla Türk tarihinde çok önemli yer tutmaktadırlar. Uygurların geliĢtirdiği dili ve edebiyatı bir çok Türk boylarının kendi lehçelerine dayalı edebi yazı dillerinin, edebiyatlarının Ģekillenmesi ve geliĢmesinde önemli rol oynamıĢlardır. Kültür ve edebiyatları çok zengin olan Uygurlar Türk dünyası kültürü, dili ve edebiyatının değiĢmesi ve geliĢmesine büyük katkılarda bulunmuĢlardır. Prof. Dr. A. Caferoğlu, Uygurların Orta Asya (Türkistan)‘da kültür yönünden oynadıkları rolü Ģöyle ifade etmektedir: ―BeĢinci yüzyıldan baĢlayarak, önceleri kendi boyları, daha sonra katma diğer Türk boy ve uyruklarıyla, siyasi bir birlik vücuda getiren Uygarların Orta Asya Türk dili ve kültürünün geliĢmesinde ve yayılmasında çok mühim rolleri olmuĢtur. Din ve inançlarındaki tolerans, vârisi bulundukları daha önceki Türk dili ve kültürüne sıkı bağlılıkları, yerleĢik cemiyet hayatı ile göçebe serbestliğini ayarlamaktaki kabiliyetleri Uygur Türkünü Türk dili ve kültürünün yeni baĢtan yapılması gereken yapısının ustası kılmakta gecikmemiĢtir. Kelimenin tam manasıyla devrinin komĢu devletlerini imrendirecek kadar geliĢmiĢ yapılı, hukukî bir devlet yaratmıĢlardır. Uluslararası münasebetler kurarak, yabancı ellerde yaĢayan Türk kolonileri için koruyucu kanunlar vücuda getirmiĢlerdir. Devlet idaresi vazifelerinin yürütülmesine memur vekiller heyeti ve çeĢitli mansıplar kadrosu ihdas etmiĢlerdir. Devlet nizam ve intizamını koruyan kanunlar tedvin etmiĢlerdir. DıĢ ülke ve memleketler nezdinde sefirler göndermiĢlerdir. Uygur Devleti fikir hayatı bakımından da ileri bir seviyeye ulaĢmıĢtı. Uygur kağanı sarayında yerli ve yabancı sanatkârlar, tarihçiler, ilim adamları himaye görüyor, ülkede kütüphaneler kuruluyordu. Uygurlar devrine göre ileri bir musiki ve edebiyat yaratmaya muvaffak olmuĢlardır.‖1 Uygur Türkleri binlerce yıllık tarihlerinde, kendi emeklerinin, akıllarının, duygularının ve dünya görüĢlerinin bir ifadesi olarak edebiyat ve sanat değeri yüksek eserler ortaya koymuĢlardır. Uygur edebiyatı, yazılı ve sözlü edebiyat olmak üzere iki kola ayrılır. Uygur sözlü edebiyatı, dinî inançları, dünya görüĢleri ve estetik zevkleri aksettiren halk koĢakları, destanları, rivayetleri, hikâyeleri, masal, latifeler (fıkralar), temsiller, atasözleri… gibi türlerden meydana gelmektedir. Bu eserler, Uygur Türklerinin tarihî terakkisini, sosyal ve iktisadî hayatını, örf ve âdetlerini, gaye ve arzularını aksettirir. Aynı zamanda bu eserler Uygur Türklerinin tarihî ve etnik durumlarının araĢtırılmasında, büyük ehemmiyeti hâiz materyal kıymetindedirler. Bu sözlü edebiyat, Uygur yazarları ve Ģairleri için de çok önemli bir kültür malzemesidir. Bu sözlü edebiyatın hikâyeleri, 520 destanları masalları yalnız Uygur Türkleri arasında değil, bütün Türk dünyasında bilinen ―GaripSenem‖, ―Tahir ile Zühre‖, ―Yusuf ile Züleyha‖, ―Seyyit Noçi‖, ―Abdurrahman Hocam‖ gibi ürünlerdir. Halk hikâyelerinden ―Ağaç At‖, ―Dut Gölgesinde‖, ―Uçan Halı‖, ―Temir Batur‖ en çok anlatılanlar arasındadır. Halk latifeleri (fıkraları) arasında Nasreddin Efendi (Hoca) en çok bilinenlerdir. Ayrıca Molla Zeyidi, Salih Çakan ve Hüsameddin‘in latifeleri halk arasında yaygın olarak anlatılmaktadır. Uygurların Köktürk ve Uygur devresinde edebi yazı dili olarak ĢekillenmiĢ ve Karahanlılar hakimiyeti devresinde ise Hakaniye Ģivesine dayalı edebi yazı dili olarak tekamülleĢmiĢ edebi yazı dili mevcut olup, bu yazı dil 15-19. asırlar arasında Orta Asya (Türkistan)‘da müĢterek Türkistan Türkçesi edebi dili olarak kullanılan Çağatay Türkçesinin temelini teĢkil etmiĢlerdir. 20. yüzyılın baĢlarından itibaren Çağatay Türkçesi ÇağdaĢ Uygur Türkçesi edebi yazı dili ve ÇağdaĢ Özbek Türkçesi edebi yazı dili Ģeklinde ikiye ayrılarak geliĢme göstermiĢtir. Uygur Türkleri tarihten günümüze kadar değiĢen ve geliĢen edebi yazı diliyle pek çok nadir edebi eserler yaratmıĢlardır. Bu edebi eserleri Ġslamiyet‘ten önceki ve Ġslamiyet‘ten sonraki edebiyat olarak iki devreye ayırmak gerekmektedir. Ġslamiyet‘ten Önceki Edebiyat Maniheizm, Budizm Devri Uygur Türkleri Edebiyatı Uygurların Ġslamiyet‘le müĢerref olmadan önceki sözlü ve yazılı edebiyatları V-VI. yüzyıllarda kurulan Uygur Hanlığı, VI-VIII. yüzyıllar arasında saltanatını sürdüren Köktürk Kağanlığı devresinde, VIII. Yüzyılın ikinci yarısından IX. yüzyılın birinci yarısına kadar devam eden Uygur Federasyonu Devleti zamanında, IX. yüzyılın ikinci yarısından XIV. yüzyılın sonuna kadar devam eden Doğu Türkistan‘daki Ġdikut Uygur Türk Devleti sınırları içerisinde meydana gelerek büyük geliĢmeler göstermiĢtir.2 V-VI. yüzyıllarda meydana gelen bir çok Türkçe edebî eserler büyük göçler sırasında kayıp olmuĢtur. Bu devreye ait Ģiirlerden biri Çin‘in Suy sülalesi tarihi ile ilgili belgelerde muhafaza edilmiĢtir. Bu Ģiiri yazan Çin kaynaklı belgelere göre Uygur Türk Ģairi Hogursur Altun‘dur. Hogursur Altun milattan sonra 487 yılında doğmuĢ olup 567 yılında hayata gözlerini yummuĢtur. Uygur Türkçesinden Çinceye yapılan tercümesi günümüze kadar ulaĢabilen bu Ģiirin adı: ―Teli KoĢagı‖ yani ―Turalar ġarkısı‖dır.3 Bu Ģiirin Türkiye Türkçesindeki tercümesi Ģöyledir: ―Turalar ġarkısı‖ Çoğay dağlarının etegin boylap Turalar deryası dalgalı akar. Gökyüzü bitiĢik yaĢıl yaylaya O, geniĢ sahayı kucaklayıp yatar. Ne kadar lekesiz, sonsuz gökyüzü, Vadiler bucaksız görünmez ucu. Rüzgârlar eserse otlar eğer baĢ, 521 Görünür at, sığır ve koyun, kuzu. ġair Hugur Altun bu Ģiiriyle doğanın güzelliğini, bu güzel yaylanın atlarla, sığırlarla, koyunkuzularla insanı büyülediğini ifade etmiĢtir. Bu Ģiir Türk milletinin yaĢam biçimini güzel bir Ģekilde yansıtmıĢtır. Eski Türk edebiyatının Orta Asya‘daki önemli numuneleri Orhun Abideleridir. Bu Abideler içerisinde Uygurlara ait Abideler: Uygur BengütaĢları yani Uygur BengütaĢ edebiyatları mühim yer tutmaktadır. Bilindiği gibi 740 ile 745 yılları arası Göktürk Kağanlığı‘nın en kritik yılları olmuĢ ve 744 yılının sonunda son Göktürk kağanı Uygur-Basmıl-Karluk Federasyonu tarafından mağlup edilmiĢ ve böylece Türk kağanlığı (―A-çı-na‖ Bozkurt Oğulları) hanedanından bir Uygur sülalesi olan ―yağlakar‖ hanedanına geçmiĢtir. 745 ile 780 yılları arasında ötüken havalisinde hüküm süren Yağlakar hanedanının uç kağanının birincisi 745 ile 747 yılları arasında saltanat süren Kutluğ Bilge Köl Kağan‘dır. Kutluğ Bilge Köl Kağan‘ın 744 yılındaki ölümü üzerine ikinci Uygur kağanı olarak yerine oğlu Bayançor (Çin kaynaklarında Moyunçor) Kağan olmuĢ ve 759 yılına kadar da saltanat sürmüĢtür. Bayançor‘un kağanlık unvanı Tengride bolmıĢ il itmiĢ Bilge Kağan Ģeklinde idi. Tarihi kaynaklarda tespit edilen Tengride bolmıĢ il itmiĢ Bilge Kağan adına dikilen üç abide bulunmaktadır. Bu abideler sırasıyla Ģunlardır: 1. 750 (bars) yılının yaz ayında Tes nehri baĢında dikilen Tes abidesi. 2. 753 (yılan) yılının yaz ayında Terh nehrinin kenarına dikilen Terh veya Teryat abidesi. 3. 759-760 (domuz-küskü) yılında dikilen ġine-usu abidesidir. Bu abidelerin hepsi güzel bir edebi üslupla yazılmıĢ edebi eser örnekleridir. Bu örnekler hem edebiyat hem de tarih bakımından büyük önem taĢımaktadır. 1. Bu abideler içerisinde Terh veya Taryat kitabesi çok önemli bir kitabe olup Eski Uygur Kağanlığı‘nın kağan tarafından nasıl idare edildiği anlatılırken ülke sınırları da verilmektedir. 2. Terh veya Taryat kitabesinin ikinci bir özelliği de Türk ordu teĢkilatına ıĢık tutmasıdır. Bilindiği gibi Türk ordu teĢkilatında asırlardan beri 10‘lu sistem kullanılmaktadır. On kiĢilik bir asker topluluğunun baĢkanına onbaĢı, on tane onlu grup ihtiva eden yüz kiĢilik bir asker topluluğunun baĢkanına yüzbaĢı, on tane yüzlük grup ihtiva eden bin kiĢilik bir askeri topluluğun baĢkanına Tümen baĢı denilirdi. Türk ordu sisteminde tarihten beri devam edegelen bu yapılanmanın sırrı Terh abidesindeki kitabe ile çözülmüĢtür. 3. Terh kitabesinde yine Türk milletinin kadına ne kadar önem verdiği anlaĢılmaktadır. Abidenin güney tarafı 6 satırında Bayançor‘un karısının da Ġl Bilge Katun atandığını görüyoruz. Hunlardan beri devam eden bir devlet geleneği olarak kağan ile katun her zaman birlikte tahta geçmiĢtir. Abidenin iĢaret edildiği 6. satırda ―atadı Tengride bolmıĢ il etmiĢ kağan atadı. Ġl Bilge Katun 522 atadı. Kağan atanıp ötüken ortusunda songüz baĢkan ıduk baĢ kidinin örgin bunta etitdim.‖ Bu satırların bugünkü Türkiye Türkçesine aktarılması: ―atadı Tenride bolmıĢ il etmiĢ Bilge Kağan (olarak) atadı. Ġl Bilge Katın (olarak) atadı. Kağan tayın edilip, katun tayın edilip, ötüken ortasında süngüz-BaĢkan‘ın kutlu zirvesinin batısında otağı burda kurdum.‖ 4. Terh abidesinde yine hükümet sistemi ile ilgili çok önemli bilgilere rastlanmaktadır. BengütaĢ abidesinin batı tarafı 6. satırında geçen: ―uluğ buyruk tokuz bolmıĢ‖ cümlesinden Eski Türk hükümetlerinde asli dokuz bakanlığın olduğunu öğrenmekteyiz. Hükümette yakın çağlara kadar kaç bakanın olduğu meçhuldü. Bunu ancak Çin kaynaklarının yardımıyla öğrenebiliyorduk. Fakat Terh abidesinin bulunmasıyla hükümette dokuz bakanın olduğunu öğrenmiĢ oluyoruz. Çin kaynaklarından yine bu sistemin Türklerden Tibetlilere geçtiğini görüyoruz. Uygur devresine ait Göktürk harfli kitabelerden birisi de üç dilli (Türkçe, Soğdçe ve Çince) Karabalasagun yani KaraĢehir abidesidir. Karabalasagun kitabesi 821 yılından hemen sonra dikilmiĢtir. Mani muhitinde meydana getirilen mensur eserler sayıca ve hacim bakımından çok değildir. Bunların çoğu dini metinler ve dualardır. Uygurların üçüncü kağanı Bögü Kağan‘ın 762 yılında Mani dinine giriĢini anlatan Uygur harfleri ile yazılmıĢ Eski Türkçe bir metin mevcut olup Maniheizm devresi Uygur nesri eserlerinin en önemli örneklerinden biridir. BaĢtan ve sondan eksik olan bu metinde Bögü Kağan‘ın Çin‘in isteği üzerine ErluĢen ayaklanmasını bertaraf etmek için yüz binlerce süvari birlikleriyle Çin topraklarına girmesi ve bu sırada mani rahipleriyle karĢılaĢması ve onlarla konuĢması, dinin icaplarına aykırı hareketlerinden dolayı duyulan piĢmanlık ve kendi halkının sâdık bir immet olması için Bögü Kağan‘ın yaptığı teĢebbüsler anlatılmaktadır. Tahminen 930 yılında ve Köktürk harfleriyle kaleme alınmıĢ olan ―Ġrk Bitig‖ (Fal Kitabı) mani muhitinde yazılmıĢ önemli bir eserdir. ―Ġrk Bitig‖in son derece ilgi çekici bir yapısı, dili ve üslubu vardır. Uygur edebî eserlerinin en eskileri ise maniheist kültür çevresinde ortaya konulmuĢ olanlardır. Çünkü, bilindiği gibi Uygurlar Maniheizmi Doğu Türkistan‘daki kardeĢlerinin yanına gelip yerleĢmeden çok daha önce Moğolistan‘da iken kabul etmiĢ bulunuyorlardı. Moğolistan‘daki Uygur Devleti‘nin (744840) üçüncü hükümdarı Bögü Kağan, Mani dinini 762 yılında kabul etmiĢ ve Maniheizm Uygurlar arasında kısa zamanda yayılmıĢtı. Bu sebeple, Doğu Türkistan‘da bulunmuĢ olan Maniheist Uygurlardan kalma el yazmalarının bir kısmı Moğlistan‘da yazılmıĢ ve daha sonra göçle birlikte Doğu Türkistan‘a getirilmiĢ eserlerdir.4 ġimdiye kadar bulunan Maniheist Uygur devrine ait Ģiirler sekiz tane olup bunların üçü ilâhî, ikisi övgü, biri ölüm, biri cehennem tasviri ve biri de aĢk veya sevgi Ģiiridir. Bu devirdeki Uygur Ģairlerinden bizce bilineni Aprın Çor Tigin‘dir. Onun da biri övgü, biri de aĢk üzerine olan iki Ģiiri bilinmektedir. Aprın Çor Tigin‘in aĢk konusundaki Ģiiri Türk lirik Ģiirinin ilk ve en eski örneği sayılmaktadır. 5 Doğu Türkistan‘da Budist Uygur kültürü çevresinde meydana getirilmiĢ eserlerin sayısı (Ģimdiye kadar elde edilen metinlere göre) Maniheist edebî eserlerin sayısına nisbetle çok daha fazladır. ReĢid Rahmeti Arat‘ın derlediği 25 manzum eserdeki toplam mısra 1400‘ü bulmaktadır. Bunlara R. Rahmeti 523 Arat‘tan sonra muhtelif araĢtırmacılar tarafından yayınlanan 60 parça da eklenirse, bu devirdeki Uygur sözlü ve yazılı edebiyatına ait eserlerin büyük bir sayıya ulaĢtığı anlaĢılır. Bildiğimiz Budist Uygur Ģairleri ise Ģunlardır: Ki-ki ġiĢi, Pıratya-Ģiri (Sans, Prajnasrı), ÇinaĢiri (Sans, Jinağri), Çisuin Tutung, Sıngko Selitutung, An-tsang H (a) nlin KeyĢi, Çuçu ġingsun, ġila.6 Budist Uygur kültür çevresinde Ġdi Kut-Kuçu Uygur Devleti zamanında yazılmıĢ veya tercüme edilmiĢ mühim edebî mensur eserler Ģunlardır: ÇeĢtane Ġlig Beg Bu eser eski Uygur yazısı ile yazılmıĢ Ġdikut Uygur Devleti devri edebiyatındaki ünlü eserlerden biridir. Eserde ÇeĢtani Ġlig Beg‘in ülkesinde yaĢayan insanlara hastalık ve belalar getiren Ģeytanlarla yaptığı mücadelesi anlatılmaktadır. Eseri ġilazın adlı bir mütercim Toharcadan Uygur Türkçesine çevirmiĢtir. Kıssa karakterindeki bu eser, Uygur Türklerinin baturluk ve kahramanlığını metheden bediî yâdigarlarındandır. Bu kıssanın Ġdikut Kuçu Uygur Devleti zamanında kaleme alınmıĢ eski bir nüshası Almanya arkeoloji grubu tarafından 1913-1914 yıllarında Turfan‘da bulunmuĢtur. Eser halen Berlin Müzesi‘nde muhafaza edilmektedir. Altın Yaruk ―Altın Yaruk‖ kısaltılmıĢ bir isim olup eserin eski Uygur Türkçesindeki adı ―Altun Önglug Yaruk Yaltırıklığ Kutta KötürülmiĢ Nom Ġligi Atlık Nom Bitig‖ (Altın Renkli IĢıklı-Pırıltılı, Hepsinden Büyük Nom PadiĢahı Adındaki Nom Kitap)‘tır. Altun Yaruk Destanı tercüman ve Ģair ġıngko Seli Tutung tarafından Çinceden Uygur Türkçesine çevrilmiĢtir. Eserde Buda dinî akidelerini beyan eden hikâyeler, rivayetler yer almaktadır. Altun Yaruk, eski Uygur Ģiirine mensup olup Sıngko Seli Tutung, Çince metindeki Mahasatvi Tegin‘in babasının ve annesinin okuduğu her bir mısra yedi hatlı (yedi kelimeli) bir dostluk ve mersiye Ģiirini aynen tercüme etmeyip Uygur Ģiirindeki koĢuk Ģeklinde Uygur Türkçesine aktarmıĢtır. Bu eserdeki hikâyeler çok canlı ve akıcı bir üsluba sahiptir. Maytırsımt Budizm devresine ait Toharcadan Uygur Türkçesine çevrilen bir baĢka eser Maytrisimit‘tir. Yani ―Geleceğin Burkanı olan Maitreya ile BuluĢma‖ adını taĢıyan eserdir. Maytırsımt Eski Uygurca nüshası 1959 yılının 4. ayında Kumul‘daki Uygurların Tömürti bölgesinde bulunmuĢtur. Bu eser halen Uygur Özerk Bölgesi Müzesi‘ndedir. Eser 292 varak, 548 sayfa olup, her bir varağın büyüklüğü 47.5x21.7 cm.‘dir. Her bir sahifede 30-31 satır yazı yazılmıĢtır. Eserin Kumul nüshası, Alman arkeoloji grubunun 20. yüzyılın baĢlarında Turfan, Mortuk ve Sınggim‘de bulduğu nüshalardan daha mükemmeldir. Fakat yine de eski Uygur yazısıyla yazılmıĢ olan KaraĢehir nüshası kadar mükemmel değildir. Eski KaraĢehir nüshasında 27 perde olmasına karĢılık Kumul nüshasında 26-27. perdeler eksiktir. Bu eser üzerinde araĢtırma yapan bilginler Maytrisimit‘in bir tiyatro eserine benzediğini ve muhtemelen sahnelendiğini belirtmektedirler. Ġki Tegin‘in Hikâyesi 524 Ġki Tegin‘in Hikâyesi‘nin Uygur yazısıyla yazılmıĢ mükemmel bir nüshasını Pipillot, 1907-1909 yıllarında Dun-huan evlerinde bulmuĢtur. ġimdi bu eser Fransa‘nın Fars millî kitaplığında muhafaza edilmektedir. Bu hikâyenin hangi dilden ve kimin tarafından tercüme edildiği belli değildir. Eserde Baraans Ģehir devletinin hakanı Mahak‘ın büyük oğlu Argu Oğlı Teğin, küçük oğlu Ayığ Oğlı Teğin arasındaki münasebetler anlatılmaktadır. Argu Oğlı Tegin, temiz gönüllü, akıllı, kahraman bir Ģahsiyettir; Ayıg Oğlı Tegin ise Ģahsiyetsiz, suikastçı, kötü bir insandır. Bütün bu eserler daha önce de zikrettiğimiz gibi Ġdikut Uygur Devleti‘nin kültür merkezi olan Ģehirlerde (Turfan gibi) yapılan kazılarda elde edilen ve esas itibariyle Ġdikut Uygur sülalesinin hüküm sürdüğü devirde kaleme alınan eserlerdir. Eski Uygur yazısıyla yazılan eserlerin sayısı 800 parçayı aĢmaktadır. Yakın zamanlarda Almanya‘daki 700 parça eserin kataloğu neĢredilmiĢtir. Bunların içinde en mühimleri: Oğuznâme, Altun Yaruk, ÇaĢtane Ġlig Beg, Ġki Tegin‘in Hikâyesi (27 perdeli drama), Maytırsımt (Sakyamunı talebelerinin tarihini anlatan drama), Nanda Armana Taka (epik destan), ―TavĢan Hakkında Bulmaca‖, ―ġehzade Kalyamkara ve Papanıkara Hakkında Rivayet‖, ―Agamas‖, ―Büyük Maymun Patmaralı‖, ―Sekiz Yükmek‖, ―Ressam ile Marangozun Hikâyesi‖, ―Ara Havarka‖, ―Bahtiyar ġehzadenin Hikâyesi‖, ―Danti Bala‖, ―Abdarma KaĢa Vardı‖, ―ġatır‖ gibi eserlerdir. Bunlar Ġdikut Uygur Devleti‘nin Turfan ve benzeri Ģehirlerinde yapılan kazılarda elde edilen ve esas itibariyle Mani ve Buda kültür muhitlerini temsil eden Ģiirler, destanlar, dramalar, kıssa ve hikâyelerdir.7 Budizm devresine ait Eski Uygur kitabeleri içinde yine ―NomdaĢ‖ kitabesi mevcut olup 1326 tarihinde Çince-Uygurca olmak üzere iki dilde yazılmıĢtır. Kitabeyi Paul Pelliot (1908) de, Louis Hambis‘den (1945) beri ilim âlemine tanıtmaktadır. Bundan baĢka yine bir önemli kitabe ―Koço (Kao-chang) Ġdukut‘unun kitabesidir. Kitabe ―Ġdukut Kao-chang prensinin üstün hizmetleri‖ yazıtı olarak da tanımlanmaktadır. Eski Uygur alfabesiyle yazılan kitabe 1334 tarihlidir. Kitabe Uygurca ve Çince olmak üzere iki dilli olup 1933 yılında Kansu‘daki Wu-wei ilçesinin 15 km kuzeyindeki Shih-pei-kou civarında bulunmuĢtur. Kitabede genellikle Barçuk Art Tigin‘den baĢlayarak Uygur Ġdikut kağanlarının Moğol Ġmparatorluğu merkezi hükümetine olan hizmetleri anlatılmaktadır. Uygur Kitabeleri içinde Doğu Türkistan‘da bulunan ―Miran Metinleri‖ de mühim yer tutmaktadır. Kağıtlar üzerine Köktürk alfabesiyle yazılmıĢ olan bu metinleri A. Stein 1907 yılında Doğu Türkistan‘ın Miran Kalesi harabeleri içinde bulmuĢtur. Miran kalesi Stein‘e göre Tarım havzasının güney taraflarının korunması için inĢa edilmiĢtir. Miran metinlerinde 9. yüzyılın ilk yarısıyla 10. yüzyılın ilk yarısına ait olduğu anlaĢılmaktadır. Burada savaĢ sonucu ele geçirilen malların veya elçilik vasıtasıyla getirilen hediyelerin dağıtılması söz konusudur. Metinde adı geçen Külüg Sangun (General Külüg), Kürebir Urungun 839 yılı olaylarında faal rol oynamıĢ önemli Ģahsiyetlerindendir. Ġslamî Devir Uygur Klasik Edebiyatı Doğu Türkistan‘ın güneyindeki Uygurlar, Ġslâmiyet‘i, Satuk Buğra Han‘ın teĢebbüsü ile 10. yüzyılın baĢlarında kabul etmiĢlerdir. Böylece Uygurların kurduğu Karahanlılar Devleti‘nde Uygur 525 Ġslâm edebiyatı geliĢmeye baĢlamıĢtır. Yazılı edebiyatın Ġslâmî devirdeki Ģaheserleri bu yıllarda kaleme alınmıĢtır. Divan-ı Lûgat-it Türk ve Kutadgu Bilig XI. yüzyılda yazılmıĢ olup, Ġslâm dininin Doğu Türkistan‘da yayılmasından sonra yazılan büyük ve çok kıymetli iki klasik eserdir. Divan-ı Lûgat-it Türk 10711074 yılları arasında meĢhur âlim ve dilci KaĢgarlı Mahmut tarafından, Kutadgu Bilig ise (1069-1070) yılları arasında büyük âlim, meĢhur mütefekkir ve Ģair Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıĢtır. Bu iki eser Uygur klasik edebiyatı tarihinde iki altın minare olup, yalnız Uygur edebiyatının değil, bütün Türk dünyasının edebî geliĢmesine tesir etmiĢtir. XII. yüzyılın sonları XIII. yüzyılın baĢlarında yaĢamıĢ olan Ahmet Yüknekî‘nin felsefî tarafı ağır basan didaktik destanı Atabetu‘l-Hakayık (Hakikatlerin Hediyesi) adlı eseri ise Kutadgu Bilig‘ten ilham alınarak yazılmıĢ kıymetli bir eserdir. XIII. ve XIV. yüzyıllarda Ġslâm dininin Uygurlar arasında giderek güçlenmesi neticesinde Arap ve Fars edebiyatının tesiri Uygur yazılı edebiyatını dil, mazmun, üslûp bakımından büyük değiĢikliklere uğratmıĢtır. Böylece Uygur dil ve edebiyatında yeni bir devre baĢlamıĢtır. XIV. yüzyılda yaĢayan Ģair Sekkakî Ģiirleriyle, ünlü yazar Nasreddin Rabguzî nesir eserleriyle, XIV. yüzyılın sonları ve XV. yüzyılın baĢlarında yaĢamıĢ olan büyük Ģair Lutfî Ģiirleri ve meĢhur destanı ―Gul ve Nevruz‖ gibi eserleriyle bu yeni devrenin temelini atan edebî Ģahsiyetler olmuĢlardır. XV. yüzyılda yaĢamıĢ olan meĢhur âlim, mütefekkir ve Ģair Ali ġir Nevâî ―Hamse‖ ve ―Çar Divan‖ adlı eserleriyle bu devir edebiyatını en yüksek merhaleye ulaĢtırmıĢtır. Nevâî‘nin eserleri, yalnız Uygur ve Özbek edebiyatının geliĢmesinde büyük rol oynamakla kalmamıĢ, bütün Türk dünyası edebiyatlarının ilerlemesi yolunda büyük hizmetler görmüĢtür. Nevâî‘nin Türk edebiyatına yaptığı en büyük hizmetlerden biri de Arap ve Fars edebiyatının ve dillerinin Türk edebiyatı üzerinde giderek artmakta olan nüfuzuna karĢı Türk diliyle eserler yazmanın yeni çağını açmıĢ olmasıdır.8 XVI. yüzyılda yaĢamıĢ bulunan bir baĢka edebi Ģahsiyet de Saidiye Uygur Devleti devresinde yaĢayan Ģaire Aman Nisa Han‘dır. ―ġu‘uru‘l-kulub (Kalplerin Sohbeti), ―Divan-ı Nefîsî‖ ve ―Ahlâk-ı Cemiliye‖ gibi eserleriyle bu devrin Uygur edebiyatına büyük hizmetleri geçmiĢtir. Uygur edebiyatı XVII. ve XVIII. yüzyıllarda yeni bir yükseliĢ devri yaĢamıĢtır. Mehmet Emin Hocam Kulu‘nun (Mahlası: Hırkati-öl. 1724) ―Muhabbetnâme‖ ve ―Mihnetkâm‖ adlı destanı, Ģair Molla Elem ġehyarî‘nin 1740 yılında kaleme aldığı 750 beyitlik ―Gül ve Bülbül‖ destanı, Muhammed Sıddık‘ın (Zelilî) Ģiirlerinin toplandığı ―Divan-ı Zelilî‖, Ömer Bâkî‘nin ―Ferhad ile ġirin‖, ―Leyla ve Mecnun‖ adlarındaki mensur eserleri, Ģair Gümnam‘ın derin mânâlı ve hissî Ģiirleri iĢte bu devrin edebî miraslarıdır. XIX. yüzyılda yaĢamıĢ olan Ģair Abdurrahim Nizârı (1770-1848) Nevâî‘nin açmıĢ olduğu Uygur klasik edebiyatı akımının asıl ananelerine sadık kalarak ―Muhabbet Destanları Divanı‖ adında yedi destanı içine alan büyük hacimli bir eser meydana getirmiĢ ve Uygur edebiyat tarihine eĢsiz tuhfeler bahĢetmiĢtir. 526 ġair TurduĢ Ahun‘un (Garibî) 1841 yılında yazmıĢ olduğu çeĢitli mesleklerdeki insanların konuĢturulması vasıtasıyla doğruluk, dürüstlük ve iyiliği teĢvik eden ―Divan-ı Garibî‖ adlı destanı bu devir edebiyatını temsil eden bir baĢka eserdir. Bilindiği gibi Doğu Türkistan Uygur edebiyatı 19. yüzyıldan önceki asırlarda daha çok Divan edebiyatı üzerinde yoğunlaĢmıĢ durumdaydı. XIX. yüzyılda Doğu Türkistan‘da Mançu-Çin hükümdarlarının zulmüne karĢı peĢpeĢe millî ayaklanmalar vuku bulmuĢtur. Ve bu ayaklanmaları aksettiren çok sayıda eser yazılmıĢtır. Meselâ; ġair Molla ġâkir‘in (1802-1890) ―Zafernâme‖ adlı destanı Doğu Türkistan‘ın Üç Turfan vilayetinde Mançu zulmüne ve istilâsına karĢı vuku bulan millî ayaklanmayı canlı bir Ģekilde aksettirmiĢtir. Ahmet Ahun‘un (Mugannı) ―Zafernâme‖ destanı Kuçar ve KaĢgar vilayetlerindeki Uygur Türklerinin Mançu istilâ ve zulümlerine karĢı mücadelelerini tasvir etmektedir. Bu millî ayaklanmalara faal olarak Gulca‘dan katılmıĢ olan Ģair Molla Bilâl‘in (1823-1889) ―Nâzigum‖, ―Çangmoza Yusuf Han‖ gibi destan ve gazelleri, Muhammed Alem‘in yazdığı ―Tarihi KaĢgar‖, Kasım Bey‘in yazdığı ―Gulca Vakıaları Beyanı‖, Molla Musa Sayrami‘nin ―Tarihi Eminiye‖si ve bu eserin daha geniĢletilmiĢ olan ―Tarihi Hamidî‖ adlı eserler de devrin önemli eserleri arasında yer almaktadır. Yukarıdaki eserlerin içinde yer alan ―Tarihi Hamidî‖ adlı kitap ise Uygur Türklerinin Çin istilâcılarıyla yaptıkları savaĢlara yer vermesinin yanında Doğu Türkistan hükümetini tanıyarak KaĢgar‘a subay ve cebeciler gönderen Sultan Abdülaziz Han ve diğer halifelere dualar ve övgüler yağdırmaktadır. Bu eser Osmanlı tarihinin Doğu Türkistan‘daki uzantısını araĢtıracaklar için değerli bir kaynaktır. ÇağdaĢ Uygur Edebiyatının ġekillenmesi ve GeliĢmesi XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın baĢlarında dünya çapında büyük değiĢiklikler ve yenilikler meydana gelmiĢtir. Bu yenilikler ve geliĢmeler, emperyalizme karĢı millî kurtuluĢ hareketlerinin kuvvetlenmesi, feodalizme, millî ve içtimaî zulme, cehalete karĢı, hürriyet, demokrasi ve yenilik fikirlerinin geliĢmesi için yapılan mücadelelerin Ģiddetlenmesi, sanayi ve teknolojinin büyük adımlar ile ilerlemesi neticesinde meydana gelmiĢtir. Dünyanın bir çok ülkesinde ve Türkistan‘da baĢlayan bu inkılap hareketlerine, emperyalist devletler tarafından parçalanan Osmanlı Ġmparatorluğu harabesi üzerinde büyük önder Mustafa Kemal PaĢa liderliğinde baĢlatılan millî kurtuluĢ mücadelesinde kazandığı büyük zaferler ve sonunda Türkiye Cumhuriyeti‘nin kurulması büyük ilham kaynağı ve örnek olmuĢtur. Bir çok ülkede olduğu gibi Türkistan‘da da ―Cedidcilik‖ (YenileĢme), yeniden uyanma ve millî manevî kalkınma hareketleri canlanmaya baĢlamıĢtır. Bu yenilikler tabiî olarak edebiyat sahasına da aksetmiĢtir. Doğu Türkistan Uygur edebiyatında da, zulüm, adaletsizlik, cehalet ve hurafelere karĢı hürriyet, adalet, demokrasi, terakkiyat ve yenilik taraftarı olan aydın Ģair ve yazarlar ortaya çıkmıĢtır. Böylece, Uygur Türk edebiyatında bu tesirler altında yeni bir edebiyat çağı açılmıĢtır. Yeniden Ģekillenmeye baĢlamıĢ olan Yeni Uygur edebiyatı Uygur klasik ve halk edebiyatının asıl ananelerini geliĢtirerek, baĢka Türk boylarının çağdaĢ edebiyatlarından da ilham almıĢ ve tabiî, bunun yanında 527 diğer milletlerin edebiyatlarında meydana gelen yeniliklerden etkilenerek dil, mazmûn, Ģekil ve üslûp bakımlarından yeni bir kisveye bürünmüĢtür. Bu yeni edebiyat akımlarından etkilenen çok sayıda genç aydın Ģair ve yazarlar yetiĢmiĢtir. Bu aydın yazarlardan biri de Abdülkadir Abdülvaris Azizî‘dir. Abdülkadir Abdülvaris Azizî ve aynı görüĢü paylaĢan aydınların bir kısmı cedidizmi, Doğu Türkistan‘da hüküm süren Çinli genel vali YangzinĢing ve CingĢorin‘lerin esaretinden yerli feodal iĢbirlikçilerin zulmünden milleti kurtarmak ve yeniliğe geçirmek için bir basamak olarak kullandı. Neticede, bir takım ıslahatlar yapıldı. Önce tedrisatlardaki ders tarzı ve metodu değiĢtirildi. Eskiden medreselerde sadece dinî kitaplar okutuluyordu. Dersler Arapça, Farsça yapılıyordu. Eğitim metodu pratiğe dayanmayan ve günlük hayat ile bağdaĢmayan eski usul ile yürütülüyordu. XX. yüzyılın baĢlarında, Abdülkadir Abdulvaris Azizî gibi demokratçı aydınların teĢabbüsü ve faaliyetleri ile yeni ders kitapları hazırlandı. Matematik, fikiz, sarf ve nahiv (morfoloji, sentaks), coğrafya, tarih gibi modern eğitim anlayıĢına uygun dersler tesis edildi. Ġmtihan sistemi vücuda getirildi ve okullarda tahsil Uygur Türkçesi ile yapılmaya baĢlandı. Doğu Türkistan‘ın bütün bölgelerinde yeni okullar kuruldu. Bu okullardan ilki 1885 yılında Bavdun Musabay tarafından KaĢgar‘a bağlı ArtuĢ ilçesinin Ġksak köyünde açıldı. Öğretmenliğine de Türkiye‘den getirilen Ebabekri tayin edildi. Aynı yerde 1907‘de Habîbizâde Darü‘l-muallimîn‘i tesis edildi. Öğretmenliğine de Doğu Türkistanlıların isteği üzerine Talat PaĢa‘nın direktifiyle Türkiye‘den Ahmed Kemal ve yedi kiĢi getirildi. Aynı yıllarda Ġli Ģehrinde de Mesud Sabri Bey‘in teĢebbüsüyle çağdaĢ manada okul açıldı. Bu okullar verimli olmaya baĢlayınca Çin yönetimi tarafından kapatıldı. Ahmed Kemal Bey sınır dıĢı edildi. Yeni hareketin gereği olarak yayın ve neĢriyatçılık faaliyetleri de meydana geldi. 1899 yılında aydın ve münevver kiĢiler tarafından ―Matbaa-yı HurĢid‖ (Nur Matbaası) kuruldu. 1910 yılında KaĢgar‘da Yenihisarlı Nurhacı namlı biri tarafından ―Matbaa-yı Nur‖ adlı bir taĢ matbaa daha tesis edilerek bir çok kitap neĢredildi. 1905‘te KaĢgar‘da kurulan ―ġivit‖ matbaasında, ―Sultan Satuk Boğrahan‖, ―Dünya Coğrafyası‖ isimli iki kitap yayınlandı. 1920 yılında, Doğu Türkistan‘daki Gulca Küre‘de bir taĢ matbaa kurulup her çeĢit edebî kitap neĢredildi. 1918 yılında KaĢgar‘da Kutluk Hacı ġevki ―Ang‖ gazetesini çıkardı. Bu gazete Çin hükümdarı tarafından bir süre için durduruldu ise de Kutluk ġevki yine 1933 yılında ―Yeni Hayat‖ gazetesini çıkardı. Bu gazetede Ģiir, destan ve her çeĢit edebî eser neĢredildi. 9 1927 yılında Ġli vilayetinde neĢredilen bir baĢka gazete de ―Ġli Çiftçileri‖dir. 1933 yılında ise Urumçi‘de ġinkang ―Doğu Türkistan‖ gazetesi neĢredildi. XX. yüzyılın baĢlarında Ģekillenmeye baĢlayan modern Uygur edebiyatı, Doğu Türkistan Türklerinin emperyalizme, müstemlekeciliğe, feodalizme, cehâlete karĢı mücadelesini ve kendi geleceğini tayin edebilme ve insanca yaĢama mesajlarını aksettiriyordu. Bütün bunlar mazmunundan dildeki ifadesine kadar büyük değiĢikliklere yol açarak yeni bir edebiyat meydana getirdi. 528 KaĢgar merkez olmak üzere Abdülkadir Abdülvaris Azizî‘nin teĢebbüsü ve onun gerçek önderliğinde meydana gelen cedidizm cereyanı yeni Uygur edebiyatının doğmasında mühim rol oynadı. Abdülkadir Abdulvaris Azizî KaĢgar‘a bağlı ArtuĢ Kasabası‘nın MaĢhed Köyü‘nden olup 1862 yılında bir çiftçi ailesinden doğdu. Abdülkadir Abdulvaris Azizî halkımız tarafından çok sevilen vatanperver, milliyetçi bir zat olup modern ilim ile milleti aydınlatarak vatanı ve halkı kurtarma yolunda ömür boyu mücadelesini devam ettirmiĢtir. O bütün Orta Asya (Türkistan)‘da sevilen büyük âlim ve yazarlardan biriydi. O eğitimde reform yaparak eski okullarda Arapça, Farsça ile ders yapma usûlüne son verdi. O modern fen ve edebiyatı yaygınlaĢtırmak ve bu yol ile vatanı yüceltmek içir ―Sarf ve Nahvi‖, ―Morfoloji ve Sentaksi‖, ―Ġlm-i Tecvit‖, ―Kıraat‖, ―Ġlm-i Hısap‖, ―Akaid-i Zürüriye‖, ―Zürür Ekideler‖, ―YaĢ Ösmürlerge Nasihat‖, ―Gençlere Nasihat‖ ―Muptahil Edip‖, ―Edebiyatın Anahtarı‖ gibi 8 tane eser yazdı. Âlim ve yazar Abdülkadir Abdülvaris Azizî ―Akaid-i Zürüriye‖ baĢlıklı soru-cevap Ģeklinde düzenlenmiĢ meĢhur eserinde: ―Ġnsanın hor ve zebun olmasına sebep nedir? Ġki nesnedir: Biri cahillik ve nîdanlık, ikincisi tefrik ve ihtilaftır.‖ ―Ġzzet-Ģöhret, kuvvet ne ile meydana gelir? Ġlim-marifet, birlik ile‖ diyordu. Abdülkadir Abdülvaris Azizî ilim öğrenmeyi birlik ve beraberlik içinde mücadele ederek vatan, milleti kurtarmak için diye algılıyordu ve bu yolda canla baĢla vazife görüyordu. Gazeteci, yazar ve Ģair Kulluk Hacı ġevki (1876‘da doğmuĢ, 1937 yılında Doğu Türkistan‘ı idare eden Çin genel valisi ġinĢisey hükümeti tarafından katledilmiĢtir.) 1920‘li yıllarda yazdığı bir Ģiirinde: Bir kılıç verse Huda, kes diye ona buyursam, Uzse halkım boynundan horluk, azap zincirini. Ger harapken, el-vatan baĢımız üzsün o kılıç, Görmesin ġevki gözü kullukta el tekdirini. Diye esarete karĢı kin ve gazap sesini yükseltmiĢtir. Kutluk ġevki ―Toplan Millet‖ baĢlıklı Ģiirinde: BaĢımızda uluğ millet sevdası, Can-ciğerler bu vatanın Ģeydası. ġiarımız özgürlüğün davası, Ġlim-bilim dertlerimiz durası10 529 Kutluk ġevki, Uygur Türklerinin tarihte büyük devletler kuran, büyük tarihî Ģahıslar yetiĢtiren zengin kültür miraslarına sahip bir topluluk olduğunu bildirmek ve Uygur Türklerinin kendilerine güvenlerini, millî Ģuurlarını uyandırmak için ―KaĢgar‖ baĢlıklı Ģiirini yazdı. ġair Ģiirinde: Görmegil KaĢgari eksik bu yerde merdanlar yatur, Hazret-i Sultan Satuk-Buğrayı Hakanlar yatur. Yav ile savaĢ eden, vatan için kurban olan, Ol Ģehidu kahraman Alp Arslanlar yatur. Nur saçıp ―Kutadgu Bilig‖ halkını mutlu eyleyen, Has Yusuf Hacıp gibi ehl-i irfanlar yatur. Yadigar eylep cihana yazdı ―Duvan-u Lugat‘it‖, KaĢgarlı Mahmud gibi ehl-i Ģeref-Ģanlar yatur. ġevki‘ni meftun eyleyen ele can feda eden, Bu Ģehirde sayısız halk oğlu insanlar yatur. ġair Kutluk ġevki ―Ana Dil‖ baĢlıklı Ģiirinde Türk dilinin doğu Ģivesi olan Uygur Türkçesini iyice öğrenmek ve onu muhafaza etmek gayesini güçlü duygu ile ifade etti: Ana dilin bilen kiĢinin izzetin kılgum kilür, Ana dilin ağzından altın verip algum kilür. Bu ana dil olsa ger Amerika ve Afrika‘da, Sarf edip binlerce tılla o yere hem bargum kilür. Ey ana dil bizge sen geçmiĢ uluglardın niĢan, Sen ile ruhiziminde iftihar etkum kilür. Yeni zaman modern Uygur edebiyatının önderlerinden biri de vatanperver Ģair Mehmed Ali Tevfik‘tir. Mehmet Ali Tevfik, KaĢgar vilayetine bağlı ArtuĢ kasabasının Boyamet Köyü‘nde 1901 yılında dünyaya geldi. 1914 yılında ArtuĢ‘ta açılan modern fen eğitimi yapan okulda okudu. ġair 1924 yılında Doğu Türkistan‘ın Çövçek Ģehrinde iken, KaĢgar Ģehrinde vatanperver ünlü âlim ve yazar Abdülkadir Abdülvaris Azizî‘nin milletlerarası emperyalistler ile Çinli istibdat dairelerinin anlaĢması ve yerli hainlerin desteği ile gizlice katledildiği hakkında haber aldı ve gazap dolu duygularıyla ―Okudu AĢtı‖ Ģiirini yazıp sokak duvarlarına yapıĢtırdı. ġair Ģiirinde Ģöyle demiĢti: Havada Ģahin gibi cevlan kılarlar baĢka milletler, Kaldık biz onlardan yüz bin gez11 aĢağı düĢünün ummetler. Öğretmez bizlere Hak kelamini biler âlimler, Ahlâkını birkaç pula satmıĢ bizim zalimler. 530 Aç gözünü uykudan, gaflet içinde uyuyan canlar, YaĢasın millet, Ģad olsun bütün insanlar. Merhum bilgin Abdülkadir na-hak gittiler, Suçu nedir? Fakat bize yol gösterdiler. ġair bu Ģiiri ile istibdadın câhil güçlerini açıkça ayıplamıĢtı. ġair, hükümet yetkililerinin kendisini tutuklama kararı aldığını duyduktan sonra akĢam sınırı geçerek Batı Türkistan‘a sığındı. Sığınmak zorunda kaldığı Batı Türkistan‘dan 1925 yılında ikinci anavatanı olan Türkiye‘ye geldi. 1926 yılında Ġstanbul‘da öğretmen yetiĢtirme okuluna öğrenci olarak kabul edildi. Mezun olduktan sonra Ġstanbul civarındaki bir ilkokula öğretmen olarak kabul edildi. Bir müddet burada öğretmenlik yaptı, 1932 yılında Doğu Türkistan‘da kurtuluĢ mücadelesinin baĢlatıldığını haber alan Ģair aynı yılın sonunda Doğu Türkistan‘a döndü. Hoca Niyaz Hacı baĢkanlığında Kumul Vilayeti‘nden baĢlayan millî kurtuluĢ hareketi neticesinde 12 Kasım 1933 tarihinde KaĢgar‘da kurulan Doğu Türkistan Ġslâm Cumhuriyeti‘nin merasimine iĢtirak etti. Büyük heyecan ve coĢkun bir millî Ģuurla bu inkılabın baĢarısı için fedakârane çalıĢtı ve kalemi eline alıp ―KurtuluĢ Yolunda‖ baĢlıklı ünlü Ģiirini yazdı: KurtuluĢ yolunda su dek akti bizim kanmımız, Senin için ey yurdumuz olsun feda bu cânımız. Kan geçip hem can verip ahir kurtardık seni, KurtuluĢa kalbimizde var idi imânımız Yar-ı hemdem oldu bizim himmetimiz sen için, Dünyayı sorgan idi himmet ile ecdâdımız Yurdumuz biz yüz gözünü kan ile temizledik, Sonra hiç kirletmeyiz çünkü Türktür namımız. Atilla, Cengiz, Timur dünyayı titreten idi, Can verip can alırız, biz onların evlâdıyız. Çıktı can hem aktı kan düĢmandan oldu el aman, YaĢasın, bin yaĢasın parlasın istikbâlimiz. XX. yüzyılın 30. yıllarında Çinli general ġin-ġi-Sey‘in cellat Stalin ile iĢbirliği yapması neticesinde Doğu Türkistan‘daki millî kurtuluĢ harekâtı büyük kayıplara uğradı. ġair 1937 yılında Çinli genel vali ġin-ġi-Sey tarafından öldürüldü. 531 XX. yüzyılın 1920-30‘lu yıllarında Doğu Türkistan‘da vukû bulan millî ayaklanmalar ve uyanıĢ hareketleri neticesinde modern edebiyat meydana gelerek devrin taleplerini aksettirdi. Nemet Helfet, Rozı Mehmet (Turfan‘dan) Merup Seidi, Helil Sattarı, Nezer Hoca (Ġli‘den) gibi bir çok yazar ve Ģair bu devrin fikirlerini yayan Ģahsiyetlerdir. Bunlar içinde, demokratik modern Uygur edebiyatının sayfalarını ateĢli kanı ile yazan eserleriyle zenginleĢtiren inkılap mücahidi ve Ģair Abdulhalık Uygur‘un mühim yeri vardır: Ey fakir Uygur uyan, uykun yeter, Sende mal yok, Ģimdi gitse can gider. Bu ölümden kendini kurtaramazsan, Ah!. Senin hâlin hater,12 halın hater. Kalk dedim baĢını kaldır… Uykunu aç, Rakibin baĢını kes, kanını saç! Göz açıp her yana iyice bakmazsan Ölürsün armanda bir gün, yok ilac.13 Bu mısralar Ģair Abdulhalik Uygur‘un 1921 yılında eski Uygur medeniyet merkezlerinden biri olan Turfan Ģehrinde yazdığı ―Uygan‖ (Uyan) Ģiirinden birkaç beyittir. Bu mısralar milletin istikbâli karĢısında kaygılanan vatanperver bir Ģairin yürek sesini ifadelendirmektedir. ġair Abdulhalık Uygur esaret ve sömürge siyasetinin akıbeti olarak aziz vatanının ve milletinin muasır medeniyet seviyesinin çok gerisinde kaldığını, bu durumu değiĢtirmek için mücadele yapmak gerektiğini konu alan Ģiirler yazdı. ―Gazap ve Zar‖ Ģiirinde: Uyanıp gitti cihan, magrib ile meĢrik tamam, Ben hâlen süt uykusunda rüyâ görüp yatmaktayım. BaĢkalar; göktü uçup, suda yüzüp gitti uzak; Ben misal ayakkabısız diken basıp koĢmaktayım. Ġlim-fenden yok haber bastı gaflet, tehlike, Halimiz kuldan kötü, nasıl tahammül edecem. Zulmün okyanusunda bulamadım bir tek ada, Dağ gibi dalga içinde Hakk‘a ben ―ah‖ diyecem. Devir azapla dolu, Uygur bunu sen iyice uk, Canın avcuna alıp, çık bundan baĢka çare yok. diye seslendi. 532 ġair Abdulhalık Uygur Mart 1932 yılında cellat ġin-ġi-Sey tarafından tutuklanarak Turfan‘a bağlı yeni Ģehir meydanında direğe bağlatılıp kafası kılıç ile kesilerek öldürüldü. ġair Ģehit edildiği zaman 28 yaĢında idi. Doğu Türkistan Türkleri sömürüyü ve esareti hiçbir zaman kabul etmemiĢtir. Doğu Türkistan‘ı Sovyet Komünist hakimiyetinin desteğiyle 10 yıl idare eden cellat ġin-ġi-Sey ile milletçi Çin hakimiyetinin ağır zulmü ve esaretine karĢı 1944 yılında Doğu Türkistan‘ın kuzey-batı bölgelerindeki Ġli, Altay, Çevçek (Tarbagatay) vilayetlerinde milli kurtuluĢ ayaklanması patlak verdi. ġiddetli savaĢlar neticesinde 12 Kasım 1944‘te Ġli vilayetinin Gulca Ģehrinde Doğu Türkistan Cumhuriyeti kuruldu. Bu Cumhuriyetin cumhurbaĢkanlığına Alihan Törem tayin edildi. Bir yıllık silahlı savaĢlar neticesinde Ġli, Altay, Çövçek vilayetleri Çin ordusundan temizlenip, halkın milli devleti meydana geldi. Muntazam Doğu Türkistan milli ordusu kuruldu. Ay-yıldızlı Doğu Türkistan sancağı Doğu Türkistan‘ın kuzey bölgelerinde dalgalandı. Doğu Türkistan milli ordusunun bütün Doğu Türkistan‘ı Çin hakimiyetinden kurtarmak için baĢlattığı savaĢ Stalin tarafından engellenerek durduruldu. Neticede 1944-1950 yılları arasında devam eden bu devlet komünist Rus hakimiyeti ile Çin komünist hakimiyetinin iĢbirliği neticesinde 1950‘de ortadan kaldırıldı. Üç vilayette Doğu Türkistan hakimiyeti ömür sürdüğü yıllarda iktisat, kültür bakımından yeni geliĢmeler oldu. Bu yıllarda bir çok yazar ve Ģairler ortaya çıkarak edebiyat sahasında faaliyet göstermeye baĢladı. Bunlardan önemli isimler: Ziya Semedi, Ġbrahim Turdı, Tiyipcan Eli, Elkem Ehtem, Nurbosakov, Abdulhey Rozı, Mehmet Sıdık Nuroz, Halil Hemrayıf, Batur RaĢıdın, Ġbrahim Barat, Ablıznazır, Tâceddin Kadırı, Muhammet Rehim‘lerdir. Tiyipcan Eli 1948‘de yazdığı ―Adakki Sözüm‖ (Son Sözüm) adlı Ģiirinde: Tan bulığıdın içsek Ģarap dep, Yangaçka köngülde ümid yalkunı.14 Attuk özimizni köreĢ koynıga, Bolmaymız emdi dep zulmet tutkunı. Tan çeĢmesinden Ģarap içeriz diye, Gönülde yandı umut yalkunu. Atlandık kendimiz savaĢ koynuna Olmayacağız diye zulmet tutkunu. diye seslenerek Doğu Türkistan halkının baĢlattığı mücadelenin haklı olduğunu ve bu mücadelenin zafer kazanmasına olan inancını ifadeledi. ÇağdaĢ Edebiyatında Doğu Türkistan Türkçülük Akımının YaygınlaĢması 533 Uygur Fikir 1930‘lu ve 1940‘lı yıllarında Doğu Türkistan Uygur Türk edebiyatında Türklük bilinci konularını iĢleyen Türkçülük edebiyatı filizlenmeye baĢlamıĢtır. Bu edebiyat akımının geliĢmesinde birinciden 12 Kasım 1933‘te KaĢgar‘da kurulan Doğu Türkistan Ġslam Cumhuriyeti ile 12 Kasım 1944 yılında Doğu Türkistan‘ın kuzeyinde kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti‘nin etkisi önemli rol oynamıĢtır. Ġkinciden Atatürk‘ün kurduğu Türkiye Cumhuriyeti‘nde tahsil gören veya Türklük bilincine sahip olan milli kurtuluĢ hareketi liderleri ve aydınlarının çalıĢmaları, gerçekleri yansıtan fikirleri de mühim etki göstermiĢtir. 1933 yılında baĢarıya ulaĢan Doğu Türkistan milli kurtuluĢ hareketinin liderlerinden Sabit Damollam, Mehmet Emin Buğra, General Mahmut Muhit, Mesud Sabri Beykozı gibi kiĢiler Türklük bilincine sahip kiĢilerdendi. Doğu Türkistan‘dan Türkiye‘ye gelerek Atatürk devrinde tahsil gören, sonraları Doğu Türkistan‘a dönen eğitimci ve Ģair Mehmet Eli Tevfik ve yazar Kurban Kodaylar Doğu Türkistan Uygur Türk edebiyatında Türkçülük fikir akımını baĢlatan ve öncülük eden Ģahsiyetlerdir ve onlar Ġsmail Gaspıralı‘nın Türk dünyasında iĢte birlik, fikirde birlik, dilde birlik Ģiarını Doğu Türkistan‘da savunanlardandır. 1936 yıllarında Çin‘de bulunan Ġsa Yusuf Alptekin Bey‘in öncülüğünde ―Altay NeĢriyatı‖ adlı bir yayın evi kurulmuĢtur. Bu yayın evi ―UruĢ Haberi‖, ―Yurt‖, ―Altay‖, ―TıyanĢan‖ adlı dergileri çıkardı. Altay neĢriyatı kurduğu zaman Doğu Türkistan sözde Çin‘e bağlı fiilen ise Sovyet Rusya‘nın güdümünde olan ġin-ġi-sey isimli bir diktatör tarafından idare ediliyordu. Yukarıda adını verdiğimiz dergilerde Mehmet Emin Buğra, Mesut Sabri Beyler baĢta olmak üzere birçok yazar Türkçülük konularını iĢleyen yazılar yazdı. Dergilerin bazı sayılarında Türkiye‘de bulunan Sadrî Maksudî Arsal‘ın yazıları da çıkmıĢtır. Bu neĢriyat çevresinde Mesud Sabri Beykozı Ģu risaleleri neĢretmiĢtir: ―Uluğ Ana‖, ―Niyaz Kız‖, ―Terme Çatmalar‖, ―Türklük Oranı‖, ―Ġlk Öğretmen‖, ―Nutuk‖. Bu risalelerin isminden de anlaĢılacağı gibi Mesud Sabri Bey, Doğu Türkistan‘da revaçta olan Uygur Türkçesinden baĢka kendi tabiriyle ―Ortak Türkçe‖ kelimeler de kullanmıĢtır. Bilindiği gibi Mesud Sabri Beykozı yüksek öğrenimini Türkiye‘de yapmıĢ olan bir tıp doktorudur. 1944 yılında Gulca ayaklanmasının sonucunda Ġsa Yusuf Alptekin, Mehmet Emin Buğra ve Mesud Sabri Beykozı Beyler Doğu Türkistan‘da oluĢturulan karma hükümette görev aldılar. Böylece Altay neĢriyatı da Doğu Türkistan‘ın baĢkenti olan Urumçi‘ye taĢındı. Ġsa Yusuf Alptekin‘in sahibi olduğu ve baĢyazarlığını Mehmet Emin Buğra‘nın yaptığı Altay neĢriyatı ilk etapta ―Erk‖ adlı bir gazete çıkardı. Gazetenin sahibi ve yazarlarının bazıları hükümet üyesi olduğu için ―Erk‖ gazetesinde çıkan yazıları Çin yönetimi sansür edemiyordu. Bu gazetenin ―adı yer alan baĢ köĢede‖: ―Biz halkçimiz, biz milliyetçimiz, irkımız Türk, dinimiz Ġslam, vatanımız Türkistan‘dır‖ Ģiarı yer almıĢtır. Yarı resmî olan ―ġincang Gazetesi‖nin baĢına getirilen Polat Kadirî Turpanî milliyetçi olduğu için bu gazetede de Türkçülük fikri iĢleniyordu. Daha çok Pazar sayılarında Ģiire yer veriliyordu. Bu sayılarda ünlü Ģâirlerden Abdürrahim Öktür, Abdulaziz Maksum, AbdülĢekur Yalkın‘ın Ģiirlerinden baĢka, Türkçülük konusunu iĢleyen genç Ģâirlerin de Ģiirleri vardı. Polat Kadirî Turpanî, kendi araĢtırması olan Doğu Türkistan tarihini ―Ülke Tarihi‖ adıyla 1948‘de Urumçi‘de bastırdı. Bu kitap iki cilt olup birinci cildinde Hun, Göktürk, Uygur, Karahanlı, Seyidiye Devleti gibi konulara yer verildi. Ġkinci cildinde Doğu Türkistan‘ın 1947 yılına kadar olan siyasî tarihi iĢlenmiĢtir.15 534 Mehmet Emin Buğra‘nın Doğu Türkistan halkının tarihi ve adı hakkında Çin tarihçisi Lav-dung ile yaptığı polemikler Çin‘de Altay dergisinde sırayla yayınlanmıĢtır. Bu polemikler 1948 yılında Urumçi‘de ―Kalem KüreĢi‖ adıyla kitap olarak basıldı. Mehmet Emin Buğra bu yazılarda halkın Türkçülük görüĢüne tercüman olmuĢtur. Türkiye‘de tahsil gördükten sonra, 1946 yılında Doğu Türkistan‘a dönen Kurban Koday, Urumçi‘de ―Yalkın‖ adında bir gazete çıkardı. Bu gazetenin serlevhasında ―Devletçimiz, Halkçımız, Milletçimiz, Laikçimiz‖ ibaresi bulunuyordu. Bu gazetedeki haberlerin büyük bir kısmı Türkiye kaynaklı olup bazı sayfalarında Atatürk‘ün resimleri vardı. Bu dönemde Urumçi sahnelerinde Mesut Sabri Beykozi‘nin yazdığı ―Niyaz Kız‖ piyesiyle Mehmet Emin Buğra‘nın yazdığı ―Kutluk Türkan‖ opereti oynandı. Her iki eserin konusu, Türk milliyetçiliğiydi. Ayrıca bazı sebeplerle yurtdıĢına çıkan Türkistanlıların hariçten yazdıkları kitaplar çeĢitli yollarla Doğu Türkistan‘a getirilerek halk kitlesine ulaĢtırıldı. Bunlardan biri Doğu Türkistan devlet adamlarından tarihçi ve yazar Mehmet Emin Buğra‘nın Uygur Türkçesiyle yazdığı ve KeĢmir‘de taĢ baskısı Ģeklinde yayınlanan ―ġarkî Türkistan Tarihi‖dir. Mehmet Emin Buğra, tarihçi, âlim olmakla beraber kabiliyetli bir Ģair idi. Mehmet Emin Buğra 1947 yılında yazdığı ―Kutluk-Türkan‖ adlı operasında yer verdiği bir Ģiirinde Ģöyle sesleniyordu: Türk elinin erlerimiz, Türkistan‘dır yerlerimiz. Aksun kan ve terlerimiz, Mengü bolsun Türk eli Yurt söymek imanımız, Uluğ Türklük yolida, Feda bolsun kanımız Mengü bolsun Türk eli. ġair 1948 yılında yazdığı ―Atamıznın Öz Oğlibiz‖ Ģiirinde: Bir atanın on oğlibiz, On oğulnın yuz oğlibiz. Atamızın öz oğlibiz Türk oğlibiz, Türk oğlibiz. Bir ajunga taralsak da Keng ellerge yayılsak da Aymak aymak atalsak da 535 Yene barçe Türk oğlibiz. Uygur, Kazak, Kırgız, Tacik Özbek Tatar büyük birlik. Bir bolgaçka kalur tirik Ayrılmaylı Türk oğlibiz. diye haykırarak, bütün Türk boylarının dili bir, kültürü bir, dini bir kardeĢ olduğunu ifade ederek birlik beraberlik içinde emperyalizme karĢı mücadele etmeye çağırmıĢtır. ÇağdaĢ Uygur edebiyatı muhiti çerçevesinde yetiĢmiĢ Ģair ve yazarları birkaç devreye ayırmak mümkündür: 1915-1940 yılları arasında yukarda zikrettiğimiz Abdülhalik Abdulvaris Azizî, Kutluk ġevki, Mehmet Ali Tevfik, Abdulhalik Uygur gibi mücahit Ģair ve yazarlar ile birlikte 1930-1960 yılları arasında yazar Mesud Sabri Beykozı (1887-1952), Âlim, Ģair Mehmet Emin Buğra (1921-1965), Enver Nasırı, Kasımcan Kembiri‘ler önemli eserler vermiĢtir. Bundan baĢka 1906-1972 yılları arasında yaĢayan Armiye Alı NımĢehid (―Vatan Muhabbeti‖, ―Yürek Sözü‖ adlı Ģiir kitapları ve ―Ferhat ile ġirin‖ destanı vardır.) Ahmed Ziyâî (1913 yılında KaĢgar‘da doğdu), onun ―Kara Günler‖, ―Rabia-Seyiddin‖ adındaki sahne eserleri ―Zafer Hatırası‖, ―Tan Faciası‖, ―Ladah Yolunda Kervan‖, ―Tuzımas Çiçekler‖ gibi kitapları vardır. Abdülaziz Mehsum 1899 yılında KaĢgar‘da doğdu. 1982 yılında hayata gözlerini yumdu. Vatanperver Ģair Abdülaziz Mehsum‘un çok sayıda Türklük konusunda yazmıĢ olduğu Ģiirleri vardır. Lutfullah Mutelip (1922 yılında doğdu. 1945 yılında Aksu vilayetinde milliyetçi Çin makamları tarafından katledildi) gibi Ģair yazarlar ortaya çıkmıĢtır. 1940-1950 yılları arasında: Zunun Kadiri (1911 yılında doğdu, 1940 yılında ―Gunçem‖, ―Gülünsa‖ sahne eserlerini yazan yazar 1940-50 yılları arasında ―Rodipay‖, ―Mağdır Ketkende‖, ―Muallimin Hiti‖ hikâyelerini, 1950-1960 yılları arasında da ―ÇinikiĢ‖ romanını ―Toy‖ sahne eserini yazdı. 1988 yılında vefat etti.) - Tayipcan Ali (1930 yılında Doğu Türkistan‘ın Korgas kasabasında doğdu. Onun ―ġark NahĢısı‖, ―Tıçlık NahĢisi‖, ―Tügümes NahĢa‖, ―Vatanımnı Köyleymen‖, ―Zepmu Çıraylık Keldi Bahar‖ baĢlıklı Ģiir kitapları var. ġair 1989 yılında hayata gözlerini yumdu.) - Turgun Almas (1924 yılında KaĢgar‘da doğdu. ―Tarım ġamalları‖, ―Tang Seher‖ gibi Ģiir kitapları, ―Piçak‖ gibi sahne eserleri, ―Hun Tarihi‖, ―Uygurlar‖ namlı tarihî kitapları vardır. Âlim ve Ģair 10 Eylül 2001 tarihinde hayata gözlerini yummuĢtur.) gibi yazar ve Ģairler de yetiĢmiĢtir. 1950-1980 yılları arasında ErĢiddin Tatlık, Turdi Samsak, Abdülkerim Hoca, Sabıt Abdurrahman, Zoriddin Sabır, Sultan Mahmut (KaĢgarlı), Muhammedcan Sadık, Dolkun Yasınov, 536 Ahmet Ġgemberdi, Cebbar Ahmet, Mehemmed Ali Zünun, Ehad Turdi, Bogda Abdullah, Abdulhâmid Sabır, Mırzayıt Kerim, Mamut Zayit, Tursun Ay Huseyin, Dilber Keyum gibi Ģairler yazarlar Ģiirleriyle, destanlarıyla, hikâye ve romanlarıyla ün yapmıĢtır. ÇağdaĢ Uygur Edebiyatında Yeni GeliĢmeler Çin Halk Cumhuriyeti‘ne bağlı kalan Uygur özerk bölgesindeki Uygur edebiyatı 1950-1970 yılları arasında Çin komünist hakimiyeti tarafından yapılan türlü reformları anlatan, çiftçi ve iĢçilerden söz eden, sınıf mücadelesini teĢvik eden eserlerin yazdırılması sebebiyle edebiyat dar sınırlar içine hapsedildi. Komünist ideolojisinin ilkelerine uygun kısıtlamalar ve denetim neticesinde, büyük hacimli eserler meydana gelemedi. Uygur edebiyatı Ģiir, küçük hikâyeler ile devam etti. ġiirler mezmun bakımından propaganda karakterindeki methiyeler ile sınırlandı. Edebiyat, kısa vadeli siyasî hedeflerin propaganda vasıtasına dönüĢtürüldü. Halkın gerçek fikir ve duygularını, görüĢlerini aksettiren eserlere matbuatta yer verilmedi. 1950‘li yıllardan 1970‘li yılların sonuna kadar Uygur yazar ve Ģairleri kendi eserlerini serbestçe yazamıyorlardı. Kendi görüĢleri ve gayelerini edebî eserlerde ifade ettirmek hukukundan mahrum idi. Yazar ve Ģairler millî duygulu, tarihî gerçekleri yansıtın eserler yazdığı takdirde ―milliyetçi‖, ―ayrılıkçı‖, ―Türkçü‖, ―Ġnkılaba karĢı çıkan‖ tâbirleriyle cezalandırılıp hapse atılıyordu. Hatta bazı Ģairler Ģiirlerinde ―Tanrı Dağı‖, ―Tarım Nehri‖ gibi kelimeleri kullanırsa ve ana yurdu hakkında yazdığı Ģiirlerde ―vatanım‖, ―memleketim‖ diye seslenirse çok kötü muamelelere maruz kalıyorlardı. Mao‘nun baĢlattığı kültür devriminde bu olaylar son derece acımasız oldu. Bir çok Ģair ve yazarlar ―millî ayrılıkçı‖, ―Pan-Türkist‖, ―milliyetçi‖ denilerek cezalandırıldı, hapislere atıldı, sürgünlere gönderildi. Neticede Uygur edebiyatı büyük kayıplara uğrayarak, hiçbir geliĢme gösteremedi ve çağın çok gerilerinde kaldı. Çin Halk Cumhuriyeti‘nde, Mao Zedong‘un ölümünden (1976) sonra alınan liberalleĢme ve dıĢarıya açılma siyasî tedbirleri neticesinde 1980 yılından baĢlayarak, bazı değiĢiklikler görüldü. Millî eğitim, millî kültür siyaseti bakımından azınlık milletler ve Doğu Türkistan Türklerine olan baskı politikasında da biraz yumuĢama oldu. Böyle bir durum altında, 1980‘den sonra edebiyat, sanat iĢlerinde biraz canlanma görüldü. Mesela; 80‘den önce yalnız Doğu Türkistan Halk NeĢriyatı, Pekin Milletler NeĢriyatı Uygur Bölümü, Doğu Türkistan Eğitim NeĢriyatı, mevcut idi; bu yayınevlerinde çoğunlukla millî yazarların eserleri değil, Çince kitaplardan yapılan tercüme eserler neĢrediliyordu. 1980‘den önce mevcut olan yukarıdaki neĢriyatlara ilâveten ―Doğu Türkistan Tıbbî NeĢriyatı‖, ―Gençler ve Ösmürler NeĢriyatı‖, ―Doğu Türkistan Fen-Teknik NeĢriyatı‖, ―Doğu Türkistan UlaĢtırma NeĢriyatı‖, ―KaĢgar Uygur NeĢriyatları‖ tesis edildi. Edebî mecmuaların sayısı çoğaldı. Doğu Türkistan‘ın ÇağdaĢ Uygur edebiyatında Mao devrine nispeten az da olsa yeni geliĢmeler görülmeye baĢladı. Bu geliĢmeler iki cihette kendisini göstermiĢtir: 537 1) Tema (mevzu) bakımından yeni geliĢmeler; ÇağdaĢ Uygur edebiyatı 50-60 veya 70‘li yıllarda esas itibariyle gündelik siyasetin propaganda kuralına uydurulmuĢ idi. Her tür, her Ģekildeki edebî eserler Çin Komünist Partisi ve hükümetinin her çeĢit siyasetini medhetmek, siyasî vazifeleri yerine getirmeye çalıĢmak ile sınırlı idi. Estetik edebî eserler ile siyasî eserler arasında fazla fark kalmamıĢtı. 80 yıllarından itibaren ÇağdaĢ Uygur edebiyatında tarihî tema (mevzu) ağırlıklı hâle gelmeye baĢladı. Uygur yazar ve Ģairleri milletimizin vatanperverlik, millî güvenç ve millî Ģuurunu kuvvetlendirmek için Doğu Türkistan tarihinde önemli yeri olan tarihî olayları ve tarihî kahramanları edebî eser yoluyla gün ıĢığına çıkarmaya gayret etti. Tarihî konulu roman, hikâye, piyes, destan ve Ģiirlerde Uygur Türkleri baĢta olmak üzere Doğu Türkistan halkının hürriyet mücadeleleri ana tema olarak iĢlendi. Bu çeĢit eserlere aĢağıdaki roman ve destanları gösterebiliriz: - Yazar Abdullah Talip‘in 1981 yılında Doğu Türkistan Urumçi Gençler NeĢriyatı tarafından neĢredilen ve Doğu Türkistan‘da 1944-1945 yıllarında cereyan eden kurtuluĢ ve hürriyet ayaklanmasına katılarak Ģehit olan Mücahit ġair Lutfullah Muttelip‘i anlatan ―Kaynam ÖrkiĢi‖ romanı ile 1986 yılında Urumçi Halk NeĢriyatı tarafından neĢredilen ―Çala Tekken Ok‖ (Tam Ġsabet Etmeyen KurĢun) romanı, - Yazar Abdurrahman Kahar‘ın Doğu Türkistan Urumçi Halk NeĢriyatı tarafından neĢredilen 1944-1949 yılları Doğu Türkistan‘ın Ġli, Altay, Çovçek vilâyetlerinde vukû bulan üç vilâyet inkılâbını anlatan ―Ġli Nehri Dalgaları‖ romanı, - Yazar Hevir Tümür‘ün 1980 yılında Doğu Türkistan Halk NeĢriyatı tarafından neĢredilen 328 sayfalı ―Molla Zeyd‘in Kıssesi‖ baĢlıklı tarihî romanı ve ayrıca Abdülhalik Uygur‘un hayat mücadelesini anlatan ―Baldur Oygangan Adem‖ (Urumçi, 1985, 320 s.) romanı, - Yazar Teyipcan Hâdi‘nin Mançu-Çin hükümdarlarının zulmüne karĢı 1864-1867 yıllarında Doğu Türkistan‘ın Ġli ayaklanmasının mücâhit kahramanı Sadır Palvan‘ı konu alan ―Ġli Deryası‖ edebî mecmuasının 1981 yılı, 3. sayısında yayınlanan ―Palvan Geldi‖ baĢlıklı hikâyesi, - Genç Uygur yazarı Gayret Abdullah‘ın 1983 yılında Doğu Türkistan Gençler NeĢriyatı tarafından neĢredilen ―TaĢ Abide‖ baĢlıklı tarihî romanı, - ġair ve yazar Mehmet Ali Zunun‘un 1981 yılı ―KaĢgar Edebiyatı‖ dergisinin 3. sayısında neĢredilen ―Rabia Seyyidin‖ draması, - Türdi Samsak‘ın 1986 yılında Doğu Türkistan Halk NeĢriyatı tarafından neĢredilen ―Ahiretten Gelenler‖ baĢlıklı tarihî romanı, - ġair ve yazar Ahmet Ziyâî‘nin 1986 yılında Pekin Milletler NeĢriyatınca neĢredilen sevgi hürriyeti yolunda mücadele ederek sonunda kurban olan iki gencin hikâyesini anlatan on binden fazla mısradan meydana gelen ―Rabia Saydın‖ destanı, - ġair Tohtacı Rozi‘nin ―Tarım‖ mecmuasında 1984 yılı 6. sayısında neĢredilen XIX. yy.‘ın baĢlarında (1826) Mançu Ġstilâsı ve zulmüne karĢı KaĢgar‘da isyan bayrağına sarılarak hürriyeti için mücadele eden ve bu yolda Gulca Ģehrinde Ģehit olan Uygur kızı Nuzugum hakkında yazılmıĢ olan ―Nuzugum‖ destanı, 538 - Yazar ve Ģair Abdurrahim Ötkür‘ün 1985 yılında Doğu Türkistan Urumçi Halk NeĢriyatı tarafından neĢredilen 420 sayfalık ―Ġz‖ romanı ve 1993-1994‘te ġingan Halk NeĢriyatı tarafından yayımlanan iki ciltlik ―Oygangan Zimin‖ (UyanmıĢ Zemin) adlı tarihî romanı. Yukarıdaki eserler içinde ―Ġz‖ romanı halkın dikkatini çeken romanlardandır. Abdurrahim Ötkür‘ün ―Ġz‖ romanında Kumul vilayeti baĢta olmak üzere bütün Doğu Türkistan‘da 1912-1944 yılları arasında geçen tarihî ve siyasî olaylar anlatılmaktadır. Romanın mühim kahramanı Tümür Helfe, Amankul ve Hoca Niyaz Hacı olup, bunların karĢısında zulmün ve karanlık güçlerin temsilcileri olan Yang-Zıng-ġing ve Nezer Vang yer alır. Bu roman tarihî gerçekleri gün ıĢığına çıkarıp, Uygur Türklerine cesaret ve millî Ģuur bahĢetmiĢtir. 80‘li yıllardan bu yana yeni geliĢme gösteren Uygur edebiyatında tema bakımından Çin Halk Cumhuriyeti‘nde 1966-1976 yılları arasında Mao Zeydung tarafından yürütülen kültür devrimini konu alan eserler de mühim yer tutmaktadır. Uygur yazar ve Ģairleri, eserlerinde Mao devrindeki kültür devrimini yönlendiren 4 kiĢilik çetenin yaptıklarını fâĢ etmek suretiyle, kültür devrimi devresini toplumun en karanlık, acımasız devri olarak göstermiĢlerdir. O devirde cereyan eden zulüm ve haksızlıkları anlatarak, totaliter politikasını Ģiddetle kınamıĢlardır. Yazar Zordun Sabir‘in Doğu Türkistan Urumçi Halk NeĢriyatı tarafından 1983 yılında neĢredilen 530 sayfalık ―ĠzdiniĢ‖ romanı ve Ģair Mehmetcan RâĢiddin‘in Doğu Türkistan Halk NeĢriyatı‘nın Çolpan Edebî Mecmuası‘nın 1987 yılı 2. sayısında yayınlanan ―Cahil‖ baĢlıklı destanı bu türdeki edebî eserlerdendir. Bu tarihî temayı iĢleyen eserlerden baĢka, vatan ve millet temasını iĢleyen lirik Ģiirler ve sevgi Ģiirleri de belli miktarda yer almaktadır. Bunlardan Ģair Tayıpcan Eli‘nin 1981‘de yazdığı ―Millet Hakkında‖ baĢlıklı Ģiir dikkat çekicidir. ġair bu Ģiirinde: O millet hiç gereksiz curup olup Bu millet mis kokulu amber değil O millet eĢikteki paspas olup Bu millet baĢ köĢede mücevher değil. diyerek, millî Ģovenizmi reddediyor, milletler arasındaki eĢitlik ve beraberlik fikrini savunuyor. Ayrıca 1966-1976 arasındaki kültür devriminde Mao yönetiminin icrâ ettiği Çin Ģovenizmini tenkit etmektedir. 2) ÇağdaĢ Uygur edebiyatındaki geliĢmelerin baĢında edebiyat janrı ve Ģekil bakımından değiĢiklikler gelir. ÇağdaĢ Uygur edebiyatı, 50‘li yıllardan 70‘li yılların sonlarına kadar Ģiir esas olmak üzere, hikâye, drama ve destanlarla sınırlı kalmıĢtı. 1950‘den 1978 yılına kadar yalnız bir roman neĢredilmiĢti. 70‘li yılların sonundan Ģimdiye kadar birkaç on roman yayınlanmıĢtır. Bu ÇağdaĢ Uygur edebiyatındaki büyük bir geliĢmedir. 539 Aynı zamanda ÇağdaĢ Uygur edebiyatında senaryo Ģekli de geliĢmeye baĢlamıĢtır. Yazar Mehmet Ali Zünun‘un 1986 yılında çekilen ―Oç YaĢ‖ televizyon dizi filmi bunlardan sayılabilir. Yukarıda bahsettiklerimizin ıĢığında görüldüğü gibi, 1970‘li yılların sonları ve 1980‘li yılların baĢlarından itibaren Doğu Türkistan Uygur edebiyatında yeni geliĢmeler yeni edebî olaylar kendisini göstermeye baĢlamıĢtır. Uygur Türkleri, kendilerine yapılan asimilasyon ve baskı siyasetlerine rağmen öz mevcudiyetlerini, kültür ve geleneklerini kuvvetli bir mücadele sayesinde muhafaza etmek ve geliĢtirmek için çalıĢmıĢlardır. 1988 yılının sonları, 1989 yılının baĢlarından itibaren Çin yönetimi Doğu Türkistan‘da takip ettiği politikasını sertlik istikametinde değiĢtirerek Doğu Türkistan aydınları, yazar ve Ģairlerinin çeĢitli temalarda, özellikle tarihî mevzularda serbestçe eser yazmalarına yeni kısıtlamalar getirmeye baĢladı. Bilhassa 5 Nisan 1990 tarihinde Doğu Türkistan Aktu ilçesi Barın Köyü‘nde Çin zulmüne karĢı patlak veren silahlı ayaklanmadan sonra yazar ve Ģairlerin eserleri üzerindeki sansür ve takip daha da sıkılaĢtırıldı. ġubat 1991 tarihinden sonra ünlü Uygur âlimi, yazar Turgun Almas‘ın ―Uygurlar‖, ―Hun Tarihi‖, ―Eski Uygur Edebiyatı‖ baĢlıklı üç kitabı üzerinde Ģiddetli eleĢtiri harekâtı baĢlattı. Turgun Almas ve münevver Uygur yazarlarını ―Pan-Türkist‖, ―Uygur ġövenisti‖, ―ayrılıkçı‖ diye suçlayarak onlara tehdit ve baskı siyaseti uyguladı. Çin yönetiminin demokrasi ve insan hakları ile bağdaĢmayan bu siyasî tedbirleri Doğu Türkistan Uygur edebiyatının geliĢmesini baltaladı, neticede edebiyat ve tarih ilminde yeni durgunluk devri meydana gelmeye baĢladı. Kendi millî kültürlerine bağlı, halkının manevi isteklerine cevap vermekten kaçmayı Ģerefsizlik ve sorumsuzluk olarak algılayan Uygur yazar ve Ģairleri özgürlük, eĢitlik ve insan hakları doğrultusunda yine de yeni yeni edebî eserler yazarak Uygur Türkleri arasında büyük sevgi kazanmıĢtır. Bu yazarlar içinde kabiliyetli yazar Zordun Sabır‘ın ayrıca yeri vardır. Zordun Sabır vatanperver, milliyetçi bir yazar olup, O, 1998 yılının sonunda kalp krizi ile vefat etmiĢtir. Yazarın kalbi komünist Çin hakimiyetinin Doğu Türkistan‘da Uygur Türklerine uyguladığı çağ dıĢı iĢkence ve zulüm siyasetinin akibetlerine dayanamamıĢtır. Yazarın sağlığında tamamlayıp ölümünden on beĢ gün önce neĢretmek için yayınevine teslim ettiği ―Anayurt‖ adındaki 3 ciltlik romanı 2000 yılında Doğu Türkistan‘da Halk NeĢriyatı tarafından yayımlanmıĢtır. Roman Uygur Türkleri tarafından takdirle karĢılanmıĢtır. Yazarın bu romanında 1944 yılı Doğu Türkistan‘ın kuzey bölgelerinden olan Ġli, Altay, Tarbagatay (Çövçek) vilayetlerinde patlak veren millî kurtuluĢ ayaklanması ve 12 Kasım 1944 yılında kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti‘nin yürüttüğü mücadeleleri ve savaĢları ve bu mücadelenin tecrübe-savakları ve alınacak dersleri ve sonunda bağımsız bu Cumhuriyetin komünist Rus-Çin iĢbirliği ile ortadan kaldırılması, güzel, canlı, edebî üslup ve tasvirî vasıtalarla aydınlatılmıĢtır ve genç nesillerimize umut, güven vermekle kalmayıp, derin mesajlar verebilmiĢtir. Doğu Türkistan‘daki Uygur yazar, Ģairleri demokratik olmayan baskıcı rejimin kısıtlamalarına rağmen yine de cesaretle görevlerini yerine getirmek için çalıĢmaktadırlar. 540 1 Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, c. 1, s. 143-144. Ġstanbul 2 Fen-vin-len, Æin Genel Tarihi, 1965, Pekin, s. 523-525, 3 Turgun Almas, Kedimki Uygur Edebiyatı, Doğu Türkistan 1958. KaĢgar, Uygur NeĢriyat, 1988. KaĢgar. s. 81. 4 Talat Tekin, ―Ġslamiyet Öncesi Türk ġiiri‖, Türk Dili Dergisi, 1986 yılı Ocak sayısı, s. 7. 5 Talat Tekin, a.g.e., s. 8. 6 ETġ, XXI-XXII, ZĠEME BSU, s. 10. 7 Muhammetcan, ―Turfan Kuçu Uygur Edebiyatı‘ndan Derlemeler‖, Turfan Edebiyat Dergisi, 1986, S. 2, s. 53-59. 8 Æin‟deki Azınlık Milletler Edebiyatından Seçmeler, ġanghay, 1981, c. I, s. 83-84. 9 Muhemmet Emin Kurbani, Vatanperver Alim ve ġair Abdülkadir (Abdulvaris) Azizi, KaĢgar Edebiyatı, 1981, S. 2, s. 42-43. 10 Durası: ilâcı demektir. 11 Gez: 3 gez bir metredir. 12 Hater: Tehlikeli. 13 Ġlac: çare, imkan. 14 Yalkun: alev. 15 ġekür Turan, Doğu Türkistan Edebiyatında Türkçülük, Türk Dünyası El Kitabı, 3. Cilt, s. 777-778, Ankara. 541 Uygurların Müziği / Dr. Rachel Harris - Yasin Mukphul [p.316-322] RACHEL HARRĠS Londra Üniversitesi ġarkiyat ve Afrika ÇalıĢmaları Okulu (SOAS) / Ġngiltere YASĠN MUKPHUL Sincan Sanatları AraĢtırma Birimi / Doğu Türkistan Uygur müziği, birçok farklı bölgesel tarzı kapsar coğrafyanın ve dağlarla, çöllerle birbirinden ayrılan vaha krallıklarının tarih boyunca birçok dıĢ güç tarafından yönetildiği bir bölgenin karmaĢık tarihinin ürünüdür. Güney vaha kentleri olan Hotan ve KaĢgar‘ın müziksel gelenekleri Buhara ve Semerkant‘ın klasik Orta Asya gelenekleriyle yakından iliĢkiliyken, doğu vaha kentlerinden Kumul müziği Kuzeybatı Çin müziğiyle daha yakından iliĢkilidir. Bugüne kadar bölgenin vaha kentlerinden her biri kendi sesini ve repertuarını korumuĢtur, ancak ticaret ve insanların dolaĢımı sayesinde sağlanan sürekli bir iletiĢim yoluyla ortak bir dil ve kapsayıcı bir kültürle de birbirlerine bağlanmıĢlardır. Müzikal açıdan bu yerel gelenekleri enstrümanlar, türler, tarzlar ve bağlamlar açısından birbirine bağlayan birçok etken bulunmaktadır. Uygur müziğinin en prestijli ve en iyi bilinen türü makamdır, geniĢ ölçekli Ģarkı süitleri, enstrümantal müzik ve dans müziği... Makamın yanı sıra Uygurlar Ģarkılı epik hikayelerinin (destan) ve öyküsel Ģarkıların (koĢuk, lapar, aytıĢ ve meddi name) diğer Ģekillerinin, dans müzik süitlerinin (sanem), enstrümantal müziğin, Sufi törenleriyle ilgili müzikal türlerin ve daha çok dünyadaki çile ile hüsran dolu aĢkın azabı konulu halk Ģarkılarının geniĢ repertuarının popüler geleneklerini de korumuĢtur. Batı‘da yaygın olan Ġslam‘ın müziğe karĢı olduğu yönündeki ortak düĢüncenin tersine, büyük ölçüde müziği inançlarını ifade etmek ve geliĢtirmek için kullanan Sufilerin de etkisiyle Uygurlar arasında birçok geleneksel müzik bağlamı dinle iliĢkilidir. Bugün bu geleneksel tarzlar pop müzik endüstrisiyle ve profesyonel, devlet destekli truplarla rekabet içindedir. Tarih Uygur araĢtırmacılar, müziklerinin kökenini Çin‘in kuzeyinde yaĢayan Çin hanedanının en eski vakayinamelerinde bahsedilen Di halkına ve M.Ö. 11. yüzyıla dayandırmaktadır. Ġlk Türk hanlığı (Göktürk) Sincan adıyla bilinen bölgede, M. S. 552‘de kurulmuĢtur, Uygur Türkleri ise Orhun nehri kenarındaki hanlıkların yıkılmasından sonra M. S. 840‘ta Sibirya‘dan batıya doğru ilerleyerek bölgeye daha sonra varmıĢtır. Cennet dağlarının kuzey ve güneyinde olmak üzere bölgeye yerleĢmiĢler ve yerel halkla karıĢmıĢlardır. Bu yüzden 9. yüzyıl öncesi bölge müziği de çağdaĢ Uygurların mirası olarak kabul edilir. Çin kaynaklarında ‗Batı Bölgesi‘ (xiyu) olarak adlandırılan bölgenin erken dönemdeki müziğine iliĢkin birçok atıfta bulunulmaktadır. Hanedan vakayinamesi Kosan (Quici) vaha 542 krallığından Sujup adlı müzisyenin M. S. 567‘de Çin Ġmparatoru Wudi‘nin sarayına doğru (bir Türk prensesinin maiyetinde) seyahate çıktığını ve Çin‘e yedi makam ve 5 ton teorisini tanıttığını kaydeder. Kösan, Idikut (bugünkü Turpan), Iwirghol (bugünkü Kumul), Udun (bugünkü Hotan) ve Sule (bugünkü KaĢgar) müzikleri Çin‘de Tang ve Song (7 ve 10. yüzyıllar) hanedanları döneminde oldukça popülerdi. Bu hanlıklardaki müzisyenler Orta Çin‘e yeni enstrümanlar ve repartuarlar getirerek imparatorluk sarayında ve Çin‘in ana kentlerinde müzik yapmıĢlardır. Bunların popülerliği, dönemin Çin Ģiirinde bunlara iliĢkin olarak sıkça yapılan atıflardan anlaĢılabilir. AraĢtırmacılar sonradan Japon sarayı tarafından da benimsenecek olan, imparatorluk sarayının ünlü Tang Daqu süitlerinin kökeninin Batı bölgesinin 5. yüzyıldaki büyük süitlerine (chong küy) dayandığına inanır. Batı Bölgesi müzisyenlerini Çin sarayında bulundurma geleneği Qind hanedanında da (16. yüzyılda kurulmuĢtur) devam etmiĢtir. Qing sarayı kayıtları çağdaĢ Uygur makamında da yer alan sanem, jula ve saliqa adlı kısımları çalan Batı bölgesinden sekiz saray müzisyeninden bahseder. Müziğin tarihi akıĢı büyük ölçüde batıdan doğuya doğru gerçekleĢmiĢtir. Çin tarihleri Batı bölgesinin orta Çin‘deki etkisinden bahsederken, Uygur müziği Orta Asya‘dan batıya doğru ünlü Ġpek Yolu boyunca yer alan bölgelerden oldukça etkilenmiĢtir. Ġslam ve Ġslam kültürü KaĢgar‘a 10. yüzyılda, Kumul‘dan doğuya doğru ise 16. yüzyılda ulaĢarak bölgeye yavaĢ Ģekilde yayılmıĢtır. Uygurlar KaĢgar Karahan Hanlığı‘nı (10. yüzyılda kurulmuĢtur) müziklerinin geliĢimi için büyük bir çağ olarak addetmiĢtir. Sincan‘ın bu ilk Ġslam hanlığı Fars ve Arap dünyasının dininin yanı sıra kültürü ve öğretileriyle de tanıĢmıĢtır. Bu dönemde kazan davulu ve Shawm bandoları (nagara-sunay) gibi enstrümanların yanı sıra Farabi ve Ġbn-i Sina gibi müzik kuramcılarının fikirleri ile de tanıĢılmıĢtır. Çağatay dönemi de (14-15. yüzyıllar) bütün olarak Orta Asya‘da kültürel ve müzikal geliĢimin önemli bir dönemi olarak görülmüĢtür ve Uygur makamlarının büyük çoğunluğu dönemin Nevayi, Abdurrahman Cami ve Muhammed Kuçhtingir gibi Ģair-müzisyenlerince onaylanmıĢtır. Bu dönemin müziği ile ilgili önemli bir kaynak Çağatay‘da Molla Ġstamulla Mocizi tarafından 1854-5‘te yazılan Müzisyenler Tarihi (Tarikhi Musiqiyun) kitabıdır. 1919 tarihli bir kopya 1950‘de Hotan‘da bulunmuĢtur ve bu tarihten itibaren kitap modern Uygurcada basılmaktadır. Kitap, Orta Asya geleneğinde yaygın olan soysal tarzda yazılmıĢtır. Kitap müziği keĢfettiğine inanılan Karuz ve müzik etiğinin kurucusu ve pek çok mucizesi olan bir kiĢi olarak tanınan Pisagor‘un (Pytrhagoras) biyografileriyle baĢlar. Farabi Rak, UĢak ve Uzal makamlarının yaratıcısı ve Qalun Dulcimeri icat eden kiĢi olark tanınır. Mocizi 15. yüzyıl müzisyenlerinin çok sayıdaki mistik hikayelerini Ġran ve Irak‘ın Timur bölgelerinin mistik geleneği ile iliĢkilendirir. Örneğin Mevlana Sahib Balikhi‘nin hikayesinde bir bülbül Ģarkı söylerken tamburuna konar ve meclis bayramındaki insanlar da bağırmaya, ağlamaya baĢlar ve yuvarlanıp kendilerinden geçerler. Korku içinde, bülbülü taĢlarlar, bülbül can verdiğinde, Balikhi de ölmüĢtür. Mocizi, Uygurlar tarafından kültürlerinin doruk noktası kabul edilen 16. yüzyıl Yarkend Hanlığı‘ndan iki müzisyenin hikayesini de konu alır. Yusuf Hıdır Han Yarkendi (ö. 1560) Sultan RaĢit Han‘ın sarayında bir müzisyendir. Batı ve Orta Asya‘dan çıraklar alarak Visal makamını bestelemiĢtir. Amannisa Han, bir ormancının kızıdır. Sultan tarafından avlanırken 13 yaĢında keĢfedilmiĢtir. Sultan 543 onun Ģarkı söyleyiĢine aĢık olmuĢ ve onunla evlenmiĢtir. Mocizi, ĠĢrat Angiz makamının bestesinin de Amannisa Han tarafından yapıldığını belirtir. ÇağdaĢ Uygur araĢtırmacıları Mocizi tarafından belirtilen müzisyenlerin makamın gerçek yaratıcıları olmadığını ancak bunun yerine özellikle Amannisa Han ve Yusuf Hıdır Han‘ın var olan müziğin Arap-Fars gelenekleri ve isimleriyle yeniden düzenlenmesini istediklerini ortaya koyar. Bu yüzden Uygur makamının Arap-Fars geleneğine daha az Ģey borçlu olduğu, bunun yerine Batı bölgesinin 5. yüzyıl büyük süitlerine (chong küy) daha fazla Ģey borçlu olduğu düĢünülür. 1952 kayıtları, çağdaĢ basılı versiyonların temelini oluĢturan ünlü makam Ģarkıcısı Turdi Akhun makamın yeniden yapılandırılmasının daha sonra gerçekleĢtiğini vurgular. Yerel geleneklere göre farklı müzisyenlerin makamın farklı bölümlerini çaldığını saray müzisyenlerinin karmaĢık çong nağmeyi çaldıklarını öyküsel Ģarkıcıların (destancı) destan söylediklerini, halk Ģarkıcılarının da meĢrep söylediklerini ortaya koyar. 19. yüzyılda KaĢgarlı Beğ Aka bu üç grup müzisyeni bir araya getirir ve üç repertuarı birleĢtirir. Detaylı tarihi kaynakların yokluğunda, makamın kökenlerine iliĢkin sonuç içeren iddialar ortaya atmak zordur. Bazı Temel Uygur Müzik Enstrümanları Dutar Uzun saplı parmakla çalınan ve iki naylon (daha önceden ipek) tel ile on yedi ayrı parmak basılan bölümden oluĢan beĢ ya da dört ölçülerinde akort edilen bir lavta olan Dutar tüm Uygur lavtaları gibi boynuz ya da kemik ile güzel bir Ģekilde süslenmiĢtir. Halk Ģarkılarına eĢlik etmek ve makamdaki enstrümanları desteklemek için kullanılır. Dutar neredeyse her Uygur evinde bulunur ve Uygur kadınlarının geleneksel olarak çaldıkları tek enstrümandır. Glissando olarak temelde üst telde çalınır ancak baĢparmağın aĢağıdaki telde bulunmasıyla çok sesli hale gelir. Tambur Uygur lavtalarından en uzun olanı olup yaklaĢık 150 cm uzunluğundadır, tamburun beĢ metal teli vardır ve bunlar da so-so-do-so-so Ģeklinde akort edilir. Melodi iĢaret parmağı ile metal bir mızrapla (nakhala) çift sağ el tellerinden çalınır. Tambur halk Ģarkılarının, öyküsel Ģarkıların ve enstrümantal parçaların yanı sıra kimi zaman makamdaki ana enstrüman olarak da kullanılır. Ravap Boynuzdan yapılmıĢ mızrapla çalınan daha kısa lavta. Pek çok farklı tipleri Uygurlar tarafından kullanılmıĢtır. 90 cm civarında olan KaĢgar ravabı deri ve beĢ metal telle kaplı küçük bir tas Ģeklinde gövdeye sahiptir ve gövde de dekoratif boynuzlar ile (möngüz) süslüdür. Hotan bölgesinde uzunlukları yaklaĢık 70 cm‘dir ve iki çift ya da üç koyun bağırsağı tel takılır. Bu çeĢitlerin her ikisi de öyküsel Ģarkıcılar tarafından (destancı ve koĢakçı) çalınır. Dolan makamının ana enstrümanı olan Dolan ravabı bir melodik tel ve birçok Symphatetic teli ve armut gövdeli Ģekliyle KaĢgar ravabından çok Afgan rubabına benzer. Kumul ravabı Dolan tipi ile aynıdır ve halk Ģarkıları ile Kumul makamında kullanılır. KaĢgar Ravabı son dönemde altı metal teli ve do-do-do-re-la-mi 544 akorduyla profesyonel bir virtüöz solosu ve orkestra enstrümanı (tekammül ravap) haline gelmiĢtir. EĢdeğer bir bas ravap da profesyonel orkestralara eklenmiĢtir. Çang Profosyonel truplarda ve halk bağlamında kullanılan büyük tokmaklı Dulcımer metal telleriyle birçok yükseltilmiĢ köprü arasından üç set Ģeklinde tel bağlanır. Kalun Çeyrek tonlar çıkarmak için sol el teli bronz anahtarla (gustap) ile bastırırken, sağ elde tutulan kemik bir mızrap parmaklarla çalınan daha küçük bir Dulcimerdir. Kalun, Güney Sincan‘da özellikle Dolanlar arasında yaygındır. Makamda destekleyici bir rol oynar. Satar Bir melodik ve sekiz-on iki Semphatatic metal telli uzun saplı parmaklarla çalınan bir lavtadır. Satar makamda önemli rol oynar, genelde baĢ Ģarkıcı (makamcı) tarafından çalınır. Çalınan makama bağlı olarak Semphatatic telleri beĢ farklı Ģekilde akort edilir. Gijak Gergin deriden yapılmıĢ ses tahtasına sahip bir keman. Uygur gijaklarının en büyüğü at kılından melodik bir tel ve birçok metal Sempatik telli Ģekilde Dolanlar arasında bulunur. Kumul gijağının iki parmakla çalınan teli ve altı ila sekiz arasında Sempatik teli vardır. En eski Çin tarihsel kaynakları saç kılından tele sahip parmaklarla çalınan bir enstrümanın Kumul bölgesinde çalındığını kaydeder, ancak günümüz enstrümanı Sincan‘ın doğusundaki Çin kültürel etkisinin kanıtı olarak muhtemelen Çin erhu kemanı ve Uygur gijağı arasında oldukça yeni bir melez türdür. Profesyonel müzisyenlerce çalınan gijak 1950‘lerde yeniden düzenlenmiĢtir, bugün dört metal teli keman gibi akort edilir, ancak çalıĢ tekniği dize konan, yayların elde gevĢek tutulduğu, avucun yukarıya dönük olduğu ve tellerin yayın tersi yönüne bastırıldığı Ġran sivri uçlu kemanına yakındır. Gijağın soprano ve tenör versiyonları da bulunur. KuĢtar Profesyonel trupların önde gelen bir enstrümanıdır, 1960‘larda geliĢtirilen kuĢtar, keman Ģeklini Sincan‘ın erken dönem Budist mağara duvar resimlerinde yer alan enstrümanlardan almıĢtır. Profosyönel Gijak gibi akort edilir, ancak tonu daha düĢük ve yumuĢaktır, çünkü tüm enstrüman ağaçtan yapılmıĢtır. Soprano ve tenör versiyonları da bulunur. Def Ġki çeĢidi olan bir çerçeve davuldur. Daha küçük olan nağme defi yaklaĢık 25-30 cm çapındadır, enstrümantal bölümlerde (margül) önde gelen bir rol oynar ve makam için vazgeçilmez bir enstrümandır. Daha büyük çong defi ise diğer halk bağlamlarında kullanılır, diğer enstrümanlara eĢlik etmek için ya da solo olarak kullanılabilir. Üçüncü ve en geniĢ tipin sihirli güçleri olduğu düĢünülür ve Uygur ġamanları (bahĢi ya da pirgun) tarafından iyileĢtirme törenlerinde kullanılır. Nagara 545 Her zaman sunay ile çalınır. Bunlar inek ya da eĢĢek derisinin gövdeyi kapladığı bir çift küçük demir kazan davuldur ve bir çift çubukla çalınır. Nagara-Sunay grubu genelde bir sunay çalgıcısından ve temel ritmik döngüyü koruyan büyük çong nagara ile karmaĢık ritm çeĢitleri çalan en az iki ila on iki nagara setinden oluĢur. Diğer vurmalı çalgı enstrümanları sapayi: metal tellerle delinen çift çubuk, en yaygın halk vurmalı çalgı enstrümanı, özellikle de dilenciler ve Sufiler tarafından çalınır; taĢ: her elde iki taĢ olmak üzere taĢlar defalarca ve hızlı Ģekilde birbirine çarpılır ve koĢuk: ters yüzleri birbirine vurularak çalınan iki tahta kaĢıktır. Sunay Küçük çift kamıĢtan Shawm, konik ağaç gövdesinin yedi ön deliği ve bir baĢ parmak deliği vardır. Metal zili ve metal bir ağızlığı vardır. Döngüsel nefes alıĢla çalınır ve iki oktav üzeri bir çeĢitlemeye sahiptir. Balaman Kısa çift kamıĢ, dikey kamıĢ boru, yedi parmak deliği vardır ve enstrümanın ağız kısmına yakın yerde bir çapraz parça kamıĢ ile akort edilir. Balaman Ģu anda yalnızca makamda ana enstrüman olarak kullanılan Hotan bölgesinde bulunur. Nay Halk bağlamında ve profesyonel bağlamlarda rastlanır, geleneksel Uygur nayı ceviz ağacından yapılmıĢ, yumuĢak tonlu uzun yatay bir flüttür. Son yıllarda Uygurlar Çin bambu yatay flütünü de kendilerine adapte etmiĢlerdir. Kovuz 1950‘lere kadar çoğunlukla Uygur kadınlarınca çalınan metal bir ağız arpı, Ģu anda nadiren görülmektedir. Bu çağdaĢ enstrümanlara ek olarak, Uygurlar tarafından kullanılan enstrümanlar tarihi olarak Çin Pipasının atası Qhunqa -bir çeĢit arp, barbat Lavtası-, Jalla-bronz deri kaplı bir tamburin- Sapal Chora Ocarina ve Ġsqirt yan flüt. Makam Uygur makamı sung Ģiiri, hikayeleri, dans ezgileri ve enstrümantal bölümlerden oluĢan büyük ölçekli süitlerden oluĢur. Makamın bazı sözleri Orta Asya‘nın Navayi, ġah Mashrap, Fuzuli, Molla Belil ve Zelil gibi büyük Ģairlerinden alınmıĢtır. Bazıları halk Ģiirinden, özellikle de Garip ve Senem adlı aĢıkların popüler hikayesinden alınmıĢtır. ġiirin büyük bölümü hayalle ve Sufi idealleriyle ilgilidir. Makam genelde baĢ Ģarkıcı, makamcı tarafından yönetilen küçük bir Ģarkıcı grubu tarafından söylenir ve parmakla çalınan ya da yayla çalınan lavtalar tarafından eĢlik edilir, ancak bazen kazan davul Ve Shawm (nagara-sunay) bandoları ile enstrümantal Ģekilde de çalınabilir. Makamı çalmak profesyonel müzisyenlerden oluĢan özel bir gruba özgü değildir, tarihi açıdan yerel kralların saraylarının yanı sıra 546 halk bağlamlarında da icra edilir. Kadın ve erkek, dilenciler ve saygın din adamları bu geleneği devam ettirebilir, makamdan genelde manevi hatta maddi ihtiyaçlar konusunda bahsedilir. Makam dinlemenin hâlâ dini ve yatıĢtırıcı bir iĢlevi bulunmaktadır, özellikle de Sincan‘ın geleneksel dini bayramları bağlamında. ÇağdaĢ araĢtırmacılar dört farklı bölgesel türü vurgular: KaĢgar-Yarkend bölgesinin On Ġki Makamı, Turfan Makamı, Kumul Makamı ve Dolan Makamı. Her biri belirli melodik sıraya sahip süitlerden oluĢur. Bütün bir makamı söylemek yaklaĢık iki saat sürer. Makamların isimleri Arapça ya da Farsçadan alınmıĢtır, bir çoğu Arap makamlarının isimleriyle ilgilidir: Rak, Çabbiyat, Çargah, Pançgah, Uzal, Acem, UĢak, Bayat, Neva, Segah, Irak. 12 makamın her biri aĢağıdaki gibi ĢekillenmiĢtir: Mukaddime (GiriĢ): Serbest ölçüde solo söylenir. Temaları insan çilelerine ve dini hislere dairdir. Lirikler büyük Orta Asya Ģairlerine atfedilir. Çong nağme (Büyük Müzik): Farklı ritmlerle değiĢen bir süit. Her bir parçayı enstrümanla süslü versiyon, margül izler. Örneğin UĢak makamı tazide ismin ilk bölümü UĢak makamı ile ilgili modeli ve melodik malzemeyi gösterirken, ikinci kısım her makamda aynı olan tezin 6/4‘lük ritmini gösterir. Çong nağmesi makamın en uzun ve en karmaĢık bölümüdür. Bugün icra edilen makam çong nağmesindeki sekiz kısımdan oluĢan bütününün yalnızca yarısına sahiptir ve ortaya konan iĢ eksik parçaları tamamlama, sıklıkla yeniden yaratma Ģeklinde geliĢmektedir. Destan (Öyküsel ġarkılar): Her makam farklı ritmlerde birçok destandan oluĢur. Yine her destan bir enstrumental margül ile takip edilir. Lirikler halk öyküsel Ģarkılarının bölümlerinden alınmıĢtır ve ünlü aĢıkların hikayeleriyle ilgilidir. Destanın melodik kapsamı özellikle geniĢtir. MeĢrep (Toplanma): Halk aĢk Ģiirinden oluĢan 2/4 ya da bazen 7/8 ritmlerindeki birçok hızlı parçalar. Makamın bu bölümü dans içindir. Genellikle ilk meĢrebin lirikleri ünlü bir Ģaire atfedilir. Arap geleneğinin tersine, makam terimi Uygurların makamı anlamına gelmez. Bunun çağrıĢımları durum, koku ya da tarz (pirak), perde, ses tonu, kiĢi, zaman ve yerdir. Yine bu terim müzisyenlerin kraliyet saraylarında müzik icra ettikleri yerlere de verilen addır. Makam teriminin ―onun makamı yok‖ (örneğin makamı yok, mantıksızdır gibi) deyiĢinde olduğu gibi ahlaki bir anlamı vardır. Her makam, baskın melodik yapısıyla ve model nitelikleriyle birbirinden ayrılır, bazılarının ana ve ikincil makamın kullanımında etkisi vardır. Bir tondan baĢka bir tona geçmek On Ġki Makamın temel özelliğidir. Tek bir parçada yedilik gamdan, altılığa, altılıktan beĢliğe geçebilir. Perdelerde makam sabit bir gamla sınırlı değildir, ancak yükselmiĢ ya da alçalmıĢ notaların sık kullanımı müzisyenin hislerine göre ortaya çıkar. Sabit olmayan değiĢken notalar yaygındır ve özellikle de dördüncü ve yedinci gamlarda bir tondan baĢka tona geçerken sıklıkla kullanılır. Uygurlar makam hokkabazlığında üstündür. Bir kısmın akıĢında yeni bir makam belirir, bu göze çarpmayan Ģekilde değiĢir, tekrar kısa süreliğine yeniden belirir ve ana makama geri döner. Melodik malzemenin geliĢimi, makamın dikkat çekici bir özelliğidir. Genelde tek bir tema birçok cümlenin akıĢında, düĢük perdeden yüksek perdeye bir kavis çizerek ve sonra da ikincil makama geçerek geliĢir. birçok farklı ritmik döngü klasik Türk geleneğinden bir Ģekilde farklıdır, ancak bunlar davulun karmaĢık ve farklı çeĢitleriyle yaĢama geçmiĢtir. Düzensiz aksak ritmler de yaygındır, Uygur 547 müziğinin dikkat çeken bir baĢka özelliği de üçlü ritmleri çift ritmlere dönüĢtürme eğilimidir. Örneğin temel bir 7/8‘lik ritmi farklı dizilerde ikilikler ve dörtlüklerle kaplamak gibi. On Ġki makam Güney Sincan civarında ve yalnızca mukaddime ve destan kısımlarının Ġli‘de icra edilmesine rağmen Ġli vadisinde de bulunur. Buradaki vokal tarzı, yerel tadın büyük bölümünü içine almıĢtır ve tercih edilen enstrümanlar da elle çalınan lavta ve dutar, tokmaklı santur ve kemandır, sıçrama yapılı davul ise çok az kullanılmaktadır. Diğer üç bölgesel makam ise On Ġki makam yapısından farklıdır. Dokuzunun bir araya getirildiği, Turpan makamının her biri altı farklı kısma ayrılır: Gazel-serbest ritm, solo söylenir. Baschakit- 3/4 ritminde, yavaĢ söylenen parça. Yalangchakit- T-5/4 ya da 13/8 ritminde, yavaĢ söylenen parça. Jula-4/4, orta hızda dans parçası. Sanem-4/4, Nazarkum adlı yerel dans parçasını içeren hızlanan bir dans parçası. Salıqa-4/4, orta hızda dans parçası. Turfan makamının her biri genelde bir makama denk gelir, ve her biri de yaklaĢık otuz dakika uzunluğundadır. Tarihi geliĢme ile ilgili Ģu anda hiçbir bilginin bulunmamasına rağmen, müzikal açıdan Turpan Makamını On Ġki makamın çong nağmesi ile ilintilendirmek için birçok neden vardır. Bölüm isimleri farklılaĢsa da, bütünsel yapıda, ritmik döngülerde ve melodik malzemelerde benzerlikler vardır. Turfan makamında tercih edilen enstrüman satar yaylı lavta, tambur, dutar, çang ve seslere eĢlik eden def çerçeve davuldur. Turpan Makamı Nagara-Sunay kombinasyonun enstrümantal versiyonu olarak da çalınır. Örneğin Yalangchakit bölümünü temel vuruĢ 5/4‘ten 17 vuruĢlu aksağa dönüĢtüren temel ritmlerde yetenekli davulcular ve nefes kesici çeĢitlemeler. ġu anda Kumul makamı terimi kullanımının yaygın olmasına rağmen, burada kullanılan makam terimi yenidir. Kumul makamı sekizden yirmi iki Ģarkıya değiĢen uzunlukta, baĢında serbest ritmli mukaddime olmak üzere yerel halk Ģarkılarının süitlerinin Ģekillerini alır. On dokuz süit Kumul makamı olarak toplanmıĢ ve yayınlanmıĢtır. Her bir süit Arap ya da Fars ismi taĢır, bunların bazıları da On Ġki Makamla benzerdir. Ancak müzikal olarak, Kumul geleneğini On Ġki makamla iliĢkilendirmek için çok az neden vardır. Kumul halk müzisyenleri hâlâ yerel isimleri kullanır, bu yüzden Kumul rak Makamı Söyle Bülbülüm olarak da bilinir. Kumul makamının güçlü bir beĢli temeli vardır, ritmler 2/4, 4/4, 5/8 ve 7/8‘i içerir. Kumul makamında temel enstrüman Kumul ravap, çang ve defin eĢlik ettiği Kumul gijağıdır. Aksu ve KaĢgar arasındaki bölgede yaĢayan Dolan Uygurlarının kendi farklı makam gelenekleri vardır. Dolan makamı beĢ-parçalı süit Ģeklini alır: Mukaddime-kısa ölçüsüz solo Ģarkı kısmı. Chakitma-6/4 ritminde. Bu dansın baĢlangıcını gösterir. Sanem-4/4 ritminde (Sanam dans süitlerinin açılıĢ ritmindeki gibi). 548 Saliquas-4/4 ritminde. Dansçılar büyük halkalar halinde hareket etmeye baĢlar. Serilme-Dansçılar dönmeye baĢlar, bazıları kendinden geçer. Dolan makamının bazı isimleri On Ġki makamla aynıdır, ancak müzikal olarak altı-dokuz dakika uzunluğunda farklıdır, ve dokuz süit tanımlanmıĢtır. Halk müzisyenleri süitleri Bayavan (çöl) olarak nitelendirme eğilimindedir, yani bu bağlamda makam teriminin kullanılması da oldukça yeni bir olgudur. Dolan makamında kullanılan enstrümanlar ve metinler eĢsizdir. Dolan makamına davulcular, Dolan ravabı, Dolan gijağı ve kalun Dulcimer eĢlik eder. Ritmik olarak Dolan makamında senkop yaygındır, yükselen ve alçalan farklı tonların kullanımıyla beĢ tonlu ve altı tonlu makamlar kullanılır. Dolan makamının benzersiz özelliği çok sesli ve çok ritmli özellikli her bir farklı enstrümanın farklı melodik yapılar izlemesidir. Yerel müzikologlar eğer On Ġki Makam Uygurların klasik makamı ise, karmaĢık enstrumantal yapılarına ve esrik falsetto vokal tarzına vurgu yaparak Dolan makamının da Uygurların cazı olduğunu söylemekten hoĢlanır. Yine On Ġki makamın aksine saraya asla girmemiĢ ve yenilenmemiĢ olan Dolanın katıksız bir halk geleneği olduğunu da iddia ederler. Halk ġarkısı Uygurlar halk Ģarkılarını ortaya çıktıkları bölgeye göre sınıflandırır, ve her bölgenin de kendi farklı sesi vardır. Makam olarak Güney Sincan‘ın Ģarkıları yedi tonlu iken Ġli, Turfan ve Kumul Ģarkıları beĢ ve altı tonludur. birçok halk Ģarkısının yinelenen düĢük ve alçak perde farkları vardır. Halk Ģarkıları her dereceden ton alabilir, pek çok halk Ģarkısında perde farkları öne çıkan bir özelliktir. ritmler farklı ve kısa döngüler halindedir. Ġli tarzında çifte ritm kullanma eğilimi varken, güneyde 5/5, 7/8 ve 9/8‘lik ritmlere de rastlanır. Temelde dutar ve/veya çerçeve davul ile eĢlik edilirken, Uygur halk Ģarkılarının ilginç bir özelliği de vurgulu davul vuruĢunun melodik cümlenin baĢına ya da sonuna denk gelmemesidir. ġarkı söyleme tarzı oldukça süslenmiĢtir, özellikle de melodik çizgilerdeki ani iniĢ ve çıkıĢların Çinlilerin bunları ―kurt Ģarkıları‖ (lang‘ge) olarak nitelendirmesiyle Ġli Ģarkılarında bu özellik oldukça öne çıkar. Kumul stili daha yumuĢak olarak düĢünülürken, KaĢgar stili daha kuvvetlidir. ġarkılar genellikle birkaç dakika sürer ve Ġli‘nin sokak Ģarkı süiti (koça nakĢisi yüriĢi) gibi süitler (yürüĢi) bir araya getirilmiĢtir. ġarkı sözlerinin büyük bölümü trajik aĢk üzerinedir, diğerleri de dini ya da tarihi temaları iĢlerken bir kısmı da komiktir. Dans Müziği Uygurlar senem terimini (Arapçada bölünmüĢ hayal) genelde dans için kullanılan altı ile on üç arasındaki süitleri nitelerken kullanırlar. Ġli vadisi halkı ve Dolan halkında olduğu gibi tüm ana vaha Ģehirlerinin kendilerine özgü senemleri vardır. Her senemde farklı vokal tarzları ve bölgenin kendi halk Ģarkılarından oluĢan sabit süitler kullanılır ancak bölgedeki senemlerin tümü aynı orta dört vuruĢlu dans ritmiyle baĢlar ve daha hızlı bir dört vuruĢa yaklaĢır. Her bölge Ģarkıcılara eĢlik etmek üzere kendi tercih ettiği enstrüman kombinasyonunu kullanır ve senem Nagara-Sunay bandoları ile yalnızca enstrümantal olarak da çalınabilir. 549 Dans müziğinin diğer Ģekilleri özel olarak dansa adanmıĢtır. Kurban bayramı sırasında özellikle KaĢgar‘da Nagara-Sunay bandoları ana camilerin çatılarında çalınabilir, ve büyük kalabalıklar da gece boyunca ġadiyani ve Semahın yerel tarzları ile dans etmek için toplanır. Uygur dansının pek çok tarzı Ģarkı lirikleri ve konuĢma bölümleri ile lapar ya da Turfan‘ın nazarkumu halk dansı gibi teatral unsurlar barındırır. Bazı Uygur danslarının totem kökenli olmalarına ve günümüzde dansçıların pandomim hayvan kostümü giydikleri kuğu dansı (gaz ussul) ya da at dansı (at ussul) gibi eğlence amaçlı olarak icra edilmelerine rağmen, geçmiĢte ritüel bir iĢlevi olduğuna inanılmaktadır. Öyküsel ġarkılar (El Nağme) Kendilerine parmakla çalınan lavtaların ya da vurmalı çalgıların eĢlik ettiği bir ya da daha fazla Ģarkıcı tarafından icra edilen öyküsel Ģarkıların beĢ çeĢidi vardır. Bazı destanların Garip ve Senem‘in, Horlika ya da Hamrajan‘ın hikayeleri gibi ünlü aĢıkların hikayeleriyle ilgisi varken diğerleri, Uygurların Emir Gurogli (Köroğlu), Abdurrahman Han ve Nazigim gibi mitik ve tarihi, kadın ve erkek kahramanlarıyla ilgisi vardır. Sözel gelenekten gelmiĢ ve Orta Asya Ģairlerince üzerinde çalıĢılmıĢ ve halk bağlamına çevrilmiĢ bu hikayelerin bazılarının uzun ve karmaĢık bir kökeni vardır. Diğerleri daha yakın dönemlerdeki tarihi olayları konu alır. Müzikal olarak destan çok farklı perdeler içerir, melodik olarak çarpıcıdır ve Uygur halk Ģarkılarında bulunan her hangi bir makam kullanılabilir. Destan 3/4, 4/4, 5/8 ve ya 7/8‘lik ritmlerde bulunur. KoĢak ahlaki ya da komik temalar iĢleyen ve daha dar bir perde çeĢitliliği içeren kısa uyaklı Ģiirlerdir. Lapar skeçler de öyküsel Ģarkıların bir türü olarak kabul edilir. AytıĢ düetlerde ve konuĢmanın ve Ģarkının karıĢık olduğu bölümlerde söylenir. Ters giyinmeyi içerir, genelde komik ve performans açısından da teatral olabilir. Meddi nağme Ġslami gelenek ya da ahlaki temalarla ilgili hikayelerdir, bunların kısa söylenen nakaratları, genelde müzik enstrümanları olmadan söylenen uzun konuĢma bölümleri vardır. Daha önceden Cuma namazlarından sonra halk kahvelerde toplanır ve hikaye anlatıcılarını dinlerdi ancak Ģimdi bu gelenek modernleĢme olgusuna özellikle de televizyon ve kasetlerin etkisine bağlı olarak daha az görülmektedir. Ancak hikaye anlatıcılarına bugün de, özellikle de fakir güneyde olmak üzere Sincan pazarlarında rastlanabilir. Bu kiĢilere insanların onları dinlemek için toplandığı Ġslam evliyalarının mezarlarında yapılan Sincan‘ın büyük mezar bayramlarında rastlanır. Enstrümantal Müzik Uygurlar farklı tarzlarda, vokal çeĢitlerden alınmıĢ birçok Ģekilde enstrümantal müzik çalar. Popüler parçalar tambur ve dutar ile icra edilen acem ve eĢvayı içerir. Enstrümantal Ģekilde çalınan birçok müzikal çeĢit Nagara-Sunay bandoları tarafından da çalınır. Din ve Müzik Uygurlar arasında kutsal ve seküler alanların sınırları bulanıktır, ve seküler müziğin pek çok çeĢidi ritüel bağlamlarda da çalınır. Ancak bazı müzikal formlar yalnızca ritüel bağlama özgüdür. Kırsal alanlarda hâlâ rastlanılan Uygur ritüel Ģifa dağıtıcıları BahĢi ya da pirgun olarak bilinir. Yerlerinden edilme ile ilgili Ģarkılarında yerel halk Ģarkısı melodilerine rastlanır, ve bazen de sözleri halk Ģarkılarında olduğu gibi aĢk temaları içerir. Genelde bunlara birçok davulcu (dapandi) eĢlik eder. Ritüelleri Ģekil açısından hakim ruhun çıkarılması ve pirgunun kendinden geçtiği dans ile yoğun 550 olarak Ģamaniktir. Sema gibi bazı Uygur dans Ģekillerinin de Ģaman kökenine sahip olduğu düĢünülmektedir. Uygur Sufi tekkeleri geniĢ kapsamlı zikirlerinde rastlanan eĢsiz bir müzikal geleneğe sahiptir. Orta Asya, Ġran ve Türkiye‘deki Sufiler arasında yaygın olan zikir uygulaması Allah‘ın ve Ġslam evliyalarının isimlerinin tekrar edilmesi ile gerçekleĢir. Uygurlar arasında bu ritüel genelde -halka (suhibat)- çember oluĢturmak (ve konuĢmak) Ģeklinde isimlendirilir, zikir ise ritüel Ģarkılara verilen isimdir. Ritüel Ģarkı Hikmet titrek bir melodide, serbest ölçüde falsetto olarak söylenir. Evliyaların isimleri ve unvanları gibi, bu gelenekte de tekkenin kurucusu ve müritlerinden geçmiĢ kuĢaklar anılır, törene katılan erkekler ağlar. ġarkıcı ölçülü bölüme girerken, ilk önce erkekler diz çöküp, öne ve arkaya sallanarak geniĢ bir dairede kollarını vuruĢlara göre oynatarak hareket ederler. Her Ģarkının özel bir ritmi vardır. Bunlardan ritüel akıĢında yedi saat süren, on yedi kadarı icra edilebilir. Hotan bölgesinde 1970‘lere kadar, Sufi ritüellerine yaylı lavtalar ve parmakla çalınan lavtalar gibi müzik enstrümanları da eĢlik ederdi. Bu uygulama bazı grupların Ģarkılara eĢlik ederken hâlâ sapayi çubukları kullanmasına rağmen, genelde kaybolmuĢtur. Buwi olarak bilinen kadın Sufi ritüelcilerinin sayısı bölgede yüksektir. Ritüel Ģarkıların (münacat) melodilerinin erkeklerin hikmetinden farklı olmasına rağmen törenleri erkeklerinki ile Ģeklen aynıdır. Buwi mezar bayramlarında da söyler, cenazelerde ağıtçı olarak görev yapar ve insanların evinde iyileĢtirme ve cin çıkartma ritüelleri (hatme) düzenler. Genelde eĢlik edilmeden söylenen, titrek münacat Ģarkılarının çok hızlı olduğu düĢünülür. Uygurlar arasında aĢık ya da mecnun olarak isimlendirilen dilenciler hâlâ bulunur. Bu dilencilerin yaĢamlarını Allah için müzik yapmaya adadıkları ve Uygurların bunlara karĢı oldukça yardımsever oldukları söylenir. Bugün en çok vurmalı çalgı enstrümanları, def, sapayi ya da taĢ kullanırlar ancak mezar bayramlarında yaylı lavta ya da elle çalınan lavtalar da kullanılır. Hikmet olarak da isimlendirilen Ģarkılardan pek çoğu makamın meĢrep bölümleriyle de ilgilidir. Bağlamlar Uygurlar bayram dönemlerinde ve düğünler, sünnetler, kızların belli yaĢa gelmesi, hasat gibi dönemlerde meĢrep ya da çeĢitli toplantılar düzenler. MeĢrep bölgede yaygındır ve pek çok kiĢi katılır. Dolan meĢrebi yüzlerce insanın katıldığı ve gece boyunca süren daha geniĢ bir düzeyde yapılır. Bu türlü olaylar müzik olmadan eksik kalır. Makam ve dans gösterilerinin, komik skeçlerin ve epik Ģarkıların yanı sıra Akhun da ahlaki ve dini konularda konuĢmak üzere davet edilebilir. MeĢrebin bir halk mahkemesi olarak da sosyal bir iĢlevi vardır, eleĢtirilmesi ve cezalandırması için hatalı insanlar meĢrep organizasyonunu yapan kiĢinin (yiğit baĢı) önüne çıkarılır. Düğünlerde damadın evinde daha resmi sabah ritüelleri yapılır genelde bunu makamdan Ģarkılar söylenmesi takip eder. Damat gelini almaya gittiğinde, alaya bugünlerde genelde bir traktörün arkasında çalan bir Nagara-Sunay bandosu eĢlik eder. Öğle vakti, bir ziyafet verilir ve bando insanların dans etmesi için halk Ģarkılarından, seneme, pop müziğine Ģarkılar söyler. Kurban, Ramazan ve Nevruz bayramları da müzikal etkinlikler için önemlidir, Ġslam evliyalarının mezarlarında düzenlenen mezar bayramları da makam, hikaye anlatma, Sufi rituel müziği ve dans gibi tüm müzik çeĢitlerinin icra edildiği önemli günlerdir. 551 During, Jean & Trebinjac, Sabine. 1991. Introduction au Muqam Ouigour. Bloomington, Indiana. Harris, Rachel. 1998. Music, Identity and Persuasion: Ethnic Minority Music in Xinjiang, China. Ph. D. Dissertation. London University. –––, 2001. ‗Wang Luobin: ―Folksong King of the Northwest‖ or Song Thief? Copyright, representation and Chinese ―folksongs‖in Latham, Kevin & Thompson, Stuart eds. Consuming China: Approaches to Cultural Change in Contemporary China. Curzon Press. –––, 2001. ‗Cassettes, Bazaars and Saving the Nation: the Uyghur Music Industry in Xinjiang, China‘in Craig, Tim&King, Richard eds. Global Goes Local: Popular Culture in Asia. University of British Columbia Press. Light, Nathan. 1998. Slippery Paths: The Performance and Canonization of Turkic Literature and Uyghur Muqam Song in Islam and Modernity. (Folklore, Indiana University). Mackerras, Colin. 1984. ‗The Uighur Mukam‘. Asian Music. –––, 1995. China‟s Minority Cultures: identities and integration since 1912. New York: Longman. Roberts, Sean. 1998. ‗Negotiating Locality, Islam, and National Culture in a Changing Borderlands: the revival of the MÎshrÎp ritual among young Uighur men in the Ili valley. ‘ Central Asian Survey. 17/4. pp672-700. Svanberg, Ingvar. 1996. ‗Ethnic Categorizations and Cultural Diversity in Xinjiang: The Dolans along Yarkand River‘. Central Asiatic Journal. 40/2. pp260-282. Trebinjac, Sabine. 1995. ‗Femme, Seule et Venue d‘Ailleurs: trois atouts d‘un ethnomusicologue au Turkestan Chinois. ‘ Cahiers de Musiques Traditionelles 8. –––, 2000. Le Pouvoir en Chantant: l‟art de fabriquer une musique chinoise. Nanterre: Société d‘ethnologie. 552 –––, 2000. New Grove Dictionary of Music: Entry on Northwest China. Zhongguo Minjian Yinyue Jicheng: Xinjiang (Anthology of Chinese Folk Music: Xinjiang). Zhou Ji. 1998. Weiwu‟erzu (The Uyghurs) Chapter 8 (pp295-373) in: Zhongguo Shaoshu Minzu Yinyue Shi (History of Music of Chinese Ethnic Minorities). Yuan Bingchang & Feng Guangyu eds. Zhongyang minzu daxue cbs. –––, 2001. Youguan ‗Daolang Mukamu‟ de bijiao yanjiu (Comparative research on the Dolan Muqam). Zhongyang yinyue xueyuan xuebao 2001/1. Kasetler Music of Chinese Minorities. 1981. Japan: King Record Co. Turkestan Chinois/Xinjiang: musique Ouigoures. 1990. Recordings by Sabine Trebinjac & Jean During. France: OCORA. La Route de Soie, Chine, Xinjiang. 1992. Recordings by Anderson Bakewell. France:. Hazır Ürünler Music of Xinjiang. Xinjiang Song-and-Dance Troupe. 1993. BMG Hong Kong Ltd. The Red Rose: Xinjiang Instrumental Music. Mukam Art Troupe of Xinjiang. 1998. Hong Kong: Hugo Productions. HRP 7169-2. Don‟t Torment Me, Dear: Xinjiang Folk Songs. Mukam Art Troupe of Xinjiang. 1998. Hong Kong: Hugo Productions. HRP 7170-2. The Uyghur Musicians from Xinjiang: Music from the Oasis Towns of Central Asia. 2000. UK: Globestyle. CDORBD 098. 553 Batı Yugur (Sarı Uygur) Türkleri ve Kültürleri / Prof. Dr. Yaxiong Du [p.323-328] PROF. DR. YAXĠONG DU Çin Konservatuarı / Çin GiriĢ 2.000 nüfusuyla Yugur ulusu (Sarı Uygurlar) çoğunlukla Sunan Yugur Özerk bölgesi ile Çin‘in kuzeybatı kesimindeki Kansu eyaletindeki Jiuquan yönetim bölgesinin Huangnibao mıntıkasına dağılmıĢ bir vaziyette yaĢıyor. Yugur bölgesi yakınlarındaki en büyük Ģehir; Zhangye‘dir. Çin‘de yaĢayan 56 milletin arasında, iki lisana sahip tek millet Yugurlardır. Sunan Yugur Özerk bölgesinin batı kesiminde yaĢayan Yugurlar Türkçe konuĢurken, bölgenin doğu kesiminde yaĢayanlar Moğolca konuĢurlar. Bundan dolayı Moğolcaya Doğu Yugur dili, Türkçeye de Batı Yugur dili deniliyor. Her iki grup Yugurlar da Lamaizm‘e inanıyorlar, aynı zamanda ―Gök Tanrı‖ (Gök hükümdarına tapma) denilen eski inançlarını da muhafaza ediyorlar. Bazı akademisyenler, bu dinin muhtemelen ilkel ġamanizm‘in bir kalıntısı olduğunu düĢünüyorlar.1 Hayvan yetiĢtiriciliği, Yugurların ana meĢguliyet sahası olan ve Türkçe konuĢan Yugurlar, eski göçebe hayat tarzını ve geleneklerini muhafaza ediyorlar. Onlar, yaklaĢık 50 yıl önceye kadar, boylar hâlindeki örgütlenme tarzlarını muhafaza ediyorlardı. 1950‘den önce, Uygurlar yedi boy olarak örgütlenmiĢlerdi, bunlardan beĢi Moğolca, ikisi Türkçe konuĢuyordu. Ben, 1968 ilâ 1978 yılları arasında Batı Yugur dilinin konuĢulduğu bölgede yaĢadım. Bu 10 yıllık dönemde onların dillerini, halk Ģarkılarını inceledim ve ilk elden materyaller topladım. Bu incelemenin amacı, Türkçe konuĢan Yugurları, onların kökenini, dilini, kabile sistemini, yaĢam tarzını, bazı önemli âdetlerini ve onların müzikal mirasını, diğer Türk uluslarına ve Yugurlarla ve onların kültürleriyle ilgilenen uzmanlara tanıtmaktır. Yugurların Kökeni Hem Türkçe konuĢan Yugurlar ve hem de yedi milyonu aĢkın bir nüfusa sahip olan ve Çin‘in Sincan Özerk bölgesinde yaĢayan Uygurlar, Moğolistan platosunda, milâttan sonra sekizinci yüzyılda Han Krallığı‘nı kuran Uygurların torunlarıdırlar. Uygurların kökeni, Han Hanedanlığı (M.Ö. 206-M.S. 220) döneminde Baykal gölünün güney sahillerinde yaĢayan Dinglinglere ve Kuzey ve Güney hanedanlıkları (420-581) döneminde kuzey steplerinde göçebe bir hayat süren Chile‘ye kadar götürülebilir. Kuzey Wei Hanedanlığı‘nın (386-534) tarih kitabına göre, Chile‘nin ataları Hunlardır ve Tang Hanedanlığı‘nın (618-907) tarih kitabına göre, Yugur ve Uygurların ataları olan Uygurlar M.S. 840 yılında Moğolistan plâtolarından bugünkü Kansu ve Sincan‘a göç etmiĢlerdir.2 M.S. 840 yılında dört bir yandan kar fırtınalarıyla kuĢatılan, iktidarı elinde tutan grubun içinde çekiĢmeler yaĢayan ve Kırgızların saldırısına maruz kalan Uygurlar ayrı gruplar hâlinde batıya doğru 554 göç etmek zorunda kaldılar. Bu gruplardan birisi Hexi Koridoru‘ndaki Guazhou‘ya (bugünkü adıyla Dunhuang), Ganzhou (bugün Zhangye) ve Liangzhou‘ya (bugün Wuwei) göç ettiler ve Tibet Krallığı‘nın idaresi altına girdiler. Bunlara Hexi Uygurları deniliyor. Daha sonra bunlar Ganzhou Ģehrini ele geçirdiler ve ayrı bir krallık kurdular. Bundan dolayı bunlara aynı zamanda Ganzhou Uygurları da denmektedir. On birinci yüzyılın ortalarında Batı Xia Krallığı, Ganzhou‘yu fethetti ve Uygur rejimini devirdi. Daha sonra Hexi Uygurları, bugünkü Jiayuguan geçidinin hemen dıĢında bulunan kırlık araziye göç ettiler. 11. yüzyılın ortalarından 14. yüzyıla kadar onlar Kansu‘nun batısındaki Dunhuang ve Sincan‘ın doğusundaki Hami bölgesi civarında yaĢadılar. Bu dönemde Moğolca konuĢan bazı kavimlerin de bu bölgeye geldiklerine ve Hexi Uygurlarıyla beraber yaĢadıklarına inanılıyor. Uzun bir süre bir arada yaĢadıktan sonra Uygurlarla, komĢuları olan ve Moğolca konuĢan bu kavimler birbirlerinin içinde eridiler ve bu karıĢımdan zamanımızda ―Yugurlar‖ denilen bir topluluk ortaya çıktı. 1368 yıllarında bu topluluk, yeniden Hexi Koridoru‘na göç etti.3 Yugur halkının tarihini anlatan bazı Yugur halk Ģarkılarının sözleri bize, bu halkın 14. yüzyılda doğuya doğru yaptıkları göçle ilgili çok önemli bilgiler veriyor. Örneğin bir Ģarkıda Ģöyle deniliyor: YaĢlıların Ģarkılarını dinledikten sonra Hepimiz, atalarımızın batıdan geldiğini öğrendik. Atalarımız güneĢin doğduğu yere doğru yürüdüler Ġmparator Zhu Yuangzhang‘ın hükümdarlığının ilk yılında buraya geldiler. Bu Ģarkıdan biz, Yugurların atalarının nereden ve ne zaman geldiklerini öğreniyoruz. ―Yol ġarkısı‖ adı verilen bir baĢka Ģarkıda Ģunlar söyleniyor: ―Gobi çölünde uzun bir yürüyüĢten sonra Onlar Dunhuang‘da Bin Buda mağarasını geçtiler Anxi‘deki on bin Buda mağarasını ziyaret ettikten sonra Onlar, atalarının bin yıl önce kağanlık kurduğu yere geldiler‖ Bu Ģarkı bize, Yugurların doğuya göç ederken geçtikleri yerlerin özelliklerini anlatıyor. Yugurlar, Ģarkıda geçen ―ataların kurduğu krallıktan‖ 9. yüzyılda kurulan Kansu Uygur Krallığı‘ndan bahsedildiğine inanıyorlar. Yugurlar kendilerine ―Sarı Uygurlar‖ diyorlar. Toplumun ortak hafızasında yer etmiĢ bir bilgiye göre, eski Çin‘de sarı, yalnızca imparator tarafından kullanılabilen ve hükümdarlık sembolü olan özel bir renktir. Bazı Yugurlar, kendilerine ―Sarı Uygur‖ demelerinin sebebinin, Uygur Krallığı‘nın Han kavmi olan Yeluoge‘nin (Yugur‘da jara*ar) torunları olduklarını göstermek olduğunu düĢünüyorlar. Bu topluluğa, 1954 yılına kadar resmen ‗Yugur‘ denmedi (bu ad, söz konusu topluluğu Uygurlardan ayırıyor). 1954‘ten önce Çinliler Yugurlara, ―Sarı Uygurlar‖ diyordu. 555 Dil Rus akademisyen S. Malov ilk Türk (Proto-Türkçe), dilini dört safhaya ayırıyor: 1) Uzak 2) Eski 3) Modern ve 4) ÇağdaĢ Türk dilleri. Bu sınıflandırma, her grupta eski lengüistlik unsurlardan hangi oranda bulunduğuna dayalı olarak yapılmıĢtır. Malov‘a göre, Batı Yugurların dili, ilk gruba, yani uzak Türk dil grubuna dâhildir. Ayrıca Malov, Batı Yugurların dilinin, eski Uygur diline ve eski Türk diliyle yakından bağlantılı olduğuna iĢaret ediyor.4 Çinli akademisyenlerden Chen Zongzheng ve Lei Xuanchun‘a göre, eski Türk dilinin oldukça çok sayıda karakteri Batı Yugur dilinde bulunabilir.5 Batı Yugur dilinde ―on bir‖ sayısına ―yirmi bir‖ denir, bu, ―yirmiye doğru yönelmiĢ bir‖ anlamına gelir, buna karĢılık ―yirmi bir sayısı‖na ―otuz bir‖ denir. Bu da ―otuza yönelmiĢ bir‖ demektir. Bu hesaplama biçimi, eski Türkçe ve Uygurca yazılmıĢ eski metinlerde bulunabilir ve bu tarz, Türkçenin diğer dil gruplarından farklıdır. Bu, Batı Yugur dilinin önemli bir karakteristiğidir.6 Batı Yugur dilinde bazı eski Uygur kelimeleri hâlâ kullanılmaktadır. Örneğin, ―bed*in‖ (maymun) ve ―ja*an‖ (fil).7 Dilin bir baĢka özelliği de Çinceden ödünç alınmıĢ çok sayıda kelimenin bulunmasıdır ve Çince, Yugurcanın telaffuzunu da etkilemiĢtir. Örneğin, ―k*u*u*‖ (ayı) ve ―si*ia‖ (düĢünmek, özlemek). ―f‖ ünsüzü ve bazı çift ünlüler Çinceden ödünç alınmıĢtır.8 Kabile Sistemi 1950‘den önce Yugurlar boylar biçiminde örgütlenen bir toplum sistemine sahipti. 7 boy bir budunu (boy birliği) oluĢturuyordu ve bir ―boy‖da birçok aile bulunurdu. Bazı akademisyenler, bu sistemin ilkel kabile örgütlenmesinin bir kalıntısı olduğuna inanıyorlar.9 O zamanlarda Yugurların en yüksek düzeydeki lideri, boylar birliğinin baĢkanıydı (han) ve bu kiĢi, yedi boyu da yönetiyordu. Bir budunda farklı boylar bulunuyor ve her boyun bir lideri (boy beyi) vardı. Boy beylerinin birçok yardımcısı da bulunurdu. Budun hanlığı, boy beyliği ve boy beyinin yardımcılığı babadan oğula geçerdi. Budun hanı, boy beylerinin tamamının katıldığı konferansa baĢkanlık ederdi ve bu toplantılarda toplumun ortak menfaatini ilgilendiren konular ele alınırdı. Boy beyleri, kendi boylarının meselelerini, boydan vergi olarak toplanmıĢ mal mülk ve paraları budun hanıyla paylaĢmak zorundaydı. Boyların taksimatı ve boy beylerinin yetkileri, mahallî hükûmet tarafında belirlenir ve onaylanırdı. Boy beyleri, boy birliğinin daha alt düzeydeki idarecileri olarak tasarlanmıĢtır. Her boy kendi Lamaist manastırına sahipti ve atamalara, manastırın en üst düzeydeki rahibiyle ve boylardaki en büyük havyan sürüsüne sahip zenginlerle istiĢareden sonra karar verilirdi. Görev süresi genellikle bir ilâ üç yıl arasında değiĢiyordu ve kiĢi aynı makama bir kez daha atanabilirdi. Her kabilede ―Qian Hu‖ (bin ailenin lideri) ve ―Saygın Ġhtiyar‖ denilen iki önemli makam vardı. ―Qian Hu‖ büyük nüfuzu olan bir kiĢiydi ve kabileye dair önemli meselelerde bu kiĢiyle istiĢare edilmesi zorunluydu. Sayıca birden çok olan ―Saygın Ġhtiyar‖, meseleleri halletmekte boy beyine yardım ediyorlardı ve boy beyi adına vergi toplamakla sorumluydular. 556 Boy beyi, manastırın üst düzey rahibi ve büyük hayvan sürüsü sahipleri boyda nüfuz sahibiydiler. Çünkü bu kiĢiler, otlakların ve büyükbaĢ hayvanların çoğunluğunun mülkiyetine sahiptiler. Hırsızlık, soygun, kavga gibi vak‘alarda ya da ailelere ayrılmıĢ otlaklar konusunda bir ihtilâf yaĢandığı zaman (bu meselelere boy beyi bakardı), davacı ve davalının beye hediyeler sunması gerekirdi. Bu kiĢiler, hâkimlerin çaylarını ve gıdalarını ve onlara ait hayvanların yemini temin etmekle de sorumluydular. Davalara bakmak, boy beylerinin önemli gelir kaynaklarından birisiydi. Her boy vergi salmak ve boyun diğer meselelerine çözüm bulmak için bir yılda birkaç kez toplanırdı. Boy beyi toplantı çağrısında bulunurdu ve her ailenin temsilcilerinin bu toplantıya katılması gerekirdi. Onlar, teorik olarak kararların demokratik yolla alındığını iddia ediyorlar, fakat gerçekte, boy beyi, üst düzey rahip, büyükbaĢ hayvan sürülerine sahip zenginler ve boy birliğinin yöneticileri, hemen her Ģeye karar veriyordu. Bugün bu sistem Yugurlar arasında yaĢanmıyor olmasına rağmen halk hâlâ bu sistemi hatırlıyor ve aynı aileye mensup insanlar aynı aile adını taĢıyorlar. Hayat Tarzı Yugurların çoğunluğu Hexi koridorunun orta kesiminde ve Qilian dağlarının kuzeyinde yaĢıyorlar ve hayvan yetiĢtiriciliğiyle uğraĢıyorlar. Bunlar, yurt adı verilen ve sığır kılından örülmüĢ keçelerden yapılan çadırlarda barınıyorlar ve yurtların zeminini kütüklerle kaplıyorlar. Üçgen biçimindeki yurtlar yaklaĢık beĢ metre uzunluğunda, üç metre geniĢliğinde ve iki metre yüksekliğindedir. Yurdun içinde bulunan bir kiĢi, neredeyse gece yıldızlarla kaplı gökyüzünü görebilir. Fakat yurtlar aynı zamanda rüzgâr ve yağmurun çadırın içine girmesini engeller. Yurdun sağ tarafı ailenin uyuduğu, sohbet ettiği, yemek yediği ve misafirlerini ağırladığı yerdir. Çadırın sol yarısı ise mutfaktır. Yugurlar, kurutulmuĢ sığır dıĢkısını (tezek) yakıt olarak kullanırlar. Çünkü tezek kolayca yanar, is yapmaz, kötü koku da yaymaz. Yugurlar günde üç öğün yemek yerler. Kahvaltıda ve öğle yemeğinde sütlü çay içerler ve tereyağlı kızarmıĢ ekmek yerler. AkĢam yemeğinde ise Ģehriyeli pilâv, et ve ekmek yerler. Yugurlar likör içmeyi severler ve bunu yemekten önce değil de sonra içerler. Misafirlerine daima likör ikram ederler. Yugurlar bir parti verdiklerinde, partide kaç kiĢi olursa olsun, bunların tamamına ikram etmek üzere, ancak iki küçük kupanın sığabileceği küçük bir tepsiyi kullanırlar. Ġçeceklerin taĢındığı bu küçük tepsi masanın çevresinde elden ele dolaĢır. Yugurlar akĢam yemeğinden sonra içkilerini içtikleri saatlerde, iki farklı parmak oyunu oynarlar. Bunlardan ilki, içki içen iki kiĢiden her biri parmağından birini uzatır ve aynı zamanda bir sayı söyler (Parmakların her birisi bir sayıyı temsil eder). Ġki oyuncunun da uzattığı parmakların temsil ettiği sayıların toplamı kadar sayı söylemiĢ olan oyuncu kazanır, oyunun mağlûbu, ceza olarak bir kupa likör içer. Bazen içkiyle ilgili Ģarkılar söylerler, Ģarkının sözleri sayılardır. Diğeri ise sessiz oyundur, içenlerden her biri yalnızca bir parmağını uzatır ve uzattıkları parmakların pozisyonunu karĢılaĢtırarak sonuca karar verirler. Bir sonraki adımda daha yüksek parmağı uzatan kazanır. BaĢparmak iĢaret parmağından, o da orta parmaktan, orta parmak ise yüzük parmağından, o da küçük parmaktan, 557 küçük parmak da baĢparmaktan daha yüksektir. Eğer parmaklar birbirlerine yakın değillerse, berabere kalınır ve içki içenler aralarından biri kaybedene kadar bir el daha oynarlar. Göçebe birçok millet gibi Yugurlar da konuklarına karĢı çok sıcaktırlar. Fakat bir kiĢinin, bir Yugur ailesini ziyaret etmeden önce Yugur nezaketinden haberdar olması gerekir. Atıyla misafirliğe giden kiĢi, Yugur ailesinin hayvanlarının ürkmemesi için yurttan uzak bir mesafede atından inmelidir. KiĢi, uzun veya kısa olsun kırbacını yurdun dıĢında bırakmalı ve yurttan ayrılırken de atına çadırın hemen önünde binmemeli, ev sahipleri çadırlarına dönene kadar atının yularından tutarak yürümelidir. Misafirler aynı zamanda yurda tüfek, fiĢek, sığır derisi veya et sokamazlar. Kırmızı elbiseler giymiĢ veya kızıl bir ata binmiĢ kiĢiler de Yugur yurduna giremez, çünkü Yugurlar, kendilerinin ―Kıl Tanrısı‖nın kırmızılar giydiğine ve kızıl bir ata bindiğine inanırlar. Yugur geleneklerine göre konukları ailenin en yaĢlı erkeği karĢılar ve onları yurda ‗buyur‘ eder. Kapının tam karĢısındaki yer önemli konuklara ayrılmıĢtır. BaĢka bir çok Türk göçebe toplulukları gibi Yugurlar da özel bir tarzda otururlar: Ġlk önce dizlerini kırarak, daha sonra da bağdaĢ kurarak otururlar. Kural olarak erkekler kadınların soluna otururlar. Ev sahibi, ikramda bulunduğu zaman, teĢekkür etmek veya aĢırı kibar olmak gerekli değildir. Konukların sadece yerlerinde oturup, ikram edilenleri yiyip içmesi yeterlidir. Yugurların bir yazım sistemine sahip olmamalarına rağmen, sözlü olarak aktarılan çok zengin bir edebî gelenekleri vardır. Örneğin, destanlar, halk hikâyeleri, atasözleri ve Ģiirsel öyküler. Kadınlar sanatsal ürünlerde hünerlidirler. Bu kadınlar değiĢik ve çok güzel desenlerde çuvallar, halılar ve koĢum takımları dokurlar. Kadınların giysilerinin yakalarına, kol ağızlarına ve eteklerinin ucuna kuĢlar, çimenler, böcekler, çiçekler ve evcil hayvanlardan oluĢan canlı ve uyumlu renklerde desenler iĢlerler. Saçlarını, geometrik desenler iĢlenmiĢ mercan boncuklar, deniz kabukları ve yeĢilmavi taĢ parçaları ve ipek ipliklerle süslerler. Yugurların kendilerine has bir giyim tarzı var. Ġyi giyinmiĢ tipik bir Yugur erkeği keçeden bir kalpak, sol tarafta düğmeleri bulunan yüksek yakalı uzun bir cüppe, kırmızı bir kuĢak ve uzun konçlu çizme giyer. Bir Yugur kadını ise genellikle boru tipinde keçeden yapılmıĢ ve cepheden iki siyah Ģeridin bulunduğu beyaz bir Ģapka giyer. ġapkanın tepesinde kırmızı püsküller vardır. Genç kızlar saçlarını küçük küçük örerler. Yalnızca evli kadınlar saçlarını üç büyük örgü hâlinde toplarlar, bunlardan ikisini yanlardan omuzlara bırakırlar, üçüncü örgü ise arkadan sırta uzanır. Evlenme, Düğün ve Cenaze 1950‘lerden önce soyun anadan ve babadan yürüdüğü iki farklı aile biçimi vardı: ġimdi yalnızca soyun babadan yürüdüğü aile biçimi bulunabilir. Bu bölümde ilk önce soyun anadan yürüdüğü aile biçimini tanıtacağız, daha sonra soyun babadan yürüdüğü aile, düğün ve cenaze törenini anlatarak devam edeceğiz. Anaerkil aile biçiminde bir genç kız evlilik çağına gelince, onun sosyal olarak cinsel iliĢki özgürlüğü kazandığını gösteren bir tören düzenlenir. Genç kız daha sonra sevgilisiyle birlikte olabilir 558 ve bu evlilikten olan çocuklar ana soyuna aittir. Evlilikle beraber kadın aile içinde üstün bir konum kazanır ve erkekler tarafından kısıtlanmaksızın birçok imtiyazdan yararlanır. Fakat bir kadınla beraber olan erkek, ana soyu için çalıĢır. Dahası, eğer kadın evlendiği adamı artık sevmiyorsa, adam, çocukların velâyetini veya kendisiyle ilgili herhangi bir eĢyayı alma hakkı olmadan kadından ayrılmak zorundadır. Çocuklar, annelerinin kocasına amca anlamına gelen ―ku-y‖ derlerdi. Bu evlilik tarzı ancak, eski anaerkil sosyal sistemlerde yaĢayabilirdi. Yalnızca ataerkil aile düğün yapar. Fakat yaklaĢık 50 yıl önce gelinler alınıp satılıyordu ve evlilikleri, aileler ve çöpçatanlar ayarlıyorlardı. Fakirler, gelinlere takılan pahalı hediyelere ve gelini satın alma bedeline (baĢlık parası) güçleri yetmediği için evlenemiyorlardı. Bu dönemde küçük yaĢta evlenmek yaygındı ve zenginler küçük oğullarına ―gelinler‖ satın alıyorlardı. Bu âdet 1950‘lerde değiĢti. Günümüzde ise genç kızlar ve delikanlılar, eĢlerini kendileri seçebiliyorlar ve aĢk evliliği yapabiliyorlar, fakat, geleneksel düğün âdetleri değiĢmeden muhafaza edilebildi. Geleneksel olarak düğün iki gün sürer. Ġlk gün düğün, gelinin evinde yapılır ve ikinci gün düğün daha geniĢ kapsamlı olarak damadın evinde devam eder. Düğün güneĢ doğmadan önce sabahın ilk saatlerinde baĢlar. Düğünde ilk adım gelinin saçının kadın saçı hâline, yani üç kalın örgü hâline getirilmesiyle baĢlar. Bir kadın gelinin saçını örerken, gelinin annesinin erkek kardeĢi (gelinin dayısı) ―alo‖ denilen bir Ģarkı söyler ve bu Ģarkıyla geline, artık çocukluk döneminin sona erdiğini ve Ģimdi artık bir yetiĢkin olduğunu hatırlatır. Düğünün bu aĢamasından sonra gelinin ailesi bir parti verir. Parti sona erdiğinde gelin damadın evine gitmek üzere kendi evinden ayrılır. Gelin evinden ayrılmadan önce, ―gez jer‖ denilen bir Ģarkıyı dayısıyla birlikte söyler. Kocasının evine vardıktan sonra geline dayısı, iyi bir eĢ ve iyi bir gelin olması gerektiği mesajını taĢıyan bir Ģarkı söyler. Fakat gelin daima ailesine çok içli veda Ģarkıları söyler. Gelin ve düğün alayı damadın evine vardıktan sonra, damat tarafı kız tarafına koyun eti ve likör ikram eder ve düğün töreni gece boyunca sürer. Ġlk önce, bir tören düzenlenir. Bu törende iki Ģarkıcı görev alır. ġarkıcılardan birisi, dizleriyle ayak bilekleri arasında bir koyun budu tutar, diğeri ise Yugurlar arasında bir kutlama hediyesi olarak kabul edilen bir parça beyaz ipek tutar. ġarkıcılar, ―jodatsko‖ denilen bir Ģarkı söylerler. Bu Ģarkıda Yugurların bu düğün âdetlerine neden sahip olduğu anlatılır. ġarkıcılar ―jodatsko‖ Ģarkısını söyledikten sonra gelini içeri davet etmek için yurdun dıĢına çıkarlar. Gelin, sağdıcıyla birlikte yurdun giriĢine yakılmıĢ iki meĢ‘ale arasında yürür, aynı zamanda damat elinde küçük bir yay tutar ve geline üç ok atar. Okların uçları yoktur ve zararsızdır. Damat daha sonra yayı ve okları kırar ve onları ateĢe atar. Gelin yurda girdiği zaman kayın validesinin elini öper ve kayın valide de geline bir hediye verir. Daha sonra evlenen çift tek tek her konuğun yanına gider, baĢıyla onları selâmlar ve kupalarını likörle doldurur. Törenden sonra düğün baĢlar. Düğünde insanlar yerler, içerler, Ģarkılar söylerler. Gelinin akrabaları, söyledikleri Ģarkılarla, kayın valideden kızlarına iyi bakmasını isterlerken, damadın 559 akrabaları, yeni kurulan aileyi kutsarlar ve gelinin ailesine kaygılanmamaları mesajını verirler. Düğünde Ģarkıcılar da Ģarkı söylerler. Bazen Ģarkıcılar neĢeli Ģarkılar söylerken, bazen de ortamı canlandırmak için alaycı ve eğlenceli Ģarkılar da söylerler. Bir kiĢi öldüğü zaman, ailesi, ölenin yasını tutmak için ağıtlar yakar ve ölenin ruhunu acı çekmekten kurtarmak amacıyla tören düzenlemesi için lâmaları da davet ederler. Yugurlarda ölünün defnedilmesiyle ilgili üç farklı tören vardır. Bunlar, ölünün açık havada bırakılması, ölünün yakılması ve ölünün toprağa gömülmesidir. Her birinin de kendine has kuralları vardır. Yugurların açık havada defin usulleri, kuĢları beslemek için ölüyü keserek açık havada bırakan Tibetlilerin definlerinden farklıdır. Yugurlar ölüyü uçurumdan aĢağı atarlar ve böylece ölüyü, leĢle beslenen hayvanlara terk etmiĢ olurlar. Cesedin yakılması usulü daha yaygındır. Kanamayı ve enfeksiyonu önlemek için cesedin gözleri, ağzı ve burnu kapatılır. Yanma iĢlemi baĢlamadan önce, cesede yeni giysiler giydirilir, cesedin vücudu ve kolları ana karnındaki çocuk pozisyonuna getirilir, elleri dizine konulur ve baĢı da dizin üstüne yaslanır. Cesedin bu pozisyonu koruması için bir kumaĢ parçasıyla bağlanır. Daha sonra ceset, beyaz kumaĢla kaplı dikdörtgen biçiminde bir tabuta konur ve ölen kiĢiye akrabalarının ve dostlarının son görevlerini yerine getirebilmesi için naaĢ, üç gün boyunca yurtta bekletilir. Üç gün sonra naaĢ, yakılacağı yere getirilir, ölünün yakınları, yabancılarla karĢılaĢmamayı temin ederler. Ölünün yakılacağı yer, çam ağacından odunlar yığılarak ölünün yakılmasına hazır hâle getirilir. Ceset, odunların en üstüne konulur ve daha sonra odunlar tutuĢturulur. Yedi gün sonra, ölünün yakınları, ölünün yakıldığı yere kırmızı bir torbayla gelirler ve cesedin küllerini, cesedin baĢından baĢlayacak ve ayaklarıyla bitirecek Ģekilde belli bir düzen içerisinde kırmızı torbaya doldururlar. Ağzı sıkıca bağlanan kırmızı torba mezarlığa gömülür. Mezarın çevresine beyaz taĢlar dizilir ve mezarın baĢına da uygun bir sembol yerleĢtirilir. Bu cenaze töreni aslında toprağa gömme ile yakmanın bir birleĢimidir. Üçüncü türdeki cenaze merasimi ise, bildiğimiz gibi, ölünün toprağa gömülmesi iĢlemidir. Müzikal Miras Batı Yugurları dans etmezler ve kendilerine has bir müzik aleti de çalmazlar. Halk Ģarkıları ise, onlara has geleneksel müziğin bir türüdür. Halk Ģarkılarına ―jer‖ denir ve iki temel türe ayrılabilir: Uzun hava (usulsüz) ve kısa hava (usulü olan). Uzun hava dizisi çok geniĢtir. Sık sık büyük duraklamalar olur ve melodiler bir oktavdan daha büyük adımlara sahiptir. Bazen serbest ritm kullanılır. Serbest ritm kullanılmadıysa vuruĢlar da düzenli olmaz. Üst notalar genellikle çok uzatılır ve Ģarkıcılar hünerlerini, üst notayı mümkün olduğu kadar uzun söyleyerek gösterirler. Sadece çok yetenekli Ģarkıcılar bu Ģekilde okuyabilir. Uzun hava, tabiata iliĢkin halk Ģarkılarını (türküleri), dağ türkülerini, aĢk türkülerini ve bazı Ģaman türkülerini de kapsar. Kısa havada neredeyse uzun okunacak tek nota yoktur ve vuruĢlar da düzenlidir. Kısa hava formundaki Ģarkıların ezgisini okumak kolaydır. Kısa form, kahramanlık türkülerini, oyun havalarını, balatları, iĢ türkülerini, ağıtları ve ninnileri kapsar. 560 Farklı ezgiler farklı tarzlara sahiptir, fakat Batı Yugur halk Ģarkılarının formu her zaman birbirine benzer: Bütün ezgiler iki bölümdür. ġarkı okunmaya baĢlandığı zaman Ģarkının ezgisi, sözler bitene kadar sürekli aynı Ģekilde çalınır. Bazı ezgilerde, Ģarkıcının ―a lou‖ veya ―ej‖ gibi anlamsız kelimeler okuduğu bir ―giriĢ-peĢrev‖ bölümü vardır. Genellikle giriĢ, melodinin en alt notasından baĢlayıp en üst notasına doğru yükselir. GiriĢ bölümünün fonksiyonu, dinleyenlerin ilgisini toplamak ve Ģarkı sözlerine bir baĢlangıç yapmaktır. Neredeyse bütün ezgiler, Çin‘de yaygın olarak görülen tonal pentatonik gamdadır. Dizide beĢ ton vardır ve Çinliler bunlara, ―gong‖, ―shan‖, ―jue‖, ―zhi‖ ve ―yu‖ derler ki bunlar, Avrupa müziğinde ―do‖, ―re‖, ―mi‖, ―sol‖ ve ―la‖ notalarına eĢittir. Her ton bir ana nota olabilir, bundan dolayı pentatonik gam beĢ farklı makam olarak biçimlenebilir, bunlara da ―gong‖, ―shang‖, ―jue‖, ―zhi‖ ve ―yu‖ denir. Bölgede yaĢadığım 1968‘den 1978‘e kadar Batı Yugurlarına ait 94 halk Ģarkısı derledim. Derlediklerim arasında, 56 yu ezgisi vardı ve bu makam, toplam rakamın yüzde 59.57‘sini kapsıyordu. Diğer makamlar ise, zhi (10 ezgi, yüzde 10.63), shang (19 ezgi, yüzde 20.21), gong makamı (6 ezgi, yüzde 6.38) ve jue makamı (3 ezgi, yüzde 3.19). Yu, Batı Yugur halk Ģarkılarının en önemli makamıdır ve halk Ģarkılarının birçok nağmesi, bas notaya doğru beĢli değiĢim yöntemini kullanır; yani, melodinin ikinci yarısı büyük oranda ilk yarısıyla aynıdır, fakat beĢ nota ―bas‖tan tekrar edilir. Melodik diziyi büyük harflerle tespit edersek, melodik yapı formu, A5 Av olur (v, küçük melodik farklılıkları veya varyansları temsil ediyor). Kodaly‘nin incelemesine göre, Macar halk Ģarkıları da bu iki özelliği taĢır. 10 Buna ek olarak Batı Yugur halk Ģarkılarıyla Macar halk Ģarkıları arasında melodi bakımından bazı paralellikler bulabiliriz. Derlediğim 94 Batı Yugur halk Ģarkısının arasında Macar halk Ģarkılarına benzeyen 15 Ģarkı vardır. Bu da toplam rakamın yüzde 15.9‘unu oluĢturuyor.11 1989‘da ünlü bir Batı Yugur Ģarkıcısı olan Algang Yinxingjisi Macaristan‘ı ziyaret etti ve onun BudapeĢte‘de söylediği halk Ģarkıları, Macaristan halk Ģarkılarına çok benziyordu. Birçok Macar, Algang Yinxingjisi‘nin Ģarkılarını dinledi ve Batı Yugurların halk Ģarkıları çok ilgilerini çekti. Fakat Batı Yugurların halk Ģarkılarıyla Macar halk Ģarkıları arasında gam, makam ve melodik yapı bakımından benzerlikler dikkat çekmeyecek gibi değil. Bu benzerlikler hem Macarlar hem de Yugurların çok özel bir müzik geleneğine mensup olduğunu ve her iki halkın da bu geleneği binlerce yıldır muhafaza ettiğini gösteriyor. Macarlar bu geleneği halk Ģarkılarında muhafaza etmiĢler ve Batı Yugurları da bu geleneği halk Ģarkılarında sürdürmüĢlerdir. Batı Yugurları eski Türk halklarının torunları olduğu için, Macar halk Ģarkıları ile Yugur Ģarkıları arasındaki benzerlik, Macarların bu müzik tarzını, eski devirlerinde ana yurtlarında Türk halklarından aldığı ve bunu o zamandan bu yana değiĢtirmeden muhafaza ettiği iddiasını güçlü bir Ģekilde destekliyor. Bu gerçek aynı zamanda Batı Yugurlarının çok eski Türk müzik geleneğini sürdürdüğünü de gösteriyor.12 Bildiğimiz üzere, halk Ģarkısı, dilin (kelimelerin) müzikle (notalar) harmanlanarak oluĢturulduğu bir sanat türüdür. Batı Yugur dilinde oldukça çok sayıda eski unsurların muhafaza edildiğini göz önüne 561 alarak, Batı Yugur halk Ģarkılarında birçok eski Dingling ve Hun ezgilerinin ve müzik unsurlarının mevcut olduğunu ileri sürmek için her türlü sebebimiz vardır. 1 Ma, Yin. (1989). China‟s Minority Nationality. Pekin: Foreign Languages Press. s. 132. 2 Feng, Jiasheng. (1958). The Selected Historic Materials of Uygur Nationality. Pekin: Minorities‘ Press. S. 7 s. 44. 3 Li, Yutang (ed in chief) (1983). A Brief History of Yugur Nationality. Lanzhou: Gansu People‘s Press s. 9-12. 4 Malov, S. (1952), ―Ancient and Modern Turkish Languages‖, Science Bulletin of the Academy of the USSR, XI. Cilt 2. Moskova. 5 Chen, Zongzhen ve Lei Xuanchun (1985). A Short Description of the Western Yugur Language, Pekin: Minorities Press. s. 50. 6 Op. cit. s. 74. 7 Chen, Zongzhen ve Lei Xuanchun. (1985). A Short Description of The Western Yugur Language. Pekin: Minorities‘ Press. S. 51. 8 Op. Cit. s. 12. 9 Ma, Yin. (1989). China‟s Minority Nationality. Pekin: Foreign Languages Press. s. 131. 10 Kodaly, Zoltan. (1971)‖ Margyar Nepzene. BudapeĢte: Zenemukiado. s. 18. 11 Du, Yaxiong. (1992). ―The Ancient Quint-construction in Hungarian Folksongs‖. Chicago: Chinese Music 15. No. 2 s. 32. 12 Du, Yaxiong: (1999) Rokon Vanasok a Magyar es Eszak- Kinai nepzene kozott (the relationship between Chinese Folksongs from the North of China and Hungarian Folksongs). Debrecen Fonix. 562 Baskakov, N, A. (1976). Ob Odnom drevnem tipe Struktury Skazyemono v Saryg-jugurskom Jazyke. ‗Tjurkologich-Eskie Issledovanija‘ s. 41-44. Chen, Zongzhen ve Lei Xuanchun. (1985). A Short Description of the Western Yugur Language. Pekin: Minorities‘ Press. (1992). Western Yugur-Chinese Dictionary. Chengdu: Sichuan Minorities‘ Press. Clark, L. (1994) Sarig yugur Historical Linguistics and an Early Turkic Counting system ‗Abstracts of the Seventh International Conference on Turkish Linguistics‘ 3-6 Ağustos 1994. Mainz. Du, Yaxiong. (1992). ―The Ancient Quint-Construction in Hungarian Folksongs.‖ Chicago: Chinese Music 15. No. 2. 24-33. Du, Yaxiong: (1999) Rokon Vanasok a Magyar es Eszak-Kinai Nepzene Kozott (the Relationship between Chinese Folksongs from the North of China and Hungarian Folksongs). Debrecen: Fonix. Feng, Jiasheng. (1958). The Selected Historic Materials of Uygur Nationality. Pekin: Minorities‘ Press, Geng, Shimin and Clark, L. (1992/1993) Sarig yugur materials ‗Acta Orientlia Hungarica‘ 46: 2-3. s. 189-224. BudapeĢte. Kodaly, Zoltan. (1971) Margyar Nepzene (Macar Halk Müziği Êzerine) BudapeĢte: Zenemukiado. Li, Yutang (gen. Ed.) (1983). A Brief History of Yugur Nationality. Lanzhou: Gansu People‘s Press. Ma, Yin. (1989). China‟s Minority Nationality. Beijing: Foreign Languages Press. Malov, S. (1952). ―Ancient and Modern Turkish Languages‖ Science Bulletin of the Academy of the USSR, XI. Cilt 2. Moscova. Tenishev, E. R. (1981). A Study of Turkic Languages. Pekin: Social Science Academy Press of China. Zhong, Jingwen. (1995). A Study of Yugur Nationality‟s Culture. Pekin: China Air Press. 563 YÊZÊÆÊNCÊ BÉLÊM TÊRK TOPLULUKLARI XX. Yüzyılda Türk Toplulukları / Doç. Dr. Ömer Turan [p.331-360] DOÇ. DR. ÖMER TURAN Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat /Türkiye I. Balkanlar‘da Türkler Yirminci yüzyıl Balkan Türkleri tarihi, yüzyıllardır sahibi ve hakimi olarak Balkanlar yarımadasında yaĢayan bir milletin çocuklarının, bir türlü alıĢamadıkları ve içine sindiremedikleri azınlık statüsü içerisinde varlıklarını sürdürme mücadelelerinin; insan haklarının ve azınlık haklarının en çok telaffuz edildiği bir asırda, tarihî olduğu kadar aynı zamanda millî, dinî, siyasî, sosyal ve ekonomik olarak göğüslemek zorunda oldukları baskıların; Türk kimliklerini ve isimlerini koruma mücadelelerinin; her türlü baskıya direnemeyecek noktaya geldiklerinde çok ağır Ģartlarda Türkiye‘ye doğru göç yollarını tutmalarının da tarihidir. Türkler Balkanlar‘ın en eski kavimlerinden biridir. Türklerin Balkanlar‘daki varlığı, bugün yarımadanın büyük bir kısmını elinde tutan Slavlardan eskidir. Hun Türkleri MS. IV ve V. yüzyıllarda Balkanlar‘a gelerek bölgeyi hakimiyetlerine almıĢlardır. Hun Türklerini VI. yüzyılda Avarlar, VII. yüzyılda Bulgarlar, X-XIII. yüzyıllarda Kumanlar ve Peçenekler takip etmiĢtir. Söz konusu Türk boylarının hepsi ilk etapta Balkanlar‘da devletlerini kurarak diğer toplulukları hakimiyetleri altına almıĢlarsa da takip eden yıllarda ya bölgeyi terk etmiĢler ya da yönettikleri topluluklar arasında erimiĢlerdir. Söz konusu Türk topluluklardan günümüze kalanlar bazı yer adlarından ibarettir. 1 Bugün kendilerinden bahsettiğimiz Balkan Türklüğü, XIV. yüzyılın ikinci yarısında Anadolu‘dan Rumeli‘ye geçen ve kısa bir sürede bölgeyi yurt tutan Osmanlı Türkleridir. Bugün için bile kısa sayılabilecek bir süre içerisinde güneyde Adriyatik‘e, doğuda Karadeniz‘e, kuzeyde Tuna‘ya ulaĢılmıĢ, hatta aĢılmıĢtır. Yüzyıllardır bölgede devam eden din kavgaları, feodal güçlerin kendi aralarındaki mücadeleler ve angaryadan bıkan yerli halka sevgi ve hoĢgörü dağıtan ―kolonizatör Türk derviĢleri‖ ve adil ve güçlü Osmanlı yönetimi, bu hızlı ve kolay ilerlemenin iki önemli unsurunu teĢkil ederler. Fethedilen bölgeler, vakıflar marifetiyle imar edilmiĢ, Türk veya Müslüman olan olmayan herkese hizmet veren han, hamam, köprü, çeĢme, aĢevi ve imarethane gibi sosyal yapılarla donatılmıĢtır. Fethi müteakip Balkanlar, Anadolu‘dan getirilen Türkmen ve Yörük aĢiretleri ile ―ĢenlendirilmiĢ‖,2 Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun uyguladığı ―sürgün‖3 metodunun bir sonucu olarak iki asırdan daha kısa bir süre içerisinde bugünkü Bulgaristan‘ın ve Yunanistan‘ın büyük bir kesiminde, Romanya‘nın 564 Dobruca bölgesinde, hemen bütün Makedonya ve Kosova‘da Türk nüfusu çoğunluk olmuĢtur. Bunlara ilaveten Arnavutluk, Bosna ve Rodoplarda yaĢayan insanların büyük çoğunluğu MüslümanlaĢmıĢtır. Dar manasıyla Balkanlar‘da Türkler deyince Anadolu kökenli Müslüman Türkler anlaĢılır. Kırım‘ın Osmanlı hakimiyetinden çıkmasından sonra bugünkü Romanya ve Bulgaristan‘a yerleĢtirilen Tatarlar; Moldova‘da, Romanya ve Bulgaristan‘da yaĢayan Hırıstiyanlığı benimsemiĢ olmakla birlikte Türkçe konuĢan Gagavuzlar da elbette Türklerin bir parçasıdırlar. Ayrıca Osmanlılar döneminde MüslümanlaĢan ve bir manada TürkleĢen ve bugün kendilerini Türklerden ayrı görmeyen önemli miktarda bir kitlenin yarımadada varlığı da bir vakıadır. Belki de Türki olarak adlandırılması gereken Pomaklar, BoĢnaklar ve bir kısım Arnavutlar bu gruba girerler. Bunların en azından bir kısmının yukarıda Karadeniz‘in kuzeyinden Balkanlar‘a geldiklerinden bahsettiğimiz Türk toplulukları ile olan bağları yeterince araĢtırılmamıĢ bir konudur. Türkler Balkanlara sadece nüfusları ile gelmediler. Balkanlarda yaĢayan insanlar Türkler sayesinde veya Türklerle birlikte yeni bir kültür, din, medeniyet, insan anlayıĢı, dünya görüĢü ve hayat felsefesi ile tanıĢtılar. Kolonizatör Türk DerviĢleri ile sevmeyi ve hoĢgörüyü öğrendiler. Vakıflarla karĢılıksız vermeyi tattılar. Vakıflar sadece cami, tekke ve medrese gibi Müslümanlara hitap eden dini yapılar değildi. Köprü, çeĢme, han, hamam, imaret ve aĢevi gibi Müslüman olan ve olmayan ayrımı yapmadan herkese hizmet götürdüler.4 Ekrem Hakkı Ayverdi, arĢiv ve saha araĢtırmalarına dayanarak kaleme aldığı eserinde, Osmanlı hakimiyeti döneminde Balkanlar‘da 15.787 mimari yapının inĢa edildiğini ortaya koymuĢtur. Bunlar bugün bir Ģekilde kendisine ve kendisi ile ilgili arĢiv kaydına rastlanabilen eserlerin sayısıdır. AraĢtırılamamıĢ olanlarla birlikte bu rakamın daha yükseleceği tabiidir.5 Balkanlar‘daki Türk eserleri plan, hacim, malzeme ve teknik, cephe düzeni ve süslemeler bakımından Osmanlı-Türk mimarisinin bir bölümünü oluĢtururlar. Aynı dönemde Anadolu‘da yapılmıĢ yapılardan farksızdırlar. Filibe‘deki Hüdavendigar Camii, Sofya‘da Mahmut PaĢa Camii, Üsküp‘te Sultan Murat Camii, Bursa‘daki Ulu Camii veya Niğde Sungur Bey Camii ile aynı mimari özellikleri taĢırlar. Filibe‘de ġehabüddin PaĢa Camii, Üsküp‘te Ġsa Bey ve Ġshak Bey Camileri, Selanik Alaca Ġmaret Cami ve Serez Mehmet Bey Camii aynı Ģekilde Edirne Muradiye Camii, Bursa Muradiye Camii, Ġstanbul Aksaray Murat PaĢa Camii ile büyük benzerlikler gösterirler. Eski Zağra‘da Hamza Bey Camii, Saray Bosna‘da Gazi Hüsrev Bey Camii, Mudurnu‘da Yıldırım Camii ve Halep‘te Hüsrev PaĢa Camii aynı mimari özelliklere sahiptirler. Bu benzerlikler sadece cami yapılarına mahsus değildir. Üsküp‘teki KurĢunlu Han, Bursa‘daki Emir Han ile, Saray Bosna‘daki Gazi Hüsrev Bey Bedesteni ile Bursa‘daki Bedesten, Üsküp‘teki Çifte Hamam ile Ġstanbul Ayasofya Hamamı arasında plan ve diğer mimari özellikler bakımından büyük benzerlikler vardır. Bu tür örnekleri çoğaltmak mümkündür, fakat bir fikir vermesi bakımından bu kadarını kafi görüyoruz. Balkan halkları, dillerinden yemeklerine, inançlarından değerlerine, mimarilerine, edebi eserlerine ve günlük hayatlarına kadar hayatın ve kültürün her alanında Türklerden etkilendiler. Osmanlı hakimiyeti döneminde Türkçe, Balkanlar‘da geçerli dil (lingua franca) oldu, Ģehir ve medeniyet dili olarak kullanıldı. Balkan dillerine Türkçe kelimeler, gramer kuralları geçti. Örneğin 565 Sırpça, Hırvatça ve Makedoncadaki Türkçe kelime sayısı 6-7000 civarındadır. Bulgarcada 5.000, Arnavutçada 4.000, Rumcada 3.000 ve Romencede 2.000 civarında Türkçe kelime vardır. 6 Makedon müziğinde kullanılan müzik aletlerinin çoğu Türklere aittir. Türk müziğinin melodileri, makamları, parçaları aynen veya değiĢerek Makedon müziğine geçmiĢtir. Aynı durum Yunan ve Bulgar müziği için de geçerlidir. Makedon mimarisinde formlar, dizayn ve süslemeler Türk mimarisinden son derece etkilenmiĢtir. Hatta Safranbolu‘daki Türk evlerinden hiçbir farkı olmayan Ohri‘deki Türk evleri Makedon sivil mimarisinin örnekleri olarak takdim edilmektedir. Aynı Ģekilde Filibe Ģehrindeki kale içindeki Türk evleri Bulgar sivil mimarisi olarak sunulmaktadır.7 Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun zayıflayıp güç kaybetmeye baĢlamasıyla birlikte Balkanlar‘da toprak ve Türk nüfus kaybı baĢlamıĢtır. 1699 Karlofça AntlaĢması ile baĢlayan bu süreç Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun dağılmasına kadar devam etmiĢtir. Bununla beraber Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun son yarım asrında cereyan eden iki büyük savaĢ sonucunda öncekilerle karĢılaĢtırılamayacak ölçüde Türk ve Müslüman nüfus yüzyıllardır üzerinde yaĢadıkları topraklarını terk ederek Anadolu‘nun yollarını tutmuĢlar, kalanlar ise bu topraklarda kurulan yeni devletlerin azınlıkları olarak varlıklarını devam ettirme mecburiyeti ile karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. Bu savaĢlardan ilki 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı, ikincisi ise 1912-13 Balkan SavaĢlarıdır. Esasen Yunanistan Balkanlar‘da Osmanlı hakimiyetinden çıkarak kurulan ilk bağımsız devlettir. Ancak 1830 yılında Yunanistan‘ın Atina ve Mora yarımadası civarında kurulması üzerine bu toprakları terk ederek Anadolu‘ya yönelen Türk ve Müslümanların sayısı daha sonraki yıllarda yaĢanan büyük felaketler sebebiyle Anadolu‘ya göç edenlerin yanında bir hiç seviyesinde kalır. Bundan dolayı bu çalıĢmada kendilerinden bahsedilmeyecektir. Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda gerçekleĢtirilmek istenen reformlara BoĢnak Beylerinin tepkileri, 1874 yılındaki kötü hasat sezonu sebebiyle bölgede yaĢanan köylü ayaklanması ve Ġstanbul‘un duruma hakim olamaması gibi sebeplerle büyük devletlerin Bosna meselesini ele alacağı bir konferans beklenirken, bir Ģekilde bu konferansın gündemine girmek için Bulgar ihtilalcilerin düzenledikleri 1876 Nisan Ayaklanması ve bu ayaklanmanın baĢıbozuklar tarafından bastırılıĢ Ģekli ile ilgili haberler Avrupa merkezlerinde kamuoyunu tamamen Türkler aleyhine çevirmiĢti. Durumdan istifade etmek isteyen Panslavistlerin etkisiyle Rusya 24 Nisan 1877 tarihinde Osmanlı Ġmparatorluğu‘na savaĢ ilan etti. Ruslar, esasen uzun bir süredir böyle bir savaĢa hazırlanıyorlardı. Kuracakları Bulgaristan‘ı nasıl yöneteceklerine dair planlar yaparlarken, söz konusu topraklarda Bulgarların çoğunluk olmadıklarını fark etmiĢlerdi: 1870‘li yıllarda bugünkü Bulgaristan topraklarının nüfusu 3.200.000 civarında idi ve bunların yarısı, yani 1.600.000‘i Türk ve Müslümandı. Bundan dolayı savaĢ, üzerinde Bulgaristan kurulacak olan topraklarda nüfusun yarısını teĢkil eden Türkleri ve Müslümanları bir Ģekilde yok etmek ve Bulgarları çoğunluk yapmak üzere, Rus Panslavist Prens Çerkasski‘nin tabiri ile ―bir ırklar ve yok etme savaĢı‖ olarak planlandı ve uygulandı.8 566 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı ile Bulgaristan topraklarında yaĢayan Türkler ve Müslümanlar tamamen yok edilememiĢ, fakat sayıları yarı yarıya azaltılmak suretiyle Bulgarlara bir vatan açılmıĢtır. SavaĢ müddetince öncü Kazak birliklerine ve kıĢkırtılmıĢ Bulgar gönüllülerine iĢletilen cinayetler, sivil halka karĢı reva görülen katliamlar, estirilen terör ve sahnelenen vahĢet ile ilgili Batılı konsolosların ve gazetecilerin raporları ciltler tutmaktadır.9 SavaĢ müddetince çocuk, kadın ve yaĢlı demeksizin öldürülen sivillerin; estirilen terör ve vahĢetten dolayı yurtlarını terk ettikleri halde yollarda açlık, hastalık ve soğuktan ölenlerin sayılarını tam olarak verebilmek mümkün değildir. Her Ģeye rağmen Ġmparatorluk topraklarına canını atabilenlerin sayıları da tam olarak bilinmemektedir. Ancak, savaĢtan sonra 1880/84 yılında Bulgaristan Prensliği‘nde ve 1884 yılında Doğu Rumeli Vilayeti‘nde 1884 yılında yapılan ilk sayımda Türklerin ve Müslümanların sayısının 800.000 olduğu görülmektedir. Yani bu savaĢta öldürülen, Anadolu‘ya göçerken yolda ölen ve Anadolu‘ya göç edenlerin sayılarının toplamı 800.000‘dir. Türklerin ağır yenilgisiyle sonuçlanan 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nda Tuna‘yı geçen Rus orduları bugün Ġstanbul‘un bir semti olan YeĢilköy‘e kadar geldiler. Evvela Ruslarla Türkler arasında Ayastefanos AntlaĢması imzalandı. Buna göre Tuna‘dan Ege‘ye, Karadeniz‘den Ohri Gölü‘ne kadar yayılmıĢ büyük bir Bulgaristan kuruluyordu. Balkanlar‘da güç dengesinin Rusya lehine büyük ölçüde değiĢtiğini gören büyük devletlerin müdahalesi üzerine bu sefer Berlin AntlaĢması imzalandı.10 Temmuz 1878‘de imzalanan Berlin AntlaĢması ile Romanya ve Sırbistan bağımsızlıklarını aldılar, Bosna-Hersek‘in yönetimi Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu‘na devredildi, yaklaĢık olarak bugünkü Makedonya toprakları reformlar yapması Ģartıyla Ġstanbul‘a bırakıldı, Tuna nehri ile Balkan dağları arasında Bulgaristan Prensliği, Balkan dağları ile Rodop dağları arasında ise Doğu Rumeli Eyaleti Ġstanbul‘a bağlı muhtar yönetimler olarak kuruldu. Hukuken Osmanlı Sultanı‘na bağlı olmalarına rağmen söz konusu muhtar yönetimler fiilen birer bağımsız devlet gibi hareket ettiler. Osmanlı yönetimi 1885 yılında Bulgaristan Prensliği‘nin Doğu Rumeli eyaletini ilhak etmesine itiraz edemedi. II. MeĢrutiyet‘in ilanını takip eden aylarda ve yıllarda Ġstanbul durulmadı. Ġktidar mücadelesi ve iç karıĢıklıklar devam etti. Bu durum Balkanlar‘ın yeni devletlerini cesaretlendirdi. Osmanlı‘nın Balkanlar‘da kalan son topraklarını aralarında paylaĢmak üzere aralarında ittifaklar yaptılar. Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun Trablusgarp‘ta Ġtalyanlarla savaĢ halinde bulunması onlara bekledikleri fırsatı verdi. Balkan devletleri birbiri ardına Osmanlı Ġmparatorluğu‘na karĢı savaĢ ilan ettiler. Bulgarlar Ġstanbul‘a 50 kilometre mesafedeki Çatalca‘ya kadar geldiler. Bulgar orduları güneyde Struma ve Selanik‘e girdiler. Sırplar bugünkü Makedonya‘yı büyük ölçüde iĢgal ettikten sonra Arnavutluk‘a yöneldiler. Kısacası Osmanlı Ġmparatorluğu Balkanlar‘da kalan bütün topraklarını birkaç hafta içerisinde umulmadık bir Ģekilde kaybediverdi. Ancak Balkan devletleri Osmanlı‘dan aldıkları toprakları aralarında paylaĢamadılar. Herkes Makedonya‘da aslan payını istiyordu. Bulgarlar eski müttefikleriyle yeniden savaĢa koyuldular. Bu sefer Bulgarlar bütün cephelerde yenildiler. Romenler Güney Dobruca‘ya indiler ve bugünkü Makedonya toprakları Sırbistan‘ın hakimiyetine geçti. Bulgaristan Dedeağaç ve civarında Ege‘ye bir çıkıĢ temin edebildi. Bunların dıĢında aĢağı yukarı bugünkü Balkan ülkelerinin sınırları Balkan SavaĢları sonunda çizilmiĢtir denilse yanlıĢ olmaz. 567 Balkan SavaĢlarının sonunda Makedonya‘nın Osmanlı hakimiyetinden çıkması ile bugünkü batı sınırlarımız Meriç nehrine çekilmiĢtir. Bir baĢka tanımlama ile bugün Balkanlar‘da Türkler olarak kendilerinden bahsettiğimiz kitle bu iki savaĢla kaybedilen yerlerde her Ģeye rağmen kalan Türklerdir. 1699 Karlofça AntlaĢması‘ndan 1912-13 Balkan SavaĢlarına gelinceye kadar Osmanlı Ġmparatorluğu Balkanlar‘da kaybettiği bütün savaĢlarda bir miktar insanını savaĢ yerinde kaybetti, bir miktar insanı bir miktar daha geriye yani Osmanlı hakimiyetinde bulunan topraklara göç etti, bir miktar insanını da kaybettiği topraklarda bıraktı. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı ve 1912-13 Balkan SavaĢları gerek savaĢta kaybedilen sivil Türk insanı, gerek Anadolu‘ya yönelen Türk göçleri ve gerekse kaybedilen topraklarda bırakılan Türk kitleleri bakımından öncekilerle karĢılaĢtırılamayacak boyuttadır. Çünkü 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı ve 1912-13 Balkan SavaĢları ile bir müddet hakim olunan bir yerlerden öte, nüfusun en az yarısını Müslüman Türklerin teĢkil ettiği bir vatan toprağı kaybedilmiĢtir. Balkan SavaĢları öncesinde bu savaĢlara sahne olan üç Osmanlı vilayetinin nüfus durumu tablo I‘deki gibidir. Bu tabloda, o zamanlar Bulgar olarak kaydedilen nüfusun büyük bir kesimi daha sonraki yıllarda Makedon olarak anılır olmuĢtur. Görüldüğü gibi Müslümanlar Selanik vilayeti‘nde en büyük grubu teĢkil etmektedirler. Sayıları toplam nüfusun üçte biri kadardır. Manastır vilayetinde de Müslümanlar toplam nüfusun üçte birini teĢkil etmekte, buradaki en büyük grup olan Rumlara çok yakın bir rakama ulaĢmaktadırlar. Kosova‘da ise hem en büyük grup hem de toplam nüfusun dörtte üçü Müslümanlardır. Görüldüğü gibi Makedonya bölgesi üzerinde hak iddia eden Rumların, Bulgarların ve Sırpların hiçbiri bu bölgede çoğunluk değildir. Bundan dolayıdır ki, yukarıda Panslavistlerin Bulgaristan yaratmak için baĢvurulan metotları, her bir topluluk, baĢta Müslümanlar olmak üzere diğerleri için uygulamıĢtır.11 Balkan SavaĢları Öncesi Vilayet-i Selase‘nin Nüfusu (1905) Tablo I: Selanik VilayetiManastır Vilayeti Kosova Vilayeti Müslüman485.555260.418 752.536 Rum323.227 13.452 291.238 Bulgar217.117 188.412 170.005 Ulah ve Sırp 30.116 - 169.601 Toplam1.025.899770.184 1.105.594 Kaynak: Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli‘den Türk Göçleri (1912-1913), s. 9; Yusuf Hikmet Bayur, Türk Ġnkılap Tarihi, C. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983, s. 152; Ezel Kural Shaw-Stanford Shaw, Osmanlı Ġmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.II, Ġstanbul, 1983, s. 259. Balkanlar Osmanlı hakimiyetinin son döneminde her bakımdan Ġmparatorluğun diğer bölgeleri ile kıyas edilemeyecek kadar ileri bir durumdaydı. Hem Ġmparatorluğun merkezine hem de Avrupa‘ya yakındı. Bu bakımdan önemliydi, zengindi. Bugünkü Bulgaristan topraklarının büyük bir kısmını teĢkil 568 eden Tuna vilayeti, Ġmparatorlukta reformların ilk tatbik edildiği pilot bölge idi. 1860‘lı yıllarda, Mithat PaĢa döneminde gerçekleĢtirilen reformlar hâlâ Bulgarlar tarafından bile saygıyla anılmaktadır.12 Bu dönemde Makedonya, Ġmparatorluğun Balkanlar‘daki diğer çok önemli bir bölgesidir. Selanik ve Manastır sadece Balkanlar‘ın değil Ġmparatorluğun en önemli siyaset, düĢünce, ticaret ve kültür merkezlerindendir.13 Bulgaristan 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘ndan sonra Berlin AntlaĢması ile kurulan Romanya Krallığı, Sırbistan Krallığı, Bulgaristan Prensliği ve ġarki Rumeli Eyaleti‘nde önemli bir miktarda Türk nüfus kalmıĢtır. Romanya‘da Türkler Dobruca bölgesinde yaĢamaktadırlar. O zaman kurulan Sırbistan‘da önemli sayıda bir Türk nüfus kalmamıĢtır. Bulgaristan Prensliği‘nde Türkler bilhassa Dobruca ve Deliorman bölgeleri olarak anılan Kuzeybatı Bulgaristan‘da yaĢamaktadırlar. Bu bölgede nüfusun yarısından çoğu hâlâ Türktür. Ruscuk, ġumnu, Razgrad ve Varna, Türk nüfusunun önemli ölçüde yaĢadığı yerlerdir. ġarki Rumeli Eyaleti‘nde de nüfusun dörtte birini Müslümanlar yani Türkler teĢkil etmektedirler.14 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı, Bulgaristan Türklerinin yapısını değiĢtirmiĢtir. SavaĢ esnasında canını, malını ve namusunu koruyabilmek için Türkler, Ġstanbul yollarına düzülmüĢlerdir. Her Ģeye rağmen Bulgaristan‘da kalan Türkler artık köylü bir toplumdur. Fakir ve cahil insanlardan oluĢmaktadırlar. Toprakları ellerinden alınmıĢtır. Bulgaristan Türkleri üstelik toplum önderlerinden mahrumdurlar ve kendi tabirleri ile ―baĢsız bir gövde‖ durumundadırlar. Dinî, sosyal ve siyasal hiçbir hususta birlik içerisinde değillerdir. Aydınlar Ġttihatçı-Abdülhamidci olarak ikiye ayrılmıĢlardır. Birbirlerini kıyasıya eleĢtirmekte ve yıpratmaktadırlar. Hâttâ birbirlerini Bulgar yönetimlerine Ģikayet ve ihbar etmektedirler.15 Osmanlı hakimiyetinin Balkanlar‘dan çekilmesinden sonra Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun ve daha sonra onun varisi olan Türkiye Cumhuriyeti‘nin bu topraklarla ilgili olarak büyük devletlerle veya bu topraklarda kurulan devletlerle imzaladığı hemen bütün anlaĢmalarda buralarda kalan Türklerin hakları ile ilgili özel hükümler konulmuĢtur. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘ndan sonra Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun Rusya, Ġngiltere, Almanya, Ġtalya, Fransa ve Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu ile imzaladığı Berlin AntlaĢması (13 Temmuz 1878) bu tür anlaĢmaların ilkini teĢkil eder. AntlaĢmanın beĢinci maddesi Bulgaristan‘da yaĢayan azınlıklarla ilgilidir. Buna göre Bulgaristan‘da din ve mezhep ayrımı yapılamaz. Azınlıklar Bulgar çoğunluk gibi siyasi ve medeni haklardan yararlanabilirler. Din ve ibadet özgürlüğü ve dini hakları garanti edilmektedir. Türkler Bulgaristan‘da yaĢayan en büyük azınlık oldukları için bu maddede doğrudan da Bulgaristan, Romanya ve Sırbistan‘da kalan Türklerin siyasi, dini ve medeni hakları ve söz konusu ülkelerde kalan Türklere ait Ģahsi mallar ve vakıf malları da garanti edilmektedir. 16 Sokollu Mehmet PaĢa‘nın yüzyıllar önce belirttiği gibi ―ahdnameler ölü doğmuĢ birer vücuttur. Onlara hayatiyet bahĢedecek olan Ģey, tarafların bunları yaĢatmak için duydukları arzu ve azimdir.‖17 Yani antlaĢmalar, bu antlaĢmaları imzalayan tarafların arzu ve gayretleri nispetinde yaĢarlar. Berlin AntlaĢması, Bulgaristan Türklerinin sosyal, siyasal, medeni, dini haklarını garanti etmiĢtir. Bulgaristan 569 Anayasası bu hükümleri Bulgaristan‘ın iç hukukunun temeli olarak tanımlamıĢtır. Hiç bir anayasa maddesinin veya sonradan çıkarılacak kanunun bu hükümleri değiĢtiremeyeceği tasrih edilmiĢtir. Bununla birlikte Bulgaristan Prensliği, Berlin AntlaĢması ile Türklere verdiği sözlere uymamıĢtır. 18781908 yılları arasındaki Bulgaristan Prensliği döneminde Bulgaristan Türkleri her alanda büyük sıkıntılar çekmiĢlerdir. Bulgaristan Prensliği‘nde 1880 ve ġarki Rumeli Eyaleti‘nde 1884 yılında yapılan ilk sayım sonuçlarına göre bugünkü Bulgaristan topraklarında 800.000 civarında Türk yaĢamaktadır. Türkler toplam nüfusun yaklaĢık olarak %27‘sini teĢkil etmektedirler. ġarki Rumeli Eyaleti, 1885 yılında Bulgaristan Prensliği ile birleĢtirildiği için burada her iki bölge birlikte değerlendirilmektedir. 1908 yılında Bulgaristan‘ın bağımsızlığını kazanmasından sonra 1910 yılında yapılan ilk nüfus sayımına göre Bulgaristan Türklerinin sayısı 600.000 civarındadır ve toplam nüfusun %13‘ünü teĢkil etmektedirler. 30 yıl içerisinde Bulgaristan Türklerinin sayısı 800.000‘den 600.000‘e inmiĢ, Türklerin toplam nüfusu nispetleri de %27‘den %13‘e düĢmüĢtür. Yüksek doğurganlıklarına rağmen Bulgaristan Türklerinin gerek sayılarındaki gerekse toplam nüfusa nispetlerindeki azalıĢın tek sebebi tahmin edileceği gibi Türk topraklarına olan göçlerdir. Bulgaristan Türklerinin yüzyıllardır üzerinde yaĢadıkları toprakları terk edip Osmanlı topraklarına göç etme sebeplerinin baĢında can, mal ve namus emniyeti arayıĢı gelir. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı esnasında yaratılan büyük dehĢet ve teröre rağmen bu topraklarda kalan insanlar veya Berlin AntlaĢması‘nın verdiği garantilere güvenerek savaĢ zamanında terk ettikleri topraklarına geri dönenler artık bu topraklarda istenmediklerini çok açık bir Ģekilde görmüĢlerdir. Bulgar yönetimler, sosyal, siyasal, ekonomik, dini ve kültürel alanlarda yaptıkları yeni düzenlemelerle Türklerin bu topraklardan gitmeleri için ne mümkünse yapmıĢlardır. Devlet destekli çetelerin ve jandarmanın baskısı, ağır vergiler, evlerine ve arazilerine el konulma, sistemli olarak mallarının çalınması, olur olmaz bahanelerle verilen ağır cezalar, Türklere karĢı verilen zararların takip ve tanzim edilmemesi, ayrımcılık ve diğer türlü baskılara dayanamayan Türkler, artık bu topraklarda Ģerefleriyle yaĢamaktan ümitlerini keserek baĢta Ġstanbul olmak üzere Osmanlı Ġmparatorluğu topraklarına doğru göç yollarına düzülmüĢlerdir. Prenslik döneminde Bulgaristan‘dan Türkiye‘ye doğru yaĢanan Türk göçü hiç bir zaman kesilmemiĢtir. Bununla beraber Prensliğin kuruluĢundan 1893 yılına kadar olan dönemde takip eden yıllara nispetle daha yüksek oranda bir göç gözlemlenmektedir. Göçenler en ucuz fiyatlarla mallarını satarak, satamadıklarını güvendikleri insanlara emanet ederek bir daha dönmemecesine Bulgaristan‘ı terk etmiĢlerdir.18 Richard Crampton‘un tespitlerine göre, Bulgaristan‘ın kuruluĢundan 1888 yılına kadar, yani on yıl içinde dört buçuk milyon dekar ekilebilir arazi el değiĢtirmiĢtir. Elbette ki bu toprakların tamamına yakını Türklere ait idi. Bu miktar Bulgaristan‘daki ekilebilir arazinin dörtte birini teĢkil etmektedir. 1900‘lü yıllara gelindiğinde Bulgaristan‘da çoğunluğu Müslümanlardan Hrıstiyanlara olmak üzere el değiĢtiren toprakların miktarı yedi milyon dekara ulaĢmıĢtır. 1876‘da Rumeli‘de Türklerin elindeki topraklar toplam toprakların %50‘si iken, 1885‘te bu oran %28‘e düĢmüĢtür. Müslüman küçük çiftçinin elinde olan ise bunun da yarısı, yani %14‘üdür. Kuzey Bulgaristan‘da durum daha da kötü, bu nispetler çok daha düĢüktür. Eski Zağra‘da, tamamına yakını Türklerin elinde olmak üzere, savaĢtan önce 100 kadar çiftlik vardır. 1884 yılında bu çiftliklerin sayısı 46‘ya, 1886 yılında ise dörde düĢmüĢtür. Bu dört çiftlikten sadece bir tanesinin sahibi Türktür.19 570 1877-78 SavaĢı esnasında Bulgaristan‘daki Türk varlığına karĢı her manada yürütülen tahribat Prenslik döneminde de devam etmiĢtir. Dini yapılar bunların baĢında gelir. SavaĢ esnasında büyük ölçüde yok edilen camilerden kalanların yıkılmasına bu dönemde devam edilmiĢtir. Örneğin Tuna Vilayeti Salnamesi‘ne göre, savaĢtan önce Sofya Ģehrinde 44 tane cami mevcut iken, 1902 yılında Ģehirde kalan tek camiyi plan gerekçesiyle yıkılmaktan Fransız Konsolosluğu‘nun teĢebbüsleri önleyebilmiĢtir. 1897 tarihli bire rapora göre Ruscuk‘ta bulunan 29 caminin yedisi yıkılmıĢ, Ģehir planını bozduğu gerekçesiyle 16 tanesinin de yıkılması kararlaĢtırılmıĢtır.20 Berlin AntlaĢması ile kuruluĢundan 1 Ekim 1879 tarihine kadar Doğu Rumeli Vilayeti‘nde 756 Ġslami eser tahrip edilmiĢtir.21 Camiler gibi Ģehir planları gerekçesiyle Ġslam mezarlıkları da yok edilmiĢtir.22 Bulgaristan Müslümanlarının dini yönetimine müdahale edilmiĢtir. Müftülüklerin seçimine müdahaleler edilmiĢ, müftülüklerin o dönemdeki en yüksek dini mevki olan Halifelik ile irtibatına müdahale edilmiĢtir. SavaĢ müddetince Bulgarlarca el konulan ve talan edilen vakıf malları, Prenslik döneminde de çok keyfi kullanılmıĢtır. Berlin AntlaĢması‘nın 12. maddesi, Bulgaristan‘da bulunan Ġslam vakıf malları meselesinin çözümü için Bulgarlardan ve Osmanlı hükümetinin temsilcilerinden bir komisyona havale etmiĢtir. Böyle bir komisyon kurulmuĢ ve 1 Nisan 1880 tarihinde Sofya‘da çalıĢmaya baĢlamıĢtır. Ancak Bulgar üyeler usul ve kavram tartıĢmalarıyla komisyon çalıĢmalarını kilitlemiĢler ve yıllarca bir karar alınmasını önlemiĢlerdir. Bu Ģartlarda söz konusu komisyon çalıĢmaları 20 Ocak 1885 tarihinde sona ermiĢtir. Bulgar hükümeti, gerek bu dönemde gerekse komisyon çalıĢmalarının tatil edilmesini takip eden yıllarda Ġslam vakıflarının yönetimini ellerinde tutmuĢlar, söz konusu vakıfları istedikleri gibi kullanmıĢlar, almıĢlar ve satmıĢlardır.23 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nın olumsuz bir tesiri olarak Bulgaristan Türklerinin yapısının değiĢtiğini, fakir, köylü ve cahil insanlardan oluĢan bir topluluk haline geldiklerini belirtmiĢtik. Bulgaristan resmi istatistiklerine göre, 1900 yılında bu ülkede bulunan topluluklar arasında okumayazma oranı en düĢük topluluk Müslümanlardır. Protestanlarda okuma-yazma oranı %66,3, Gregoryan Ermenilerde %52,6, Yahudilerde %48,5, Katoliklerde %31,8, Ortodokslarda %27,6 ve Müslümanlarda sadece %3,9‘dur. Takip eden yıllarda söz konusu bütün topluluklarda okuma-yazma oranları yükseldiği halde Müslümanlarda azalmıĢtır. 1900 yılı itibariyle Ģehirlerde yaĢayan Müslümanların %11,45‘i, köylerde yaĢayan Müslümanların ise %2,34‘ü okuma-yazma bilmektedir. Tahmin edileceği gibi okuma-yazma bilen Müslümanların %20,1‘i kadın gerisi ise erkeklerdir.24 1905 yılı Bulgaristan resmi istatistiklerinde, milliyetlerine göre Bulgaristan ahalisinin okuma-yazma durumu Ģöyledir: Ermeniler %54,3, Yahudiler %53,8, Rumlar %35,2, Bulgarlar %32,3, Gagavuzlar %23,6, Tatarlar %7,8, Türkler %4, Çingeneler %2,3, Pomaklar %2,2.25 Osmanlı salnamelerine göre 18877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘ndan evvel Bulgaristan Prensliği‘nin kurulduğu bölgede Türklere ait 2.500 civarında ilkokul, 40 rüĢtiye ve 150 civarında medrese vardır. SavaĢta ve savaĢı takip eden yıllarda bunların 1.500‘ü yıkılmıĢ, yakılmıĢ, iyi durumda olanları Türklerin elinden alınmıĢtır. Filibe Ģehrinde savaĢtan önce 29 Türk okulu varken savaĢtan sonra bunların sayısı ikiye düĢmüĢtür. Diğer Ģehirlerdeki durum da bundan farksızdır. Mevcut okul binaları da bakımsız ve kötü durumdadırlar. Bulgaristan Prensliği‘ne ait istatistiklere göre 1894-95 öğretim 571 yılında bu ülkede 1.284 Türk ilkokulunda 1.460 öğretmen ve 72.028 öğrenci, 16 rüĢtiyede ise 57 öğretmen ve 691 öğrenci bulunmaktadır. Aynı öğretim yılında Bulgar okulundaki bir öğrenci için yılda 2.485 Leva harcanırken, Türk okulundaki bir öğrenci için 208 Leva harcanmaktadır.26 Bulgaristan Prensliği dönemi, eğitim ve kültür bakımından da Bulgaristan Türkleri için sıkıntılarla geçmiĢtir. SavaĢ yıllarında Bulgaristan Türklerine ait okul binaları yakılmıĢ ve yıkılmıĢ, en iyilerine ise baĢka maksatlarla kullanmak için el konulmuĢtur. SavaĢtan önce Filibe‘de Türklere ait 29 tane mektep ve medrese mevcut olduğu halde 1879 yılında sadece iki tane kalmıĢtır. Diğer yerlerdeki durumda bundan farklı değildir. SavaĢı takip eden yıllarda da bir Ģekilde Türklerin elinde kalmıĢ iyi durumda bulunan okul binaları çeĢitli gerekçelerle ellerinden alınmıĢtır. Pravadiya‘daki beĢ Türk okulunun dördü askeri barakaya çevrilmiĢ, biri ise postahane yapılmıĢtır. Vidin‘deki RüĢtiye binası tiyatroya dönüĢtürülmüĢtür. Sofya‘daki Osmanlı Komiseri Nihat PaĢa, Mart 1880‘de Türk mektep ve medrese binalarının yıkılmasının durdurulması için Bulgaristan Prensliği nezdinde teĢebbüse geçmiĢ, ancak Sofya‘da bulunan Sakallı Ahmet Ağa Medresesi, Osmanlı komiserinin gözü önünde yıkılmıĢtır. Bilal ġimĢir‘in tespitlerine göre 1877-1886 yılları arasında yıkılan ve yakılan Türk mektep ve medreselerinin sayısı 1.500 civarındadır.27 Bulgaristan Prensliği döneminde Türk okulları özel okul statüsündedir. Eğitim dilleri Türkçedir. Her okul müstakil bir yapıya sahipti. Her bir okulun seçimle gelen eğitim kurulları vardır. Bu kurullar, okulları finans, eğitim ve öğretim bakımından idare ederlerdi. Okul binasının bakımı, onarımı, öğretmenlerin bulunması, bu öğretmenlere verilecek maaĢın miktarının belirlenmesi ve temini ve okutulacak derslerin seçimi hep bu kurulların vazifesi idi. Bu okulların harcamaları vakıflardan gelen gelirler, bağıĢlar ve Bulgaristan hükümetinin yardımları ile karĢılanırdı. Bu dönemde Bulgaristan Türklerinin eğitim faaliyetlerinin desteklenmesi maksadıyla Osmanlı yönetimi kitap, diğer ders araçları ve öğretmenler göndermiĢ, Bulgaristan Türklerinin çocuklarının bir kısmını Ġstanbul ve Bursa gibi merkezlerde eğitilmesini sağlamıĢtır. Bununla beraber yetiĢtirildikten sonra Bulgaristan Türklerine hizmet vermesi beklenen bu öğrencilerin büyük bir kısmının daha sonra Bulgaristan‘a geri dönmediklerine dair kayıtlar ve Ģikayetler mevcuttur. Prenslik döneminin ilk yılları, Bulgaristan Türklerinin azınlık olarak yaĢamaya baĢladıkları ilk yıllardır. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı ve bu savaĢta yaĢanan acı olayların etkisi bütün canlılığı ile yaĢamaktadır. Bu dönem Bulgaristan Türklerinde siyasal ve sosyal bir birlik düĢüncesi bile yoktur. Kendi haklarını savunacak, bunun için teĢebbüslerde bulunacak donanımlara sahip değillerdir. Sofya‘da bulunan Osmanlı komiserinin gayretleri ile ne elde edilebilirse onunla yetinmektedirler. 1900‘lü yıllar ise Bulgaristan Türklerinin yavaĢ yavaĢ kendi ayakları üzerinde durmaya çalıĢtıkları yıllardır. 1905 yılının sonundan itibaren Bulgaristan Türklerinin eğitim alanında bazı çalıĢmalara girdiklerini görüyoruz. Bulgaristan Türklerinin çocuklarının modern eğitime geçmelerini sağlamak ve fakir öğrencileri desteklemek üzere Cemiyet-i Hayriye-i Ġslamiyeler kurulmuĢtur. Cemiyet-i Hayriyeler geceler düzenleyerek, müsamereler tertipleyerek ve kurban derileri toplayarak fakir öğrenciler için destek sağlamaya çalıĢmıĢlardır. O zamana kadar birbirinden kopuk ve ortak bir amaç ve program takip etmeyen okullarda eğitim birliğini sağlamak, öğretmenler arasında 572 dayanıĢma ve irtibatı kurmak maksadıyla 1906 Temmuzu‘nda ilk kongresini yaparak kurulan Cemiyeti Muallimin-i Ġslamiye‘nin, Bulgaristan Türkleri‘nin eğitimine önemli hizmetleri olmuĢtur.28 Bulgaristan Türklerinin eğitimsiz, köylü ve güçsüz insanlardan oluĢması sebebiyle Bulgaristan nüfusunun önemli bir kısmını teĢkil ettikleri halde Bulgaristan yönetiminde temsil edilmemiĢlerdir. Buraya kadar anlattıklarımız, bu durumun sebebi olarak da gösterilebilir. Bunlara Bulgar hükümetlerinin seçim bölgelerini Türklerin aleyhine olacak Ģekilde düzenlemeleri, seçimler esnasında yapılan baskılar, hileler ve Bulgaristan Türklerinin siyasi bir organizasyonun olmayıĢı da eklenebilir. Bu çerçevede Bulgaristan Türklerinin oyları Bulgar partilerine dağılmıĢtır. Her Ģeye rağmen bu dönemde Bulgaristan Parlamentosu‘na 5 ile 13 arasında Türk milletvekili girebilmiĢtir. Fakat bunlar da Bulgaristan Türklerinin meselelerini Parlamentoda savunabilecek, donanımlı, dil bilen insanlardan oluĢmamaktadırlar. Bulgaristan Türklerinin kendi aralarındaki Ģahsi ve ideolojik ayrılıklar ve Abdülhamid yanlısı veya karĢıtı olmadan kaynaklanan çekiĢmeler ve kavgalar Bulgaristan Türklerinin siyasi manada bir birlik teĢkil edememelerine sebep olmuĢtur.29 Bir çeliĢki gibi görünse de, Bulgaristan Türkleri, eğitimsiz insanlardan teĢekkül etmesine rağmen, Prenslik döneminde bu ülkede önemli sayılabilecek bir Türk basını vardır. Bu durumun birkaç sebebi vardır. Belki bunların baĢında her Ģeye rağmen Bulgaristan Türklerinde mevcut olan gazetecilik geleneği gelir. Mithat PaĢa‘nın Tuna Valiliği döneminde, 1865 yılında ilk defa çıkardığı Tuna gazetesi 1877 yılına kadar Türkçe ve Bulgarca olarak yayınını sürdürmüĢ, Bulgaristan‘da Türkçe basın geleneğini baĢlatmıĢtır. Vilayet gazetesi olan Tuna, vilayetinin merkezi olan Ruscuk‘ta çıkıyordu ve bu Ģehirde kurulmuĢ olan Tuna vilayeti matbaasında basılıyordu. Bu matbaa pek çok Türk ve Bulgar gencinin gazeteciliği, yayıncılığı öğrendiği bir okul fonksiyonu görmüĢtür. Resmi bir hüviyeti olan Tuna‘nın yanı sıra Beratlı Ġsmail Kemal tarafından çıkarılan Mecra-i Efkar, 1867 yılında yine Ruscuk‘ta çıkarılan ilk özel gazete olmak özelliğine haizdir.30 Prenslik döneminde Bulgaristan‘da çıkan ilk Türkçe gazete, 1880-82 yılları arasında çıkan Tarla‘dır. Bulgaristan Resmi Gazetesi Tercümesi, Dikkat, ġark Yıldızı, Hilal, Çaylak, Vakit, Balkan, Varna Postası, Serbest Bulgaristan, BaĢlangıç, Ġttifak, Sebat, Gayret, Rağbet, Muhbir-i ġark, Emniyet, Malumat, Resimli Emniyet, Hamiyyet, ġems, ġark, Sada-i Millet, Hakkaniyet, Bedreka-i Selamet, Muvazene, Sada, Doğru Yol, Mecra-i Efkar, Resimsiz Emniyet, Nadas, Balkan, Le Courrier des Balkans, Kamer, Islah, Müsademe-i Efkar, Müdafaa-i Hukuk, Uhuvvet, TemaĢa-i Esrar, Efkar-ı Umumiye, Ahali, Tuna, Feryad, Rumeli, Rumeli Telgrafları, TemaĢa-i Efkar, Balkan, ġark Muhbiri ve Edirne Sadası bu dönemde Bulgaristan‘da çıkmıĢ Türk gazetelerinin isimleridir. Bu gazetelerin toplam sayıları 50‘dir. Bunların bazıları sadece bir kaç sayı çıkmıĢ, bir kısmı ise bir kaç yıl yayınını sürdürmüĢtür.31 Yukarıda temas ettiğimiz gazetecilik geleneğinin yanı sıra, 30 yıllık bu dönemde burada 50 Türk gazetesinin çıkmasının önemli sebeplerinden birisi de, Bulgaristan‘ın coğrafi olarak Ġstanbul‘un kontrolünde olmayan fakat Ġstanbul‘a en yakın bir yer oluĢudur. II. Abdülhamid‘in her Ģeyi, fakat bilhassa basını son derece sıkı kontrol altında tuttuğu yıllarda Bulgaristan, Sultan‘ın muhaliflerinin gazetelerini basabildikleri bir yer olmuĢtur. Burada basılan Türkçe gazeteler genellikle yabancı postalar vasıtasıyla Ġstanbul‘a ve Ġmparatorluğun diğer önemli merkezlerine bir Ģekilde ulaĢtırılmıĢtır. 573 II. Abdülhamid yanlıları ve karĢıtları Bulgaristan‘da çıkardıkları gazetelerle birbirlerini acımasızca eleĢtirmiĢler, hatta birbirlerini Bulgar makamlarına ihbar etmekten çekinmemiĢlerdir. Bununla beraber söz konusu Türk gazeteleri Bulgar yönetimlerini eleĢtirirken mutedil bir dil kullanmaya son derece özen göstermiĢlerdir.32 24 Temmuz 1908‘de Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda II. MeĢrutiyet ilan edildi. Anayasa yürürlüğe girdi. II. MeĢrutiyet‘in kargaĢası devam ederken ortaya çıkan yönetim boĢluğundan istifade etmek isteyen Bulgaristan, 5 Ekim 1908‘de bağımsızlığını ilan etti. Ertesi gün Avusturya ve Macaristan Ġmparatorluğu, Bosna ve Hersek‘i ilhak etti. Girit Meclisi Yunanistan‘a iltihak ettiğini ilan etti. Bulgaristan‘ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra bu ülke ile Osmanlı Ġmparatorluğu arasında 19 Nisan 1909 tarihinde Ġstanbul Protokolü ve SözleĢmesi imzalandı. Bu Ģekilde Osmanlı Ġmparatorluğu, Bulgaristan Krallığı‘nı tanırken, Bulgaristan Türklerinin dini, siyasi ve medeni hakları garanti altına alınmıĢtır. Buna göre Bulgaristan‘da bulunan Müslümanlara din ve mezhep serbestliği, ibadet ve dini tören hürriyeti verilmiĢtir. Müslümanlar Bulgaristan‘da diğer din ve mezheplere mensup topluluklarla eĢit siyasi ve medeni haklara sahiptirler. Camilerde Halife-PadiĢah adına hutbe okunacaktır. Bulgaristan Müslümanlarının en yüksek dini mercii Sofya‘daki BaĢmüftülüktür. BaĢmüftü Ġslam kuralları çerçevesinde müftülerin iĢlemlerini, dini kurumları, bu kurumlardaki imam, hatip, müezzin ve kayyım gibi görevlileri ve vakıfların mütevellilerini kontrol eder. BaĢmüftü, Bulgaristan‘daki müftüler tarafından beĢ yıl için seçilir. Bulgaristan Mezhepler Bakanlığı yeni seçilen baĢmüftüyü Sofya‘daki Türk Büyükelçiliği marifetiyle Ġstanbul‘daki MeĢihat‘a bildirir. Oradan gelen yetki belgesi ile baĢmüftü çalıĢmalarını yürütür. BaĢmüftü, Bulgaristan‘daki Ġslam okullarını ve medreseleri teftiĢ eder ve gerekirse yeni okulların açılması için gerekli teĢebbüslerde bulunur.33 Bulgaristan Krallığı ile Osmanlı Ġmparatorluğu arasında Balkan SavaĢlarından sonra 29 Eylül 1913 tarihinde imzalanan Ġstanbul AntlaĢması34 bu ülkedeki Türklerin dini ve siyasi haklarını tekrar garanti etmektedir. AĢağı yukarı bir önceki Ġstanbul Protokolü ve SözleĢmesi‘ndeki Bulgaristan Türkleri ile ilgili hükümler tekrar edildi. Bir öncekine ilave olarak baĢmüftü ve müftülüklerdeki personelin maaĢlarının Bulgar hükümetince ödeneceği ve baĢmüftülük teĢkilatının baĢmüftü tarafından yapılacak bir tüzük ile belirleneceği hususu getirildi. Eğitim ile ilgili olarak bu antlaĢmaya Bulgar hükümetinin masrafları kendine ait olmak üzere Müslüman ilkokulları ve rüĢtiyeleri açacağı, Bulgaristan‘da eğitim ve öğretmenlerle ilgili bütün kanunların Müslümanlara da uygulanacağı, Bulgaristan‘da nüvvab yetiĢtirmek üzere bir okul açılacağı hükmü yer alıyordu.35 Bilindiği gibi I. Dünya SavaĢı‘nda Osmanlı Ġmparatorluğu ve Bulgaristan, Almanya‘nın yanında aynı safta yer aldılar. Bu dönemde Bulgaristan Türklerinin doğrudan bir baskıya maruz kalmadıkları söylenebilir. Birinci Dünya SavaĢı‘nın sonunda Ġtilaf Devletlerinin Bulgaristan Krallığı ile imzaladıkları Neuilly AntlaĢması (27 Kasım 1919) bu ülkede bulunan bütün azınlıkların, dolayısıyla bu ülkedeki en büyük azınlık olan Türklerin medeni, siyasi, dini ve kültürel haklarını garanti etmektedir. Bu hakların Milletler Cemiyeti‘nin güvencesinde uluslararası nitelikte taahhütler olduğu belirtilmiĢtir. Türkler lehine 574 hükümleri itibariyle Neuilly AntlaĢması, Berlin AntlaĢması‘ndan daha ileridir. I. Dünya SavaĢı‘nın sonunda Alexander Stamboliski‘nin baĢkanı olduğu Çiftçi Partisi, Bulgaristan‘da hükümet oldu. 1920‘li yıllardaki Çiftçi Partisi hükümetleri döneminde Bulgaristan Türkleri altın dönemlerini yaĢadılar. 18 Ekim 1925 tarihinde imzalanan Türk-Bulgar Dostluk AntlaĢması, Neuilly ve Lozan AntlaĢmalarını teyid ediyor, Türk azınlığın okullarını, dini ve hayır kurumlarını yaĢatabileceğini, Türk çocuklarının ilkokullarda Türkçe eğitim-öğretim alabileceklerini, Bulgar hükümetinin Türk azınlığın hak ve hürriyetlerine bir kısıtlama getiremeyeceğini garanti ediyordu.36 Bu dönemde verilen hakların önemli bir kısmı, Çiftçi Partisi‘nden sonra hükümet olan ve II. Dünya SavaĢı‘nın sonuna kadar hükümette kalan faĢist partiler döneminde geri alındı. Bulgaristan Türklerinin Türkiye‘ye göçleri durmadı.37 II. Dünya SavaĢı‘nın sonunda Bulgaristan‘da komünistler yönetime geldiler ve yeni bir dönem baĢladı. Bir kısım Türkler, önceki faĢist yönetimler zamanında gasp edilen haklarını alabileceklerini düĢünerek yeni yönetimi desteklediler. Kongreler yaparak sıkıntılarını belirlediler ve isteklerini yeni yönetime ilettiler. Bu yeni dönemde söz konusu istekler karĢılanmadığı gibi kalan vakıf malları ve okullar da devletleĢtırildi. Sadece yeni rejimi övecek Türkçe yayınlara izin verildi. AğırlaĢan Ģartları dolayısıyla 1950 yılında 52.185, 1951 yılında 102.208 Bulgaristan Türkü Türkiye‘ye göç etti. 1960‘lı yıllarda Bulgaristan Türklerinin okulları Bulgar okulları ile birleĢtirildi. 1960‘lı yılların sonuna doğru Türkçe eğitim kalmadı, Türkçe yayın yok derecesine getirildi. Önce Pomaklar, sonra Çingeneler daha sonra Türklerin BulgarlaĢtırılmasına giriĢildi.38 Bulgar yönetimler, rejim ne olursa olsun ülkelerindeki Bulgar olmayanları belli bir sayının ve oranın altında tutmaya özen göstermiĢlerdir. Tablo 2‘de Bulgaristan‘ın bazı bölgelerinde, 1979, 1981 ve 1984 yıllarındaki nüfus artıĢ oranları gösterilmektedir. Tablo, Bulgaristan resmi istatistiklerine dayanılarak hazırlanmıĢtır. Tabloda yer alan Loveç, Mihailovgrad ve Vidin bölgeleri Bulgarların yaĢadığı yerlerdir. Tablodan da görülebileceği gibi ele aldığımız dönemde Bulgaristan‘da Bulgarlarla meskun bu bölgelerde nüfus artıĢı yoktur, bilakis gittikçe yükselen bir oranda nüfus eksilmesi gözlenmektedir. Tablomuzun son kısmındaki bölgeler ise Bulgar olmayanların nüfusun büyük çoğunluğunu teĢkil ettiği yerlerdir. Bunlardan Bulgaristan‘ın batısında yer alan Blagovrad‘da Makedonlar, Smolen‘de Pomaklar ve Kırcali‘de Türkler yaĢamaktadırlar. Görüldüğü gibi bu bölgelerde Bulgarlarla karĢılaĢtırılamayacak ölçüde bir nüfus artıĢı gözlenmektedir. Bulgar nüfusundaki bu azalma ve Bulgar olmayanların, bilhassa Müslüman Pomakların ve Türklerin nüfuslarındaki artıĢ Bulgar yönetimlerini korkutmuĢ, uzun vadede Bulgaristan‘da Bulgar olmayanların çoğunluğu teĢkil edecekleri endiĢesine sevk etmiĢtir. Bulgaristan‘da Bulgar olmayanların ilerideki bir tarihte tekrar çoğunluğu teĢkil edecekleri korkusuyla komünist Bulgar yönetimi Türkleri BulgarlaĢtırmak yolunu seçmiĢtir. 1970‘li yıllarda Pomaklar, daha sonra Çingeneler üzerinde denenmiĢ olan BulgarlaĢtırma, 1980‘li yılların ortalarında Güney ve Kuzey Bulgaristan‘da yaĢayan Türklere tatbik edilmiĢtir. Bu çerçevede Türkçe isimler yerine Bulgarca isimler verilmiĢ; Türkçe, Türk kıyafetleri, sünnet baĢta olmak üzere dini ve milli gelenekler yasaklanmıĢ, insanlık dıĢı bu uygulamalara itiraz edenler hapsedilmiĢ hatta öldürülmüĢlerdir. Türkiye‘den ve dünyadan gittikçe yükselen tepkiler39 karĢısında Bulgaristan yönetimi Türklerin 575 Türkiye‘ye göç etmelerine izin vermek zorunda kalmıĢtır. 1989 yazında 300.000‘in üzerindeki Bulgaristan Türkü, malını, mülkünü, o zamana kadar kazanmıĢ olduğu sosyal haklarını ve birikimlerini Bulgaristan‘da bırakarak Türkiye‘ye göç etmiĢtir. Hiç bir anlaĢma yapılmadan gelenlerin arkasının kesilmemesi üzerine Türkiye sınır kapılarını kapatmak zorunda kalmıĢtır.40 Birkaç ay içerisinde bu kadar büyük sayıda insanın Bulgaristan‘ı terk etmek üzere yola çıkması Bulgaristan‘da hayatı felce uğratmıĢtır. 10 Kasım 1989‘da gerçekleĢtirilen bir halk ayaklanması sonucunda Bulgaristan‘daki komünist Todor Jivkov yönetimi devrilerek ülkede demokrasiye geçilmiĢtir. Bulgaristan‘ın demokrasiyi seçtiği bu yeni dönemde Bulgaristan Türkleri önce Hak ve Özgürlükler Hareketi‘ni, Mart 1990‘da ise Hak ve Özgürlükler Partisi‘ni (HÖH) kurdular. HÖH aynı yıl yapılan ilk seçimlerde 23 milletvekili çıkardı. HÖH 1991 seçimlerinde 24 milletvekili çıkardı. Demokratik Güçler Ġttifakı‘nı dıĢarıdan destekleyerek hükümet olmalarını sağladı. 1994 seçimlerinde eski komünistler tek baĢlarına hükümet olmalarına yetecek kadar oy alarak iktidar oldular. HÖH bu seçimlerde 15 milletvekili çıkardı.41 2001 seçimlerinde HÖH, 340.355 oy alarak 21 milletvekili çıkarmayı baĢardı. Seçimlerin galibi olarak çıkan Bulgaristan Çarı II. Siemon‘un partisi ile koalisyon kuran HÖH‘ün hükümette iki bakanı, bakan yardımcıları vardır. 1878‘den günümüze Bulgaristan tarihinde ilk defa olarak hükümette Türk bakanlar yer almaktadır. Bu yeni dönemde HÖH‘ün de sahip çıkmasıyla Bulgaristan Türkleri eski isimlerini geri aldılar. Bu yeni dönemde Türkçe olarak Müslümanlar, Hak ve Özgürlükler, Güven, Cır Cır, Balon, Filiz, Ġslam Kültürü, Zaman, Ümit ve Kaynak gibi dergi ve gazeteler çıkmaya baĢladı. Türkçenin okullarda okutulabilmesine yönelik olarak bazı düzenlemeler yapıldı. Pratikte bazı zorluklar yaĢansa da isteyenlere seçmeli olarak haftada dört saat Türkçe eğitimi verilmesi kabul edildi.42 Bulgaristan‘da eski dönemde yıkılan camilerin yeniden yapılmasına, eskiyenlerin tamirine izin verildi. Müslümanların dini örgütlenmelerine imkan veren yeni düzenlemeler yapıldı. Müslümanların oylarıyla müftülerin ve baĢmüftünün seçilmesi kuralı benimsendi. Din adamı ihtiyacını karĢılamak üzere Sofya‘da Yarı Yüksek Ġslam Enstitüsü ve Ruscuk, ġumnu ve Mestanlı‘da imam hatip liseleri açıldı.43 Tahmin edileceği gibi Bulgaristan‘da devletçi-totaliter sistemden liberal-demokrat sisteme geçiĢ kolay olmamıĢtır. 1990‘lı yıllar bu bakımdan oldukça sancılı geçmiĢtir. Bulgaristan‘da büyük ekonomik zorluklar yaĢanmıĢtır. Hatta 1994 seçimlerinde eski Komünistler halkın oylarıyla tek baĢlarına hükümet olabilmiĢlerdir. Serbest piyasa ekonomisine geçiĢin sancıları en çok Türkleri etkilemiĢtir. 1990‘lı yıllarda ekonomik sebeplerle önemli sayıda Bulgaristan Türkü Türkiye‘ye göç etmiĢtir. Bununla beraber Bulgaristan‘ın Avrupa Birliği‘ne aday ülke statüsünü kazanması ve Bulgaristan vatandaĢlarının 2000 yılında Avrupa Birliği ülkelerine vizesiz gidebilme hakkını elde etmeleri bu ülkedeki Türklerin ekonomik sebeplerle Türkiye‘ye göçünü durdurmuĢtur. Mart 2001 tarihinde Bulgaristan‘da yapılan genel sayım sonuçlarına göre ülkenin toplam nüfusu 7.100.000‘dir. Ülkede etnik, dinî ve dil gruplarının sayıları henüz ilan edilmemiĢtir. Türklerin sayısı muhtemelen bir milyonun üzerindedir. Avrupa Birliği yolunda ilerleyiĢini Ģansa bırakmak istemeyen ve bu yolda ne türlü bir ―fedakarlık‖ yapmak gerekiyorsa bundan çekinmeyen Bulgaristan, azınlık hakları konusunda da önemli açılımlar yapmayı sürdürmektedir. Son yıllarda azınlık hakları konusunda bir 576 ―Bulgaristan Modeli‖ konuĢulmaya baĢlanmıĢtır. Bulgaristan Devlet Televizyonu Ekim 2000‘den itibaren ilk defa olarak günde 10 dakika Türkçe yayın yapmaya baĢlamıĢtır. 2001-2002 öğretim yılında Türk çocuklarının okullarda Türkçe ders görebilmeleri kararlaĢtırılmıĢtır.44 Mehmet ÇavuĢ, 20. Yüzyıl Bulgaristan Türklerinin edebiyatını krallık dönemi ve Sosyalizm dönemi olarak iki devreye ayırmaktadır. Krallık dönemi Bulgaristan Türk edebiyatında, roman, hikaye, piyes ve Ģiir türlerinde verilen eserlerin yanı sıra dünya klasiklerinden çevirilerin de önemli bir yeri vardır. Bu dönemde Filibe, Eski Zağra, Sofya, ġumnu, Varna, Plevne, Razgrad ve ġumnu gibi 12 yerde açılan matbaalarda Türkçe ders kitaplarının yanında edebi eserler de yayınlanmıĢtır. Bu dönem Bulgaristan Türk edebiyatının ilk dört ismi Süleyman Sırrı, Osman Nuri Peremeci, Hafız Abdullah Meçik ve Mehmet Masum‘dur. Bunların yanı sıra Ahmet Faik, Ahmet Refet Rodoplu, Hasip Ahmet Aytuna, Ahmet Zihni, Ali Haydar Taner, Ali Fehmi, Muharrem Yamuk, Ali Kemal Balkanlı, Ethem Ruhi Balkan, Halil Zeki Lofçalı, Halil Oğuz, Mustafa ġerif Alyanak, Osman Nuri, Yahya Hayati, Mahmut Necmettin Deliorman, Eğridereli Ġzzet Genç, Hasan Basri Öztürk, Mustafa Oğuz Peltek, Hasan Sabri Hoca, Bekir Sıtkı, Arif Necip Kaskatı, Ahmet Gültekin Arda, Kadri Oğuz, Hacıfettahoğlu Mehmet Acar, Ali Hüsnü Tunalı, Ömer KaĢif Nalbantoğlu, Hasan Kocaman, Mustafa Songur Öztunalı, Adem Ruhi Karagöz, Ali Turan, Aliosman Ayrantok, Mehmet Fikri, Osman Sungur (Keskioğlu) ve Mehmet Müzekka Con bu dönemin diğer önemli kalemleridir. Bu isimler gazeteci, romancı, hikayeci, Ģair, yazar, düĢünür, eğitimci ve ideolog olarak krallık dönemi Bulgaristan Türk edebiyatını oluĢturmuĢlardır. Bunların bir kısmı çeĢitli yıllarda Türkiye‘ye göçmüĢler ancak Türkiye‘de kaleme aldıkları eserlerinde de Bulgaristan Türklerini kendilerine konu olarak seçmiĢlerdir.45 20. yüzyıl Bulgaristan Türkleri edebiyatının ikinci devresini teĢkil eden Sosyalizm döneminde edebiyat sıkı bir sansüre tâbi tutulmuĢtur. Marksizm-Leninizm‘in Ģablonlarına uymayanlar, casuslukla itham edilmiĢ, hapishanelere ve temerküz kamplarına gönderilmiĢlerdir. Tahmin edileceği gibi bu dönemin edebiyatında parti liderleri, komünistler, tarım kooperatif baĢkanları, köy yöneticileri, ordu komutanları olumlu, din adamları, Türkiye ve Türkiye‘ye bağlı olanlar olumsuz bir Ģekilde ele alınmıĢtır. M. ÇavuĢ bu dönemi de kendi içerisinde a) Umut Edebiyatı (1944-1969), b) Umutsuzluk Edebiyatı (1969-1990) olarak ikiye ayırır. Birinci dönemin Ģairleri arasında Ahmet ġerif, Mefkure Molla, Sabattin Bayram, Niyazi Hüseyin, Recep Küpçü, Mehmet ÇavuĢ, Hasan Karahüseyinov, Lütfi Demir, Mehmet Davut, Latif Ali, Osman Aziz, Durhan Hasan, Ali Sait, Mustafa Mutkov, ġahin Mustafa, Süleyman Yusuf, ġaban Mahmut, Faik Ġsmail, Ahmet Emin, Naci Ferhadov, Ġsmail ÇavuĢ, Fevzi Kadir, Mehmet Sansar, Mehmet Ali Oruç, Nebiye Ġbrahim, Rahim Recep, Fehmi Hüseyin, ġükrü Mollaoğlu, Havva Pehlivan, Mustafa Çete, Mehmet Abdurrahman, Turhan Rasi, Ahmet Ali, Necmiye Mehmet, Ġbrahim Kamberoğlu ve Mümin Mustafaoğlu‘nu sayar. Sabri Tata, Halit Aliosman, Ali Kadir, Ömer Osman, Enver Ġbrahim, Hüsmen Ġsmail, Süleyman Gavaz, Ahmet TımıĢ, Muharrem Tahsin, Ġshak RaĢit, Kemal Pınarcı, Mehmet Beytullah, Mehmet Bekir, Kazım MemiĢ, Ahmep Apti, Lamiha Varnalı, Beyhan Nalbantoğlu ve Ġbrahim Mustafa Umut döneminin hikaye, roman, uzun hikaye, eleĢtiri, anı, tiyatro, araĢtırma yazarlarıdır. Bu dönemin çocuk edebiyatı dalında ise Nevzat Mehmet, 577 Nadide Ahmet, Mehmet Bekir, Yusuf Kerim, Ġsmail ĠbiĢ ve Turhan Rasi sayılır. Rıza Molla, Ġbrahim Tatarlı, Ġshak RaĢit, Ġbrahim Beyrullov bu dönemde eleĢtiri dalında eser vermiĢ kalemlerdir.46 1969 yılında Bulgaristan Komünist Partisi‘nin Priobstavane (BütünleĢme) kararı ile birlikte devletin kontrolündeki Narodna Prosteva (Halk Eğtimi) yayınevinin Türkçe yayınlar birimi kapatıldı. Türkçe eser verilmesi durduruldu. Sosyalist mesajlı da olsa Türkçe tiyatro eseri yazılması, herhangi bir edebi eser kaleme alınması durduruldu. Nihayet 1980‘li yılların ortalarında yukarıda bahsettiğimiz kesin BulgarlaĢtırma kampanyasına baĢlandı. 1989 göçü esnasında Sabahattin Bayram, Nevzat Mehmet, Duran Hasan, Ömer Osman, Niyazi Hüseyin, Sabri Tata, Salih Baklacı, Ahmet ġerif, Ahmet Emin, Süleyman Yusuf, ġaban Mahmut, Nebiye Ġbrahim, Havva Pehlivan, Ġbrahim Mustafa, Ahmet Abti, Firdevs BüyükateĢ, Latif Ali, Ġsa Cebeci, Mehmet Cebeci ve nice diğer Bulgaristan Türk edebiyatçısı Türkiye‘ye göç etmek zorunda kaldılar.47 Kosova Osmanlı hakimiyeti döneminde Kosova bölgesi, canlı bir kültür merkezi olarak Ģöhret bulmuĢtur. Bölgede çıkarılan ilk Türkçe süreli yayın 1871 yılında Prizren‘de çıkarılmaya baĢlanan Prizren isimli vilayet gazetesidir. 1920 yılına kadar bölgede Kosova, Yeni Mektep, Enva-i Hürriyet, ġar, Yıldız, Rehber ve Uhuvvet gazeteleri çıkmıĢtır. 1920-1950 yılları arasında bölgede Türkçe bir süreli yayın çıkarılamamıĢtır. Yugoslavya‘nın kuruluĢunu takip eden yıllarda Kosova Türklerinin kendi dillerinde eğitim ve yayın yapma hakkı tanınmamıĢtır. Yugoslavya yönetimi, Kosova‘da büyük çoğunluğu teĢkil eden Arnavutlarla veya Arnavutluk ile iyi iliĢkiler içinde olmadığı zamanlarda bölgede dengeyi sağlayabilmek için Türklere bazı haklar tanımıĢtır. 1951 yılında Arnavutluk ile Yugoslavya arasında yaĢanan gerginlikten sonra, Kosova‘da Türklerin yaĢadıkları PriĢtine, Prizren, Titova, Mitrovitsa, Ġpek, Vıçıtırn, Gilan ve MamuĢa gibi yerlerde Türkçe eğitim veren okullar açılmıĢtır. Bunu Türk kültür ve sanat dernekleri ve tiyatrolar takip etmiĢtir. 1959 yılında Tan gazetesi, 1973 yılında Çevren, Toplum, Sanat ve Bilim, 1979‘da Çığ çocuk dergisi yayınlanmaya baĢlamıĢtır.48 Yugoslavya döneminde Kosova ve Makedonya‘nın aynı devlet içinde ve birbirlerine çok yakın bulunmaları, Makedonya‘da Türkçe yayın ve kültürel faaliyetlere çok daha önce izin verilmiĢ olması sebebiyle Kosovalı Türk edebiyatçılar ilk eserlerini Makedonya‘nın baĢkenti olan Üsküp‘te çıkan Türkçe gazete ve dergilerde yayınlamıĢlardır. Bu çerçevede Naim ġaban, Nusret DiĢo Ülkü, Nimetullah Hafız, Hasan Mercan ve Enver Baki Kosova Türk edebiyatçılarının ilk nesli sayılabilir. Kosova‘da yayınlanmaya baĢlayan Türkçe gazete ve dergiler ve Doğru Yol Kültür ve Sanat Derneği‘nin Kosova‘da yeni bir kuĢağı ortaya çıkardı. Bayram Ġbrahim, Ragovalı, Mürtaza BuĢra, Ġskender Muzbeg, ġecaettin Koka, Fahriye Breça, Arif Bozacı, Zeynel Beksaç, Altay Suroy, Fikri ġiĢko, Sadık Tanyol, Raif Vırmiça, Agim Fırat YeĢeren, Hüseyin Kazaz, Fahri Mermer, ġükrü Mazrek ve Mehmet Bütünç bu kuĢağın önemli isimleridir. ReĢit Hanadan, Ethem Baymak, Raif Kırkul, Nuhi Mazrek, Aziz Serbest, Osman Baymak, Özcan Micalar ve Alaettin M. Ġsmail de 1980‘li yıllarda Kosovalı edebiyatçılar arasına katıldı.49 1990‘lı yıllardaki Yugoslavya‘nın dağılması ve yaĢanan sıkıntılar Kosova Türklerini ve Kosova Türk edebiyatını da etkiledi. Bazı yayınevleri, dergiler ve gazeteler kapandı. Bu sıkıntılı dönemde de 578 Kosova Türkleri sanat ve edebiyattan kopmadılar. 1994‘te Prizren‘de Türk Yazarlar Birliği kuruldu, Bay dergisi çıkmaya baĢladı. Kosova Türk Edebiyatı Ģiir, tiyatro, hikaye ve bilimsel çalıĢmalar türünde eserler vermektedir. Roman diğer Balkan Türklerinin edebiyatında olduğu gibi burada da yaygın değildir. Bu yeni dönemde Kosova‘da Türkçenin statüsü net değildir. Kosova‘da 2000‘li yıllarda Türkçe kültür, sanat ve edebiyat dergisi olarak Bay ve Sofra, çocuk dergisi olarak Türkçem, haber dergisi olarak Yeni Dönem ve Demokrasi Ufku dergileri çıkmaktadır. Resmî Kosova Radyosu günde iki saat Türkçe yayın yapmakta, resmî Kosova televizyonunda günde 10-15 dakika haberler verilmektedir. Kosova‘daki son savaĢta 120.000 ev yıkılmıĢ, 20 bin kiĢi ölmüĢtür. SavaĢtan önce bölgede mevcut 550 caminin 118‘i savaĢ esnasında tahrip edilip yıkılmıĢtır. Kosova‘da Kasım 2001‘de yapılan genel seçimlerde Türklerin partisi olarak bilinen Kosova Demokratik Türk Partisi‘ne 7.879 oy çıkmıĢtır. Bu Ģekilde genel oyların %1‘ini alan Türk Partisi 120 kiĢilik Kosova Parlamentosu‘na üç milletvekili sokmayı baĢarmıĢtır. Yunanistan Osmanlı hakimiyetinden ilk çıkan Balkan milleti 1830 yılında bağımsızlığını kazanan Yunanlılardır. 1821 baharında baĢlayan Yunan ayaklanması, Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢa‘nın oğlu Ġbrahim PaĢa tarafından bastırılmıĢ ise de Navarin‘de Türk donanmasının yakılması dengeleri yeniden isyancılar lehine çevirmiĢtir. 1828-29 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nın sonunda Türkler yenilmiĢler ve 3 ġubat 1830 tarihinde Ġngiltere, Fransa ve Rusya arasında imzalanan Londra Protokolü ile Yunanistan‘ın kuruluĢu ilan edilmiĢtir. Yunanistan baĢlangıçta Atina ve Mora yarımadası civarında kurulmuĢ bir küçük devlet iken takip eden yıllarda sürekli olarak Osmanlı Devleti‘nden toprak alarak büyümüĢtür. 1841 yılında Girit‘i, 1853-56 Kırım SavaĢı esnasında Tesalya ve Epir bölgelerini almaya teĢebbüs etti ise de bu arzularını gerçekleĢtiremedi. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nın sonunda imzalanan Berlin AntlaĢması‘nın bazı hükümleri gerekçe gösterilerek 1881 yılında YunanistanOsmanlı sınırı yeniden belirlendi. Bu düzenlemenin sonucunda Tesalya‘nın büyük bir bölümü ve Epir‘in bir kısmı Yunanistan‘a geçti. 1897 Osmanlı-Yunan SavaĢı Yunanistan‘ın hezimeti ile sonuçlandı, ama önemli bir sınır değiĢikliği olmadı. 1908 MeĢrutiyeti‘ni takip eden günlerde Girit Meclisi Yunanistan‘a iltihak ettiğini ilan etmiĢti. 1912-13 Balkan SavaĢlarının sonucunda Yunanistan, Selanik dahil olmak üzere Halkidikya yarımadasına kadar ilerledi. Nihayet Mayıs 1920‘de Batı Trakya‘yı hakimiyetine geçirdi. 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan AntlaĢması ile Meriç Nehri esas alınarak bugünkü Türk-Yunan sınırı çizildi. GünümüzdeYunanistan‘da Türkler ülkenin Batı Trakya bölgesindedirler. Bölge doğuda Meriç, batıda Karasu, kuzeyde Rodop dağları ve güneyde Ege Denizi ile çevrilidir. 550 yıldan fazla Osmanlı hakimiyetinde kalan bölge Balkan SavaĢları esnasında Osmanlı hakimiyetinden çıkarak Bulgaristan‘ın yönetimine girmiĢtir. Bulgaristan yönetimini istemeyen bölge Türkleri 31 Ağustos 1913 tarihinde Garbî Trakya Hükümeti Muvakkatesi‘ni daha sonra da Garbî Trakya Hükümet-i Müstakilesi‘ni kurmuĢlardır. Ġki aydan kısa bir süre ordusuyla, pasaportuyla, bütçesi ve gazetesi ile bağımsız bir devlet olarak hareket etmesine rağmen Bulgaristan ile Osmanlı Devleti arasında 29 Ekim 1913 tarihinde imzalanan Ġstanbul AntlaĢması sonucunda bölge Bulgaristan‘ın hakimiyetine geçmiĢtir.50 579 Bölge bu tarihten Birinci Dünya SavaĢı‘nın sonuna kadar Bulgaristan yönetiminde kalmıĢ ise de, bu savaĢın Bulgaristan‘ın da içlerinde bulunduğu Ġtilâf Devletleri tarafından kaybedilmesi üzerine, 27 Kasım 1919 tarihinde Bulgaristan‘la imzalanan Neuilly AntlaĢması ile ileride savaĢın galipleri arasında bulunan Yunanistan‘a bırakılmak üzere Fransız Askerî Genel Valisi Charpie baĢkanlığındaki bir Müttefiklerarası Trakya Hükümeti‘ne (Thrace Inter Allieé) devredilmiĢtir. BeĢ buçuk ay kadar süren bu dönemde Batı Trakya Türkleri bağımsızlık için bazı teĢebbüslerde bulunmuĢlarsa da bölge 14-22 Mayıs 1920 tarihleri arasında bölgeyi iĢgal eden Yunanistan‘ın hakimiyetine girmiĢtir. 51 Lozan‘da 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan mübadele protokolü gereğince Batı Trakya Türkleri ve Ġstanbul Rumları istisna tutularak Yunanistan‘da bulunan Türkler ile Türkiye‘de bulunan Rumlar arasında nüfus mübadelesi yapılması kararlaĢtırılmıĢtır. AntlaĢmada belirtildiği gibi Batı Trakya‘daki Türkler Yunanistan‘da kaldılar. Ancak mübadeleden olumsuz bir Ģekilde etkilendiler. 52 Yunanistan hükümeti, Bulgaristan‘dan ve Türkiye‘den gelen Rum mübadilleri Batı Trakya‘ya yerleĢtirerek bölgeyi HelenleĢtirme faaliyetlerine giriĢti. 1928 nüfus sayımına göre Batı Trakya‘nın nüfusu 303.171‘dir. Bunun 107.607‘si yani üçte biri göçmendir.53 Bunları yerleĢtirmek için Türklerin mallarına el konulmuĢtur.54 Batı Trakya bölgesi, Balkan SavaĢlarından sonra Osmanlı hakimiyetinden çıkmıĢtır. Osmanlı Ġmparatorluğu ile Yunanistan arasında 14 Kasım 1913 tarihinde imzalanan Atina AntlaĢması, Batı Trakya Türklerinin dini, sosyal ve eğitim kurumları hakkında hükümler içermektedir. AntlaĢma Batı, Trakya Türklerinin tüzel kiĢiliği olan cemaat-i islamiyeler Ģeklinde teĢkilatlanmalarını öngörmektedir.55 1920 tarihli Yunan Sevr‘inin sekizinci maddesi ve Lozan AntlaĢması‘nın 40. maddesi masrafları kendilerine ait olmak üzere Yunanistan‘daki Müslüman azınlığın her türlü hayır, dini ve sosyal kurumlar ve okullar kurmak hakkını vermektedir. Ayrıca Yunanistan 1920 yılında çıkarmıĢ olduğu bir kanunla 1913 Atina AntlaĢması‘nın hükümlerini iç hukukuna da geçirmiĢ; böylece Müslüman azınlığın teĢkilatlanması ve yönetiminin, cemaat idare heyetleri, baĢmüftü ve müftüler vasıtasıyla olacağı tasrih edilmiĢtir. Kanuna göre, müftüler bölgelerindeki Müslümanların oyları ile seçileceklerdir. BaĢmüftü menĢurunu MeĢihat‘tan alacaktır. Yunanistan‘daki bütün müftülerin katılacağı bir seçimle belirlenen üç baĢmüftü adayından birini kral tayin eder. Ġslam vakıflarının idaresi için her müftülükte 7 ile 12 üyeden oluĢan bir heyet kurulur. Heyet üyelerinden biri baĢkan seçilir. Bu heyetler Müslümanların oyuyla üç yıllığına seçilirler. Bu heyetler Müslümanların eğitim kurumlarını yönetirler. Vakıflar ve din iĢleriyle ilgili kiĢiler müftülere bağlıdırlar. Azınlık okullarının eğitim dili Türkçe‘dir, Yunanca da öğretilir.56 Yunanistan‘da Müslümanların dini hayatlarını tanzim etmek üzere 1920 yılında çıkarılan kanunda Yunanistan Müslümanlarının en yüksek dini mercii olarak bir baĢmüftüden bahsedildiği halde hiç bir zaman böyle bir baĢmüftü olmamıĢtır. Bu kanunun Cemaat-i Ġslamiyelere iliĢkin bazı hükümlerinin uygulanması Yunanistan kralının 1949 yılında çıkarmıĢ olduğu iki iradeyle mümkün olabilmiĢtir. Yunanistan hükümetinin cemaat heyetlerine ilk müdahalesi, 1946 yılında Ġskeçe Cemaat Heyeti‘ni dağıtıp yerine bir idare komisyonunu ataması Ģeklinde olmuĢtur. 1967 yılında Yunanistan‘da iĢbaĢına gelen Cunta seçimle gelen heyetleri lağvederek yeni heyetler tayin etmiĢ, Dedeağaç Cemaat Heyeti‘ni kaldırmıĢ, heyetlerin yetkilerini kısıtlamıĢtır. Halen Ġskeçe ve Gümülcine‘de Cunta‘nın 1967 yılında atadığı cemaat heyetleri görevdedir.57 1920 yılında 580 çıkarılan kanunun müftü seçimleri ile ilgili hükümleri de uygulanmamaktadır. 1967 yılından beri müftü seçimleri yapılmamaktadır. Yunanistan hükümeti kendi emrindeki bazı insanları Ġskeçe ve Gümülcine müftü vekilleri olarak tayin etmiĢtir. Bu durumu yasallaĢtırmak için 24.12.1990 tarihinde bir kanun hükmünde kararname yayınlamıĢtır. Ġskeçe Müslümanlarının seçtiği Mehmet Emin Aga, müftülük makamını gasp ettiği gerekçesiyle on ay, aynı Ģekilde Gümülcine Müslümanlarının oylarıyla seçilen Ġbrahim ġerif sekiz ay hapis cezasına çarptırılmıĢtır. Batı Trakya Müslümanları seçilmiĢ-atanmıĢ müftü ikiliğini yaĢamaktadırlar. Camilerin, Ġslam vakıflarının idaresi bu atanmıĢ müftülerin elindedir. Batı Trakya Türkleri, 1980‘li yıllara kadar Yunan partilerinden milletvekili seçilerek toplumlarını Yunanistan Parlamentosu‘nda temsil ettiler. Ancak 1970‘li yılların sonunda ve 80‘li yıllarda artan baskılar ve buna mukabil ―parti disiplini‖ gerekçesiyle Parlamento‘da seslerini yeterince çıkaramayıĢları, onları baĢka arayıĢlara itti. 1985, 1989 ve 1990 seçimlerinde bağımsız listelerle temsilcilerini seçtiler. Dr. Sadık Ahmet, Ġsmail Rodoplu, Ahmet Faikoğlu gibi temsilcilerini Parlemento‘ya gönderdiler. Bunun üzerine Yunan hükümeti Türklerin bu Ģekilde Parlemento‘ya gelmelerini önlemek için ülke genelinde %3 barajını getirdi. Her Ģeye rağmen Dr.Sadık Ahmet, Batı Trakya Türklerinin ilk partisi olan Dostluk, EĢitlik ve BarıĢ Partisi‘ni kurdu. Sadık Ahmet, bu parti çatısı altında Batı Trakya Türklerinin haklarını savunup, birlik ve beraberliklerini sağlarken 24/25 Temmuz 1995 gecesi bir trafik kazası (!) sonucunda hayatını kaybetti. Günümüzde Batı Trakya Türkleri temsilcilerini Yunan partilerinin listesinden Parlemento‘ya göndermektedirler. 1970‘li yıllar itibariyle Batı Trakya‘da Türklere ait ilkokulların sayısı 279 iken, 1980‘li yıllarda bu sayı 241‘e düĢmüĢtür. Bu okullardaki öğrencilerin sayısı 12.000 civarındadır. 3 Ocak 1988 tarihinde Ġstanbul‘da toplanan Batı Trakya Türkleri I. Eğitim ġurası‘nda, ilkokulların problemleri olarak, Türkiye‘den gönderilen kitapların dağıtılmadığı, elde olan yirmi yıllık kitapların az ve kullanılamayacak derecede yıpranmıĢ oldukları; Türk okullarının ders araç ve gereçlerinden mahrumiyetleri; öğretmenlerin yetersizliği ve Türklerin istediği öğretmeni tayin edememeleri; bazı okul binalarının yetersizliği; Yunanistan‘da ilköğretim üç yıl olduğu halde bunun Türk okullarında tatbik edilmediği; Türkçe okutulan derslerin azlığı tespit edilmiĢtir.58 Batı Trakya‘da Türkçe eğitim veren okulların sayısı sadece ikidir. Buralarda da yıl sonu imtihanları Yunan öğretmenler tarafından ve Yunanca olarak yapılmaktadır. Batı Trakya Türklerinin biri 1952 yılında diğeri 1965 yılında açılmıĢ iki lisesi ve iki medresesi vardır. Ġlkokullar gibi Batı Trakya Türklerinin ortaöğretim kurumlarının da pek çok problemi vardır. Yunanistan hükümeti, Batı Trakya Türklerini çeĢitli metotlarla yıldırarak Yunanistan‘dan göçmeye zorlamaktadır. Batı Trakya Türklerine inĢaat ve onarım ruhsatı, traktör ehliyeti, av silahı ve ruhsatı vermeme; çeĢitli bahanelerle onları para cezalarına çarptırma; arazilerine el koyma veya kamulaĢtırma; tahrikler, tehditler ve saldırılar; pasaport sınırlamaları en çok uygulanan metotlardır. Batı Trakya‘ya Yunanlıların yerleĢmesi ve onların Türklerin arazilerini satın almaları teĢvik edilmektedir. Rusya‘dan getirilen Pontus Rumları Batı Trakya‘ya iskan edilmiĢtir. Bu Ģekilde Batı Trakya‘da Türklerin oranının düĢürülmesine çalıĢılmaktadır. Batı Trakya Türklerinin hemen tamamının çiftçi oldukları düĢünülürse traktör ehliyeti alamamaları, gayrimenkul alamamaları ve mevcut 581 arazilerine el konulmasının ne demek olduğu daha iyi anlaĢılır. 1923 yılında Batı Trakya‘da ekilebilir arazinin %84‘ü Türklerin elinde iken 1980‘li yıllarda bu oran %35‘e,59 1990 yılı itibariyle ise %20‘ye düĢmüĢtür.60 Bütün bu anlatılanlardan sonra, Batı Trakya Türklerinin, bölgedeki devlet kurumlarında istihdam edilmediklerini tahmin etmek zor olmaz. Ġskeçe valiliğinde bir tane Türk çalıĢmaktadır, o da veterinerlik hizmetleri bölümündedir.61 1995 yılına girerken Batı Trakya Türklerinin durumunu, orada çıkan Yuvamız dergisinin sahibi ve sorumlusu M. H. Mustafa, Ģöyle tanımlamaktadır: Eski hükümetten Türk okullarının kitap sorununu devir alan Pasok yönetimi, Türk okullarını istenmeyen kitapları kabul ettirmeye zorlamaktadır. Gözdağı vermek için bazı öğretmenler cezalandırılmıĢ, öğrenci velileri hapse atılmıĢ, Türkiye‘den öğretmenlerin gelmesine izin verilmediği için bazı Ģehirlerdeki azınlık liselerinde Türkçe eğitim yapılamamıĢtır. SeçilmiĢ müftüler, hapis cezasına çarptırılmıĢ, Öğretmenler Birliği yöneticilerinden gazetecilere kadar çok sayıda Türk aleyhinde davalar açılmıĢtır. Yunanistan‘ın Avrupa Birliği üyesi olması sebebiyle yapılması gereken Avrupa Parlamentosu seçimlerine Türklerin katılmasını önlemek için bu seçimlere de %3‘lük bir baraj getirilmiĢ, ardından vali ve il genel meclisi seçimlerinde illerin birleĢtirilmesi gibi seçim hileleri ile Türklerin temsilcilerini seçebilmeleri engellenmiĢtir. Bulgaristan sınırındaki 40.000 Türkün açık hava hapishanesi hayatı devam etmektedir.62 Yunanistan hükümetinin 1999 yılında Batı Trakya Türkleri için verdiği rakam 98.000‘dir. Bugün Batı Trakya‘da 100.000‘den fazla Türk yaĢamaktadır. Bu rakama kendisini Türk hisseden ve Türk olarak takdim eden 30.000 civarındaki Pomak ve 10.000 civarındaki Çingeneyi de ilave etmek gerekir. Yüksek doğurganlıklarına rağmen Batı Trakya Türklerinin nüfusu 80-90 yıldır aynı rakamlar etrafında dolaĢmaktadır. Bu rakamın artmayıĢ sebebi Yunanistan hükümetinin baskılarından kurtulmak isteyen Batı Trakya Türklerinin ana yurtlarından ayrılmak zorunda kalmalarıdır. Batı Trakya dağlık ve ovalık olarak ikiye bölünmüĢ ve dağlık bölge yasak bölge ilan edilmiĢtir. Yukarıdaki paragrafta M. H. Mustafa‘nın ―açık hava hapishanesi‖ olarak nitelediği bu bölgeye girip çıkmak izne tabidir.63 Ġskeçe‘nin seçilmiĢ Müftüsü Mehmet Emin Aga, Batı Trakya Türklerinin temsilcisi olarak Ocak 2002 baĢında Ankara‘ya gelerek Türkiye Cumhuriyeti‘nin BaĢbakanı ve diğer yetkilileri ile görüĢmeler yaparak sıkıntılarını aktarmıĢtır. Mehmet Emin Aga, Yunanistan‘ın Batı Trakya halkına baskı uygulamaya devam ettiğini, dönüĢte de kendisine baskı yapılacağını ve Ġpsala Sınır Kapısı‘nda sorgudan geçirileceğini, Batı Trakya‘da sıkıntılarının devam ettiğini, eğitim, sağlık ve ekonomi alanında değiĢen bir Ģey olmadığını belirtmiĢtir. Yunan hükümetinin sadece belli bir nispette tütün ekimine izin verdiğini, hayvancılık ve ormancılık faaliyetlerinin engellendiğini söyleyen Mehmet Emin Aga, bölgedeki sıkıntılardan dolayı bir çok insanın Atina ve Selanik kentlerinin yanı sıra Almanya gibi Batı Avrupa ülkelerine göç etmek zorunda kaldığını; bazı dağ köylerinin halen dıĢarıdan gelen insanlara insanların ziyaretine kapalı olduğunu, ekonomik anlamda karın tokluğuna çalıĢtıklarını; Yunan hükümetinin eğitim alanında da Lozan AntlaĢması‘nın Ģartlarına uymadığını, bağımsız olması gereken okullarının Yunan hükümetinin kontrolü altında bulunduğunu, dörtte üç nispetinde olması gerek eğitim dilinin dörtte bire düĢürüldüğünü; hastahanelere gittiklerinde aylar sonrasına randevu alabildiklerini söylemiĢtir. Yunan 582 hükümetinin bedava ev, arsa ve maaĢ vererek Ortodoks toplulukları Batı Trakya‘ya yerleĢtirmeyi sürdürdüğünü, 50 yıldır verilen mücadelenin sonunda ulaĢılan olumlu geliĢmeler olarak çanak antenlerle Türkiye televizyonlarını seyredebildiklerini, Türklerin ev ve arsa sahibi olmaya baĢladıklarını ve miras alabildiklerini söylemiĢtir.64 Batı Trakya Türkleri, 1927 yılında Ġskeçe Türk Birliği, 1928 yılında Gümülcine Türk Gençler Birliği ve 1936 yılında Batı Trakya Türk Öğretmenler Birliği gibi cemiyetler kurmuĢlardır. Bu kuruluĢlar, isimlerinde ―Türk‖ kelimesi geçtiği için 1984 yılında Yunan makamlarınca kapatılmıĢtır. Bununla beraber fiilen varlıklarını sürdürmektedirler. Yunanistan hükümeti Batı Trakya Türklerinin Türk kimliklerini tanımamakta, onları dini bir azınlık gibi görmek ve takdim etmek istemektedir. 65 Yukarıda sayılan derneklerinin yanı sıra, Batı Trakya Türklerinin, Müslüman Muallimler Birliği, Batı Trakya Azınlığı Yüksek Tahsilliler Derneği, Vaaz ve ĠrĢad Heyeti, Ġttihat-ı Ġslam Cemiyeti ve Ġntibah-ı Ġslam Cemiyeti gibi kuruluĢları da vardır.66 Yunanistan veya Batı Trakya Türkleri, 1923 Lozan AntlaĢması‘ndan günümüze kadar 60‘ın üzerinde Türkçe gazete ve dergi yayınlamıĢlardır. Bunların bir kısmı Arap harfleriyle bir kısmı da Latin harfleriyle çıkmıĢtır. Batı Trakya Türklerinin bugün artık yayınlanmayan Türkçe gazete ve dergileri Ģunlardır: Yeni Ziya, Balkan, Ġtila, Yeni Yol, Yeni Adım, Yarın, Adalet, Ġnkılap, Milliyet, Trakya, Ülkü, Müdafaa-i Ġslam, Hakyol, Sebat, Akın, Muhafazakar, Azınlık Postası, Ġleri, Gerçek, Trakya‘nın Sesi, Aile, Muallim Mecmuası, Peygamber Binası, Ġsbat, Batı Trakya, AliĢ, Devam, Yol, Hakka Davet, Yuvamız.67 Günümüzde yayınlanmakta olan gazeteler, Türkler, Akın, Gerçek, Ġleri, Yakın ve Trakya‘nın Sesi, Çocuk dergileri ise Yuvamız, ġafak, Hakka Davet, ArkadaĢ Çocuk teĢkil etmektedirler. Türkiye‘de harf devriminin gerçekleĢtirilmesini takip eden yıllarda Batı Trakya Türkleri arasında eski harfler-yeni harfler ikiliği yaĢanmıĢtır. Bu cümleden olarak bazı süreli yayınlar 1970‘li yıllara kadar eski harflerle çıkmayı sürdürmüĢlerdir. Günümüzde Batı Trakya‘da çıkan bütün Türkçe süreli yayınlar Latin harfleri iledir. Feyyaz Sağlam, Batı Trakya Türk Edebiyatı‘nı Lozan Öncesi, 1923-1960 Arası, 1960-1980 Arası ve 1980 Sonrası olmak üzere dört ana döneme ayırmaktadır.68 1923-1960 Arası, Batı Trakya Türk Edebiyatı‘nın suskunluk dönemidir. Yunan Ġç SavaĢı, II. Dünya SavaĢı ve eski yazıyeni yazı kavgalarının gölgesi altında geçmiĢtir. Bu dönemin iki önemli ismi Mehmet Hilmi ve Mehmet Kemal‘dir (Kemal ġevket Batıbey). 1960-1980 Arasında Batı Trakya Türk Edebiyatı‘nda bir canlanma gözlenmektedir. Birlik ve Öğretmen gibi sanat ve edebiyat ağırlıklı dergilerinin bu canlanmada önemli rolleri olmuĢtur. Yukarıdaki isimlere ilaveten Asım Haliloğlu bu dönemin önemli kalemlerindendir. Haliloğlu Batı Trakya Türk Çocuk Edebiyatı‘nın kurucusudur. 1980 sonrası yıllar ise Batı Trakya Türk Edebiyatı‘nın dıĢa açılmaya baĢladığı dönemdir. Bu dönemde yayınlanmaya baĢlayan ġafak, Batı Trakya Türklerinin ilk müstakil sanat, edebiyat ve kültür dergisidir. Bu dönemin önemli isimleri arasında Ali Rıza Saraçoğlu, Hüseyin Mazlum, Rahmi Ali, Hüseyin Alibabaoğlu, Tevfik Hüseyinoğlu, Abdurrahim Dede, Mustafa Tahsin, Naim Kazım, Hüseyin Mahmutoğlu, Mücahit Mümin, Refika Nazım, Salih Halil, Ġmam Kasım, Mehmet Çolak, Ġbram Onsunoğlu ve Kadir Ali sayılır. Bunlara ilaveten artık Türkiye ve Almanya‘da yaĢayan ve Batı Trakya‘yı çalıĢmalarına konu alan Ģair ve yazarlar da vardır.69 583 Makedonya Makedonya aslında bir bölge adıdır. Bu bölge altı asra yakın bir süre Osmanlı hakimiyetinde kaldıktan sonra 1912-13 Balkan SavaĢları ile Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan ve Arnavutluk arasında paylaĢılmıĢtır. Bugün üzerinde konuĢtuğumuz Makedonya, Makedonya bölgesinin Sırbistan‘a kalan kısmıdır. II. Dünya SavaĢı‘nın sonunda, Yugoslavya‘nın bir federal devleti olarak Makedonya Cumhuriyeti kurulmuĢ, bu bölgede yaĢayan ve 19. yüzyıl kaynaklarında Bulgarlar olarak adlandırılan Slav-Ortodoks ahaliye de Makedonlar denilmiĢtir.70 Makedonya Cumhuriyeti, çok uluslu, çok kültürlü bir yapıya sahiptir. Bu durum Yugoslav Federal Makedonya Cumhuriyeti Anayasası‘nda, ―Makedonya, Makedonlar, Arnavutlar, Türkler ve diğer azınlıklardan teĢekkül eder‖ cümlesi ile tasrih edilmiĢtir. 1991 yılında bağımsızlığın kazanılmasını müteakip kabul edilen yeni Anayasa ise Makedonya‘yı, Makedonların millî devleti, Arnavutlar, Türkler, Ulahlar, Çingeneler ve diğer azınlıkları ise Makedonlarla eĢit haklara sahip azınlıklar olarak tanımlamıĢtır. Böylece Makedonlar birinci sınıf vatandaĢ; Arnavutlar, Türkler ve diğer azınlıklar ise ikinci sınıf azınlıklar olarak kabul edilmiĢtir. Devleti bu Ģekilde tanımlayan irade, devletin organlarını ve kurumlarını da aynı zihniyetle iĢgal etmiĢ, devletin imkânlarını yine aynı zihniyetle devletin ―birinci sınıf‖ vatandaĢlarına dağıtmıĢtır. Bu bakıĢ açısı, Makedonya‘yı son iki yılda zor duruma düĢürmüĢtür. Bu çalıĢmamızda Makedonlar ve Arnavutlarla karĢılaĢtırmak suretiyle Makedonya‘daki Türklerin demografik, siyasal, kültürel, dinî, eğitim durumları tartıĢılacaktır. Gerek tablolarda gerek metinde aksi belirtilmedikçe Makedonya Cumhuriyeti‘nin resmî rakamları esas alınmıĢtır. Bu ülkede resmî demografik verilere Makedonlar hariç bütün etnik gruplar itiraz etmektedirler. Makedonya Cumhuriyeti‘ne hakim olan Makedonların, kendi sayılarını çok ve diğer azınlıkları az göstermek için rakamlarla oynadıkları Ģikayet edilen bir konudur. Makedonların, diğer etnik ve dinî grupları MakedonlaĢtırmak politikaları da bilinmektedir. 1878 Berlin AntlaĢması ile reformlar yapılması Ģartıyla Osmanlı yönetimine bırakılan Makedonya‘nın paylaĢımı kavgası o zamandan baĢlamıĢtır. Ġsyanlar, sabotajlar ve zorakî reformlar dönemi olarak tanımlayabileceğimiz 1878-1908 yılları arasındaki Makedonya‘nın nüfusu ile ilgili olarak birbiri ile çeliĢen pek çok liste vardır. Tahmin edilebileceği gibi Makedonya‘yı kendi hakimiyetine almak isteyen Bulgaristan, Yunanistan ve Sırbistan bu topraklardaki kendi soyundan olan insanlar üzerinden bu arzularını gerçekleĢtirmek istemiĢler, bu isteklerine uygun bir Ģekilde demografik veriler sunmuĢlardır.71 Balkan SavaĢları esnasında Makedonya‘nın demografik durumunda önemli değiĢiklikler olmuĢtur. Türklerin yenilmesinin bir sonucu olarak önemli miktarda Müslüman Türk nüfus Anadolu‘ya göçmüĢtür.72 Birinci ve Ġkinci Dünya SavaĢları esnasında Makedonya‘nın Bulgarlar tarafından iĢgali demografik yapıyı yine etkilemiĢtir. II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra Makedonya Cumhuriyeti‘nin kurulmasının ardından 1950‘li yıllarda gerçekleĢtirilen Türkiye‘ye göçler Makedonya‘nın her tarafında Türk nüfusunu azaltırken, bilhassa Doğu Makedonya‘nın Türk nüfustan boĢaltılması sonucunu doğurmuĢtur. 584 Tablo 3‘te, 1950‘li yıllardan günümüze Makedonya‘daki bütün etnik grupların sayısı artarken Türklerin sayısının nasıl azaldığını görmek mümkündür. 1953 yılında Türklerin sayısı Arnavutlardan fazla iken bugün Arnavutlar Türklerin beĢ mislidirler. Bunun sebebi 1950‘li yıllarda Türkiye‘ye yapılan kitlesel, daha sonraki yıllarda ise kitlesel olmasa da hiç durmayan göçlerdir. Tablo 3‘ten görülebileceği gibi Makedonya‘nın toplam nüfusu 1953‘ten 1994‘e, yani 40 yıl içerisinde 1.294.371‘den 2.063.964‘e yükselmiĢtir. Bu normal bir artıĢtır. Bu dönemde Makedonya‘daki birinci nüfus olan Makedonların toplam nüfusa nispetleri değiĢmemiĢtir, %66 nispetlerini korumaktadırlar. Bu tabloda dramatik çıkıĢ ve iniĢler iki Müslüman toplumda, yani Arnavutlar ve Türklerde görülmektedir: Arnavutlar, 1953 yılında, 162.524 kiĢi ile toplam nüfusun %12,5‘ini teĢkil ederlerken, 1994 yılında 444.104 kiĢi ile toplam nüfusun %22,9‘unu teĢkil eder olmuĢlardır. Bu dönemde Arnavut nüfusu üç misline yakın artmıĢtır. Ele aldığımız dönemde Makedonya‘da nüfusu artmayıp azalan tek topluluk Türklerdir. Bu azalma küçük nispette bir azalma değildir. Azalmanın nispeti %50‘nin üzerindedir. 1953 yılında 203.938 kiĢi ile Makedonya nüfusunun %15,6‘sını teĢkil eden Türkler, 1994 yılında 87.019 kiĢi ile toplam nüfusun ancak %4,3‘ünü meydana getirmektedirler. Makedonya Türklerinin nüfusundaki bu azalmanın en büyük sebebi Türkiye‘ye yapılan göçlerdir. Bu göçler yapılmasa idi bugün Makedonya Türklerinin sayısı herhalde 500.000 civarında olurdu. Bu göçlerin Doğu Makedonya baĢta olmak üzere ülkenin her tarafından yapılmasının bir sonucu olarak, bugün Makedonya‘nın hiç bir tarafında Türkler çoğunluk değildir, her tarafta azınlık durumundadırlar. Makedonya‘da Türklerin dağılımı Tablo 4‘te gösterilmektedir. Türklerin sayılarının 1.000‘in altında veya nispetinin %1‘den az olduğu yerler tabloya dahil edilmemiĢtir. Görüldüğü gibi Türkler Makedonya‘nın hemen her tarafında ama dağınık bir halde yaĢamaktadırlar. Bölge olarak bilhassa Kuzey Makedonya‘dadırlar. En yoğun olarak bulundukları yerler Üsküp ve Gostivar‘dır. En az bulundukları yerler ise Doğu Makedonya‘dır. Burası 1950‘li yıllarda en çok göç veren bölgedir. Tabloda da görüldüğü gibi Türklerin Makedonya‘nın hiç bir belediyesinde %15‘in üzerinde bir nispete sahip olamamaları, pek çok alanda aleyhlerinde sonuçlar vermektedir. Türkler açısından bu dağınıklığın sonuçlarından bir tanesi seçimler esnasında Türk oylarının dağılmasıdır. Seçim bölgeleri o Ģekilde tanzim edilmiĢtir ki hiç bir seçim bölgesinde Türk partileri milletvekili çıkaramamaktadırlar. Resmî sayım sonuçlarına göre Türklerin yarısı kadar bile olmayan Sırplar, çok daha az sayıda olan Çingeneler ve BoĢnaklar bile Parlamento‘da temsil edildikleri halde bugünkü Makedonya Parlamentosu‘nda bir tane Türk milletvekili yoktur. Türklerin dağınık olmasının bir diğer sonucu, bölgelerinde gerekli sayıyı tutturamadıkları için kendi dillerinde eğitim hakkından yeterince istifade edememeleridir. Bundan dolayı Türk çocukları ya Makedon ya da Arnavut okuluna gitmektedirler. Türklerin Arnavut okullarına gitmelerinin bir sonucu ise Türk çocuklarının büyük Müslüman azınlık olan Arnavutlar arasında erimeleri, bir baĢka söyleyiĢle ArnavutlaĢmalarıdır. Tablo 4: 1994 Yılında Makedonya‘da Türklerin Belediyelere Göre Dağılımı 585 Sayı Nispet Üsküp 12.978 %15,0 Gostivar 12.486 %14,6 Ustrumca 7.076 %8,1 Debre 6.775 %7,8 Kalkandelen 5.076 %5,6 Pirlepe 4.932 %5,5 RadoviĢ 4.855 %5,4 Köprülü 4.325 %5,0 Kırçova 4.241 %4,5 Manastır 3.258 %3,8 Resne 3.218 %3,8 ĠĢtip 2.909 %3,5 Ohri 2.885 %3,5 Mak. Brod 2.497 %2,8 Kumanova 2.314 %2,6 Valandova 1.719 %1,8 KruĢova 1.611 %1,6 Struga 1.068 %1,6 Kaynak. ADEKSAM Yugoslavya döneminde Komünist Parti‘den baĢka partinin bulunmadığı Makedonya‘da Türklerin ayrı bir siyasî oluĢum içerisinde bulunmaları söz konusu olamazdı. Ancak bazı Türk aydınları, Komünist Parti içerisinde ileri mevkilere gelebildiler. Makedonya‘nın Yugoslavya‘dan ayrılıp çok partili demokratik rejime geçiĢi ile birlikte siyasî partiler kuruldu. Makedonya‘daki siyasî partiler büyük ölçüde milliyet esasına göre kuruldular. Sol ya da sağ görüĢlü Makedon partileri, sol ya da sağ görüĢlü Arnavut partileri gibi. Hemen her etnik grubun partisinin bulunduğu Makedonya‘da Türkler de kendi siyasî teĢkilatlanmalarını gerçekleĢtirdiler. 1 Temmuz 1990‘da kurulmuĢ bulunan Türk Demokratik Birliği, 1992 Haziranı‘nda siyasî partiye dönüĢtü. Erdoğan Saraç bu tarihten beri partinin genel baĢkanlığını yürütmektedir. Makedonya Türkleri kendi aralarında siyasî bir birliktelik sergileyememektedirler. Türk Demokratik Partisi‘nden baĢka Makedonya Türklerini temsil iddiasında bulunan iki küçük parti daha vardır. Makedonya‘daki seçim sisteminin tuzakları ve Türklerin yukarıda görüldüğü gibi ülkenin her tarafına yayılmıĢ bulunmaları sebebiyle Türk partileri Makedonya Parlamentosu‘na milletvekili gönderememektedirler. 586 Tablo 5: Makedonya‘da Kamu KuruluĢlarında ÇalıĢanların Milliyetlerine Göre Tasnifi Milliyetler 1997 2000 Makedonlar86.569 (%85) 88.757 (%85) Arnavutlar8.427 (%8,3) 10.656 (%10,2) Sırplar 2.140 (%2,1) 1.763 (%1,7) Türkler 1.999 (%1,95) 1.796 (%1,7) Diğerleri 2.794 (%2,7) 1.190 (%1,2) Toplam 101.929 104.532 Kaynak: ADEKSAM Parlamento‘da temsil edilmeyen Makedonya Türklerinin devletin diğer kurumlarında da yeterince temsil edildiklerini söyleyebilmek mümkün değildir. Makedonya Cumhuriyeti‘nin kamu kuruluĢlarında çalıĢanların milliyetlerine göre dağılımı Tablo 5‘te görünmektedir. Buna göre Makedonlar ülke nüfusunun %65‘ini oluĢturdukları halde kamu kuruluĢlarında çalıĢan Makedonların nispeti %85‘tir. Arnavutların kamuda çalıĢanlarının nispeti de nüfuslarına göre azdır. Ancak 1997 rakamları ile 2000 rakamları karĢılaĢtırıldığında Arnavutlar açısından nispî bir iyileĢme gözlenmektedir. Bu tabloda Türkler, 40.000 civarında nüfusa sahip, yani kendilerinin yarısından daha az sayıda olan Sırpların gerisindedirler. Daha da vahimi 1997 ve 2000 yıllarına ait rakamlar karĢılaĢtırıldığında görülmektedir ki, kamuda çalıĢan Makedonların ve Arnavutların sayıları arttığı halde Türklerin sayısı artmayıp azalmaktadır. Makedonya‘da hükümeti oluĢturan Makedon ve Arnavut partileri, kamu kuruluĢlarına sadece Makedon veya Arnavut yandaĢlarını almaktadırlar. Türkler iĢe alınmamaktadır. Savunma, ĠçiĢleri ve DıĢiĢleri gibi bazı kritik bakanlıklarda Türklerin oranı %1‘in altındadır. Makedonya‘da genel mahkemelerin yargıç kadrolarında ve ordunun subay ve astsubay kadrolarında da Türklerin oranı %1‘in altındadır. Makedonya Anayasa Mahkemesi‘nde hiç Türk yoktur. Makedonya Cumhuriyeti‘nde Nisan 2000 itibariyle çalıĢan 549.846 kiĢi vardır. Bunların 459.200‘ü (%83,5) Makedon, 53.866‘sı (%9,8) Arnavut, 12.474‘ü (%2,3) Türktür. Makedonya‘da çalıĢan Türklerin %51‘i tarım, hayvancılık, inĢaat ve maden sektörlerinde yani toprağa ve kol gücüne dayalı iĢlerde çalıĢmaktadırlar. Makedonya‘da çalıĢan Türklerin %66,5‘ini erkekler, %33,5‘ini ise kadınlar oluĢturmaktadır. Makedonya‘da sekiz yıllık ilk öğretim mecburidir. Makedonya Anayasası‘nın 8. maddesi uyarınca Türklerin de diğer azınlıklar gibi kendi dillerinde ilköğretim ve lise eğitimi yapma hakları vardır. Batı Makedonya olarak bilinen Üsküp, Kalkandelen, Gostivar, Ohri, Struga ve Debre‘de yaĢayan Türk çocukları bu haklarını nispeten kullanabilirlerken, Doğu Makedonya‘nın Manastır, Pirlepe, ĠĢtip, Ustrumca ve Kanatlar gibi yerlerinde sadece bazı Ģehir merkezlerinde ilk okullarda dördüncü sınıfa kadar kendi ana dillerinde eğitim alabilmektedirler. Doğu Makedonya‘da köylerde ve RadoviĢ hariç olmak üzere merkezlerdeki üst sınıflarda Türkçe eğitim verilmemektedir.73 587 Tablo 6, II. Dünya SavaĢı‘nı müteakip Yugoslavya içerisinde Makedonya Federal Devleti‘nin kuruluĢundan günümüze kadar bu ülkedeki Türk ilkokullarının ve bu okullardaki öğrenci ve öğretmenlerin sayısını vermektedir. Makedonya Türklerinin demografik durumunu anlatırken gördüğümüz durum burada da karĢımıza çıkmaktadır: II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra Makedonya Türklerinin nüfusu düzenli bir Ģekilde artarken 1950‘li yıllardaki göç nasıl onların sayısını yarı yarıya azaltmıĢsa, buna paralel olarak ilkokula giden Makedonya Türklerinin çocuklarının sayısı da aynı nispette azalmıĢtır. 1951-52 öğretim yılında 12.493 olan ilkokula giden Türk çocuklarını sayısı 1960/61 öğretim yılında 6.410‘a düĢmüĢtür. Daha sonraki yıllarda kitlesel olmasa da göçler devam etmiĢtir. 1960‘lı yıllarda da Türk çocuklarının ve okullarının sayısının azaldığı görülmektedir. 1970‘ten yakın yıllara kadar Türklerin ilkokul ve bu okullardaki öğrenci sayısında bir değiĢmeme gözlenmektedir. Bu durum, göçün tamamen durmadığını, kitlesel olmasa da devam ettiğini göstermektedir. Makedonya‘daki bütün diğer etnik grupların nüfusları artarken ve bu artıĢa bağlı olarak bu topluluklara mensup öğrencilerin sayıları çoğalırken, Türk ilkokul öğrencilerinin sayısı artmamaktadır. 2001 yılında Makedonya‘da yaĢanan olaylardan sonra Türklerin sayısının, dolayısıyla Türk öğrencilerinin sayısının daha da azaldığını görmek bizim için sürpriz olmayacaktır. Tablo 6: Türk Çocuklarının Ġlkokul Eğitimi (1945-1999) Öğretim Yılı Okul Sayısı Öğrenci Sayısı 1945/4655 6.702 125 1946/4765 7.280 123 1947/4871 10.203 165 1948/4971 10.722 165 1949/50100 12.621 249 1950/51100 12.493 237 1960/6170 6.410 168 1970/7155 5.617 203 1980/8154 5.362 225 1992/9354 5.172 289 1995/9654 5.612 229 1998/9955 5.990 249 Öğretmen Sayısı Kaynak: ADEKSAM Her Ģeye rağmen bu rakamların düĢük olduğunu belirtmek gerekir. Makedonya Cumhuriyeti‘nin demografik verilerine bakıldığında Türklerin ilköğretim seviyesindeki çocuklarının 10.000 civarında olduğu görülmektedir. Buna rağmen ana dilleriyle ilköğretim yapabilen Türk çocuklarının sayısının 5.000‘li rakamlarda gezinmesinin sebebi, Türklerin dağınık olarak yaĢamalarının bir sonucu olarak, Türklerden neredeyse boĢaltılan Doğu Makedonya baĢta olmak üzere pek çok yerde Türkler için 588 ilkokul veya ilkokul sınıfı açılmamasıdır. Ġlaveten bazı yerlerde Türk aydınlarının çocuklarını Makedon okullarına, bazı yerlerde de Türk halkının çocuklarını Arnavut okullarına göndermesinin sonucunda bugünkü tablo ortaya çıkmaktadır. Makedonya‘da ilköğretim seviyesinde, engelli öğrencilere özel öğretim veren okullarda Türkler açısından durum çok daha vahimdir: Makedon çocuklarına yönelik 46 özel okulda 1.240 öğrenci, Arnavut çocuklarına yönelik 5 özel okulda 89 öğrenci özel eğitim alabilirken, engelli Türk çocuklarının kendi ana dillerinde özel eğitim alabilecekleri bir tane Türk okulu yoktur. Makedonya Türklerinin Türkçe ilköğretiminde görülen bu durum, onların lise öğreniminde daha kötüleĢmektedir. Makedonya‘da kendi ana dilinde lise öğrenimi gören Türk öğrencilerin sayısı 1997/98 öğretim yılında 567 ve 1998/99 öğretim yılında 584‘tür ve Makedonya‘daki toplam öğrenci sayısının sadece %0.6‘sını teĢkil etmektedir. Makedonlarda bu oran %7,0, Arnavutlarda ise %2,9‘dur. Tablo 7‘de görülebileceği gibi Makedonya‘da Türkçe eğitim veren liselerin sayısı dörttür. Diğer yerlerdeki Türk çocukları ya Türkçe lise eğitimi alabilmek için buralara gelmek ya da bulundukları yerlerde Makedonca veya Arnavutça lise eğitimine katılmak zorundadırlar. Buna rağmen son yıllarda Türk çocuklarının gittikçe artan bir sayıda Türkçe eğitim almak istedikleri görülmektedir. 1990/91 öğretim yılında 186 olan öğrenci sayısı 1998/99 öğretim yılında 584‘e yükselmiĢtir. Bu durum, son yıllarda Türkiye‘de yüksek öğrenim görmek isteyen Makedonya‘daki Türk çocuklarının, bu ülkede Türkçe lise eğitimine yönlendiklerini düĢündürmektedir. Bununla birlikte, lise öğretimini Türkçe görmek isteyen bütün Türk çocuklarına bu imkân sağlansa, Türk lise öğrencilerinin sayısının 1.500‘e yakın olacağı tahmin edilmektedir. Tablo 7: Makedonya‘da Türkçe Eğitim Veren Liseler Öğretim Yılı Okul Sayısı Sınıf Sayısı Öğrenci Sayısı 1988/89 4 8 173 1989/90 2 4 102 1990/91 2 8 186 1995/96 4 12 445 1997/98 4 18 567 1998/99 4 20 584 Kaynak: ADEKSAM Makedonya Türklerinin yüksek öğrenim görebilmeleri de ayrı bir problemdir. Üniversitelerde gerek öğretim üyelerinin gerekse öğrencilerin tamamına yakın bir kesimi Makedonlardan oluĢmaktadır. 1998/99 öğretim yılında Üsküp Kiril ve Metodi Üniversitesi‘ne kayıtlı öğrencilerinin milliyetlerine göre sayıları ve oranları Tablo 8‘de verilmektedir. Makedonların lehine, Arnavutların ve Türklerin aleyhine olarak büyük bir adaletsizliğin yapıldığı açıktır. 589 Makedonya‘nın en büyük yüksek öğretim kurumu olan Üsküp Kiril ve Metodi Üniversitesi‘nde yüksek öğrenim gören Türk öğrencilerinin sayısı 1998/99 öğretim yılı itibariyle 411‘dir. Aynı öğretim yılında kendi ana dilinde lise eğitimi gören bütün Türk gençlerinin sayısının 584 olduğu hatırlanırsa neredeyse bu gençlerin tamamının üniversiteye gittikleri gibi bir intiba doğabilir. Bu tablonun en doğru açıklaması, Makedonya‘daki Türk çocuklarının büyük bir kısmının lise seviyesinde kendi ana diliyle eğitim alamadığı, eğitimini Makedon veya Arnavut liselerinde yaptığıdır. Üsküp Üniversitesi‘nde Türk Dili ve Edebiyatı Kürsüsü vardır. Ayrıca Pedagoji Akademisi‘nde Türk ilkokullarında Türkçe dersleri verecek öğretmenler yetiĢtirilmektedir. Üniversitenin lisansüstü eğitim programlarında ve akademik kadrolarındaki Türklerin sayısı da oldukça düĢüktür. Bu üniversitede araĢtırma görevlileri dahil 2.309 öğretim üyesinin sadece 16‘sı yani %0,7‘si Türktür. Söz konusu üniversitede 1999 yılına kadar 6 Türk yüksek lisans, 5 Türk de doktora derecesi almıĢtır. Yüksek lisans alan toplam öğrenci sayısı içerisinde Türklerin nispeti %0,2, doktorada %0,4‘tür. Son yıllarda önemli sayıda Türk genci üniversite eğitimini Türkiye‘de yapmaya baĢlamıĢtır. Üsküp Kiril ve Metodi Üniversitesi 1998/99 Öğretim Tablo 8: Yılı Öğrencilerinin Milliyetlerine Göre Tasnifi Sayı Yüzde Makedon 31.095 %88,0 Milliyet Arnavut Türk Diğer Toplam 1.916 %6,0 411 %1,3 1.452 %4,7 34.824 %100 Kaynak: ADEKSAM Makedonya Türklerinin tamamı Müslümandır. Bölgenin Osmanlı hakimiyetinden çıkıĢını takip eden yıllarda dinî yönetim açısından bir kargaĢa yaĢanmıĢ, nihayet 1930 yılında Yugoslavya Müslümanlarının dinî teĢkilatı kurulmuĢtur. II. Dünya SavaĢı‘nı takip eden yıllarda yapılan yeni bir düzenleme ile Makedonya Müslümanları, Yugoslavya Ġslâm Birliği‘ne bağlı olarak Makedonya Ġslâm Birliği tarafından yönetilir olmuĢlardır.74 Makedonya Cumhuriyeti‘nin Yugoslavya‘dan ayrılıp bağımsızlığını kazanmasıyla Makedonya Ġslâm Birliği de Yugoslavya Ġslâm Birliği‘nden ayrılmıĢtır. Makedonya Ġslâm Birliği, tabii olarak Makedonya‘daki bütün Müslümanların dinî yönetim merkezidir. Camiler, vakıf malları, dinî eğitim kurumlarını yöneten ve kısa adı MeĢihat olan birliğin merkezi Üsküp‘tedir. Özerk bir yapıya sahiptir. Kendi çıkardığı tüzüklerle kendisini yönetir. Geliri Müslüman halkın bağıĢları ve vakıf mallarının kiralarıdır. Kendisine bağlı meclisler ve müftülükler vardır. Bu teĢkilatta camilerdeki din görevlileri de dahil olmak üzere 500 civarında eleman çalıĢmaktadır. Makedonya Müslümanlarının din adamı ihtiyacını karĢılamak üzere Üsküp‘te Ġsa Bey Medresesi ve bir Ġlâhiyat Fakültesi vardır. MeĢihat‘la irtibatlı El-Hilâl isimli yardımlaĢma teĢkilatı topladığı bağıĢ ve yardımlarla zor durumda bulunan Müslümanlara yardım etmektedir.75 590 Makedonya‘da tarikatler serbestçe faaliyetlerini sürdürmektedirler. Üsküp, Ohri, Struga ve Kalkandelen‘de Rifaî, BektaĢî, Melâmî ve Sadî tekkeleri vardır. Bununla beraber Makedonya Müslümanları arasında tasavvuf hayatına, daha doğrusu mevcut tarikatlere ve tekkelere büyük bir eğilimin olduğu söylenemez. Makedonya‘da Osmanlı döneminden kalma pek çok vakıf eseri vardır. Cami, mektep, medrese, kütüphane, imaret, zaviye ve saat kulesi gibi vakıf eserlerinin bakımı ve onarımı için han, hamam, bedesten, kervansaray, değirmen ve dükkan gibi geliri olan eserler yapılmıĢtır. Makedonya‘da beĢ asırlık Osmanlı hakimiyeti döneminde inĢa edilen 1.276 vakıf eserinden günümüze kalabilenlerin sayısı 287 civarındadır. Bunların da 100‘e yakını harabe Ģeklindedir. Makedonya‘nın Osmanlı hakimiyetinden çıkmasından sonra oradaki vakıf mallarının yönetimi Makedonya Müslümanlarının dinî teĢkilatına bırakılmıĢtır. Makedonya‘ya komünizm rejiminin gelmesiyle, evvela 1948 yılında camilerin dıĢındaki vakıf malları, 1951 yılında ise camiler de dahil olmak üzere bütün vakıf malları devletleĢtirilmiĢtir. 1991 yılında Makedonya‘nın bağımsızlığını kazanıp demokrasiye geçilmesinden sonra yapılan Anayasa‘ya vakıf mallarının asıl sahiplerine iade edilmesi hükmü konulmuĢsa da bu hükmün uygulanmasında ağır davranılmaktadır. Makedonya Cumhuriyeti Tabiat ve Kültür Varlıklarını Koruma Enstitüsü‘nde 225 Türk eseri kayıtlıdır. Bunlardan 107 tanesi eski eser statüsündedir. Bu statüye alınmıĢ eserler koruma altında olup bunlar üzerinde her türlü tasarrufta bulunma hakkı sadece bu kuruma aittir. Bu eserlerin 43‘ü dinî ve 64‘ü sosyal amaçlı yapılardır. Söz konusu Enstitü tarafından kısmen veya tamamen restore edilen yapıların sayısı 20 civarındadır. Restorasyon ve konservasyona tabi tutulan yapıların çoğunluğu Üsküp‘tedir. 1963 Üsküp depreminde hasar gören yapılan UNESCO‘nun maddî desteğiyle adı geçen enstitü tarafından restore edilmiĢtir. Eski eser statüsünde olmalarına rağmen yıkılmıĢ Köprülü Kumsal Camii, Üsküp Faik PaĢa Camii gibi eserler de vardır. Aralarında yeni yapıların da bulunduğu, çoğu cami olmak üzere toplam 491 eser Makedonya Ġslâm Birliği‘ne kayıtlıdır.76 Balkanlar‘daki Türk eserlerinin genel durumuna bakıldığında Makedonya‘daki Türk eserlerinin daha iyi durumda olduğu görülür. Makedonya‘daki bakımlı Türk eserleri, baĢkent Üsküp ve Türk ve Müslüman nüfusun yoğun olarak yaĢadıkları Kalkandelen ve Ohri‘dedirler. Manastır, Ustrumca, ĠĢtip, Pirlepe gibi Türk ve Müslüman nüfusun çok az kaldığı yerlerde bulunan Türk eserleri bakımsız ve kendi hallerine terk edilmiĢ durumdadırlar. Makedon yetkililerin Pirlepe ve Manastır‘da bulunan Türk eseri saat kulelerinin tepelerine haç taktırmaları Makedonya Türklerini üzüntüye boğmuĢtur. Makedonlar, Ohri‘deki Türk ev mimarisi örneklerini, Üsküp‘teki Fatih Köprüsü‘nü kendi eserleriymiĢ gibi takdim etmektedirler. Makedon yönetim, 2000 yılında, Ohri‘de 1491 yılında inĢa edilmiĢ bulunan Fatih Camii‘ni, Aziz Panteleimon Kilisesi kalıntıları üzerinde inĢa edildiği bahanesiyle yıktırmıĢtır Makedonya‘daki son olaylarda tamamına yakını Osmanlı eseri olan 55 cami kullanılamaz duruma gelmiĢtir. Geçtiğimiz aylarda Batı Makedonya‘daki Arnavutlarla ilgili son olaylara karĢılık olarak Pirlepe merkezindeki Osmanlı yapısı cami yakılmıĢtır. TRT dahil bütün Türk televizyon kanallarında bu eserden Arnavutların yapısıymıĢ gibi bahsedilmiĢtir. 591 Makedonya bölgesi, Osmanlı Devleti zamanında siyaset, kültür ve basın hayatı bakımından canlı bir merkez olmuĢtur. II. Abdülhamid muhalifleri burada faaliyetlerini sürdürmüĢler, Ġttihat ve Terakki burada teĢkilatlanmıĢ, önemli siyasî ve kültürel dergiler Selanik, Manastır ve Üsküp gibi merkezlerde çıkarılmıĢtır. Uhuvvet, Sosyalist Fecri, Rehber, Birlik, Hak Yol, Mücahede, Yeni Vakit, Sada-yı Millet, IĢık ve Doğru Yol bu dönemde Üsküp‘te çıkan Türkçe gazetelerdir.77 Makedonya‘nın Osmanlı hakimiyetinden çıkıĢından sonra Makedonya Türklerinin yardımlaĢma ve dayanıĢmaya yönelik Zafer ve Yardım gibi vakıf ve dernekleri olmuĢtur. II. Dünya SavaĢı‘ndan sonraki komünizm döneminde Makedonya Türkleri yardımlaĢma, folklor, kültür ve sanat merkez ve dernekleri kurmuĢlardır. Bunların en önemlileri Üsküp‘te Yeni Yol, Orhan Veli Kanık, Kalkandelen‘de Yeni Hayat, Gostivar‘da Güven ve Ohri‘de KardeĢlik‘tir. Bu kuruluĢların Makedonya‘da Türk kültürünün gelecek nesillere aktarılması ve Türkleri bir çatı altında bir araya getirmek gibi hizmetleri olmuĢtur. II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra Yugoslavya Sosyalist Federe Cumhuriyeti‘nin kuruluĢundan sonra bu devletin altı cumhuriyetinden biri olarak Makedonya Cumhuriyeti kuruldu. Birlik gazetesinin 1941 yılında yayın hayatına giriĢi, Türkçe radyo yayınları ve Türkçe tiyatro eserlerinin sergilenmesine paralel olarak Makedonya Türk edebiyatının ilk örnekleri ortaya çıkmaya baĢladı. Evvela ġükrü Ramo ve Mustafa Karahasan, daha sonra Necati Zekeriya, Fahri Kaya ve Ġlhami Emin, Birlik‘te çalıĢmaları yayınlanan Makedonya‘nın ilk Türk edebiyatçılarıdır. Bunların yanı sıra Mahmut Kıratlı, ġevki Vardar, Enver Tuzcu, Hüseyin Süleyman, Süreyya Yusuf, Abdülkerim Sait, Abdülfettah Rauf ve Cavit Saraçoğlu Makedonya Türk edebiyatının ilk kuĢağını teĢkil ederler. 1948 yılında kurulan Üsküp Türk Kültür ve Sanayi-i Nefise Cemiyeti, daha sonra kurulan Azınlıklar Tiyatrosu Türk Dramı ve Makedonya Türk Yazarlar Cemiyeti bu kuĢağın bir araya geldiği, eserlerini sergilediği kuruluĢlardır. Makedonya Türk edebiyatının ikinci kuĢağı, Avni Engüllü, Mustafa YaĢar, Yusuf Edip, Alaattin Tahir, Sabahattin Sezair, Fahri Ali, Avni Abdullah, Suat Engüllü, Ġrfan Bellür, Recep Bugariç, Esat Bayram, Sabit Yusuf ve Enver Ġlyas tarafından temsil edilir. 1970‘li yıllarda ortaya çıkan bu nesil, Birlik gazetesinin yanında 1951 yılında yayın hayatına baĢlayan, sonradan Sevinç adını alacak olan Pioner gazetesi ve 1957 yılında yayınlanmaya baĢlayan Tomurcuk çocuk dergisi ve 1966‘da yayınlanmaya baĢlayan Sesler dergisi bu yazarların çalıĢmalarının çıktığı Türkçe yayın organlarıdır. Makedonya Türk edebiyatı, Ģiir, hikaye ve tiyatro eserleri ağırlıklı olarak geliĢmektedir. 78 Birlik, Sesler, Sevinç, Tomurcuk, Hilâl, Makedonya Zaman ve Vardar 1990‘lı yıllarda Makedonya‘da, Üsküp‘te çıkan Türkçe gazetelerdir. 1990‘lı yıllarda ülkenin içerisinde bulunduğu siyasi, iktisadi zorluklar Makedonya Türk edebiyatını da etkilemektedir.79 Günümüzde Makedonya Türklerinin kurmuĢ oldukları on civarında kültür ve sanat derneği vardır. Bunların arasında bilhassa Üsküp‘te Makedonya Türkleri Kültür Merkezi, Gostivar‘da Türk Aydınlar Cemiyeti ve Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim, Kültür ve Sanat Merkezi Türklerin Makedonya‘daki belli baĢlı kültür ve sanat merkezleridir. Bunlardan bilhassa sonuncusu son yıllarda çok önemli faaliyetler içerisindedir. Önceki baĢkan Prof. Dr. Hamdi Hasan ve Ģimdiki baĢkan Fadıl Hoca‘nın yönetimindeki merkezde çeĢitli kurslar düzenlemekte, konferans ve sempozyumlar yapılmakta, araĢtırma ürünü kitaplar ve raporlar yayınlanmaktadır. 592 Makedonya devlet radyosunda her gün beĢ saat Türkçe yayın yapılmaktadır. Ayrıca Türkçe yayın yapan mahallî özel radyolar vardır. Makedonya devlet televizyonunda günün belirli saatlerinde Türkçe yayın yapılmaktadır. Son yıllarda geliĢen teknolojinin sağladığı imkânlar sayesinde çanak antenlerle hemen her Türk ve pek çok TorbeĢ, Çingene, BoĢnak ve Arnavutun evinde Türkiye‘nin televizyon kanalları takip edilmektedir. Bu yayınlar, Makedonya Türklerinin Türkçelerinin düzeltilmesi ve diğer toplulukların Türkçeyi öğrenmeleri ve benimsemeleri açısından önemlidir. TorbeĢler Makedonya‘nın dağlık kesimlerinde yaĢamaktadırlar. Müslümandırlar. Makedonca konuĢurlar. Makedon yönetimleri, TorbeĢlerin Makedon asıllı olduklarını ve Osmanlılar döneminde zorla MüslümanlaĢtırıldıklarını iddia etmekte ve onlara ĠslâmlaĢmıĢ Makedon kimliği vermek istemektedirler. Bunun için devletin bütün imkânları seferber edilmekte, kitaplar yazdırılmakta, 80 cemiyetler kurdurulmakta, paneller ve sempozyumlar yapılmaktadır.81 Halbuki TorbeĢler kendilerini büyük ölçüde Türk olarak görmektedirler.82 Ülke genelinde yapılan nüfus sayımlarında kendilerini Türk olarak deklare etmektedirler. Makedon hükümetleri, bundan dolayı buradaki sayım sonuçlarını iptal etmektedir. TorbeĢler, seçimlerde, Türk partisi olarak bilinen Türk Demokratik Partisi‘ne oy vermektedirler. Bu partinin belediye baĢkanlığı çıkardığı bir kaç yerden biri de TorbeĢlerin yaĢadığı Jupa‘dır. TorbeĢler çocuklarının eğitiminin Türkçe olmasını istemektedirler. Makedon hükümetleri buna izin vermediği gibi bu insanların Türkçe özel okul açmalarına dahi tahammül edememektedir.83 Göründüğü kadarıyla TorbeĢlerin çocuklarına Türkçe eğitim istemeleri Jupa‘ya mahsus değildir. Bununla ilgili olarak Üsküp‘te çıkan Birlik gazetesindeki haberde, aynı Ģekilde yıllardır Makedonca eğitimi reddederek gayri resmî özel okullarda Türkçe eğitim alan diğer öğrencilerin de seviye tespit sınavlarına alınarak Türkçe eğitim veren okullarda hak ettikleri sınıflara yerleĢtirilecekleri haberi yer almaktadır.84 Aynı Ģekilde Ustrumca‘da 1996/97 öğretim yılında Türkçe eğitim almak isteyen 120 yeni öğrenciden 70‘i Çingene oldukları gerekçesiyle geri çevrilmiĢtir.85 Makedonya‘da, resmî rakamlara göre 87.019, Türklerin kendi iddialarına göre bunun iki misli Türk yaĢamaktadır. Yukarıda anlattığımız gibi, bu ülkede bazı Arnavutlar, TorbeĢler ve Müslüman Çingeneler arasında kendisini Türk kültürüne yakın gören pek çok insan vardır. 1990‘lı yıllara kadar diğer Balkan ülkelerinde bulunan Türklerin yaĢadıkları ile karĢılaĢtırıldığında, Makedonya Türklerinin durumlarının çok kötü olmadığı söylenebilir. Bununla beraber siyasal, sosyal, ekonomik, kültürel ve dinî bakımdan pek çok problemlerinin olduğu da ortadadır. Makedonya Türklerinin en önemli problemi medenî Ģartlarda bu ülkede millî kimliğini koruyarak yaĢamaktan umutlarını kesip Türkiye‘ye göç etmeleridir. Her Türkiye‘ye göçen Makedonya Türkü, geride kalanlara daha ağır bir yük bırakmakta, onların iĢini daha da zorlaĢtırmaktadır. Makedonya Türklerinin diğer problemleri MakedonlaĢmak veya ArnavutlaĢmak tehlikesidir. Makedonya Türkleri, yüzyıllardır üzerinde yaĢadıkları vatanlarında millî kimliklerini koruyarak varlıklarını sürdürebilmek mücadelesini vermektedirler. 13 Ağustos 2001 tarihinde, uluslararası gözlemcilerin denetiminde Makedon ve Arnavut partileri arasında, Ohri‘de yapılan anlaĢma, Makedonya‘nın bağımsızlığını elde etmesini müteakip kabul edilen anayasanın giriĢ kısmında önemli değiĢiklikler yapmaktadır. Yeni metinde milliyetlerle ilgili kısım kaldırılmıĢ ve bunun yerine Makedonya vatandaĢlarına ülkenin bütünlüğünü koruma ve devletin 593 geliĢtirip güçlendirme çağrısı konulmuĢtur. Bu değiĢikliğe göre Makedonya, artık sadece Makedonların devleti değildir. Bütün vatandaĢlar bu devlette eĢit haklara ve sorumluluklara sahiptirler. 13 Ağustos AntlaĢması, Arnavutçanın hukukî statüsü, Arnavutların polis teĢkilatındaki sayılarının arttırılması, Arnavutların yüksek öğrenimlerini kendi ana dilleriyle yapabilmeleri ve Arnavutların kendi millî sembollerini kullanabilmelerine iliĢkin düzenlemeleri içermektedir. Sonuç olarak Makedonlarla Arnavutlar arasında yapılan bu anlaĢma, Makedonya‘da yaĢayan Arnavutların haklarını arttırmaya yönelik iyileĢtirmeleri içermektedir. Türklerin Makedonya yönetimine katılmaları, siyasal bakımdan temsilleri, ordu ve polis teĢkilatları baĢta olmak üzere çeĢitli kamu kuruluĢlarındaki varlıkları, eğitim alanında yaĢadıkları zorluklar barıĢ görüĢmelerinde ve anlaĢmada -maalesef- söz konusu olmamıĢtır. Romanya Romanya‘da Türklerin tamamına yakını Dobruca bölgesinde yaĢamaktadırlar. Ayrıca Ġbrail, Golats, ġimian ve BükreĢ‘te de Türkler vardır. 1992 nüfus sayımına göre Romanya Türklerinin sayısı 54.182‘dir. Bunların 24.533‘ü Anadolu Türkü, 24.649‘u ise Kırım Tatar Türküdür. Romanya Türklerinin gerçek sayısının 100.000 civarında olduğu iddia edilmektedir. 86 Tahmin edileceği gibi Anadolu Türkleri, 14. asrın sonunda bölgenin Osmanlı hakimiyetine girmesiyle, Tatar Türkleri ise 1768-74 Osmanlı-Rus SavaĢı‘nın sonunda Kırım‘ın Rusya‘nın hakimiyetine geçmesi üzerine Dobruca‘ya gelmiĢler ve yerleĢmiĢlerdir. Romanya‘nın Osmanlı hakimiyetinden çıkarak bağımsızlığına kavuĢtuğu 1878 yılına kadar Türkler Dobruca‘da çoğunluğu teĢkil ediyorlardı. Bölgenin Osmanlı hakimiyetinden çıkmasından sonra bir kısım Türkler Türkiye‘ye göç etmiĢlerdir. 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘ndan günümüze kadar Dobruca‘nın güneyi ve Deliorman‘ın kuzeyi Romanya ve Bulgaristan arasında el değiĢtirmiĢ, nihayet II. Dünya SavaĢı‘ndan sonra bugünkü sınırlara ulaĢılmıĢtır.87 Romanya Türkleri II. Dünya SavaĢı sonrası komünist döneme kadar Dobruca Türkleri, Dobruca Sadası, IĢık, Haksöz, Hasret, Sadakat, ġark, Sadayı Millet, Dobruca, TeĢvik, Mektep ve Aile, Hayat, Tan, Romanya, Haber, Tuna, Emel, Çardak ve Bora baĢta olmak üzere otuza yakın gazete ve dergi yayınlamıĢlardır.88 Romanya‘nın bağımsızlığını kazanmasından sonra yani 1878‘den 1910 yılına kadar, 1935-1937 yılları arası ve 1944‘te komünist rejimin bu ülkeye hakim olmasını takip eden yıllarda Dobruca‘dan Türkiye‘ye göçler yaĢanmıĢtır. 1989 yılında Romanya‘da komünist rejimin yıkılmasının akabinden bu ülkede yaĢan Türkler ve Tatarlar 29 Aralık 1989 tarihinde Romanya Demokrat Türk Müslüman Birliği‘ni kurmuĢlar ise de kısa bir sonra birlik Romanya Türklerinin Demokratik Birliği ve Romanya Tatar-Türk Müslümanlarının Demokrat Birliği Ģeklinde ikiye ayrılmıĢtır. ÇeĢitli çalıĢmaların sonucunda Romanya‘da yaĢayan Türkler ve Tatarlar 1994 yılında Türk-Tatar Birlikleri Federasyonu çatısı altında yeniden birleĢmiĢlerdir. Romanya‘da bu birlikler azınlıkları temsil eden partiler olarak kabul edilmekte ve dolayısıyla bu iki partinin Romanya Parlamentosu‘nda birer temsilcisi bulunmaktadır. Köstence‘deki Romanya Müftülüğü, bu ülkedeki Müslümanların en yüksek dini merciidir. T.C. Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı ve bazı gönüllü kuruluĢlar, Romanya‘da Müslümanların din görevlisi ihtiyaçlarını karĢılamakta ve dini eğitim almalarına yardımcı olmaktadırlar. Bu Ģekilde din adamı 594 yetiĢtirmek üzere Köstence‘de Kemal Atatürk Pedagoji Okulu açılmıĢtır. Mecidiye‘de de Türkçe eğitim veren bir özel okul vardır. Bu yeni dönemde Köstence Müftülüğü Ġslam isimli Türkçe ve Romence bir dergi çıkarmaya baĢlamıĢ fakat devam ettirememiĢtir. Romanya‘da Türkçe olarak Karadeniz ve Hakses dergileri çıkmaktadır. Kültür ve Sanat dergisi Renkler de 1987-1995 yılları arasında dört sayı çıkmıĢtır. Romanya radyosunda belirli saatlerde Türkçe yayın yapılmaktadır. Henüz televizyonda Türkçe yoktur.89 Ġlkokullarda dört, ortaokullarda ve lisede üç saat Türkçe eğitim verilebilmektedir. Ancak gerek mevcut öğretmenlerin yetersizliği, gerekse plansızlık ve programsızlık sebebiyle bu derslerin istenilen ölçüde verimli geçtiğini söylemek zordur. Eski rejimden kalan çekingenlik ve ilgisizlik sebebiyle romanyadaki Türk çocuklarının çok azının bu dersleri aldığını da kaydetmemiz gerekmektedir. Osman Horata, Romanya Türklerinin edebiyatını Osmanlı dönemi, Krallık Dönemi, Sosyalist Dönem ve 1990 Sonrası Dönem olarak dört bölüme ayırır. Osmanlı dönemi, Dobruca Türk edebiyatı birkaç önemli ismin dıĢında sözlü edebiyattır. Mehmet Niyazi, Ġsmail Ziyaeddin ve Ġsa Yusuf Halim Krallık dönemi Dobruca Türk edebiyatının önemli isimleridir. Atilla Emin, Nevzat Yusuf Sarıgöl, YaĢar Memedemin, Altay Kerim ve Emel Emin bu ikinci dönemin önemli isimleridir. Bunlara ilaveten Necip Hacı Fazıl, Saliya Hacı Fazıl, Ahmet Ġsmail Daut, Ekrem Menlibay, Enver Mahmut, Acıemin Baubec, Cemal Acıamet, Gülten Abdula, Fatma Sadık, Abdisa Abdisa ve Ghiuler Bolat da zikredilmesi gereken kalemlerdir.90 Gagavuzlar Gagavuzlar Türk dünyasının Hrıstiyan Ortodoks bir topluluğudur. Gagavuzların menĢei ile ilgili pek çok nazariye vardır. Gagavuzların Karadeniz‘in kuzeyinden Balkanlar‘a gelen Türk boylarından HıristiyanlaĢanlar, Anadolu‘dan Keykavus ve Sarı Saltuk ile beraber gelen Türklerin HrıstiyanlaĢmaları ve Osmanlılar döneminde Anadolu‘dan Balkanlar‘a geçen Hrıstiyan Türk topluluklarının bir karıĢımı olduğu ileri sürülmektedir. Bir baĢka söyleyiĢle, Gagavuzlar, ―Peçenek, Uz ve Kumanlarla Anadolu Selçuklu Türklerinden meydana gelmiĢ, onların sentezi olan bir Türk toplumudur‖. 91 Ortodoks Hrıstiyanlığı benimsemiĢ olmalarıyla birlikte dilleri Anadolu Türkçesine çok yakındır. 1989 yılında yapılan nüfus sayımına göre, eski Sovyetler Birliği‘nde Gagavuzların sayısı 197.164‘tür. Bunların %78‘i Moldavya‘da, %16‘sı Ukrayna‘da ve kalan %5‘i ise Rusya Federasyonu baĢta olmak üzere Kazakistan, Beyaz Rusya, Özbekistan, Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Litvanya ve Estonya‘ya dağılmıĢ durumdadır. Bulgaristan baĢta olmak üzere, Romanya, Yunanistan ve Makedonya‘da da Gagavuzlar yaĢamaktadırlar. Moldavya‘daki Gagavuzlar, 5 Mart 1995‘te yapılan bir referandum sonucunda özerkliklerini elde etmiĢlerdir. BaĢkenti Komrad olan bu bölgeye Gagavuz Yeri denilmektedir. Çadır ve ValkaneĢ Gagavuz Yeri‘nin diğer Ģehirleridir. Gagavuz aydınları son yıllarda Türkiye‘deki aydınlarla ve edebiyatçılarla iliĢkilerini kuvvetlendirmektedirler. Ana Sözü gazetesinde Türkiye Türkçesi öğretilmekte ve büyük ilgi görmektedir. Gagavuz aydınları Türkiye‘den sonra Türk dünyasından en fazla Azerbaycan edebiyatçılarını ve sanatçılarını tanımaktadırlar. 20. yüzyıl Gagavuz edebiyatının en belirgin özelliği mahalliliktir. Gagavuzlarda Ģiir en önde gelen edebiyat türüdür. Nesir tarzında masal, fıkra, hikaye ve anektodlara rastlanır. Roman ve tiyatro pek yoktur. Gagavuz Türkçesini kullanarak 20. yüzyılda eser 595 veren belli baĢlı Gagavuz edebiyatçıları Ģunlardır: Mihail Çakır, Nikolay Petroviç Arabacı, Nikolay Georgieviç Tanasoğlu, Dimitri Karaçoban, Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Babaoğlu, Mina Kösa, Gavril Gaydarci, Stepan Kuroğlu, Vasi Filioğlu, Stepan Bulgar, Todur (Fedor) Marinoglu, Petr Gagauz-Çebotar, Todor (Fedor) Zanet, Petr Yalanji ve Tudorka Arnaut.92 II. Orta Doğu ve Orta Asya Türkleri Bu çalıĢmamızda Orta Doğu ve Orta Asya‘da yaĢayan Türk toplulukları olarak, Irak, Suriye, Ġran, Afganistan ve Tacikistan‘da bulunan Türk toplulukları ele alınacaktır. Bulundukları yerlerdeki Orta Doğu ve Orta Asya Türklerinin tarihi Balkan Türklerinin tarihinden çok daha eskilere dayanır. Bütün Balkan ülkelerindeki Türklerin nüfusu 2-2,5 milyon civarındadır. Halbuki sadece Irak Türklerinin nüfusu bütün Balkan Türklerinin nüfusu kadardır. Ġran Türkleri bunun sekiz on mislidir. Afganistan Türkleri de öyle. Ancak, batıdan doğuya doğru gittikçe kesin bilgiler kaybolmakta, onların yerini spekülasyon ve tahminler almaktadır. Bu durum bizim yazımıza da aksetmiĢtir. Bundan dolayıdır ki belli bir sistematik dahilinde milyonlarca nüfusa sahip Ġran Türkleri, Afganistan Türkleri hakkında söyleyebildiklerimiz, Balkan ülkelerinde birkaç yüz bin nüfuslu Yunanistan Türklerine, Makedonya Türklerine, Kosova Türklerine dair verdiğimiz bilgilerden daha az kalmıĢtır. Irak Bugünkü Irak toprakları, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey‘in 1055 yılında Irak‘a girmesinden Birinci Dünya SavaĢı‘nın sonuna kadar, dokuz asra yakın bir süre Türklerin hakimiyetinde kalmıĢtır. Birinci Dünya SavaĢı‘nı sona erdiren Mondros Mütarekesi, 30 Ekim 1918 tarihinde imzalandığında Irak‘ta Türklerin yoğun olarak yaĢadığı Musul ve Kerkük Türk hakimiyetindedir. Ġngilizler, Mütareke‘nin yedinci maddesini ileri sürerek Türk askerlerinin bölgeden çekilmesini sağladıktan sonra bölgeyi iĢgal etmiĢlerdir. Musul ve Kerkük Misak-ı Milli‘ye dahildir. Bundan dolayı Lozan görüĢmelerinde ısrarla Türk hakimiyetinde kalmasını isterler. Önemli petrol yataklarına sahip olan bölgeye Ġngilizler de taliptirler. Lozan‘da çözümlenemeyen mesele Milletler Cemiyeti‘ne havale edilir. Nihayet Milletler Cemiyeti, 1926 yılında bölgenin Ġngiltere‘nin himayesindeki Irak‘a bırakılmasını kararlaĢtırır. 5 Haziran 1926 tarihinde Ankara AntlaĢması imzalanarak Türkiye-Irak sınırları belirlenir. Bu antlaĢmada Irak sınırları içerisinde kalan Türkmenlerin hakları konusunda bir maddeye yer verilmemiĢtir.93 Irak‘ta 2,5 milyon civarında Türkmen yaĢamaktadır. Telafer, Musul, Erbil, Kerkük, Tuz ve civarı belli baĢlı Türkmen yerleĢim bölgeleridir. Irak‘ın Türk hakimiyetinden çıkıĢından 1990‘lı yıllara kadar Türkmenler sürekli olarak baskılarla hatta katliamlarla karĢılaĢmıĢlardır. 1920 Telafer Ayaklanması esnasında Ġngiliz askerlerinin yaptığı katliam, 1924 yılında Ġngiliz askerlerinin Kerkük‘te gerçekleĢtirdikleri katliam, 1948‘de Kerkük‘te Gavur Bağı katliamı, 1959 Kerkük Katliamı, 1990 Altunköprü katliamı bunların en çok bilinenleridir. Irak‘ta Türkmenlerin varlığını tanıyan, haklarını garanti eden uluslararası bir antlaĢma yoktur. Bu çerçevede Irak yönetimleri, Türkmenlerin varlıklarını tanımak istememiĢler, onlara istedikleri derecede kötü davranmakta kendilerini serbest görmüĢlerdir. Irak anayasalarında Türkmenleri tanıyan, onların milli, kültürel haklarından bahseden bir madde, bir pasaj olmamıĢtır.94 596 1932 yılında Irak Milletler Cemiyeti‘ne girerken dönemin Irak BaĢbakanı Nuri Said, bir deklarasyon yayınlamıĢtır. Irak yönetimi bu deklarasyonla Irak‘ta Türkmenlerin varlığını tanımıĢ, onların haklarını garanti etmiĢtir. Deklarasyonda, Irak‘ta yaĢayan Türk, Kürt ve diğer azınlıkların medeni hakları, seçimlerde temsil edilebilmeleri, ana dilleriyle eğitim ve öğretim yapabilmeleri, basınyayın faaliyetlerinde bulunabilmeleri, mahkemelerde kendi dillerini kullanabilmeleri, Türklerin ve Kürtlerin yoğun olarak yaĢadıkları yerlerde bu dillerin de ikinci dil sayılması ve bu bölgelerin idarecilerinin buralardan seçilmesi hususları garantiler arasındadır. Bu hususların uluslararası yükümlülükler ve Irak‘ın temel kanunları oldukları, hiçbir kanun tüzük ve düzenlemenin bunları değiĢtiremeyeceği ve Milletler Cemiyeti‘nin bu maddelerin garantörü olduğu ifade edilmiĢtir.95 Ancak bu deklarasyon yayınlandığı gibi kalmıĢ, ne Irak yönetimi bu taahhütlerine bağlı kalmaya çalıĢmıĢ ne de Türkmenler haklarını bilerek gerekli makamlar nezdinde bunları arayabilmiĢlerdir. Irak yönetimleri, Türkmenlere diğer azınlıklardan çok daha kötü ve zalimce davranmıĢlardır. Onları mümkün olduğunca Arapların içerisinde, bu mümkün olmazsa Kürtlerin içerisinde asimile etmek için çalıĢmıĢlardır. Kerkük‘te gerçekleĢtirilen katliamların yanı sıra toprak reformu yapılarak Türkmenlerin toprakları ellerinden alınmıĢ ve bu topraklar bölgeye yerleĢtirilen Araplara verilmiĢtir. Böylece bölgede Türk nüfus yoğunluğunun hafifletilmesi ve bölgenin AraplaĢtırılması hedeflenmiĢtir. Örneğin 1961 yılına kadar Silopi ile Erbil arasındaki bölgenin nüfusu büyük ölçüde Türkmenlerden oluĢuyordu. Irak yönetimleri Kuzey Irak‘taki dağlık bölgede bulunan Kürt köylerini bombalayarak onları buralardan ayrılmaya zorladılar. Bu Ģekilde yerlerini terk eden Kürt grupları, Türkmenlerle meskun söz konusu bölgeye yerleĢtiler. Silahlı ve mücadeleci bu insanlar, bir müddet sonra Türkleri bu bölgeden uzaklaĢtırdılar. Böylece Türkiye sınırı Türkmenlerden temizlendi. Bir diğer önemli Türkmen Ģehri olan Erbil aynı Ģekilde KürtleĢtirildi. Nüfus sayımlarında Türkmenler Arap veya Kürt olarak yazılmaya zorlandı. Türkmenlerin de yaĢadığı Kuzey Irak Kürdistan olarak lanse edildi.96 Ġran-Irak SavaĢı ve Irak‘ın Kuveyt‘i iĢgal etmesi üzerine Amerika‘nın duruma müdahalesini takiben ülkenin kuzeyinde bir güvenlik bölgesi oluĢturulmuĢtur. Bu bölgenin sınırı olarak 36. paralel gösterilmektedir. Halbuki büyük ölçüde Türklerle meskun olan Musul, 36. paralelin kuzeyinde kaldığı halde bu güvenli bölgeye dahil değildir. Aynı Ģekilde büyük ölçüde Kürtlerle meskun Süleymaniye, 36. paralelin güneyinde kaldığı halde güvenli bölge sınırları içerisine alınmıĢtır. Yani 36. paralelin üstü olarak tanımlanan güvenli bölge aslında Kürtler için yapılmıĢ bir güvenli bölgedir. Bağdat‘ın müdahale edemediği bölge Kürtlerin yönetimine terk edilmiĢtir. Bu sınır çizilirken Türkmenler hiç göz önüne alınmamıĢtır. Bundan dolayı Türkmenlerin çok büyük bir kısmı Bağdat‘ın yani Saddam Hüseyin‘in yönetiminde, çok az bir kısmı ise kuzeydeki güvenli bölgede Barzani yönetimi altında yaĢamaktadırlar. Kuzey Irak‘ta yaĢayan Türkmenler Kürtlerin, güneyde yaĢayanlar ise Arapların baskısı altındadırlar ve Kürtlerin ve Arapların arasında asimile olmak tehlikesi ile karĢı karĢıyadırlar.97 Her Ģeye rağmen Türkmenler, Irak‘ta kardeĢlik ocakları, ülke dıĢında dernekler ve partiler kurarak varlıklarını sürdürdüler. 1959 yılında Ġstanbul‘da Irak Türkleri Kültür ve DayanıĢma Derneği‘ni kurdular. Türkmen KardeĢlik Ocağı 9 Mayıs 1960 tarihinde Bağdat‘ta kuruldu. Daha sonra diğer 597 Türkmen yerleĢim merkezlerinde Ģubeler açıldı. Bir kültür derneği olarak Türkmenlik ruhunun sürdürülmesinde önemli hizmetler ifa etti. Milli Demokratik Türkmen Örgütü, 7 Ekim 1980 yılında Suriye‘nin baĢkenti ġam‘da kuruldu. Örgüt Türkmenleri temsilen Iraklı muhalif grupların teĢkilatı olan Irak Ulusal Demokratik Cephesi içerisinde yer aldı. Irak Milli Türkmen Partisi, 1988 yılında gizli olarak Ankara‘da kuruldu. 1991 yılında kendini ilan etti. Parti birinci kongresini 1993 yılında Ankara‘da, ikinci kongresini ise 1996 yılında Erbil‘de gerçekleĢtirdi. 1990‘lı yıllarda baĢka Türkmen partileri, vakıf ve dernekleri de kuruldu. Türkmen kuruluĢları arasında iĢbirliği ve koordinasyonu sağlamak amacıyla 24 Nisan 1995 tarihinde Türkmen Cephesi teĢkil edildi; 4-7 Ekim 1997 tarihlerinde Erbil‘de Birinci Türkmen Kurultayı,98 20-22 Kasım 2000 tarihleri arasında yine Erbil‘de Ġkinci Türkmen Kurultayı düzenlendi.99 Burada 1990 sonrasında kurulduğundan bahsettiğimiz Irak‘taki Türkmen kuruluĢlarının hepsi Kuzey Irak denilen güvenli bölgede ortaya çıkmıĢlardır. Bağdat‘ın kontrolündeki 36. paralelin güneyinde yaĢayan büyük Türkmen çoğunluğunun Türkmenler olarak hiç bir milli ve kültürel hakkı yoktur. Kuzey Irak‘ta yaĢayan Türkmenler 1990‘lı yıllarda DoğuĢ, Türkmeneli ve Musul gazetelerini ve Erbil Kalesi isimli aylık bültenlerini çıkardılar. Bu süreli yayınların bir kısmının tamamı Türkçe bir kısmının ise yarısı Türkçe ve yarısı Arapçadır. 1993 yılında Erbil‘de ilk Türkmen radyosu açıldı, bunu Kifri izledi. Ġlk Türkmen televizyonu yine Erbil‘de 1994 yılında yayına geçti. 1993 yılından itibaren Türkmenler ana dilleriyle eğitim veren okullar açtılar.100 Irak‘ta Türkmenlerin büyük çoğunluğu Sünni, az bir kısmı ise ġii Müslümandır. Erbil Kalesi‘nde oturan çok az sayıda Hrıstiyan Türkmen de vardır. Sünnilik veya ġiilik, Türkmenler arasında ayrılık yaratan bir unsur değildir. Irak‘ta dini ve milli hayat birbirinden ayırt edilemeyecek kadar iç içedir.101 Irak‘ta camiler ve tekkeler birer dini eğitim merkezidir. Din adamları usta çırak iliĢkileri içerisinde yetiĢmektedirler. Irak‘ta Mevlevi, BektaĢi ve Safevi tekkeleri vardır. Bu tekkelerin çoğunda Ģeyhler ve diğer ileri gelenler Türkmenlerdir.102 Irak Türk edebiyatında Ģiir çok ağırlıklı ve önemli bir yer tutar. Bölgenin Türk hakimiyetinden çıkıĢından sonraki ilk dönem Türk edebiyatçıları arasında Hıdır Lütfi, Mehmet Sadık ve Kutsizade Ahmet Medeni Efendi zikredilebilir. Hepsi de Ģairdir. Mehmet Sadık, Ġzzettin Abdi Bayatlı, Hasan Görem, Osman Mazlum, Ali Marufoğlu, Celal Rıza, Mehmet Ġzzet Hattat, Ata TerzibaĢı ve Fahrettin Ergeç eski Ģiir yazma geleneğini takip eden Ģairler olarak; Nesrin Erbil, Salah Nevres, Necmettin Esin, Nihat Akkoyunlu, Ata Bezirgan, ErĢet Hürmüzlü ve Muzaffer Arslan ise yeni tarzda eserler veren Ģairler arasında zikredilebilir.103 Suriye Türklerin Suriye‘ye ilk geliĢi 11. yüzyılda olmuĢtur. Selçukluların 1040 yılında Dandanakan SavaĢı‘nı kazanmalarından sonra bir çok Türkmen boy ve oymağı 11. yüzyılın ikinci yarısında Suriye topraklarına gelip yerleĢmeye baĢlamıĢlardır. Bu topraklar Selçuklular ve Osmanlılar dönemlerinde asırlar boyunca Türklerin hakimiyetinde kalmıĢtır. Caber kalesi o günlerden bir hatıra olarak Türk toprağı sayılmakta, Türk bayrağını dalgalandırmaktadır. Birinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra, 1918 yılının sonlarında bugünkü Suriye toprakları Ġngilizlerin hakimiyetine girmiĢ, bölge daha sonra Fransızlara devredilmiĢtir. II. Dünya SavaĢı‘nın sonuna kadar Fransa‘nın hakimiyetinde kalan Suriye, 1944 yılında 598 bağımsızlığını kazanmıĢ, 1946 yılında Fransızlar bu topraklardan çekilmiĢlerdir. Suriye‘de 1970 yılında Esad rejimi hakim olana kadar darbeler birbirini takip etmiĢtir. Bu dönemde baĢarılı-baĢarısız 20 kadar askeri darbe gerçekleĢmiĢtir. Bölge, Osmanlı hakimiyetinden çıkarken, Araplar kendi devletlerini kurabileceklerini düĢünerek Türklere karĢı kötü davranmıĢlar, ancak Fransızların ve daha sonra Ġngilizlerin bu bölgeyi kendilerine bırakmayacaklarını anlayınca Türklerle ve Türkiye ile iĢbirliği yapma yoluna gitmiĢlerdir. Milli Mücadele yıllarında Suriye Türkleri, Mustafa Kemal PaĢa‘nın yolladığı Türk subaylarının desteğiyle Ġstikbal isminde gizli bir cemiyet kurarak Fransızlara karĢı direnmiĢler, Mustafa Kemal PaĢa‘nın resimleri sokaklara yapıĢtırılmıĢtır.104 Suriye‘nin Fransız mandası olduğu yıllarda Halep‘te önce Doğru Yol, daha sonra Vahdet, Yeni Mecmua ve Yeni Gün isimli Türkçe gazete ve dergiler yayınlanmıĢtır. 1936 yılından sonra Suriye‘de Türkçe yayın yasaklanmıĢtır. Hatay‘ın anavatana katılmasını müteakip, 1941 yılında Suriye Türkleri de Halep kalesine Türk bayrağı çekerek Türkiye‘ye katılmak arzularını göstermiĢlerdir. Suriye Türklerinin milli, sosyal ve kültürel hiç bir hakları yoktur. Kendi dillerinde eğitim yapma, gazete ve dergi çıkarma, sosyal amaçlı dernek kurma hakkından mahrumdurlar.105 Günümüzde Suriye‘de 100.000‘in üzerinde Türkün yaĢadığı tahmin edilmektedir. Suriye Türklerine ait elimizde kesin istatistiki veriler yoktur. 100.000‘in üzerindeki tahmin, Türkçe konuĢup konuĢmamalarına göre yapılmıĢtır. Türkler büyük ölçüde Suriye‘nin Lazkiye ve Halep bölgelerinde yaĢamaktadırlar. Lazkiye‘nin, içindeki bazı mahallelerin yanı sıra 265 Türk köyü, Halep‘in de 350 Türk köyü bulunmaktadır. Bunların yanı sıra Telkele, Kunteyra ve ġam Ģehirlerinde ve bu Ģehirlerin civarındaki köylerde de belli bir sayıda Türk vardır.106 Suriye Türklerinin tamamı Sünni Müslümandır. ġehirlerde yaĢayan Türkler esnaflık ve ticaretle, Ģehirlerin dıĢında yaĢayanlar ise ziraat ve hayvancılıkla geçinmektedirler. Suriye yönetimi toprak reformu bahanesiyle Türklerin topraklarını devletleĢtirip Arapları iskan ederek, Türk köylerine Arapları yerleĢtirerek, Türkçe köy adlarını ArapçalaĢtırma ve Arapça eğitim yoluyla Türkleri AraplaĢtırmaya çalıĢmaktadır. Ayrıca Suriye-Türkiye sınırına yakın yerlerdeki Türkleri geri çekerek sınır bölgesinde bir Arap kuĢağı teĢkil etmiĢtir. Suriye yönetimi Türklere güvenmemekte, onları ezmeye veya AraplaĢtırmaya çalıĢmaktadır. Ġran Bugünkü Ġran toprakları X. yüzyılın son çeyreğinden XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Türklerin veya Türk hanedanlarının yönetiminde kalmıĢtır. Azeri Türklerden ġah Ġsmail‘in kurduğu Safevi Hanedanı (1500-1735), AfĢar Türkmenleri ve Kaçar Hanedanı (1794-1920) Ġran‘ı yüzyıllarca idare eden Türk hanedanlarıdır.107 60 milyon civarında bir nüfusa sahip olan Ġran‘da 25 milyona yakın Türk yaĢamaktadır. Bunların 20 milyon kadarını Azeriler teĢkil ederler. ġii olan Azeriler Güney Azerbaycan‘da yaĢamaktadırlar. Tebriz, Hoy, Erdebil, Urmiye, Selmas, Maku, Meraga, Astara, Culfa, Merendi, Halhal ve Soğuklu Güney Azerbaycan‘daki belli baĢlı Türk yerleĢimleridir. Azerilerden sonra Ġran‘daki ikinci büyük Türk topluluğu, Horasan‘da yaĢayan Türkmenlerdir. 2 milyon civarında bir nüfusa sahip olan Türkmenler 599 Sünnidir. Dört asırdan fazla devam eden ġii-Sünni mücadelesinde Sünni Türkmenler arada kalmıĢlardır. Ġran‘daki üçüncü büyük Türk topluluğu KaĢkaylardır. 2 milyona yakın bir nüfusa sahip olan KaĢkaylar, Güney Ġran‘ın Fars eyaletinde yaĢamaktadırlar.108 Geleneklerine bağlılıkları ve teĢkilatlı hareketleri ile tanınırlar. Büyük bir kısmı Güney Azerbaycan‘da yaĢayan ġahseverler 500.000 civarındaki nüfuslarıyla Ġran‘daki bir diğer Türk topluluğudur. Bu ülkede daha küçük sayılara sahip Bayat, AfĢar ve Halaç gibi Türk toplulukları da vardır.109 Kuzey Azerbaycan‘daki Rus iĢgaline karĢı 20. yüzyılın baĢlarında geliĢen tepki bir müddet sonra Güney Azerbaycan‘a da sıçramıĢtır. Muhammed Hıyabani‘nin liderliğindeki isyan hareketi sonucunda, 1920 Nisanı‘nda Güney Azerbaycan‘da Azadistan Otonom Hükümeti kurulmuĢ, Türkçe eğitim veren okullar kurulmuĢtur. Otonom Azadistan Hükümeti kısa bir süre içerisinde Ġran‘daki Pehlevi hükümeti tarafından bastırılmıĢtır. Takip eden yıllarda Pehlevi hükümeti baĢta Türkler olmak üzere ülkedeki bütün azınlıklara karĢı son derece sert ve hoĢgörüsüz yaklaĢmıĢtır. Azeri Türkleri, 1930‘lu yıllardaki Ġran petrollerinin paylaĢılma kavgalarından istifade ederek, Azerbaycan‘a otonomi ve bu bölgede kendi dillerinde eğitim verecek okulların açılmasını talebiyle Ġran yönetimine yine isyan etmiĢler ve Ekim 1945‘te Otonom Azerbaycan Cumhuriyeti‘ni kurmuĢlardır. Azerilen taleplerini kabul eden Ġran, 14 Haziran 1946‘da Otonom Azerbeycan Cumhuriyeti ile bir anlaĢma yapmak zorunda kalmıĢtır. Ġran yönetimi, söz konusu AtlaĢma‘nın imzalanmasından kısa bir süre sonra, 14 Aralık 1946 tarihinde yakında yapılacak seçimlerin emniyetini bahane ederek Güney Azerbaycan‘ı iĢgal etmiĢtir. Ġran, Güney Azerbaycan‘da otonomi isteyen Azerilerin ileri gelenlerini hapisler atmıĢ, Ġran‘ın baĢka taraflarına sürmüĢ, onların mallarına el koyarak Ġranlılara vermiĢtir. Ġranlıların Azeri Türklerini ĠranlılaĢtırma politikası ġahlık dönemi boyunca devam etmiĢtir. 110 ġah yönetiminin devrilip Ġran Ġslam Cumhuriyeti‘nin kurulmasını takip eden dönemde Azeriler önceki yıllardan daha iyi Ģartlarla karĢılaĢmıĢlardır. Varlık dergisi Azeri Türkçesi ile 1979 yılında yayın hayatına atılmıĢtır ve halen yayınlanmaktadır. Bu yeni dönemde Azerice baĢka yayınlar da basılmıĢtır. 1979 yılında Azeri Türkleri Güney Azerbaycan‘a kültürel ve idari haklar talebiyle Encümen-i Azerbaycan isimli bir teĢekkül oluĢturmuĢlardır.111 Afganistan ve Tacikistan Orta Asya‘nın bu iki ülkesindeki Türkler, Türk dünyasının belki de en az bilinen topluluklarını teĢkil ederler. Orta Asya‘nın en küçük ve en fakir ülkesi Tacikistan‘da 6 milyon civarındaki toplam nüfus içerisinde 1,5 milyon kadar Özbek bulunmaktadır. Bununla beraber ülkede çoğunluk olan Tacikler ile azınlık olan Özbekler pek çok bakımdan birbirleriyle iç içedirler. Bu yazıda ele aldığımız ülkeler içerisinde Türklerin en eski oldukları yer Afganistan‘dır. Bu ülkede Türk varlığı M.S. 50 yıllarına dayanır. Sakalardan Babür Ġmparatorluğu‘na kadar bugünkü Afganistan topraklarında çeĢitli Türk devletleri kurulmuĢtur. 1700‘lü yılların ortalarında bölgede hakimiyet Türk topluluklarından PeĢtunlara geçmiĢ, bu Ģekilde bölgenin ismi de Afganistan olmuĢtur. PeĢtunlar, Tacikler ve Türkler olmak üzere bugünkü Afganistan toplumu üç önemli etnik topluluktan meydana gelmektedir. Bu büyük toplulukların alt grupları birbirinin içine girmiĢtir. Bazı Türk toplulukları PeĢtunca ve Farsça, bazı Tacikler ise Türkçe konuĢurlar. Afganistan‘daki Türk toplulukları Türkiye‘de 600 çok az bilinmektedir. Bunlar Özbek, Hazara, Türkmen, Kırgız, Kazak, KızılbaĢ ve Karakalpaklardır. Son 20 yıl içerisinde Afganistan‘da çok büyük değiĢiklikler yaĢanmıĢtır. Dil bakımından, etnik, dini, siyasi ve ideolojik bakımlardan birbirlerinin içerisine girmiĢ çok farklı gruplaĢmalar teĢekkül etmiĢtir. Gerek Türk toplulukları gerekse diğer etnik grupların nüfusları hakkında elimizde sağlam veriler yoktur, çok farklı rakamlar ileri sürülmektedir.112 Afganistan 1979 yılında Sovyetler Birliği tarafından iĢgal edilmiĢ, buna direnen Afganlıların baĢlattığı savaĢ 1989 yılına kadar sürmüĢtür. Afganlıların direniĢi ve Sovyetler Birliği‘nin çekilmek zorunda kalıĢı, Sovyetler Birliği‘nin dağılma sürecini hızlandıran önemli bir unsurdur. Afganistan Türkleri bu direniĢte önemli bir rol oynamıĢlardır. Sovyet birliklerinin Afganistan‘dan çekiliĢini takip eden 1990‘lı yıllarda bu ülkedeki en düzenli kuvvet/kuvvetlerden biri RaĢit Dostum‘un liderliğindeki CümbüĢ-i Milli hareketidir. Dostum‘un liderliğindeki Özbekler 1992-1997 yılları arasında Afganistan‘ın kuzeyini kontrolleri altında tuttular. Afganistan‘da Taliban rejimine karĢı savaĢın kazanılmasında en ağırlıklı rolü oynayan Kuzey Ġttifakı‘nın belkemiğini Özbek General RaĢid Dostum ve ona bağlı kuvvetler teĢkil etmiĢtir. Bununla beraber Taliban sonrası Afganistan yönetiminin belirlendiği Bonn toplantısında Türklerin temsil edilmemesi dikkati çekmiĢtir. Türkiye‘deki Afganistan Türkleri adına 18 Aralık 2001 tarihinde yayınlanan bir bildiri ile bu durum kınanmıĢ ve Afganistan‘da etnik rekabetin ve mücadelenin durdurulması için tek çözüm yolu olarak federal bir yönetim önerilmiĢtir. Afganistan Türklerinin General Dostum‘un himayesinde bir Milli Meclis yapmaları ve düzenli bir Güney Türkistan KurtuluĢ Cephesi oluĢturmaları çağrısına yer verilen bildiride, Afganistan‘da iki resmi dilin yanına Güney Türkistan Türkçesinin de konması çağrısına yer verilmiĢtir. Bonn toplantısında Afganistan BaĢbakanı seçilen Hamid Karzai, Kabil‘e gelip çalıĢmalarına baĢladıktan sonra Özberk General Dostum‘u Savunma Bakanı Yardımcılığı görevine tayin etmiĢtir. Emrinde 50.000 kadar milis bulundurduğunu belirten Dostum‘un bu göreve atanmasının, hâlâ tam bir birlik teĢkil edemeyen Afganistan Türklerini ne derece tatmin edeceği bilinmemektedir. Sonuç Bu çalıĢmada Bulgaristan‘dan Afganistan‘a, çok geniĢ bir alandaki Türk azınlıklarını ve topluluklarını bir arada ele aldık. Ülkesine veya bölgesine bağlı olarak her bir Türk topluluğunun farklı özellikleri bulunmaktadır. Hepsini kuĢatabilecek iki özellik belirtmek gerekirse, birincisi Türk olmaları, ikincisi yüzyıllar boyunca hükmettikleri topraklarda Ģimdi hakim unsur değil bir azınlık veya topluluk olarak yaĢıyor olmalarıdır denilebilir. Belki bir üçüncü ortak özellik olarak, ele aldığımız geniĢ coğrafyadaki Türk azınlıklarının veya topluluklarının hepsinin milli kimliklerini korumaya yönelik olarak hazırlıklı ve donanımlı olmayıĢları gösterilebilir. Tersinden alacak olursak Tolstoy‘un, Anna Karenina isimli romanının baĢ tarafında belirttiği gibi: ―Bütün mutlu insanlar aynı sebepten mutludurlar. Mutsuz insanların her birinin mutsuzluğunun sebebi ise farklıdır.‖ Bölgesel olarak bir değerlendirme veya karĢılaĢtırma yapmak için coğrafyayı esas alarak Doğu ve Batı Türk toplulukları ve azınlıkları diye iki grup yapmayı uygun bulduk. Batı Türk toplulukları ve azınlıkları, Osmanlıların Balkanlar‘ı fetihleri ile birlikte bugünkü yaĢadıkları topraklara gelip 601 yerleĢmiĢlerdir. Doğu Türk toplulukları ve azınlıkları ise Osmanlılardan önce bugün yaĢadıkları toprakları kendilerine yurt tutmuĢlardır. Afganistan Türkleri 19 asırdır, Orta Doğu Türkleri ise 9 asırdır bu topraklardadırlar. Bununla beraber Doğu Türklerinden Irak ve Suriye Türkleri asırlarca Osmanlı hakimiyetinde kalmıĢ ve Osmanlı Türkleri ile aynı kültürü teneffüs etmiĢlerdir. Bu bakımdan Suriye ve Irak Türklerinde Anadolu Türklerinin kültürel özelliklerine bol bol rastlamak mümkündür. Ġran, yüzlerce yıl Türk devletleri veya Türk hanedanları tarafından yönetilmiĢtir. Ancak Ġran Türkleri, Osmanlı hakimiyetinde yaĢamamıĢlardır. Onlarda kabile ve boy kültürü daha kuvvetlidir. Kabileciliği aĢarak tam olarak millet Ģuuruna eriĢtiklerini söylemek zordur. Afganistan ve Tacikistan Türkleri bu bakımdan Ġran Türklerine benzerler. Onlarda da kabilecilik duygusu millet Ģuurunu gölgeleyecek derecede kuvvetlidir. Hem Ġran Türkleri hem de Afganistan Türkleri, yüzyıllarca Türk devletleri veya hanedanları tarafından yönetilen topraklarında bugün bir topluluk olarak yaĢamaktadırlar. Esasen bu durum Irak ve Suriye Türkleri için de geçerlidir. Gerek Orta Doğu gerekse Orta Asya ülkelerinde yaĢayan Türk toplulukları, Müslüman milletlerin yönetimi altında yaĢayan milli azınlıklardır. Söz konusu ülkelerin imzaladıkları antlaĢmalara veya söz konusu ülkelerin iç hukukuna geçmiĢ bir azınlık statüleri yoktur. Kelimenin tam manasıyla bir Osmanlı bakıyyesi olan Balkan Türkleri, Osmanlılar ile Balkanlar‘a gelip, Osmanlılar çekildikten sonra buralarda kalmıĢlardır. Osmanlı/Türk yönetiminin bu ülkelerden çekilmesi esnasında yapılan antlaĢmalarla bu toplulukların varlıkları kabul, dini ve milli hakları garanti edilmiĢtir. Türkiye‘nin Bulgaristan ile iliĢkilerinde Bulgaristan Türkleri, Yunanistan ile iliĢkilerinde Batı Trakya Türkleri her zaman gündemin çok önemli bir maddesini teĢkil etmiĢtir. Türkiye, gücü nispetinde söz konusu ülkelerdeki soydaĢlarının haklarının savunucusu ve takipçisi olmuĢtur. Balkanlar‘daki Türk azınlıklar, Türkiye‘nin söz konusu ülkelerle iliĢkilerinin bozulduğu zamanlarda bu durumdan çok kötü bir Ģekilde etkilenmiĢlerdir. Türk azınlıkların bulunduğu bütün Balkan ülkeleri Hrıstiyandır. Bu itibarla Balkanlar‘daki Türkler hem dini hem de milli azınlıklardır. Bundan dolayı kendilerine gelen baskılar hem dini hem de milli kimliklerine yönelik olmuĢtur. 1980‘li yıllarda Bulgaristan‘ın, uzunca bir süredir Yunanistan‘ın yaptığı gibi, Balkan ülkeleri zaman zaman söz konusu Türk azınlıkların milli kimliklerini inkar etmiĢler ve onları sadece dini azınlıklar olarak takdim etmiĢlerdir. Romanya Türklerinin bu ülkede varlıklarını sürdürme ve kendilerini ifade etme bakımından çok büyük problemleri olmamıĢtır. Herhalde bunda Romanya‘nın Türkiye ile sınır komĢusu olmaması dolayısıyla, Romanya‘nın, ülkesindeki Türk azınlığı bir tehdit olarak görmemesinin payı büyüktür. Romanya Devleti, ülkesindeki Türk azınlığı tanımakta ve bu azınlığın dilini, dinini yani milli ve dini kimliğini koruyabilmesi için imkanlar sağlamaktadır. Eski Yugoslavya‘nın iki önemli bölgesi olan Makedonya ve Kosova, son yıllarda önemli çalkantılara sahne olmuĢtur. Kosova‘ya artık Ortodoks Sırplar değil Müslüman Arnavutlar hakimdir. Ancak bu yeni dönemde Kosova‘daki Türklerin hakları artacağına azalmıĢtır. Örneğin, Türkçe resmi dil olmaktan çıkarılmıĢtır. Türklerin ArnavutlaĢtırılmaları söz konusudur. Makedonya geçen yıl 602 Arnavutlar ile Makedon hükümeti arasındaki iç çatıĢmadan Makedonya Türkleri çok zarar görmüĢlerdir. Müslüman oldukları için Makedonlardan, kendilerini desteklemedikleri için Arnavutlardan tepki almıĢlardır. Türkiye‘ye göç sebebiyle sayıları çok fazla değilse de Makedonya Türkleri ve Kosova Türkleri ehl-i kalem, kültür seviyeleri yüksek insanlardır. Ġki milyona yakın Bulgaristan Türkünün çıkaramadığı sayıda ve kalitede gazete ve dergi yayınlamıĢlardır, yayınlamaktadırlar. Yunanistan‘ın 1980 yılında Avrupa Birliği‘ne tam üye olması, bu ülkede yaĢayan Türk azınlık açısından olumlu olmuĢtur. Bir yandan Batı Trakya Türklerinin haklarını arayabilecekleri Avrupa Birliği kurumları, bir yandan Avrupa Birliği‘nin Yunanistan‘a baskıları sonucunda Batı Trakya Türkleri üzerindeki baskılar 1980 öncesine nazaran hafiflemiĢtir. Tamamen kalkmamıĢtır, ama azalmıĢtır. Belki de bunu, Batı Trakya Türkleri 1980 öncesinden daha az kötü durumdadırlar, Ģeklinde söylemek doğru olur. Batı Trakya Türkleri tam bir Avrupa Birliği üyesi ülkenin vatandaĢları olarak hâlâ bütün haklarını kullanamamaktadırlar. Balkanlar‘ın en fakir ülkesi Arnavutluk‘ta Türk Arnavutlara ―Turkoalvanos‖ ismi verilmektedir. Sayıları hakkında bir Ģey söyleyebilmek oldukça güçtür. Bu cümleden olarak, bu ülkede yoğunlaĢan Yunanistan kaynaklı Ortodoks misyonerlik faaliyetlerinin öncelikli hedefi ―Turkoalvanos‖ denilen Türk Arnavutlardır.113 Bulgaristan Türklerinin Türk ve Müslüman isimleri Todor Jivkov‘un Devlet BaĢkanı olduğu 1980‘li yıllarda değiĢtirilmiĢti. Bulgaristan Türklerinin aslında Bulgar asıllı ve Hrıstiyan oldukları iddia edilerek ―soya dönüĢ‖ sürecinde, onları yeniden BulgarlaĢtırma ve HrıstiyanlaĢtırma kampanyaları baĢlatılmıĢtı. YanlıĢ hesap Bağdat‘tan döndü. Bu yanlıĢ politikada ısrar ne Bulgaristan‘a yaradı ne de onun komünist yönetimine. Bulgaristan, enerjisini böyle yanlıĢ bir Ģekilde harcadığı için güçsüzleĢti, insanları fakirleĢti. Bir gün bıçak kemiğe dayandı ve Jivkov yönetimi devrildi. Yeni Bulgaristan yönetimleri, Türk azınlığı bir tehdit değil Bulgaristan toplumunun bir parçası olarak gördüler. Ayrımcılık kalktı, el ele verdiler, güçler birleĢtirildi. Bulgaristan Türkleri Bulgaristan tarihinde ilk defa olarak hükümette bakanlık koltuklarında oturuyorlar. Onlar, bazılarının korktuğu gibi Bulgaristan‘ı satmadılar, bilakis Bulgarlarla birlikte devlet için, toplum için çalıĢıyorlar. Hatta artık azınlık politikaları tartıĢılırken bir Bulgaristan modelinden bahsediliyor, Bulgaristan örnek olarak gösteriliyor. Tabii ki bu geliĢmede Bulgaristan‘ın Avrupa Birliği‘ne girme kesin arzusunun önemli bir payı var. Bulgaristan azınlıklar problemi olduğu halde Avrupa Birliği‘ne alınmayacağını çok iyi bildiği için ne yapılması gerekiyorsa onu yaptı. Sonuçta kendi kazandı. Temennimiz bu uzak ve hoĢgörülü bakıĢın bütün Balkanlar‘a, bütün Türk azınlıkların ve hatta bütün azınlıkların bulunduğu ülkelere hakim olması! 603 1 Osmanlı öncesi Karadeniz‘in kuzeyinden Balkanlar‘a gelen Türk toplulukları, bunların bölgedeki diğer topluluklarla iliĢkileri, söz konusu Türk topluluklarından günümüze kalanlar konusunda bk. Rasony, Tarihte Türklük, Türk Kültürü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1971; bu konularda yapılan iki yeni çalıĢma için bk. Yusuf Hamza, Balkan Türklüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2000; Osman Karatay, Hırvat Ulusunun OluĢumu, ASAM Yayınları, Ankara, 2000. 2 Mehmet ĠnbaĢı, Rumeli Yörükleri (1544-1675), Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2000. 3 Ömer Lütfi Barkan‘ın bu hususta klasikleĢmiĢ bir çalıĢması için bk. ―Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda Bir Ġskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler‖, Ġ.Ê. Ġktisat Fakültesi Memuası, C. XI, s. 1-4, 1949-1950, s. 524-569; aynı dergi C. XIII, s. 56-79; aynı dergi C. XV, s. 209-237. 4 Ömer Lütfi Barkan, ―Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda Bir Ġskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, Ġstila Devirlerinin Kolonizatör Türk DerviĢleri ve Zaviyeler‖, Vakıflar Dergisi, S. 2, 1942, s. 279-367. 5 Bu eserlerin bugünkü Balkan ülkelerine göre dağılımı Ģu Ģekildedir: Arnavutluk‘ta, 664‘ü dini, 139‘u eğitim, 123‘ü ticari, 13‘ü askeri ve 76‘sı sosyal olmak üzere toplam 1. 015 yapı; Bosna-Hersek‘te, 1. 392‘si dini, 960‘ı eğitim, 636‘sı ticari, 199‘u askeri ve 373‘ü sosyal olmak üzere toplam 3. 560 yapı; Bulgaristan‘da, 2. 557‘si dini, 419‘u eğitim, 136‘sı ticari, 6‘sı askeri ve 221‘i sosyal amaçlı olmak üzere toplam 3. 339 yapı; Hırvatistan‘da, 111‘i dini, 25‘i eğitim, 17‘si ticari, 14‘ü askeri ve 20‘si sosyal olmak üzere toplam 187 yapı; Kosova‘da, 248‘i dini, 41‘i eğitim, 42‘si ticari, 3‘ü askeri ve 27‘si sosyal olmak üzere toplam 361 yapı; Macaristan‘da, 352‘si dini, 126‘sı eğitim, 31‘i ticari, 35‘i askeri ve 180‘i sosyal olmak üzere toplam 724 yapı; Makedonya‘da 884‘ü dini, 208‘i eğitim, 75‘i ticari, 23‘ü askeri ve 221‘i sosyal olmak üzere toplam 1. 411 yapı; Romanya‘da 179‘u dini, 48‘i eğitim, 20‘si ticari, 12‘si askeri ve 32‘si sosyal olmak üzere toplam 291 yapı; Sırbistan, Karadağ, Voyvodina ve Sancak‘tan oluĢan yeni Yugoslavya‘da, 580‘i dini, 193‘ü eğitim, 103‘ü ticari, 23‘ü askeri ve 199‘u sosyal olmak üzere toplam 1. 098 yapı; Yunanistan‘da 2. 673‘ü dini, 504‘ü eğitim, 181‘i ticari, 22‘si askeri, 391‘i sosyal olmak üzere toplam 3. 771 yapı. Bk. Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa‟da Osmanlı Mimari Eserleri, C. 1-4, Ġstanbul Fetih Cemiyeti, Ġstanbul, 2000. 6 Murat Adalı, ―DeğiĢen Balkanlar‖, Yeni Türkiye, S. 1, Kasım- Aralık 1994, s. 64; Melahat Hamza, Makedon Drama Eserlerinde Türk Ġzleri ve Türkler, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1998; M. Türker Acaroğlu, Bulgarların Aldığı Türkçe Adlar ve Soyadlar Sözlüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1999; Alf Granner, ―Turkish Influence on Bulgarian‖, The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of A Minority, Kemal H. Karpat (ed.), The ISIS Press, Ġstanbul, 1990, s. 243; Tahsin Cemil, ―Romen-Türk Dostluğunun Tarihi Temelleri‖, Yeni 604 Türkiye, S. 3, Mart-Nisan 1995, s. 302; Mefkure Tamer, ―Türkçenin Romenceye Tesiri‖, Türk Kültürü, Y. IV, S. 39, s. 128, Aralık 1966, s. 259-261; Aziz Yakın, ―Bulgar Dilinde Türkçe Kelimeler‖, Türk Kültürü, Y. IV, S. 79, Nisan 1976, s. 477-479. 7 Balkanlar‘da Türk sivil mimari örnekleri, karĢılıklı etkileĢme konularında bk. Nur Akın, Balkanlar‟da Osmanlı Dönemi Konutları, Literatür Yayıncılık, Ankara, 2001. 8 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, 1878-1908, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s. 47-164. 9 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı esnasında Müslüman Türk nüfusuna uygulanan katliam, zulüm ve yaĢanan göçler için bk. Bilal ġimĢir (ed.), Rumeli‟den Türk Göçleri, C. I, C. II, C. III, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989; Nedim Ġpek, Rumeli‟den Anadolu‟ya Türk Göçleri (1877-1890), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994; Batılı gazetecilerin iĢlenen bu vahĢetlerle ilgili raporları için bk. Rusların Asya‟da ve Rumeli‟de Yaptıkları Mezalim, Ter. Zeynep Kerman, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, 1987. 10 W. N. Medlicott, The Congress of Berlin and After, Second Ed., Frank Cass & Co. Ltd., 1963. 11 Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli‟den Türk Göçleri (1912-1913), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994. 12 Mithat PaĢa ve Mithat PaĢa‘nın valiliği döneminde Tuna Vilayeti‘nde gerçekleĢtirdiği reformlar için bk. Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa, Hayat-ı Siyasiyyesi, Hidemat-ı Menfa Hayatı, C. I, Ġstanbul, 1325; Uluslararası Mithat PaĢa Semineri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986. 13 20. yüzyılın baĢlarında Makedonya bölgesi ile ilgili bk. Gül Tokay, Makedonya Sorunu, Jön Türk Ġhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Afa Yayınları, Ġstanbul, 1996. 14 Berlin AntlaĢması ile Ġstanbul‘a vergi verir ve Hıristiyan bir vali tarafından yönetilir muhtar bir eyalet olarak kurulan ġarki Rumeli Eyaleti‘nin kuruluĢu, idaresi ve bu eyaletin 1885 yılında Bulgaristan‘la birleĢmesi konusunda bk. Mahir Aydın, ġarki Rumeli Eyaleti, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996. 15 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 247-296. 16 Berlin AntlaĢması‘nın tam metni için bk. Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, A. Ü. Hukuk Fakültesi, Ankara, 1953. 17 Kemal Beydilli, ―DıĢ Politika ve Siyasi Ahlak‖, AraĢtırmalar, S. 7, 1999, s. 47. 18 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 145-155. 605 Ġlmi 19 Richard Crampton, Bulgaria, 1878-1918, A History, New York, 1983, s. 181-186. 20 EĢref EĢrefoğlu, ―Bulgaristan Türklerine ve Ruscuk‘taki Türk Eserlerine Dair 1897 Tarihli Bir Rapor‖, Güney-Doğu Avrupa AraĢtırmaları Dergisi, S. 1, 1972, s. 19-37. 21 Mahir Aydın, ġarki Rumeli Vilayeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992, s. 212. 22 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 200-201. 23 Türk-Bulgar Vakıf Komisyonu ilk 56 oturumu boyunca miri emlak kavramını tartıĢtı. Bk. Ömer Turan, ―Bulgaristan‘da Türk Vakıfları‖, Sofya‘da düzenlenen Balkanlar‟da Ġslam Medeniyeti Sempozyumu‘na sunulan tebliğ metni. 24 Annuaria 1909, s. 62-65, Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 214-215. 25 Annuaria 1909, s. 72-73, Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 216. 26 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 211-226. 27 Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, 1878-1908, s. 211-213; ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, 1878-1985, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1986, s. 23. 28 Cemiyet-i Muallimin-i Ġslamiye hakkında bk. Osman Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985, s. 99-109. 29 Ömer Turan, ―Prenslik Döneminde Bulgaristan Türklerinin Sosyal Siyasal KurumlaĢma ÇalıĢmaları‖, Belleten, C. LXIV, S. 239, Nisan 2000, s. 89-100. 30 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 265-266. 31 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 287-290. 32 Ömer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria, s. 290-296. 33 Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, s. 38-40. 34 AntlaĢmanın tam metni için bk. Düstur, I, Tertib-i Sani, S. 179, 1329/1913. 35 A. Mete Tuncoku, ―The Rights of Minorities in International Law: The Case of the Turkish Minority in the People‘s Republic of Bulgaria‖, The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of A Minority, s. 243; Ġbrahim Kamil, Bulgaristan‟daki Türklerin Statüsü, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, 1989, s. 31-34. 36 ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, s. 376-380. 606 37 Bu yıllarda Bulgaristan‘da Türkler ve Müslümanların durumu için bk. Aleksandre Popovic, Balkanlar‟da Ġslam, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul, 1995, s. 79-83; Hüseyin MemiĢoğlu, Bulgaristan‟da Türk Kültürü, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1995, s. 112135. 38 Bk. ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, s. 167-302; MemiĢoğlu, 136-149; Ali Eminov, Turkish and Other Muslim Minorities in Bulgaria, Hurst & Company, 1997, s. 51-70, 128-137. 39 Bu konuda T. C. DıĢiĢleri Bakanlığı‘nın, Sofya‘daki Türk Büyükelçiliği‘nin, diğer devletlerin ve uluslararası kuruluĢlarının tavrını ortaya koyan dönemin Sofya Türk Büyükelçisinin hatıraları için bk. Ömer E. Lütem, Türk-Bulgar ĠliĢkileri, 1983-1989, C. I, ASAM, Ankara, 2000, s. 173-572; Bu mesele hakkında yabancı basında yer alan haber ve yorumlar için bk. Bilal N. ġimĢir, The Turks of Bulgaria in International Fora, Documents, C. I-II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986. 40 Bu esnada 400. 000 civarında Bulgaristan Türkü, Türkiye‘ye gelebilmek için vize iĢlemlerini yaptırmaktadır. Bu dönemde Bulgaristan‘dan gelen soydaĢlarımızın psikolojik durumlarını ortaya koyan önemli bir çalıĢma için bk. Beğlan Toğrol, 112 Yıllık Göç (18781989), 1989 Yazındaki Êç Aylık Göç‟ün Tarihi Perspektif Ġçinde Psikolojik Ġncelemesi, B. Ü. Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi Enstitüsü, Ġstanbul, 1989. 41 Hak ve Özgürlükler Partisi‘nin kuruluĢu, yapısı, problemleri ve Bulgaristan iç politikasındaki yeri konusunda bk. Nurcan Özgür, Etnik Sorunların Æözümünde Hak ve Ézgürlükler Hareketi, Der Yayınları, Ġstanbul, 1999. 42 1990‘lı yılların ilk yarısında Bulgaristan Türklerinin durumu hakkında bk. Ömer Turan, ―Bulgaristan Türklerinin Bugünkü Durumu‖, Yeni Türkiye, S. 3, Mart-Nisan 1995, s. 294-301; yine bu dönemde Bulgaristan‘da Türkçe basın için bk. Ömer Turan, ―Bulgaristan‘da Totaliter-Komünist Rejimin Yıkılmasından Sonra Çıkan Türkçe Gazeteler‖, Türkiye Günlüğü, S. 36, Eylül-Ekim 1995, s. 95-98. 43 1990‘lı yıllarda Bulgaristan Türklerinin dini hayatı konusunda bk. Ömer Turan, ―Balkan Türklerinin Dini Problemleri‖, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1744-1757. 44 Türkiye Cumhuriyeti bunun için 40. 000 kitap bağıĢlamıĢtır. BeĢinci ve sekizinci sınıflar arasındaki çocukların okuyacakları bu kitaplarda, Dünya ve Bulgaristan klasiklerinin Türkçe tercümeleri yer almaktadır. Turkish Daily News, 19 Ocak 2001, s. 4. 45 Bu konuda daha geniĢ bilgi için bk. Mehmet ÇavuĢ, ―Bulgaristan Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 40-41. 46 ÇavuĢ, s. 42-47. 47 ÇavuĢ, s. 48. 607 48 Raif Virmiça, ―Yugoslavya‘da Yayın Hayatı‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni Bildirileri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1999, s. 197-214. 49 Daha geniĢ bilgi için bk. Mustafa Ġsen-Suat Engüllü, ―Yugoslavya Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 57-64. 50 Batı Trakya‘nın iĢgali, Garbî Trakya Hükümet-i Muvakkatesi, Garbî Trakya Hükümet-i Müstakilesi ve 29 Ekim 1913 tarihli Ġstanbul AntlaĢması sonucunda bölgenin Bulgaristan‘ın hakimiyetine geçmesi konusunda bk. Nevzat Gündüz, 1913 Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987, s. 116-164. 51 Tevfik Bıyıkoğlu, Trakya‟da Milli Mücadele, C. I-II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987; Balkan SavaĢlarından ve Birinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra Batı Trakya Türkleri‘nin istiklal mücadeleleri için bk. Abdürrahim Dede, Balkanlar‟da Türk Ġstiklal Hareketleri, Ġstanbul, 1978. 52 Mübadele konusunda bk. Stephen s. Ladas, The Exchange of Minorities, Bulgaria, Greece and Turkey, The Macmillan Company, 1932; Kemal Arı, Büyük Mübadele, Türkiye‟ye Zorunlu Göç, 1923-1925, Tarih Vakfı, Ġstanbul, 1995. 53 Dimitri Pentzopoulos, The Balkan Exchange of Minorities and Its Impact Upon Greece, Paris, 1964, s. 136. 54 Yunanistan hükümeti Ġzmirli Rumları yerleĢtirmek bahanesiyle, Halkidiki yarımadasında bulunan Türklere ait zeytinliklere el koydu. Araziler 1933 yılında Yunanistan hükümeti tarafından istimlak edildi. Yunanistan mahkemeleri Türklerin lehine karar verdiği halde Yunan hükümeti Türklere tazminat ödemeyi reddetti. 1995 yılında Yargıtay arazi sahibi Türklerin tazminat haklarının zaman aĢımına uğradığı kararına vardı. 1997 yılında Yunanistan Yüksek Mahkemesi bu kararı onayladı. Bunun üzerine arazi sahibi Türklerin Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi‘ne açtıkları dava Aralık 2001‘de sonuçlandı. Yunanistan hükümetinin mülkiyet hakkını ihlal ettiğini kabul ederek, tazminat ödemesini kararlaĢtırdı. 55 Yunanistan‘da Cemaat-i Ġslamiyelerin günümüze kadar geçirmiĢ olduğu aĢamalar hakkında bk. AyĢe Nükhet Adıyege, Yunanistan Sınırları Ġçinde Müslüman Cemaat Érgütlenmeleri: Cemaat-i Ġslamiyeler, 1913-1998, SAEMK, Ankara, 2001. 56 Halit Eren, Batı Trakya Türkleri, Ġstanbul, 1997, s. 69-77. 57 Eren, Batı Trakya Türkleri, s. 72-73. Cunta Yahudilerin cemaat heyetlerini de aynı Ģekilde lağvetmek istemiĢ fakat dıĢ baskılar karĢısında geri adım atmak zorunda kalmıĢtır. 58 ―Batı Trakya Türkleri Eğitim Raporu‖, Batı Trakya‟nın Sesi, S. 4, Ġstanbul, Mayıs-Haziran 1988, s. 31. 608 59 Türkkaya Ataöv, ―The Ethnic Minorities in Greece‖, A. Ê. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 46, S. 3-4, Haziran-Aralık 1991, s. 24. 60 International Helsinki Federation of Human Rights, Balkanlar‟da Azınlık Destroying Ethnic Identity: The Turks of Greece, August 1990. 61 Nazif Mandacı-Birsen Erdoğan, Sorunu: Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristan‟daki Azınlıklara Bir BakıĢ, SAEMK, Ankara, 2001, s. 19. 62 M. H. Mustafa, ―Bir Yılın Bilançosu: Karamsar Bir Tablo‖, Yuvamız, S. 101, Ocak 1995, s. 2-3. 63 Bulgaristan sınırındaki ġahin bölgesinde bir ―açık hava hapishanesi‖ hayatı yaĢayan Batı Trakya Pomakları konusunda bk. Halim ÇavuĢoğlu, Balkanlar‟da Pomak Türkleri, Tarih ve Sosyo-Kültürel Yapı, Ankara, 1993. 64 Zaman, 2 Ocak 2002. 65 Ġskeçe‘de bir okulda öğretmenlik yapan Rasim Hint, çalıĢtığı okulu azınlık okulu yerine Türk okulu olarak tanımladığı için bir yıl boyunca görevinden uzaklaĢtırılmıĢ ve 1996-1998 yılları arasında dağ köylerinin birine sürgün edilmiĢtir. Bk. Nazif Mandacı-Birsen Erdoğan, s. 18. 66 Halit Eren, s. 87-91. 67 Eren, s. 149-158. 68 Feyyaz Sağlam, ―Yunanistan (Batı Trakya) Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 23-32. Osmanlı döneminde bugünkü Yunanistan topraklarında üretilen Türk edebi ürünleri ayrı bir çalıĢma konusudur. Burada Selanik doğumlu Mustafa Kemal Atatürk, Nazım Hikmet, Aka Gündüz Kutbay, Gümülcineli Pertev Naili Boratav, Dramalı Tahsin Banguoğlu ve bunlar gibi Yunanistan‘ın muhtelif Ģehirlerinde doğduktan sonra Türkiye‘ye göç etmiĢ fikir, edebiyat ve sanat adamlarından da bahsedilmeyecektir. 69 Bu konuda daha geniĢ bilgi için bk. Feyyaz Sağlam, Yunanistan‟da (Batı Trakya‟da) ÆağdaĢ Türk ġiiri Antolojisi, Batı Trakya Türkleri DayanıĢma Derneği Ġzmir ġubesi, Ġzmir, 1995; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Êzerine Ġncelemeler, Ġzmir, 1991; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Êzerine Ġncelemeler, C. II, Ġzmir, 1993; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Êzerine Ġncelemeler, C. III, Almanya‘daki Batı Trakya Türk Federasyonu, Ġzmir, 1994; Feyyaz Sağlam, Yunanistan (Batı Trakya) Türk Edebiyatı Êzerine Ġncelemeler, C. IV, Avustralya Batı Trakya Türkleri Ġslam Derneği, Ġzmir, 1996. 70 Bir hayli tartıĢmalı olan Makedon kimliği konusunda için bk. Hugh Poulton, Who Are the Macedonians?, Hurst & Company, London, 1995; Bu konuda Makedonların görüĢü için bk. Branko Panov, ―Toward the Ethnogenesis of the Macedonian People‖, 609 Macedoine (Articles D‟Histoire), Skopje, 1981, s. 37-47; 1980‘li yılların sonu itibariyle, dağılmadan önceki Yugoslavya‘da, Makedonya kısmı da dahil olmak üzere, milliyetler ve etnik problemler için bk. Hugh Poulton, The Balkans, Minorities and States in Conflicts, Minority Right Publications, 1991, s. 39-104. 71 Bu dönemde Makedonya hakkındaki tartıĢmalar ve Makedonya‘daki etnik gruplar için bk. H. N. Brailsford, Macedonia: Its Races and Their Future, Methuen, London, 1906; Bu dönemde Balkan devletlerinin Makedonya‘ya yönelik politikaları hakkında bk: James D. Bouchier, ―The Balkan States-Their Attitutes Towards the Macedonian Question‖, The Balkan Question: The Present Condition of the Balkans and of European Responsibilities, Ed., Ligi Villari, E. P. Dutton, New York, s. 44-89; Bulgaristan‘ın Makedonya‘ya yönelik emelleri doğrultusunda toplanmıĢ belgelerden oluĢan bir kitap için bk. Macedonia, Documents and Material, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, 1979; Makedonya‘nın en önemli ihtilâlci örgütü olan VMRO için bk. Duncan M. Perry, The Politics of Terror, The Macedonian Revolutionary Movements, 1893-1903, Duke University Press, 1988; 1900‘lü yılların baĢında Balkan devletlerinin Makedonya‘nın nüfusunu nasıl istedikleri gibi gösterdikleri konusunda bk. Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, Çev. Zaven Biberyan, Sander Yayınları, Ġstanbul, 1875, s. 94. 72 Bu konuda geniĢ bilgi için bk. Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli‟den Türk Göçleri (1912-1913), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994. 73 Fadıl Hoca, ―Ülke SunuĢları: Makedonya‖, Türk Hakları, Mustafa Kahramanyol (ed.), Ankara, 1995, s. 238. 74 Makedonya Müslümanlarının Osmanlı hakimiyeti sonrası dinî yönetimlerinin tarihçesi için bk. Aleksandre Popoviç, Balkanlarda ĠslÍm, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul, 1995, s. 222-249. 75 Adı geçen kuruluĢ Bosna Hersek‘teki savaĢ esnasında Makedonya‘ya gelen BoĢnak mültecilere, Kosova olayları sırasında yine bu ülkeye gelen Arnavut mültecilere ve Makedonya‘da yaĢanan son olaylar esnasında mahsur kalan Müslümanlara önemli yardımlarda bulunmuĢtur1990‘lı yılların ortaları itibariyle Makedonya‘daki Türklerin tanıtıldığı, siyasî, sosyal ve dinî problemlerinin tartıĢıldığı iki çalıĢma için bk. Ömer Turan, ―Makedonya‘da Türk Varlığı ve Kültürü‖, Biliğ, S. 3, Güz 1996, s. 21-32; Ömer Turan, ―Balkan Türklerinin Dinî Meseleleri‖, Yeni Türkiye, Y. 3, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1744-1757. 76 Mehmet Ġbrahimgil-Ömer Turan, Makedonya‘da Türk Eserleri, Kültür Bakanlığı (BasılmamıĢ Proje Raporu), Ankara, 1999, s. VI-XXVI. 77 Makedonya bölgesinde Türkçe XIV. yüzyılın ikinci yarısından beri konuĢma ve yazı dili olarak vardır. Ancak bu çalıĢmada Makedonya‘da Osmanlı sonrası Türk edebiyatı konu edilmektedir. Bundan dolayıdır ki Osmanlı hakimiyetinin son döneminde bile olsa bu topraklarda doğduktan sonra Türkiye‘ye geçen Üsküp doğumlu Yahya Kemal, ġemseddin Sami ve YaĢar Nabi Nayır, Manastır doğumlu Cenap ġahabettin ve Hakkı Süha Gezgin, RadoviĢ doğumlu 610 ġevket Rado, Ustrumca doğumlu Zekeriya Sertel ve bunlar gibi diğer Makedonya menĢeli Türk Ģair ve yazarlardan bahsedilmeyecektir. 78 Bu konuda daha geniĢ bilgi için bk. Mustafa Ġsen-Suat Engüllü, ―Makedonya Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 49-56. 79 Makedonya‘da 1990‘lı yıllarda çıkan Türkçe gazete ve dergiler hakkında geniĢ bir tanıtım ve değerlendirme için bk. Ömer Turan, ―Bulgaristan ve Makedonya‘da Çıkan Türkçe Gazeteler‖, Avrupa‟da Türkçe Yayınlar Sempozyumu, Hollanda Türk Akademisyenler Birliği Vakfı Yayınları, Amsterdam, 1996, s. 39-53. 80 Niyazi Limanovski, Islamizacijata I Etnickite Promeni vo Makedonija, Makedonci Muslimani, Skopje, 1984. 81 Istorija Folklor I Etnologija na Islamiziranite Makedonci, Scientific-Cultural Activities of Islamized Macedonians in Macedonia, Skopje, 1987. 82 TorbeĢ kimliği konusunda bk. Ömer Turan, ―Pomaks, Their Past and Present‖, Journal of Muslim Minority Affairs, C. 19, No. 1, 1999, s. 69-83. 83 Jupa‘da TorbeĢler Makedonya Anayasası‘nın 8. maddesi uyarınca çocuklarına Türkçe eğitim vermek istediler. Fakat Makedonya hükümeti, bu insanların kendi aralarında Türkçe konuĢmadıkları gerekçesiyle izin vermedi. Bunun üzerine kendi imkânlarıyla 1 Ekim 1991 tarihinde Türkçe eğitim veren iki tane gayri resmî özel okul açtılar. Tecrübeli öğretmenleriyle Eğitim Bakanlığı‘nın ders programını takib ettiler. 1994 yılına kadar bu iki okulun öğrenci sayısı 250‘ye ulaĢtı. Bu durumdan rahatsız olan Makedon yönetimi, evvela çocukları bu okula giden aileleri tehditle iĢe baĢladı. Ailelere, çocuklarını bu okullardan çekmezlerse iĢlerini kaybedecekleri söylendi. Göndermekte devam eden ailelerin sosyal yardımları kesildi. Nihayet Makedonya Eğitim Bakanlığı, bu insanların Türk değil kandırılmıĢ Makedon Müslümanı oldukları gerekçesiyle okulların kapatılmasını kararlaĢtırdı. 8 Haziran 1995 tarihinde okula gelerek öğrencileri çıkaran polisler, içindekilerle birlikte okulları yaktılar. Bk. A Threat to “Stability”, Human Rights Violations in Macedonia, Human Rights Watch, Helsinki, s. 54-55. Bunun üzerine 171 öğrencinin velisi 60 Jupalı, 2 Eylül 1996 tarihinde açlık grevine gittiler. Makedon polisi açlık grevi yapılan yeri polis kordonuna alarak basın mensuplarının girmesini engelledi. Nihayet açlık grevinin 47. gününde Türk Demokratik Partisi‘nin gayretleriyle grev durdurulabildi. Partinin Genel BaĢkanı Erdoğan Saraç, olayla ilgili yaptığı açıklamada, ―Makedonya, 20 bin civarında olan Türkçe öğrenim görmek isteyen bu insanları zorla Makedon kabul ederek ayakta kalacaksa, onları devlete bağıĢlayabiliriz‖ dedi. Zaman, 14 Eylül 1996. Jupa‘daki TorbeĢ çocuklarına Türkçe okul verilmedi ancak yakınlarında bulunan Kocacık köyündeki Necati Zekeriya merkez ilkokulunda Türkçe eğitim almaları kabul edildi. 84 Birlik, Üsküp, 2 Kasım 1996. 85 Zaman, 14 Eylül 1996. 611 86 Osman Horata, ―Romanya Türkleri‖, Yeni Türkiye, Y. 3, S. 16, 1997, s. 1859-1866. 87 19. yüzyıl sonlarından II. Dünya SavaĢı‘na kadar Dobruca Türklerinin tarihi için bk. Müstecip Ülküsal, Dobruca ve Türkler, 2. Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1987. 88 Edip Ömer, ―Dobruca‘da Türk-Tatar Basınının Tarihçesi‖, Renkler, S. 3, 1992, s. 143-147. 89 Altay Kerim, ―Romanya‘da Kitap, Gazete, Dergi ve Radyo Yayın Hayatı‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni Bildirileri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1999, s. 317-334;. 90 Osman Horata, ―Romanya Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 65-95. 91 Harun Güngör-Mustafa ArgunĢah, Gagauz Türkleri (Tarih, Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı), Kültür Bakanlığı, Ankara, 1991, s. 2-4. 92 Nevzat Özkan, ―Gagavuz Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 97-120. 93 Milli Mücadele dönemi ve sonrasında Musul-Kerkük bölgesi üzerine tartıĢmalar ve tarafların görüĢleri için bk. M. Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, 1987; M. Kemal Öke, Kerkük Musul Dosyası, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı, Ġstanbul, 1991; Hikmet Özdemir, ―Irak‘ın DoğuĢu ve Lozan‘da Kurtlarla Dans (1916-1923)‖, Avrasya Dosyası, C. 3, S. 1, Ġlkbahar 1996, s. 105-126. 94 Suphi Saatçi, ―Irak Türklerinin Varlığını YaĢatma Mücadelesi Tarihinden Çizgiler‖, Türkiye DıĢındaki Türk Milliyetçiliği, Yay. Haz. Yücel Hacaloğlu, Türk Yurdu Yayınları, Ankara, 1995, s. 49-60. 95 Söz konusu deklarasyonun tam metni için bk Ömer Turan, ―Irak‘ın Milletler Cemiyeti‘ne Girerken Yayınladığı Deklarasyon‘da ve Anayasalarında Türk ve Diğer Azınlıkların Hakları‖, Avrasya Dosyası, C. 3, S. 1, Ġlkbahar 1996, s. 28-29. 96 BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Komisyonu Irak Özel Raportörü Stoel‘in bu konuları geniĢ bir Ģekilde ele alan raporu için bk. Max Van Der Stoel, Violation of human Rights in Iraq-Turkomans, 25/02/1994, E/CN, 4/1994/58. 97 Bu konuda daha geniĢ bilgi için bk. Baskın Oran, Kalkık Horoz, Æekiç Güç ve Kürt Devleti, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1996. 98 Türkmen kuruluĢları, Birinci Türkmen Kongresi ve söz konusu kongrenin yapıldığı dönemde Irak Türklerinin durumu için bk. Ömer Turan, ―Türkmen Kurultayı‘nın Ardından‖, Türk Kültürü, Y. 36, S. 420, Nisan 1998, s. 201-212. 612 99 Ġkinci Türkmen Kurultayı hakkındaki bir değerlendirme yazısı için bk. Abdullah Manaz, ―II. Türkmen Kurultayı‘nın Ardından‖, Kerkük, Y. 10, S. 29, ġubat 2001, s. 46. 100 Türkmenlerin basın tarihi için bk. Ziyat Köprülü, Irak‟ta Türk Varlığı, Ankara, 1996, s. 30-36. 101 Bk. Ekrem Pamukçu, ―Irak Türklerinde Dini Hayat‖, Türk Dünyasının Dini Meseleleri, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1997, s. 102 Bölgedeki tekkeleri ve fonksiyonları konusunda bk. YaĢar Kalafat, ―Türkmeneli/Erbil ve Halk Sufizmi‖, Türk Dünyası AraĢtırmaları, S. 107, Nisan 1997, s. 42. 103 Ziyat Akkoyunlu, ―Irak Türkleri Edebiyatı‖, Türk Dünyası El Kitabı, C. IV, Üçüncü Baskı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1998, s. 121-134. 104 Milli Mücadele Dönemi‘nde Suriye Türklerinin teĢkilatlanmaları ve Atatürk‘ün gönderdiği subayların önderliğinde Fransızlara karĢı mücadeleleri konusunda iki değerli çalıĢma için bk. Abdülkerim Rafık, ―Türkiye-Suriye ĠliĢkileri, 1918-1926‖, Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi, Sabahattin Samur (çev.), S. 88, ġubat 1994, s. 34-60; Ömer Osman Umar, ―Milli Mücadele Dönemi Türkiye-Suriye ĠliĢkileri (1918-1923)‖, Türk Dünyası AraĢtırmaları Dergisi, S. 102, Haziran 1996, s. 33-58. 105 Cengiz Orhonlu, ―Suriye Türkleri 3‖, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü, Ankara, 1976, s. 1136. 106 Suriye Türklerinin sayısına iliĢkin farklı tahminler de vardır. Örneğin Mehmet ġandır‘a göre bu rakam 15 milyon, M. Fatih KiriĢçioğlu‘na göre 1 milyon, Nazif Öztürk‘e göre 750-800. 000, Mustafa Kafalı‘ya göre ise 500. 000‘dir. Bk. Mehmet ġandır, ―Suriye Türklüğü‖, Türkeli Gazetesi, 8 Ocak 1997, s. 19; M. Fatih KiriĢçioğlu, ―Suriye Türkleri‖, Avrasya Dosyası, C. 2, S. 3, Sonbahar 1995, s. 131-142; Nazif Öztürk, ―Suriye Türkleri‖, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1679; Mustafa Kafalı, ―Suriye Türkleri I‖, Töre Dergisi, S. 21, ġubat 1973, s. 32. 107 Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, C. I, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1996, s. 759-805. 108 KaĢkaylar hakkında daha geniĢ bilgi için bk. Muhittin Çelik, ―KaĢkay Türkleri‖, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1651-1662. 109 Pierre Oberling, ―The Turkic Peoples of Iran‖, The Turkic Peoples of the World, Margaret Bainbridge (ed.), Kegan Paul Int., London & New York, 1991, s. 144-158. 110 Mehmet Saray, ―Ġran Türkleri‖, Yeni Türkiye, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1642-1643. 613 111 Ġran Ġslam Cumhuriyeti döneminde Ġran‘daki Azerilerin durumu hakkında daha geniĢ bilgi için bk. Brenda Shaffer, Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, MIT Press, Cambridge, 2002. 112 Afganistan‘daki etnik gruplar ve bunların arasında Türk topluluklarının durumu için bk. D. N. Wilber, ―Afganistan‘da Etnik Gruplar ve Kökenleri‖, Türk Folklor AraĢtırmaları, S. 350, 1978, s. 8443-8442; Mehmet Saray, Dünden Bugüne Afganistan, Ġstanbul, 1981; Fuat Bozkurt, ―Afganistan Türkleri‖, Toplumsal Tarih, S. 46, 1997, s. 36-45. 113 INAF Haber Bülteni‟ne göre, Arnavutluk‘taki Türk topluluğunu eritmek, Türk etkisini bitirmek isteyen Yunanistanlı misyonerler, iĢsiz ve fakir Arnavutları çeĢitli vaadlerle celbetmeye çalıĢmakta, tabii bunun için isim ve dinlerini değiĢtirmelerini Ģart koĢmaktadırlar. INAF Haber Bülteni, 20 Ağustos 2001. 614 BALKANLAR BULGARĠSTAN TÊRKLERĠ Bulgaristan Türklerinin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı / Prof. Dr. Hüseyin MemiĢoğlu [p.361-370] PROF. DR. HÜSEYĠN MEMĠġOĞLU Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur Eğitim Fakültesi / Türkıye Bulgaristan Türkleri, XIX. yüzyıl Türkiyesi‘nin Tuna ve Edirne vilâyetleri Türkleridir. BeĢ yüzyıl Türk toprağı olan bu iki önemli vilâyette Türk nüfusu büyük bir çoğunluğu teĢkil ediyordu. Rusçuk Fransız Viskonsolosu Aubaret‘in 6 Ekim 1876 tarihli raporuna göre yalnız Tuna vilâyetinde (NiĢ sancağı hariç) 1.130.000‘i Bulgar olmak üzere 1.233.500 gayrimüslime karĢılık 1.120.000 Türk bulunuyordu. Berlin AntlaĢması‘yla Doğu Rumeli adını alan Filibe ve Ġslimiye sancaklarında ise, yine 1876‘da 483 bin Bulgar‘a karĢılık 681 bin Türk yaĢıyordu.1 Yani 1876 yılında sözü geçen bu iki vilâyette yaĢayan nüfusun yüzde 52.7‘sini Türkler oluĢturuyordu. Yine Berlin AntlaĢması‘ndan önce 1877 yılında Rus diplomatı V. Teplow‘un yayınladığı istatistiki bir incelemede Tuna ve Edirne vilâyetlerinde 1 milyon 633 bin 695 Bulgar‘a karĢılık, 2 milyon 132 bin 254 Bulgar olmayan nüfusun bulunduğu belirtilmektedir.2 Teplow‘un istatistiki incelemesinde nüfus dağılım bilinçli olarak Bulgar ve Bulgar olmayan Ģeklinde ayrılmıĢ ve Türk-Müslüman nüfusu ayrıca gösterilmemiĢtir. Fakat Tuna vilâyetinde Bulgar olmayan nüfusun içinde pek az miktarda Rum, Ermeni, Eflak ve Yahudi vardı. Geri kalanını ise Türk-Müslüman nüfusu oluĢturuyordu. Bilhassa Tuna vilâyetinin doğu kısımlarında bulunan Rusçuk, Hezargrad, Osmanpazarı, ġumnu, Eskicuma, Silistre, Varna ve Tulça kazalarında Türk-Müslüman nüfusu ahalinin yüzde 80‘ini oluĢturuyordu.3 ―Daily News‖ gazetesinin muhabiri 1878 yılında Tuna vilâyetinin bir çok bölgelerini gezdikten sonra Eskicuma kasabasında konuyla ilgili Ģu açıklamayı yapmıĢtır: ―Dospat Dağı (Rodoplar) ve sair bölgelerden baĢka Yantra ve Karadeniz arasındaki bölgenin bütün kazalarında ve Dobruca bölgesinde oturanların dörtte üçü Türk, kalanı Rum ve Eflak olup Bulgar pek azdır… Osmanpazarı kazasında bulunan 70 köyden yalnız ikisinde, yani vırbiçe ve Konak köylerinde Hıristiyan ahali olup, diğerlerinin tümü Ġslâm‘dır. Eskicuma kazasında 28 Ġslâm, yalnız 7 Bulgar köyü vardır… Tuna, Karadeniz ve Yantra nehri boyunda olan ahalinin çoğu Türktür…‖4 Edirne vilâyetinin Rodop bölgesinde, Ġslimye ve Filibe sancaklarında yaĢayan az sayıda Rum‘un yanısıra, bu bölgelerde de nüfusun çoğunluğunu Türkler teĢkil ediyordu. Yani XIX. yüzyılın ikinci yarısına gelindiğinde Bulgaristan‘da Türk-Müslüman nüfusu ezici çoğunluğu oluĢturuyordu. ĠĢlenebilen tarım topraklarının ve ormanların yüzde 60-70 kadarı da Türklerin elindeydi. Bulgar bilim 615 adamları tarafından yapılan araĢtırmalara göre, 1874 yılında Kuzeydoğu Bulgaristan‘da Türklerin toplam olarak toprak mülkiyeti içerisindeki durumları Ģöyle verilmektedir. Kuzeydoğu Bulgaristan‘da Türklere Ait Toprak Miktarı ve Tablo 1: Oranı.5 S. Dimitrov‟a Toprak Mülkiyet Türü6 göre S. Draganova‟ya göre 150 Dönümden fazla Türk mülkleri 37 455 150 399 150 Dönüme kadar Türk köylüleri 261 894 265 316 Türklerin ellerindekitoplam topraklar (dönüm) 299 349 Sayılan toplam toprak mülkiyeti 541 860 415 715 692 797 Türklerin sahip olduğu toprak oranı%55%60 Buradaki verilere göre, Kuzeydoğu Bulgaristan‘daki toprakların StraĢimir Dimitrov‘a göre yüzde 55‘i, Slavka Dimitrova‘ya göre yüzde 60‘ı Türk nüfusuna ait olduğu görülmektedir. Yalnız tarımda değil, aynı zamanda-zanaatta ve ticarette Türkler üstün durumda idiler. Nikolay Todorov‘un verdiği tahminlere göre, Tuna vilâyetinde ticaretin yüzde 52.6‘sı, zanaatçı esnafın yüzde 57‘si Türklerin elinde bulunuyordu. Memur kısmının da yüzde 71.7‘sini Türkler teĢkil ediyordu. Ancak ücretli çalıĢan iĢçilerin yüzde 54.1‘ini Bulgarlar, yüzde 42.7‘sini ise Türkler oluĢturuyordu.7 Türklerin iktisaden üstünlüğü Kocabalkan‘ın güneyinde bulunan Filibe ve Ġslimiye sancaklarında, Rodop ve Pirin Makedonyası bölgelerinde de görülmektedir. Buradaki çiftlik sahiplerinin çoğunluğunu yine Türkler oluĢturuyordu. Hatta Petriç-Menlik bölgesinde toprağın yüzde 75‘i Türklerindi.8 1877/1878 Osmanlı-Rus SavaĢı bu durumu Türkler zararına alt üst etti. Tuna cephesinde yedi ay süren bu savaĢta 600 binden fazla Türk çok kanlı biçimde yerlerinden sökülüp göçe zorlandı, 350 binden fazla Türk ise katliamdan, açlıktan, soğuktan, salgın hastalıklardan kırıldı.9 Bu savaĢ esnasında Türklerin tarlaları, bağları, bahçeleri, hayvanları, evleri, dükkanları ve öteki malları Ruslar ve Bulgarlar tarafından geniĢ ölçüde yağma edildi. Ġlk safha olarak Türk mallarının Rus ordusunun ihtiyaçları için kullanılması kararlaĢtırıldı. Daha 28 Mayıs 1877 günü Prens Çerkaski bu fikrini Çar Ġkinci Alexandre‘a açtı ve ―harp içinde Bulgaristan‘ın bütün kaynakları ordunun (Rus ordusunun) ihtiyaçlarını sağlamak için kullanılması‖ istendi. Çar da bu fikri uygun bularak ―ben de zaten bunu arzu ediyorum‖ yanıtını verdi. 10 Bu fikir BaĢkumandanlıkça da kabul edildi ve 8 Eylül 1877 günü BaĢkumandanlık karargâhında yapılan önemli bir toplantı sonunda, Türklere ait bütün hayvanların, zahirelerin, ot ve saman stoklarının Rus ordusunun ihtiyaçları için müsaderesi plânı onaylandı. Bu karar 13-15 Eylül 1877 tarihlerinde ordu birliklerine tamim edildi.11 Bunun üzerine önce Tuna ve ardından Edirne vilâyetlerinde, Türk mallarının gaspı için geniĢ bir seferberliğe gidildi. Türklere ait hayvanlar, sürüler toplandı, tarlalardan ve ambarlardan zahireler, ot ve saman yığınları müsadere edildi. Rus orduları, iki yıla yakın iĢgal süresince, Tuna ve Edirne vilâyetlerinde Türklere ait mallardan tahmini olarak 600 bin ton saman ve ot, bir buçuk milyon ton zahire, 800 bin büyük baĢ ve 15 milyon küçük baĢ hayvan gasp ettiler. 12 616 Bu plânlı, programlı gasp politikasının ardından, doğrudan doğruya Türk topraklarını Bulgarlara mal etme, yani ―toprak ihtilâli‖ hareketi baĢlatıldı. Türk emlâkının Bulgarlara devredilip mal edilmesi hareketi demek olan ―Toprak ihtilâli‖, terim olarak, ilk defa 1953 yılında Sovyet Akademisyeni Levintov tarafından yayınlanan bir yazısıyla ortaya atıldı.13 O tarihten sonra Bulgar yazarlarından G. D. Todorov,14 Lüben Berov.15 Jak Natan16 ve diğerleri tarafından ―toprak ihtilâli‖ konusunda çeĢitli etütler yayınlandı. Bütün bu yayınlarda, 1877-1879 yıllarında bir ―toprak ihtilâli‖nin yapıldığı, bunun çok kanlı olduğu ve geniĢ bölgeleri kapsadığı belirtildi. Sovyet ve Bulgar Marksist yazarları bu hareketin bir ―sınıf mücadelesi‖ olduğunu, topraksız halkın, toprak ağalarının çiftliklerini kanlı bir Ģekilde yağmaladıkları iddiasını ileri sürdüler. Burada hemen belirtmek gerekir ki, ―toprak ihtilâli‖ bir sınıf hareketi değil, Bulgarların Türklere karĢı yürüttükleri milli bir hareketdir. Çünkü bu hareket esnasında, toprakları yağma edilen bir tek Bulgar çorbacısının (ağısının) adına rastlanılmamıĢtır. Aksine Bulgar çorbacıları da Türk topraklarının yağma edilmesi hareketine köylüler gibi katılmıĢlardır. Aynı Ģekilde ―ağalık‖ ile ilgisi dahi olmayan Türk köylülerinin toprakları da yağma edilmekten kurtulamamıĢtır. Yani Bulgarların zengini fakiri toptan yağma hareketine katılmıĢ, Türklerin de zengini fakiri toptan yağma hareketine maruz kalmıĢtır. Bunun ağalıkla uzaktan yakından hiçbir ilgisi yoktur. 30-40 dönümlük tarlası olan Türk köylüleri dahi bu yağma hareketinden kurtulamamıĢlardır. Bulgarları Türk mallarını gasp hareketine iĢtirak ettirme, önce bunları Türk mahsullerini toplama iĢinde kullanmakla baĢlamıĢtır. Çünkü tarlaların sahipleri Türk halk kitleleri yerlerinden kovulunca mahsullerin toplanması iĢi Rus ordusuyla Bulgarlara kalmıĢtır. Arkasından bu toprakların Bulgarlar tarafından ekilmesi talimatı verilmiĢtir. Böylece Bulgarların ―geçici iĢgalleri‖ kesinleĢmiĢ, yani Türk toprakları nihaî olarak Bulgarlara mal edilmiĢtir. 17 Aynı zamanda bu hareket sınırlı bir toprak hareketi olarak kalmamıĢ, Türk halkının toprağı ile birlikte taĢınır ve taĢınmaz bütün malları, evleri ve hayvanları da gasp edilmiĢtir. On binlerce Bulgar ailesi Balkan bölgelerinden ovalara inerek, sistematik bir Ģekilde zorla boĢaltılan Türk evlerine yerleĢmiĢlerdir. Türk halkına ait emlâkle birlikte vakıfların emlâkı ve Türk Devleti‘ne ait gayri menkuller de Bulgar köylüleri ve kentlilerince zapt edilmiĢtir. Bu maddi kaynaklara el koyma hareketi 1878-1879 yıllarında büyük bir yoğunluk kazanmıĢtır.18 Geçici Rus askeri yönetimi Bulgarların Türk mülklerini ele geçirmelerine göz yummuĢ, hatta Bulgar köylülerinin daha fazla toprak zaptetmelerini teĢvik edici hareketlerde bulunmuĢ, kararnameler, nizamnameler çıkararak bu hareketi meĢrulaĢtırmaya çalıĢmıĢtır. Bu amaçla 1878‘de acele olarak her kazada yeni Bulgar mahkemeleri oluĢturulmaya, toprak mülkiyet iddiaları ele alınmaya ve bu davaların seri mahkeme usulüyle kitlesel olarak hükme bağlanmasına baĢlanmıĢtır. Davalar yerel gazetelerle ilan edilerek altı hafta içinde tarafların mahkemeye gelmeleri ve mülkiyet iddialarının bulunması güç olan kesin ve belirli kanıtlarla ispatlanması istenmiĢ ve gelmeyen Türklerin gıyabında aleyhte seri kararlar verilmiĢtir. Zorunlu göçe tâbi tutulan Türklerin Ayastefanos ve Berlin antlaĢmalarında geri dönebilmeleri konusunda olumlu hükümlerin bulunmasına rağmen, ayrıca dönmelerini güçleĢtiren uygulamalara ve gerçek dıĢı suçlamalara gidilmiĢtir. Mesela Rus Askeri Yönetiminin 2 Ağustos 1878 tarihli kararnamesiyle ―yağma ve yerli halk üzerinde çirkin olaylara karıĢmıĢ kaçan 617 Türklerin dönmeleri durumunda hemen tutuklanacakları ve askeri mahkemeye verilecekleri‖ ilan edilmiĢtir.19 Bu gibi tehditlerle Ruslar ve Bulgarlar savaĢ esnasında zorla göçe tuttukları yüzbinlerce Türk‘ün geri dönmelerini engellemiĢlerdir. Yerlerinde kalan Türkler ise, nüfusça bir azınlık durumuna düĢürüldükleri gibi, ekonomik bakımdan da yoksul ve zor durumda bırakılmıĢlardır. Bulgaristan Prensliği kurulduktan sonra, 1880 yılında Bulgarlarla emlâk meselesini görüĢmek üzere Sofya‘ya gönderilen Türkiye Komiseri Nihat PaĢa, yanında 100 sandık dolusu tapuyu da götürerek çetin müzakerelere baĢlamıĢ, fakat Türk emlâkını Bulgarlardan kurtarmak mümkün olmamıĢtır. 20 Balkan ve Birinci Dünya SavaĢları sonunda Bulgaristan‘ın ekonomik hayatında meydana gelen değiĢiklikler, Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısını daha da kötüleĢtirmiĢtir. Bu ahalinin büyük kısmı daha da fakirleĢmiĢtir. Bulgaristan Türklerinin bu ağır sosyo-ekonomik durumu 31.12.1920 tarihli sayım sonuçlarından yaklaĢık olarak görülmektedir.21 Sayım verilerinden görüldüğü gibi, çalıĢan Türk nüfusunun büyük bir kısmı, 248.787 kiĢi, yani yüzde 90‘a yakını, geçimini tarımdan sağlamıĢtır.22 Bunlar baĢlıca fakir ve orta halli köylülerdi ve küçük toprağından kendi alın teri ile geçinenlerdi. Aynı zamanda 14.803 kiĢi, yani yüzde 10.25‘i sanayide ve baĢlıca imalât endüstrisinde ve zanaatçılıkta çalıĢmıĢtır. Diğer yandan, tarım sektöründe çalıĢanların önemli bir kısmı toprak sahibi değildi, ırgatlık ederler, gündelikçi veya yarıcı olarak çalıĢırlardı. Gezgin zümre denilen bu geçici ücretli iĢçiler bu ve sonraki dönemlerde Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik yapısında önemli bir yer almıĢtır. Çünkü harp sonrası dönemde toprak mülkiyetinin küçük parçalara bölünmesi az topraklı ailelerin sayısını artırmıĢ ve çalıĢabilen aile fertlerinin bir kısmına bu topraklarda iĢ kalmamıĢtır. Bu kesim ücretli iĢçi olarak baĢka yerlerde iĢ arayıp geçimlerini sağlamak zorunda kalmıĢtır. Bu yüzden sezon iĢçilerin sayısı hızla artmıĢ ve 31.12.1920 yılı sayımlarının resmi verilerine göre Türk asıllı tarım iĢçilerin sayısı 35.285 kiĢiye ulaĢmıĢtır. Eğer endüstri, zanaatçı ve tarım iĢçileri kategorisine ulaĢımda ve taĢıtta çalıĢan ücretli iĢçiler (2660 kiĢi) ve devlet ve özel sektördeki memurlar, öğretmenler, ticaret kantoralarındaki hademeler, evlerdeki hizmetçiler vs. de katılırsa, savaĢ sonrası dönemde Bulgaristan Türkleri arasında iĢçi kesiminin sayısı 51.103 kiĢiyi bulmuĢtur. Toplumda bunlara yakın bir de kent ve köylerde müstakil küçük ve orta mal üreticiler vardı ki, bunlardan büyük bir kısmının durumu, ücretli iĢçilerin, zanaatçıların, öğretmenlerin, fakir ve orta halli köylülerin durumlarından farklı değildi. Bu vesileyle Birinci Dünya SavaĢı sonunda ―Çiftçi Bilgisi‖ gazetesi ―Türk ahalisi tefeci keneler ve politikacı sömürücüler tarafından reaya haline getirildi‖ diye yazmıĢtır.23 Maddi yoksullukla birlikte büyük bir kültürel geri kalmıĢlık da kendini göstermiĢtir. 31.12.1920 resmi nüfus sayımı sonuçlarına göre, Türk asıllı ahalinin (6 yaĢ üzerinde) yüzde 91.31‘i okuma yazmadan mahrum kalmıĢtır.24 Sofya‘da yayınlanan ―Rehber‖ gazetesi Türklerin 1930 yılı baĢlarına kadarki dönemde vaziyetini Ģöyle özetlemektedir: ―Bulgaristan‘ın geçirdiği yarım asırlık devresini gözden geçirecek olursak ilk teĢkil devrelerinde bizim ticaret ve sanayi itibariyle kuvvetli olduğumuzu…, memleketin umum serveti olan arazi ve emlakının büyük bir kısmının elimizde bulunduğunu, az bir uyanıkla memleketin iktisadisine de hakim olmak vesaitine malik bulunduğumuzu görürüz. Aradan geçen elli sene gibi kısa bir müddet zarfında elimizdeki bu servet yıldırım sürati ile 618 uçtu, eridi. Bugün, maalesef görüyoruz ki, Ģehirlerde ekseriyetle bir amele sınıfı teĢkil ediyoruz. Arada kiraz beni gibi görünen tek tük esnaflarımız, nüfusumuza, kalabalığımıza nispetle hiç sayılacak kadar azdır. Köylerde arazi ve servetimizi elden çıkarmamıĢ isek te bu sahada da vaziyetimiz memnuniyet ve iftihar verici değildir. Epeyce tetkik olunursa köylerde de servetimiz erimekte, iktisadi hakimiyet diğer unsurun eline geçmektedir.‖25 Bu durum 1877-1878 Osmanlı-Rus SavaĢından sonra yıllarca böyle sürüp gitmiĢ ve Bulgaristan Türkü bir daha sosyo-ekonomik durumunu diriltememiĢtir. Diriltmesine de imkan verilmemiĢtir. 1879-1945 yılları arasında Bulgaristan Türklerinin yaklaĢık yüzde 90 kadarı küçük çiftçi olarak kalmıĢtır. 31 Aralık 1934 tarihinde yapılan sayımlara göre Bulgaristan Türk çiftçi ailelerin durumu Tablo 2‘de açıklanmaktadır.26 Tablo 2‘den görülüyor ki, Türk asıllı çiftçi ailelerinin büyük çoğunluğu 50 dekara kadar toprağa sahiptiler. 10 dekara ve 10-20 dekara kadar toprağa sahip çiftçi aileleri en fakirdiler ve yoksul köylü kitlesini oluĢturuyorlardı. 20 dekara kadar toprağa sahip köylü ailelerin büyük bir çoğunluğu ve 20-50 dekara kadar toprağı olanların da bir kısmı bu topraklardan geçimlerini tamamiyle sağlayamıyorlar ve giderek sanayi iĢlerine ve özellikle tütün ve diğer sanayi dallarında iĢ aramak zorunda kalıyorlardı. 1934 yılı sayımlarına göre fakir çiftçi ailelerin sayısı Türk asıllı çiftçi aile sayısının yüzde 78.71‘ni, yani 3/4‘ünden fazlasını oluĢturuyordu ve Türklere ait olan toprağın yüzde 48.71‘ine, yani 1/2‘inden daha azına sahiptiler. 50-100 dekara kadar toprağa sahip orta halli köylüler, Türk asıllı çiftçi ailelerin yüzde 17.02‘sini, yani yaklaĢık olarak 1/6‘ini oluĢturuyorlardı ve Türk çiftçi ailelerine ait olan tüm toprağın yüzde 33.52‘sine, yani 1/3‘ine sahiptiler. Genellikle bu kategorideki aileler kendi toprağı ile daha rahat geçiniyorlardı. Hatta bu kategoriden 1/5 kadarını oluĢturan ve toprağın 1/3 kadarına sahip bulunan 80 ve 100 dekarlı aileler, özellikle verimli tarım bölgelerinde, varlıklı çiftçiler düzeyine yakınlaĢıyorlardı. 100 dekarın üstünde toprağa sahip çiftçi aile kategorileri ise zengin tabakayı teĢkil ediyorlardı. Sayıları itibariyle bu son iki kategori 1934 yılında Türk asıllı çiftçi ailelerin yüzde 4.27‘sini, yani 1/25 gibi küçük bir azınlığını oluĢturuyorlar ve Türklere ait toprağın yüzde 17.77‘sine sahiptiler. Çiftçi ailesi için en önemlisi iĢlediği toprak olmakla beraber, ailelerin ekonomik durumlarını en doğru bir biçimde belirtmek için tek bir gösterge değildir. Çiftçi ailelerin ekonomik durumlarını tam olarak belirtmek için sahip oldukları hizmet (iĢ) hayvanı, makine ve taĢıt araçlarını da dikkate almak lazımdır. Çünkü bu üretim araçları olmadan tarım üretimi gerçekleĢtirilemez. Ancak tüm Bulgaristan Türklerinin sahip olduğu üretim araçlarını gösteren istatistik veriler bulunmadığı için bu hususta ahalisinin yüzde 95‘i Türk asıllı olan Kırcaali, Mestanlı ve KoĢukavak ilçelerine ait verilerden belirli bir fikir edinebiliriz. Tablo 3‘teki veriler gösteriyor ki, 10 dekara kadar toprağa sahip ailelerin yaklaĢık yarısında hizmet hayvanı ve makine yoktu. Toprağın 38.48‘ine sahip olan bu aileler üretim araçları olmadığından dolayı topraklarını baĢkalarına veriyorlardı. Bunlar baĢlı baĢına çiftçilikle geçinemedikleri için bir kısmı zengin çiftçilere ırgatlık, çobanlık ederek, yani ücretli tarım iĢçisi olarak 619 geçimlerini sağlıyorlardı. Diğer kısmı ücretli iĢçi olarak taĢ ocaklarında, maden ocaklarında, zanaatçı ve sanayi iĢletmelerinde çalıĢıyorlardı. 10 dekara kadar toprağa sahip olan köylülerin ancak yüzde 1012‘si kendilerinde olmadığı veya yetersiz olduğu için üretim araçları ve toprak kiralıyorlardı. 27 Bu kategoriye yakın çiftçi aileleri 10-50 dekar toprağı olan çiftçilerdi ve bunların da kimisinde hizmet hayvanı, makine ve taĢıt yoktu. Tabloda anlaĢılacağı üzere, gösterilen üç ilçede 1934 yılında bu kategorideki çiftçi ailelerinin yüzde 7.50‘sinde üretim aracı yoktu ve bunların yüzde 75‘i 10-20 dekar toprağa sahiptiler. Ve yine 10-50 dekara kadar toprağı olanların yüzde 10 kadarının da hizmet hayvanı yoktu ve bunların yüzde 75‘i yine 10-20 dekar toprağa sahiptiler. Verilerden görüldüğüne göre 10 dekardan 50 dekara kadar toprağa sahip çiftçi ailelerinden çoğunun ekonomik durumu pek iyi değildi. Onun için bu kategoriden de pek çok sayıda köylü baĢka iĢ alanında veya büyük çiftlik sahiplerinde çalıĢmak zorunda idiler. 50-100 dekar topraklı ailelerin ancak az bir kısmında, yüzde üç kadarında, iĢ hayvanı yoktu ve yüzde 1.57‘si makine ve taĢıttan yoksundu, diğer kısmında, daha varlıklı, zenginlere yakın orta halli çiftçilerde ise fazla üretim aracı vardı ve bunları kiraya verirlerdi. Son kategorideki çiftçilerin az bir kısmında da hizmet hayvanı ve makine yoktu. Bu aileler toprağının hepsini veya bir kısmını kiraya verirler, kalanını da baĢkalarından kirayla üretim aracı alıp ücretli iĢçilerle iĢletirlerdi. Yani büyük toprak sahipleri çiftliklerinde bir hayli ücretli iĢçi çalıĢtırmak zorundaydılar. Gezgin zümre denilen bu geçici ücretli tarım iĢçilerinin bu yıllarda Bulgaristan Türklerinin sosyal yapısında önemli yeri vardı. Onların sayısı tarım dıĢında çalıĢan Türk iĢçi sayısından çok daha yüksekti. Mesela 31 Aralık 1934 yılı sayımlarına göre, Bulgaristan‘da Türk asıllı 40459 iĢçi vardı. Bunlardan 24070 kiĢi, yani yüzde 60 kadarı tarımda çoban (3675 kiĢi) ve gündelikçi olarak (20395 kiĢi) geçimini sağlarlardı. Geri kalan 16389 kiĢi tütün sanayinde, inĢaatta, ulaĢtırma, ticaret vs. sektörlerde çalıĢırdı. Bulgaristan Türklerinden küçük dükkan sahibi bir hayli zanaatçı da vardı. Bunların çoğu terzi, kunduracı, saraç, demirci, berber vs. idi ve 31 Aralık 1934‘te bunların sayısı 4942 dolayında idi. Bu iĢyerlerinde 5695 kalfa ve çırak çalıĢıyordu. Türk asıllı memurların sayısı ise 1721 kiĢi idi. 28 Resmi verilere göre 31.12.1934‘te Türkler arasında okur yazar kesimin nispi payı sadece yüzde 14, erkekler arasında yüzde 19.4, kadınlar asında ise yüzde 9.4 idi. Bu oran kentliler arasında yüzde 25.5, köylüler arasında ise yüzde 12.7 idi.29 Bulgaristan Türkleri arasında sanayici ve tüccar gibi iĢadamları da bulunmaktaydı, fakat onların sayısı ve nispi payı daha düĢüktü. 1934 yılında Türk asıllı sanayicilerin sayısı tahminen 292 civarındadır. Bunlar tütün mağazaları, deri, değirmen, tekstil vs. küçük sanayi müesseselerin sahipleridir. 1934 yılında zahire tüccarı, cambaz, tütün tüccarı ve aracıları gibi büyük ve küçük tüccar Türklerin sayısı 2288 idi.30 Görüldüğü gibi, 1877/1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‘ndan sonra Bulgaristan Türklerinin sosyoekonomik yapısında sanayici, tüccar vs. iĢadamı olabilen Türklerin sayısı çok azdı. Çünkü Ģehirlerde oturan Türklerin nispi payı çok düĢüktü. Bu pay 1920‘de yüzde 7.3, 1926‘da yüzde 6.2, 1934‘te ise yüzde 5.8 idi.31 Türklerin yüzde 93-94‘ü köylerde yaĢıyordu ve çalıĢan kısmının da yüzde 90‘ı tarımla 620 uğraĢıyordu.32 Tarımda çalıĢan Türklerin de yüzde 90‘ı küçük çiftlik sahipleriydi. Cetvelde de (Tablo 2‘de) görüldüğü gibi, 50 dekara kadar toprağa sahip fakir köylülerle 50‘den 100 dekara kadar toprağı olan orta halli çiftçiler Türk ahalisinin yüzde 95.73‘ünü oluĢturuyordu. Onlar baĢlıca ihtiyaçlarını karĢılayan tarım ürünlerini kendi alın terleriyle üretiyorlardı, devlete ve bankalara olan borçlarını ödeyebilmek için de ürettikleri ürünün pek az bir kısmını pazara çıkarıyorlardı. Yani küçük çiftçi zümresi kendi kendine yeterli sayılabilecek bir durumda idi. Komünist rejimde bu durum kökten değiĢtirildi. 1944 yılında komünistlerin iktidara gelmesiyle Bulgaristan özel mülkiyete dayalı ekonomik sistemden devletçi sosyalist ekonomik sisteme doğru yöneldi. Tabii bu değiĢiklik 9 Eylül 1944‘te iktidar değiĢikliği olur olmaz ve Vatan Cephesi Hükümeti kurulur kurulmaz olmadı, çünkü bu hükümetin içinde komünistler önemli bir ağırlığa sahip olmakla birlikte, diğer siyasi güçler de bulunmaktaydı. Bu nedenle, ekonominin kamulaĢtırılması için komünistlerin iktidarda mutlak egemenliklerini sağlamaları gerekmekteydi. Bu da 1946 seçimleriyle gerçekleĢtirildi. Seçimlerden sonra ekonominin kamulaĢtırılmasına hız verildi. KamulaĢtırma, sanayide, ticarette ve bankacılıkta çok daha kısa sürede gerçekleĢtirildi, tarımda ise nispeten biraz daha uzun sürdü. Bu farklılık iki kesimin özelliklerinden dolayı böyle geliĢti. Fakat Bulgar ekonomisindeki kamulaĢtırma hareketi öteki sosyalist ülkelere kıyasla daha hızlı geliĢerek kısa sürede tamamlandı. Bu olayda 1947 yılında Bulgar parlamentosu tarafından sanayi müesseseleri ve bankaların millileĢtirilmesi ile ilgili kabul edilen yasanın büyük rolü oldu. Yasanın kabul edilmesi ile sanayi iĢletmeleri, yanı sıra bir çok zanaat iĢletmesi ve banka millileĢtirildi. Bunların arkasından iç ve dıĢ ticaret ve ulaĢtırma devletin eline geçti. Özel dıĢ alım ve dıĢ satım kuruluĢları ortadan kaldırıldı ve özel kesimin toptan ticaretine son verilerek kamulaĢtırma iĢi tamamlanmıĢ oldu. 1949 yılı sonu ve 1950 yılının baĢında özel kesimin perakende ticaret yapma hakkı da kaldırıldı, bu iĢleri devlet iĢletmeleri ve tüketim kooperatifleri üstlendiler. Böylece endüstri ve ticaret alanında sosyalist sektör egemen duruma sokuldu ve 1956‘da artık sanayi üretiminin yüzde 97.7‘si, perakende ticarette de yüzde 99.5‘i burada toplandı. Tarımda da örgütlenmeye gidildi. Bu örgütlenmenin ağırlık payları farklı olmakla birlikte birinci aĢamada kolektif tarım iĢletmeleri olan Emek Kooperatif Tarım ĠĢletmeleri (TKZS) ve Devlet Tarım ĠĢletmeleri (DZS), Ġkinci aĢamada ise (1970‘lerden sonra) Tarım Sanayi Kompleksleri (APK) oluĢturuldu. Emek Kooperatif Tarım ĠĢletmelerinin kurulması düĢüncesi daha 1945‘te ortaya atıldı ve uygulama sınırlı çevrelerde rağbet gördü. Türk köylüsünün büyük kısmı küçük iĢletmelerinde güç durumda da olsa bu uygulamaya hiç de sempati duymadı. Türk köylüsünü Tarım Kooperatif ĠĢletmelerine celbetmek ve sosyo-ekonomik sorunlarının çözülmesi için yoğun çalıĢmalar yapıldı ve önemli kararlar alındı. 33 Bakanlar Kurulu, bu nüfusun yoğun olduğu yörelerde il belediyelerin çalıĢmalarını yönlendiren bir dizi kararlar aldı. ġumnu ili için 25 Temmuz 1951 tarih ve 865 sayılı, Hasköy ili için 6 Eylül 1951 tarih ve 1096 sayılı, Varna ili için 19 Aralık 1951 tarih ve 1526 sayılı ve Rusçuk ili için 8 Nisan1952 tarih ve 309 sayılı kararnamelerle, Bulgaristan, Tüklerinin içinde bulunduğu sosyo-ekonomik geri kalmıĢlığın giderilmesi, kültür ve sağlık hizmetlerinin geliĢtirilmesi için bir dizi önlem alındı.34 Bulgaristan Türk köylülerin kooperatifçiliğin avantajları konusunda ikna edilmesi için, Bakanlar Kurulunun 20 Temmuz 1951 tarihli kararıyla Tarım Bakanlığı 621 Bulgaristan Türklerinin yaĢadığı yörelerde Tarım Kooperatif ĠĢletmeleri‘nden birini her Ģeyi ile örnek kooperatif durumuna getirmekle görevlendirildi. 35 KoĢukavak‘ta Vransko, Mestanlı‘da Penkovtsi, Kırcaali‘de Maslinovo, Balpınar‘da Glojevo, Dulovo‘da Pravda, Kemallar‘da Zdravets, Rusçuk‘ta Semercievo, Razgrad‘da Ostrovo, Silistre‘de Profesör ĠĢirkovo, Bêla‘da Pomen, ġumnu‘da Ġzgrev köylerindeki tarım kooperatifleri örnek kooperatif ilan edildiler. 36 Bu tarım kooperatiflerine devlet karĢılıksız yardımda bulundu.37 Ayrıca Tarım Bakanlığı, Bulgaristan Türklerinin yaĢadığı yörelerde mevcut Tarım Kooperatiflerinin geliĢtirilmesi için kredi verilmesi, Türk gençlerinin muhasebe, yöneticilik, traktör, kamyon kullanma kursları gibi kurslara gönderilerek Tarım Kooperatiflerinde istihdam edilecek personelin yetiĢtirilmesi gibi önlemler belirledi.38 Ancak Bulgaristan Türk köylülerin büyük çoğunluğu Tarım Kooperatiflerine girmeyi reddetti. 1950 yılı sonlarında kooperatifler iĢlenebilir toprağın yüzde 51.1‘i ve ülkedeki köy hanelerinin yüzde 47.9‘unu kapsamıĢken, bunlara dahil olan Bulgaristan Türk köylüsünün oranı yüzde 5-6‘da kaldı.39 Kooperatiflere girenler ancak fakir köylüler oldu. Orta halli Türk köylüleri, kooperatiflere girmede tereddütlü davrandı. Bu durum birkaç yıl böyle sürdü. Komünist Partisi‘nin BeĢinci Kongresi (1948) kararları doğrultusunda bundan sadece 2-3 yıl sonra kaba güç kullanılarak kooperatifleĢtirmede ―kitleleĢtirme‖ hareketi baĢlatıldı ve bunun neticesinde 1959 yılında toprağın yüzde 96‘sı kooperatifleĢtirildi. KooperatifleĢtirme politikası en çok Bulgaristan Türklerini etkiledi, çünkü yüzde 90‘ı tarımla uğraĢıyordu. Türklerin özel mülkiyeti kolektifleĢtirilince kendi tarlalarından, bağlarından, bahçelerinden, Ģehirdeki Türkler ise kendi özel dükkanlarından, atölyelerinden, iĢletme yerlerinden yoksun kaldılar. Türklerle Bulgarlar aynı kooperatiflerin üyesi ve iĢçisi oldular. Tarım ve meslek kooperatiflerinden artakalan Türk nüfusu, özellikle gençler, baĢka sektörlere yöneltildi. Bu da kırsal alanlardan kentlere doğru, Türk bölgelerinden baĢka bölgelere doğru sürekli bir göçe neden oldu. 1956-1965 döneminde göç 108.828 Bulgaristan Türkünü kapsadı. Bunlardan 10.718‘i kentlerden, 98.110‘u köylerden baĢka yere göç ettiler. 1965-1975 döneminde ise 13.277‘si kentlerden, 96.422‘si köylerden olmak üzere 109.699 Türk bir yerden baĢka yere göç etti. Dolayısıyla 1956-1975 yılları arasında Bulgaristan‘da toplam 218.527 Türk yer değiĢtirdi. Bunlardan 144.431‘i bulunduğu ilin hudutları içindeki kentlere ve köylere, 74.096‘ı ise değiĢik illerin köy ve kentlerine göç ettiler.40 YaĢanan bu iç göçü sonucu pek çok Bulgaristan Türkü sanayi, ulaĢtırma, inĢaat ve diğer sektörlerde çalıĢmaya baĢladı, fakat bu kitlenin de belirli yerlerdeki nüfus yoğunluğu bir ölçüde kırıldı. 1956-1975 döneminde çalıĢan Türk nüfusu sektörlere göre Tablo 4‘teki gibi bir geliĢme gösterdi. Tablo 4‘ten görüldüğü gibi, bu göç dalgası tarım sektöründe çalıĢan Türk nüfusunda bir azalma ortaya çıkardı. 1956-1975 döneminde bu sektörde istihdam edilen Türklerin aktif nüfusunda üçte bir düĢüĢ oldu ki, bu nispi payın yüzde 84.3‘ten yüzde 56.1‘e düĢmesi sonucunu doğurdu. Aynı zamanda sanayi sektöründe istihdam edilen iĢçilerin hem mutlak sayısında, hem de nispi payında artıĢ oldu. 1956‘da sanayi sektöründe Türk iĢçi yüzdesi 6.8 iken 1975‘te 3 kat artarak yüzde 20.9‘a yükseldi. Böylece 1975 yılında Bulgaristan Türk aktif nüfusun beĢte biri değiĢik sanayi dallarında çalıĢma imkanı buldu. Ayrıca Bulgaristan Türklerinin iĢçi kesiminde ortaya çıkan yeni bir olumlu geliĢme de, bu iĢçilerin, üretim araçları üretiminde, elektronik, haberleĢme, gemi inĢaatı gibi önemli ve gelecek vaat eden dallarda çalıĢmasıdır. Böylece Bulgaristan Türk iĢçilerin meslek yapısında da değiĢiklik oldu. 622 Bunun nedeni, üretimin mekanizasyonu ve otomasyonu yanı sıra Türk iĢçilerin eğitim düzeyinin artmasıdır. Buna bağlı olarak özel uzmanlık gerektiren iĢlerde istihdam edilen Bulgaristan Türk iĢçi sayısında da hızlı artıĢ oldu. Sanayi sektöründe en fazla Türk iĢçisi makine imal ve metal iĢletme sektöründe istihdam edildi. Bu iĢçilerin 1956 yılında sayıları 3162 iken 1975‘te 5.5 kat artarak 17.423‘e çıktı. Gıda sanayide çalıĢanların sayısı 1956‘da 4594 iken 1975‘te 3 misli artıĢ göstererek 13.284‘e yükseldi, tekstil sanayide rakamlar 1929 iken 5.5 misli artıĢla 10.541 oldu. Kimya sanayide 199‘dan 3.147‘ye yükseldi. Metalürjide 1.785‘den 1.5 kat artarak 2.368‘e ulaĢtı. Kimya sanayiinin geliĢmesi, kimyasal maddelerin tarımda yaygın biçimde kullanılması, kimya, kauçuk ve petrol sanayiinde çalıĢan Türk iĢçilerinin sayısının artmasına neden oldu. 1965-1975 döneminde bu sektörde istihdam edilen Türk iĢçilerin sayısı 5 kat arttı. Hafif sanayi sektöründe çalıĢan Türklerin sayısı da artıĢ eğilimi gösterdi. Tekstil dalında 1965‘te 2.262 kiĢi çalıĢırken 1975‘te 3.5 misli bir artıĢla 7.974 kiĢiye ulaĢtı. Terzilerde artıĢ 5 misli, ayakkabıcılarda 2 misli, gıda sanayiinde çalıĢanlarda 1.5 misli oldu. Diğer hafif sanayi dallarında istihdam edilen Türk iĢçilerin sayısı da benzer Ģekilde artıĢ eğilimi gösterdi. Türk iĢçilerin ağır ve hafif sanayi dallarına yönelmesi, onların teknik bilgilerinin ve özgüvenlerinin artmasına neden oldu. Binlerce Bulgaristan Türk kadını da erkeklerle birlikte sanayi sektöründe çalıĢmaya baĢladı. 1975‘te sayıları 1956‘ya göre 10 kat, 1965‘e göre 3 kat arttı. 1975‘te tekstil sanayiinde 8.481, gıda sanayiinde 7.384, makine imalâtı ve metal iĢletme sanayiinde 3.588, kimya sanayiinde 1.538 vs. Türk kadını çalıĢıyordu. 1975‘te sanayide istihdam edilen Türk iĢçilerinin 33.019‘u, yani yaklaĢık yüzde 44‘ü Türk kadınlarından oluĢmaktaydı. ĠnĢaat sektöründeki Türk iĢçilerin sayısında da bir hayli artıĢ oldu. 1975‘te bu sektördeki Türk iĢçilerin sayısı 1956‘ya oranla 7 kat ve 1965‘e oranla 1.5 kat arttı. Bilhassa armaturistci (demir-beton inĢaatı mütehassısı), sıvacı, betoncu (beton iĢleriyle uğraĢan kimse), mozaik iĢçisi, boyacı, marangoz vs. iĢçilerin sayısı çok arttı. 1956‘da bu gibi inĢaat iĢçilerin toplamı birkaç bini aĢmaz iken 1965‘te onların sayısı 21.545‘e, 1975‘te 26.731 kiĢiye ulaĢtı. DeğiĢik sektörlerdeki olumlu geliĢmeler ulaĢtırma sektöründe de görüldü. Kara ve demiryolu taĢımacılığında çalıĢanların sayısı 1956‘da 173 iken 1965‘te 2.903‘e, 1975‘te 11.431‘e yükseldi. Sadece Ģoför sayısı 1956‘da yüz civarında iken 1965‘te 2.526‘ya, 1975‘te 9.980‘e ulaĢtı. Deniz ulaĢımında çalıĢanların sayısı da az değildir. Ticaret ve hizmet sektöründe çalıĢanların sayısında da artıĢ oldu. 1965 yılında bu sektörde istihdam edilen Türklerin sayısı 4.407 iken 1975 yılında iki kat artarak 9.297‘ye ulaĢtı. Bulgaristan Türklerinin yaĢadığı yörelerdeki sosyo-ekonomik değiĢiklikler, tarım sektöründe çalıĢan Türklerin sayısında ve dağılımında da bazı değiĢikliklere neden oldu. Tablo 5:Tarım Sektöründe Ġstihdam Edilen Aktif Türk Nüfusunun UğraĢ Türlerine Göre Dağılımı* UĞRAġ TÊRLERĠ 1965 1975 1. Tarımsal bitki yetiĢtirme 623 birim baĢkanları 2.Traktör birimleri baĢkanları 843978 6370 3. Hayvan yetiĢtirme birim baĢkanları 248281 4. Grup baĢkanları 1133 563 5. Traktör sürücüleri 4466 10996 6. Eker biçer sürücüleri 7.Tarım makinaları kullananlar 8. Bitki yetiĢtirenler 9. Hayvan yetiĢtirenler 145560 1311 563 232188 153430 18800 17874 uğraĢı olanlar 143315 4553 273512 189957 10. Belirgin olmayan tarımsal TOPLAM Kaynak: Tablo,1.12.1965 ve 2.12.1975 nüfus sayımı sonuçlarına göre düzenlenmiĢtir. Veriler, 1975‘te tarım sektöründe istihdam edilen Bulgaristan Türklerinin sayısının yüzde 56.1 olduğunu ortaya koymaktadır. Yani Bulgaristan Türklerinin yine büyük çoğunluğu tarımla uğraĢmaktadır. Tabi 1975 yılında 1956 yılına kıyasla bu sektörde çalıĢan Türklerin yüzde 31 oranında azaldığı da görülmektedir. Bu azalma son yıllarda tarımda makinalaĢmanın hızlı olduğu bitki ve hayvan yetiĢtirme dallarını kapsamaktadır. Bulgaristan Türklerinin yaĢadığı köylerde de tarımda makinalaĢmanın etkili olması, iĢlerin bölünmesini ve daha geliĢmiĢ mesleki yapının ortaya çıkmasını sağlamıĢtır. Bu da tarım sektöründe çalıĢanların uzmanlaĢması sonucunu doğurmuĢtur. Tarım sektöründe çalıĢan Bulgaristan Türklerinin sayısında azalma gözlenirken, örneğin traktör kullananların sayısı %246 oranında, eker-biçer kullananların sayısı da %386 oranında artmıĢtır. Böylece bu kesim, sanayi tipi üretim kültürünü köye taĢımıĢtır. Bulgaristan Türkleri üretim alanı yanısıra sosyal hizmetler alanında da yer almıĢtır. Fakat bu pay onların sosyo-ekonomik yapısında çok düĢük nispeti teĢkil etmektedir. Verilere göre 1956-1965 döneminde aktif Türk nüfusunun yüzde 96‘sı üretim alanında istihdam edilirken 1975‘te bu oran yüzde 93.7‘e düĢmüĢtür. Sosyal hizmetler alanında ise bu kitlenin aktif nüfusunun payı yüzde 4‘ten sadece yüzde 6.3‘e yükselebilmiĢtir. Ülke ortalamasına göre bu pay çok düĢük olmakla birlikte geliĢmesi için özen gösterilmemiĢtir. Genel olarak 1980 yılların sonuna kadar Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik yapısı iĢçi ve kooperatif üyesi köylüler Ģeklinde iki grupta yoğunlaĢmaktadır. Bu iki grup çalıĢan toplam Türk nüfusun yüzde 94‘ünü oluĢturmaktadır. Bu da Türklerin Bulgaristan için ne kadar büyük bir iĢgücü 624 teĢkil ettiğini kanıtlamaktadır. Bulgaristan Türklerinin sosyal yapısındaki değiĢiklikler Tablo 6‘da daha açık bir Ģekilde görülmektedir. Verilere göre, aktif nüfus arasında iĢçi sosyal grubuna dahil olanların sayısı daimi bir artıĢ göstermiĢtir. 1956‘da sayıları yüzde 14.6 iken 1975‘te yüzde 64.4‘e çıkmıĢtır. Bu aĢırı artıĢın nedeni son sayımda Tarım-Sanayi Kompleksi (APK) Ģeklinde örgütlenmiĢ birliklere üye olanların da iĢçi grubuna dahil edilmesinden kaynaklanmaktadır. Buna rağmen Türklerin aktif nüfusu içinde iĢçi sosyal grubunun nispi payı artmaktadır. Diğer sosyal grupların geliĢmesi ise farklı eğilim göstermektedir. Onların mutlak sayısı ve nispi payı daimi olarak azalma göstermektedir. Mesela Türk kooperatif üyesi köylülerin nispi payı 1965‘te 68.1 iken 1975‘te 29‘a düĢmüĢtür. Bu da Bulgaristan‘ın sosyo-ekonomik geliĢmesinden kaynaklanan tabii ve kaçınılmaz bir eğilimdir. 1956-1975 döneminde Bulgaristan Türkleri arasında aydınlar grubunda da geliĢme kaydedilmiĢtir. Bu geliĢme, 1960‘lı yılların sonuna doğru 8 yıllık temel eğitimini bitiren Bulgaristan Türk öğrencilerin büyük kısmının üst dereceli eğitim kurumlarına devam etmelerinden kaynaklanmaktadır.41 Temel eğitimi bitirenlerin çoğu meslek okullarına, üniversiteye devam etmek isteyenler ise teknik ve iktisadi eğitim kurumlarına yöneltilmiĢlerdir. 42 Amaç, bu kitlenin içinden üretimde yerini alacak aydınların yetiĢtirilmesidir. 1970‘li yıllarda eğitim öğretim alanında Bulgaristan Türklerini ilgilendiren daha da köklü değiĢiklikler yapılmıĢtır. 1975 yılında, 8 yıllık temel eğitimi bitiren Bulgaristan Türk çocukların Kırcaali ilinde yüzde 92‘si, Eskicuma, Razgrad ve ġumnu illerinde yüzde 95‘i tahsillerine üst dereceli eğitim kurumlarında devam etmiĢlerdir. 1957-1958 ders yılında, 3371‘i liselerde, 1436‘sı pedagoji okullarında olmak üzere toplam 110.291 Türk öğrencisi eğitim görürken, 1962-1963 yılında bu rakam 152.203‘e çıkmıĢtır. Bunlardan 2268 genç orta dereceli teknik okullarında, 2953 öğrenci sanayi-meslek okullarında ve 2000‘den fazla öğrenci ise liselerde eğitimini sürdürmüĢlerdir. 1970-1971 ders yılında ilk, orta ve yüksek eğitim kurumlarında öğrenim yapan Bulgaristan Türk öğrencilerin toplam sayısı 181.279, anaokuluna giden Türk çocukların sayısı da 50.554‘dür. Lise, meslek lisesi ve teknik okullara devam eden Türk öğrenci sayısında da önemli artıĢ olmuĢtur. 19571958 ders yılında bu okullara giden Bulgaristan Türk öğrenci sayısı 6 bin dolayında iken, 1970-1971 öğretim yılında 3 kat artarak 21.617‘ye çıkmıĢtır. Bunlardan 8178‘i eğitimini meslek okullarında, 5031‘i meslek-teknik okullarında, 4654‘ü teknik okullarında ve 3754‘ü politeknik (lise) okullarında eğitimine devam etmiĢlerdir. Aynı ders yılında yüksek okullarda ve ön lisans düzeyindeki okullarda da 795 öğrenci eğitimini sürdürmüĢlerdir.43 Bütün bu geliĢmeler, Bulgaristan Türklerinin eğitim düzeyinin artmasını sağlamıĢtır. 1956, 1965 ve 1975 yıllarında 8 ve daha büyük yaĢlardaki Bulgaristan Türklerinin eğitim düzeyine göre dağılımı: (Tablo 7‘de verilmiĢtir)44 Veriler, Bulgaristan Türklerinin eğitim düzeyinin ağır da olsa yükseldiğini göstermektedir. Bu geliĢimin bir sonucu olarak Türkler arasında bir aydın kesimi de oluĢmuĢtur. 1965 yılında 10.265 öğretmen, mühendis, tekniker, ziraat mühendisi, doktor ve diğer uzmanlar ekonominin değiĢik sektörleri ile eğitim ve kültür alanında görev almıĢlardır. 1966 yılı sonunda 14 bin olan Bulgaristan 625 Türk aydınların sayısı 1975 yılı sonunda 31.961‘e ulaĢmıĢtır. Özellikle üretimi doğrudan doğruya yöneten, ekonomide yenilik yaratan aydınların sayısı hızlı artıĢ göstermiĢtir. Örneğin 1975 yılında, Bulgaristan Türkleri arasında yetiĢen mühendis ve teknik eleman sayısı 1965‘e göre 3 kat, ziraat mühendisi, zoomühendis, veteriner sayısı 2 kat, bilim ve sosyal hizmetler uzmanların sayısı 1.5 kat, doktor, diĢ hekimi, eczacı, hemĢire, ebe ve sağlık memuru sayısı 3 kat, muhasebeci sayısı 3 kat artmıĢtır.45 Bu aydın kesimin Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısında önemli yeri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bulgaristan Türklerinin genel kültür geliĢiminde okuma evlerin, tiyatro, sinema, müze ve kütüphane gibi kültürel kuruluĢların da önemli yeri olmuĢtur. Bilhassa Bulgaristan Türklerinin kitaba bakıĢ açısı değiĢmiĢ, kitap iĢ ve toplum yaĢantısında değerli yardımcı olarak görülmeye baĢlanmıĢtır. Amatör sanat etkinliklerine katılım da, Bulgaristan Türklerinin kültürel yaĢantısında geliĢmenin bir baĢka göstergesidir. 1958‘de değiĢik sanat etkinliklerinde bulunanların sayısı 10 bin iken, 1962‘de 13.200‘e, 1966 yılında ise sadece Kırcaali ve ġumnu illerinde bu rakam 25.350‘ye çıkmıĢtır.46 Kırcaali, Razgrad ve ġumnu‘daki Türk tiyatroları ve özellikle bu tiyatrolara bağlı hafif müzik toplulukları etkinlikleri ile Bulgaristan Türklerinin kültür hayatında önemli katkıda bulunmuĢlardır. Bulgaristan Türkleri, okuma evleri ve kütüphanelerce düzenlenen konferans, resital ve yarıĢma gibi organizasyonlara da katılmıĢlardır. Onlar bu manevi değerlere sadece ilgi göstermekle kalmayıp, bu değerleri yaratan kiĢiler olarak toplumda yerini almıĢlardır.47 Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik ve kültürel hayatında bütün bu geliĢmeler, onların sosyal yaĢamında da büyük değiĢimlere neden olmuĢtur. Daha önce Türkler Bulgarlardan her bakımdan ayrı ve uzak, kendi içine kapalı bir topluluktu. Ġki halk arasındaki iliĢkiler asgari düzeydeydi. Türkler, çoğunlukla ayrı bölgelerde, ayrı köylerde, ayrı mahallelerde yaĢıyordu. Türklerle Bulgarların karıĢık olduğu yerlerde de Türklerin iĢ yerleri, eğlenme-dinlenme yerleri, eğitim-öğretim kurumları Bulgarların kurumlarından ayrıydı. Türkler kendi yaĢayıĢ biçimini titizlikle korudukları gibi, Bulgarlardan uzak durmak konusunda da pek duyarlıydılar. Ancak kentlerde Türklerle Bulgarlar arasında bir ölçüde iĢ iliĢkisi vardı. Fakat komünist rejimi Bulgaristan Türklerinin bu içe dönük, kapalı yaĢamını da alt üst etti. Ekonomik kaynaĢtırma veya erime yoluyla, karĢılıklı sosyal iliĢkiler en ıssız köylere kadar geniĢletilip derinleĢtirildi. Kentlerde bulunan zanaat ve meslek sahipleri kooperatifler içinde kaynaĢtırıldı. Tarım ve meslek kooperatifleri içinde kaynaĢtırılamayan Türk nüfusu ise baĢka bölgelere, baĢka sektörlere kaydırılarak Bulgar çoğunluğu içine serpiĢtirildi. Bununla Türklerin Bulgar çoğunluğu içinde asimile edilmesi istendi. Bu politika 1980‘li yılların sonuna kadar böyle devam etti. 1989 yılının son aylarından itibaren Bulgaristan hızlı bir siyasi değiĢim süreci yaĢamaya baĢladı. Bu değiĢim 10 Kasım 1989‘da diktatör Todor Jivkof rejimine son verilmesi ve iktidarın reformcu güçler tarafından ele geçirilmesi ile mümkün oldu. O günden bu yana Bulgaristan‘ın sosyo-ekonomik, kültürel ve siyasi hayatında bir çok değiĢiklik oldu. Ġlk önce Bulgar Komünist Partisi‘nin iktidar tekeline son verildi ve çoğulcu parti sistemine geçildi. Bununla birlikte ülkenin içinde bulunduğu ağır ekonomik durumdan kurtarılması için sosyalist ekonomik sisteminden, serbest piyasa ekonomik sistemine, kamulaĢtırmadan özelleĢtirmeye geçildi. Ayrıca Jivkof yönetiminin Bulgaristan Türklerine uyguladığı soykırımı politikasının sonucu olarak Mayıs 1989-Mayıs 1990 tarihleri arasında vizeli ve vizesiz 626 345.960 Bulgaristan Türkü zorunlu göçe tabi tutuldu. Bunlardan 133.272‘si aynı dönemde geri dönüĢ yaparken 212.688‘i Türkiye‘ye yerleĢti. Bunların yüzde 31.7‘si iĢçi, 10.6‘sı memur, kalanları ise diğer sosyal gruplara mensup kiĢilerdi. Buna rağmen Bulgaristan‘da 1992 sayımlarına göre 800.052 Türk nüfusu kaldı. Bunların yüzde 31.6‘ı Ģehirlerde, yüzde 68.4‘ü köylerde oturmaktadır. Toplam nüfusun yüzde 51.4‘ünü 30 yaĢın altındaki grup, yüzde 37‘sini 31-59 yaĢındaki grup, yüzde 11.6‘nı ise 60 yaĢın üzerindeki grup oluĢturmaktadır.48 Bu dönemde Bulgaristan Türklerinin eğitim düzeyinde de önemli değiĢiklikler oldu. 1975 yılı sayımlarından yedi yıl sonra, 1992‘de yapılan sayımlara göre, ilkokulu bitiren Türklerin nispi payı yüzde 24.2‘ye, 8 yıllık temel eğitimi bitirenlerin nispi papayı yüzde 40.6‘ya, orta eğitimi (lise, meslek teknik okullarını) bitirenlerin nispi payı yüzde 15.8‘e, önlisans ve lisans eğitimi görenlerin nispi payı yüzde 1.2‘ye ulaĢtı. Ġlkokulu bitiremeyenlerin ve eğitim seviyesini belirtmeyenlerin nispi payı 10.7‘ye, okur yazar olmayanların nispi payı ise 7.4‘e geriledi. 49 Bütün bu geliĢmeler, 1990 yılı baĢlarından itibaren Bulgaristan‘ın ve Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısında yeni bir yapılanma döneminin baĢlangıcı oldu. 1 Bilâl. N. ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, Ankara, 1986, s. 18. 2 Bilâl. N. ġimĢir, Rumeli‟den Türk Göçleri, Belgeler, 1970, Cilt II, s. CLXVIII; Vakit Gazetesi,sayı 970, 4.07.1878. 3 Vakit Gazetesi, s. 945, 9.06.1878, s. 966, 30.06.1878. 4 Vakit Gazetesi, sayı 966, 30.06.1878. 5 100 Godini Bılgarska Ġkonomika (Yüzyıl Bulgar Ekonomisi), Sofya, 1978, s. 29, Tablo 5. 6 Tatar ve Çerkez köylerinin dahil olduğu belirtiliyor. 7 Nikolay Todorov, Balkanskiyat grad XV-XIX vek. (XV-XIX. Asırda Balkan ġehri), Sofya, 1972, s. 376-377. 8 Ġstoriya na Bılgariya (Bulgaristan‘ın Tarihi), Sofya, 1987, Cilt 6, s. 41-42, 48. 9 Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya‟da Milli Mücadele, Ankara, 1987, Cilt 1, s. 28. 627 10 Russkaya Starina, Ağustos 1895, T. LXXXIV, s. 56-57. 11 Russkaya Starina, Ocak 1896, T. LXXXV, s. 68-69; Bu görüĢmenin protokolleri için bz, Sbornik ofitsialnih rasporâjeniy i dokumentov po Bılgarskomu krayu,Vıpusk IV, s. 3 - 9. 12 Bilâl. N. ġimĢir, Rumeli‟den Türk Göçleri. s. CLXXV. 13 N. G. Levintov, Agrarnie OtnoĢeniya v Bolgarii Nakanune Osvobojdeniya i Agrarniy perevorot 1877-1879 Godov, Osvobojdenie Bolgarii ot Turetskogo Ġga. Sbornik Statey, AN SSSR, 1953, s. 134 - 221. 14 G. D. Todorov, Vremennoto Rusko Upravlenie v Bılgariya prez 1877-1878 g., Sofiya, 1958. 15 L. Berov, Ġkonomiçeskite Posleditsi ot Ruska-Turskata Voyna prez 1877 - 1878 g., Osvobojdenieto na Bılgariya ot Turskoto Ġgo, 1878-1958, Sbornik Statii, Sofiya,1958. 16 J. Natan, Stopanska Ġstoriya na Bılgariya, Sofiya, 1958. 17 Bilâl. N. ġimĢir, Rumeli‟den Türk Göçleri. s. CLXXIII - CLXXIV, CLXXVII, CLXXVIII. 18 J. Natan, Stopanska Ġstoriya na Bılgariya (Bulgaristan‘ın Ġktisadi Tarihi), Sofya, 1981, s. 220, Ġstoriya na Bılgariya, 1987, Cilt 6, s. 454-455. 19 J. Natan, Stopanska Ġstoriya na Bılgariya…, s. 222. 20 Bilâl. N. ġimĢir, Rumeli‟den Türk Göçleri…, s. CLXXVIII. 21 SDĠA (Merkez Devlet Tarih ArĢivi), fond. 453, opis. 2, a.e. 22 1920 yılı sayımlarına göre, 520. 339 kiĢiden oluĢan Türk 12. nüfusunun 450. 013‘ü köylerde, 70. 326‘sı Ģehirlerde oturmaktaydı. 23 Æiftçi Bilgisi, sayı 1, 23. 01. 1919. 24 Statistiçeski GodiĢnik na Bılgarskoto Tsarstvo, Sofiya, 1933, 25 Rehber, sayı 55, 3.01.1930. 26 Tablodaki s. 34. rakamlara Güney Dobruca‘daki Türkler ve toprakları dahil değildir. Onlar 1913‘ten 1940 yılına kadar Romanya sınırları içindeydi. 27 SDĠA, (Merkez Devlet Tarih ArĢivi), fond. 210, opis. 1, a.e. 28 SDĠA, (Merkez Devlet Tarih ArĢivi), fond 453, opis. 2, a.e. 2199. 225,s. 1-17. 628 29 Statistiçeski GodiĢnik na Tsarstvo Bılgariya, Sofiya,1938, 30 SDĠA, (Merkez Devlet Tarih ArĢivi), fond. 453, opis. 2, a.e. s. 36. 225, s. 1-17. 31 Rezultati ot Prebroyavaneto na Naselenieto. T. I. Demgrafski Harakteristiki, 1994, s. 106, tabl. 9. 32 1934 sayımlarına göre Bulgaristan Türklerinin nüfusu (Güney Dobruca hariç) 618. 268 kiĢi olarak gösterilmektedir. Bu rakama Müslüman Pomak Türkleri, Müslüman Çingeneler, Tatarlar, vs. dahil değildir. (SDĠA, fond, 453, opis. 2, a.e. 225, s. 1-17). 33 SDA na NRB (Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Merkez Devlet ArĢivi), fond. 89, opis. 51, a.e. 68, s. 3-4. 34 SDA na NRB, fond. 136, opis. 7, a.e. 435, s. 18-21; a.e. 547, s. 14-15; a.e. 741, s. 25-28. 35 SDA na NRB, fond. 136, opis. 7, a.e. 435, s. 21. 36 OPA-Haskovo, fond. 1, op. s. 1, a.e. 92, s. 82; SDA na NRB, f ond. 89, opis. 51, a.e. 68, s. 5. 37 OPA-Ruse (Sancak Parti ArĢivi), fond. 2, opis. 1, a.e. 582, s. 51; a.e. 681, s. 38. 38 SDA na NRB, fond. 89, opis. 51, a.e. 68, s. 3-4. 39 SDA na NRB, fond. 28, opis. 6, a.e. 14, s. 1-3. 40 Veriler Bulgaristan‘da 1.12.1965 ve 2.12.1975‘te yapılan nüfus sayımı sonuçlarından alınmıĢtır. 41 SPA, (Merkez Parti ArĢivi), fond. 254, opis. 6, a.e. 164 - a; Halk Gençliği, 9.06.1967. 42 Bületin na Ministerstvoto na Narodnata Prosveta, 1969, sayı 8-9, s. 42-48. 43 Hüseyin MemiĢev, Zadrujno v Sotsialistiçeskoto Stroitelstvo na Rodinata, Sofiya, 1984, s. 188-189. 44 Tablo 1.12.1956,1.12.1965 ve 2.12.1975 resmi nüfus sayımlarına göre düzenlenmiĢtir. 45 Hüseyin MemiĢev, Zadrujno Hüseyin MemiĢev, Zadrujno v Sotsialitiçeskoto Stroitelstvo…, s. 190-191. 46 Stroitelstvo…, s. 192-193. 629 v Sotsialistiçeskoto 47 A.g.e., s. 194-195. 48 Rezultati ot Prebroyavaneto Demografski Harekteristiki, Tom I, s. 108, 194, Tom II, s. 106. Sofya, 1994. 49 A.g.e., T. I, s. 303, tablo. 36. 630 na Naselenieto. Bulgaristan Türklerinin Göçmenlik Serüveni / Prof. Dr. Cengiz Hakov [p.371-376] PROF. DR. CENGĠZ HAKOV Bulgaristan Bilimler Akademisi Balkan AraĢtırmaları Enstitüsü / Bulgaristan Bulgaristan Türkleri Osmanlı Devleti‘nin dağılmasının tarihi bir neticesidir. 1877-1878 Rus-Türk SavaĢı sonucu Bulgar Devleti‘nin yeniden kurulmasıyla, Bulgaristan Prensliği‘nin hudutları içinde Bulgar nüfustan çok bir Türk nüfusu kalmıĢtır. Bu nedenle Bulgaristan Türklerinin Türkiye‘ye göç ettirilmesi, ideolojik ve politik yönelimleri farklı da olsa bütün Bulgar hükümetlerinin değiĢmez bir devlet siyasetine dönüĢmüĢtür. Bunun ve komĢu ülkelerden gelen Bulgar göçmenlerinin kabulü sonucu Bulgaristan nüfusunun demografisi değiĢmiĢ ve Bulgar nüfusu artmıĢtır. Bu yüzden, Bulgaristan Türklerinin gönüllü ve zoraki, kanuni ve gayri kanuni Türkiye‘ye göç ettirilmesi onların tarihi kaderi olmuĢtur. Bulgaristan‘dan Türk nüfusunun yığınlar halinde göçü, Rus-Türk SavaĢı (1877-1878) yıllarında baĢlamıĢtır. Bulgaristan Prensliği ve Doğu Rumeli hudutları içinde kalan topraklardan bir milyon Türk ve diğer Müslüman nüfus ülkeden göç etmiĢtir. Bulgaristan Prensliği‘nde 1880 yılında yapılan ilk resmi nüfus sayımında Bulgarlar 1.920.000 kiĢi (%71‘i); Türk ve Müslüman nüfusu ise 750.000 kiĢi (toplam nüfusun %28‘i) idi. Balkan SavaĢları ve Bulgaristan‘ın komĢu ülkelerle imzaladığı anlaĢmalar sonucunda, Türk nüfusunun Türkiye‘ye; Doğu Trakyalı Makedonya ve Dobrucalı Bulgarların da Bulgaristan‘a göçmeleri devam etmiĢtir. Bunun neticesi olarak, ülkede Bulgar nüfusu aralıksız artarken Türklerin ve diğer Müslümanların nüfusu azalmaya baĢlamıĢtır. Ancak 1880 yılında yaklaĢık olarak 2 milyona ulaĢan Bulgar nüfusu, 1900 yılında 3 milyon 700 bine, 1926 yılında 5 milyon 400 bine, 1956 yılında 7 milyona yükselmiĢtir. Aynı zamanda 1880 yılında Türk ve diğer Müslüman nüfusu 750 bin kiĢiyken, 1900 yılında 643 bine düĢmüĢ, 1926‘da 825 bin 774‘e ulaĢmıĢtır. 1934 yılında 821.298‘e inmiĢtir; 1956‘da ise diğer Müslüman nüfus dıĢında, Türk nüfusu 656.028 kiĢiyi bulmuĢtur. Bulgaristan‘da yaĢayan diğer Türk ve Müslüman nüfus arasındaki orana 1910 yılı istatistikleri en iyi delil oluĢturmaktadır. Aynı yıl toplam nüfusun %13‘ünü oluĢturan Türk-Müslüman nüfusun %11‘ini Türkler, %2‘sini ise diğer Müslümanlar teĢkil etmekteydi. 1878 yılında imzalanan Berlin AntlaĢması‘nın 4 ve 12. maddelerinde Bulgaristan‘da Türk nüfusunun hak ve çıkarlarından bahsedilir. 1909 yılında iki ülke arasında müftülüklerin ayrılmasına dair imzalanan protokolde ise artık Türk değil Müslüman encümenliklerinden bahsedilmektedir. Çünkü müftülüklerin eylem alanına Türklerden baĢka diğer Müslümanlar da girmektedir. 1913 yılında imzalanan Ġstanbul Bulgar-Türk AntlaĢması‘na göre Bulgaristan‘daki TürkMüslüman nüfusuna geniĢ haklar tanınmıĢtır. Bu anlaĢma gereğince, onların görüĢ, dinsel inanç ve ibadetleri ve bu arada ayinlerde halife olan sultanın adının anılması özgürlüğü de verilmiĢtir. Bütün Müslümanlara Türk makamları tarafından verilen resmi belgeler Bulgaristan‘da tanınmıĢtır. Örneğin 631 Türk kanunlarına göre taĢınmaz mallar üzerindeki sahiplik hakları, sultanın ve hanedanlık üyelerinin özel mülklerini korumakta geçerli olmuĢtur. Her iki ülke tebaası, geçmiĢte olduğu gibi Ģimdi de hudutları geçerek diğer ülkede serbestçe yolculuk yapabilecekti. 1913 anlaĢması eklerinin birine göre Sofya‘da Ģeriat çerçevesinde ülkedeki diğer müftülükleri, dini ve hayırsever kuruluĢları kontrol etmek ve Türk ilk ve ortaokullarını teftiĢ etmekle görevlendirilen BaĢmüftülük açılmıĢtır. Tüzel bir kiĢi olarak Müslüman encümenlikleri, Ģeriat yasaları gereğince idare edilen vakıf mallarının sahibi sayılmaktadır. Bedeli ilgili encümenlik hesabına yatırılmadıkça hiçbir vakıf malı kamulaĢtırılmayacaktır. Lakin Bulgaristan‘daki Türk-Müslüman nüfusuna tanınmıĢ olan bu geniĢ haklar, pratik olarak gerçekleĢtirilmemiĢtir. Pomak ahalisine ise (Hıristiyan-Ortadoks dinini kabul ettirmek için) idari baskılar ve önlemler uygulamıĢtır. Bütün bu tedbirler, Bulgar-Türk iliĢkilerinde belli bir soğukluğa neden olmuĢtur. Bunun için Bulgaristan‘daki Türk-Müslüman nüfusunun hakları sorunu 1925 Ankara Bulgar-Türk AntlaĢması‘nın imzalanmasına kadar çözüm bulamamıĢtır. Bu antlaĢmanın ek protokolü Bulgaristan ve Türkiye‘deki azınlıkların haklarına aittir. Türkiye‘deki Bulgarların azınlık hakları 1923 Lozan AntlaĢması; Bulgaristan‘daki Türklerin azınlık hakları ise 1919 Nöy AntlaĢması ile himaye altına alınmıĢtır. Böylelikle azınlıklara karĢılıklı olarak uluslararası azınlık haklarına göre muamele edilmiĢtir. Azınlık hakları tanınmıĢ olmasına rağmen göç sorunu Bulgaristan Türklerinin hayatında iĢkenceye dönüĢmüĢtür. SavaĢ öncesi dönemde göç meselesi, 1925 yılında Bulgaristan ile Türkiye arasında imzalanan dostluk anlaĢmasının ayrılmaz bir bölümü olan Oturma SözleĢmesi ile ayarlanmıĢtır. Bu sözleĢmeye göre, iki ülke Bulgaristan Türklerinin Türkiye‘ye gönüllü göç etmesine hiçbir engel çıkarmayacakları konusunda anlaĢmıĢlardır. Bu göç akını 2. Dünya SavaĢı ve savaĢ sonrası birden azalmıĢtır. 1840 yılından 1949 yılına kadar toplam 21.353 Bulgaristan Türkü Türkiye‘ye göç etmiĢtir. Bunun nedenleri savaĢ dönemi Ģartları ve Bulgaristan‘da siyasi rejimin değiĢmesi olmuĢtur. 9 Eylül 1944 yılında Bulgaristan‘da Komünist Partisi‘nin öncülüğünde Vatan Cephesi hükümeti kurulmuĢtur. Bulgaristan, Sovyetler Birliği‘nin etkisi altına girmiĢtir. Yeni hükümet, kendi iktidarını güçlendirebilmek amacıyla geniĢ halk yığınlarının ve bu arada Bulgaristan Türklerinin en acil ihtiyaçlarını karĢılayabilmek için bir dizi giriĢimlerde bulunmuĢtur. Örneğin büyük sayıda topraksız veya az topraklı Bulgaristan Türküne çalıĢmak üzere toprak verilmiĢtir. Türk okullarında mecburi Türk dili öğretimi yapılmıĢ, Bulgar meslektaĢlarıyla birlikte Türk öğretmenlerine de muntazam maaĢ ve emekli maaĢları ödenmiĢ, Türk öğretmen kadrolarını yetiĢtirmek amacıyla pedagoji okulları açılmıĢ, ―Nüvvab‖ ruhani okulu liseye dönüĢtürülmüĢ vb. tedbirler alınmıĢtır. 1946 yılı Parlamento seçimlerinde Bulgaristan Türkleri seçimler sonrası iktidarını daha da güçlendiren Vatan Cephesi hükümetine oy vermiĢlerdi. Yeni kurulan Vatan Cephesi hükümetinde Komünist Partisi‘nin mevzileri daha da güçlenmiĢtir. Sanayi, tarım ve eğitim-kültür alanında ilk sosyalist değiĢimlerin gerçekleĢtirilmesine geçilmiĢtir. Bulgaristan Türklerinin toprakları ve koĢum hayvanları ellerinden zorla alınarak yeni kurulmuĢ kooperatiflere verilmiĢtir. Türk dili öğretiminin kısıtlanması, Kur‘an‘ı Kerim öğretiminin kaldırılması vb. faaliyetlerden memnuniyetsizlikler Bulgaristan‘daki Türk konsoloslarına Türkiye‘ye göç dilekçelerinin verilmesiyle gösterilmiĢtir. 632 Bulgaristan, Sovyetler Birliği alanı etkisinde kalıp, Sovyet hükümetinin yürüttüğü dıĢ politikayı izlemiĢtir. Sovyetler Birliği‘nin savaĢtan hemen sonra Boğazlar bölgesinde askeri üs ve Türk toprakları hakkında ileri sürdüğü iddialardan ötürü, Sovyet-Türk iliĢkilerinde beliren gerginlik, Bulgar-Türk iliĢkilerine de yansıyarak, bu iliĢkinin geliĢmesini de olumsuz yönde etkilemiĢtir. Bulgar hükümeti, Bulgaristan Türklerinin sosyalist değiĢimlere menfi tutumları olmasından memnun değildir ve onlara Türk devletinin potansiyel ajanları ve Bulgar-Türk sınırında güvenliği tehdit eden bir unsur olarak bakmıĢtır. Bu nedenle, hükümet onlardan kurtulmak amacıyla Türkiye‘ye göç ettirme ve Bulgar-Türk sınırı boyunca yerlerine Bulgar nüfusu yerleĢtirme kararı almıĢtır. Bulgar hükümeti 30 Ağustos 1950 tarihinde özel bir nota ile Türk hükümetinden üç ay içinde 250.000 Bulgaristan Türkü almasını istemiĢtir. Türk hükümeti böyle bir kısa süre içinde bu kadar kalabalık bir göçmen kitlesini kabul etmeyi reddetmiĢtir ve 1925 yılında imzalanan Oturma SözleĢmesi‘ne uyarak, Türkiye‘ye gönüllü olarak göç etmek isteyenlere giriĢ vizesi vermeye devam etmiĢtir. Bulgaristan‘daki Türk konsolosları, 1 Ocak 30 Eylül 1950 tarihleri arasında Bulgaristan Türklerine 212.150 giriĢ vizesi vermiĢtir. Türk makamlarının 7 Ekim 1950 tarihinde sınırı kapatması sonucu vize alanların hepsi göç etmeye muvaffak olamamıĢtır. Buna neden olan Türklerden baĢka Çingenelere de Bulgarlar tarafından pasaport ve çıkıĢ vizesi vermesidir. Türk hükümeti dıĢ ülkelerden alınacak göçmen çingeneleri kabul etmemiĢtir. Çingeneler yeniden Bulgaristan tarafından kabul edilene kadar hudut kapalı kalmıĢtır. 2 Aralık 1950 yılında Türkiye yeniden sınırı açmıĢtır ve Bulgaristan Türklerinin göçü için mali ve maddi yardım sağlamayı kararlaĢtırmıĢtır. Bu durumda göç etmek isteyenlerin sayısı daha da fazlalaĢmıĢtır ki, bu durum Türk hükümetine fevkalade mali ağırlığa yol açmıĢtır. Bundan dolayı 8 Kasım 1951 tarihinde Türk hükümeti yeniden hududu kapatmıĢ ve birçok göçmen hududun Bulgaristan tarafında kalmıĢtır. Türk hükümeti yine çingenelere sahte pasaport ve çıkıĢ vizesi verilmesini sebep göstermiĢtir. Bu sırada Bulgaristan hükümeti de Türkiye daha fazla göçmen almak istemiyor diye hududu kapatma kararı alır. Ama o zamana kadar süren iki yıllık göç kampanyası sırasında (1950/1951) Bulgaristan‘dan Türkiye‘ye toplam 37.351 aile veya 154.393 Bulgaristan Türkü göç etmiĢtir. Göç kampanyası durduktan sonra iki taraf da birbirini suçlar. Asıl sebep ise Sovyetler Birliği‘nin dıĢ politikasında köklü değiĢmeler olmasıdır. Sovyet hükümeti Bulgaristan hükümetinden, Bulgaristan Türklerinin Türkiye‘ye göç ettirilmesine son verilmesi ve onları gelecekte Türkiye‘de sosyalist devrime kadro gibi yetiĢtirme isteğinde bulunmuĢtur. Bizzat Stalin, Sofya‘ya ünlü Azerbaycan bilim adamı Mustafayev baĢkanlığında bir heyeti Bulgaristan BaĢbakanı Çervenkov‘a bu konuda Sovyetler Birliği‘nin yeni politikasını etraflıca izahı etmesi için gönderir. Ayrıca Azerbaycan Yüksek Pedagoji Enstitüsü‘nün Rektörü Prof. Aleskerov Bulgaristan Milli Eğitim Bakanlığı‘na müĢavir olarak gönderilmiĢtir ki, o burada Bulgaristan Türklerinden kadro yetiĢtirme iĢini koordine etmiĢtir. Bulgaristan-Türk hududundan geri dönenlere, yaĢadıkları köy ve kasabalarda yeniden yerleĢmeleri için her çeĢit yardım resmi Bulgar makamları tarafından yapılmıĢtır. Yeni Türk liseleri ve pedagoji okulları açılmıĢtır. Üniversite ve yüksek okullara düĢük notlarla veya sınava girmeden çok sayıda Türk genci alınmıĢtır. Sofya Üniversitesi‘nde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü açılmıĢtır. Yeni 633 açılan Türk liseleri ve pedagoji okullarına öğretmen yetiĢtirmek için onlarca Türk genci Azerbaycan‘a gönderilmiĢtir. ġumnu, Razgrad ve Kırcali Ģehirlerinde Türk-Estrad Tiyatroları açılmıĢtır; Türkçe basım ve Sofya radyosunun Türkçe yayınları artmıĢtır. Pratik olarak sosyalizmin Türk azınlık için üstünlükleri gözler önüne serilmeye çalıĢılmıĢtır. Fakat o zaman, bütün azınlık hak ve edinimlerinin kendilerine gelecekte Türkiye‘de Sosyalist devrimini gerçekleĢtirecek kadrolar olarak hazırlanmaları için verildiğini Bulgaristan Türkleri akıllarının ucundan bile geçirmemiĢlerdi. Fakat uluslararası iliĢkilerin geliĢmesi ve Bulgaristan‘da iç politikanın değiĢmesinin neticesi olarak, Bulgaristan Türkiye‘ye devrimci kadro yetiĢtirme politikasına son vermiĢtir. 1953 yılında Stalin‘in ölümünden sonra Sovyetler Birliği, Türkiye‘ye karĢı konfrontasion politikasından vazgeçmiĢ ve Ġkinci Dünya SavaĢı öncesi Sovyet-Türk dostluğu politikasını canlandırmayı hedef almıĢtır. 1956 yılından sonra Bulgaristan‘da iktidara gelen yeni parti ve hükümet yönetmeliği, baĢta Todor Jivkov olmak üzere, bütün alanlarda sosyalizmi tam bir zafere ulaĢtırmak politikasını gerçekleĢtirmeyi kararlaĢtırmıĢtır. Azınlıksız, etnik grupsuz sosyalist tek Bulgar ulusu yaratmak adına Bulgaristan Türklerine karĢı acil asimilasyon politikası uygulanmaya baĢlamıĢtır. 1959-1960 ders yılından itibaren bütün Türk okulları Bulgar okullarıyla birleĢtirmiĢ, Türk dili öğretimi serbest seçmeli yabancı dil gibi muamele görerek son derece sınırlandırılmıĢtır. Bundan sonra Bulgaristan Türklerinin bütün eğitim ve kültürel edimleri birer birer yok edilmiĢtir. Bulgaristan Türkleri, bir taraftan kurulan köy kooperatiflerinden, öteki taraftan asimile politikasından korkarak yeniden Bulgaristan‘daki Türk konsoloslarına Türkiye‘ye göç dilekçilerini vermeye baĢlamıĢlar. Üstelik birçoğunun önceki göç kampanyasından ellerinde pasaport ve giriĢ vizesi kalmıĢtır. 50‘li yılların ikinci ve 60‘lı yılların birinci yarısında Bulgar ve Türk tarafından yeni göç antlaĢması imzalamak için yapılan teĢebbüsler yeterli olmamıĢtır. Çünkü bu sorunu çözmek için gereken siyasi idare yeterli değildi. Nihayet Bulgar DıĢiĢleri Bakanı Ivan BaĢev‘in 1966 yılının yazında Türkiye‘ye yaptığı ziyaret sırasında her iki taraf, önceki göç kampanyalarında parçalanmıĢ olan Bulgaristan Türklerinin ailelerini bir araya getirmek için yeni göç antlaĢması imzalamaya karar vermiĢlerdir. Bundan sonra 1968 yılının ġubat ayında iki ülkenin bilirkiĢileri tarafından yürütülen görüĢmeler sonucunda, Bulgaristan BaĢbakanı Todor Jivkov‘un 22 Mart 1968 tarihinde Türkiye‘ye yaptığı ziyaret esnasında antlaĢma imzalanmıĢtır. Bu antlaĢma, iki ülkenin parlamentoları tarafından onaylandıktan sonra 19 Ağustos 1969 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir. Yeni antlaĢmaya göre yakın akrabaları 1952 yılına kadar göç etmiĢ olan Türk asıllı Bulgar vatandaĢları göç edebilecektir. Yakın akrabaları denilince, karısı ve kocası, ana ve babası, nine ve dedesi, anneannesi ve koca babası, çocukları ve torunları, onların eĢleri ve çocukları, ölmüĢ kız ve erkek kardeĢlerin evlenmeyen kız ve erkek kardeĢleriyle çocukları anlaĢılmaktadır. Bu gruplara dahil olup gönüllü göç etmek isteyenler, 10 yıllık bir süre içinde Türkiye‘ye göç edebileceklerdi. Bundan baĢka taĢınmaz mallarını satıp elde ettikleri para ile Bulgaristan tarafından ihracaatı ve Türkiye tarafından ithali yasak edilmeyen çeĢitli mallar satın alıp kendileri ile götürebileceklerdi. Önce her iki taraftan haftada 300‘er kiĢinin göç etmesi öngörülmüĢtür. Ġlk göçmen treni Edirne‘ye 8 Ekim 1969 tarihinde, Türkiye‘de yeni parlamento seçimleri arifesinde gelmiĢtir ki, bu parlamento seçimlerini ikinci defa S. Demirel‘in (Adalet Partisi‘nin) 634 kazanmasını Ģüphesiz etkilemiĢtir. Zira göçmenlik antlaĢmasından ve onun uygulanmaya baĢlanmasından göçmenlerden baĢka onların Türkiye‘deki akrabaları da memnun olmuĢlar ve seçimlerde S. Demirel‘in Adalet Partisi‘ne oy vermiĢlerdir. Yeni göç antlaĢmasına göre Türk hükümeti, göçmenlere maddi ve mali yardım konusunda hiçbir yükümlülük üstlenmemiĢtir. Bunu Türkiye‘deki akrabalarına bırakmıĢlardır. Göç kampanyası sürerken Bulgar ve Türk tarafı haftalık 300 kiĢilik göçmen sayısını 1300‘e çıkarma konusunda üzerinde anlaĢmıĢlardır. Bunun neticesinde göçmenlerin sayısı bir hayli çoğalmıĢtır. Eğer 1969 yılında 2.500 kiĢi göç etti ise, 1976 yılında onların sayısı artık 61.000‘i bulmuĢtur. 1969 yılında imzalanan göç antlaĢması ve onun 10 yıl içinde yerine getirilmesi BulgaristanTürkiye iliĢkilerini olumlu etkilemiĢtir. Bu yıllarda, her iki ülkenin devlet adamları karĢılıklı ziyaretlerde bulunmuĢlar, sıradan vatandaĢların da gidip gelmeleri sıklaĢmıĢtır. Bulgar-Türk iliĢkileri dostluk havasına bürünüp diğer Balkan ülkelerine de örnek olmuĢtur. Lakin uzun zaman geçmeden Bulgaristan‘ın bu dostane iliĢkileri, ülkedeki azınlıklara ve etnik gruplara karĢı uyguladığı asimilasyon politikasını örtmek için kullandığı belli olmuĢtur. Bu politika, tek sosyalist Bulgar ulusunun yaratılması için yapılmıĢ ve ―soya dönüĢ süreci‘‘ olarak adlandırılmıĢtır. Yani azınlık ve etnik gruplar ―gönüllü‘‘ olarak ―tarihi Bulgar kökenli‘‘ olduğunu anlamıĢ, Bulgar Ģuuruna dönmüĢ ve Bulgar isimleri almıĢlardır!!! Bulgarlar, bu bilimle hiç ilgisi olmayan tezi kullanıp özellikle Pomak, Çingene, Tatar, Arnavut ve Türk azınlığının zoraki usullerle isimlerini Bulgar isimleri ile değiĢtirmeye kalkıĢmıĢtır. 1972 yılında Pomakların isimlerini değiĢtirmekle baĢlanmıĢ, arkasından diğer etnik grupların ve en sonra 1984 yılının Aralık ayının son haftasından 1985 yılının Mart ayının sonuna kadar devam eden Türklerin isimlerinin değiĢtirme kampanyası gerçekleĢtirilmiĢtir. Ad değiĢtirme kampanyası önce Güney Bulgaristan‘ın sınır bölgelerinden baĢlayıp Kuzey Bulgaristan‘ın Türk-Müslüman nüfusunun çoğunlukta olduğu bölgelerinde devam etmiĢtir. ÇeĢitli bölgelerde ayrı ayrı metotlar uygulanmıĢtır: Ġsim değiĢikliği yapılan bölgenin her çeĢit ülke dıĢı iliĢkisi kesilmiĢ ve ülke içerisindekiler mümkün olduğu kadar kısıtlanmıĢ, direniĢ gösterebilecek öğrenim görmüĢ ve daha eğitimli Türkler askerlik seferberliğine alınmıĢ, Türk ahaliyi korkutmak için askeri manevralar yapılmıĢ, özel ekipler tarafından polis elemanlarının desteği ile önce gece saatlerinde, sonraları gündüz de, köylerde ve kasabalarda Türk Müslümanların isimleri değiĢtirilip ellerine Bulgar isimli pasaport verilmiĢtir. Bu isim değiĢtirilmesine karĢı ciddi direniĢ önce Batı Rodoplardaki ve Kuzeydoğu Bulgaristan‘daki Türkler tarafından gösterilmiĢtir. Onların direniĢini kırabilmek için Bulgar iktidarı silahlı asker ve polis güçleri, bazen tanklar ve helikopterler kullanmıĢtır. Bunun neticesi olarak ölenler ve yaralananlar olmuĢtur. Bu olan bitenler için resmi makamlar bilgi vermemekle beraber, kanlı izleri silmek için ellerinden geleni yapmıĢlardır. Böylelikle üç ay içinde diğer Müslüman etnik gruplar hariç 850.000 Bulgaristan Türkünün adlı değiĢtirilmiĢtir. Daha az sayıdaki Müslüman etnik grupların adlarının değiĢtirilmesi daha sessiz gerçekleĢtirilmiĢ ve Türkiye tarafından tepki gösterilmiĢtir. GeliĢen dostane Bulgar-Türk iliĢkilerinin perde arkasında, Türklerin adlarının değiĢtirilmesine baĢlandığı zaman, Türk hükümeti ve Türk kamuoyu sesini yükseltmiĢ ve Bulgaristan‘daki soydaĢlarını savunmak için gereken tedbirleri almıĢtır. Türkiye‘nin 635 büyük Ģehirlerinde protesto gösteri yapılmıĢ, Bulgar elçiliğinin ve konsolosluğun kapılarına siyah çelenk konulmuĢtur. MeĢhur Türk bilim adamların iĢtirakiyle bilimsel sempozyumlar düzenlenerek Türklerin Bulgar asıllı olduklarına ve zorla TürkleĢtirilmelerine yönelik Bulgar iddiaları bilimsel delillerle reddedilmiĢtir. Türkiye resmi yollarla uluslararası bilim ve siyasi forumlarda Bulgaristan Türklerinin insan haklarının çiğnendiğini gündeme getirdi ve geniĢ çapta tartıĢmalara konu etti. Böyle forumlarda Bulgaristan Türklerinin çiğnenen haklarının müdafa edilmesi Bulgaristan hükümetini etkiledi. 1985 yılının ilk yarısında, Türk hükümeti Bulgar hükümetine üç resmi nota gönderdi ve Bulgaristan Türkleri ile ilgili bütün sorunları, hatta geniĢ kapsamlı bir göç antlaĢmasının imzalanmasını da tartıĢmaya ve halletmeye hazır olduğunu bildirdi. Bulgaristan hükümeti, Türkiye‘nin notalarını kendi içiĢlerine karıĢma bahanesiyle reddetti. Türkiye BaĢbakanı T. Özal ve DıĢiĢleri Bakanı V. Halefoğlu, Türkiye‘ye göç etmek isteyen Bulgaristan Türklerine Türkiye sınırının açık olduğunu ve onları kabul etmeye hazır olduğunu birkaç defa beyan etmiĢlerdir. Bulgaristan tarafı Türkiye‘nin Bulgaristan Türklerine aktif destek vermesini güttüğü Pantürkist politikanın bir ifadesi olarak değerlendirmiĢtir. Bulgar resmi makamlarına göre ―soya dönüĢ süreci‘‘ tamamlanmıĢtır; azınlıksız ve etnik grupsuz tek sosyalist Bulgar ulusu meydana gelmiĢtir, Bulgaristan Devleti üniter bir devlete dönüĢmüĢtür. Ancak bütün baskılara rağmen Bulgaristan Türkleri böyle düĢünmüyorlardı. Daha ilk ad değiĢtirme giriĢimleri sırasında baĢlayan direniĢ, çeĢitli Ģekillerde devam etmiĢtir. Örneğin yeni Bulgar isimlerini kullanmamak, yasaklara ve büyük cezalara rağmen Türkçe konuĢmak, protesto toplantıları ve gösteriler yapmak vb. Bulgar resmi makamlarının beklentilerinin tam aksine Bulgaristan Türklerinde Türk ulusal bilinci güçlenmiĢ ve özbenliklerini koruma kararlılıkları artmıĢtır. 1989 yılı baharından baĢlayarak Kuzeydoğu Bulgaristan‘ın genelde Türklerle meskun bölgelerinde ―Adlarımızı geri verin!‘‘ ve ―Haklarımızı isteriz!‘‘ sloganlarıyla protesto gösterileri yapılmıĢtır. 20 Mayıs 1989 tarihinde ġumnu ilinin Pristoe köyünde genç ve yaĢlılar protesto toplantısına katılmıĢlardır. KomĢu köylerin sakinleri Kliment köyünde toplanarak adlarının ve insan haklarının geri verilmesi için sloganlar atmıĢlar ve sonra hep beraber Kaolinovo kasabasına doğru yola çıkmıĢlardır. Ama onları burada silahlı ordu birlikleri ve özel milis timleri silah kullanarak dağıtmıĢlardır. Aynı göstericiler ertesi pazar günü Todor Ikonomovo köyündeki düğün merasiminden yararlanarak yeniden toplanmıĢlar. Bulgaristan idarecilerin yürüttüğü asimilasyon politikasına karĢı protestolarda bulunmuĢlardır. Burada da silah kullanılarak göstericiler dağıtılmıĢ ve neticede dört kiĢi ölmüĢ, pek çok kiĢi yaralanmıĢtır. 27 Mayıs 1989 yılı tarihinde ġümen ve TırgoviĢte gibi büyük kasabalarda da Türkler asimilasyon politikasına karĢı Bulgaristan idarecilerini büyük nümayiĢlerle protesto etmiĢlerdir. Lakin burada da iktidar, silah gücü ile onları dağıtabilmiĢtir. Bütün Bulgaristan‘da Türk ve diğer Müslümanların asimilasyon politikasına karĢı protesto toplantı ve gösterileri düzenleyenler 1989 yılının sonunda Bulgaristan‘da siyasi rejimin değiĢmesinden sonra Ahmet Doğan‘ın liderliğinde ―Hak ve Özgürlük Hareketi‘‘ adında yeni bir siyasi parti kurmuĢlardı. 636 Bu partiye üye olanların çoğu Türk ve bir kısmı Müslümandı, ama partinin demokratik programını kabul eden diğer Bulgaristan vatandaĢlarının da bu partiye üye olma imkanları vardı. Bulgaristan Türklerine ve diğer Müslümanlara karĢı Bulgar resmi makamlarınca uygulanan asimilasyon politikasının beklenen neticeyi vermediği ve baĢarısız olduğunu Bulgaristan idarecileri de anlamıĢlardır. Bu baĢarısız politikalarından çıkıĢ yolunu yine Bulgaristan Türk ve Müslümanlarını Türkiye‘ye göç ettirmekte aramıĢlardır. Komünist Partisi‘nin Politbüro oturumunda Todor Jivkov demiĢtir ki ―Mümkün olduğu kadarıyla Bulgaristan Türklerini Türkiye‘ye göç ettirmezsek, Bulgaristan er geç yeni bir Kıbrıs‘a dönüĢecektir.‖ 30 Mayıs 1989 tarihinde Bulgaristan Türkiye‘ye, orada geçici veya sürekli yaĢamak isteyen bütün Türk asıllı Bulgaristan vatandaĢlarına hududun açılması teklifinde bulunmuĢtur. Böylelikle Bulgaristan hükümeti, mümkün olduğu kadar çok sayıda Bulgaristan Türkünü ülkeden kovmak planını icra etmeye baĢlamıĢtır. Zira Türkiye‘nin en üst düzey idarecileri birçok defa Bulgaristan Türklerini asimilasyon politikasından kurtarmak için Türkiye‘ye almaya hazır olduklarını beyan etmiĢlerdi. Böylece, ―Büyük Seyahat‘‘ diye adlandırılan Bulgaristan Türklerinin yığınsal halde Bulgaristan‘dan kovulması baĢlamıĢtır. Ġlk adım olarak yabancı ülkeler için lazım olan pasaport çıkarma iĢi kolaylaĢtırılıp hızlandırılmıĢtır. Sonra protesto toplantıları ve gösterileri düzenleyenlerden birçoğu, uçakla Belgrad ve Viyana‘ya gönderilmiĢtir, yani kovulmuĢtur. Bundan sonra da binlerce Bulgaristan Türkü ve diğer Müslümanlar özel veya toplumsal araçlarla Bulgaristan‘ın Türkiye sınırına yollanmıĢtır. TaĢınmaz mallarını yok pahasına satıp kendilerini Türkiye‘ye atıp, asimilasyondan kurtulmaya bakmıĢlardır. Bu durumdan faydalanarak birçok Bulgar idarecisi ve sıradan vatandaĢlar daire, yazlık, bahçe, bağ vb. mülk sahibi olmuĢlardır. Türk hükümetinin Bulgaristan‘daki soydaĢlarına yardım etmekte büyük fedakarlıklar göstermesine rağmen, bu kadar kısa bir zaman diliminde yüz binlerce soydaĢı kabul etmekte büyük zorluklarla karĢı karĢıya kaldığı açıktır. Diğer yandan Bulgar hükümetinin vaziyetten faydalanarak Bulgaristan Türklerinin hepsini Türkiye‘ye göç ettirmek (kovmak) için elinden geleni yapmakta olduğu fark edilmiĢtir. Bu nedenle bu yoğun göçün temposunu düĢürüp düzenlemek için 21 Ağustos 1989 yılı tarihinde hudut geçici olarak kapatılmıĢtır. Ama bu üç aylık zaman diliminde 300.000 Bulgaristan Türkü ve diğer Müslümanlar Türkiye‘ye göç edebilmiĢtir. Bunlardan 50.000‘i çeĢitli nedenlerden ötürü yeniden Bulgaristan‘a dönmüĢtür. Lakin onlar Bulgaristan‘da kendilerini daha büyük bir düĢmanlık ortamında bulmuĢlardır. Elden çıkardıkları malı mülkü geri alamamıĢlar, iĢ bulamamıĢlar ve tekrar göç etmeyi tek çıkıĢ yolu olarak görmüĢlerdir. Böylelikle temposu düĢük olsa da bu göçmenlik kampanyası iki yıl daha devam etmiĢtir. 1989-1991 yılları arasında Türkiye‘ye göç edenlerin sayısı 345.000 kiĢiyi bulmuĢtur. Böylelikle, ―Büyük Seyahat‖ adı verilen Bulgaristan Türklerinin ve diğer Müslümanların Türkiye‘ye göç ettirilme kampanyasının sonu gelmiĢtir. Ancak Bulgaristan‘da Türk-Müslüman topluluğu yine de en büyük azınlık olarak kaldığından, yeni göçmenlik kampanyalarının tekrarlanması beklenebilir. Son olarak altını kalın bir Ģekilde çizmemiz gereken bir Ģey vardır ki, o da Bulgar Devleti‘nin 1878 yılında yeniden kurulmasından bugüne kadar bütün Bulgar Hükümetlerinin en büyük TürkMüslüman azınlığını, gelecekte Bulgar Devleti için potansiyel bir tehlike olarak görmeleridir. Bu hipotetik tehlikeyi yok etmek için zaman zaman göç ve asimile etme deneyleri uygulanmıĢsa da 637 beklenen neticeler alınamamıĢtır. Bu da Bulgaristan Türklerinin ve diğer Müslümanların göçmenlik kaderlerinin devam edeceğini göstermektedir. ġimĢir, B., Bulgaristan Türkleri. Ankara, 1986. Danailov, G. T., Bulgaristan Demografyası Êstüne AraĢtırmalar. Bulgaristan Bilimler Akademisi Derlemesi, Sofya, 1930. Uluslararası Ahidler ve AnlaĢmalar. 1648 1918. Sofya, 1958, (Bulgarca). TsDA, (Merkez Devlet ArĢivi Sofya), F. 166k, Op. 7, A. E. 72, L. 112. TsDA, F. 177k, Op. 2, A. E. 00028, L. 52. Soysal, I., Türkiye‟nin Siyasi AntlaĢmaları. Cilt 1. (1920-1945), Ankara, 1983. Kesyakov, E. D., Bulgaristan‟ın Diplomatik Tarihine Katkı. Cilt II, Nöy AntlaĢması, Sofya, 1926 (Bulgarca). BüksenĢüti, Ulrih., Bulgaristan‟da Azınlık Siyaseti (Bulgarca), Sofya, 2000, Dırjaven Vestnik (Devlet Gazetesi), 12 Ekim, 1946. 638 Bulgaristan‘daki Türkler (1945-1983) / Prof. Dr. Ali Eminov [p.377-384] PROF. DR. ALĠ EMĠNOV Wayne State College Sosyal Bilimler Bölümü / A.B.D. Ġkinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra Bulgaristan Komünist Partisi‘nin iktidara gelmesi, ülkedeki Türklerin statülerinde ve Türk kültür kurumlarında köklü değiĢiklikler meydana getirmiĢtir. 1878‘de Bulgaristan‘ın Osmanlı yönetiminden bağımsızlığını kazanmasından sonra ilk defa, kurumlar doğrudan hükümet kontrolü altına girmiĢti. Artık bu kurumlar, Komünist Parti‘nin amaçlarına hizmet etmek durumundaydı. Türk kültür kurumları yeniden düzenlenmiĢ, değiĢtirilmiĢ ve en son hamlede de tamamıyla ortadan kaldırılmıĢtı. Türk kimliğinin kendisi, hükümet tarafından kendi çıkarları doğrultusunda kullanılmıĢtı. Bu makale, bu değiĢikliklerin Bulgaristan‘daki Türk hayatının iki önemli unsuru konumundaki Türk dili ve eğitimi üzerinde 1945-1983 yılları arasında yaratmıĢ olduğu etkileri incelemektedir. Bu inceleme, Komünist rejimi, 1983‘ten sonra 6 yıl daha iktidarda kaldığı halde, çok önemli bir nedenden dolayı bu tarihte noktalanmaktadır. Bu koleksiyonun baĢka bir bölümünde de ayrıntılı olarak değinileceği gibi, 1984-1985 kıĢı hem Türk kültür kurumlarına hem de Türk kimliğine karĢı yöneltilen saldırıların son aĢamasına tanıklık etmiĢtir. Kısa Tarihi GeçmiĢ Balkanlar‘daki etnik ve dini mozaik, bin yıllık göç iĢgallerinin sonucu olarak ortaya çıkmıĢtır. Bu bin yıl içinde, Bulgaristan‘dan geçen veya Bulgaristan‘a yerleĢen gruplar arasında Osmanlı Türkleri, Bulgaristan‘ın ve Balkanlar‘ın etnik, dini ve politik görünümünün yeniden Ģekillenmesinde en etkin grup olarak ortaya çıkmıĢtır. Önemli miktarda Türk, on dördüncü yüzyıl boyunca süren Osmanlı iĢgalinin bitmesinden hemen sonra, Bulgaristan‘a yerleĢmiĢtir. Osmanlı baĢkentlerinin koruyucu hinterlandı niteliğindeki Bulgaristan‘a Osmanlı yönetimi tarafından dikkate değer bir önem atfedilmiĢtir. Stratejik alanların Küçük Asya‘dan ve Anadolu‘dan gelen Türklerle kolonileĢtirilmesiyle birlikte yerli Ortodoks nüfus arasındaki din değiĢtirmelerle, demografik yapı özellikle de Ģehirlerde olmak üzere, Türklerin ve diğer Müslümanların lehine geliĢmiĢtir.1 Bu demografik durum, 1877-78‘deki Rus-Türk SavaĢı‘na kadar devam etmiĢtir. SavaĢtan hemen sonraki süreç içinde Türk göçlerinin yönü, tersine dönmüĢtür. GeniĢ sayıdaki Türk ve Müslüman gruplar halen Osmanlı kontrolü altında olan bölgelere daha sonra ise Küçük Asya ve Anadolu‘ya göç etmeye baĢlamıĢlardır. Bir kaynağa göre, savaĢ sırasında 500.000 Osmanlı yaralısına ek olarak 1,5 milyon Türk ve diğer Müslüman gruplar Bulgaristan‘dan göç etmiĢtir.2 Tüm olarak bakıldığında, 1878‘den bu yana, 1,5 ila 2 milyon arasında Türk ve diğer Müslüman grup Bulgaristan‘dan Türkiye‘ye göç etmiĢtir. Göç halen devam etmektedir. Bu göçlerin sonucu olarak, Bulgaristan‘da Türkçe konuĢanların sayısı 1878‘den önce Bulgar nüfusunun beĢte biriyken, 1900‘de %15‘in altına düĢmüĢtür. 1934‘te bu oran %10‘un altına düĢmüĢ ve daha sonraki on yıllarda ara ara düĢmüĢ fakat 1960 ve 1970‘lerde tekrar yükselmeye baĢlamıĢtır 639 (Dankov 1994: 37-38). Yetkililer bu yükseliĢi, Türk ve diğer Müslümanlara karĢı zor yoluyla yürütülecek bir asimilasyon kampanyasını baĢlatmak için yeterli bir neden olarak görmüĢtür. Bu kampanya, 1984-1985 kıĢı boyunca Türk isimlerinin Bulgar isimleriyle değiĢtirilmesine ve sonraki 5 yıl içinde Bulgar hükümeti tarafından Türklerin varlığının inkar edilmesine kadar gidecektir. Bu makalenin kapsadığı 1945-1983 yılları arasında, Bulgaristan‘da, 1946, 1956, 1965 ve 1975 yıllarında olmak üzere 4 nüfus sayımı gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu nüfus sayımlarından her biri Bulgaristan‘daki nüfusun etnik yapısı hakkında istatistikler elde etmiĢtir. 1975‘te etnik köken ve ana dil konusunda elde edilen istatistikler yayınlanmamıĢtır.3 1946, 1956 ve 1965 nüfus sayımları sırasıyla Bulgaristan‘daki Türklerin sayısını 675.500, 656.025 ve 780.928 olarak belirlemiĢ ve bu oranlar Türk nüfusunun Bulgar nüfusuna oranının 9.6, 8.6 ve 9.5‘ine tekabül ettiğini göstermiĢtir. Bulgaristan‘daki etnik yapı hakkındaki resmi istatistikler, bu rakamların politik ve ekonomik nedenlerden dolayı sık sık saptırılmıĢ olması nedeniyle Ģüpheli konumdadır. Türk ve diğer azınlıkların sayısı genellikle olduğundan daha az olarak gösterilmiĢ ve devlete karĢı yönelttikleri tehlike abartılmıĢtır. Diğer bir yandan, Türk kaynakları, Bulgaristan‘daki Türklerin sayısını, tüm Müslümanları Türk olarak sayma ve Müslümanlar için çok serbest büyüme oranlarını kullanma yoluyla abartma eğilimindedirler. 4 1992‘deki nüfus sayımı, nüfus sayımı formlarına uyruk, ana dil, dinsel tercih kategorilerini eklemiĢtir. Nüfus sayımı sonuçlarına göre, Bulgaristan‘da 822.253 Türk bulunmakta ve bu sayı, nüfusun 9.7‘sine tekabül etmektedir. Türkler ülkenin güneydoğu ve kuzeydoğu bölgelerinde yoğunlaĢmıĢtır. Güneydoğuda, Kırcali bölgesinde %65.7 oranla çoğunluğu oluĢturmaktayken, Haskova bölgesinde nüfusun %11.45‘ini oluĢturmaktadırlar. Kuzeydoğuda, önemli miktarda Türk nüfusu barındıran birkaç bölge bulunmaktadır. Razgırat (%47.4), Silistre (%37.5), TurgoviĢte (%32.8), ġumnu (%30.3), Dobriç (%14.7), Burgaz (%13.8), Rusçuk (%13.0). Güneydoğuda Blagoevrat bölgesindeki nüfusun çoğunun ana dil olarak Bulgarcayı belirtmesine rağmen %11.3 oranında bir grup kendisini Türk olarak belirtmiĢtir.5 1992 nüfus sayımı, Türklerin iki bölü üçünden fazlasının köylerde yaĢıyor olmasıyla Türklerin ağırlıklı olarak kırsal kökenli olduğunu da göstermiĢtir (Natsiolen Statististicheski Institut 1993). Komünistler 1944 yılında Bulgaristan‘da iktidara geldiklerinde, iki ayaklı bir strateji izlemeye baĢlamıĢlardır. Ġlk olarak, zorunlu göç veya Türkiye ile yapılan ikili anlaĢmalar yoluyla kurtulabilecekleri kadar Türkten kurtulmayı istemiĢlerdir. Ġkinci olarak ise, Bulgaristan‘da kalan Türklerin Bulgar kültürüyle bütünleĢmesini sağlamayı deneyeceklerdi. Ġlk stratejinin ilk uygulaması, 1949-50 yılları arasında 150.000 Türkün Türkiye‘ye zorunlu olarak göç ettirilmesi olmuĢtur. Türkiye‘nin sınırını kapatmamıĢ olması halinde, on binlerce Türk, Türkiye‘ye göç etmeye zorlanmıĢ olacaktı (Kostanick 1957). 1968 ve 1978 yılları arasında, 100.000 Türk daha, Bulgaristan ve Türkiye arasında gerçekleĢtirilen ikili bir anlaĢma uyarınca daha önceki göçlerden dolayı ayrılan ailelerini birleĢtirmek amacıyla Bulgaristan‘dan ayrılmıĢtır. Kalan Türkleri, çoğunluğun sahip olduğu Bulgaristan kültürüyle bütünleĢtirme çabaları, geçen yıllarda bazı değiĢikliklere uğramıĢtır. 1950‘lerin ortasına kadar, Bulgar liderleri Sovyet ulusal politikasını yakından takip etmiĢlerdir. Bu dönem boyunca, devlet destekli Türk dil okulları ve Türk dili basın ve yayın medyası, Türk azınlığını uluslararası komünist toplumuna hazırlama amacını gütmüĢtür. Türk kültürü, biçimde ulusal içerikte sosyalist prensibine göre 640 geliĢecekti. Stalin‘in ölümünden ve Stalin tekelindeki politikanın uygulanmasının bırakılmasından sonra, bütünleĢme çabaları evrensel komünist toplumu yaratmadan Türklerin Bulgar sosyalist ulusuyla bütünleĢtirilmesi olarak değiĢikliğe uğradı. BaĢlangıçta, bu süreç aĢama aĢama ve gönüllü olarak gerçekleĢtirilecekti. Bununla beraber, 1950‘lerin ortalarına gelindiğinde, Türk kimliğinin zayıflamaktansa daha da güç kazandığı ve Türk azınlığını oluĢturanların Bulgar sosyalist toplumuyla kendilerini özdeĢleĢtirme konusunda hiçbir geliĢme göstermediği açıklık kazandı. Bununla paralel olarak, 1950‘lerin baĢında, Bulgaristan hükümeti, 1970‘ler ve 1980‘ler boyunca giderek artan bir Ģekilde baskıcı yöntemlerle uygulayacak olduğu asimile politikasını baĢlattı. 1945 ve 1983 Türklerin Yılları Arasında Eğitiminde Meydana Gelen DeğiĢiklikler Ġkinci Dünya SavaĢı‘ndan önce, Bulgaristan‘daki Türk çocuklarının neredeyse tamamı, Türk toplumu tarafından kontrol altında tutulan özel okullarda eğitilmekteydi. Bu okullar, dinin ve üç ―R‖nin dıĢında çok az bilginin öğretildiği ve hemen hemen hepsini erkeklerin oluĢturduğu okul çağındaki az sayıda çocuğa yönelik kısıtlı bir eğitim sağlamakta, mali olarak çok az desteklenmekte ve çok az ilgi görmekteydi. Bu okullarda öğretim yapan öğretmenler, zayıf bir eğitimden geçmiĢti (Simsir 1988: 1330). Okul çağına gelmiĢ çocukların yüzde ellisinden daha az bir kısmı ilkokula hiç kayıt olmamıĢ, kayıt olanların çoğu ilkokul eğitimini tamamlamadan okulu bırakmıĢ ve çok azı ilkokuldan sonra eğitime devam etmiĢtir. Sonuç olarak, Bulgaristan‘daki Türk nüfusu geniĢ ölçüde cahil kalmıĢtır. Mishkova‘ya göre (1994: 6), yüzyılın baĢında (1905) Bulgaristan‘daki Türklerin okuryazarlık oranı sadece %4‘tü. Bu oran Bulgarlarda %32.3, Yunanlılarda %35.2, Yahudilerde %53.7 ve Ermenilerde %54.3‘tü. %2.3 okuryazarlık oranıyla, sadece Çingenelerin durumu Türklerin durumundan daha kötüydü. Sonraki on yıllarda durumda önemli bir ölçüde değiĢiklik olmamıĢtır. Örnek vermek gerekirse, 1934‘te, 7 yaĢın üzerindeki Türk çocukları arasındaki okuma yazma oranı %20‘den daha az bir ölçüdeyken bu oran, Bulgar çocuklarında %80‘e yakındı (Dimitrov 2000: 4‘te Simitrov alıntı yapmıĢtır). Türk nüfusunun eğitim durumundaki dikkate değer geliĢmeler, ancak Ġkinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra komünistlerin iktidara gelmesiyle gerçekleĢebilecekti. Kısa bir süre için Komünist rejimi yönetimi altında, hükümet, Türk dil okullarının ve diğer Türk kültür kurumlarının geliĢmesini, sıkı devlet kontrolü altında olmak kaydıyla, desteklemiĢtir. 1947 Anayasası ulusal azınlıkların varlığını tanımıĢ ve Madde 79‘da anadilleriyle eğitim yapabileceklerini öngörmüĢtür. Bu madde: ―Ulusal azınlıkların ana dillerinde eğitim yapma ve kendi kültürlerini geliĢtirme hakkı bulunmaktadır fakat Bulgarca öğrenilmesi zorunludur (Triska 1968: 163) -vurgu eklenmiĢtir- cümlelerini içermektedir. Topluluk kontrolü altında tutulan özel Türk okulları, 1946‘da millileĢtirilmiĢ ve Bulgar devlet okulu sisteminin bir parçası haline gelmiĢtir. Türk okullarının millileĢtirilmesi, Türk çocuklarının eğitiminin tamamıyla yenilenmesi sonucunu ortaya çıkarmıĢtır. Bu okullardaki eğitim dilinin Türkçe olarak kalmasına rağmen ulus çapında geliĢtirilen ideolojik ve ateistlik odaklı tek tip bir ders programı, bu okullarda uygulatılmaya baĢlanmıĢ ve Bulgarca zorunlu ders olarak gösterilmiĢtir. Katı devam koĢulları, ilk defa, okul çağındaki tüm Türk çocuklarının okula devam etmesi anlamına geliyordu. 641 Okul çağındaki çocuklara eğitim sağlamak amacıyla, eski okullar yenilenmiĢ, bazı din okulları laik okullara dönüĢtürülmüĢ ve çok sayıda yeni okul yapılmıĢtır. Bu okullardaki personel ihtiyacını karĢılamak amacıyla, Stara Zagora, (Eski Zara) Kırcali, Sofya ve Razgırat Türk öğretmen okulları (pedagoji) ve Sofya Üniversitesi‘nde de Türk Filolojisi Bölümü kuruldu. Rusçuk‘ta da kızlar için yatılı bir okul açıldı. Birkaç yıl içinde, Türk dil okulları, okula giden Türk öğrenciler ve bu çocuklara eğitim veren öğretmenlerin sayılarında ciddi artıĢlar meydana gelmiĢtir. Örnek vermek gerekirse, 1943-44 öğretim yılında, Bulgaristan‘daki tüm türlerdeki Türk okullarının sayısı 424, kayıtlı öğrenci sayısı 37,335 ve öğretmen sayısı 871‘di. 1949-50 öğretim yılında Türk okullarının sayısı 1,199‘a, kayıtlı öğrenci sayısı 105, 376‘ya ve öğretmen sayısı da 3,037ye çıkmıĢtı (ġimĢir, 1988: 155). 1950‘lerin ortalarına gelindiğinde, 150,00 Türk öğrencisi Türk dil okullarında kayıtlı bulunmaktaydı (Markov 1971: 70, 72). Zorunlu eğitimin etkin bir Ģekilde uygulanması, Türk gençliğinin eğitim durumunda önemli değiĢiklikler meydana getirmiĢtir. Türkler arasındaki okuryazarlık oranı artmıĢ ve ulusal seviyeye yaklaĢmıĢtır. Türk okullarında Bulgarcanın zorunlu ders olması, Türk gençleri arasında iki dili konuĢma oranının yükselmesine neden olmuĢtur. Ġleriki yaĢlardaki Türklerin okuma yazma sorununu ortadan kaldırmak amacıyla özel gece kursları açıldı. Türk Pedagoji Enstitüleri ve Sofya Üniversitesindeki Türk Filolojisi Bölümü, Türk ilkokulları ve ortaokullarının personel ihtiyacını karĢılama amacındaydı. Narodna Prosveta Yayınevi‘nin Türkçe Ģubesi, ana dili Türkçe olan Türk yazarların eserlerinin yanı sıra Türkiye‘deki ―ilerlemeci‖ yazarların eserlerini ve çeviri eserleri yayınlamaya baĢladı. Bölgesel Türk tiyatroları kuruldu ve yerel seviyede amatör halk gruplarının sayısı arttırıldı. Bu laik kültür kurumları, Türk toplumundaki dini liderlerin yerini alan ve ana dili Türkçe olan bir Türk akademisyen kadrosunu eğitmiĢ ve Türklerin, özellikle de genç olanlarının arasında laik bir kimliğin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuĢtur. Kısa bir süre için Bulgaristan‘daki Türk kültürü gerçek bir Rönesans devri yaĢamıĢtır. Bununla beraber, hükümetin Türkler arasında dini etnik kimlikten sosyalist Bulgar ulusu kimliğine geçiĢ olacağı yolundaki beklentileri gerçekleĢmemiĢti. Sosyalizm Ģemsiyesi altında, ülkedeki farklı etnik grupların, aynı dil, edebiyat, sanat, kültür ve geleneklerini paylaĢan tek bir sosyalist ulusa dönüĢeceği beklentisi Türk etnik kimliğinin devam etmesiyle boĢa çıkmıĢtı. 1950‘lerin son yıllarının baĢlangıcında, Türk azınlığına tanınan haklar engellenmeye baĢlandı. 6 Türkçe dil eğitimi, dereceli olarak ortadan kaldırıldı ve Türk çocukları, Bulgar okul sistemiyle bütünleĢtirildi. 1959 ve 1970 yılları arasında, Türkçe, ağırlıklı olarak Türklerin bulunduğu okullarda, tamamıyla kaldırılmadan önce, seçmeli ders olarak kalmıĢtı. Türk Öğretmen Enstitüleri kapatıldı. Sofya Üniversitesi‘ndeki Türk Filolojisi Bölümü‘nün yerini Arap ÇalıĢmaları Bölümü aldı. Bölgesel Türk tiyatroları kapatıldı. Hemen hemen tüm Türk köylerinde bulunan amatör halk grupları artık Türkçe gösteri yapamaz hale geldiler. Türk dili eğitiminin ortadan kaldırılması, hükümetin ana dili Türkçe olan yazarlar tarafından kullanılan edebi Türkçeyi, bu yazarları Türkçe kelimeler yerine birçok Bulgarca veya Rusça kelimeler kullanmalarını Ģart koĢma yoluyla zayıflatma çabalarıyla aynı zamana rastlamıĢtı. Bu amaçla, Türkçe kelimeler ve bunların Rusça veya Bulgarca karĢılıklarını içeren geniĢ bir liste yazarlar ve editörler tarafından kullanılmak üzere bir rehber olarak hazırlandı. YasaklanmıĢ 642 Türkçe kelimelerle eserlerini sunan yazarların eserleri yayınlanmamakta veya büyük ölçüde sansüre uğramakta ve yazarlar ikaz edilmekteydi (Çavus 1988: 67). 1969‘dan sonra Narodna Prosveta Basımevi faaliyetlerine son verdi.7 Tüm Türkçe kitaplar, hatta Bulgaristan‘da yayınlanan Türkçe kitaplar bile kütüphane ve kitapçıların raflarından alınmakta ve kiĢilerin Ģahsi kütüphanelerindekilere de el konulmaktaydı. Türkçe kitapları elde bulundurmak bir suç haline gelmiĢti. Türkçe radyo yayınları sona ermiĢti. Kalan az sayıdaki Türkçe gazete de sadece Bulgarca yayın yapmaya geçecekleri 1985‘lerin baĢına kadar her iki dilde yayın yapmaya baĢladı. Yine, kısıtlı ölçüde kullanılan Türkçe 1991-92 öğretim yılının ikinci yarısına kadar belediye okullarında kullanılmayacaktı. Çoğu Çingene Müslüman ve Pomak anne babalar gibi, Tatar anne babalar da çocuklarını, Türk dil okulları Bulgar okullarıyla birleĢene dek, bu okullara göndermekteydi. Bu durumun sonucu olarak da önemli sayıda Tatar, Çingene Müslüman ve Pomak dilsel, sosyal ve kültürel olarak Türk nüfusuna asimile olmuĢtu. Nisan 1962‘de Politbüro ―Muhammed Dinine Mensup Çingene, Tatar, ve Bulgarların Kendilerini Türk Kimliğiyle ÖzdeĢleĢtirilmesine KarĢı Alınacak Önlemleri‖ onayladı ve bu topluluklar arasında Bulgar kimliğinin oluĢmasını destekleyecek adımlar öne sürdü. Politbüro, ―Türk dini ve Ģoven propagandası ve bu propagandanın pan-Türk ve pan-Ġslam amaç ve özlemlerine karĢı yürütülecek sistematik bir ideolojik ve politik mücadele‖ çağrısında bulundu (Helsinki Watch 1991: 71). Bu konudaki belli baĢlı tavsiyeler, nüfus dairelerinde çalıĢan insanlara yönelik olarak verilmiĢ, din ve kiĢisel isimlerin uyruk için bir kriter olmadığını belirten ve farklı iki millete mensup iki kiĢi arasında yapılan evliliğin bu evlilikten olan çocukların uyruğunun değiĢmesine neden olmadığına açıklık getirilmesini belirten ayrıntılı talimatları içermekteydi. Böyle çiftlerin çocukları tamamıyla gönüllü olarak ve anne babalarının açık izinleriyle Bulgar olarak nüfusa geçirilebilirdi. Bulgar kökenli olmayan vatandaĢlar, mahkeme izni veya yazılı bir baĢvuruya gerek duymaksızın basitleĢtirilmiĢ bir prosedür yoluyla isimlerini değiĢtirebilecekleri ve kendilerini ve ailelerini, Bulgar olarak nüfusa kaydettirebilecekleri konusunda bilgilendirilmeliydi. Daha da önemlisi, Türkler, Tatarlar, Pomaklar ve Çingene Müslümanlar arasındaki etkileĢimi en aza indirgemek için adımlar atılmalıydı. Eğitim ve Kültür Bakanlığı ve bölgesel halk konseyleri Türk dilinin Çingeneler, Tatarlar ve Bulgar Müslümanlara öğretilmesini engellemek için önlemler almalıdır. Bu çocuklar Bulgarca eğitim almalıdır. Ağırlıklı olarak Çingene, Tatar ve Bulgar Müslümanların bulunduğu okullara Türk öğretmenlerin atanmasından kaçınılmalıdır. Mümkün olursa, Bulgar Müslüman ve Çingenelerin Türk çocuklarıyla aynı yurtlarda kalmalarına veya aynı gruplarda çalıĢmalarına izin verilmemelidir (Helsinki Watch 1991: 72). Politbüro, ayrıca silahlı kuvvetlerdeki homojen Müslüman iĢ kıtaları uygulamasına son verilmesi tavsiyesinde bulunmuĢtu. Türk memurlar, yoğun olarak Pomak, Çingene Müslüman ve Tatar nüfusunun bulunduğu köylere atanmamalıydı. Durum ne olursa olsun, Müslüman memurlar Türklerin Türk olmayan Müslümanlarla yakın iliĢkileri lehinde propaganda yapmaktan kaçınacaktı. Bu önlemlere gönüllü olarak uyulacağı yolundaki beklentiler boĢa çıkmıĢtı. 1960‘larda hükümetin bu eğilimi tersine çevirme giriĢimi; baĢarısızlıkla sonuçlanmıĢtı. Çünkü hükümetin TürkleĢtirmeye karĢı öne sürdüğü 643 alternatif BulgarlaĢtırma olmuĢtu. Daha da fazlası, hükümetin ayrı ayrı olarak Tatar, Çingene veya Pomak kültür kurumlarını desteklemek için hiçbir giriĢimi bulunmamaktaydı. 1945 ve Türk 1983 Tarihleri Müslümanlar Arasında ve Bulgaristan‘daki Ġslam 1945‘ten önce, Bulgaristan ve Türkiye arasında gerçekleĢtirilen ikili anlaĢmaların hükümleri uyarınca, Türk ve diğer Müslümanların kendi dinlerinin gereklerini yerine getirmesine izin verilmekte, hatta bu durum teĢvik edilmekteydi. Bulgar liderleri, Türklere kendi dinlerinin gereklerini yerine getirme konusunda izin vermelerinin, Türklerin Bulgar toplumuyla bütünleĢmesini engelleyeceğini ve sonunda da Türk toplumunu Bulgaristan‘dan ayrılmaya teĢvik edeceğini ummuĢlardı. 1944‘te Bulgaristan‘da komünistler iktidara geldiğinde, genel olarak dine karĢı ve özellikle Ġslam‘a karĢı takındıkları tavırlar birbirleriyle çeliĢmekteydi. Bu tavırlar teoride liberal fakat uygulamada baskıcı olma niteliğini taĢımaktaydı. Din ve vicdan özgürlüğü 1947 Anayasası‘nın ayrılmaz bir parçasıydı. Bu özgürlükler 1949‘da Ulusal Meclis tarafından kabul edilen ve 1971 Anayasası‘nda da korunan Dinsel Mezhepler Kanunu‘nda toplanmıĢtı. Bununla beraber, uygulamada tüm dini tezahürler devlet karĢıtı veya burjuvaya ait dinsel propaganda olarak yorumlanmaktaydı. Bu durum özellikle Ortodoks olmayan inananlar, özellikle de Müslümanlar için geçerliydi. BaĢlangıçtan beri Komünist Parti ideolojistleri, dini komünizme rakip bir ideoloji olarak görmüĢler ve onu sosyalist bir ideolojiyle bertaraf etme yollarını aramıĢlardı. Ġslam birkaç nedenden dolayı özel hedef niteliğindeydi. Bulgaristan‘a, Bulgar nüfusuna bu dini zorla empoze ettiği söylenen Osmanlılar tarafından getirilmiĢ yabancı bir dindi. Ġslam ayrıca Türklerin Bulgar toplumuyla bütünleĢmesini engelleyen ciddi bir engel olarak görülmekteydi. Türklerin Bulgar devletine karĢı duyduğu sadakatten Ģüphe edilmekte ve Türkler arasında Müslüman kimliğin devam ettirilmesi, Bulgar toplumuna yönelik bir tehlike olarak görülmekteydi. Bundan dolayı hükümet yetkilileri, ―Türk ve Müslüman nüfus arasındaki dini yakınlığı ve bu toplumların günlük hayatında ve Ġslam adetlerindeki geleneksel unsurları ortadan kaldırmak için ortak bir giriĢim‖ üstlendi (Simsir 1988: 65). Bu giriĢimler, Bulgaristan‘daki Türk toplumunun mali ve örgütsel altyapısını ortadan kaldırmayı kapsamaktaydı. Müslüman toplumun mali temeli, dini kurumlara (vakıflar) konulmasıyla ortadan kaldırıldı. Toplumun kurumsal temeli ise, ġumnu‘da bulunan Medresetün Nüvvab‘ıda kapsayan Ġslam okullarının 1947‘de kapanmasıyla yıkıldı.8 Ġslam okullarının kapatılması, ülkede Müslümanlara hizmet edecek dini kadroları eğitecek hiçbir kurumun kalmadığı anlamına gelmekteydi. Müslüman toplumunun kurumsal temeli, Bulgar Komünist Partisi Merkez Komitesi‘nin Nisan 1956 tarihli toplantısında aldığı kararlarla daha fazla yıkıma uğramıĢtır. 1958 tarihli ―Türk Nüfusunda ÇalıĢma Tezleri‖, ülkedeki Türkler ve diğer Müslümanlar arasındaki Ġslam dini ifadelerinin tüm çeĢitlerine karĢı mücadele etmede liderlik edecek genç ve kendini bu iĢe adamıĢ politik kadroların eğitilmesi için planlar ortaya koymuĢtur. Hükümetin Ġslam karĢıtı direktiflerinin bir sonucu da, kısa süre içinde, Türk ve Pomak toplumlarına hizmet eden hocaların (din öğretmenleri, din liderleri, topluluk liderleri) sayısındaki belirgin düĢüĢ olmuĢtur. Ġstatistikler bu giriĢimin baĢarıyla sonuçlandığını göstermektedir. 1944‘te, Bulgaristan‘daki Türk ve Müslüman toplumlarına hizmet eden 16,000 Müslüman din adamı 644 bulunmaktaydı. 1950‘lerin ortalarına gelindiğinde, bu görevlilerin sayısı önemli ölçüde azalmıĢtı. Mizov‘a göre (1965: 195), 1956‘da Türk nüfusunda çalıĢan 2,393 hoca bulunmakta ve 170 Türke 1 hoca düĢmekte, Pomak nüfusunda ise 322 hoca bulunmakta ve 430 Pomaka bir hoca düĢmekteydi. Hükümetin yeni politikasının uygulanmaya baĢlamasının üzerinden 3 yıl geçtikten sonra, 1961‘de, Türk nüfusuna hizmet eden hocaların sayısı 557,462‘ye düĢmüĢ, 1,397 Türke 1 hoca, Pomak nüfusunda 95 hoca ve 1,459 Pomaka 1 hoca düĢer hale gelmiĢti. Kalan hocaların okullarda özel olarak din konusunda bilgi vermeleri yasaklanmıĢtı. Ġlerleyen yıllarda bu hocaların topluluklar içindeki rolü, öğretmenlik ve topluluk liderliğinden çıkıp namaz liderliği durumuna değiĢti. Yoğun olarak yürütülen din karĢıtı propaganda, Ġslam uygulamalarının fiili olarak yasaklanmasıyla beraber gerçekleĢmiĢti. Kuran‘ın ve diğer dini konuların öğretilmesi 1952‘de tamamıyla ortadan kaldırıldı. 1960‘lar ve özellikle de 1970‘ler ve 1980‘ler boyunca, yetkililer Ġslam karĢıtı propagandalarını yoğunlaĢtırmıĢ ve giderek daha artan bir ölçüde Ġslam âdetlerinin kesin olarak yasaklanması yoluna baĢvurmuĢtur. Mayıs 1978‘de Bakanlar Kurulu, geleneksel âdet ve tatillerin yerini alacak ―sosyalist âdet ve tatillerden oluĢan zorunlu bir sistem‖ oluĢturulduğunu açıkladı. Bu tarihten sonra, sadece resmi Ģartlara uyan âdet ve tatiller uygulanabilecekti (Helsinki Watch 1991: 12). Ramazan ayı boyunca oruç tutmak bıraktırıldı. Yetkililer, oruç tutmanın hastalıklara karĢı bağıĢıklık düzeyini düĢürdüğünü ve ekonomik olarak da zararlı olduğunu özellikle de oruç tutmanın ekin ve hasat zamanlarına rastladığında, iĢçilerin güçlerini tam olarak kullanmalarını engellediğini öne sürmekteydiler. Kurban Bayramı‘nda hayvanların kurban edilmesine benzer nedenlerle karĢı çıkılmaktaydı. Gömmeden önce ölülerin bedenlerinin yıkanması ve Müslüman mezarlarında ölülerin enterne edilmesi yasaklandı. Yeni sosyalist cenaze adetine göre, Türkler ve diğer Müslümanlar, ölülerini Bulgar mezarlarına gömeceklerdi. Sosyalist adetlerin takip edilip edilmediğini ve ―uygun duaların‖ sadece Bulgarca olarak yapıldığını kontrol etmek amacıyla Müslüman cenazelerinde Komünist Parti yetkilileri bulunacaktı. Müslüman mezarlıklarındaki mermer taĢlar üzerindeki Türkçe veya Arapça yazıların yüzeyine zarar verilmekte veya bu yazılar tahrip edilmekteydi.9 Sünnet âdeti, barbarca gösterilip pagan ayini yasaklanmıĢtı. Küçük çocuklarının sünnet edilmesine izin veren anne babalarla, bu iĢi gerçekleĢtiren kiĢilerin tutuklanması ve 2 yıldan 5 yıla değiĢen bir zaman dilimi içinde hapis yatması zorunluluğu konulmuĢtu. Küçük Türk erkek çocukları, sünnet olup olmadıkları kontrol edilmek amacıyla ara ara tutuklanmaktaydı. Yeni doğan erkek çocukların anne babaları, daha doğumevindeyken çocuklarını sünnet ettirmeyeceklerini belirten bir belge imzalamak durumunda bırakılıyordu. Geleneksel düğün törenleri artık yapılamamaktaydı. Düğünlerde, misafirlerin Türkçe Ģarkılar söylemesine ve Türk dansı yapmalarına izin verilmemekteydi. Türk kadınlarının geleneksel kıyafetler giymesi yasaklandı.10 Tüm bu önlemler, Ġslam‘ın Bulgaristan‘daki uzun vadedeki varlığını tehdit etmekteydi. 1980‘lerde Ġslam ülkelerini tanıyan ve Bulgaristan‘ı ziyaret eden biri Türk köylerinin mimari yapısında meydana gelen değiĢikliklerle ĢaĢkına döner hale gelmiĢti. Türk ve diğer Müslümanların Bulgaristan‘da 600 yıldan daha fazla bir süredir yaĢadıklarını tahmin bile etmek çok zor hale gelmiĢti. Geleneksel olarak, Türk köyleri ve Bulgaristan‘daki kasabalardaki Türk mahalleleri caminin etrafında düzenlenmekte ve camiyle özdeĢleĢmiĢ durumdaydı. Müslümanlar için cami, sadece ibadet 645 yeri değildi. Aynı zamanda doğum, sünnet, evlilik ve ölüm gibi Müslüman hayatına ait temel olaylara ait âdetlerin odağı ve topluluğun yaĢlılarının önemli iĢleri konuĢmak için toplandığı bir yer olma görevini yürütmekteydi. Söz konusu dönemde, çoğu cami ibadete kapandı ve enkaz haline geldi. Diğerleri müze, ambar, dükkan ve restoran gibi yerlere dönüĢtürülerek alternatif kullanımlarda değerlendirildi. Çoğu caminin minaresi, camilerin tanınmasını engellemek için aĢağı indirilmiĢti. Minarelerin üstünden Ġslam‘ın sembolü olan hilal ve yıldız kaldırıldı. 1980‘lerin baĢına gelindiğinde, Bulgaristan‘da iĢler durumda olan camilerin sayısı önemli ölçüde azalmıĢtı. Tüm bu Ġslam karĢıtı faaliyetler, Ġslam‘ın Türk ve diğer Müslümanların Bulgar toplumuyla bütünleĢmesi yolunda ciddi bir engel teĢkil ettiği savıyla meĢrulaĢtırılmaktaydı. Daha da fazlası, Ġslami inançlar ve uygulamalar basında geri kalmıĢlık ve batıl inanç göstergesi; çağdıĢı ve modernlik karĢıtı; dini fanatizmi savunan ve benzeri özelliklere sahip unsurlar olarak ele alınmaktaydı. Türk köylerinin mimari görüntüsünden çoğu camilerin silinmesi, topluluk faaliyetinin ve dayanıĢmasının önemli bir odak noktasını ortadan kaldırmıĢtır.11 Bulgar akademisyenleri, dönemsel olarak hükümetin din karĢıtı faaliyetlerinin Bulgar vatandaĢların dine karĢı takındıkları tavırlar üzerindeki etkisini değerlendirmek amacıyla ideolojik kontrollü araĢtırmalar yürütmüĢlerdir. Bu araĢtırmalar, dindar olmayı devam ettiren grupları belirleme ve bu gruplar arasında daha geniĢ bir ölçüde ideolojik çalıĢma yürütülmesi amacını taĢımaktaydı. 1962, 1967 ve 1973‘te yetiĢkin Bulgar nüfusu arasındaki dine karĢı takınılan tavırları öğrenmek amacıyla 3 araĢtırma yapılmıĢtır (Aliev 1980). Bu araĢtırmalar dindarlık ve meslek, ikametgah, eğitim, cinsiyet ve yaĢ arasında güçlü bir bağlantı olduğunu saptamıĢtır. Örnek vermek gerekirse, mavi yakalı mesleklerde çalıĢan Türklerin beyaz yakalı mesleklerde çalıĢan Türklere göre; kırsal alanlarda yaĢayanların Ģehirde yaĢayanlara göre; sadece ilkokul eğitimi almıĢların daha fazla eğitim almıĢ olanlara göre; kadınların erkeklere göre; ileriki yaĢlardakilerin gençlere göre daha dindar olduğu görülmüĢtür (Aliev 1980: 46-47). Dindarlığın bir boyutu insanların dini görevlerini yerine getirme ölçüsüdür. Müslümanlar için, günlük olarak kılınan namaz böyle bir iĢlemde kullanılabilecek bir ölçüdür. AraĢtırma sonuçları, her gün dua edenlerin veya cuma namazlarına giden Türklerin sayısında kesin bir düĢüĢ olduğunu göstermektedir. 1946‘da tüm Türk yetiĢkinleri her gün namaz kılmaktayken, 1956‘ya gelindiğinde sadece %56.5 oranında yetiĢkinin her gün namaz kıldığı saptanmıĢtır. Bu oran 1967‘de %32.2‘ye ve 1973‘te %9.1‘e düĢmüĢtür. Bu duruma benzer olarak, 1946‘da cuma namazlarına katılım %100 iken 1973‘te bu oran %15‘in altına düĢmüĢtür (Aliev 1980: 55). Bu araĢtırmalar hükümet için endiĢe verici dindar davranıĢ biçimlerini de ortaya koymuĢtur. Örnek vermek gerekirse, Türklerin neredeyse %90‘ı ahiretten sonra yaĢama inanmaktaydı. Türkler ayrıca, ruhun cennete gitmesi için düzgün bir Ģekilde gömülmesi gerektiğine inanmaktaydı. 1962‘de gömülen Türklerin %90‘ından fazlası, geleneksel cenaze âdetlerini bilen uzman kiĢiler tarafından defnedilmiĢti. 1962‘de, yetkililer, geleneksel âdetlerin yerini alması amacıyla, yeni sosyalist cenaze âdetleri ortaya koydu. 1978‘de bu yeni adetler zorunlu hale getirildi ve zorla uygulatılmaya baĢlandı. Ġslam uygulamaları üzerindeki kısıtlamalar ve yasaklamalar 1990‘a kadar yürürlükte kalacaktı. 646 Komünist dönem boyunca, propaganda amaçları için, baĢ müftü, bölge müftüsü ve mahalle imamlarını kapsayan örgütsel bir altyapı kurulmuĢtu. Sofya‘daki merkezde çalıĢan bir baĢ müftü ve Aytos, Kırcali, Filibe, Razgırat, ġumnu ve Tolbuhin merkezlerinde çalıĢan 6 bölge müftüsü bulunmaktaydı.12 Bununla birlikte bu kiĢiler bu görevlerine aldıkları dini eğitimden dolayı değil Komünist Partisi‘ne karĢı duydukları sadakatten ve Parti emirlerini yerine getirmede istekli davrandıkları için atanmıĢtı.13 LaikleĢme, Türklerin dinlerinin gereklerini yerine getirme kapasitelerini etkileyip dini inançların özellikle de gençler arasında etkisini kaybetmesine neden olmuĢtur. Yine de din önemini, özellikle de ileriki yaĢlardaki Türkler arasında korumaya devam etmiĢtir. Dini kurallara uyma konusunda 1970‘lerde yapılan araĢtırmalar, dini kurallara uymanın Türkler arasında Bulgarlara göre iki kat daha güçlü bir Ģekilde geliĢtiğini ortaya koymuĢtur. Çoğu dini faaliyetlerin tamamıyla yasaklanmasından sonra bile, Türkler ve diğer Müslümanlar, kendilerini ve ailelerini ciddi riskler altına sokarak bayramlarını gizli bir Ģekilde kutlamaya ve cenaze törenlerini geleneksel Ģekilde yapmaya devam etmiĢlerdir. Sonuç Komünizm yönetimi altında, Bulgaristan‘ın kültürel ve mimari görüntüsünden Ġslam‘ın varlığının izlerini silmek için çabalarda bulunulmuĢtur. Türklerin ve Bulgar Müslümanların dini kimliklerine yöneltilen saldırılar, 1944‘te komünistler iktidara geldiğinde baĢlamıĢ ve 1960‘larda yoğunlaĢmıĢtır. Bu yoğunlaĢma 1970‘lerde ve 1980‘lerde önemli dini uygulamaların kesin olarak yasaklanmasına neden olmuĢtur. 500 yıllık Osmanlı iktidarının mimari izleri niteliğindeki camiler ve diğer dini binalar özel hedefler haline gelmiĢtir. Bu yerler, kapatılıp ihmal edilmiĢ, enkaz haline gelmiĢ, alternatif kullanımlarda değerlendirilmeye baĢlanmıĢ ve çoğu tahrip edilmiĢtir. 1980‘lerin baĢına gelindiğinde hizmet veren camilerin sayısında büyük ölçüde azalma gerçekleĢmiĢtir. Türk etnik kimliğine yürütülen saldırılar, aĢamalı olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Zor yoluyla yürütülen asimilasyon poltikasının devlet politikası olarak kabul edilmesinden önce birkaç strateji denenmiĢ fakat baĢarısızlığa uğranılmıĢtır. Bu stratejiler, Türk kimliğinin yerinin uluslar üstü komünist kimliğiyle değiĢtirilme giriĢimlerinden, Türklerin sosyalist Bulgar ulusuna entegre edilmesine ve son olarak da Türk kimliğinin Bulgar kimliğiyle değiĢtirilmesi çabalarına kadar uzanmıĢtır. Asimilasyonun devlet politikası olarak kabul edilmesi, ―Türklerin etnik Bulgar olduklarının öne sürülmesini mümkün kılmak için Bulgaristan ulusunun sistematik olarak yeniden tanımlanmasını gerektirmiĢtir‖ (Dimitrov 2000: 4). Bu koleksiyonun baĢka bir bölümünde de anlatıldığı gibi, Zhivkov rejiminin etnik Türklere Bulgar kimliğini empoze etme amacıyla yürüttüğü politikalar baĢarısızlığa uğrayacak ve 1989‘dan sonra tersine çevrilecekti. Bulgaristan‘daki Türkler komünist yönetim süresince ellerinden alınan sivil ve kültürel hakların çoğunu yeniden talep edecekti. Türk halkı bu olaylardan ve sıkıntılardan daha güçlü, birbirine daha fazla kenetlenmiĢ ve Türklüklerinden daha fazla gururlanır halde fakat devlet gücünün kendi tarihlerinin ve miraslarının ellerinden alınması için keyfi olarak kullanılabileceği gerçeğiyle sarsılmıĢ olarak çıkacaktı. 647 Osmanlı iĢgal yöntemleri hakkında genel bilgi için Ġnalcık 1 (1954, 1976) ya bakınız. Barkan (1942, 1949) Balkanlar‘daki iĢgal edilmiĢ bölgelerin stratejik bölümlerinin kolonileĢtirilmesinde dini vakıflar, derviĢ emirleri ve sınır dıĢı etmenlerin oynadığı önemli rol üzerinde durmaktadır. 2 Crampton (1990:43-77), Bulgaristan‘daki nüfusun genel etnik yapısı ve özellikle 1877 ve 1944 yılları arasında Ģehir alanlarındaki nüfusta meydana gelen değiĢiklikler hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. 3 1985 nüfus sayımı, Türklere karĢı zor yoluyla yürütülen asimilasyon politikasının sona erdirilmesinden ve hükümetin Bulgaristan‘da hiç Türk olmadığını belirtmesinden sonra gerçekleĢtiği için, bu sayım süresince etnik yapı hakkında bilgi toplanmamıĢtır. 4 Bir kaynak (Ertürk ve Eminoğlu 1993:4), 1985 itibariyle Bulgaristan nüfusunun %56‘sının Müslüman olduğunu belirtirken Karpat (1990:17), 1985 itibariyle Müslümanların sayısının 3 milyon veya Bulgaristan nüfusunun %33.7‘si olduğunu öne koymuĢtur. Karpat‘a göre (1995:742), 1990‘ların baĢında, 1989‘da Türklerin kitlesel olarak ülkeden ayrılmalarından sonra, Müslümanlar hala Bulgaristan nüfusunun %28‘ine kadarlık bir bölümünü oluĢturmaktaydı. 5 Wayne State Üniversitesinden Coğrafya Profesörü olan Randy Bertolas, Bulgaristan‘daki Türkler haritasını hazırlamıĢtır. 6 Eminov (1997:122-166), Bulgaristan‘daki Türk dili eğitiminin tarihçesi ve Bulgaristan milliyet politikasının mesleki ve edebi Türkçe üzerinde yarattığı dilsel etkiler hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. 7 Simsir (1988: 130-307), Komünist yönetim süresince Türk azınlığın durumu hakkında genel bir bilgi vermektedir. Bu kapsamda Halk Cumhuriyeti‘ndeki Türk basınında yer alan ayrıntılı bilgiler ve Bulgaristan‘da yayınlanmıĢ ana dili Türkçe olan yazarların edebi çalıĢmaların bir listesi bulunmaktadır (Hafız 1987. Bulgaristan‘daki Türk yazarların ve Ģairlerin eserlerinden oluĢan temsili bir listeyi vermektedir (Acaroğlu 1990). Komünist dönem boyunca yayınlanan Türk gazete ve dergiler hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. 8 Ertürk ve Eminoğlu (1993), Medresün Nüvvab‘ın açıldığı 1922‘den kapandığı 1947‘ye kadar yürüttüğü önemli faaliyetler hakkında bilgi vermektedir. 9 Mevlit, Süleyman Çelebi tarafından Hazreti Muhammed‘in doğumunu kutlamak için yazılan uzun bir Ģiirdir. ÖlmüĢ bir kiĢinin anısına veya özel bir dini veya önemli bir olayı anma amacıyla okunur. 10 Eminov (1997:24-121), Poulton (1993:105-171), ve Höpken (1997: 54-81), Bulgaristan hükümetinin Bulgaristan‘daki Ġslam ve Müslümanlara karĢı tutumları hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Aliev (1980), Bulgaristan‘daki Türkler arasında ateist bir dünya görüĢü geliĢme sürecini ortaya koymaktadır. 648 11 Komünist yönetimi altında, Bulgaristan‘daki Aleviler/KızılbaĢlarla özdeĢleĢen Suni mezheplerinin faaliyetleri de engellenmiĢ ve en sonunda da yasaklanmıĢtır. Türkiye‘deki benzer mezheplerle olan iliĢkileri de kopmuĢtur. DerviĢ dergahlarının çoğu kapatılmıĢ veya enkaz haline gelmiĢti. Diğer Ġslam âdetleri gibi, Su fi mezhebinin de âdetleri yasaklanmıĢtı. Su fi mezhebinin kalan birkaç tarikatından olan NakĢibendi ve Kadiri tarikatının toplantıları 1982‘de hükümet tarafından yasaklanmıĢtır (De Jong 1986:306). 12 1945 ve 1987 arasında Süleyman Ömerov, Halit Osmanov, Hasan Ademov ve Mehmet Topçiev baĢ müftü görevini yürütmüĢtür. 13 Türklere karĢı zor yoluyla yürütülen asimilasyon politikalarının sonucu olarak 1985‘lerin baĢında, baĢ müftü ve bölge müftüleri, asimilasyonunun tamamıyla gönüllü olduğunu ve Bulgaristan‘daki Müslümanların din özgürlüğüne sahip olduklarını belirten bir bildiri yayınlamıĢtır. Bunu takiben benzer bir bildiri de mahalle imamları tarafından yayınlanmıĢtır (Sofia Pres 1985:27-30). Acaroğlu, Türker, 1988, Bulgaristan‟da Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. –––, 1990, Bulgaristan‟da Türk Gazeteciliği (1865-1985). Ġstanbul: Gazeteciler Cemiyeti. –––, 1997, Bulgarlar ve Bulgaristan Êzerine Yüzyıllık Türkçe Kaynakça. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi Aliev, Ali. –––, 1980, Formiraneto na Nauchno-ateistichen Mirogled u Bulgarskite Tursti. Sofia:Partizdat. Barkan, Ömer. –––, 1942 ―Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda Bir Ġskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıf ve Temlikler‖, Vakıflar Dergisi, 2:279-386. 649 –––, 1949-1951‖, Osmanlı Ġmparatorluğu‘nda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler‖, Ġstanbul Êniversitesi Ġktisat Fakültesi Mecmuası, 11, 13, 15. Crampton, R. J, The Turks in Bulgaria, 1878-1944. K. H. Karpat, ed. The Turks of Bulgaria: THA History, Culture and Political Fate of a Minority. Ġstanbul: Ġsis Press, 43-77. ÇavuĢ, Mehmet, 1988, 20. Yüzyıl Bulgaristan Türkleri ġiiri (Antoloji). Ġstanbul: Yaylacık Matbaası. De Jong, Frederick, 1986, ―Notes On Islamic Mystical Brotherhood In Nrth East Bulgaria‖, Der Islam, 63(2): 303-208. Dimitrov, Vesselin, 2000 In Search of a homogenous nation:the assimilation of Bulgaria‘s Turki‘s minority, 1984-1985‖, Journal of Etnopolitics and Minority Issues in Europe. December 23, 23 pages. Available at www. ecmi. de7publications/jemie/data. dimitrov. pdf. Donkov, Kiril, ―Etnicheskijat sustav na naselenieto na Bulgarija‖, Statiska, 36(2). 34-46. Eminov, Ali, 1983 ―THA Education of Turkish Speakers in Bulgaria‖, Ethnic Groups, 5:129-150. –––, 1987 ―The status of Islam and Muslms in Bulgaria, ‖Journal, Institute of Muslim Minority affairs, 8 (2):278-301. –––, 1990, ―There Are No Turks Ġn Bulgaria. Rewriting History By Adminisrative fiat‖, in K. H. Karpat, ed. The Turks of Bulgaria: TheHistory, Culture and Political Fate of a Minority:Isis Press, pp. 203-222. –––, 1997, Turkish and Other Muslim Minorties in Bulgaria: London:C. Hurst Publishers. –––, 1997, ―Islam and Muslims In Bulgaria: Brief History”, Islamic Studies, 36(2-3). 209-241. –––, 2000, ―Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, 28(1). 129-164. Ertürk, Hasim ve Rasim Eminoğlu, 1993, Bulgaristan‟da Türk Ġslam Eğitim ve Kültür Müesseleri ve Medresetün Nüvvab. Ġstanbul: Ġslam Tarih, Sanat ve Kültürünü AraĢtırma Vakfı Yayınları. Hafız, Nimetullah, 1987, Bulgaristan‟da ÆağdaĢ Türk Edebiyatı Antolojisi (1944-1984), 2 vols. Ankara. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Halaçoğlu, Ahmet, 1994, Balkan Harbi Sırasında Rumeli‟den Türk Göçleri (1912-1913). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 650 Helsinki Watch, 1986, Destroying Ethnic Identity: the Turks of Bulgaria. New York. Human Rights Watch. –––, 1987, Destroying Ethnic Identity. The Gyspies of Bulgaria. New York. Human Rights Watch. Höpken, Wolfgang, 1997 ―From religious identity to ethniv mobilazation: the Turks of Bulgaria before, under and since communism‖, In Poulton, Hugh and Suha Farouki, eds. Muslim Minorities and the Balkan State. New York. New York University Press, pp. 54-81. Ġnalcık, Halil, 1954 ― The Ottoman Methods of Conquest‖, Studia Islamica, 1. 103-29. –––, 1976, ―The rise of the Ottoman Empire‖ In M. A. Cook, ed. A History of the Ottoman Empire to 1730, London: Cambridge University Press, pp. 10-53. –––, 1977 Ġpek, Nedim. –––, 1994 Rumeli‟den Anadolu‟ya Türk Göçleri (1877-1890). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Karpat, Kemal, 1990 ―Introduction: Bulgarian Way of Nation Building and The Turkish Minority, in K. H Karpat, ed. The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority. Istanbul:Isis Press, pp. 1-22. –––, 1994, ―The Turks of Bulgaria. The struggle for national- religious survival of a Muslim Minority‖, Nationalities Papers, 23 (4): 725-749. –––, King, R., 1973, Minorities under Communism: States. Cambridge, Nationalities as a Source of Tension Among. –––, Balkan Communist MA:Harvard University Press. Madjarov, Djeni, 1990 ― Adoptation-reality and image‖. In THA Ethnic Situation in Bulgaria(Researches, n 1992). Sofia. Club 90 Publishers, pp. 104-121. Markov, Julian G. 1971, ―Razvitie na obrazovanieto sred Turksoto naselenie v Bulgaria, 1971 1944-1972‖, Istoricheski Pregled, 27 (1): 69-79. Natsiolen Statisticheski Institut, 1993 Demografsa Kharakteristika na Bulgarja 8 Rezultati ot 2% Izvadka). Prebrojavane na Naselenieto. Tom ı. Demografski Kharekteristiki. Sofia. Poulton, Hugh, 1994 The Balkans: Minorities and States in Conflict. London. Minority Rights Publications. Poulton, Hugh and Suha Taji-farouki, eds., 1995 Muslim Identity and the Balkan State. London. CçHurst Publishers. Ruin, Catherine and Ali Eminov, 1990, ―Bulgarian Turkish. The linguistic effects of recent nationality policy‖, Antropological Linguistics, 32 (1-2). 149-62. 651 –––, 1993, ―Bulgarian nationalism and Turkish language in Bulgaria.‖ In FranenkelEran and Christina Kramer eds. Language Contact-Language Conflict. New York: Peter Lang, pp. 43-71. ġimĢir, Bilal, 1986 Glimpses on the Turkish Minority in Bulgaria. Ankara. Directorate General of Press and Information. –––, 1986, Turkish Minority Education and Literature in Bulgaria. Ankara: Ministry of Foreign Affairs Press. –––, 1988, The Turks of Bulgaria( 1878-1975). London: K. Rustem and Brother. –––, 1989, Rumeli‟den Türk Göçleri; 3 vols. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Sofia Press, 1985, Who Worries about Moslems in Bulgaria and why?Sofia. Todorova, Maria, 1996, ― The Ottoman Legacy in the Balkans. ‖ In Carl L. Brown, ed. Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East. New York Columbia University Press, pp. 45-77. Triska, Jan F., ed., 1968, ―Bulgaria‖in Constitutions of the Communist Party States. Stanford. The Hoover Institution on War, Revolution and Peace, pp. 151-179. Ülüsal, Müstecib, 1966, Dobruca ve Türkler. Ankara: Türk Kültürünü AraĢtırma Enstitüsü Yayınları. Yenisoy, Hayriye Süleymanoğlu, 1998 Tarih Boyunca Slav-Türk Dil ĠliĢkileri: Türkçede ve Éteki Türk Lehçelerinde Slav Leksik Unsurları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 652 BulgaristanTürklerinin Siyasî ve Kültürel Tarihine Dair Genel Bir Çerçeve / Vedat Sabri Ahmed [p.385-393] VEDAT SABRĠ AHMED Kalem Dergisi YayınYönetmeni,Sofya Yüksek Ġslâm Enstitüsü /Bulgaristan A. Siyâsî Tarih 45 yılında parçalanan Kubrat Han‘ın Büyük Bulgarya Devleti‘nin bir bölüğü Asparuh‘un önderliğinde Balkanlar‘a yöneldi. Bizans ile yıllarca süren savaĢlar neticesinde Bulgarlar 681 yılında Koca Balkan‘ın kuzeyinde yaĢayan Slavları hakimiyeti altına alarak yeni bir devlet kurdular. Bu kurulan yeni Bulgaristan Devleti‘ni yönetenler Türkî Bulgarlardı. Fakat VIII. asırdan itibaren aristokrasi arasına girmeye baĢlayan Hıristiyan Slavlar adım adım ülkeyi SlavlaĢtırmaya baĢladılar. 1 Bu akım Omurtag (814-831) zamanında iyice hızlandı. 865 yılında Hıristiyanlığın devletin resmî dini olarak kabul edilmesiyle Protobulgarlar eritilmeye baĢlandı. Slav alfabesinin mûcitleri olan Kiril ve Metodiy kardeĢlerin gayretleriyle dinî edebiyat da SlavlaĢtırıldı. Bunun neticesinde bir milletin en önemli unsuru olan dil de SlavlaĢtı. Birinci Simeon zamanında güç ve kültürel açıdan ―altın çağ‖ını yaĢayan Bulgar Devleti bunu fazla sürdüremeyerek X. yüzyılın ikinci yarısında içeriden çökmeye baĢladı. Bizans, hemen yanında bulunan güçlü bir ülkeye tahammül edemezdi. Bu yüzden yaklaĢık otuz yıl süren bir Bulgar-Bizans mücadelesi sonucunda 1018 yılında Bulgaristan Bizans esareti altına girdi. Bu esaret yıllarında Karadeniz‘in kuzeyinde bulunan bir çok Türkî kabile Balkanlar‘a inerek Bizans‘a saldırıyordu. Bunların en etkilisi Kumanlar/Kıpçaklar oldu. Onlar yalnız saldırmakla yetinmeyip yerleĢmeye çalıĢtılar ve bunu baĢardılar. Zamanla da Ġkinci Bulgar Devleti‘nin kurulmasında temel faktör oldular. 1185 yılında Asen‘in kurduğu Ġkinci Bulgar Devleti Osmanlı egemenliğine dahil oluncaya kadar Asenler, ġiĢmanlar, Terterler gibi Türkî asıllı hanedanlar tarafından yönetilmiĢtir.2 1299 yılında Anadolu‘da Osmanlı Devleti kuruldu. XIV. asırda Balkanlar Anadolu‘dan gelen Türklerin/Müslümanların akınlarıyla karĢı karĢıya kaldılar. Gittikçe artan akınlar neticesinde 1362 yılında Edirne fetholundu, 1363‘te Sırpsındığı SavaĢı kazanıldı, 1364‘te ise Filibe ve Eski Zağara fethedildi. Ali PaĢa Kuzey Bulgaristan‘ı fethetti. Zamanın hükümdarı olan ġiĢman mağlûp olunca kız kardeĢi Maria‘yı Birinci Murad‘a nikahladı. 1389 yılında Bulgaristan tamamen Osmanlı sınırları içine dahil edildi. Bulgaristan‘a Müslüman unsurun yerleĢmesi daha XIII. asrın baĢlarında oldu. Çünkü o zamanlar Tuna‘nın kuzeyinde 12.000 Kıpçak Ġslam dini ile müĢerref olmuĢtu. Bunlardan baĢka Osmanlı‘nın Bulgaristan‘ı daha fethetmesinden önce ve sonraları Anadolu‘dan buralara gelen derviĢler yerli Bulgar halkının kalplerini fethetmeye baĢlamıĢtır.3 Böylece Bulgaristan topraklarında bir Müslüman kitlesi 653 oluĢmaya baĢladı. Bu kitlenin oluĢumu tabii ki, Anadolu‘dan buralara göç eden/ettirilen kimselerle ve yerli halktan ihtidâ edenlerle tamamlandı. Bununla Bulgaristan toprakları bir zorlama olmaksızın ĠslamîleĢti.4 Bu Müslümanlar Osmanlı hakimiyeti altında Hıristiyanlar ile iyi münasebetler içerisinde yaĢadılar. 400‘ü aĢkın yıl yerli Hıristiyanlar Osmanlı Devleti‘ne isyan etme teĢebbüsünde bulunmadılar. Osmanlı Devleti‘nin gittikçe geliĢmesine ve güçlenmesine Müslüman Hıristiyan hep birlikte destek oldular. Bu XIX. asrın ortalarına kadar böyle sürdü. XIX. asrın baĢlarından itibaren Bulgar halkı arasında millî duygulardan kaynaklanan bir hareketlilik baĢladı. Bundaki haricî tesir göz ardı edilemez-özellikle Rusya‘nın tesiri. Bunun neticesi olarak isyan teĢebbüsleri baĢladı. 1850 Vidin isyanı ilk önemli isyandır.5 Bundan sonra isyan denemeleri devam etti. Ama baĢarıya, Avrupa‘ya seslerini duyurmaya ancak 1876 Nisan ayaklanmasıyla ulaĢabildiler.6 Bu isyanların arkasında hep -boğazlarda gözü olan- Rusya duruyordu. Nitekim bu amacına nail olmak için 93 Harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi baĢlatıldı. Bunun sonucunda Bulgaristan bağımsız bir prenslik haline geldi. ĠĢte bununla da Bulgaristan Müslümanlarının bitmez tükenmez dertleri baĢladı. B. 93 Harbi Sonrası Bulgaristan Türklerinin Durumu 1. Sosyal Durum Bulgaristan Müslümanları yüzyıllarca Osmanlı Ġmparatorluğu bünyesinin ayrılmaz bir unsuru olarak yaĢadılar. Bu da aynı dertleri, aynı sevinçleri, aynı kaderi paylaĢmak demekti. Osmanlı 1699 Karlofça AntlaĢması‘yla ―kan kaybetmeye‖ baĢladı. Geriye atılan bu adım tek adım olarak kalmadı. Bunun neticesinde Balkanlar elden gitti, hatta bütün Osmanlı toprakları parçalanıp dağıtıldı; bugünkü Türkiye toprakları hariç. Ġki yüz yıl hep zayıflayan, gücünü kaybeden bir imparatorluğun -hangisi olursa olsun- halkını, tebaasını mutlu etmesini düĢünmek ve istemek gayr-i kâbildir. Bulgaristan Müslümanları, güçsüz bir hükümdarlığın uyruğu olarak son dönemlerde yeterince zahmete katlandı, 93 Harbi neticesinde de birdenbire azınlık haline geldi. Bunun insan üzerine bir çok psikolojik ve sosyolojik etkisinin olmaması imkansızdır. Azınlık durumuna düĢme bir tarafa, bunun yanında bir de yeni kurulmuĢ olan Bulgar Devleti‘nin baskıları ve ―özgürlüğe‖ kavuĢan Bulgar çetecilerinin, Müslüman-Türk düĢmanlarının zulümleri baĢladı. Halka en vahĢiyâne eziyet metotları uygulandı.7 Bu baskı ve zulüm olayları üç önemli sonuç verdi: 1- Ekonomik problemler arttı; zaten fakir olan Müslüman halk iyice ―battı‖. 2- TedhîĢ ve zulümlerle halk sindirildi; bu çok önemli bir problem. Bir topluluğun hakkını arayamama, yükselememe bunun neticesinde doğar. 654 3- Göçler-Ġslam dininde göç/hicret kutsal bir olaydır. Bu sebeple veya böyle kutsallık anlayıĢı olmaksızın yapılan göçler Bulgaristan, genel olarak da Balkan ve Kafkas Türkleri arasında görülmektedir. Bu göçlerin temel faktörü yapılan baskılardır. Ġkinci faktör de millî duyguların doğurduğu Anavatan‘da olma isteği. Göçler, baskının bardağı taĢırmasının bir neticesidir. Bulgaristan Müslümanları arasından Türkiye‘ye yapılan göçlerin sonucu Müslümanlar açısından çok acıklıdır. Bu kötü sonuçları Ģöylece sıralayabiliriz: 1- Ekonomik kayıplar, 2- Sosyal kayıplar, 3- Müslüman unsurun azalmasından doğan siyasî kayıplar, 4- Aydınların göç etmesinden/ettirilmesinden doğan beyin kaybı (beyin göçü). Bu sonuncusu kayıpların en vahim olanıdır. Çünkü bir aydın tabakanın yok edilmesi gelecek biriki neslin yok edilmesidir. Bunu bilen Bulgar hükümetleri de tabii ki, bu hususu hiçbir zaman ihmal etmemiĢlerdir. Göçlerde ön sırada yer alanlar öğretmenler, hocalar, millî ve dinî Ģuura sahip kimseler, halka önderlik edebilecek kimseler olmuĢtur. 1878-1944 arası Bulgaristan‘dan yaklaĢık 1.500.0008 Müslüman Türkiye‘ye göç etmiĢ/göç etmek zorunda kalmıĢtır. 2. Siyasi Durum Bulgaristan Müslümanları, daha önce de söylediğimiz gibi 93 Harbi sonrasında azınlık, yönetilen halk durumuna düĢtü. Yönetenden yönetilen durumuna düĢmenin verdiği maddî ve manevî sıkıntıları bir ölçüye kadar hepimiz anlayabiliriz. Yönetmek, devletin değiĢik kademelerinde eleman bulundurmak bir toplumun gücünü göstermektedir. Bulgaristan Müslümanları 1878 sonrasında potansiyel olarak yeterli güce sahipti, ancak bu gücü hiçbir zaman tamamen harekete geçiremedi, geçirmeye fırsat bulamadılar. Ġster Bulgar Prensliği‘nde, ister Bulgar Çarlığı‘nda veya Halk Ġdaresinde olsun Müslümanlar lâyık-ı veçhile seslerini duyuramadılar. Seslerini duyuramayınca da ezilenlerin en ezileni, hakları en çok gasp edilen topluluk oldular. Olaylara eğer daha konkre olarak bakılırsa Ģu gerçekler göz önüne serilmiĢ olur: Bulgar Prensliği‘nin kurulmasıyla 10 ġubat 1879 yılında kurucu meclis küĢat olundu. Bu Meclise Müslüman saflarından en az 24 kiĢinin katılması gerekirken, ancak 13 kiĢi katılabilmiĢtir. 9 Bulgaristan Müslümanları 1989 yılına kadar bir siyasî teĢkilat kuramamaları sebebiyle her zaman Bulgar partilerine oy veriyor veya o partilerden aday gösteriyorlardı. Fakat Müslüman adaylar, partileri ne kadar güçlü olursa olsun, sık sık haksızlığa uğruyorlardı. Ya seçilmeleri onaylanmıyor, ya seçildikleri halde yerlerine baĢkası giriyor veya seçim kağıtlarında karıĢıklık çıkarılıyor.10 Ayrıca seçim öncesinde korkutmalar, tehditler ve buna benzer yıldırma olayları da az olmuyor. Bu seçilme engellerine bir de 1878 sonrası ilk yıllardaki Bulgarca bilmeme, ikamet Ģartı gibi sudan bahaneler katılınca Müslümanların acınacak durumu ayan beyan 655 oluyor.11 Bu sebepler yüzünden Parlamentodaki Müslüman mebusların sayısı yirmiyi pek nadir aĢabilmiĢtir.12 Müslümanların idareye aktif olarak katılmaları ancak yerel yönetimde mümkün oluyor. Fakat bu da yetersiz kalıyor, çünkü bir Müslümanın belediye reisi olması ancak tamamı TürkMüslüman bir belediyede mümkün oluyor. Köy muhtarları Müslümanların çoğunlukta bulunduğu köylerde Müslümanlardan seçiliyor. Fakat bunları da iktidarda bulunan hükümetler keyfî iradelerine göre değiĢtiriyorlar. 2001 yılına dek Müslümanlar arasından birine bakanlık verilmediği de tarihin sayfaları aktarılınca teessüfle müĢahede ediliyor. Velhasıl, Müslümanların idareye, büyük politikaya katılımları sadece göz boyamak, halkı yatıĢtırmak ve değiĢik zamanlarda ortaya çıkan menfaatler için olmuĢtur. Bulgaristan Müslümanlarının siyasi durumunu bir polis raporundaki Ģu ifadeler en güzel bir Ģekilde ortaya koyuyor: ―Türklerin cehalet içinde boğulmaları, kültür düzeylerinin olabildiğince düĢük olması için elimizden gelen her Ģeyi yapmalıyız, iktisadî bakımdan ise ayakları üzerine basmalarına fırsat tanımamalıyız. Bu Ģekilde onlar siyaset yapamayacak ve siyasî meselelerle uğraĢamayacak hale geleceklerdir.‖13 Müslümanlar faal olarak siyasî hayata iĢtirak edemedikleri için bir çok zulüm ve sıkıntıya maruz kalmıĢlardır. Bu problemler Rusların Bulgaristan topraklarını iĢgal etmesiyle baĢlamıĢtır. SavaĢ mültecileri problemi Türk toplumunun ekonomik gücünü yok etmiĢtir. Türkiye‘ye giden ve daha sonra dönen mülteciler ―çırıl çıplak‖ bırakılmıĢlardır. Müslüman-Türk köyleri sık sık eĢkıyaların saldırısına uğramıĢ, devlet de bu gibi olayların çoğuna göz yummuĢtur.14 Devlet Müslümanların mal varlığının bel kemiğini teĢkil eden vakıfları yoktan sebeplerle yok etmiĢtir. SavaĢlar esnasında Ģovenistler masum Müslüman halka etmediği zulmü bırakmamıĢlardır. Daha sonraları ―Rodna zaĢtita‖ teĢkilatının devlet desteğiyle yaptığı vahĢice hareketler halkı çok zor durumda bırakmıĢtır. Bu zulümler otuzlu yıllarda bardağı taĢırmıĢtır.15 Özellikle Razgrad mezarlığını yıkma, Kesarevo katliamı gibi olaylar tarihin en karanlık sayfalarını 20. asırda medenî dünyanın seyrine sunmuĢtur.16 Burada kaydetmeden geçemeyeceğimiz bir gerçek de Müslümanların isimlerini değiĢtirme olayları ve HıristiyanlaĢtırma çabalarıdır. 1878 sonrasında bir çok defa Rodoplar‘daki Türkî asıllı Pomak Müslümanların isimleri değiĢtirilmiĢ, zorla ―HıristiyanlaĢtırılmıĢlardır.‖ 17 Aynı olaylar Çingene asıllı Müslümanların baĢından da eksik olmamıĢtır.18 Esefle söylemek gerekiyor ki, bunları 20. yüzyılda medenî olmayı hedefleyen bir devletin idaresi yapmaktadır. Özetle Ģunları söyleyebiliriz: Bulgar hükümetlerinin Müslümanlara yaklaĢımları her zaman aĢırı pragmatist, menfaatçi bir biçimde olmuĢtur. Hakları lâyık-ı veçhile ancak zaruret hasıl olunca tanınmıĢtır. Bu gibi yaklaĢımlar ve yukarıda zikrettiğimiz kanunsuzluklar Müslümanları her zaman sinmiĢ, kompleksli bir durumda bırakmıĢtır. 3. Sosyo-Kültürel Durum Bulgaristan topraklarında Ġslâmî kitlenin oluĢumu hakkında daha önce söz etmiĢtik. Buralarda 1400 yıllık geçmiĢe sahip olan Ġslâmî kültür ve ondan da eski olan Türk kültürünün mirasçısı olan Müslüman-Türkler yaĢamaktadır. Bulgaristan Müslümanlarının kültürü bu iki kültürün bileĢimi ve etkisiyle oluĢmuĢtur.19 Bu nedenle onların kültürünü çok iyi bilmemiz gerekiyor. 656 Osmanlı Devleti kültürel kalkınmaya büyük önem vermiĢtir. Özellikle Balkanlar‘ı fethetmeye baĢlayınca buraların imarı, kültürel inkiĢafı için akla gelmeyecek yatırımlar yapılmıĢtır. Bunun temel nedeni Ġslam dini, Ġslam dininin ilk buyruğu olan ―Ġkra‖dır. Bulgaristan Devleti‘ne Osmanlı‘dan çok büyük kültürel miras kalmıĢtır. Bunları vakıf adı altında toplamak mümkünse de biz Ģöyle sıralamaya çalıĢacağız: A. Kütüphaneler Osmanlı okuyup okutmaya büyük önem verdiğinden Bulgaristan topraklarında da bir çok kütüphane kurmuĢtur. Bunların en önemlileri Ģunlardır: A.1. ġumnu ġerif Halil PaĢa Kütüphanesi 1744 yılında Tombul Cami‘nin külliyesine dahil olarak kurulmuĢtur. Buradan alınan yaklaĢık 2300 cilt kitap 1993 yılına kadar ġumnu Bölge Kütüphanesinde, 1993‘ten sonra da Sofya Milli Kütüphanesi‘nde korunmaktadır.20 A.2. Vidin Pazvantoğlu Kütüphanesi Osman Pazvantoğlu‘nun Vidin‘i 1794 yılında iĢgalinden sonraki yıllarda kurulmuĢ olması muhtemeldir. Bu kütüphaneden 1888 yılında Sofya‘ya 2664 cilt kitap getiriliyor. Bunların 2014 cildi bir anlaĢma ile Türkiye‘ye veriliyor, 650‘si ise Sofya Milli Kütüphanesi‘ne kabul ediliyor.21 A.3. Samokov Vakıf Kütüphanesi ġehir yöneticisi Mehmed Hüsrev PaĢa‘nın (ö.1847) Samokov‘ta mevcut olan küçük kütüphaneleri birleĢtirerek kurduğu kütüphanedir. Orada mevcut olan 2845 cilt kitap 1879 yılında Sofya Milli Kütüphanesi‘ne teslim edilmiĢtir.22 A.4. Köstendil Vakıf Kütüphanesi Mollazade Mehmed Ağa (ö.1876) tarafından küçük kütüphaneleri birleĢtirerek muhtemelen 1854-1855 yıllarında kurulmuĢtur. 1909 yılında mevcut olan 264 cilt kitaptan 250‘si Sofya Milli Kütüphanesi‘ne getirilmiĢtir.23 Bulgaristan Müslümanları bunlar büyüklüğünde olmasa da daha birçok Ģehir veya köy, medrese, okul, cemiyet ve tekke kütüphanesine sahipti.24 B. Cami ve Tekkeler Osmanlı Devleti‘nin Bulgaristan topraklarında bıraktığı en büyük zenginlik camiler ve tekkelerdir. Bu mabetlerin sayısını tam olarak tespit etmek zor olsa da, fikir verme açısından Evliya Çelebi‘nin ―Seyahatname‖sinde zikrettiği bazı önemli sayıları buraya dercetmek faydalı olur kanısındayım: Eski Zağara-17 cami, Yeni Zağara-7 cami, Filibe-53 cami ve 11 tekke, Ġslimiye-12 cami, Lofça-30 cami, Sofya-53 cami vesaire. ġehir ve kasabalardaki bu cami sayısı ve her Müslüman köyünde en az bir caminin bulunması ne büyük dinî-harsî bir varlıktır. Ancak bu kadarla da kalmıyor, zira bu sayının daha sonraki Osmanlı yıllarında arttığı tarih sayfalarında görülmektedir. 657 Bulgaristan‘da Ġslam‘ın egemen olduğu yıllarda hal böyle iken Müslümanların 93 Harbi neticesinde ekalliyet durumuna düĢmeleriyle vaziyet de birden bire değiĢti. Minareler birer birer düĢmeye, ezanlar birer birer susmaya baĢladı. Ġmar projeleri, her nasılsa, hep camilerin yıkılmasını gerektirdi (!). Yapılacak yollar hep camilerin üstünden (!) geçti. Böylece camilerin sayısı düĢtükçe düĢtü. 1932-1933 yıllarında Ģu sonuçlar doğdu: Filibe-9 cami ve mescit,25 Vidin-7 cami,26 Rusçuk-4 cami, 5 mescit ve 1 tekke.27 Mesele bu kadarla da bitmedi. Bugün Filibe‘de 2 cami, Vidin‘de 1 kullanılmayan cami, Rusçuk‘ta da 2 cami ancak ayakta kalabilmiĢtir. Tekkeler de aynı akıbete uğradı. Bugün var olan tekkelerin sayısı parmaklarımızın sayısını aĢmıyor. Akyazılı Baba, Osman Baba, Demir Baba bunların en meĢhurlarıdır. 28 Demir Baba Tekkesi‘ni Müslümanların elinden almak için büyük çabalar sarf edilmesine rağmen, her nasılsa, bunu baĢaramamıĢlardır.29 Bu konuda daha derli toplu bir sayı ortaya koyması açısından yirmi eserin özeti olan Ģu çizelge büyük önemi haizdir.30 Yıllar Camiler Tekkeler Türk okulları 1876 4860 680 4112 1915 2640 346 2932 1945 1512 84 1340 1955 1230 12 2116 1980 1180 10 kadar yok C. Cemiyetler 93 Harbi Bulgaristan‘da yaĢayan Müslüman toplumun sosyo-kültürel hayatına büyük bir darbe vurdu. Öyle ki, kendine gelmeye baĢlayana kadar on yıldan fazla sürdü. Daha önce de söylediğimiz gibi göçler Bulgaristan Türklerinin elit tabakasını alıp götürüyordu. Halka ön ayak olacak kimselere tek tük rastlanıyordu. Buna rağmen bu birkaç kiĢi daha iyi çalıĢmalarda bulunabilmek için birleĢmeyi, yardımlaĢmayı, güçlü olmayı sağlayacak kurumlar tesis etmeye gayret etmiĢlerdir. Bu gayretlerin bir neticesi olarak 1906 yılında Muallimîn-i ĠslÍmiyye Cemiyet-i ĠttihÍdiyyesi kurulmuĢtur. Bu derneğin amacı Türk muallimlerini bir çatı altında toplayarak Türk eğitiminin güncel meselelerini müzakere etmektir. Cemiyetin her yıl yapılan toplantılarında bir çok önemli kararlar alınmıĢ, ama maalesef bu kararların bir çoğu çeĢitli nedenlerle yürürlüğe geçirilememiĢtir.31 Cemiyet 1928 yılından sonraki faaliyetlerini Bulgaristan Türk Muallileri Birliği adı altında daha birkaç yıl sürdürebilmiĢtir. 1911 yılında Sofya‘da Müslümanların hukukunu muhafaza etmek, toplumsal haklar elde edebilmek için ĠttifÍk-ı ĠslÍm adında bir cemiyet kurulmuĢtur.32 Bulgaristan Müslümanları iki Dünya SavaĢı arasında daha bir çok cemiyet kurmuĢlardır. ġunları sayabiliriz: Rusçuk Yârânı Cemiyeti, Rusçuk Sahâbet Cemiyeti, Vidin ġefkat Cemiyeti, değiĢik kasabalarda kurulan Cemiyet-i Hayriyyeler, Nüvvab mezunları ve öğrencilerinin kurduğu Ahlâk-ı Ġslâmiyye Cemiyeti (Uhuvvet-i Ġslâmiyye), yine Nüvvab öğrencilerinin kurduğu MüsterĢiler Cemiyeti, Altınordu, ġenyurt, Bozkurt, Alparslan, Turan33 ve Din-i Ġslâm Müdâfileri Cemiyeti.34 658 Bu son iki kuruluĢ Bulgaristan Türklerinin hayatında önemli rol oynamıĢtır. Turan gençlik teĢkilâtının Türklerin ulusal benliğinin oluĢumunda yeri çok büyüktür. Yaptığı ilmî, kültürel ve sportif etkinlikler, neĢrettiği ―Yenilik‖, ―Ġstikbal‖, ―Turan‖ gibi gazetelerle bütün Bulgaristan‘ı kapsayan bir hareket olmuĢtur. Ancak derneğin Ġslâmî kaygıya sahip olmayıĢı, hatta Ġslâm karĢıtı amacının bulunması büyük fitnelere, tefrikalara neden olmuĢtur. Ġtidâl çizgisine dikkat etmeyen cemiyet 1934 darbesinden sonra kapatılmıĢtır. Din-i ĠslÍm MüdÍfileri Cemiyeti 1933 yılında zamanın BaĢmüftüsü Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından kurulmuĢtur. Adından da anlaĢıldığı gibi cemiyet Ġslâm‘ı koruma esasına dayanarak kurulmuĢtur. Amacı Türkiye‘de yapılan Kemalist reformların Bulgaristan Müslümanları arasına nüfuz etmesini önlemektir. Yayın organı olan ―Medeniyet‖ gazetesinde bu yönde yazılan makaleler pek çoktur. Derneği Bulgar hükümetleri de desteklemiĢtir. Cemiyet Müslümanlar arasında çıkan bazı tefrikalara neden olmuĢtur. Eğer bu cemiyet ve diğer bazılarının üyeleri, taraftarları uzlaĢma yolları aramıĢ olsalardı Müslüman toplumu o kadar parçalanmaz, kendi içinde didiĢerek kan kaybetmez, pusuda bekleyenleri memnun etmezlerdi. D. NeĢriyat Balkanlar‘ın ilk Türkçe gazetesi olan Tuna Bulgaristan topraklarında, Rusçuk‘un Tuna VilÍyeti matbaasında 1865 yılında yayınlanmaya baĢlamıĢtır.35 Bulgaristan‘ın bağımsızlığını kazanmasından sonra bu topraklarda daha bir çok gazete ve dergi yayınlanmıĢtır. 1882 yılında yayınlanmaya baĢlayan Tarla gazetesini yaklaĢık 150 gazete ve dergi takip etmiĢtir. Bunların arasında uzun süre yayınlanmaya devam eden ve 1000 adedi aĢan nadir olsa bile bu zengin kültürel varlığın günümüz araĢtırmacılarına kaynak teĢkîl etmektedir. Bu gazete ve dergiler Bulgaristan Türklerinin fikir hayatını en güzel bir Ģekilde ortaya koymaktadır. Zira bunlar değiĢik toplumsal cereyanlar, fikri gruplar ve siyasi güçler tarafından neĢredilmiĢtir. Gazetelerin nâĢirleri birbirileriyle kavgalı olmasalar, sayfalarının büyük kısmını bir birilerine iftira ve hakaret etmeye ayırmamıĢ olsalardı daha hayırlı hizmetleri olurdu kanısandayım. Bulgaristan Türkleri ele aldığımız dönemde yalnız gazete yayınlamakla kalmayarak, sayısı az olmasına rağmen kitaplar da yayınlanmıĢlardır. Ders kitaplarının yanı sıra dinî, edebî, içtimâî ve tarihî içerikli kitaplar yayınlanmıĢtır. Bu sıkıntılı dönemde 100 civarında kitap kaleme alınmıĢtır. 36 Zamanına göre çok hareketli olan bu yayın hayatını Müslümanlar faaliyette olan yayınevlerine borçludurlar. Bunların bazıları Ģunlardır: Ġntibah, Nüvvab, Terakkî, Ümit, HurĢit, Tefeyyüz, Ehali vesaire. E. Dinî Ġdare Bulgaristan Müslümanları ayakta kalabilmelerini dini idarelerine borçludurlar. Onların hakları daha ilk uluslararası anlaĢmalar ve dahilî kanunlarda Müslüman azınlığı olarak tespit edildi. 1878 Berlin AntlaĢması, 1909 Ġstanbul Protokolü, 1913 Ġstanbul Muâhedenamesi, 1919 Nöy ve 1925 Bulgaristan-Türkiye AntlaĢmaları, Tırnova Anayasası ve Muvakkat Ġdare Kuralları Bulgaristan Müslümanlarının dinî idarelerini geniĢçe ele aldılar. Buna göre daha 1880 yılında Dinî Cemaatlerin Ġdaresine Dair Muvakkat Kurallar37 gereğince Sofya‘da merkez ve bölge müftülüğü ve bununla 659 beraber 9 bölge müftülüğü kurularak Müslümanlara Hâriciye ve Mezâhip Nezâreti kontrolünde özerk bir dinî idare verildi. Merkez müftülüğü daha sonra baĢmüftülüğe dönüĢtü, müftülüklerin sayısı ise zaman zaman değiĢikliklere uğradı. Müslümanların dinî idaresi devletin tespit ettiği hatlar doğrultusunda kendi hazırladıkları tüzükler ile gerçekleĢtirildi. Bu tüzüklerin benzer tarafları olduğu gibi farklılıkları da vardır.38 Bizim ele aldığımız dönemde üç tüzük hazırlanmıĢtır: 1895,39 191940 ve 194541 yıllarında. BaĢmüftü, Bulgaristan Müslümanlarını yurt içinde ve yurt dıĢında temsil ediyor, Ģer‘î mahkemelerin ve medreselerin kontolünü yürütüyor, Müslüman halkın ahlâkını yüceltmeye, hayırseverliğini arttırmaya gayret ediyor ve Ģer‘î konularda fetva veriyor. Yüksek ġer‘î Mahkemeye baĢkanlık ediyor. Bölge müftüleri ise imam, hatip, vaiz ve cemaat-i islâmiyeleri kontrol ve idare ediyor ve Ģer‘î konularda gerek duyulunca fetva veriyor. Bölge Mahkeme-i ġer‘iyyesinde kadılık vazifesini de yürütüyor. Müftülüklerin yanı sıra her bölge müftülüğünde bir Ģer‟iyye mahkemesi mevcuttur. Bu mahkemelerin yetkileri değiĢik devlet kanunlarıyla düzenlenmiĢtir. Bölge Ģer‘îyye mahkemelerinden baĢka Rusçuk ve Filibe‘de olmak üzere iki temyiz Ģer‘iyye mahkemesi ve BaĢmüftülükte Dîvân-ı Âlî-i ġer‘î (Yüksek ġeriat Mahkemesi) Müslümanların davalarına bakmaktadır. F. Vakıflar Bulgaristan Müslümanlarının millî ve manevî değerlerinin oluĢumu ve korunmasında vakıfların rolünü tarif etmek imkansızdır. Zira müftülükler, okullar, cami ve tekkeler ancak ecdadımızın miras olarak bıraktığı vakıflardan hasıl olan gelirler sayesinde bunca zorluğa karĢı direnebilmiĢlerdir. Bu yüzdendir ki, dün de, bugün de bütün gözler milletin vakıflarındadır. Vakıf deyince Müslümanların maddî ve manevî varlığı akla gelmektedir. Çünkü vakıflar apayrı bir medeniyettir. Camiler, mektepler, tekkeler, zaviyeler, kütüphaneler, çeĢmeler, bedestenler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, köprüler, kuleler ve daha bu kadar emlâk ve emvâl hep vakıf medeniyetini oluĢturan cüzlerdir. 1878 sonrasından bugüne kadar vakıflar hep soyulmuĢ, çarçur edilmiĢ, malûm ve meçhul, Müslim (!) ve gayrimüslim ceplere indirilmiĢtir. Bu, kimi zaman devletin gizli veya açık desteği, kimi zaman ise bizim saflığımız veya vurdumduymazlığımız nedeniyle olmuĢtur. Allah‘ın iĢine bakın ki, vakıflar bu kadar pervâsızca uzanan ellere karĢın hâlâ, az bile olsa, ayakta durmaktadırlar. Vakıfların muhafazası daha Berlin AntlaĢması‘yla teminat altına alınmıĢtı. Fakat daha o zamanlar bir çok vakıf durağanlığını kaybetti. Misal olarak Vidin Ģehrini zikredebiliriz: Bir sürü nâmahrem elin uzanmasına, tecavüz etmesine rağmen yüzlerce Vidin vakfından 1932 yılında 60 kadarı ayakta kalabilmiĢti. Ama saldırılar o kadarla da kalmayarak tâ bugünün Müslümansız ve vakıfsız Vidin‘e gelindi. Durum böyle iken Gâzi Mihaloğulları‘nın, Pazvantoğlu‘nun, ġerif Halil PaĢa‘nın, Mahmud PaĢa‘nın kemikleri hiç sızlamaz mı? Bunlar haleflerinden Allah için hesap sormazlar mı? 660 Vakıfların üzerinde o kadar göz var ki, onların merkezîleĢtirilmesi ve daha iĢlek hale getirilmesi için kurulan Müessesât-i Diniyye ve Vakfiyye Müdüriyeti bile onlara sahip çıkamadı, bazen de çıkmadı. Böylece vakıflar 120 yıldır devamlı kanlı bir mücadele içinde olmaya devam etmektedirler. ĠnĢaallah bugünün demokrasisi gerçek bir demokrasi olur da 400-500 yıllık o vakıflar da rahat bir nefes alır. 4. Eğitim Durumu Ġslâm dini eğitime çok büyük önem vermiĢtir. Bunun Kur‘ân-ı Kerim‘in ilk ayetlerindeki “oku!” emrinin bir gereği olduğu muhakkaktır. Kur‘ân-ı AzîmüĢĢân veya Sünnet-i Nebevî Müslüman toplumun okumuĢ, bilgili, düĢünen ve üreten bir toplum olmasını ister. Bu nedenle daha Peygamberimizin nur saçtığı Asr-ı saadetinde ortaya çıkan Suffa‘yı günümüz anlamındaki en güzel bir eğitim kurumu olarak nitelendirebiliriz. Eğitime verilen önem daha sonraki yıllarda da az değildi. Ancak bu hususta zaman zaman aksaklıkların olduğu gerçeğine de göz yummak imkansızdır. Gazalî, Zernucî gibi bir çok Ġslâm alimi Müslümanların eğitim düzeylerinin yükselmesi için fikrî mücadele yürütmüĢlerdir. Özellikle Bağdat, Kurtuba, Kahire ve Ġstanbul gibi Ġslâm merkezleri değiĢik zamanlarda büyük ilim merkezleri durumuna gelmiĢlerdir. Bununla birlikte Balkanlar‘da Ġslâmî kitlenin oluĢmaya baĢlamasından itibaren eğitim merkezlerinin teĢekkülü de baĢlamıĢtır. Bu, tabii Osmanlı döneminde olmuĢtur. Osmanlı Devleti‘nin 14. yüzyıldan itibaren genel anlamda Balkanlar, dar anlamda ise Bulgaristan topraklarında gerçekleĢtirdiği fetihlerle fethedilen yerlerde Müslümanlara eğitim imkanı sağlayacak okullar kurulmuĢtu. Bugünkü Bulgaristan topraklarında kurulan ilk Müslüman okulları -medrese ve mekteplerĢu Ģehir ve kasabalardadır: Yanbol, Filibe, Eski Zağra, Kazanlık, Ġhtiman vesaire.42 Bu okullar medrese ve mekteplerden oluĢmaktaydı. Bulgaristan‘daki medreseler üç çeĢitti: Dârü‘l-hadîs-Vidin, Dârü‘l-kurrâ-Filibe ve Dârü‘t-tıb-Sofya‘da Sofu Mehmed PaĢa külliyesinde mevcuttur. Bulgaristan topraklarındaki medreselerin dereceleri yüksek değildir. Bunlar genellikle yirmili ve otuzludurlar, kırklı, ellili ve altmıĢlı olanlara az rastlanmaktadır. 43 En yüksek dereceli medreseler Tırnovo, Sofya, Filibe ve Niğbolu‘da bulunmaktaydılar.44 Bu okullardan baĢka 16-17. asırdan itibaren bir de cami ve mescitlere bitiĢik olarak dersiye adındaki eğitim kurumları açılmaya baĢlanmıĢtır. 1839 yılndaki Tanzimat reformlarıyla eğitim sisteminde bir çok değiĢiklikler yapılmıĢtır: Ġbtidâî okulların (bunlar daha önce var olan dersiye ve sıbyân okullarının düzenlenmiĢ halidir), ruĢdiyelerin teĢekkülü, okul programlarının zenginleĢtirilmesi, yeni ders kitaplarının basılması gibi. Ayrıca Bulgaristan topraklarını içeren Tuna Vilâyeti‘nin yöneticisi Midhat PaĢa buraların eğitiminin kalkınmasında büyük rol oynamıĢtır. Onun önemli giriĢimleri neticesinde Rus-Türk savaĢı öncesinde Tuna Vilâyeti‘ndeki okul manzarası Ģöyledir: 2700 sıbyân okulu (ilkokul), yaklaĢık 150 medrese ve 40 ruĢdiye.45 Osmanlı idaresinde bulunan Bulgaristan topraklarındaki eğitim ağı bu vaziyetteydi. Ancak RusTürk savaĢının baĢladığı andan itibaren durum büsbütün değiĢti. SavaĢ yıllarında meydana gelen 661 göçlerde Türklerin aydın tabakasını teĢkil eden bini aĢkın öğretmen göç etti. Bu durumda okullar baĢıboĢ kaldı. Aynı zamanda okulların maddi ihtiyaçlarını karĢılayan zenginler vatanlarını terkettiler, vakıfların büyük bir kısmı ise gasp edildi. Büyük bir fakirliğe müptelâ olan Müslüman toplumu çocuklarını okullara gönderemez oldu. Ayrıca eğitim prosesinin gerçekleĢtirileceği yerler olan okullar da yakıldı, yıkıldı, gasp edildi. Birçok okul ―devletin ihtiyaçları için devletleĢtirilerek‖ resmî daire, kıĢla, postahane, tiyatro ve balo salonu, müze olarak kullanılmıĢtır. Olaylar daha sonraki yıllarda da bu Ģekilde devam etmiĢtir, yalnız fazla dikkat çekmeyecek, göze batmayacak bir Ģekilde. 46 Durum bu minval üzere olduğu halde A. Pavlova gibi araĢtırmacılar hiç sıkılmadan ―Bulgaristan devlet idaresinin bütün okullar arasında Türk okullarına karĢı en âlicenap, cömert ve hoĢgörülü‖ olduğunu iddia edebiliyorlar.47 Oysa, Tırnova Anayasası‘nın 78. maddesi –ilkokulun bütün Bulgaristan vatandaĢları için mecburî ve ücretsiz oluĢu- 1947 yılına kadar hiç bir zaman uygulanmamıĢtır. Ayrıca Bulgar hükümeti 1891 Eğitim Yasası‘nın 192. maddesi gereğince Müslüman okullarına belediyeler tarafından yıllık yardımlar sağlanması gerekiyor. Ancak daha 1880 Eğitim Kanunu Tasarısının 1. maddesi ile ―özel okullar‖ olarak nitelendirilen Müslüman okulları, Stamboliyski hükümeti hariç, hiç bir zaman devlet eliyle yeterince finanse edilmemiĢtir. Malî destek her zaman sembolik olarak kalmıĢtır. Bu, 1894-1895 yılı okullara yapılan ortalama harcamalarda çok belirgin bir Ģekilde görünmektedir: Türk okulları-208 leva Pomak okulları-312 leva Tatar okulları-144 leva Bulgar okulları-2485 leva Yahudi okulları-5074 leva Ermeni okulları-2946 leva Rum okulları-3007 leva48 Bulgaristan hükümetlerinin hazırladıkları kanunlar Müslüman okullarına karĢı bir dereceye kadar hoĢgörülüdür, fakat bu hoĢgörü sadece yazılı olarak kalmıĢ demek daha doğrudur kanaatimce. Bulgaristan Müslümanlarının eğitiminin inkiĢafını bir yandan yönetim çevreleri engellerken, bir yandan da Müslümanların kendileri engellemektedirler. Çünkü öğretmen kadrosu yetiĢtirememektedirler. Okullarda modernizasyon, yeniden bir yapılanma gerçekleĢtirilemiyor, programlar, usuller hep eskiden var olagelenlerdir. Tabii ki, bunun tek nedeni Müslüman toplumun kendisi değildir. Kurulan hükümetler bu hususta da -çöküĢte- Müslümanlara ellerinden geldiğince değiĢik kanun ve yönetmeliklerle ―destek‖ vermekten geri durmadılar. Bu, 1880 yılında Ġvan Güzelev‘in hazırladığı ―Eğitim Yasası‖ndaki Bulgarca dersinin mecburî oluĢuyla ilgili hususta görülmektedir. Bu yasa ile Türkler arasında Bulgarca öğretmenlerinin yetiĢmesine imkân verilmiyor.49 Aynı zamanda öğretmenlerin sayıca ve vasıfça yetersizliği nedeniyle bir çok Müslüman okulu kapatılıyor. Fakat yine de öğretmen yetiĢtirme imkânları sunulmuyor. 662 Müslüman-Türklerin eğitim hayatı, elbette, bahsettiğimiz gibi kapkaranlık devam etmemiĢtir. Stamboliyski baĢkanlığındaki Çiftçi Birliğinin kurduğu koalisyon hükümeti Müslüman eğitim sistemine rahat nefes alma imkanı sağladığı kuĢkusuzdur. Bu hükümetin kurulmasından bir yıl evvel (1918) öğretmen yetiĢtirmek için bir devlet okulu olan ―Daru‘l-Muallimîn‖ kurulmuĢtur. Bu okulun 1928 yılına kadar sürdürdüğü faaliyeti neticesinde verdiği mezunlar Bulgaristan Türkleri arasında ulusal bilincin geliĢmesinde önemli rol oynamıĢlardır.50 Stamboliyski hükümetinin Eğitim Bakanı Stoyan Omarçevski‘nin 21.07.1921‘de hazırladığı Eğitim Yasası‘yla Bulgaristan Türk okullarına bir çok güzel imkân sunulmuĢtur: Türk okulları için Eğitim Bakanlığı‘nda ayrı bir BaĢmüfettiĢ atanmıĢtır. Ġlk baĢmüfettiĢ Ethem Ruhi olmuĢtur. 51 Bir çok okul yeniden hayata dönmüĢ, okul fonları oluĢturularak Türk okullarının da mal-mülk sahibi olmasına imkân verilmiĢ, parasal destekte bulunulmuĢtur. 1922 yılında Medresetü‘n-Nüvvab açılmıĢtır. Ayrıca bu birkaç yıl içinde Öğretmenler Birliği etkinliklerini hızlandırmıĢ, öğretmen kursları düzenlemiĢtir.52 Ne var ki, bu güzel geliĢmeler çok fazla sürmüyor. 9.06.1923 darbesiyle iktidara gelen ―Demokratiçeski sgovor‖ koalisyonu daha önceki hükümetin geniĢlettiği imtiyazları daraltmaya baĢlıyor. Bu koalisyonun iktidarda kaldığı 8 yıl ve daha sonraki seneler içinde Bulgaristan Türklerinin eğitim hayatında bir çok değiĢiklikler meydana gelmiĢtir. Bunda Türkiye‘de yapılan yeniliklerin 53 etkisinin çok büyük olduğu Ģüphesizdir.54 Bu etkilenme neticesinde eğitim alanında görülen baĢlıca problemler: Öğretmenler arasında patlak veren yenilikçi-muhafazakÍr,55 Kemalist-Ģeriatçı kavgası. Bu ikilik Bulgaristan‘da daha önceleri ittihatçılık-itilÍfçılık Ģeklinde var olmuĢtur. Ancak bu dönemdeki ikilik bütün halkı içine alacak bir dereceye gelmiĢti. Bu ikilik neticesinde birbirine zıt cemiyetler kuruldu ve gazeteler neĢre baĢladı, medreseler ile ruĢdiyelerin daha önce var olan küskünlükleri arttı,56 okullarda program ve alfabe kargaĢası son haddine yükseldi. Okullarda bir Türkçe, bir eski Türkçe okundu. 1930 yılında okullarda Lâtince ile eğitim görülmesi mecbur olurken 1936 yılında Arap harflerine dönüldü, iki yıl sonra, yani 1938‘de Lâtin alfabesine katî bir dönüĢ yapıldı.57 Bulgaristan Türklerinin eğitimi en büyük darbeyi 1934-1944 yıllarındaki diktatör rejim döneminde yedi. 19.05.1934 darbesini yaparak iktidarı iĢgal eden diktatörler Türk eğitimini tazyik ede ede minimuma düĢürdüler. Bu on yıl içinde okullar teker teker kapandı, öyle ki 1943-44 eğitim yılında bini aĢkın sırf Müslüman köyünde ancak 344 ilk ve 23 orta dereceli Müslüman okulu kalmıĢtı.58 Bu dikta hükümetlerin izledikleri politikayı 1937 yılında bölge müfettiĢleri komisyonunun hazırladığı rapor çok güzel bir biçimde yansıtmaktadır. Raporda Ģöyle denmektedir: ―Türk eğitiminin en alt seviyede kalması için bütün kanûnî yollar kullanılarak tedbir alınmalıdır…‖59 Bulgaristan Müslümanları bu sıkıntılı dönemi yaĢamakta iken gerçekleĢtirilen 9.09.1944 Komünist Devrimi kendileri için uzatılan bir dost eli olmuĢtu. Ancak ayaklarının üzerine dikilir dikilmez ―dostlar‖ ellerini ―Ģamara‖ çevirerek Müslüman halkın yüzüne yüzüne vurmaya baĢladılar. Eğitim alanında büyük atılımlar yapmayı uman Müslümanlar 1-2 yıl içinde iĢin iç yüzünü anladılar. Özellikle dini eğitim hususunda hiç umulmadık menfi geliĢmeler meydana geldi. Din dersi 663 önce fakültatif (seçmeli) ders oldu, ancak 1951 yılında bir-iki medrese hariç, bütün okullarda dini eğitim tamamen yasaklandı.60 Görüldüğü gibi Bulgar hükümetlerinin Bulgaristan Müslümanlarının dar anlamda eğitim alanına, geniĢ anlamda ise bütün alanlarına karĢı yaklaĢımları çok az istisna ile, iyi niyetle olmamıĢtır. ĠliĢkileri günübirlik menfaatler belirlemiĢ. Gerek resmî, gerekse gayr-i resmî yollarla her türlü engelin öne sürülmesinden çekinilmemiĢtir. Bu nedenle Müslüman halk rahatça bir nefes alarak, bu ülkenin normal vatandaĢı olamamıĢtır. Ancak bu kadar içten ve dıĢtan gelen darbeye yiğitçe karĢılık veren, Bulgaristan Müslümanının ne denli metanet ve direnç sahibi olduğu ortaya çıkmaktadır. Bulgaristan Müslüman-Türkleri o mahrumiyet günlerinde gösterdiği salâbet-i diniyye ve sadâkat-i milliyyeyi keĢke bugünkü rahat ve demokratik Ģartlarda da gösterebilseler. 1 Halil Ġnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ġstanbul 1992, 2 Mehmet ÇavuĢ, Bulgaristan‟da Soykırım, Ġstanbul 1984, s. 3 ġ. Haluk Akalın, Sledite na Sarı Saltuk v Rumeliya i svetata s. VI. 13. obitel na Sveti Naum/Sarı Saltuk v Ohrid, (ĠslÍm i kultura), Sofya 1999, s. 28. 4 Maykıl Kil, ―Razprostranenie na islama v bılgarskoto selo prez osmanskata epoha (15-18v.): Kolonizatsiya i Ġslamizatsiya‖, (Müslümanskata kultura po bılgarskite zemi), Sofya 1998, s. 56-105; Aleksandır Popoviç, Balkanlar‟da Ġslam, Ġstanbul 1995, s. 69. 5 GeniĢ bilgi için bk. H. Ġnalcık, a.g.e., s. 1-107. 6 TDV-Ġslam Ansiklopedisi, c. VI, s. 398. 7 Osman Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, Ġstanbul 1985, s. 10-13; Mehmet ġeref (Aykut), Bulgarlar ve Bulgar Devleti, Ankara 1934, s. 25-30; Bilal ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, Ġstanbul 1986, s. 20. 8 Hayriye Süleymanoğlu Yenisoy, Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi-8, Ankara 1997, s. 14-15; Valeri Stoyanov, Turskoto naselenie v Bılgariya mejdu polüsite na etniçeskata politika, Sofya 1998, s. 63-64; Bulgaristan‟da Türkler Semineri (Ankara Üniversitesi), 10.04.1985, s. 4, 11; Bilal ġimĢir, ―Etrâku bulgâriyâ ve mevzûu‘l-hicreti‖ (DirÍsÍtu Havle‟l-kiyÍni‟t-Türkiyyi fî BulgÍriyÍ), Ankara 1987, s. 64-92. 9 Vedat S. Ahmed, ―Bulgaristan Müslümanlarının Durumu (1878-1885)‖, Kalem Dergisi, Sofya, ġubat-Mart 2001, sa. 2, s. 33. 664 10 Jorjeta Nazırska, Bılgarskata dırjava i neynite maltsinstva (1879-1885), Sofya 1999, s. 211, 216. 11 Vedat S. Ahmed, a.g.m., s. 33-35. 12 Bazı yıllarda Müslüman mebusların sayısı Ģöyledir: 1879-14, 1880-17, 1882-20‘ye yakın, 1884-26, 1908-15, 1910-10, 1920-9, 1923-10, 1925-5, 1933-4. 13 MDTA (Merkezi Devlet Tarih ArĢivi), f. 370, op. 1, a. b. 14 J. Nazırska, a.g.e., 156-157, 179-180. 15 V. Stoyanov, a.g.e., s. 89. 16 M. Necmettin Deliorman, Æanlar ve Zindanlar-Bulgaristan 860. Türklerinin Bitmeyen Æilesi, nĢr. R. Özdek, Ġst. 1985, s. 43-125. 17 Ulrih BüksenĢuti, Maltsinstvenata politika v Bılgariya, Sofya 2000, s. 76-78. 18 U. BüksenĢuti, a.g.e., s. 60-64. 19 Ġbrahim Yalımov, ―Kültürümüzü Yeterince Tanımıyoruz!‖, Kalem, ġubat-Mart 2001, sa. 2, s. 9-10. Bu konuda daha geniĢ bilgi için bkz. Vedat S. Ahmed, Medresetü‘n-Nüvvab ve Eğitim Sistemi, Sofya Yüksek Ġslâm Enstitüsü, bitirme tezi, Sofya 2001. 20 S. Kenderova ve Z. Ġvanova, Ġz sbirkite na Osmanskite biblioteki v Bılgariya (18-19 v.), Sofya 1999, s. 15-16. 21 S. Kenderova, a.g.e., s. 21-22. 22 S. Kenderova, a.g.e., s. 27-29. 23 S. Kenderova, a.g.e., s. 33-35. 24 O. Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, Ankara 1985, s. 127- 128; S. Kenderova, a.g.e., s. 38. 25 ―Filibe Vakıflarının Durumu‖, Tebligat, Sofya 30. 11. 1932, 26 ―Vidin Vakıflarının Durumu‖, Tebligat, Sofya 31. 12. 1932, 27 ―Rusçuk Vakıflarının Durumu‖, Tebligat, Sofya 31.01.1933, 28 Osman Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, Ankara 1985, s. sa. 5. sa. 6. sa. 7. 51-55. 665 29 MDTA, f. 471, op. 1, a. e. 18; ―Demir Baba Tekke bılgarska starina‖, Razgradsko slovo, 15.09.1927, sa. 211-212, s. 2; ―Tursko predizvikatelstvo‖, Rusenska poĢta, 26. 01. 1928, sa. 1943, s. 2; ―Demir Baba‖, Rehber, s. 246, s. 1. 30 Mehmet ÇavuĢ, Bulgaristan‟da Soykırım, Ġstanbul 1984, s. 10-11. 31 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 99-109; A. Hamdi Akseki, Bulgaristan Mektupları, Hazırlayan: Ferhat Koca, Ġstanbul 2000, s. 25-27; Ahmed Ġhsan, Bulgaristan Türkleri ve HayÍt-ı Ġlmiyye ve Fikriyye, ġumnu 1922, s. 18-31. 32 A. Popoviç, a.g.e., s. 76. 33 D. Danailov, Sıyuz na turskite mladejki i kulturno-prosvetni i gimnastiçeski drujestva ―Turan‖, Dırjavni Arhivni Ġzvestiya, c. 60, 1990, s. 358-366; O. Keskioğlu, a.g.e., s. 113-123. 34 Medeniyet, sa. 15, 16, 18. 35 Yusuf Kerim, ―Bulgaristan‘da Türkçe Süreli Basın (1865- 1944), (Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Hayat Bilgi ġöleni), Türk Dili Kurumu, Ankara 1999, s. 167. 36 Yayınlanan kitapların büyük bir kısmı Sofya Milli Kütüphanesi‘nin ġarkiyat Bölümü ve Plovdiv Bölge Kütüphanesi‘nde mevcuttur. Ayrıca bk. O. Keskioğlu, a.g.e., s. 134-138. 37 Dırjaven vestnik (Bulgar Resmi Gazetesi), Sofya 9.07.1880, sa. 56, s. 1-2. 38 Ġsmail Cambazov, Bulgaristan‘da BaĢmüftülük Tüzükleri, Êmit, Eylül-Ekim 1995, sa. 4, s. 6-8. 39 Ġttifak, 9 ve 16 TeĢrîn-i Evvel 1895, sa. 60-61, s. 4. 40 Bulgaristan Müslümanları MüessesÍt-ı Diniyye ĠdÍre ve TeĢkilÍtı NizamnÍmesi, Sofya 1924. 41 Ustav za duhovnoto ustroystvo i upravlenie na müsülmanite v Bılgariya, Sofya 1945. 42 Orlin Sıbev, Osmanski obrazovatelni instutsii v bılgarskite zemi (XV-XVIII vek), (YayınlanmamıĢ doktora tezi), Sofya 1999, s. 58-74. 43 O. Sıbev, a.g.e., s. 134. 44 O. Sıbev, a.g.e., s. 72. 45 B. ġimĢir, a.g.e., s. 29; H. MemiĢoğlu, Bulgaristan‟da Türk Kültürü, Ankara 1995, s. 74-78; Ġ. Yalımov, Bulgaristan Türklerinin Eğitim Düzeni, Êmit, Sofya 1997, sa. 16, s. 12. 666 46 B. ġimĢir, a.g.e., s. 32-35; Hayriye Süleymanoğlu Yenisoy, BaĢlangıcından Bu Yana Bulgaristan‘da Türkçe Eğitim, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Hayatı Bilgi ġöleni, Türk Dili Kurumu, Ankara 1999, s. 110. 47 Antoaneta Pavlova, Ġstoriya na turskite uçiliĢta v Bılgariya (1878-1959), Magistır “M”, 1993, s. 37. 48 B. ġimĢir, a.g.e., s. 39. 49 J. Nazırska, a.g.e., s. 82. 50 Ġbrahim Tatarlı, ġumen Devlet Türk Öğretmen Okulu (Daru‘l- muallimîn), Êmit, Sofya, Kasım 1995, sa. 5, s. 16-18; O. Keskioğlu, a.g.e., s. 76-81. 51 MDTA, f. 471, op. 2, a. b. 3 ve 4‘e bakılırsa Bulgaristan‘daki Müslüman Okulları BaĢmüfettiĢliği daha 1920 yılında 01.01.1920 tarihli genelge mucibince merkezi Sofya‘da, ġumen ve Plovdiv‘de de Ģubeleri olmak üzere kurulmuĢtur. Ġlk baĢmüfettiĢ de eski Suhindol RuĢdiyesi müdürü Mustafa Ceyhun tayin edilmiĢtir. 52 Ġ. Yalımov, a.g.m., s. 13. 53 Yenilikler hakkında bk. Cengiz Hakov, Ġstoriya na Turtsiya prez XX vek, Ankara 2000, s. 75-96. 54 V. Stoyanov, a.g.e., s. 81. 55 Yenilikçi-muhafazakar çatıĢmasının boyutları ve Bulgaristan Türklerinin fikri tarihindeki boyutları için bkz. Ġbrahim Hatiboğlu, ―XX. Yüzyılın Ġlk Yarısında Bulgaristan Müslümanları Arasında Dini Islahat Çabaları‖, IRCICA tarafından 21-23 Nisan 2000 tarihli uluslarası sempozyumda sunulmuĢ tebliğ, Proceedings of the International Symposium on Islamic Civilization in the Balkans adlı bildiri kitabında yakında yayımlanacak. 56 Gruplar arası tartıĢmalar hakkında geniĢ bilgi edinmek için bu dönemde neĢredilen ―Deliorman‖, ―Rehber‖, ―SavaĢ‖, ―Turan‖, ―Rodop‖, ―Dostluk‖, ―Ġntibah‖, ―Medeniyet‖ ve baĢka gazetelere bakılmalıdır. 57 Bilal N. ġimĢir, Türk Harf Devriminin Türkiye DıĢında Yayılması: Bulgaristan Türkleri Örneği, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991, s. 187-206; Cengiz Hakov, Bulgaristan Türk Okullarında Yeni Türk Alfabesinin (Latin Alfabesi) Uygulanması, (Orjinalden fotokopi), s. 1-7; MDTA, f. 176, op. 1, a. b. 888. 58 H. S. Yenisoy, a.g.m., s. 133. 59 MDTA, f. 177, op. 2, a. b. 835. 60 Yuliyan G. Markov, Razvitie na obrazovanieto sred turskoto naselenie v Bılgariya (1944-1952 g.), Ġstoriçeski pregled, yıl 26, 1970, sa. 1, s. 73-74. 667 Bulgaristan‘daki DeğiĢim Sürecinde Türk Azınlığın Ekonomik Durumu / Yrd. Doç. Dr. Didar Erdinç [p.394-400] YRD. DOÇ. DR. DĠDAR ERDĠNÇ Amerikan Üniversitesi /Bulgaristan 1. GiriĢ 1990‘larda Bulgaristan‘daki değiĢim sürecinde ortaya çıkan ekonomik kriz ve yapısal tıkanmalardan en fazla etkilenen etnik kesimin Türkler, Pomaklar ve Romanlar olduğu iyi bilinmektedir. Devlet iĢletmelerinin kapatılması, komünizm öncesi sahiplerine geri verilmek üzere tarımsal alanların özelleĢtirilmesi ve aynı zamanda süre giden ihracat pazarlarındaki daralma özellikle bu azınlık grupları arasında iĢsizlik ve fakirliğin hızla yaygınlaĢmasına neden olmuĢtur. Bu süreçte Romanlar mutlak bir fakirliğin pençesine düĢerken, Türk ve Pomak grupları ekonomik standartlarına ciddi bir darbe yemiĢlerdir. Bu nedenle değiĢimin ekonomik maliyetinin ülkede yaĢayan azınlık grupları ile çoğunluk Bulgarlar arasında eĢit olarak paylaĢılmadığı düĢünülebilir. Bu çalıĢmada Bulgaristan‘daki etnik politikaların ekonomik boyutlarıyla birlikte Türk ve Pomak azınlık gruplarının bu zorluklar karĢısındaki varolma stratejileri ele alınacaktır. Bu konu özel bir ilgi gerektirmektedir çünkü azınlık ve çoğunluk grupları arasındaki ekonomik eĢitsizlikler etnik gerilim ve çatıĢmaları arttırma gücüne sahiptir. Bu grupların Bulgaristan nüfusunun %15‘ine yakın bir bölümünü temsil ettiği düĢünülürse, ekonomik eĢitsizliğin önemli politik ve sosyal sonuçlar doğurabileceği bir gerçektir. Bu çalıĢmada aynı zamanda Bulgaristan‘da etnik ayrımcılığın ne ölçüde süregeldiği ve bunun ekonomik alanda ayrımcılığa ne düzeyde yol açtığı da tartıĢılacaktır. Bulgaristan‘da tam teĢekkül etmiĢ bir etnik krizin bugüne kadar oluĢmamasının çok önemli nedenleri vardır: Özellikle, komünizmin yıkılıĢından hemen sonra Türk azınlığın politik ve sosyal haklarının geri verilmesiyle birlikte Türkler demokratik parlamenter bir rejim içersinde kendi politik partilerini kurup seçimlere katılarak ekonomik çıkarlarını aktif politikalarla koruma yoluna gitmiĢlerdir. Türk azınlığın bir bölümü göç yoluyla Türkiye‘de fırsatlar ararken, diğer bir kesim bavul ticareti ile gelir elde ederek yaĢam savaĢı vermiĢtir. Türkiye ve Bulgaristan arasında 1998‘de imzalanan Ticaret AnlaĢması iki ülke arasındaki ticarete ivme kazandırmıĢ ve Türk Ģirketlerinin Bulgaristan‘daki yatırımlarını arttırarak özellikle özelleĢtirme sırasında Türk giriĢimcilerinin aldığı otellerde ve servis sektöründe Türk azınlığa çalıĢma olanağı sağlamalarına yol açmıĢtır. Türkler yeni ekonomik koĢullara yenilikçi stratejilerle intibak etmeye çalıĢırken, Pomaklar pazar ekonomisinde yer almaktan çoğunlukla kaçınmıĢ ve giderek köylerine çekilerek ekonomik hayattan tecrit edilmiĢlerdir. Diğer yanda, 1990‘larda Bulgaristan‘da ciddi bir siyasi güç olarak beliren Türk azınlık, parlamentoda ―Türk Partisi‖ olarak bilinen ―Hak ve Özgürlükler Hareketi‖ tarafından temsil edilerek, partinin yürüttüğü aktif etnik politikalarla ekonomik sorunlarını çözmeye çalıĢmıĢ ve bu konuda önemli bir yol katetmiĢtir. ―Hak ve Özgürlükler Hareketi‖ Partisi baĢlangıcından beri Bulgaristan koalisyon hükümetlerinin kurulmasında 668 önemli bir rol oynamıĢ ve 2001 yılında eski Car Simeon‘un baĢbakanlık yaptığı yeni Bulgar hükümetinde koalisyon ortağı olarak yer almıĢtır. 2. Komünist Dönemde Türklerin ve Pomakların Ekonomik Durumu Bulgaristan‘ın Osmanlı Ġmparatorluğu‘ndan ayrılarak bağımsız bir devlet kurması 1877-1978 yılları arasındaki Rusya ile savaĢ sonrasında gerçekleĢmiĢtir. 1912-1913 Balkan SavaĢları sonrasında sayıları yüz binleri aĢan Türkler ülkeden göç ederken, geride kalanlar yeni düzene kırsal bölgelerde tecrit edilmiĢ olarak yaĢayarak ayak uydurmaya çalıĢmıĢlardır. Kendi tarlalarında tarımla uğraĢarak geçimlerini sağlayan Türkler gibi Müslüman Bulgarlar olan Pomaklarda aynı Ģekilde dağlık bölgelerde, özellikle Güney Rodoplar‘da hayvancılıkla uğraĢarak, tütün ve patates yetiĢtirerek varlıklarını sürdürmeye çalıĢmıĢlardır. 1 Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında ülkeye komünizmin gelmesiyle birlikte özel mülkiyet kaldırılmıĢ ve tarım alanlarında kooperatifleĢme baĢlamıĢtır. Mülkleri ellerinden alınan Türk ve Pomaklar, özellikle tütün ve madencilik alanlarında faaliyet gösteren sosyalist kooperatiflerde çalıĢmak zorunda kalmıĢlardır. Ancak küçük mülkiyete izin verildiğinden bu azınlıklar aynı zamanda kendi tarlalarında üretim yapabilmiĢlerdir. 3. DeğiĢim Sürecinde Türk ve Pomakların Ekonomik Durumu Komünizmin yıkılmasıyla birlikte 1990‘da Bulgaristan parlamenter demokrasiye geçmiĢ ve bu süreç içinde Türk ve Pomak azınlıkların 1984-1985 yıllarında zorla ellerinden alınan sosyal, siyasal ve dini hakları geri verilmiĢtir. Böylelikle Bulgaristan Devleti 1980‘lerdeki zorunlu etnik asimilasyon politikalarının izlerini silmeye çalıĢmıĢtır. DeğiĢim sürecinde kazanılan bu haklara rağmen, Türkler ve Pomaklar, Bulgar çoğunlukla birlikte ciddi ekonomik sıkıntılarla karĢı karĢıya kalmıĢlar ve hatta ekonomik alandaki değiĢimde daha fazla iĢ ve gelir kaybına uğramıĢlardır. Aslında bu süreçte Romanlar en kötü etkilenen etnik grup olarak neredeyse mutlak fakirliğin pençesine düĢmüĢlerdir. DeğiĢim sürecinde tarımsal kooperatiflerin kapanması ve ihracat pazarlarının çökmesiyle birlikte, çoğunlukla ekonomik olarak geri kalmıĢ köylük bölgelerde yaĢayan Türkler ve Pomaklar arasında iĢsizlik ve fakirlik hızla artıĢ göstermiĢ ve Bulgar ortalamasının çok üzerinde seyretmiĢtir.2 Türklerin yüzde 90‘i Kırcali, Haskova, Ruse ve Burgaz bölgelerinde yaĢarken, Pomaklar çoğunlukla güneydoğu ve Rodop dağlık bölgelerinde yerleĢmiĢlerdir. Genelde bu gruplar tarımsal bölgelerde oturduklarından dolayı iĢ, eğitim ve altyapı olanaklarından Ģehirlilere oranla daha az yararlanabilmektedirler. Pomaklar gibi Türklerde uzun yıllar küçük tarımsal alanlarda tütün ve buğday üretimiyle uğraĢmıĢlar ancak bu ekonomik uğraĢlar geleneksel ihracat pazarlarının daralmasıyla 1990‘larda en büyük darbeyi almıĢtır (Uluslararası Azınlık Hakları Grubu, 1991: 126). Özellikle 1989‘da baĢlayan anavatana göç dalgaları tarımsal alanlarda büyük ölçüde iĢgücü kaybına neden olmuĢ ve Bulgaristan‘ın tarımsal üretimini ciddi ölçüde azaltmıĢtır. Özellikle, tütün üretimi 1989‘dan beri yüzde 669 50 ile 80 oranında düĢmüĢtür. Tütün sektörünün çökmesi Türk ve Pomakların yaĢam standartlarına önemli ölçüde darbe vurmuĢtur.3 Sonuç olarak, Türk ve Pomakların yaĢadığı bazı bölgelerde iĢsizlik hızla yükselmiĢ ve Bulgaristan ortalamasının nerdeyse iki katına çıkmıĢtır. Devlet istatistiklerine göre, 1992‘de Bulgarların yüzde 14.4‘u iĢsizken, aynı yıl bu oran Türkler için yüzde 25.2 olmuĢtur. 1997 Bulgaristan ekonomik krizi sırasında, ortalama iĢsizlik oranı Bulgarlar için yüzde 16 iken, Türklerin ve Bulgar Müslümanlarının yaĢadığı bazı bölgelerde iĢsizlik yüzde 40 oranını asmıĢtır (Hoepken, 1997: 80). ġüphesiz, Romanlar değiĢim sürecinde iĢsizlikten en fazla etkilenen kesimdir. Bu sonuçta, eğitimsiz ve vasıfsız olduklarından dolayı devlet iĢletmelerinde iĢlerini ilk kaybeden grup olmalarının yanı sıra etnik ayrımcılık ve bağnazlığında rolü vardır. Ancak özellikle 1990‘ların baĢlarında Kırcali bölgesinde birbiri ardına kapanan veya özelleĢtirilen devlet iĢletmeleri yüzünden Türkler arasında da iĢsizlik dayanılmaz boyutlara ulaĢmıĢtır. Endüstri iĢletmelerinin ve tarımsal kooperatiflerin kapanmasıyla birlikte Bulgarlara oranla eğitim düzeyleri çok daha düĢük olan Türklerin yeni üretim ve pazar koĢullarında iĢ bulmaları nerdeyse imkansız hale gelmiĢtir. Özellikle Rodoplar‘da yerel kaynaklara dayalı üretim yapan fabrikalar komünizmin yıkılmasıyla birlikte giderek daha pahalı ithal girdi kullanmaya yönelmiĢ ancak bu durum bazı iĢletmelerin kârdan çok zarar etmesine ve iĢten çıkarmalara neden olmuĢtur. Bu iĢletmelerden çıkarılan çalıĢanlar için yeni iĢ sahaları açılamamıĢtır. Rodoplar‘daki altyapı olanakları oldukça geri olduğundan yabancı sermayenin bölgeye çekilmesi de mümkün görünmemektedir. Bu yüzden büyük Ģehirlere süre giden göçe rağmen iĢsizlik ülkenin diğer bölgelerine oranla çok yüksektir. Bu bölgede endüstri, inĢaat ve ulaĢım sektörlerinde çalıĢanların toplam iĢgücüne oranı ancak yüzde 10 kadardır. Üstelik özelleĢtirilen iĢletmelerin çoğu bu sektörlerde faaliyet göstermekte basarısız olmuĢlardır. Önemli bir sorunda 1989‘dan beri hükümetlerin yerel belediyelere bu tür bölgesel ekonomik sorunları çözmek üzere bağımsız politika üretmeleri için fırsat vermekte isteksiz davranmıĢ olmasıdır (Tomova, 1998). Ayrıca, Rodoplar‘da Bulgarlara oranla Türklerin ortalama olarak daha fazlası topraksızdır. Toprak reformuna rağmen Türklere verilen toprakların düĢük kalitede olduğu iddia edilmektedir. Bölgede kadın ve çocuklar yıl boyu tarımla uğraĢırken, erkekler giderek inĢaat ve maden iĢlerine yönelmiĢlerdir. Bütün bu ekonomik zorluklara rağmen Rodoplarda etnik çatıĢma görülmemektedir. Bunun bir önemli nedeni Bulgarlar, Türk ve Pomak azınlıklar arasında yaĢam koĢulları ve standartları açısından önemli farklılıkların olmamasıdır. Bu bölgede yaĢayan hem Bulgar hem de Türkler kendilerini büyük Ģehirlerde yaĢayanlara oranla ekonomik açıdan ayrımcılığa uğramıĢ saymaktadırlar. Genelde düĢük ücretler, iĢsizlik, tarımsal ürünleri için pazarların olamamasından ve fırsat eĢitsizliğinden yakınmaktadırlar. Kuzeydoğuda yaĢayan Türkler, Rodoplar‘da yerleĢenlere oranla daha iyi ekonomik Ģartlara sahiptirler. Bu bölgedeki toprakların daha verimli olması ve küçükbaĢ hayvancılığın yaygınlığı bu sonuçta etkilidir. Ayrıca bölgenin büyük Ģehirlere olan yakınlığı Endüstri sektöründe iĢ bulma Ģansını arttırmaktadır. 670 1990‘ların ortalarından itibaren hızlanan özelleĢtirme sürecinin çoğunlukla etnik azınlıkların yaĢadığı bölgelerdeki devlet iĢletmelerinin kapanmasıyla sonuçlanması Türk ve Pomak azınlıklarda ekonomik ayrımcılığa uğradıkları görüĢünün yerleĢmesine neden olmuĢtur. Bu azınlıklardan Türkler, 1999‘da yayınlanan BirlemiĢ Milletler GeliĢme raporuna göre Bulgarlara oranla isĢsiz kalmaktan iki kat daha fazla korkmaktadırlar. Bu korkunun temelinde özellikle Türklerin daha az ücretli ve daha az eğitim gerektiren iĢlerde çalıĢıyor olması yatmaktadır. Bilindiği üzere, özelleĢtirme ve iĢletmelerin yeniden yapılandırılması sürecinde bu tür iĢler ilk önce ortadan kaldırılmaktadır ve Ģehirlerde endüstri sektöründe çalıĢan Türkler iĢsizlik tehlikesiyle Bulgarlara oranla daha fazla karĢı karĢıya kalmıĢlardır (Tomova, 1998). Türk azınlıkların en kalifiye ve eğitimli kesimi ise anavatana göç ederek Ģanslarını orada denemiĢler, kalanlar ise eğitim düzeylerinin düĢük olması nedeniyle yeni ekonomik düzende iĢ bulma Ģanslarının neredeyse yol olduğu düĢüncesini benimsemiĢlerdir. 1993 ve 1996 yılları arasında sayıları 80,000 ile 150,000 dolayında olan Türkler anavatana bu tür ekonomik sıkıntılar yüzünden göç etmiĢtir. Bulgaristan‘daki azınlıkların ekonomik düzeyde, özellikle iĢ olanakları açısından ayrımcılığa uğradığı Helsinki raporlarında belirlenmiĢtir. Türklerin iĢlerini kaybetme korkularının yüksek düzeyde olmasının bir diğer nedeni de iĢ bulma ve iĢlerini koruma konusunda çoğunluk tarafından ayrımcılığa maruz kalmaları olabilir. Özellikle değiĢim sürecinin ilk yıllarında yaĢam standartları hızla düĢen Türk ve Pomak azınlıklar arasında etnik ayrımcılık kanılarının yaygınlaĢması yeni bir tur etnik disimilasyon, Diğer bir deyiĢle Bulgar devletine olan bağlılıklarının azalmasına neden olmuĢtur. Yine BirleĢmiĢ Devletlerin‘in hazırladığı bir rapora göre Türk ve Pomak grupları Bulgarlara oranla yaĢam koĢullarından iki kat daha fazla Ģikayetçidirler (Brooks, 1999). Ekonomik sıkıntılarının temelinde değiĢimin getirdiği zorluklar olmasına rağmen, bu azınlıklar etnik ayrımcılığında bu zorlukları arttırdığı düĢüncesindedirler. ġüphesiz, bu tür kanıların güçlenmesinde en önemli etken bu azınlık gruplarının pazar ekonomisine geçiĢin bir sonucu olarak Ģehirlerde yeni kurulan iĢletmelerde çalıĢma Ģanslarının Bulgarlara göre çok daha az olmasıdır. Yeni ekonomik düzende iĢ bulmak üniversite düzeyinde eğitim ve yabancı dil bilmeyi gerektirmektedir. Ancak eğitim alanında azınlık ve çoğunluk grupları arasında çarpıcı farklar gözlemlenmektedir. Mesela, her 10 üniversite mezunu Bulgar için yalnızca bir Türk üniversite eğitimlidir. Buna neden olarak Türklerin Ģehirler yerine kırsal alanlarda ikamet etmeleri ve eğitime yeterince önem vermemeleri gösterilebilir. Bu nedenlerden ötürü, Bulgar çalıĢanlarına oranla Türkler ve Pomaklar eğitim açısından dezavantajlı bir konumdadırlar. Tablo 2‘den de anlaĢıldığı üzere, orta öğrenimini tamamlamayan Bulgarların oranı yüzde 12‘de kalırken, aynı oran Türkler için yüzde 33‘e ulaĢmaktadır (Dimova ve Tikijiev, 1996). Ayrıca Türklerin devam ettiği devlet okullarının düĢük eğitim standartlarına sahip olması eğitim alanında da ayrımcılığın süregeldiği kanısını güçlendirmektedir. Tablo 2: Egitim Düzeylerine Göre Etnik Gruplarin Yapısı, 1992 Egitim Düzeyi Bulgarlar Üniversite 20.2 2.0 Türkler Romanlar 0.9 671 Lise 54.0 24.6 7.8 Orta 22.6 55.0 46.2 3.0 16.0 36.7 OkumamıĢ 0.2 2.3 8.5 Ġlk Kaynak: Tomova (1998: 59). Bulgaristan‘da Türklerin yüzde 68‘i kırsal bölgelerde yaĢamaktadır. Kırsal yerleĢim etnik ve kültürel yapılarının korunmasına yol açarkken aynı zamanda Ģehirlerdeki iĢ olanaklarından daha az yararlanmalarına ve daha kaliteli eğitim ve sağlık hizmetlerinden uzak kalmalarına neden olmaktadır. Ancak en önemlisi, ekonomik değiĢimin getirdiği yeniliklerden ve çeĢitlenen iĢ olanaklarından yararlanma Ģanslarını azaltmaktadır. Belki de bu yüzden Bulgarların yüzde 17‘si kendi iĢ yerlerinde çalıĢırken, bu oran Türkler arasında yüzde 10‘da kalmaktadır. Sonuçta, yeni düzende kaçınılmaz olarak artan gelir dağılımındaki eĢitsizlik giderek etnik farklılıkların daha güçlü bir Ģekilde hissedilmesine neden olmaktadır. Pomakların ekonomik durumu ise Türklere göre çok daha kötüdür. Bunun bir nedeni de Türk azınlığın aktif politik katılımcılığından farklı olarak Pomakların yeni düzende politik olarak seslerini duyuramamıĢ olmalarıdır. Buna rağmen, genelde sosyal politikalara daha açık Bulgar Sosyalist ve Hak ve Özgürlükler Partilerine oy vermiĢlerdir. Giderek kırsal ve dağlık bölgelere çekilen Pomakların yeni ekonomik düzenden faydalanma ve bu düzende kendilerine bir yer edinme olanakları neredeyse hiç kalmamıĢtır. Mesela, Türkler bavul ticareti ve anavatana göç yoluyla iĢ bulma ve gelir elde etme yoluna giderken, Pomaklar ekonomik alanda da kırsal alanlarda tecrit edilmiĢ ve yeniliklere kapalı yaĢamayı tercih etmiĢlerdir. Türkler artan iĢsizlikten yaratıcı yollarla korunmaya çalıĢırken, bavul ticaretine yabancı kalan Pomaklar, tarımsal bölgelerde tütün ve patates yetiĢtirerek, koyun ve keçi besleyerek yaĢam mücadelesi vermeye devam etmiĢlerdir (Konstantinov, 1997: 45). 4. DeğiĢim Sürecinde Fakirliğin Bulgaristan‘daki Etnik Boyutları Komünizmin yıkılmasıyla birlikte Orta ve Doğu Avrupa‘da siyasal ve ekonomik değiĢim sürecine giren diğer ülkelere oranla Bulgaristan ekonomisi bu süreci daha Ģiddetli yaĢamıĢ ve ciddi bir daralma ile birlikte artan iĢsizlik ve enflasyon ülkedeki yoksulluğun özellikle 1997 krizi sırasında dayanılmaz boyutlara ulaĢmasına neden olmuĢtur. Ancak aynı yıl Para Kurulu uygulamasına geçilerek radikal ekonomik stabilizasyon tedbirleri uygulanmıĢ ve daralan ekonomi tekrar büyüme yoluna girmiĢtir. 1992‘de reel gayri safi milli hasıla endeksi bazında yüzde 20 oranında küçülen Bulgar ekonomisi (1990‘da 100 olan endeks, 80‘e düĢmüĢtür) ülke tarihinin barıĢ zamanında yaĢadığı en kötü kriz olan 1997 ekonomik krizi sırasında endeksin 70‘lere kadar inmesine tanık olmuĢtur. Hiperenflasyon, ve giderek artan iĢsizlik sonucunda nüfusun yaĢam Ģartları inanılmaz boyutlarda bozulmaya uğramıĢtır. Özellikle yoksulluk görülmedik boyutlarda artıĢ göstererek, Dünya Bankası ölçümlerine göre 1995 ve 1997 yılları arasında Bulgaristan nüfusunun yüzde 36‘sı fakirlik sinirinin altında kalmıĢ, 672 özellikle kırsal kesimlerde ve Türk, Pomak ve Roman azınlıkları arasında bu ortalama oranının bile üstüne çıkılmıĢtır. 1997‘de Ģehirlerde aynı oran yüzde 33 iken kırsal kesimlerde yoksulluk oranı yüzde 41 gibi yüksek bir oranda seyretmiĢtir. Fakirliğin bu ölçüde yaygınlaĢmasında gelir ve tüketimin ciddi boyutlarda düĢmesinin yanı sıra hızla artan gelir dağılımındaki eĢitsizlik de rol oynamıĢtır. 1998‘den beri yıllık ortalama yüzde 3.5‘lik bir oranla tekrar büyümeye baĢlayan Bulgar ekonomisi bir ölçüde yoksulluğu azaltmayı baĢarmıĢ olsa da fakirliğin kokunun kazınması ve gelir dağılımında adaletin sağlanması kamu ve sosyal politikaların en önemli sorunsalı olmaya devam etmektedir. Daha önce belirtildiği gibi, Türk, Pomak ve Roman azınlıklar bu sancılı değiĢim sürecinden en fazla etkilenen gruplar olarak Bulgar çoğunluğa göre iĢsizlikten daha fazla nasiplerini almıĢlardır. Beklenildiği üzere, yoksulluk açısından da durum farklı değildir. Tablo 3: Yoksulluk Ölcümleri ve Etnik Nüfusa Göre Paylar Nüfusa GöreYoksulluk Yoksulluk Oran Oranı (%)Oranındaki Pay (%) Bulgarlar83.6 31.7 73.5 Türkler 8.5 40.0 9.5 Romanlar6.5 84.3 15.2 Diğer 46.9 1.8 100 36.0 100 1.4 Toplam Nüfus Kaynak: BIHS (1997), Dunya Bankasi Raporu (Haziran 1999). Tablo 3 yoksulluğun etnik gruplara göre dağılımını verirken aynı anda etnik bazdaki farklılaĢmaya da iĢaret etmektedir. Yüzde 84‘luk oranla Romanlar neredeyse mutlak fakirliğin sınırında yaĢarken Türkler ve diğer gruplar arasında sayılan Pomaklar için fakirlik oranları neredeyse nüfuslarının yarısına yaklaĢmaktadır. Özellikle Pomaklar, Romanlardan sonra en fakir etnik kesimi temsil etmektedirler. Fakir nüfusun en belirgin ve çarpıcı özelliği en alt düzeylerde seyreden eğitim ve gelir potansiyelleridir. Dünya Bankası‘nın 1995 ve 1997 yıllarında Bulgaristan üzerine yayınladığı raporlara göre, yoksul kesimin çoğunluğunu, iĢsizler, kırsal kesimde yaĢayanlar, etnik azınlıklar, düĢük düzeyde eğitimli olanlar (ilkokul mezunları) ve emekliler oluĢturmaktadır.4 ―Sürekli Yoksul‖ ve ―Hiç Yoksul OlmamıĢ‖ Ailelerin Etnik Tablo 4: Dağılımı “Sürekli Yoksul”“Sürekli Yoksul” “Hic Yoksul En Alt Yüzde 20En Alt Yüzde 40 OlmamıĢ” Bulgarların Oranı 46.2 65.3 92.9 Türklerin Oranı 19.2 16.0 6.1 Romanların Oranı 32.5 15.3 0.2 673 Diğer Grupların Oranı 2.1 3.3 0.8 Kaynak: BIHS (1997), Dünya Bankası Raporu (Haziran, 1999). Yukarıda görülen yoksulluluk oranları 1997 krizi sırasında elde edildiğinden özellikle Bulgarlar arasındaki yüksek fakirlik oranlarının dikkatli yorumlanmasını gerektirmektedir. Kriz sonrasında Bulgarların ekonomik büyümeden görece yüksek eğitim düzeyleri ile diğer etnik gruplara göre daha fazla yararlandıklarının ve bu olanağa daha fazla sahip olduklarının altı çizilmelidir. Oysa çoğunlukla kırsal kesimde yaĢayan eğitimsiz etnik gruplar için aynı durum söz konusu olmayabilir. Bu kesimler, Ģehre göç edip eğitim düzeylerini arttırmazlarsa ilerde büyümeden yine en az faydalanacak grup olarak kalmaya mahkum olacaklardır. 5. GeçiĢ Sürecindeki Ekonomik Zorluklar ve Türklerin Anavatana Göçü Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun yıkılıĢından beri Bulgaristan‘daki Türk azınlık özellikle dinsel, kültürel ve sosyal anlamda maruz kaldıkları baskıcı asimilasyon politikalarına ve çeĢitli yöntemlerle etnik kimliklerinin yok edilmesine karĢı anavatana göç etmeyi tercih etmiĢtir. Bu göç dalgaları kimi dönemlerde Ģiddetini arttırarak devam etmiĢ ve 1989‘da Balkan savaĢlarından beri en yüksek düzeye ulaĢmıĢtır. Bu tarihteki göçün en önemli nedeni, çok iyi bilindiği gibi, komünist diktatör Todor Jivkov‘un Türk azınlığı ―BulgarlaĢtırma‖ ve böylelikle etnik kökenli dinsel ve kültürel farklılıklarını yok etme politikasıdır. ÇeĢitli zorbalık ve sindirme yöntemlerine maruz kalan, etnik kimliklerinin en önemli göstergesi olan isimleri Bulgar isimleri ile değiĢtirilen Türk azınlık çareyi anavatana sığınmakta bulmuĢtur. Sayıları 320,000‘i aĢan Türkler, doğdukları topraklardan koparılarak, geride mülklerini, sevdiklerini ve yıllardır komĢuluk değerleri içinde barıĢ içinde yaĢadıkları Bulgar dostlarını da bırakarak, bu dönemde yürütülen Bulgar devlet politikalarının sonucu olarak yurtlarını terk etmek zorunda kalmıĢlardır. Kabul edilmelidir ki, Bulgaristan ekonomisi açısından bu denli büyük boyuttaki iĢgücü kaybı, özellikle kırsal kesimde üretime ciddi bir darbe vurarak, ekonominin tarım alanında küçülmesine katkıda bulunmuĢtur. Bu nedenle oluĢan ekonomik ve politik krizin diktatör Jivkov‘un 10 Kasım 1989‘da devrilmesine önemli bir katkı sağladığı düĢünülmektedir (Eminov, 1997: 97). Bu dönemde göç eden Türk azınlığın neredeyse yarıya yakını, 1990‘lı yıllarda ülkede demokratik rejimin yerleĢmesi ve azınlık haklarının iade edilmesiyle birlikte doğup büyüdükleri yurtları Bulgaristan‘a geri dönmüĢtür (Hoepken, 1997: 55). Tablo 5: Türklerin Bulgaristan‘dan Göçü, 1878-1994 1878-1912 350,000 1923-33 101,507 1934-9 97,181 1940-9 21,353 1950-1 154, 198 1952-68 24 674 1969-78 114,356 1979-88 0 1989 321,800 (150,000‘ni 1990‘larda Bulgaristan‘a döndü. 1991-92 50,000 1993-94 70,000 Kaynak: 1878-1989‘a ait veriler Eminov (1997: 79)‘dan alınmıstır; 1991-1994 yıllarına ait olanları ise Hoepken (1997)‘den derlenmiĢtir. Bulgaristan‘da yerleĢen demokrasi ve etnik azınlıklara, özellikle Türklere tanınan haklar, ne yazık ki, 1990‘larda baĢlayan yeni göç dalgalarına engel olamamıĢtır. 1993 ve 1996 yılları arasında toplam sayıları 120,000‘i bulan Türkler, bu sefer ekonomik zorluklar karĢısında çareyi yine anavatana göç etmekte bulmuĢlardır (Hoepken, 1997: 80).5 Temelinde ekonomik nedenlerin olduğu bu yeni göç dalgası, Bulgaristan‘daki en büyük etnik azınlık olan Türklerin ne denli sıkıntıya düĢtüklerinin ve değiĢim süreci sırasında hüsrana uğradıklarının bir göstergesidir. Bir baĢka deyiĢle, Türk azınlık için özgürlük ortamı karın doyurmamıĢ, kendi yaĢam koĢullarını sürekli anavatandaki soydaĢlarıyla karĢılaĢtırma eğiliminde olan bu insanlar, umut kapısı olarak gördükleri anavatanda Ģanslarını deneme yoluna gitmiĢlerdir. Çoğunlukla Türk ve diğer azınlık gruplarını temsil eden ―Hak ve Özgürlükler Hareketi‖ Partisi için bu önemli bir seçmen kitlesinin kaybı anlamına geldiği için, siyasal yollardan Türklerin ekonomik haklarının korunması Parti politikası açısından daha bir önem kazanmıĢ ve bu yolda adımlar atılmıĢtır. 6. Bulgaristan Demokrasiye Ülkede Etnik GeçiĢ Etnik Modeli: Sürecinde BarıĢ Nasıl Sağlandı? Ekonomik kriz ve zorlu yaĢam Ģartlarının, özellikle azınlıkların nüfusun önemli bir bölümünü oluĢturduğu ülkelerde etnik çatıĢma olasılığını arttırdığı bilinen bir gerçektir. Yakın tarih, komünizmden demokrasiye geçiĢ sürecinde milliyetçi akımların özellikle Balkanlar‘da yükseliĢine, Yugoslav Federal Devleti‘nin etnik bölgelere dağılmasına, Kosova ve Makedonya‘da geliĢen etnik kökenli krizlere tanıklık etmiĢtir. Ekonomik zorluklar, azınlık haklarının gasp edilmesini meĢru göstererek çoğunluğun baskıcı rejim uygulamasına neden olurken, aynı zamanda etnik azınlıkların kendi kimliklerine daha fazla sahip çıkarak bağımsız devlet oluĢturma taleplerini güçlendirmiĢtir. Demokrasiye geçiĢ sürecinde doğal olarak ortaya çıkan politik belirsizlik ve ekonomik yeniden yapılanma süreci, Doğu Avrupa ülkeleri ve Bulgaristan‘da da ilk yıllarda azınlık haklarının ne yönde geliĢeceğini önceden kestirmeyi zorlaĢtıran faktörler olmuĢtur. Yugoslavya‘daki savaĢ ve Kosova‘da yaĢanan ―etnik temizlik‖ kampanyaları, ekonomik zorluklarla birleĢince bölgede etnik Ģiddetin yaygınlaĢma olasılığını güçlendirmiĢtir. 675 Bu geçiĢ sürecinde, Bulgaristan, Jivkov yönetimi sırasında gasp edilen Türk ve Pomak Müslümanlarının kültürel, sosyal, dini ve siyasal haklarını hemen iade ederek, sağduyulu ve akılcı politikalarla olası bir etnik krizi engelleme baĢarısını göstermiĢtir. Bilindiği gibi, bu dönemde Türk ve Pomak kesimlerinin yaĢadığı ekonomik sıkıntılar, aynı anda baskıcı bir rejimle birleĢseydi, ülkede günümüzde sağlanmıĢ etnik barıĢ ciddi yaralar alabilirdi. Özellikle, Türk ve diğer azınlıklarının Bulgar parlamentosunda temsil edilmesini sağlayan, Ahmet Doğan liderliğindeki ―Hak ve Özgürlük Hareketi‖ (HÖH) Partisi‘nin, 1990 yılında Anayasa Mahkemesi tarafından meĢru bir parti olarak tanınması6 ve aynı partinin 1990 yılında ilk kez seçimlere katılarak oyların yüzde 6‘sını alması Bulgaristan‘daki Türk azınlıklar için yeni bir politik dönemin baĢladığının göstergesi olmuĢtur. Aynı Parti, 1991 seçimlerinde oyların yüzde 7.55‘ini, 1994‘te yüzde 5.45‘ini ve 1997‘de yüzde 7.6‘sını alarak bu seçim dönemleri sonrasında kurulan hükumetlere dıĢarıdan destek vermiĢ, 2001 seçimleri sonrasında kurulan son Bulgar hükümetine aktif bir koalisyon ortağı olarak katılmıĢtır. ―Hak ve Özgürlük Hareketi‖ (HÖH Partisi, Bulgar siyasi hayatını renklendirdiği gibi parlamentoda özellikle azınlıkların ekonomik haklarını koruma yönünde aktif bir siyaset izlemiĢtir. Örneğin, tütün alımlarında tekel durumundaki Bulgartabak devlet iĢletmesi Türk üreticilere çok düĢük tütün fiyatları verdiğinde Kırcali‘de ortaya çıkan ciddi sıkıntıları, yabancı tütün alımcıları Philip Morris gibi firmalarla daha yüksek fiyattan anlaĢma sağlanmasına aracı olarak çözme yoluna gitmiĢtir. 7 Ayrıca, özelleĢtirme süreci sırasında Türklerin yoğun yasağı bölgelerde iĢsizliğin artmasına karĢın, Parti, sosyal yardımlaĢma ve yeni iĢ olanakları yaratılması için çalıĢmalar yapmıĢtır. Partinin etnik konulara akılcı ve sağduyulu yaklaĢımı, laik yapısı ve Türk azınlık için Bulgar Devleti‘nden bölgesel özerklik talebinde bulunmayı reddetmesi, Bulgar ve Türk azınlıkları arasında etnik kökenli çatıĢmalardan uzak barıĢçı bir dönemin kurulmasına önemli etkide bulunmuĢtur. Türklerin özerk siyaset güderek Bulgaristan-Türkiye sınırında kendi bağımsız devletlerini kurmak istemeleri olasılığı bile Bulgar milliyetçilerinin en büyük korkusudur. Kimi zaman, Bulgar halkı arasında varolan bu korkuyu kullanarak ―Hak ve Özgürlük Hareketi‖ (HÖH) Partisi‘ne, etnik çatıĢmaları arttırdığı ve huzuru bozduğu nedeniyle sataĢmaktadırlar. Ancak, Parti baĢından beri bu konuda net bir pozisyon almıĢ ve özerklik istemediklerini her fırsatta yineleyerek Bulgar siyasetinde saygın bir konuma yerleĢmiĢtir. Diğer yanda, Parti, Türk ve diğer Müslüman azınlıkların Türkçe dersleri almalarını kolaylaĢtıracak eğitim ve diğer kültürel ve sosyal dayanıĢma politikalarını beceriyle parlamentoya taĢıyarak bu hakların daha da geniĢletilmiĢ olarak uygulanmasını sağlamıĢtır. Bulgaristan‘da 2001 yılından itibaren yürürlüğe giren bir uygulamayla, her gün 10 dakika Türkçe haberleri televizyonda izlemek mümkün olmuĢtur. Demokrasiye geçiĢten önce, uygulanan her baskıya rağmen Türklerin kimliklerine sahip çıkmakta direnmesi günümüzde aralarındaki dayanıĢmayı iyice güçlendirmiĢtir. Siyaset alanında ciddi bir güç oluĢturan Türk azınlıklar sağlanan huzur ortamında Bulgarlarla komĢuluk iliĢkilerini sürdürüp, hatta beraber iĢ ortaklıklarına girmiĢlerdir. Türkiye ve Bulgaristan arasında 1998‘de imzalanan ticaret anlaĢması sayesinde iyice geliĢen ülkeler arası ticaret ve yatırım iĢbirliği, yalnız 1998 yılında Türkiye‘nin Bulgaristan‘daki yatırımını 80 milyon dolara yükseltmiĢtir. 676 Türk firmalarının özelleĢtirme sırasında Sofya ve Varna gibi büyük Ģehirlerde aldığı oteller, Türk azınlık için yeni iĢ fırsatları yaratmıĢ, iĢsizlik sorununun hafiflemesine yardımcı olmuĢtur. Günümüzde, Bulgaristan‘da 1640 Türk firması mobilyadan otelciliğe çeĢitli sektörlere yayılmıĢ olarak faaliyet göstermektedir. Ayrıca belirtilmelidir ki, Türkiye Bulgaristan‘a yaptığı sermaye yatırımları ile yabancı sermaye açısından 1993‘te Almanya‘dan sonra ikinci, 1995‘te altıncı ve 1999‘da sekizinci sıradadır. 1 Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun yıkılmasından sonra yeni kurulan Bulgaristan Devleti‘nde Pomaklar -Müslüman Bulgarlar- çeĢitli asimilasyon ve sindirme politikalarına maruz kalmıĢlar ve kendi Müslüman kimliklerini korumak için savaĢ vermiĢlerdir. Ekonomik alanda Pomaklar hâla geçimlerini bu yollarla sürdürmeye çalıĢmakta ve yeni ekonomik düzende yer alamamaktadırlar. 2 1997‘de 546,933 Türk köylük bölgelerde yaĢarken, Ģehirlerde oturanların sayısı 253, 119 olarak hesaplanmıĢtır (OSI/King Baudouin, 1997: 108). 3 Kimi bölgelerde köylüler baĢka tarımsal ürünlere yönelmiĢ, ancak tütün kadar getiri elde edilememiĢtir. 4 Örnek olarak, iĢsizlik oranı yoksul kesim için yüzde 33 iken, bu oran yoksul olmayan kesimde ancak yüzde 15‘tir. Yoksul kesimin ancak üçte biri herhangi bir iĢte çalıĢmaktadır, aynı oran yoksul olmayan kesimde yarı yarıyadır. Yoksulların diğer bir önemli özelliği de toplam ücretlerdeki paylarının giderek düĢmesidir. DüĢük eğitim düzeyleri bu sonucu açıklamaktadır. Diğer taraftan, düĢük ücretler yoksulları devlet yardımlarına daha fazla bağımlı hale getirmektedir. 5 1990‘ların baĢlarında gerçekleĢen bu yeni göç dalgası Türk devletini ülkedeki iĢsizliğin zaten yüksek olmasından ötürü güç durumda bırakmıĢ ve sayıları yüz binleri bulan insanları barındırıp, iĢ sahibi etmekte çekilen zorluk karsısında Bulgar Türklerine vize uygulamasına baĢlanmıĢtır. Türk devletinin Bulgar Türklerine uyguladığı yeni vize düzenlemesine rağmen, 1991 ve 1992 yılları arasında 50,000 ve 1993-1994 döneminde 70,000 Türk göç etmiĢtir. 2001 yılında ise Türkiye, tüm 677 Bulgar vatandaĢlarına uygulanan vizeyi kaldırarak Bulgar devletine olan iyi niyetini ve komĢuluğunu göstermiĢtir. 6 Bulgaristan Anayasası‘nda etnik kökenli siyasal parti kurulmasına izin verilmemektedir. Bu maddeye rağmen, Anayasa Mahkemesi ―Hak ve Özgürlükler Hareketi‖ Partisi‘ni tüm azınlıkları temsil ettiği için meĢru görmüĢtür. 7 Bu nedenle, Kırcali bölgesinde Partinin popülerliği çok yüksek olup, oyların yüzde 95‘ini almaktadır. Brooks, Robin, ―Ethnicity and Class in Bulgaria,‖ (Bulgaristan‘da Etnik Gruplar ve Sınıflar) Peace Review, Volume 11, issue 2 (June 1999). Dimova, Lilia and Nikolai Tilkidjiev, Profiles of Ethnic Identity: Between Localism and Ethnocentrism (Etnik Kimlik Profilleri), International Social Survey program, Free Initiative Foundation, Sofia (1996). Eminov, Ali, Turks and Other Muslim Minorities in Bulgaria (Bulgaristan‟daki Türkler ve Diğer Müslüman Azınlıklar), New York: Routledge (1997). Hoepken, W., ―Modernnisierung und Nationalismus: Sozialgeschichtliche Aspeckte der Bulgarischen Minder heitenpolitik gegenüber den Türken,‖ in Schönfeld, R., ed., NationalitÎtenprobleme in Südosteuropa, Munich: Oldenbourg (1997: 255-303). Konstantinov, Yulian, ‗Strategies for Sustaining a Vulnerable Identity‘in Hugh Poulton and Suha Taji-Farouki, Muslim Identity and the Balkan State, London: Hurst & Company (1997). Tomova, Ilona, ―Ethnic Dimensions of Poverty in Bulgaria,‖ Background paper prepared for the Bulgaria Poverty Assessment (1998). Zhelyazkova, Antonina, ‗Bulgaria‘s Muslim Minorities‘in John Bell, ed., Bulgaria in Transition. Politics, Economics, Society and Culture after Communism, Boulder: Westview Press (1998: 165-188). Minority Rights Group International, 1991 Report on Minorities (Uluslararası Azınlık Hakları Grubu Raporu, 1991). World Bank Publications. Bulgaria: Poverty During Transition, Report No: 18411, Human Development Sector Unit, Europe and Central Asia Region (June 1999). 678 Bulgar Post-Totaliter Liberalizmin Türk Bayraktarları: Haklar ve Özgürlükler Hareketi / Dr. Vladimir Chukov [p.401-406] DR. VLADIMIR CHUKOV Bulgaristan Orta-Doğu ÇalıĢmaları Merkezi / Bulgaristan I. GiriĢ 10 Kasım 1989‘da Bulgar Komünist Partisi‘nde yaĢanan liderlik darbesi, Bulgar halkının radikal siyasal değiĢimler için artan beklentilerine uygun düĢmüĢtü. Derin krizin boyutlarından biri, sosyal alanda Bulgar çoğunluk ile bölgesel etnik azınlıklar arasında yoğunlaĢan güvensizlikle ortaya çıktı. 1 Totaliter siyasal sistem, yönetilenler ve yönetenler arasındaki çeliĢkileri büyütmüĢtü. ―Yenileme (revival) süreci‖2 eski komünist rejimin en büyük ayıbı olmuĢtur. Bu sosyal haksızlık ve siyasal suç, belki, hem ulusal siyasal demokratik oyunun hem de bölgesel etnik oluĢumların niteliklerini belli düzeyde etkilemiĢ ve bunların ortaya çıkmalarına neden olmuĢtu. Bulgar halkı, psikolojik olarak, Sırp ve diğer Yugoslav ulusların Balkan milliyetçiliğinin nihilist ve dayanıĢmacı yanlarını benimserken, yıkıcı ve saldırgan özelliklerini görmezlikten gelmiĢtir. 3 Haklar ve Özgürlükler Hareketi (HÖH), Bulgar Türklerinin, yani ülkedeki en büyük etnik grubun siyasal temsilcisi olarak, çok özel bir rol üstlendi. II. Demokrasi Haklar Özgürlükler ve Hareketini AnlamıĢtır Post-Totaliter Bulgaristan‘da Türk azınlığın tanınması ve homojenleĢtirilmesi sürecini hızlandıran birçok neden vardı. Belki de ―yenileme süreci‖ni alt eden eylemlerin sonuçları toplumsal uyumlaĢtırmanın önemli bir gerekçesi olmuĢtu. Komünist dönemin direnen, yasadıĢı Ulusal Türk Özgürlük Örgütü, 4 Ocak 1990‘da Varna‘da Haklar ve Özgürlükler Hareketi olarak kayıtlara geçti. Bu siyasal özne, Bulgar siyasal haritasını değiĢtirdi ve Türk toplumunun, yerel siyasal oyunun içine etkili bir Ģekilde girmesini sağladı. Demokratik örgütlenme yönetiminin -Demokratik Güçler Birliği (DGB)örgütsel engelleri, Türk toplumunun davranıĢlarını netleĢtirmeye baĢladı.4 HÖH kararsız bir hareket olarak baĢladı, fakat parlamenter oluĢumun üçüncü siyasal partisi olmayı baĢardı.5 1990‘daki ilk demokratik parlamento seçiminden sonra, HÖH en önemli siyasal tehditle karĢılaĢmak zorunda kaldı. Eski Komünistler, 1991‘de oylanan yeni Anayasanın 11. maddesi ve 4. bendine dayanarak, HÖH‘ün yasadıĢı olduğu gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi‘ne baĢvurdular. 6 HÖH‘ün lehine sonuçlanan bu dramatik dava, yerel Türklerin yaĢadığı siyasal zulme son verdi. Bu, aynı zamanda Bulgar yönetiminin azınlıklara karĢı duyduğu güvensizliği de göstermiĢtir. Bu, yeni kurulan politik öznenin en büyük zaferlerinden biriydi. Anayasa, etnik ve dini temelli partileri yasaklar. Buna rağmen, Anayasa Mahkemesi‘nin biçimsel kararı, Bulgar kamuoyunun, HÖH‘ün yıkıcı olduğu ve bölgesel bölücülüğü savunduğu düĢüncesini yadsımıĢtı. Bununla birlikte, Bulgar çoğunlukta bu kuĢku devam etmektedir. Bundan dolayı, yeni seçilmiĢ HÖH yönetimi karĢılarındaki ikilemi çözmek zorundaydı: Ülkede azınlıkların haklarını savunmak ve 13 asırdır süregelen ―etnik milliyetçilik‖ veya 679 ―siyasal milliyetçilik‖ anlayıĢının egemen olduğu Bulgar Devleti‘ne kendilerini kabul ettirebilmek zorundaydı.7 HÖH, insan hakları konusunda Avrupa standartlarına ulaĢmak isteyen azınlıkların istemleriyle, çoğulcu demokratik ilkeler üzerine devletini yeniden kurmaya zorlanan çoğunluğun, onlara zarar vermemelerini sağlayacak uygun bir matris aramak zorundaydı. Bu, sosyal olarak tasarlanması ve matematiksel olarak hesaplanması gereken çok zor bir görevdi. HÖH‘ün, grup içi etnik yönelimli ve dar çevreden gelen anlayıĢları ortadan kaldıran stratejik planları ve taktik araçları, parti yönetimini siyasal örgütlenmenin liberal ideolojisini açıklamaya zorladı. Böylece, ilk seçilen ve henüz değiĢmeyen lider Ahmet Doğan, totalitarizm sonrası Bulgaristan‘da siyasi oyuncular arasında doğru siyasal tercihi yaptı. HÖH, üç temel nedenden dolayı ideolojik liberalizmin bayraktarlığını yapmıĢtır: Birincisi, HÖH sosyal tabanını geniĢletebilmek için, etnik siyasal örgütlenmeden bir tür etnik ulusal siyasal örgütlenmeye giden içsel bir değiĢimi baĢlattı.8 Doğan‘a göre, sivil toplumda azınlıkların entegrasyonu ile ülke içinde sahip oldukları etnik ve dini kimlikleri arasındaki denge, ancak liberal doktrin ile güvence altına alınabilir.9 Aslında, liberal düĢünceler, ortaklıkları da kapsayan insan hakları ve özgürlüklerini koruyan siyasal kurumun yasal kuruluĢu ile örtüĢmektedir. Ġkincisi, Bulgaristan‘ın AB‘ye ve NATO‘ya uyumunun hızlandırılması sözkonusu durumla iliĢkilidir. Doğan, AB‘ye ve NATO‘ya tam üyeliğin Bulgaristan‘daki azınlığın haklarını ve özgürlüklerini geri dönülmeyecek Ģekilde koruyacağı inancını paylaĢmaktadır. Ulusal Azınlıkları Koruma Çerçeve AnlaĢması, HÖH‘ün öncelikleri ve Bulgar Devleti‘nin kabullendiği diğer üç siyasal öncelikle örtüĢtüğü için onaylandı. Bunlar; insan hakları konusunda Avrupa standartları, NATO ve Avrupa Birliği‘dir.10 Doğan, Kosova SavaĢı‘nda Bulgaristan‘ın NATO‘ya verdiği destekten dolayı HÖH‘ün oynadığı rolden memnun kalmıĢtır. Üçüncüsü, HÖH, radikal ve milliyetçi dürtüleri harekete geçiren siyasal uçlardan uzak durarak ve açıkça siyasal merkezi yeğleyerek, liberal bir ideolojiyi benimsemiĢtir. Belki de A. Doğan‘ın kendini koruma refleksi, onu Muhafazakarlarla (UDF) ve Sosyalistlerle (BSP) flört ederken aynı zamanda onlardan uzak durmasını da sağlamıĢtır. Bulgar Türklerini pragmatik düzeyde liberal bir ideolojiyi seçmeye yönelten çok önemli bir neden daha vardır. Bu, diğer Bulgar siyasal öznelerle yarıĢırken, dokunulmamıĢ ideolojik bir araca sahip olmaktı. Siyasal değiĢim, siyasal öznelerin hareketlerini yenilikçi ideolojik merkezden radikal ve genellikle aĢırı sağ ya da sol uçlara yönelten çok güçlü bir bipolar sistemi dayatmıĢtır. Post-Totaliter ivme ve Bulgar toplumunun psikolojik mentalitesi siyasal arenada etkili ve tek bir liberal merkezin kurulmasını engellemiĢtir. Liberal siyasal partilerin ortaya çıkması, gecikmiĢ bir hareket ve dolayısıyla seçim deneyiminden yoksun olmak özellikleri ile açıklanmıĢtır. Dolayısıyla, HÖH en uygun ideolojik aracı aradığında, eski baĢkan Jelio Jelev, eski Savunma Bakanı D. Ludjev ve diğer UDF yöneticilerinin de içinde bulunduğu liberal örgütler tarafından ciddi bir muhalefetle karĢılaĢmadı. Olar, HÖH‘ün yüzbinlerce oyuna karĢı ancak binlerce oyla ödüllendirildiler. Bulgar Türkleri, pragmatik olarak aĢırılıkları dengeleyecek teraziyi tekeline almak için, liberal ideolojik amblemi istikrarsız olan siyasal arenanın merkezine taĢıdı. Aynı zamanda, liberal doktrin, 680 HÖH‘ün yapılanma mantığına ve demokratik davranıĢlarına tamamen sinmiĢtir. Bunun nedeni, ideolojik mükemmellik ya da bazı içgüdüsel heveslerden değil, Türk etnik grubunun bütüncül ve tutarlı bir yapıya sahip olmasıdır. Bundan dolayı, HÖH‘ün liberalizmi, ideolojik değil, konumsal ve iĢlevseldir. A. Doğan, modern, sorumlu ve anlayıĢlı bir siyasetçi olabilmek için, diğer siyasetçiler karĢısında bunu iyi kullanmaktadır. HÖH‘ün lideri uygun bir koalisyon alternatifi oluĢturabilmek ve daha çok iĢbirliği sağlayabilmek için, dilsel taktiklerin de içinde yer aldığı kapsamlı bir taktik yaklaĢımla ilgilenmektedir. Ocak 2001‘de, Doğan, komünizm sonrası Bulgaristan‘da halk nezdinde olumsuz duygular ifade eden siyasal bir ideoloji olan milliyetçiliği benimsediğini açıkladı.11 Çok haklı olarak, Türk kökenli bir Bulgar vatandaĢının milliyetçiliğinin olumlu bir etki yapacağını hesaplamıĢtı. Bir Bulgar Türkünün milliyetçi bir ideolojiyi de sahiplenmesi, Bulgar Devleti‘ne duyulan siyasal bir sadakatin ifadesidir, fakat bu sadakat Bulgar çoğunluk tarafından kuĢkuyla karĢılandı. BirleĢik iĢçi Bloku‘nun lideri Prof. K. Petkov, yerel ve uluslar arası tepkilere neden olmayacak bir milliyetçiliğin ancak Doğan tarafından ilan edilebileceğini ifade etti.12 HÖH, Sosyal-Liberal ya da Muhafazakar (Hıristiyan)-Liberallerin yer aldığı en geniĢ ideolojik ortaklara bağlı kaldığı sürece herhangi bir Bulgar hükümetinde yer bulabilir. 1991‘de, HÖH, UDF‘yle merkez-sağ bir koalisyona destek verirken, Bulgar Türkleri, 1992‘de BSP‘yle merkez-sol hükümeti destekleyerek mecliste çoğunluğu sağladılar. 1994‘te, HÖH manevra yeteneğini yitirdi, çünkü 1994‘te BSP ve UDF çoğunluğu sağlamıĢtı. Uzun muhalefet dönemine rağmen HÖH, Bulgar Türk toplumu üzerinde seçilebilme etkinliğini korudu. 1997‘de ardarda yaĢanan bölücü çabalardan sonra Doğan, HÖH‘ün taraftarları için bağımlılık yarattığını açıklamıĢtı. Bu sözlerini, Türk toplumunun mevcut BaĢkan P. Styanov‘a Sosyalist rakibi I. Marazov‘la olan yarıĢında verdikleri hayati desteği ortaya koymakla kanıtlamıĢ oldu. HÖH, 1999 belediye seçimlerinde üçüncülük konumunu sağlamlaĢtırdı. A. Doğan, HÖH‘ün 29 bölgenin 25‘inde temsil edildiğini gururla açıkladı. Belediye danıĢmanlarının, sözü geçen bölgesel parlamentolardaki etkili ve dengeleyici rolü dikkate değerdir. III. HÖH ve Türk Toplumunda Ayrılık Hareketleri 1992‘deki resmi nüfus sayımına göre Bulgaristan‘da 1.110.000 Müslüman bulunmaktadır.13 Bunların 800 bini Türk olduklarını belirtmiĢlerdir.14 Ekonomik koĢulların bozulmasından dolayı Bulgar Müslümanları (özellikle Türkler) kitlesel olarak Türkiye‘ye göç etmiĢtir. Bu süreç halen devam etmektedir, fakat göçün yasa dıĢı yollarla sürmesinden dolayı Bulgar Türk toplumunun kesin sayısı halen bilinmemektedir.15 Fakat, HÖH‘ün kurulmasından sonra, Türk seçmenin desteği adaylar üzerinde yoğunlaĢtı. Bu siyasal davranıĢ biçimi neredeyse kategoriktir ve aĢağıdaki rakamlarla ifade edilebilir: 1990‘da HÖH‘ün aldığı oy 540 bindir. Bu da Türk seçmeninin %95‘i demektir. 1991‘de 380.000 oy, yaklaĢık olarak Türk seçmenin %90; 1994‘de 260.000 oy, yaklaĢık olarak Türk seçmenin %80; 1997‘de 240.000 oy, yaklaĢık olarak Türk seçmenin %75‘ine tekabül eder.16 681 Yukarıdaki istatistikler etnik toplumun tekli karakterini yansıtır. Bununla birlikte, iç tartıĢmalardan ve dıĢ faktörlerden kaynaklanan HÖH‘ü bölme çabalarına tanık oluyoruz. Bu çabaların amacı HÖH‘ün ülkedeki Türk azınlık üzerindeki etkinliğini azaltmaktır. HÖH‘ün eski milletvekili Adem Kenan, ilk ayrılıkçı hareketi baĢlattı. 1991‘de, henüz devlet tarafından onaylanmayan Türk Demokrat Parti‘yi (TDP) kurdu. Onun köktenciliği diğer azınlıkların ve Bulgarlar‘ın dıĢlanmasına ve seküler PanTürkizm‘e dayanır. Kenan‘ın önerdiği federal devlet yapısı, Türk toplumunun da içinde yer aldığı Bulgar kamuoyunun çoğunluğu tarafından reddedildi. 1991‘in baĢında TDP‘nin programı aĢırı bulundu ve yeni kurulmuĢ olan demokratik devlet bakımından kabul edilemez olarak değerlendirildi. HÖH yönetimi, Kenan tarafından etnik sorunların çözümü olarak ortaya atılan radikal yaklaĢımlardan kendisini tamamen ayrı tutmayı baĢardı.17 Eski milletvekillerinden bir baĢkası olan Mehmet Hoca, ikinci önemli ayrılıkçı hareketi baĢlattı. Onun Demokratik DeğiĢim Partisi (DDP), A. Doğan‘ın tek adam yönetimine bir tepki olarak ortaya çıkan kiĢisel bir baĢ kaldırı olarak değerlendirilebilir. Fakat, DDP bölgesel bir profil çizdi. Daha çok Bulgaristan‘ın Güneydoğusunun en büyük kenti olan ve Türklerin çoğunlukta bulunduğu Kırcaali bölgesi ile sınırlı kaldı. 1994‘deki parlamento seçimlerinde DDP, genel oyların %0,2‘sini ve Türk oyların %4‘ünü teĢkil eden 24.000 oya ulaĢtı. Bu seçim baĢarısızlığı onun siyasal ölümünü de ilan etti.18 HÖH‘ü siyasal olarak bölmeye kalkıĢan son iki giriĢim, BSP ve UDF gibi en büyük yerel siyasal partilerden destek alarak ortaya çıktı. Eski baĢ müftü Nedim Gencev Demokratik Adalet Partisi‘ni (DAP) kurdu. Bir din adamı olarak, siyasal formasyonu etnik sloganlardan daha çok dini sloganlar kullanmaya dayanıyordu ve önceliği Arap dünyasıyla olan iliĢkilere vermiĢti. Paradokssal olarak, ütopik karakterini belirleyen ve sonunda baĢarısızlığa götüren sosyalist eĢitlikçi öğeleri ön plana çıkardı. DAP aynı zamanda bölgesel bir parti olarak kaldı. Daha çok Bulgaristan‘ın kuzeydoğusunda, Sumen kasabası çevresinde örgütlenebildi. Müslüman ve Türk nüfusun yaĢadığı güneydoğu ve güneybatıyı ihmal etti. Doğal olarak DAP, diğer ayrılıkçı partilerle aynı kaderi paylaĢtı. 1994 ve 1997 seçimlerinde 24.000 ve 27.000 oy alabildi ve böylece marjinal bir parti olmaktan kurtulamadı.19 Son önemli bölme giriĢimi ülkedeki mevcut siyasal belirsizlikle ilgilidir. 1997‘den beri iktidar partisi olan UDF, HÖH‘ün yöneticilerini temel desteklerinden yoksun bırakmak için büyük bir çaba içine girdi. Örneğin, UDF‘nin lideri ve mevcut BaĢbakan Ivan Kostov, HÖH‘ün eski üyelerinden Mustafa Küçükov‘u Savunma Bakanı olarak ve Gulbi Recep‘i de, Bulgaristan üst düzey yönetimindeki yasaklamalara rağmen, Bölgesel Kalkınma Bakanlığı‘nda bölüm baĢkanı olarak atadı. HÖH içindeki bölünmeyi hızlandırmak amacıyla UDF yönetimi, Ahmet Doğan karĢıtlarına birkaç milletvekili adaylığını da teklif etmiĢti. 1997‘nin ortasında çok önemli bir benzer oluĢum gerçekleĢti.‘Ulusal Haklar ve Özgürlükler Hareketi (UHÖH)‘ ismini bir seçim taktiği olarak kullanarak, zihinlerde HÖH‘ün çağrıĢımını yapmak istediler. HÖH‘ün eski baĢkan yardımcısı ve milletvekili Guner Tahir yeni kurulan partinin baĢına geçti. UDF‘nin yardımıyla ülkenin neredeyse tümünde örgütlendiler. Fakat, 1999‘un sonbaharındaki beklentilere göre, HÖH karĢıtı hareketler vasat kaldı, çünkü UDF yönetimi 1999‘daki belediye seçimlerinde koalisyonlarını desteklemesi için HÖH‘e ihtiyaç duymuĢtu. Dahası, oylarındaki 682 büyük kayıplara rağmen HÖH, Bulgaristan siyaset arenasında üçüncülük yerini korudu. HÖH‘ün seçimlerde yaĢadığı düĢüĢ oransal olarak rakiplerindeki düĢüĢten daha azdı. UDF‘nin HÖH karĢıtı politikaları, Ivan Kostov‘un ‗HÖH‘ün Bulgaristan için bir lanet olduğu‘ yolundaki düĢüncesizce ifadesinde de ortaya çıktığı gibi, içgüdüsel bir nefrete dönüĢmektedir. Bu Ģekilde, Bulgar kamuoyu etnik oluĢumların tamamlanması sorunuyla yüzleĢmiĢ bulunuyor. Bu konu, liberal HÖH‘ün de içinde yer aldığı temel ideolojik eğilimlerin en önemli çeliĢkisi olmuĢtur. IV. Bulgar Etnik Modeli Ulusal etnik sorunların çözülebilmesi ya da uyumu istemenin mantığı, BSP, UDF ve HÖH arasında çeliĢki yaratan alanlardan biri olarak kalmaya devam etmektedir. Bulgar Devleti, ekonomik geliĢim hızını ve ülkedeki tüm siyasal öznelerin sosyal refahı gerçekleĢtirme arzusuna dayanan etnik grupların varlığını, nasıl garanti altına alabilir? HÖH ve özellikle A. Doğan, devlet yönetiminin değiĢik kademelerinde azınlıkların da bulunmasını sağlayacak teoriler geliĢtirmeye çalıĢıyorlar. Bu felsefi bilgiyi ve araĢtırma olanaklarını kullanan HÖH lideri, NATO‘nun Kosova‘daki mücadelesinden sonra, bu sorunun teorik taslağını oluĢturmaya çalıĢtı. KomĢu Yugoslavya‘daki savaĢ, sürdürülebilir bir Bulgar ulusu düzenleme çalıĢmalarını hızlandırdı. Bulgaristan sınırındaki yabancı askeri müdahale (NATO), ülkedeki tüm siyasal öznelerin bu konuda öneriler geliĢtirmesini sağladı. BSP ve HÖH bu konuda teorik bir çerçeve oluĢturabilmek için, birçok ulusal çalıĢmanın yanında uluslararası konferansların düzenlenmesine de önayak oldular. Daha sonra, iktidardaki UDF bile parti merkezinde ―azınlık sorunları‖ bölümünü kurdu. Böylece, Bulgaristan‘daki etnik sorunların çözümü için üç temel yaklaĢım ortaya çıktı. En önemli görüĢ ayrılığı %13‘lük Müslüman azınlığın pratikte devlet yönetiminde nasıl temsil edileceği konusunda ortaya çıkmıĢtır: 1. 6 Mayıs 2001‘de, UDF lideri Ivan Kostov ―yeni etnik model‖in gerekliliği üzerinde durdu. Buna göre ―etnik kimlik bir ayrıcalık olamaz ve her etnik grubun üyeleri devlet yönetimi yarıĢında eĢittir.‖ 20 UDF‘nin kavramsal çerçevesi demagojik olarak görülebilir, çünkü Bulgar etnitisesi, 13 asır boyunca devlet yönetiminin mutlak hakimi olmuĢtur. Buna ek olarak, Kırcaali bölgesinin yerel yöneticisi ve HÖH karĢıtı ideolojinin kurucusu Plamen Ivanov, yeni seçilmiĢ UDF Hükümeti‘nin ―azınlıklar‖ sorumlusu olarak atandı. Bundan dolayı, UDF‘nin yaklaĢımı, kendi elitleri dıĢında hiçbir azınlık temsilcisinin iktidarda yer alamayacağı, çünkü onların siyasal yeteneklerden yoksun olduğu anlayıĢına dayanır.21 2. BSP‘nin yaklaĢımı, bu konudaki komünist ideolojinin etkisinde kalmıĢa benziyor. Ayrıca, ―yenileme süreci‖ni de kınadılar, fakat Türkler ve Çingenelerin iktidarda yer almalarını seçim koĢullarına bağladılar. BSP taktikleri, HÖH yönetimiyle sürekli bir flörte ve elitlerine devlet yönetiminin değiĢik kademelerinde küçük pozisyonlar sunarak onları ayartmaya dayanır. Prof. L. Berov baĢkanlığındaki BSP-HÖH koalisyonu, BSP‘nin HÖH‘e yönelik mağrur bir davranıĢ örneğidir. Sosyalistler, etnik Türkleri, kendilerine kesin bir destek vermedikleri sürece, hükümet üyesi olarak kabul etmediler. Dolayısıyla, BSP‘nin yaklaĢımı, parlamentoda HÖH‘ün oylarını kazanmak uğruna, azınlık temsilcilerinin iktidarda sınırlı olarak yer alabilmelerini ifade eder. 22 683 HÖH, azınlıkların iktidarda yer almaları konusunda en detaylı ve inandırıcı yaklaĢımı özenle hazırladı. 1990‘dan beri L. Mestan, O. Oktay gibi siyasetçilerin yanı sıra A. Doğan da iktidarda azınlıkların adaletli bir Ģekilde temsil edilebilmeleri için farklı yöntemler geliĢtirdiler. Onların iddiasına göre, ancak iktidara makul bir katılım, Bulgaristan‘daki etnik oluĢumun barıĢçı yapısını güvence altına alabilir. Bunun tersi bir formül, komĢu Makedonya‘daki iç radikalizmin uyandırabileceği olumsuz durumlara neden olabilir. HÖH yöneticilerinden biri olan U. Lütfü, Makedonya savaĢının Bulgaristan‘da HÖH‘ün önemini ortaya koyduğunu ve ülkede barıĢçı bir politik değiĢimin sağlanması için HÖH‘ün bir garanti olduğunu gösterdiğini düĢünmektedir.23 Bu durumda, etnik modelin liberal amaçları aĢağıdaki gibi özetlenebilir: A. Yönetsel reformları öne sürerek devletin iĢleyiĢinde yerinde yönetimi sağlamak. Bu, belediyelerin özellikle finansal ve maddi kaynaklar alanında yeterliliklerini geliĢtirmeyi amaçlar. HÖH‘ün egemenliğindeki belediyelerin ve belediye baĢkanlarının verimli çalıĢmaları için çok yararlı olacaktır. Yerinde yönetim, HÖH‘ün yerel yönetimlerde daha etkin olarak yer alması anlamına gelir. B. Bu tür ―sabit bölgeler‖de olumlu bir yatırım iklimi oluĢturmak. HÖH bu alanda çalıĢmaktadır, fakat 1994‘den beri bir muhalefet partisi olduğundan oldukça sınırlı olanaklara sahiptir. Ayrıca bu bölgelerdeki iĢsizlik düzeyi Sofya, Plovdiv, Varna vb. yerlere göre oldukça yüksektir (yaklaĢık olarak iki kat). C. Avrupa standartlarına uygun olarak ortak hak ve özgürlükleri geliĢtiren yeni bir yasama programının tamamlanması. Ulusal azınlıkların korunması için Çerçeve AnlaĢması‘nın kabul edilmesinden sonra HÖH, Yerel ve Azınlık Dilleri için Avrupa Taslağının onaylanarak yasama sürecinin hızlandırılmasını talep etmektedir. Bulgaristan‘da ayrımcılık karĢıtı uygun bir yasanın bulunuyor olması, HÖH‘ün yasama programını canlandırdı ve hareketlendirdi. HÖH‘ün sözkonusu yasayı önermesinin nedeni, iĢ pazarında, etnik Bulgar yönetimi ile verdikleri mücadelede, azınlığın düĢük düzeyde kalan uyumu ya da körelmiĢ sosyalleĢmesidir. Bundan dolayı, bu tür bir yasa devletin koruyucu iĢlevini yansıtacak, adil ve zengin bir toplum yaratmak isteyen yurttaĢların dikkate alınmasını sağlayacaktır. HÖH‘ün geliĢtirdiği kavram, sözkonusu yasanın, gerçek anlamda etnik ve dini kimliklerine bakmadan tüm Bulgar vatandaĢları için eĢit bir baĢlangıcı temsil edeceği kabulüne dayanır. Ayrıca, ayrımcılık karĢıtı bir yasa, komünizm sonrası ve Asparuh‘un 681‘de Bulgaristan‘ı kurmasından bu yana, Bulgar Devleti ve etnik deneyimi için bir ilk olacaktır.24 V. Yükselen Krallık, HÖH için Yeni Liberal Rakip 2001‘de, HÖH, eski Bulgar monarkı ikinci Simeon‘un25 öncülük ettiği yeni bir siyasal rakiple karĢılaĢmak zorundadır. Simeon, totalitarizm sonrası ülkenin siyasal yaĢamına katılmaya hazır olduğunu ve Bulgar halkının Avrupa ailesi içinde yer alması için çalıĢacağını ilan etti. Onun siyasal hareketi Bulgaristan‘daki ekonomik koĢullardan rahatsız olan grupların ilgisini çekti. Bir bütün olarak ikinci Simeon Ulusal Hareketi (SUH), HÖH‘ün ideolojik ve seçim rakibi oldu. Onun fikir ve propagandaları, Bulgar vatandaĢlarının ―protesto oyları‖nı kazanarak merkezde yer almasını sağladı. 684 Böylece SUH, HÖH‘ün seçmen desteğini zayıflattı. Fakat, HÖH‘ün idealleriyle bütünleĢen Türk seçmenleri çok fazla çekemedi. ―Seçim erozyonu, Bulgaristan toplumunda 10 parti ile temsil edilen ve uyum sağlayamayan, heterojen Roman etnik grubuna atfedilebilir. Merkezdeki yeni siyasal oyuncuların seçim baskısı, HÖH yönetimini partinin etnik yapısıyla ilgili akılcı adımlar atmaya zorladı. Liberal SUH‘un 17 Haziran 2001‘deki seçimlerin galibi olacağı düĢünüldüğünden, HÖH geleneksel hedeflerinden farklı olarak, seçim politikasını seçmen gruplarıyla dayanıĢma ve açıklık üzerine kurmaya baĢladı. Belki de kuruluĢundan 10 yıl sonra HÖH, dikkatini ülkedeki diğer etnik gruplar üzerinde yoğunlaĢtırmıĢtı. Bu arada HÖH, Bulgaristan azınlıklarının savunucusu olduğunu söylemesine rağmen, genel olarak, gerçek anlamda, Türkler tarafından desteklenmektedir. Roman toplumu, Türk toplumunun azalan desteğinin bir seçmen alternatifi olmuĢtur. Bazı uzmanlara göre ―çingeneleĢme‖ süreci, HÖH‘ün yapısı içinde sürmektedir. 26 Bu arada, SUH destekçilerinin radikal hareketleri tarafından provoke edilen 2001 seçimlerinin olağanüstü Ģartlarını dikkatle değerlendiren A. Doğan‘ın, siyasî esnekliğine bir kez daha tanık oluyoruz. ġüphesiz, krallık formasyonu ana siyasi oyuncu olmuĢtur ve bunun katılımıyla %4‘lük seçim barajı için uygun figürlerin daha dikkatli değerlendirilmesi gerekmiĢtir. Bütün bunlar, herhangi bir Bulgar merkez ya da liberal partiyle düĢünülen koalisyonun bozulmasına neden olmuĢtur. Bundan dolayı, 10 binden fazla olmadığı düĢünülen önemsiz Bulgar oylarının yerini Roman oyları almak zorundadır. HÖH, Avrupa romanlarıyla bir koalisyon ortaklığını müzakere etti. Çünkü kaybedilen Bulgar oylarının, ve Bulgaristan Çingenelerinin potansiyel oylarını çekmeye dayanan parti politikalarından dolay azalan Türk oylarının telafi edilmesi gerekiyordu. HÖH lideri, Çingenelerin davranıĢlarındaki istikrarsızlık ve Avrupa romanlarının lideri Tzevetelin Kanchev‘in suçlu geçmiĢinden dolayı sözkonusu siyasal parti ile iĢbirliğine gitmekten dolayı riskli davranmıĢtı. Böylece, A. Doğan, parlamentoda yer alan bir siyasal parti olmak için ilk kez ―etnik oylar‖ın gerekliliği üzerinde durdu. Bunun için, dönemsel müzakereler ve siyasal uzlaĢmalar halen sürmektedir. A. Doğan, Dr. Nedim Gençev ile koalisyon ortaklığı için iliĢki kurdu ve Bulgaristan‘daki Türk toplumunu temsil eden iki siyasal organizasyon için daha yakın iliĢkiler önerdi. Benzer bir görüĢme bir yıl önce Mehmet Hoca‘nın halefi olan Demokratik DeğiĢim Partisi‘nin lideri Mukaddes Nalbant‘la da yapıldı. A. Doğan, genel olarak, Türk azınlığı siyasal düzeyde bir arada tutmayı baĢardı. Bunun tek istisnası muhafazakar UDF‘nin baĢkanlığında bir koalisyon oluĢturmasından dolayı A. Doğan‘ın siyasal planlarına Ģüphe ile bakan G. Tahir‘in UHÖH‘üdür. Seçim öncesi bütün bu çalıĢmalar, yerel Türk toplumunun iktidarda yer almasını sağlayan taktik hareketler olarak değerlendirilebilir. Aynı zamanda, HÖH‘ün etnik yapısı, Bulgar toplumunda sosyal açıklık ve etnik çözülmenin liberal ilkelerinden ideolojik bir sapma ve geri dönüĢ olarak da algılanabilir. Öyle görünmektedir ki SUH sadece ana siyasal öznelerle değil, aynı zamanda HÖH‘le de karĢı karĢıya gelecek siyasal engeller yarattı. Ne yazık ki SUH, iyi bilinen siyasal spektrumu yeniden düzenledi ve kurdu, ve rakiplerini marjinalleĢtirerek ve siyasal programlarıyla birlikte radikal davranıĢlara yönelterek aĢırı ideolojik pozisyonlara itti. Eğer BSP ve UDF ―aĢırı‖ niteliklere bürünürse, kuĢkusuz HÖH etnik bir parti olacaktır. Bundan dolayı, HÖH köklerine dönmeye zorlanmaktadır. 685 VI. Sonuç HÖH geçen yıl 10. yılını kutladı. A. Doğan ve ortakları, Bulgaristan toplumunda önemli bir siyasal etki yaratan HÖH‘ün siyasal mirasından gurur duyduklarını ifade ettiler. HÖH gelecek seçimlerde üçüncülüğe gerileyebilecek olmasına rağmen, Bulgar Türklerinin siyasal partisi olarak ülkedeki bütün azınlıkların sembolik ve gerçek temsilciliğini tekeline almıĢtır. HÖH, Bulgaristan demokratik dekorunun dıĢlanamaz bileĢeni oldu. HÖH‘ün sosyal ve siyasal düzeydeki önemini aĢağıdaki gibi özetleyebiliriz: 1. HÖH, en büyük Bulgaristan etnik azınlığı olan Türk‘lerin siyasal öznesi olarak ortaya çıktı. 11 yıllık parlamento çalıĢmaları ve farklı bir siyasal geçmiĢten sonra, diğer azınlıklardan da destek bulmayı baĢardı. Diğer iki Müslüman grup olan Çingeneler ve Pomaklar, HÖH‘ün siyasal ―vasiliği‖ni kabul ettiler. 2. Liberal doktrin yüzeysel kaldı, ve HÖH yönetiminin arzuları için ideolojik bir kılıf rolü üstlendi. Sosyal açıdan düĢük statülü Türk toplumunun solcu seçmen eğilimleri ile politik açıdan HÖH yönetiminin liberal ideolojik seçimi arasında bariz bir fark bulunmaktadır. Bundan dolayı HÖH liberalizmini, durumsal, koĢullu ve ideolojik bir maske olarak iĢleyen bir araç olarak tanımlayabiliriz. Öyle görünmektedir ki Bulgar liberalizmi, gerçek sosyal konumlarını gizlemek (HÖH) ve gerçek sinsi amaçlarına ulaĢmak (SUH) isteyen yerel siyasal oyuncuların kullandığı güzel bir ideolojik ―domino‖olmuĢtur. 3. HÖH, sadece Bulgar etnik modelinin gerçek yaratıcısı değil aynı zamanda ülkedeki barıĢçı siyasal değiĢimin de garantisi olmuĢtur. Bazı siyasal aktörler, HÖH‘ün yerel parlamento hayatından dıĢlanmasını önemsememektedirler. A. Doğan ve ortaklarının yerini Türk azınlığı içinde baĢkalarının alabileceğini öne sürüyorlar. Pratikte bu mümkün değildir. Çünkü HÖH Bulgar etnik mozaik duvarında ―orjinal bir tuğla‖ olmuĢtur. Orjinal örneğin değiĢmesi etnik iliĢkilerde istenmeyen geliĢmelere neden olabilir. 1 Aminov, A., Turkish and Other Muslim Communities in Bulgaria, London, Hursh & Co, 1997, s. 34. 2 ―Yenileme süreci‖ yerel Türk-Arap Müslüman isimlerin yönetim tarafından zorla Slav isimlerle değiĢtirilmesidir. T. Jivkov‘un Komünist rejimi tarafından uygulanmıĢtır. Bulgar tarihçilerine göre ―yenileme süreci‖ 1984 ve 1989 yılları arasında sürmüĢtür. 3 Chukov, VI., Bulgarian Islamic Partization, Orta Asya‘da Sivil Toplum Uluslararası Konferansında sunulan makale, 6-8 Haziran, 2000, BiĢkek, Kırgızistan. 4 Haklar ve Özgürlükler Hareketi, 4. Ulusal Konferans, 29-30 Ocak 2000, Sofya, s. 37. 5 Demokratik Güçler Birliği ve Bulgar Sosyalist Partisi‘nin ardından. 686 6 Kanev, K., The Legislation and the Politics Towards the Ethnic and Religious Minorities in Bulgaria; Communities and Identities in Bulgaria, Sofia, 1998, s. 99. 7 Stonayov, V., Turkish Population in Bulgaria Between the Poles of the Ethnic Politics, Lik, Sofia, 1998, s. 174. 8 Doğan, A., Report on 4-th National Conference of MRF, Ocak 29-30, 2000, s. 9. 9 A.g.e., 10 A.g.e., s. 7-8. 11 Trud, Gazete, Sofya, 21 Ocak 2001. 12 Kr. Petkov‘la Mülakat, Trud, Gazete, Sofya, 21 Ocak 2001. 13 2001‘deki son nüfus sayımının sonuçları henüz açıklanmamıĢtır. 14 300.000‘i Çingene, 4.500‘ü Tartarlar ve diğerleridir. 15 Vassileva, B., Bulgarian Turkish Emigration and Return, International Migration Review, v. 26, N2, 1993, s. 23-41. 16 Bulgaristan Seçim Ġstatistikleri, Bulgaristan Demokratik Seçimler Birliği, Sofya, 1997, s. 39. 17 Bkz. Türk Demokrat Partisi‘nin Programı ve Yönetmenliği, 18 Bulgaristan Seçim Ġstatistikleri, …1994, s. 23. 19 A.g.e., 20 24 saat, Gazete, Sofya, 6 Mayıs 2001. 21 UDF 14. Ulusal Konferans, 14-15 Nisan, 2001, s. 9. 22 Parvanov, G., Etnik Toplumun Entegrasyonundan Ulusal 1991. Çabalara Bulgar Etnik Modeli; 20. yy.‘dan 21. yy.‘a Ulusal DüĢünce ve Etnik ĠliĢkiler, Bulgar Modeli, Sofya, 2000, s. 3-9. 23 Haklar ve Ézgürlükler Hareketi, 15 Mayıs 2001. 24 Etnik Siyaset ÇalıĢmasında sunulan makale, sofya, 2001, s. 25 Sovyet ordusunun baskısı ve yasadıĢı bir referandumla 8-21. 1946‘da Bulgaristan‘daki monarĢinin yıkılmasından beri sürgündeydi. 26 Sega, Gazete, Sofya, 14 Mayıs 2001. 687 Osmanlı Sonrası Bulgaristan Topluluğunun Dini Hayatı / Yrd. Doç. Dr. H. Mehmet Günay [p.407-416] YRD. DOÇ. DR. H. MEHMET GÜNAY SAÜ Ġlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi / Türkiye GiriĢ ndokuzuncu yüzyılın son çeyreğine kadar yaklaĢık beĢ asır boyunca Osmanlı hakimiyetinde kalan Bulgaristan, 1887-88 Osmanlı-Rus SavaĢı‘ndan sonra Osmanlı‘ya vergi veren özerk bir Prenslik haline gelmiĢ, 1908 yılında da tam bağımsızlığını kazanmıĢtır. Asırlarca bu toprakların sahibi ve hakimi olarak yaĢayan Müslüman Türk vatandaĢlarından, savaĢlar, katliamlar, göçler, soğuk ve açlıktan geri kalanlar da artık yabancı bir ülkenin azınlıkları olarak yeni ve çok farklı bir hayat sürmeye mahkum edilmiĢlerdir. Ancak ilk günlerin acı Ģokundan ve bozgun havasından yavaĢ yavaĢ sıyrılıp kendine gelen bu insanlar, Osmanlı Devleti‘nin, ondan sonra da yeni Türkiye‘nin yakın ilgi ve desteği ile kısa zamanda toparlanıp bu beklenmedik duruma ayak uydurmaya ve hayatlarını yeni statülerine göre silbaĢtan tanzim etmeye çalıĢmıĢlar, her türlü olumsuz Ģartlara rağmen bunda bir hayli de baĢarılı olmuĢlardır. Bu açıdan yirminci yüzyılın baĢlarında Bulgaristan‘da mektepleri, medreseleri, müftülükleri, cemaat-i Ġslamiyeleri, vakıfları, hayır müesseseleri, basını, kısaca bütün kurumlarıyla yepyeni ve örgütlü bir Müslüman Türk topluluğunun vücuda geldiğini söylemek çok abartılı olmasa gerektir. KuĢkusuz, Bulgaristan Müslüman Türk azınlığının sözü edilen noktaya gelmesi çok da kolay olmamıĢtır. Özellikle Prenslik dönemi, Bulgaristan Türkleri için hiçbir Ģeyin tam olarak yerli yerine oturmadığı karıĢık ve istikrarsız bir dönem olarak tarihe geçmiĢtir. Müslüman azınlığın örgüt yapısına bakıldığında, bu yapının genel olarak dini müesseseler etrafında Ģekillendiği görülmektedir. Bununla birlikte bilhassa 1895 yılına kadar bu müesseseleri düzenleyen kurallar birbiri ardına sürekli değiĢikliğe uğramıĢ, hiçbir zaman uzun vadeli ve kalıcı bir sistem kurulamamıĢtır. Ancak 1895‘ten sonradır ki, Bulgaristan Türkleri‘nin dini idaresini ve müesseselerini düzenleyen kurallarda az çok istikrar sağlanabilmiĢ, 1910‘lu yıllarda ise bu topluluğun dini ve milli kurumları büyük ölçüde Ģekillenip yerli yerine oturabilmiĢtir. Ġkinci Dünya SavaĢı sonlarına kadar Çarlıkla (Krallıkla) yönetilen Bulgaristan, bundan sonra Sovyetler Birliğinin nüfuz alanına girmiĢ ve ülkede komünist bir sistem kurulmuĢtur. Bulgaristan Türk topluluğunun dini hayatını kökünden değiĢtiren, daha doğrusu büyük ölçüde yok eden bu sistem, 1989‘da halk ayaklanması sonucu yıkılmıĢ ve Ģimdiye kadar kayda değer bir aĢama katettiği görülen demokratik bir yönetim sistemine geçilmiĢtir. Bu çalıĢmada, Osmanlı sonrasında, Bulgar Prensliği‘nin kurulmasından günümüze kadar Bulgaristan Türk topluluğunun dini hayatı tetkik edilecektir. Ancak takdir edileceği üzere, ele alınan konu hem niteliği hem de kapsadığı tarihi dönem itibariyle oldukça geniĢtir. Buna karĢılık bu çalıĢmanın bir parçasını oluĢturduğu genel projede bu konuya sınırlı bir yer ayrılmaktadır. Bu itibarla 688 bu çalıĢmada ele alınan hususlara ancak ana hatlarıyla ve projenin öngördüğü Ģekilde tanımlayıcı bir bakıĢla değinmek mümkün olabilecektir. Bununla birlikte burada hiç değilse, Osmanlı sonrasında Bulgaristan Türklerini ilgilendiren önemli tarihi, siyasi ve hukuki geliĢmeler ile bunların Bulgaristan Türkleri‘nin dini hayatı ve örgüt yapısı üzerindeki etkilerini kuĢbakıĢı ortaya koymak, bu konuda özet ve derlitoplu bilgi edinmek isteyenler için kayda değer bir fayda sağlayacaktır. Bu çerçevede, Osmanlı sonrası Bulgaristan Türk topluluğunun dini hayatını Prenslik dönemi, Krallık dönemi, Komünist dönem ve Demokrasi dönemi olmak üzere dört aĢamada ele almak yerinde olacaktır. I. Prenslik Döneminde Türklerinin Bulgaristan Dini Hayatı (1878-1908) Bulgaristan Prensliği‘nin ilk yılları, özellikle de 1877-1886 arası, Tuna Vilayeti ve Doğu Rumeli Türkleri‘nin Osmanlı Ġmparatorluğu‘ndan kopuĢ ve Bulgar idaresine geçiĢ dönemidir.1 Bu dönem Bulgaristan Türkleri için ―Büyük Bozgun‖ yılları olarak tarihe geçmiĢtir. Bu yıllar baĢta Bulgaristan Müslümanlarının en önemli dini kurumu olan Müftülük örgütü olmak üzere dini kurumların da Ģiddetli bir Ģekilde darbe yediği ve gerilediği bir dönemdir. Türklerin, müftü, müderris, öğretmen, hoca ve diğer aydınlarının kitle halinde Anavatan‘a göç edip geride yalnız yoksul ve eğitimsiz halk tabakasının kalması, eğitim ve din kurumlarının yegane finansman kaynağı olan vakıflar baĢta olmak üzere Müslümanlara ait mal-mülkün yağma edilmesi veya Bulgar hükümeti tarafından zorla alınması ve çok sayıda mektep-medrese ile diğer dini kurumların yakılıp yıkılması bu çöküĢün baĢlıca sebepleri arasında sayılabilir. Esasen, Bulgar Prensliği kurulurken imzalanan Berlin AntlaĢması2 Bulgaristan‘daki genel ve dini hak ve özgürlükleri hukuken garanti altına almıĢtır. Gerçekten de adı geçen antlaĢmada, Bulgaristan‘da din ve mezhep ayrılığı yapılmayacağı, ayrı din ve mezhepten olan azınlıkların tıpkı Bulgarlar gibi bütün medenî ve siyasî haklardan ve kamu hizmetlerinden yararlanacağı, kamu görevlisi olabileceği, istediği meslek ve sanatı seçip icra edebileceği, ayrı din ve mezhepten olmaları gerekçesiyle bu hakları kullanmaktan yoksun bırakılamayacağı belirtilmiĢ, azınlıklara, din ve ayin özgürlüğü ile kendi dini örgütlerini kurma hakkı tanınmıĢ ve onların kendi dinî liderleriyle iliĢkilerine engel olunamayacağı garanti edilmiĢtir. Öte yandan 1879‘da yürürlüğe giren Tırnovo Anayasası3 da Berlin AntlaĢması‘na paralel bir Ģekilde Bulgaristan‘da yaĢayan herkesin din ve mezhep hürriyetine sahip olduğu, dini inancı sebebiyle vatandaĢlar arasında ayırım gözetilmeyeceği ve onların dini iĢlerinin kendi ruhani makamları tarafından yönetileceği öngörülmüĢtür. Böylece baĢta müftülükler örgütü olmak üzere Bulgaristan Müslümanlarının dini kurumları hukuken ayakta kalmıĢtır. Berlin AntlaĢması ve Tırnovo Anayasası‘nın anılan hükümlerinin gereği gibi yerine getirildiğini söylemek güç ise de özellikle Osmanlı Devleti‘nin yakın ilgi ve baskısı ile Ģeklî de olsa bazı hükümlerinin uygulandığı da bir gerçektir. Her Ģeyden önce Bulgar Prensliği kurulduktan biraz sonra 689 Hıristiyan, Müslüman ve Yahudilerin dini idarelerine dair geçici bir tüzük hazırlanıp yürürlüğe konulduğu görülmektedir4 ki, bunun 25-39 maddeleri Müslümanların dini idarelerini düzenlemektedir. Bu düzenlemede esas itibariyle Müslümanların dini kurumları olarak camiler ve müftülükler olmak üzere iki merkez öngörülmekte ve bu çerçevede ibadete açık her caminin gelir ve giderlerini idare etmek için cami cemaatı Müslümanlar tarafından seçilecek bir cami encümeni kurulacağı, bunların görevleri, sorumlulukları, gelir ve giderleri ile müftülüklerin bulunacağı yerler, yetki bölgeleri, müftülerin görevleri, maaĢları ve dairelerine iliĢkin önemli hükümler yer almaktadır. Tüzükte, kurulan 10 sancak müftülüğü ile onlara bağlanan diğer sancaklar tek tek sayılmıĢtır. O dönemde Doğu Rumeli eyaleti Bulgaristan Prensliği‘ne bağlı olmadığı için kurulan müftülükler arasında Filibe, Burgas gibi Doğu Rumeli sancakları yer almamaktadır. Kaynaklar bu dönemde Doğu Rumeli eyaletinde de dört müftülük bulunduğunu bildirmektedir.5 Tüzükte her müftünün kendi bölgesindeki görevleri, ―camilere ve cami görevlilerine nezaret etmek ve Bulgaristan Geçici Mahkemeler TeĢkilatı Tüzüğü‘nün 930-938. maddeleri gereğince Müslümanlarla ilgili davalara bakmak‖ Ģeklinde belirlenmiĢtir ki, bu hükümle, Bulgaristan‘da Osmanlı‘dan kalan ve o zamana kadar müstakil bir kurum olarak faaliyet gösteren kadılıklar kaldırılmıĢ ve görevleri müftülüklere devredilmiĢtir. Böylece müftülerin görev ve yetkileri geniĢlemiĢ, yalnız din iĢleriyle değil, hukuk iĢleriyle de görevli hale gelmiĢlerdir. Bir baĢka ifade ile müftüler aynı zamanda Ģer‗iye hakimliği sıfatını kazanmıĢlardır. Tüzükte atıfta bulunulan Bulgaristan Geçici Mahkemeler TeĢkilatı Tüzüğü‘nün anılan maddeleri ise bakılıp karara bağlanması Ģer‘iye mahkemelerinin görev ve yetkisine bırakılan dava konuları ve ilgili diğer meseleleri düzenlemektedir. Bunlar evlat ve ebeveyn arasında ve karı koca arasındaki Ģahsi ve mali ihtilaflar, talak, nikah, nesep, miras ve vasiyetle ilgili anlaĢmazlıklar olup daha çok dini yönü ağır basan ve Ġslam hukuk sistematiği içinde ―ahval-i Ģahsiye‖ genel baĢlığı altında incelenen aile, Ģahıs ve miras hukuku konularını kapsamaktadır.6 Geçici tüzüğün yayımlanmasının hemen ardından Bulgaristan Prensliği‘nde tüzükte belirlenen on sancak müftülüğü için seçimler yapılmıĢ ve Müslüman ahali tarafından seçilen müftüler Prens tarafından onaylanarak göreve baĢlamıĢlardır.7 1885-1895 yılları arasında gerek Bulgaristan yöneticileri gerekse Müslümanlar tarafından Müslümanların dini idarelerine iliĢkin pekçok tasarı hazırlanmıĢ ise de bunların, çok azı müstesna kanunlaĢıp yürürlüğe konulması mümkün olmamıĢtır. 8 Bu dönemde Müslümanların dini hayatını ilgilendiren en önemli düzenleme 1892 tarihinde Bulgaristan Millet Meclisinde kabul edilen Bulgar Usûl-i Muhâkemât-ı Hukukiye Kanunu‘dur.9 Bu kanunun 1221-1225. maddeleri Ģer‘iye mahkemelerinin görev ve yetkilerini düzenlemektedir. Kanunun getirdiği hükümler, 1885‘te düzeltilmiĢ geçici Mahkemeler TeĢkilatı Nizamnâmesi‘ndeki hükümlerin-birkaç küçük değiĢiklik dıĢında-aynısıdır. 1895 yılında ise Bulgar Hükümeti, Müslümanlara iliĢkin ―Müslümanların Dinî Ġdârelerine Dâir Muvakkat Tâlimatnâme‖ adıyla geçici bir düzenleme yapıp yürürlüğe koymuĢtur.10 Kısaca ―Muvakkat Tâlimatnâme‖ olarak tanınan bu düzenleme, Prenslik kurulduğundan beri Bulgaristan‘da yaĢayan Müslümanların dini yönetimleri konusunda uygulamaya konulan düzenlemeler içinde belki de en 690 önemli ve en kapsamlısı, ayrıca-hukuken 1919 yılına kadar yürürlükte kaldığı için de-en uzun ömürlüsü olmuĢtur. Bulgaristan Müslümanlarının dini yönetiminde önemli bir dönüm noktası sayılan bu talimatname esas itibariyle üç bölüm ve 33 maddeden meydana gelmektedir. Birinci bölümde, baĢmüftü, sancak müftüleri ve müftü vekillerinin seçimi, tayinleri, nitelikleri, maaĢları ve idari makamlarla iletiĢimleri, ikinci bölümde, müftülerin aldığı harçlar, gelir gider listeleri ve bunların denetimleri, üçüncü bölümde ise, cemaat-ı Ġslâmiyeler, bunların görevleri, sorumlulukları, üyeleri, seçim yöntemi, azilleri, gelir ve giderleri ile denetimlerini düzenlenmiĢtir. Bu talimatnâmenin getirdiği birçok yenilik arasında ilk göze çarpan, merkezi Sofya‘da bulunan ve Bulgaristan sınırları içindeki bütün Müslümanların dini önderi olan bir ―BaĢmüftülük‖ kurumunun tesis edilmesidir. Gerçi 1880 geçici tüzüğünde de Sofya müftüsünün diğer müftülere oranla fazla maaĢ alacağı öngörülmüĢ ise de Soyfa müftülüğü dahil bütün müftülerin görev ve yetki alanının ancak belirlenen bölge ile sınırlı olduğu belirtilmiĢtir. Müftülerle ilgili bir yenilik de bir önceki tüzükte zikredilmeyen müftü vekilleri ile ilgili hükümlerin burada açık bir Ģekilde yer almıĢ olmasıdır. Tüzükte müftülerin, MeĢihat tarafından verilmiĢ ―icâzetnâme‖ ve ―menĢûr (ferman) ‖ sahibi kiĢiler arasından seçme hakkı olan Müslümanlar tarafından seçilip Prens tarafından atanması ilkesi korunurken, müftü vekillerinin mahalli müftülerin önerisi ve Hariciye ve Mezahip (DıĢiĢleri ve Diyanet) Bakanlığı‘nın onayıyla atanacağı öngörülmüĢtür. Ġkinci bir yenilik Müslüman topluluğunun organizasyonu ile ilgilidir. 1880 tüzüğünde her cami için öngörülen ―cami encümenleri‖nin bu talimatnamede yer almamasına karĢılık, burada Müslümanların cami, medrese, diğer hayır kurumları ve ibadethaneleri ile bunların mal varlıklarının idaresinden sorumlu, üye sayısı yerleĢim biriminin niteliğine göre değiĢen ve daha geniĢ görev ve yetkileri olan yeni bir organizasyonun, cemaat-i Ġslamiyelerin oluĢturulması gündeme getirilmiĢtir. Talimatnâme, vakıfların idaresine iliĢkin de yeni bir düzenleme getirmektedir. Bu da vakıfların yönetiminin cemaat-i Ġslâmiyelere devredilmesidir. Esasen bu, çok daha önce Doğu Rumeli‘de tesis edilen ve öteden beri uygulanan bir modelin Bulgaristan‘ın tümüne teĢmil edilmesinden baĢka bir Ģey değildir.11 Bu arada Talimatnâme‘nin, Müslüman azınlığın, dini açıdan bağlı bulundukları ġeyhülislamlık ile iliĢkilerini bir hayli kısıtlarken, Bulgar idaresine ve siyasetçilerine daha bir bağımlı hale getirdiği de bir gerçektir. Nitekim tüzükte, Müslümanların, bu düzenlemede öngörülen her türlü eylem ve iĢlemlerinin Bulgar makamlarının denetimine alınmasından baĢka, hemen her hususta Hariciye ve Mezahip Bakanlığı‘nın son merci olarak devrede olduğu açık bir Ģekilde görülmektedir. Bu durumu kabul edilemez bulan Osmanlı Hükümeti, tanımadığı bu talimatnamenin uygulamaya konulmaması ve yeni bir düzenleme yapılması yönünde yoğun çaba harcamasına rağmen, bunda baĢarılı olamamıĢ ve talimatname Bulgar Hükümeti tarafından yürürlüğe konulmuĢtur. Bu tarihten sonra anılan talimatname hükümlerine dayanılarak pekçok müftü ve müftü vekilinin keyfi olarak atanması ve azledilmesi sıradan bir olay haline gelmiĢtir. Bununla birlikte, talimatnamenin BaĢmüftüye iliĢkin hükümlerinin hemen hayata geçirilemediği de bir gerçektir. Nitekim, elimizdeki bilgiler, hukuken 1895‘te kurulan BaĢmüftülüğün, ancak 1909‘dan sonra fiilen vücut bulduğu ve iĢlerlik kazandığını göstermektedir.12 691 Bulgaristan‘da 1908‘e kadar süren Prenslik döneminde anılan geçici talimatnâmeden sonra Bulgaristan Millet Meclisi‘nde, Müslüman milletvekilleri tarafından Müslüman ahalinin dini idaresine iliĢkin birkaç tasarı daha gündeme getirilmiĢ ise de bunların kanunlaĢması mümkün olmamıĢtır. 13 Buraya kadar anlatılanları gözönüne alarak kısa bir değerlendirme yapmak gerekirse, otuz yıllık Prenslik döneminde Müslüman azınlığın dini hayatı ana hatlarıyla Ģöyle bir görüntü arzetmektedir: Hemen her bölgede topluluğun baĢında müftülükler ve müftü vekaletleri vardır. Mevcut bilgilerimize göre, Prensliğin Doğu Rumeli‘yi kendi sınırlarına kattığı 1885 yılına kadar Prenslikte ve Doğu Rumeli‘de 14 müftü ve 25 müftü vekili bulunmaktadır.14 Prenslik döneminin sonlarında müftü ve müftü vekillerinin toplam sayısı 30-40 arasındadır.15 Bulgar Prensliği döneminde Müftü ve müftü vekilleri 1895 Geçici Tüzüğü‘nden sonra devlet memuru sayılmıĢ ve maaĢları Bulgar Hükümeti tarafından ödenmeye baĢlanmıĢtır. Ancak çoğu zaman ekonomik darlık gerekçesiyle müftü maaĢları büyük oranda düĢürülmüĢ, hatta kimi zaman tamamen kesilmiĢtir. Dahası yine aynı gerekçeyle yukarda belirtildiği üzere bazı teĢkilatlar tamamen iptal edilmiĢtir. Bulgar makamları ekonomik silahı, müftü ve müftü vekilleri üzerinde bir baskı aracı olarak kullanmıĢlar, onları kendi çıkarları doğrultusunda hareket etmeye zorlamıĢlardır.16 Müftü ve müftü vekilleri Müslüman topluluğun hemen her türlü meselesiyle ilgilenmiĢlerdir. Osmanlı zamanında ayrı birer müessese olan kadılıklar da 1880 yılında kaldırılarak görev ve yetkileri müftülüklere devredilmiĢ, Ģer‘iye mahkemeleri de müftülüklerin bünyesine alınmıĢtır. Bulgaristan Ģer‘iye mahkemeleri bu dönemde tek dereceli ve tek hakimli olup ayrıca istinaf ve Ģer‘iye mahkemeleri bulunmamıĢtır. Kural olarak Ģer‘iye mahkemelerince verilen ilâm ve hüccetlerin Ġstanbul‘da MeĢihat‘a temyiz edilebileceği kabul edilmekle birlikte, bu mekanizmanın çok sağlıklı olarak iĢlediğini söylemek güçtür. Çünkü, antlaĢmalar ve Bulgar iç düzenlemeleri Müslüman ahaliye kendi dini yöneticilerini seçme ve dini otoriteleriyle organik bağını sürdürme hakkını vermesine rağmen, Bulgar yöneticileri bu hakları kullandırmamak için ellerinden geleni yapmıĢlardır. II. Krallık (Çarlık) Döneminde Bulgaristan Türklerinin Dini Hayatı (1909-1944) Bulgaristan‘ın bağımsızlığını kazandığı 1908 yılından sonra Osmanlı Devleti ve Bulgar Çarlığı arasında imzalanan 19 Nisan 1909 tarihli Ġstanbul Protokolü ile17 bir taraftan Bulgaristan‘ın bağımsızlığı Türkiye tarafından resmen tanınırken, diğer taraftan da bu protokol ekli olan ve aynı zamanda imzalanan Müftülükler SözleĢmesi Müslüman topluluğun dini idaresi ve örgütlenmesi hususunda eski düzenlemelerdeki belirsizlikleri büyük ölçüde gidermekte ve Müslümanların, baĢtan beri sahip olduğu dini hak ve hürriyetlerini garanti altına alıp çok daha açık ve somut bir biçimde kullanmalarına imkan tanımaktadır. Balkan savaĢları sonunda 29 Eylül 1913‘te Osmanlı Ġmparatorluğu ile Bulgaristan arasında Ġstanbul Muâhedenâmesi adıyla imzalanan yeni barıĢ antlaĢmasında da18 Bulgar Müslümanları için 1909 tarihli Ġstanbul Protokolü‘nde yer alan bütün haklar ve hükümler tekrar edilip pekiĢtirilmiĢ, ilave birtakım haklar da sağlanmıĢtır.19 Yine bu antlaĢmaya da baĢka eklerle birlikte ―Müftülükler‖e iliĢkin hükümleri düzenleyen ayrı bir sözleĢme eklenmiĢtir. Bu sözleĢmedeki hükümler birkaç istisna yenilik 692 dıĢında 1909 tarihli Ġstanbul Protokolü‘ne eklenen sözleĢme ile hemen hemen aynıdır. Bu antlaĢma ve sözleĢmelerde Bulgaristan Müslümanlarının MeĢihat‘la olan organik bağları da garanti altına alınmıĢ, bu durum Türkiye‘de rejimin değiĢip Saltanat‘ın sona erdiği 1924 yılına kadar devam etmiĢtir. 23 Mayıs 1919‘da ise 1913 Müftülükler SözleĢmesi‘nde çıkartılması öngörülen fakat araya Birinci Dünya savaĢı girmesi sebebiyle askıya alınan ―Müslüman Müessesât-ı Dîniye Ġdâre ve TeĢkilâtı Nizamnâmesi‖ hazırlanarak yürürlüğe konmuĢ20 ve o zamana kadar yürürlükte olan 1895 tarihli Geçici Tâlimatnâme ile ―Nizamnâme‖ye aykırı diğer bütün tâlimatnâmeleri yürürlükten kaldırmıĢtır. Üslûbu ve teknik hususiyetlerinin yanı sıra içerdiği hükümler açısından da oldukça mükemmel sayılabilecek bu nizamnâme, Bulgaristan Türk topluluğunun o tarihe kadar sahip olduğu dinî ve millî haklarını birtakım istisnalar dıĢında teyit edip son derece sistematik bir Ģekilde düzenlemiĢ, dini örgüt yapılarını ve yönetim organlarını yerli yerine oturtup çok sağlam esaslara bağlamıĢtır. 9 bölüm, 189 maddeden oluĢan ―Nizamnâme‖, Bulgaristan Müslümanlarının dini yönetimine iliĢkin hazırlanıp uygulamaya konulan en ayrıntılı düzenleme özelliğini taĢımaktadır. Bundan sonraki bütün düzenlemelerde de bu nizamnâmenin bir esas ve kaynak teĢkil ettiği görülmektedir. Nizamnâmenin önemini artıran unsurlardan birisi de getirdiği hükümlerin büyük bir kısmının1945‘e kadar-oldukça uzun bir süre uygulamada kalması ve eski düzenlemelerin aksine, bunun getirdiği hükümlere, gerek Bulgar otoriteleri gerekse Müslüman idareciler tarafından büyük ölçüde bağlı kalınmasıdır. Nizamnâme‘nin bu denli müspet özellikler taĢımasında, Birinci Dünya SavaĢı‘nda Bulgaristan ile Osmanlı‘nın aynı safta omuz omuza savaĢması ile hazırlandığı sırada 1909 ve 1913 antlaĢma ve sözleĢmelerinin hâlen yürürlükte olması, dolayısıyla Nizamnâme hazırlanırken arkasında Osmanlı Devleti‘nin desteği ve ağırlığının bulunmasının önemli etkisi vardır. Bununla birlikte, anılan nizamnâmenin bazı noktalarda eski düzenlemelere oranla birtakım olumsuzluklar ve geriye dönüĢ denilebilecek önemli bazı hükümler taĢıdığı da bir gerçektir. Bunlar arasında 1909 ve 1913 sözleĢmelerinin aksine, müftülerin seçimle değil atamayla iĢbaĢına gelmesini ve yine aynı usulle görevden alınmasını öngörmesi, müftü ve müftü vekili tayin hakkını münhasıran Nezaret‘e ait kılıp BaĢmüftülüğe yalnız tayin olunacak kiĢinin Ģer‘î iĢlere bakabilmesi ve müftülük yapabilmesi için bir ehliyetname verme yetkisini bırakması gelmektedir. Bu durum, müftüler tarafından seçilmesi öngörülen BaĢmüftü‘nün seçiminin meĢruiyetini de etkilediği için Müslüman ahali arasında nizamnamenin bu ve benzeri bazı maddelerinin düzeltilmesi veya yeniden hazırlanması yolunda güçlü bir kamuoyu oluĢmuĢtur. Bu doğrultuda muhtelif dönemlerde birçok giriĢimde de bulunulmuĢ ise de bu konuda önemli bir geliĢme kaydedilemediği görülmektedir. Her Ģeye rağmen Bulgaristan Müslümanlarının kısaca iĢaret edilen antlaĢma, sözleĢme ve düzenleme hükümleri ıĢığında Ģekillenen dini idaresi ve örgüt yapısı giderek geliĢerek sağlam ve kalıcı müesseseler haline gelmiĢtir. Bilhassa Birinci Dünya SavaĢı‘nı takip eden yıllarda Bulgaristan Müslümanlarının dini örgüt yapıları ve yönetim organlarının tam anlamıyla Ģekillendiği ve sistemin büyük ölçüde yerli yerine oturduğu görülmektedir. Özellikle Müslüman ahaliye karĢı son derece 693 lütufkâr ve müsamahakâr bir tavır takınan Çiftçi iktidarı döneminde Müslüman ahali birçok kazanımlar elde etmiĢtir. Bu yıllarda Ģekillenen dini örgüt yapısı ve dini kurumlar ile kazanılan dini hak ve hürriyetlerin Çarlık dönemi boyunca büyük ölçüde korunduğu da bir gerçektir. Bu açıdan Çarlık döneminin karakteristik özelliklerini ana çizgileriyle Ģu Ģekilde özetlemek mümkündür: Müslümanların baĢında daima geniĢ yetkilerle donatılmıĢ bir BaĢmüftü bulunmuĢtur. Ġkili antlaĢmalarda ve Müslümanların dini yönetimlerine iliĢkin Bulgar iç düzenlemelerinde BaĢmüftü‘nün kural olarak seçimle iĢ baĢına gelmesi öngörülmüĢ ise de uygulamada seçimle iĢ baĢına gelen BaĢmüftü sayısı birkaç kiĢiyi geçmemiĢ, diğerleri Bulgar Hükümetleri tarafından atama yoluyla bu göreve getirilmiĢtir. BaĢmüftü Sofya‘da oturmakta ve Bulgaristan‘daki Müslümanların dini temsilcisi kabul edilmektedir. Onun bütün Bulgaristan Müslümanları üzerinde denetim ve kontrol yetkisi vardır. BaĢmüftü, Bulgaristan‘daki müftü ve müftü vekillerinin bütün iĢlemlerini, cami, mescit gibi ibadethaneleri ve bunların görevlilerini, vakıfları, cemaat-i Ġslamiyeleri teftiĢ ve kontrol etmekte, Ģer‘î hükümlerin tam olarak icra edilmesi için gerekli uyarı ve tavsiyelerde bulunmaktadır. ġer‘iye mahkemelerinden verilen bütün kararlar BaĢmüftü veya BaĢmüftü‘nün baĢkanlığında temyiz mahkemesi tarafından tetkik edilmektedir. BaĢmüftü‘nün Türk Ġslam eğitim kurumları üzerinde de yetkileri vardır. Müslüman mektep ve medreselerinin, eğitim encümenlerinin denetimi, bu okulların asrın ihtiyacına göre islahı, programlarının geliĢtirilmesi BaĢmüftü‘nün görevleri arasındadır. BaĢmüftülüğün altında müftülükler ve müftü vekaletleri vardır. Bunların sayısı ve yeri siyasi konjonktüre, ekonomik duruma ve ihtiyaçlara göre değiĢmiĢtir. 1919 yılına kadar seçimle iĢ baĢına gelen müftüler bu tarihten sonra BaĢmüftü‘nün önerisi üzerine Hariciye ve Mezahip Bakanlığı‘nca atanmıĢlardır. ġer‘iye mahkemeleri de müftülük ve müftü vekaletleri bünyesinde faaliyet göstermekte, müftü ve müftü vekilleri aynı zamanda Ģer‘iye hakimliği yapmaktadırlar. Bunun dıĢında, görev çevresindeki bütün camilerden, mescitlerden, bunların görevlilerinden ve vakıflardan da sorumludurlar. Bulgaristan‘daki Müslüman vakıfları, hemen her köy ve kasabada teĢekkül eden cemaat-i Ġslamiyeler tarafından yönetilmektedir. Bütün cemaat-i Ġslamiyelerin faaliyetlerinin usulüne uygun yürütülmesi ve denetlenmesi, mali durumlarının iyileĢtirilmesi için BaĢmüftülük nezdinde bir Müessesât-ı Diniye ve Vakfiye Müdürlüğü kurulmuĢtur. Bu müdürlük, BaĢmüftünün önerisi üzerine Hariciye ve Mezahip Bakanlığı tarafından tayin edilen bir müdür tarafından yönetilmiĢtir. Bu dönemde, Bulgaristan Müslümanlarının ülke sathına yayılmıĢ yerel mektep ve medreselerinden baĢka bir de 1922‘de ġumnu‘da açılmıĢ Nüvvab Medresesi vardır. Tâlî ve âlî kısımdan meydana gelen ve 1947 yılına kadar kuruluĢ amacı ve esasları doğrultusunda faaliyet gösteren bu okulda yüksek dini tahsil yapılmıĢtır. Okulun tâlî kısmından mezun olanlar imam, hatip, öğretmen ve Ģer‘iye katibi olma hakkını kazanırlarken, âlî kısmından mezun olanlar müftü ve müftü vekili olarak görev almıĢlardır. Bulgar kanunları, Prenslik döneminde olduğu gibi vasiyet, miras, vesayet, nikâh talak, nafaka gibi daha çok ahvâl-i Ģahsiyye kapsamındaki uyuĢmazlıklara bakma yetkisini, Ģer‘iye mahkemelerine vermiĢtir. Ülke içinde ve dıĢında çok tartıĢılan, tamamen kaldırılmaları veya yetkilerinin sınırlandırılması yolunda birçok giriĢime, bu arada Bulgaristan Millet Meclisi‘ne sunulmuĢ çok sayıda 694 teklif ve tasarıya konu olan bu mahkemeler, 1938 yılına kadar haiz oldukları yetkileri koruyarak ayakta kalmıĢlar, belirtilen tarihte ise yetkileri önemli ölçüde sınırlandırılarak, onların elinden miras, vasiyet, vesayet gibi mala iliĢkin davalara bakma yetkisi alınmıĢtır. Bununla birlikte bu mahkemeler, karı koca arasındaki zevciyet (münâkehât ve müfârekât) davalarını bakmaya devam etmiĢlerdir. Bu Ģekilde 1945 yılına kadar faaliyetlerini sürdüren bu mahkemeler, anılan tarihte Bulgaristan‘da medeni evlilik kabul edilip ilgili uyuĢmazlıkların genel mahkemelere devredilmesiyle birlikte iĢlevsiz kalmıĢlar ve fiilen ortadan kalkmıĢlardır. 1919 Nizamnâmesi, Bulgaristan Ģer‘iye mahkemelerini, bidâyet, istinaf ve Dîvân-ı Âli-i ġer‘î (Temyiz Mahkemesi) olmak üzere üç sınıfa ayırmıĢtır. Ancak ekonomik yetersizlik gerekçesiyle Bulgaristan‘da istinaf mahkemeleri hiçbir zaman açılamamıĢ, Dîvân-ı Âli-i ġer‘î ise tam anlamıyla ancak 1930‘larda tesis edebilmiĢtir. Türkiye‘de rejim değiĢip, saltanat kaldırılıncaya ve laik sistem kuruluncaya kadar Bulgaristan Ģer‘iye mahkemeleri hukuken Ġstanbul‘daki MeĢihat‘la organik bağını sürdürmüĢlerdir. Bu bağlılık seçilen veya tayin edilen BaĢmüftü ve müftülerin MeĢihat tarafından da onaylanmasını veya tanınmasını gerekli kıldığı gibi, Bulgaristan Ģer‘iye mahkemelerinin verdiği bazı kararların MeĢihat‘a temyizini de mümkün hale getirmiĢtir.21 III. Komünizm Döneminde Türklerinin Bulgaristan Dini Hayatı (1944-1989) 9 Eylül 1944 tarihinde Kızılordu‘nun Bulgaristan topraklarına girmesiyle Vatan Cephesi iktidarı ele geçirmiĢ ve bu dönem Bulgaristan‘ın komünizme geçiĢinin baĢlangıcı olmuĢtur. Yeni hükümet ilk zamanlar Müslüman Türk azınlığın sorunlarının çözüleceğine iliĢkin büyük ümitler vermiĢ ve onların desteğini kazanmıĢtır. Bu ümitlere kapılan Türk azınlığı yıllarca çiğnenmiĢ olan dini ve milli haklarını tek tek tespit edip bunların geri verilmesi ve geniĢletilmesi yolundaki taleplerini dile getirmiĢlerdir. Bu talepler daha çok Türk okulları, vakıf malları ve dini örgütlerle ilgili olmuĢtur. Ancak bu taleplerin birçoğu gerçekleĢmediği gibi, ileriki yıllarda Müslüman azınlığın mevcut hakları da büsbütün ellerinden alınmıĢtır. 1944-58 yıllarında Bulgaristan Türkleri‘nin birtakım haklarının geniĢletilmesine karĢılık, dini haklarının kısıtlandığı görülmektedir. Ġlk iĢ olarak 12 ġubat 1945‘de toplanan Bulgar ĠĢçi Partisi (Komünist Parti) Politbüro, Türk azınlıkla ilgili somut kararlar almıĢtır. Bu kararlar gereğince eski faĢistlerle iĢ birliği yaptıkları gerekçesiyle Müslüman halkın haklarını savunan müftü ve encümen baĢkanları temizlenmiĢ, Nüvvab Mektebi irtica yuvası kabul edilip tâlî kısmı liseye çevrilmiĢ, âlî kısmı ise tamamen kapatılmıĢtır. Buna karĢı çıkan birçok Nüvvab hocası tutuklanarak ağır cezalara çarptırılmıĢ, geri kalanlar ise ülke dıĢına çıkmaya zorlanmıĢtır. 22 Diğer Türk okulları da devletleĢtirilerek, önce seçmeli ders durumuna getirilen din derslerinin saatleri azaltılmıĢ, medreselerin sayısı da 3-4‘e indirilmiĢtir.23 1951‘de ise din dersleri tamamen kaldırılmıĢ, medreseler de kapatılmıĢtır.24 Bu arada 1945 yılında Bulgaristan Müslümanlarının dini idaresi ve teĢkilatına iliĢkin yeni bir tüzük hazırlanarak yürürlüğe konulmuĢtur.25 Tipik totaliter bir nitelik taĢıyan bu tüzükte 695 Müslümanların dini idaresine iliĢkin hemen bütün yetkilerin DıĢiĢleri ve Diyanet Bakanlığı‘na verildiği görülmektedir. BaĢmüftü ve il müftülerinin hükümet tarafından atamayla iĢ baĢına getirilmesi öngörülmekte, BaĢmüftü ve müftülere ilgili Bakan‘ın izni olmadan bölgelerini gezme hakkı tanınmamakta, onların dıĢ ülkelerle irtibatları tamamen kesilmektedir. Müftülük müfettiĢlerine yalnız medreseleri denetleme yetkisi bırakılmakta, bütün cemaat-i Ġslamiyeler devletin denetimine alınmakta, yeni cami yapımı Bakanlığın iznine bağlanmaktadır. Öte yandan 1945 yılında Bulgaristan genelinde medeni nikah kabul edildiği için tüzükte, imamların, belediye nikahı kıydıklarına dair belge getirmeyenlerin nikahlarını kıymaları yasak edilmektedir. Daha sonra 1949‘da kabul edilen Dinler Yasası26 ile dini faaliyetler tamamen devletin denetimi altına alınmıĢ, Müslümanların, çocuklarına din eğitimi verme imkanı ortadan kaldırılmıĢtır. Diğer taraftan her dinin özel tüzüğünün resmiyet kazanmasını, hükümetin onayına bağlamaktan baĢka, hükümete bir defa verdiği onayı geri alma yetkisi vermiĢtir ki, hâlen yürürlükte olan bu hüküm demokratik yönetime geçildikten sonra bile seçilen baĢmüftülerin keyfi olarak görevlerinden alınmasında kullanılmıĢtır. 1951‘de, Dinler Yasası hükümleri uyarınca çıkarılan Müslümanların dini idarelerine iliĢkin yeni tüzükte27 de dini yasaklar esas itibariyle korunmakla birlikte 51‘den sonra sosyalist rejim büyük ölçüde oturduğu için 1945 tüzüğünün hükümleri biraz yumuĢatılmıĢ ve dıĢ kamuoyuna karĢı daha töleranslı bir görüntü verilmeye çalıĢılmıĢtır. Söz gelimi tüzükte, yeni cami inĢası Hükümetin değil, BaĢmüftülüğün iznine bağlanmakta, cemaat-i Ġslamiyelerin bütçelerinin BaĢmüftülük tarafından tastik edilip DıĢiĢleri ve Diyanet Müdürlüğüne bilgi için gönderileceği öngörülmekte, müftülerin Müslüman ahali, BaĢmüftünün ise müftüler tarafından seçimle iĢbaĢına gelmesi ilkesi getirilmekte ve müftülerin bölgelerinde dolaĢabilmesi için BaĢmüftülüğe bilgi vermeleri yeterli görülmektedir. Ancak tüzük hükümlerinin aksine 1944 yılından sonra müftülerin ve BaĢmüftü‘nün gerçek anlamda demokratik bir seçimle iĢ baĢına geldiği vaki olmamıĢ, sadece iktidar ve istihbaratla iĢ birliği yapan kiĢiler müftü tayin edilmiĢler, bunlar arasında emniyet mensubu kiĢiler de yer almıĢtır.28 Ayrıca tüzükte, baĢmüftüye, bölge müftülerine ve encümenliklere sosyalist politikaların uygulanmasında iktidar organlarına yardımcı olmaları görevi yüklenmektedir. 1958 Ekim ayında toplanan KP Merkez Komitesi, Bulgaristan Türk azınlığının Bulgar halkıyla bütünleĢtirilmesi sürecinin baĢlatılmasını kararlaĢtırmıĢ ve bu sürece engel olacak faktörler arasında en önemlisinin din faktörü olduğunu tespitle, ateist eğitimin geniĢletilip güçlendirilmesi önerisini getirmiĢtir.29 1960‘da düzenlenen Bulgaristan Türkleri arasında ―Ateist Propagandanın Durumu ve Ödevleri‖ konulu müĢavere konferansında da Türklerin üçte ikisinin dini inançlarını korudukları, gençlerin yüzde doksan beĢinin dini nikah yaptığı, çocukların yüzde doksan dokuzunun sünnet oldukları tespitleri dile getirilerek ateist propagandanın ve ateist eğitimin çok kötü olduğu değerlendirmesi yapılmıĢ, bu itibarla ateist propagandanın geniĢletilmesi, Ġslamiyetin gerici ve irticai niteliğinin sergilenmesi, dini geleneklerin yerine sosyalist adet ve geleneklerin ikame edilmesi, okullarda çocukların komünist ruhla eğitilmesinin süratlendirilmesi yolunda kararlar alınmıĢtır. Bu kararlar uyarınca, Türk ve Pomak bölgelerinde cemaat-i Ġslamiyelerin sayısı büyük ölçüde azaltılarak,30 pekçok cami kapatılmıĢ, imamların sayısı da düĢürülmüĢtür31 Ayrıca bir taraftan 696 müftülükler azaltılırken, diğer taraftan da BaĢmüftülük biri Pomak, öbürü Türk olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır.32 BKP Merkez Komitesi‘nin 1969‘da aldığı kararla zorla kimlik değiĢtirme (soya dönüĢ) politikası uygulamaya konulmuĢ,33 1984-85 yıllarında ivme kazanan direkt asimilasyon ve zorla isim değiĢtirme kampanyası sırasında Müslümanlar ve Ġslam dini üzerindeki baskılar da arttırılmıĢtır. Bu çerçevede Bulgaristan Müslümanlarının Osmanlı tarafından MüslümanlaĢtırılan Hıristiyanlar olduğu propagandası altında dini birçok kısıtlamalar yapılmıĢtır. Yapılan kısıtlamalardan bazıları Ģunlardır: ―Ġslam‘ın fundamentalizme ve softacılığa karĢı olduğu‖ maskesi altında Ġslam dinine karĢı açık cephe alınmıĢ ve yoğun bir kampanya baĢlatılmıĢtır. Birtakım merkez köylerde camiler bölge camisi ilan edilerek cuma namazının yalnız bu camilerde kılınmasına izin verilmiĢ, diğer camiler kapatılmıĢtır. Evlerde topluca ibadet, mevlit yasaklanmıĢ, duaların camilerde yalnız Bulgarca okunması emredilmiĢtir. Sünnet, ferace yasaklanmıĢ, çocuklarını sünnet ettirenler mahkemeye verilmiĢ, Müslüman ve hıristiyan mezarlıkları birleĢtirilmiĢ, eski mezar taĢları kırılmıĢ veya üzerindeki Türkçe yazı ve semboller kazınmıĢ, düğünlerde dini adet ve Türkçe Ģarkılar yasaklanmıĢtır. Çocuklara Müslüman ismi koyma da yasak edilmiĢtir. Direnenler katledilmiĢ, tutuklanmıĢ veya sürgüne gönderilmiĢtir. Ancak ülke içindeki direniĢler ve Ġslam dünyasının yoğun tepkisi üzerine ―Ġki dinli bir ulus‖ tezi ortaya atılarak ―etnik sorunun‖ çözümü için ―din sorunu‖nun bir süre ertelenmesi kararlaĢtırılmıĢ, bu doğrultuda Türk, Tatar, Pomak, Çingene gibi etnik unsurlar kaldırılarak Bulgaristan‘da yalnız Hıristiyan ve Müslüman Bulgarlar vardır tezi iĢlenmeye baĢlanmıĢtır. Bu tezin gereği olarak ikiye ayrılan baĢmüftülük 1986‘da yeniden birleĢtirilmiĢtir. Nitekim zorla isim değiĢtirme furyasının herĢeyi kasıp kavurduğu 1986 yılında ―Bulgaristan Halk Cumhuriyeti‘nde Ġslam Dini Tüzüğü‖ adıyla alelacele kabul edilen 54 maddelik yeni tüzükte Bulgaristan‘daki Müslümanlar için tek bir baĢmüftülükten söz edilmekte,34 baĢmüftünün iki yıl il müftülüğü yapan kiĢiler arasından, bölge müftülerinin ise cemaat-i Ġslamiye encümenlikleri tarafından seçilmesi öngörülmekte, ancak baĢmüftüde ve müftülerde belli bir tahsil düzeyi aranmamaktadır. Bu tüzükte ayrıca daha önceki düzenlemelerde yer almayan ―Yüksek Ġslam Konseyi‖ adıyla yeni bir kurum gündeme getirilmiĢ, ―Müslümanların kolektif yönetim organı‖ olarak nitelendirilen bu kurumun baĢmüftü ve il müftülerinden oluĢacağı belirtilmiĢtir. Bu organın, 1992 tüzüğünde biraz daha geliĢtirildiği ve 1994 tüzüğünde ise kurumlaĢarak kalıcı hale geldiği görülecektir. IV. Demokrasi Döneminde Bulgaristan Müslümanlarının Dini Hayatı (1989-2001) Türklere uygulanan bu insanlık dıĢı zulüm ve baskıların, 1989‘da artık dünya kamuoyunun gözünden saklanamaz boyuta ulaĢması, özellikle Türkiye‘nin devlet ve millet olarak konuya sahip çıkması ve uluslararası camiada giriĢimlerde bulunması üzerine BM ve bu arada Ġslam ülkeleri Bulgaristan‘ı protesto etmiĢ ve bu uygulamaların kaldırılması yönünde baskı yapmıĢlardır. Bütün bu baskılar, Bulgaristan‘ın yumuĢamasında ve tavrını değiĢtirmesinde etkili olmuĢ ve yurt dıĢına gitmek isteyen Türklere izin vermeye baĢlamıĢtır. Öte yandan bu olaylar Bulgaristan‘da politik olayların geliĢmesini de hızlandırmıĢ ve 10 Kasım 1989‘da Bulgar Komünist Partisi Genel Sekreteri ve Devlet Konseyi BaĢkanı T. Jivkov görevinden ayrılmak zorunda kalmıĢtır. 35 Kısa bir süre sonra birbiri 697 ardına toplanan BKP Merkez Komitesi, Bulgaristan Devlet Konseyi ve Bakanlar Kurulu isimleri değiĢtirilen kiĢilerin isimlerini iade kararı almıĢ36 bundan sonra diğer haklar da yavaĢ yavaĢ iade edilmeye baĢlanmıĢtır. Bu çerçevede, Türklerin varlıkları ve kimlikleri kabul edilmiĢ, Türkçe konuĢmak serbest bırakılmıĢ, okullarda Türkçe‘nin de okutulması prensip olarak kabul edilmiĢ, Türkçe gazete ve dergiler çıkmaya baĢlamıĢ, dıĢardan dini kitaplar getirilmesi veya yayımlanması, camilere serbestçe girilmesi, ezan okunması, Arapça dua okunması ve vaizlerin Türkçe vaaz vermesi mümkün hale gelmiĢtir. Bu arada 1990-91 eğitim öğretim döneminde Sofya‘da üç yıllık Yarı Yüksek Ġslam Enstitüsü ile ġumnu‘da bir Ġmam Hatip Okulu, ertesi yıl da, Mestanlı ve ġumnu‘da birer Ġmam Hatip Okulu açılıp eğitim ve öğretime baĢlamıĢtır. 1991‘de Büyük Halk Meclisi, kuvvetler ayrılığını, çoğulcu parlamenter sistemi benimseyen, baĢta din, vicdan ve düĢünce özgürlüğü olmak üzere uluslar arası hukukun sağladığı bütün insan haklarını garanti eden yeni anayasayı kabul etmiĢtir. Bu anayasada resmi din deyimi değiĢtirilerek ―Bulgaristan‘ın geleneksel dini Doğu Hıristiyanlıktır‖ kaydı getirilmiĢtir. Aynı yıl yapılan Parlamento seçimlerinde de adını Sosyalist Parti olarak değiĢtiren eski Komünist Parti‘ye karĢı birleĢen ve çoğunluğunu Türklerin oluĢturduğu Haklar ve Özgürlükler Hareketi tarafından da desteklenen Demokratik Güçler Birliği iktidara gelmiĢtir. Bu iktidar döneminde Türkler dini açıdan önemli kazanımlar elde etmiĢtir. Bu çerçevede istihbaratta yüzbaĢı iken 1988‘de BaĢmüftülüğe getirilen Nedim Gencev‘in, Müslüman Türlerin baskısı sonucunda 1992‘de Hükümet tarafından görevden alınması üzerine 19 Eylül 1992‘de yapılan Milli Konferans‘la Fikri Salih BaĢmüftü seçilmiĢ ve 1995‘e kadar bu görevi sürdürmüĢtür. Bu arada Gencev 1994‘te gayriresmi bir konferans düzenleyerek kendisini Yüksek Din Konseyi BaĢkanlığına seçtirmiĢ ise de bu seçim Hükümet tarafından onaylanmamıĢtır. Ancak, 1994 sonlarında yapılan seçimlerde Sosyalistler yeniden iktidarı gelince Gencev‘in bu konferansını yasal saymıĢ ve onaylamıĢtır. Bunun üzerine baĢkanlığını Nedim Gencev‘in yaptığı Yüksek Ġslam Konseyi tarafından BaĢmüftülüğe Hacı Basri Mahmut Hacı ġerif seçilmiĢ/atanmıĢ ve 23 Ekim 1997‘ye kadar görevde kalmıĢtır. Bu arada 6 Mart 1995‘de Fikri Salih taraftarları yeni bir konferans düzenleyerek onu tekrar baĢmüftü seçmiĢlerse de Sosyalist Hükümet onların bu tüzüğünü onaylamamıĢtır. 19 Nisan 1997‘de yapılan erken genel seçimlerde Sosyalist Parti‘nin büyük bir yenilgiye uğraması ve Demokratik Güçlerin yeniden iktidara gelmesinden sonra 23 Ekim 1997‘de yapılan milli konferansta ise Gencev Konsey BaĢkanlığı görevinden düĢürülerek Mustafa AliĢ Haci baĢmüftü seçilmiĢtir. Onun üç yıllık görev sürenin dolması üzerine 29 Ekim 2000‘de yapılan yeni konferansta ise Mustafa AliĢ Haci Yüksek Ġslam Konseyi BaĢkanlığına Selim Mümin Mehmed de BaĢmüftülüğe seçilmiĢ olup hâlen bu görevleri sürdürmektedirler. Demokratik dönemde Müslümanlar tarafından düzenlenen bütün milli konferanslarda Müslümanların dini idaresine iliĢkin yeni tüzükler kabul edilmiĢtir. Bunlar arasında 19 Eylül 1992 tarihli konferansta kabul edilen Fikri Salih‘in tüzüğü 1 Ekim 1992‘de Bakanlar Kurulu tarafından, 2 Kasım 1994‘de Nedim Gencev tarafından düzenlenen milli konferansın tüzüğü ise 22 ġubat 1995‘de DıĢ ĠĢleri ve Diyanet Müdürlüğü tarafından tasdiklenmiĢtir. 1992 tüzüğüne göre Yüksek Ġslam Konseyi, Milli Müslüman Konferansı tarafından seçilmekte, BaĢmüftülük nezdinde ve BaĢmüftü‘nün 698 baĢkanlığında istiĢari bir organ olarak görev yapmaktadır. 1994 tüzüğünde ise bu organın statüsü bir hayli kuvvetlendirilmiĢ ve kendisine doğrudan idari görevler yüklenmiĢtir. Konsey baĢkanının doğrudan Milli Müslüman Konferansında seçilmesi ve kendisinde baĢmüftüde bulunması gereken niteliklerin aranması hükme bağlanmıĢ, ayrıca baĢmüftüyü seçme hakkı da bu organa verilmiĢtir. 1997 tüzüğüne göre de Müslüman topluluğun örgütsel yapısı, Bölge Müslümanları Genel Toplantısı, Müslüman Encümenliği, Bölge Müslüman Konferansı, Bölge Müftülüğü, Bölge Müslüman Konseyi, Milli Müslüman Konferansı, BaĢmüftü, Yüksek Ġslam Konseyi‘nden oluĢmaktadır. BaĢmüftü ve Yüksek Ġslam Konseyi BaĢkanı Milli Müslüman Konferansı tarafından, bölge müftüleri ise Bölge Müslüman Konferansı tarafından seçilmektedirler. Sofya, Razgrad, ġumen, Dobriç, Kırcali, Filibe, Smolen, Aytos, Pleven Ģehir merkezlerinde 9 bölge müftülüğü kurulmaktadır. Yüksek Ġslam Konseyi de BaĢmüftü, Yüksek Ġslam Konseyi BaĢkanı, bölge müftüleri ve bölge temsilcilerinden meydana gelmektedir. 28 Ekim 2000 Milli Ġslam Konferansında kabul edilen Bulgaristan Cumhuriyeti Müslüman Topluluğu Tüzüğü‘nde de 1997 tüzüğünde öngörülen örgütsel yapı, ana hatlarıyla korunmuĢ bazı hükümlerin ayrıntılarında ufak değiĢiklikler yapılmıĢtır. Ayrıca Krumovgrad, Haskovo ve Rusçuk‘ta yeni bölge müftülüklerinin açılması karar altına alınmıĢtır. Bugün Bulgaristan Türk topluluğunun dini idaresi ve kurumları tüzük hükümleri uyarınca örgütlenmiĢ olup dini faaliyetler bu yapı içinde icra edilmektedir. Ülke geneline yayılmıĢ 12 bölge müftülüğü kapsamında 1674 cami, 142 mescitte serbestçe dini görevlerini yerine getirmekte ve buralarda yaklaĢık 1000 resmi din görevlisi görev yapmaktadır.37 Komünist dönemde yıkılan pekçok cami ve mescit baĢta Türkiye olmak üzere Müslüman ülkelerin yardımıyla onarılmaya ve yenilerinin inĢasına çalıĢılmaktadır. Ayrıca geçmiĢ iktidarlar döneminde kamulaĢtırılan veya özel Ģahıslara verilen Ġslam vakıflarını geri almak için yoğun çaba harcanmaktadır. Ancak yeni yönetimin, bunların iadesini prensip olarak kabul etmekle birlikte Parlamento‘da gerekli yasaları çıkartmakta isteksiz davranması ve tek tek takip edilen davaların mahkemelerde uzun yıllar sürüncemede kalması sebebiyle Ģimdiye kadar bu konuda pek fazla ilerleme sağlandığı söylenemez. Bu yüzden Bulgaristan Müslümanları, BaĢmüftülüğün ihtiyaçlarının karĢılanması, din görevlilerinin maaĢları, Ġslami okulların ve dini yayınların finansmanı ile camilerin tamir ve inĢası için büyük maddi zorluklarla karĢılaĢmakta ve bunları aĢabilmek için baĢta Türkiye olmak üzere Ġslam ülkelerinin yardımına bağımlı halde bulunmaktadırlar. Kaydetmek gerekir ki, bu konuda özellikle Türkiye Diyanet Vakfı‘nın Bulgaristan Müslümanlarına büyük katkıları olmaktadır. 1990‘da açılan üç yıllık Yarı Yüksek Ġslam Enstitüsü 1994‘de dört yıllık Yüksek Ġslam Enstitüsü‘ne yükseltilmiĢ ve 1999-2000 eğitim öğretim yılında ilk mezunlarını vermiĢtir. Rusçuk, ġumnu ve Mestanlı‘da açılan ve ayrı ayrı erkek ve kız bölümleri bulunan üç ayrı imam hatip okulunda azımsanmayacak sayıda Müslüman öğrenci dini eğitim almakta ve öğrenci sayısı ve imkanları günden güne artmaktadır. Ayrıca sürekli ve örgün eğitim veren birkaç Kur‘an kursu yanında hemen her yıl birçok köyde Kur‘an kursları düzenlenmektedir. Öte yandan çoğunluğunu Türklerin oluĢturduğu bölgelerdeki Bulgar okullarında Ġslam dini seçmeli din dersi olarak okutulmaya baĢlanmıĢ ve son 699 yıllarda Yüksek Ġslam Enstitüsü mezunlarına buralarda din dersi öğretmeni olma hakkı tanınmıĢtır. Bu derslerde okutulacak din dersi kitaplarının hazırlanması ve basılması çalıĢmaları devam etmektedir. BaĢmüftülüğün yayın organı olarak 1990‘da Sofya‘da yayımlanmaya baĢlayan Müslümanlar gazetesi zaman zaman kesintiye uğramakla birlikte yayımını hâlâ sürdürmektedir. Haziran 1995‘den beri yayımlanan ve zaman zaman dini konuları da ele alan Ümit dergisi ile 2001‘de Yüksek Ġslam Enstitüsü öğrencileri tarafından çıkarılmaya baĢlanan Kalem dergisi dini yayınlar olarak faaliyetlerine devam etmektedir. Aynı Ģekilde uzun zamandır yayımlanan Zaman gazetesi de kimi zaman dini konulara değinmektedir. Bulgaristan‘da özellikle de Deliorman bölgesinde ve Karadeniz sahilinde azımsanmayacak sayıda Alevi Müslümanlar da yaĢamaktadır. Alevilerin ağırlıkta olduğu hemen her köyde birkaç yatır mevcut olup bunların içinin Hz. Ali resimleri ve eliĢi nakıĢlarla süslendiği görülmektedir. Özellikle Deliorman‘daki Demir Baba Tekkesi, Hasköy‘de Otman Baba Tekkesi ve Varna‘nın Kuzeyindeki Akyazılı Sultan Baba Tekkesi hem Alevilerin hem de Sünnilerin önemli ziyaret merkezlerinden olup buralarda her yıl binlerce kiĢinin toplandığı dini içerikli Ģenlikler düzenlenmektedir. 1 ġimĢir, Bilal, Bulgaristan Türkleri, Ġstanbul 1986, s. 32. 2 AntlaĢma için bkz. Ali Fehmi, Berlin Mu‟ÍhedenÍmesi ve MutÍla‟Ít-ı MuvÍzene, Filibe 1319/1903; Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara 1953, I, 403-424. 3 Tırnovo Anayasası (Sbornik ot normativni dokumenti, otnasaĢti se do veroizpovedaniyatia vtoro dopilneno izdanie, Sofya 1982 içinde], md. 40. 4 Tüzük için bkz. Bulgar Resmi Gazetesi (Dırjaven vestnik), sy. 56, 9 Temmuz 1880. 5 Popoviç, Aleksandre, Balkanlarda Ġslam (trc. Komisyon), Ġstanbul 1995, s. 75. 6 GeniĢ bilgi için bkz. Günay, ―Bulgaristan BaĢmüftülüğü‘nce Hazırlanan 1924 Tarihli Münâkehât ve Müfârekât Tâlimatnâmesi ve Bulgar ġer‘iye Mahkemelerinde UygulanıĢı‖, Sakarya Êniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2001), s. 166-167; a. mlf., Osmanlı 700 Sonrası Bulgaristan Türk Topluluğunun Ézel Yargı TeĢkilatı (ġer‟iye Mahkemeleri) (BasılmamıĢ kitap), Adapazarı 2001, s. 149-150. 7 Bkz. Bulgar Resmi Gazetesi, sy. 84, 12 Kasım 1880. 8 Bu tasarılar için bkz. Turan, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Ankara 1998, s. 174 vd. 9 Kanun için bkz. Bulgar Resmî Gazetesi, sy. 31, 8 ġubat 10 TÍlimatnÍme için bkz. Bulgar Resmî Gazetesi, sy. 210, 26 1892. Eylül 1895. Osmanlıca tercümesi için bkz. Ġttifak Gazetesi, sy. 60, 9 TeĢrîn-i Evvel 1311/1895, s. 4; sy. 61, 16 TeĢrîn-i Evvel 1311/1895, s. 4. 11 Bkz. Mehmet Celil, ―Müftülükler ve Cemaat-i Ġslâmiyeler‖, Rehber Gazetesi, sy. 243, 3 Eylül 1932, s. 1. 12 GeniĢ bilgi için bkz. Günay, Osmanlı Sonrası Bulgaristan Türkleri‟nin Ézel Yargı TeĢkilatı, s. 23-24, 34. 13 GeniĢ bilgi için bkz. Turan, a.g.e., s. 185-186. 14 Günay, Osmanlı Sonrası Bulgaristan Türkleri‟nin Ézel Yargı TeĢkilatı, s. 26. 15 Turan, a.g.e., s. 187. 16 Turan, a.g.e., s. 188. 17 Protokolün tam metni için bkz. SırÍt-ı Mustakîm, sy. 126, 20 Kanûn-i Evvel 1326, V, 363 vd. 18 AntlaĢma ve sözleĢme metinleri için bkz. Erim, Devletlerarası Hukuku, I, 457-458. 19 Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, Ġstanbul 1978, s. 37, 40; ġimĢir, a.g.e., s. 82. 20 Nizamnâme‘nin Bulgarca orijinali için bkz. Bulgar Resmi Gazetesi, sy. 65, 26 Haziran 1919 Türkçe (Osmanlıca) tercümesi için bkz. Bulgaristan Æarlığı Dahilinde Müslüman MüessesÍt-ı Diniye ĠdÍre ve TeĢkilatı NizamnÍmesi, Fotinov Matbaası, Sofya 1924. 21 Bulgaristan Ģer‘iye mahkemeleri hakkında geniĢ bilgi için bkz. Günay, ―Bulgaristan BaĢmüftülüğü‘nce Hazırlanan 1924 Tarihli Münâkehât ve Müfârekât Tâlimatnâmesi ve Bulgar ġer‘iye Mahkemelerinde UygulanıĢı‖, Sakarya Êniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2001), s. 163-196; a. mlf., Osmanlı Sonrası Bulgaristan Türk Topluluğunun Ézel Yargı TeĢkilatı, s. 79 vd. 701 22 Mehmet ÇavuĢ, Bulgaristan‟da Soykırım, Ġstanbul 1984, s. 23 Yalımov, Ġbrahim, ―Bulgaristan Türklerinin Eğitim Düzeni-2‖, 58. Êmit, sy. 17 (1998), s. 7-9. 24 Markov, Yüliyan G., ―Razvitie na obrazovanieto sred turskoto Naselenie vı Bulgaria (1944-1952) ‖, Ġstoriçeski Pregled, sy. 1 (1970), s. 72. 25 1945 Bulgaristan MüslümanlarınınTeĢkilatı ve Ġdaresine Dair Tüzük, Boris And. Matbaası, Sofya 1945 (Ayrı Basım). 26 Bu yasa için bkz. Sbornik ot normativni dokumenti, otnasÍĢti se do veroizpovedaniyatia vtoro dopılneno izdanie, Sofya 1982. 27 Tüzük için bkz. aynı eser. 28 Cambazov, Ġsmail, ―Bulgaristan‘da BaĢmüftülük Sorunu‖, Êmit, sy. 1 (1995), s. 23. 29 Bulgar Merkezî Devlet Tarih ArĢivi [Tsentralen Dırjaven Ġstoriçeski Arhiv (TsDĠA) ], f. 1, op. 5, a. e. 352. 30 TsDĠA, f. 1, op. 5, a. e. 420/29. 31 Yalımov, Ġbrahim, Ġstoriçeskata minalo na turskata obĢtnost vı Bulgaria, Sofya 2001, s. 63. 32 Cambazov, ―Bulgaristan‘da BaĢmüftülük Tüzükleri, Êmit, sy. 4 (1995), s. 7; Yalımov, a.g.e., s. 63. 33 TsDĠA, f. 1, op. 6, a. e. 6952. 34 Tüzük için bkz. Sbornik ot normativni dokumenti, otnaciaĢti se do izlovedaniata treto dolıpneno izdanie, Sofya 1987. 35 Kuyucuklu, Nazif, ―Bulgaristan‖, DĠA, VI, 400. 36 Yalımov, a.g.e., s. 237. 37 Bu veriler Bulgaristan BaĢmüftülüğünden alınmıĢtır. 702 06-06-2001 tarihi itibariyle olup doğrudan Ali Fehmi, Berlin Mu‟ÍhedenÍmesi ve MutÍla‟Ít-ı MuvÍzene, Filibe 1319/1903. Bayram, Sadi-Hayrettin Ersal, ―Bulgaristan‘da Müftü Yardımcısı YetiĢtiren Bir Vakıf KuruluĢu Nüvvap‖, Vakıflar Dergisi, sy. XX (Ankara 1988), s. 415-442. Cambazov, ―Bulgaristan‘da BaĢmüftülük Sorunu‖, Êmit, sy. 1 (Sofya 1995). –––, ―Bulgaristan Tarihinde BaĢmüftüler‖, Êmit, sy. 2 (Sofya 1995). –––, ―Bulgaristan‘da BaĢmüftülük Tüzükleri, Êmit, sy. 4 (Sofya 1995). ÆavuĢ, Mehmet, Bulgaristan‟da Soykırım, Ġstanbul 1984. DaniĢmend, Ġ. Hami, Ġzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-V, Ġstanbul 1971. Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, I-II, Ankara 1953. Eroğlu, Hamza, ―Bulgaristan‘daki Türk Azınlığı Sorunu‖, Bulgaristan‟da Türk Varlığı, Ankara 1985. Ertürk, HaĢim-Rasim Eminoğlu, Bulgaristan‟da Türk-ĠslÍm Eğitim ve Kültür Müesseseleri ve Medresetü‟n-NüvvÍb (nĢr. Ekmeleddin Ġhsanoğlu), Ġstanbul 1993. Günay, H. Mehmet, Osmanlı Sonrası Bulgaristan Türk Topluluğunun Ézel Yargı TeĢkilatı (ġer‟iye Mahkemeleri) (YayımlanmamıĢ kitap), Adapazarı 2001. –––, ―Bulgaristan BaĢmüftülüğü‘nce Hazırlanan 1924 Tarihli Münâkehât ve Müfârekât Tâlimatnâmesi ve Bulgar ġer‘iye Mahkemelerinde UygulanıĢı‖, Sakarya Êniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (2001). Hafız Hasan Sanî, ―Bulgaristan Müftülükleri‖, SırÍt-ı Müstakîm, sy. 85 (1910), s. 125-127. Halaçoğlu, Yusuf, ―Bulgaristan‖, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), VI, 396-399. ĠpĢirli, Mehmet, ―Bulgaristan‖, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), VI, 401-403. Keskioğlu, Osman, Bulgaristan‟da Türkler, Ġstanbul 1978. Kuyucuklu, Nazif, ―Bulgaristan‖, Diyanet Ġslam Ansiklopedisi (DĠA), VI, 391-396. Markov, Yüliyan G., ―Razvitie na obrazovanieto sred turskoto Naselenie vı Bulgaria (19441952) ‖, Ġstoriçeski Pregled, sy. 1 (1970). Mehmet Celil, ―Müftülükler ve Cemaat-i Ġslâmiyeler‖, Rehber Gazetesi, sy. 243, 3 Eylül 1932, s. 1. MemiĢoğlu, Hüseyin, Bulgaristan‟da Türk Kültürü, Ankara 1995. 703 Pazarcı, Hüseyin, ―Uluslararası Hukuk ve AndlaĢmalar Yönünden Bulgaristan‘daki Türklerin Statüsü‖, Bulgaristan‟da Türkler, Ankara 1985. Popoviç, Aleksandre, Balkanlarda Ġslam (trc. Komisyon), Ġstanbul 1995. Ragıb Rıfkı, Bulgaristan, Ġstanbul 1324. Soysal, Ġsmail, Türkiye‟nin Siyasal AndlaĢmaları, I-II, Ankara 1983. ġimĢir, Bilal, Bulgaristan Türkleri, Ġstanbul 1986. –––, ―Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu‖, Bulgaristan‟da Türk Varlığı, Ankara 1985. Turan, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Ankara 1998. –––, ―Balkan Türklerinin Dini Meseleleri‖, Türk Dünyasının Dini Meseleleri (Kutlu Doğum: 8), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998, s. 197-216. Yalımov, Ġbrahim, Ġstoriçeskata minalo na turskata obĢtnost vı Bulgaria (Bulgaristan‟daki Türk Topluluğunun Tarihi GeçmiĢi), Sofya 2001. –––, “Bulgaristan Türklerinin Eğitim Düzeni‖, Êmit, sy. 16 (Sofya 1997), s. 12-14. –––, ―Bulgaristan Türklerinin Eğitim Düzeni-2‖, Êmit, sy. 17 (Sofya 1998), s. 7-9. Yenisoy, Hayriye Süleymanoğlu, ―BaĢlangıcından Bu Yana Bulgaristan‘da Türkçe Eğitim‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (Bildiriler), Ankara 1999. –––, Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 8, Ankara 1997. Tırnovo Anayasası, [Sbornik ot normativni dokumenti, otnasaĢti se do veroizpovedaniyatia vtoro dopilneno izdanie (Dinlerle Ġlgili Normatif Belgeler Derlemesi) içinde], Sofya 1982. 1880 Hıristiyanların, Müslümanların ve Yahudilerin Ruhani Ġdarelerine Dair Geçici Tüzük, Bulgar Resmi Gazetesi, sy. 56, 9 Temmuz 1880. Bulgaristan Prensliği‟nde Müftü Atamalarına ĠliĢkin Prens Ġradesi (Ukaz), Bulgar Resmî Gazetesi, sy. 84, 12 Kasım 1880. 1892 Usûl-i MuhÍkemÍt-ı Hukûkiye Kanunu, Bulgar Resmi Gazetesi, sy. 31, 8 ġubat 1892. 1895 Müslümanların Dinî Ġdarelerine Dair Muvakkat TÍlimatnÍme, Ġttifak, sy. 60, 9 TeĢrin-i Evvel 1311/1895; sy. 61, 16 TeĢrin-i Evvel 1311/1895; TeblîgÍt, sy. 4, 31 Mart 1927 (Bulgarca orijinali, Bulgar Resmi Gazetesi, sy. 210, 26 Eylül 1895). 1909 Ġstanbul Protokolü ve Müftülükler SözleĢmesi, SırÍt-ı Müstakîm, sy. 126, 20 Kanun-i Evvel 1326, V, 363-366. 1919 Bulgaristan Æarlığı Dahilinde Müslüman MüessesÍt-ı Diniye Ġdare ve TeĢkilatı NizamnÍmesi, Fotinov Matbaası, Sofya 1924 (Bulgarca orijinali, Bulgar Resmi Gazetesi (Dırjaven Vestnik), sy. 65, 26 Haziran 1919). 704 1938 Usûl-i MuhÍkemÍt-ı Hukûkiye Kanunu, Bulgar Resmi Gazetesi, sy. 156, 20 Temmuz 1938. 1945 Bulgaristan Müslümanlarının TeĢkilatı ve Ġdaresine Dair Tüzük, Boris And. Matbaası Sofya 1945 (Ayrı basım). 1949 Dinler Yasası, [Sbornik ot normativni dokumenti, otnasiaĢti se do veroizpovedaniyatia vtoro dopilneno izdanie (Dinlerle ilgili Normatif Belgeler Derlemesi) içinde], Sofya 1982. 1986 Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Müslümanlarına Ait Tüzük (Sbornik ot normativni dokumenti, otnasiaĢti se do izlovedaniata treto dopilneno izdanie içinde), Sofya 1987. 1992 Bulgaristan Cumhuriyeti‟nde Müslümanların Dini Yapısı ve Ġdaresi Tüzüğü, Sofya 1992 (Ayrı Basım). 1997 Bulgaristan Cumhuriyeti Müslüman Topluluğu Tüzüğü, Sofya 1997 (Ayrı Basım). 2000 Bulgaristan Cumhuriyeti Müslüman Topluluğu Tüzüğü, Sofya 2000 (Daktilo Nüsha). 705 Bulgaristan Türk Edebiyatına Bir BakıĢ / Doç. Dr. Hayriye S. Yenisoy [p.417-423] DOÇ. DR. HAYRĠYE S. YENĠSOY Muğla Üniversitesi Fen-EdebiyatFakültesi /Türkiye I. Doksanüç Harbi‘nden Sonra Bulgaristan‘da Türkler Doksanüç Harbi (1877-1878 Türk-Rus SavaĢı) Bulgaristan Türkleri‘nin azınlık tarihinin baĢlangıcı olmuĢtur. Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin BarıĢ AntlaĢması sonucu Osmanlı Devleti‘nin Avrupa kanadını oluĢturan Rumeli‘nin Tuna vilâyetinde bir Bulgar Prensliği, Edirne vilâyetinin Filibe (Plovdiv) ve Ġslimye (Sliven) sancakları üzerinde de imtiyazlı Doğu Rumeli kurulur. Bulgar devleti kurulduktan sonra Bulgarlar topraklarını geniĢletir, yeni katılan topraklarda da çok sayıda Türk yaĢadığından Bulgaristan‘da Türklerin sayısı daha da artar.1885‘te Doğu Rumeli‘nin Bulgar devletine katılması, Balkan SavaĢında da Trakya ve Rodoplar‘ın Osmanlı devleti sınırları dıĢında kalmasıyla Rumeli Türklerinin büyük çoğunluğu Bulgaristan vatandaĢı olur. Sınırları içerisinde bulunan yoğun Türk varlığından kurtulmayı, Bulgaristan bir devlet politikası haline getirmiĢ, bu ülkede hükümetler, rejimler değiĢmiĢse de Türkler hakkında güdülen politikada hiçbir değiĢiklik olmamıĢtır. Doksanüç Harbinden Birinci Dünya SavaĢı‘na kadar izlenen politika, Birinci ve Ġkinci Dünya SavaĢları arasındaki dönemde de devam etmiĢ, hatta Ģiddetini daha da artırmıĢtır. Bulgaristan Türk tebaasından kurtulmak için ekonomik kalkınmalarını engellemekle birlikte, Türklerin eğitim-öğretimlerini, basınlarını, derneklerini, genellikle manevi kalkınmalarını kısıtlamıĢ, sık sık yasaklamıĢtır.1 Ġkinci Dünya SavaĢına kadar iktidara gelen Bulgar hükümetlerinin yapmadıklarını, Ġkinci Dünya SavaĢından sonra iktidarı ele geçiren komünistler, faĢistlerin kullanmadıkları yöntemleri kullanmıĢ, Bulgaristan Türklerine soykırımı uygulamaya kalkıĢmıĢlardır: Türklerin okulları kapatılmıĢ; silah zoruyla, asker gücüyle ve ölüm tehdidiyle adları Bulgar adlarıyla değiĢtirilmiĢ, giyim-kuĢamları yasaklanmıĢ, camiler tahrip edilmiĢ, mezar taĢlarından kaldırımlar yapılmıĢ, cenazeler Bulgar mezarlıklarına gömülmüĢtür. Türk dilinde eğitim Ģöyle dursun, Türkçe konuĢmak dahi yasaklanmıĢtır. Tepki gösteren Türkler ölüm kampları ve hapishanelere gönderilmiĢtir. TırmanıĢını giderek artıran baskılar Büyük Göç ile son haddine ulaĢmıĢtır. 1989 yılı yaz aylarında yüzbinlerce Türk Türkiye‘ye göçe zorlanmıĢtır. SavaĢlar, baskılar ve günümüze kadar süregelen göçler yüzünden Bulgaristan Türkleri bir azınlık durumuna düĢürülmüĢtür. Rumeli‘den Türk Göçleri tablosuna baktığımızda Doksanüç Harbi‘nden bu yana Türkiye‘ye en çok göçmen gönderen ülkenin, Bulgaristan olduğunu görüyoruz. Kısacası, Doksanüç Harbi, Bulgaristan Türkleri‘nin bitmeyen çilesinin bir baĢlangıcı olmuĢtur. II. Bulgaristan Türkleri‘nin Edebiyatı 706 Bulgaristan Türkleri‘nin edebiyatı Rumeli Türk edebiyatının bir devamı olmakla birlikte Türk edebiyatının da bir devamı olarak geliĢmesini sürdürmüĢtür. Bulgaristan topraklarının Anadolu‘ya yakın olması, çok erken dönemlerde Osmanlı Devleti sınırları içerisine katılması, erken dönemlerden beri buralarda yoğun Türk nüfusunun varlığı gibi faktörler bu bölgede yüzyıllara dayanan zengin bir edebiyatın geliĢme sürecinde önemli rol oynamıĢtır. Edebiyat tarihçisi Mustafa Ġsen‘in verdiği bilgiye göre, Klasik Türk edebiyatı temsilcilerinin büyük bir bölümünü Rumeli yetiĢtirmiĢtir.2 Osmanlı döneminden 85 Ģair bugünkü Bulgaristan sınırları içinde doğmuĢtur. ġairler kadrosuna Niyazi Hüseyin Bahtiyaz da yaptığı araĢtırmalarıyla daha birçok isim kazandırmıĢtır.3 Bulgaristan Türk edebiyatı geçmiĢin birikimlerinden güç almıĢ, geleneksel çizgisini koruyarak güzel eserler vermiĢ ve Bulgaristan koĢullarında çeĢitli evrelerden geçerek sözlü ve yazılı örnekleriyle bugünkü geliĢme noktasına eriĢebilmiĢtir. 1. Sözlü Edebiyat Sözlü edebiyat kendi özelliklerinden dolayı Rumeli topraklarında Rumeli Türkünün yüzyıllar boyunca yaratmıĢ olduğu sözlü edebiyat geleneklerini Bulgaristan Türkleri sürdürebilmiĢ ve yeni koĢullarda yaratılan eserlerle bu sözlü edebiyatı daha da zenginleĢtirebilmiĢtir. Bulgaristan Türkü yeni efsaneler, yeni menkıbeler, yeni destanlar ve ağıtlar yaratarak gönlünü avutmuĢ, karanlık günlerinde kendine teselli bulmuĢtur. Türk halk edebiyatının atasözü, bilmece, tekerleme, mani, türkü, destan, fıkra, efsane, masal gibi türleri Bulgaristan Türk edebiyatında da esas türlerdir. Aynı zamanda bu edebiyatta tarihi ve toplumsal gerçeklerin bir ifadesi olan göçmenlik, trudovaklık gibi motifler de geliĢmiĢtir. Göçmenlik, Bulgaristan Türk halk edebiyatına özgü bir motiftir. Bir türlü sonu gelmeyen göçmenlik aslında büyük bir insanlık dramıdır. Bulgaristan Türkü baba ocağına, konu komĢusuna bağlı kalarak yarattığı eserlerde bu olaya hıçkırıklarla karıĢık bir duygu katmıĢtır: Ah bu macırlık (muhacirlik) bağrıma bastı Ben ona yanarım Ben vatanımdan nece ayrıldım Ah, deyip yanarım. Geleceğin belirsizliğinden kaynaklanan bir çaresizlik de bazı türkülere bambaĢka bir eda verir. BaĢka bir duygu da halkımızın ateĢten gömlek adını verdiği göçmenliğin zorluklarından gıdalanarak bir nostalji ile örülü olarak dile gelir, göçmenliğin ölümden beter olduğu vurgulanır: Edirne ovasında naneler biter Nanenin kokusu cihana yeter Ah Ģu macırlık ölümden beter. Göçmenlik hasretlik demektir, ayrılık demektir. Ayrılık, ayrılık, ah ayrılık: 707 Yol verin ağalar, yol verin beyler Yol verin geçeyim Nazlı da yarden ayrı düĢtüm Zehir mi içeyim Benden size vasiyetler olsun Macır olmayın Macır olsaz da (olsanız da) Yârsız kalmayın Göçmenlik motifi baĢlı baĢına araĢtırılması gereken konulardan biridir. Bulgaristan Türk halk Ģiirine özgü baĢka bir motif de trudovaklık motifidir. 1877-1878 Türk-Rus SavaĢından sonra bir azınlık durumunda bırakılan Bulgaristan Türkleri oğullarını Bulgar ordusunda birer emek eri, inĢaat iĢçisi olarak görmektedir. Bu gerçek, folklor eserlerinde de yepyeni bir motif olarak geliĢmiĢ ve Bulgaristan Türklerinin halk edebiyatının karakteristik özelliklerinden birini oluĢturmuĢtur: Benim yârim nerede Karlova‘da derede Kazma kürek elinde Podiserin (üstçavuĢun) önünde Osmanlı zamanında ortaya çıkan haydutluk, çetecilik ve komitacılık harekâtı Bulgaristan ve öteki Balkan Türkleri folklorunda yankısını bulmuĢ, yeni tarihî koĢullarda da yeni adlar ve yeni biçimleriyle Türklere yönelik eylemler devam etmiĢtir. Belirli devirlerde Balkanlar‘a özgü bu olaylar türlü varyantlarıyla efsane, menkıbe, ağıt gibi eserlerde ifadesini bulmuĢtur: Sülman senin kaĢın gözün yay mıdır TeneĢirden akan sular kan mıdır Sülman gibi Ģu Kırçma‘da var mıdır Kıymayın canıma, ben dünyama doymadım Eller gibi ben ecelimden ölmedim. Yakın geçmiĢte Bulgaristan Türkü korkunç olaylar yaĢadı:BulgarlaĢtırma süreci, bunu takiben de Türkiye‘ye zorunlu göç olayları sözlü edebiyatta da izler bıraktı: 1. Gide gide yoruldum Sular gibi duruldum Üzülme aneciğim 708 Türkçem (veya:dilim) için vuruldum 2. Rodoplar‘dan Belene Uzak mıdır yakın mı Allah‘ım ne bu gördüğüm Cehenneme akın mı 3. Arda‘dan Tuna‘ya teller germeli Nasıl nice Belene‘ye varmalı Arslan Memed‘im yatağa düĢmüĢ Hal-hatırını varıp sormalı Bu tür eserler henüz gerçek anlamda bir sanat eseri olgunluğundan uzak ve Ģimdilik sadece belirli bölgelerde yayılmıĢ olsalar da, bunlar birer folklor ürünü olarak ele alınmalıdır, çünkü folklor eserlerinin özelliklerine sahip eserlerdir. Bulgaristan Türk halk edebiyatında daha baĢka özellikler bulmak mümkündür, ancak bu edebiyat bugüne kadar gereğince araĢtırılmamıĢ, folklor severlere ve bilim çevrelerine de tanıtılmamıĢtır. 1990‘dan bu yana Bulgaristan‘da bazı demokratikleĢme temayülleri ufukta belirmeye baĢlayınca Türk aydınları da bu durumu iyi değerlendirerek uluslararası ve millî çapta sempozyumlar düzenlediler. Bu etkinlikler Bulgaristan Türk halk bilimine, halk edebiyatına artmakta olan ilginin sevindirici birer belirtisidir. 2. Yazılı Edebiyat Rumeli Türk edebiyatının bir devamını oluĢturan Bulgaristan Türk edebiyatı baĢlangıcından bu yana, yani 125 yıllık tarihi boyunca bir azınlık edebiyatı olarak Türk edebiyatı geleneklerini sürdürmeye çalıĢmıĢ, ancak ağır toplumsal koĢullar yüzünden sık sık durgunluk, hattâ suskunluk dönemleri yaĢamıĢtır. Doksanüç Harbi, Balkan SavaĢının getirdiği felaketler, Anadolu‘ya büyük göçler Bulgaristan Türkünün sözlü edebiyatında ağıt, destan, efsane Ģeklinde eserlerde dile getirilmiĢse de, yazılı edebiyatta bu konularda eserler yayınlamak kolay olmamıĢtır. Bir sanat eserinin yayınlanması ve okurlara ulaĢabilmesi Bulgar devletinin Türklere yönelik izlediği politikaya ve uyguladığı sansüre bağlı olmuĢtur. Bulgaristan Türklerinin yazılı edebiyatı bir bütün olarak araĢtırılmamıĢ, birçok sorunun açıklığa kavuĢmasına geç baĢlanmıĢtır. Bu alanda ilk yazılara Ġkinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra çıkmaya baĢlayan Yeni IĢık ve Halk Gençliği gazetelerinin 1948 tarihli sayılarında rastlıyoruz. 1950‘lerde Yeni IĢık, Halk Gençliği gazetelerinde ve Yeni Hayat çizgisinde Türk azınlığın edebiyatına iliĢkin yazıların arttığını görüyoruz. Edebiyatımız hakkında genel konularla birlikte kimi sanatçıların da eserleri ideolojik ve estetik açıdan değerlendirilmiĢtir. Ellilerin sonunda ve altmıĢlı 709 yılların ilk yarısında bu alanda bazı çalıĢmalar kitap halinde okurlara sunuluyor. Riza Mollov‘un Edebi Makaleler Kitabı,4 Ġbrahim Tatarlı‘nın da iki antolojisi5 yayınlanıyor. Adı geçen kitaplardan sonra Bulgaristan‘da yerli Türk sanatçıların bir hayli eseri yayınlanmıĢtır. 1960‘ta A. ġerifov‘un Müjde eseriyle baĢlayan yayın faaliyeti 1969 yılında yine A. ġerifov‘un Êçüncü Adım kitabıyla Türkçe eser yayınlarına son verilmiĢtir. 1964‘ten sonra ―Halk Eğitimi‖ yayınevinde sanatçıların baĢlı baĢına 22 Ģiir kitabı ve 24 öykü, roman ve gezi notları basılmıĢtır. 1964‘ten sonra basılmıĢ Ģiir ve öykü derlemelerinin sayısı ise 8‘dir. BeĢ yıl (1965-1969) içerisinde ―Halk Eğitimi‖ Yayınevince yayınlanan Yeni Hayat Dergisi ve Türkçe gazetelerde de çıkan sanat eserlerinden seçmeler yapılarak yeni antolojiler, derlemeler hazırlanabilirdi. Fakat totaliter rejimin Türklere yönelik ırkçı politikasının giderek korkunç boyutlara ulaĢması yüzünden Bulgaristan‘da böyle çalıĢmalar artık imkânsızdı. Uzun bir aradan sonra, 1980‘lerin sonunda Bulgaristan Türk edebiyatı üzerine kitaplar yayınlamaya baĢlandı. Bunlar Türkiye‘de basılmıĢ eserlerdir. T. C. Kültür Bakanlığı N. Hafız‘ın Bulgaristan‘da ÆağdaĢ Türk Edebiyatı Antolojisi baĢlıklı üç ciltlik eserini yayınladı.6 1990‘ların ikinci yarısında Kültür Bakanlığı‘nca iki antoloji yayınlanmıĢtır. Birincisi, Niyazi Hüseyin Bahtiyar‘ın hazırladığı ÆağdaĢ Rodop Türk ġairlerinden Esintiler (Atoloji),7 ikincisi de BaĢlangıcından Günümüze Kadar Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım) serisinin sekizinci cildini oluĢturan Bulgaristan Türk Edebiyatı8 baĢlıklı eserleri yayınlamıĢtır. Bu cilt Hayriye Süleymanoğlu Yenisoy tarafından hazırlanmıĢtır. T. C. Kültür Bakanlığı‘nın yayınlarının yanı sıra Türkiye‘de Bulgaristan Türk edebiyatına iliĢkin baĢka araĢtırmalar ve antolojiler de yayınlandı. 1988‘de Mehmet ÇavuĢ, 20. Yüzyıl Bulgaristan Türkleri ġiiri (Antoloji)9 eserini Ġstanbul‘da yayınladı. 1996‘da Bulgaristan Türkleri ġiiri baĢlıklı yazısı Türk Dili Dergisi‘nde basıldı.10 Mustafa Ġsen‘in Ételerden Bir Ses11 baĢlıklı kitabı baskıdan çıktı ve burada Bulgaristan Türk edebiyatına ait yazı da bulunmaktadır. Türkiye‘de çıkan Bizim Anayurt Gazetesi ve Balkanlar‟da Türk Kültürü, Balkanlar‟ın Sesi KardeĢ Edebiyatlar, Tuna, Tuna Boyu vb. dergilerde, Sofya‘da 1991-1998 yılları arasında çıkan Hak ve Ézgürlük Gazetesinde, Filiz gazetesinde Êmit dergisinde ve özellikle 2000 yılında çıkmaya baĢlayan Kaynak dergisinde Bulgaristan Türk edebiyatına iliĢkin araĢtırmalar vardır. Bu yazıların altında sık sık Muharrem Tahsin‘in, Sabri Ġbrahim Alagöz‘ün, Ġsmail A. ÇavuĢ‘un, Osman Aziz‘in vb. imzaları bulunmaktadır. Son yıllarda düzenlenmekte olan birçok uluslararası kongre ve sempozyumlarda okunan bildiriler derlemelerinde Ġbrahim Tatarlı, Hayriye Süleymanoğlu Yenisoy vb. araĢtırmacıların da adları yer almaktadır. 1990 yılından bu yana Türkiye‘de ve Bulgaristan‘da birçok sanatçının eserleri kitap halinde basılmıĢtır. Buraya kadar sıralanan bütün hayırlı çalıĢmalar Bulgaristan Türk Edebiyatı tarihinin yazılması için sağlam bir zemin oluĢturmaktadır. 3. Bulgaristan Türk Edebiyatında Esas Dönemler 710 Bulgaristan Türkleri edebiyatının geliĢmesinde esas dönemleri belirlerken, bu ülkedeki toplum hayatında değiĢme ve geliĢmelerle birlikte edebiyat sürecinin de kendi özel kurallarına göre nasıl ve hangi yönde geliĢtiğini göstermek önemlidir. Ancak baĢlangıcından bugüne kadar (1878-2001) yazılmıĢ sanat eserleri hakkında araĢtırmalar yeterince yapılmamıĢ olduğundan dönemleri de daha genel bir biçimde göstermek zorundayız. Bulgaristan Türk edebiyatında baĢlıca Ģu üç dönemden söz edilebilir: 1. Bulgar Devleti‘nin kuruluĢundan Ġkinci Dünya SavaĢının sonuna kadar (1878-1944). 2. 1944 yılından 1989 yılının sonuna kadar. 3. 1990 yılından günümüze kadar. Birinci Dönem Edebiyatı 1878-1944 yılları arası dönem birçok askerî ve politik olaylarla doludur. Bu olayların çoğuna Osmanlı Devleti‘nin Rumeli kanadı sahne olmuĢtur. SavaĢlar, Balkanlar‘da yeni yeni devletlerin kurulması, kitle halinde göçler, hep Rumeli Türkünün aleyhine olmuĢ hüzünlü tarihî gerçeklerdir. Bu acı olayların Bulgaristan Türkleri edebiyatına da yansıması doğaldır. Çünkü edebiyat büyük ölçüde gerçeklerin bir aynısıdır. Ancak bu oldukça uzun dönemin sanatçıları henüz gereğince araĢtırılmamıĢ, eserleri de gün ıĢığına çıkarılmamıĢtır. Elde olan bilgilere dayanarak birinci dönem edebiyatını iki alt döneme ayırmak mümkündür. Birinci alt dönem 1878‘lerden 1919‘a kadar ve ikinci alt dönem de 1920‘lerin baĢından 1944‘e kadar devam eder. a. Birinci alt dönem temsilcilerinin baĢında AĢık Hıfzı ve Hüseyin Raci Efendi bulunmaktadır. Her ikisi de Doksanüç Harbini konu almıĢlardır. Bunlardan sonra Halil Zeki ―Felaket Günlerim‖ baĢlıklı eserinde bir Türk kızının Doksanüç Harbindeki macerasını dile getiriyor (Filibe, HurĢit Matb. 1913). Edhem Ruhi‘nin ―ġehit Evlatları‖ Balkan SavaĢına dair bir romandır (Filibe, Balkan Matb. 1913). Ahmet Ġhsan da 1915‘te Filibe‘de ―Ġntibah‖ eserini yayınlamıĢtır. b. Ġkinci alt dönem edebiyatı daha farklı koĢullarda geliĢmeye baĢlamıĢtır. Neully BarıĢ AntlaĢmasının (1919) azınlıkların korunması hakkında hükümleri, Türkiye‘de Ulusal KurtuluĢ SavaĢının zaferle sonuçlanması, Cumhuriyetin kuruluĢu ve Atatürk reformları, Bulgaristan Türklerinin de kültür kalkınmasını olumlu yönde etkilemiĢtir. Ġki Dünya savaĢları arasındaki dönemde türlü konularda Ģiir, hikaye, ropörtaj gibi yazılara rastlanmaktadır. Bu konuların baĢında vatan sevgisi bulunuyor. 1912 yılı Balkan SavaĢı‘nda yaĢanan vahĢetin canlı tanığı olan ġair Ferhat Vatan Destanı‘nda Ģöyle der: Dinle tarif edeyim vatanı sana Doğru söz söyleyim gücenme bana Kurban et canını sen bu vatana Böyle bir kıymetdar mekândır vatan... (ġair Ferhat, Vatan Destanı, N. H. Bahtiyar, Antoloji, s. XVII) 711 Mehmet Fikri‘de ise gençliğe bir çağrı var. Sanatçı, gençlerin cehaletten uzaklaĢmalarını ve ilerlemenin, geliĢmenin yolunda yürümelerini istemektedir: Korkma yürü, ümidisin milletin Her manii yıkar, ezer himmetin .......... Senin azmin yükseltecek milleti Mahvedecek cehaleti, zilleti… .......... Uyan, uyan… Bu girdaptan uzaklaĢ! Ġlerleyen milletlere koĢ, yaklaĢ!… (M. Fikri, Türk Gençliğine Bir Hitabe, Türk Gençlerine ġiirler‘den) Turan gazetesi sayfalarında Mustafa Oğuz imzasıyla yazılmıĢ Ģiirlerde de tarihimizden alınan güç ile gençlerin uyanması; sevgi ve bilgi yaymaları çağrısı vardır: Yıllardır Ģu çorak yurt, Gür sesini bekledi Yıllardır yüce bozkurt ―Uyan artık sen‖ dedi. .......... Ne baĢlangıç, ne de son, Sana engel olmasın. Bu yeni Ergenekon, Çağıldasın, solmasın. (M. Oğuz, Bize Ġzgi Diyor ki, Turan gazetesi, Sayi 2, 1932, s. 2, Kırcaali) Bu dönemin ders kitaplarında da milli ruhu okĢayıcı Ģiirler, yazılar vardır. Söz konusu alt dönemde Basri Debre Mebusu, Mustafa ġerif Alyanak, Mehmet Masum, Mehmet Behçe Perim, Muharrem Yumuk, Ahmet Ġhsan, Ali Kemal, Mehmet Fikri, Mustafa Oğuz Peltek ve daha birçok sanatçımız değerli eserler yazmıĢlar ve baĢlıca vatan, millet, göçmenlik, halkı cehaletten kurtarmak gibi konuları iĢlemiĢlerdir. 1920‘lerin baĢlarından baĢlayarak 1930‘ların baĢlarına kadar süren Türkçe basın faaliyeti ve sanat eserlerinin yayınlanmasına Bulgar Devleti tarafından önce kısıtlamalar getirilmiĢ, 1934 yılı askeri sivil hükümet darbesiyle de tamamen yasaklanmıĢtır. Edebiyatımızda imza- 712 sını bırakmıĢ birçok aydınımız da Türkiye‘ye göç etmek durumunda bırakılmıĢtır. Böylece Bulgaristan Türk edebiyatı büyük kayıplara uğratılmıĢtır. Ġkinci Dönem Edebiyatı Kızıl Ordunun Bulgaristan topraklarına girmesiyle 9 Eylül 1944‘te komünistler iktidara gelir ve Sovyet modeli bir düzenin kurulmasına gidilir. Ülkede politik ve sosyal-ekonomik alanda gerçekleĢtirilen köklü değiĢiklikler kültüre, sanata ve edebiyata yansır. Yeni realite her sanatçıya konu olur. Türk azınlık edebiyatı da bu gerçeklerden uzak kalamaz. Yeni rejim ile ilgili ilk Türkçe güncel yazılar ve Ģiir denemeleri, Türkçe çıkmaya baĢlayan gazete sayfalarında belirir. SavaĢ sonrası ilk yılların coĢkusu, ümidi, emekçilerin yeni rejimi koruyacakları ilk Ģiirlerde Ģöyle ifade edilmektedir: Yıldız, çekiç ve bayrağımız Hak, adalet, müsavat dileğimiz Ancak bu sayede kardeĢ olduk biz YaĢasın vatansever milletimiz! (M. Sadi, IĢık, Sayı 8, 18.09.1941, Ġ. Tatarlı, Antologiya, 1960, s. 17) Ülkenin özgür ve eĢit haklara sahip vatandaĢları için de Ģöyle denilmektedir: Ayrılık, gayrılık kalktı aradan Her hakta bir oldu Aliyle Yordan (O. Ġbrahim, IĢık, Sayı 7, 1945) Türkçe gazetelerde komünist rejim önderi G. Dimitrov‘a hasredilen Ģiirler, ateizm konulu yazılar da bulunmaktadır. Ġkinci dönem edebiyatı iĢte böyle devlet desteği ve devlet kontrolünde, resmi ideolojinin propagandası niteliğinde geliĢmeye baĢlamıĢtır. Bu dönem edebiyatında da iki alt dönemden söz edebiliriz. Birinci alt dönemin 1945‘ten 1954‘lere kadar sürdüğü, ikinci alt dönemin de 1955‘ten 1990 yılının baĢına kadar devam ettiği söylenebilir. a. Birinci alt dönem edebiyatında Tanzimat edebiyatının izleri vardır. Sanatçıların çoğu ilkokul, rüĢtiye, Nüvvap veya lise mezunu öğretmenlerdir. Ġlk yazılan eserler Ģiir türünde olup, Ģiiriyetten, estetik nitelikten yoksun eserlerdir. Yazılan ilk öyküler de oldukça cılızdır. Birinci alt dönem edebiyatı temcilcilerinden Hafız Ġslam Ergin, Ayrantok, Mehmet Müzekkâ Can, Osman Sungur (Keskioğlu), Hafız Tuna gibileri Ġkinci Dünya SavaĢı öncesi edebiyatla savaĢ sonrası ilk yıllarda yazılan edebiyat arasında bağlantıyı gerçekleĢtiren ve edebiyat geleneklerini sürdüren sanatçılar olurlar. Daha sonraları bunlara Selim Bilâl, Sabri Demir, Süleyman Hafız vb. aydınlar da katılır. Amatörlük arka plana bırakılarak gerçek sanat eserlerinin yazılmasında geliĢmeler baĢlar ve böylece 1950‘lerin baĢlarında nazımda olduğu gibi, düz yazıda da baĢarılar görülür. 713 b. Ġkinci alt dönem edebiyatı daha farklı koĢullarda geliĢmeye baĢlar. Türklerin yaĢamında da artık birçok yenilik raylara oturtulmuĢtur. Bu yıllarda Türk liselerinde, öğretmen okullarında ve enstitülerinde, Sofya Üniversitesi‘nin Türkoloji bölümünde Türk halk edebiyatı, Türk edebiyat tarihi müfredat programlarında esas dersleri oluĢturmaktadır. En yeni Türk edebiyatı temsilcilerinin bazı eserleri ―Halk Eğitimi‖ Yayınevince yayınlanmaktadır. Dünya, Rus ve Bulgar klasiklerinin eserlerinden seçmeler yapılarak Türkçeye çevirileri yayınlanmaktadır. Türk öğretmen okul ve enstitüleri, Sofya Üniversitesi Türkoloji ve öteki Türkçe bölümleri, mezunlarını vermeye baĢlamıĢtır. Türkçe çıkan gazete ve dergilerin sayısı artmıĢtır. Türk estrat (müzikal) tiyatrolarının faaliyetleri Türk köylüsü arasına da girmiĢtir. Türkçe radyo yayınları artırılmıĢtır. Bütün bu sayılanlar Bulgaristan Türkleri‘nin genel kültür kalkınmasını sağlayan faktörlerdir. Türk edebiyatı, Bulgaristan Türk sanatçılarına dil, üslûp ve ifade zenginliği açısından örnek olur. Konu ve ideolojik açıdan da Sovyet ve Bulgar edebiyatı oldukça etkili olur. 1950‘lerde ve 1960‘lı yıllarda yetiĢen sanatçılar Bulgaristan Türkleri edebiyatına yeni davranıĢ, yeni haykırıĢ, yeni içtenlik getirmiĢlerdir. 1950‘lerin baĢlarında edebiyatın ön saflarında bulunanlardan Selim Bilâlov (Sertel), Sabri Demirov, Riza Mollov, Kemal Bunarciev, Süleyman Gavazov, Hasan Karahüseyinov vb. birinci kuĢak sanatçılar gurubunu oluĢturmaktadırlar. Ġkinci kuĢak sanatçıların baĢında Ahmet ġerifov, Sabri Tatov, Ahmet TımıĢev, Niyazi Hüseyinov, Muharrem Tahsinov, Lütfi Demirov, Mehmet Bekirov, Sabahattin Bayramov, Halit Aliosmanov, Lâtif Aliev, Ġshak RaĢidov, Mehmet Davudov, Mehmet ÇavuĢev, Kâzım MemiĢev, Nevzat Mehmetov, Ömer Osmanov, Recep Küpçiev, Ali Kadirov ve daha bir sıra yazar ve Ģair bulunmaktadır. Ġkinci kuĢağın bir devamını oluĢturan ve edebiyatımıza değerli eserler kazandıran sanatçılardan da Mustafa Mutkov, Sabri Ġbrahimov, Ġsmail ÇavuĢev, Faik Ġsmailov, Halim Halilibrahimov, Süleyman Yusufov, Durhan Hasanov, Osman Azizov, ġabah Mahmudov, ġahin Mustafov, Naci Ferhadov, Ali Bayramov, Ġslâm Beytullov, Turhan Rasiev, Ahmet Eminov, AliĢ Saidov, Mustafa Çetev, Mehmet Sansarov, Ali DurmuĢev ve adlarını sayamadığımız daha birçokları üçüncü kuĢak sanatçılar grubunun baĢında bulunmaktadırlar. Söz konusu alt dönem edebiyatında kadın sanatçılarımızdan Mefküre Mollova, Nadiye Ahmedova, Lâmia Varnalı, Necmiye Mehmedova vb. yaratıcılıklarını sürdürmüĢlerdir. Ġkinci ve üçüncü kuĢak sanatçılarda yeni edebî yapılıĢlar belirmiĢ, özellikle Ģiirde sanat daha geliĢmiĢtir. Öykü türünde değerli eserler veren Selim Bilâlov, Kemal Bunarciev, Ahmet TımıĢev, Sabri Tatov, Hüsmen Ġsmailov, Muharrem Tahsinov, Halit Aliosmanov, Ali Kadirov, Halim Halilibrahimov ve daha birçok sanatçımızdır. Uzun Öykü‘de Ġshak RaĢidov‘un imzası bulunmaktadır. Roman türünde ilk adımlar 1960‘larda atılmıĢtır. Sabri Tatov ilk romancımız olarak edebiyatımızda yer almakta, ikinci romancımız da Halit Aliosmanov‘dur. Uzun öykü türünde eser yazan Sabri Tatov ve Ömer Osmanov olmuĢtur. Mizah ve fıkra alanında da baĢarılı eserler yazılmıĢtır. Mehmet Bekirov, Ahmet TımıĢev, Turhan Rasiev vb. bu tür eser yazan sanatçıların baĢında bulunmaktadırlar. 714 Sahne eserleri türünde en ağır basan perdelik piyeslerdir. Bu edebî türde ilginç eserler veren Yusuf Kerimov, Hasan Karahüseyinov, Sabri Tatov ve daha birkaç sanatçı olmuĢtur. Edebiyatımızın önemli bir bölümünü oluĢturan çocuk edebiyatımız da bu dönemde oldukça geliĢmiĢ ve çocuklara ait bir hayli Ģiir ve düz yazı eserleri yazılmıĢtır. Çocuk edebiyatının geliĢmesi Ahmet ġerifov ile baĢlar ve Ġshak RaĢidov, Nadiye Ahmedova, Nevzat Mehmedov gibi sanatçıların eserleriyle zenginleĢir. EleĢtiri türünde ilk adımlar 1948-50‘de atılır ve ellilerde geliĢtirilerek 1960‘lı yıllarda ilginç yazılar yazılır, Türkçe yayınlanan sanat eserleri değerlendirilir. EleĢtiri dalında baĢarıyla çalıĢan Rıza Mollov, Ġbrahim Tatarlı, Ġshak RaĢidov, Mehmet ÇavuĢev, Ġbrahim Beyrullov gibi araĢtırmacılar olmuĢtur. Bulgaristan Türk azınlık edebiyatının tarihi boyunca en çok sanatçı yetiĢtiği ve en çok Türkçe eserin yayınlandığı dönem 1950 ve 1960‘lı yıllar olmuĢtur. Söz konusu yıllarda Bulgaristan Türk edebiyatı oldukça yüksek bir düzeye ulaĢmıĢtır. Üçüncü Dönem Edebiyatı 1989 yılı, Büyük Göç yılı olarak tarihimize geçmiĢtir. Aslında 1989 yılı, Büyük Göç‘ün baĢlangıcı olmuĢtur. Çünkü göç günümüzde de devam etmektedir. 1989 yılı sonlarından bu yana Bulgaristan‘da ve tüm Doğu Bloku ülkelerindeki geliĢmeler Bulgaristan Türk edebiyatına da yansıdı. DemokratikleĢme koĢullarında edebiyatımız da yeni yeni filizlenmeye baĢladı. Ancak bir önceki dönem sanatçılar kadrosu artık dağılmıĢ, Bulgaristan‘da kalan aydınlarımızın sayısı oldukça azalmıĢtır. Büyük kan kaybına uğratılmıĢ üçüncü dönem edebiyatımızı araĢtırırken Bulgaristan‘da ve Türkiye‘de geliĢmesini sürdüren bir edebiyat olarak ele almalıyız. Belki de sadece bu dönemi değil, baĢlangıcından bu yana edebiyatımızı böyle ele almak daha doğru olacaktır. Çünkü tarihimiz boyunca kan kaybı devam etmiĢtir. Farklı koĢullarda geliĢmekte olsa da, bu edebiyatın merkezinde Bulgaristan Türkü vardır, insanımızın alın yazısı vardır. Üçüncü dönem edebiyatı temsilcileri arasında bulunan ve son yıllarda aramızdan ayrılan Kemal Bunarciev, Mustafa Kahveciev, Mustafa Mutkov (Mutlu), Faik Ġsmailov (Arda), Mülâzim ÇavuĢev, Servet Tatarov; Türkiye‘de bulunanlardan da Ahmet ġerif (ġerefli), Lâtif Ali Yıldırım, Hasan Özkan vb. güçlü kalemlerimiz güzel eserleriyle en yeni edebiyatımızın geliĢmesinde katkıda bulundular. Yeni koĢullarda Yusuf Kerimov, Ahmet TımıĢev, Muharrem Tahsinov, Halit Aliosmanov, Sabri Ġbrahimov (Alagöz), Ġsmail A. ÇavuĢev, Ali Pirov, Osman Azizov, Ali Bayramov, Turhan Rasiev, AliĢ Saidov, Naci Ferhadov, Ali DurmuĢev, Mehmet Sansarov, Mustafa Çetev, Ġsmail Yakubov, Saffer Eren, Kadir Osmanov, Nuri Turgut Adalı, Sabri Tata, Sabahattin Bayram Öz, Ömer Osman Erendoruk, Niyazi Hüseyin Bahtiyar, Mehmet ÇavuĢ, Ahmet Emin Atasoy, Yusuf Ahmet TaĢkın, Zait Güney, Mehmet Alev, Ġslâm Beytullah Erdi, Lâtif Karagöz, ġaban Mahmut Kalkan, Süleyman Yusuf Adalı, Ġsa Cebeci, Ġsmail ĠbiĢ, Nazmi Nuri Adalı, Avni Veli Özgürer ve daha birçok sanatçımız yaratıcılıklarını sürdürmektedirler. Bunlar arasında kadın sanatçılardan da Mukaddes Akmanova, Nefise Habib Adıgüzel, Fahriye Güney vb. Ģiir ve düz yazı eserleriyle bu dönem edebiyatımızda yer almaktadırlar. Üçüncü dönem edebiyatı konu bakımından ikinci dönem edebiyatından farklılaĢmaktadır. Önceki dönemdeki angajelik, güdümlülük artık yoktur. Bir zamanlar tabu olan ya da baĢka açıdan ele 715 alınan dil, din, özgürlük gibi konular bugün sanatçıların iĢledikleri esas konulardır. Göçmenlik konusu da var gücüyle bu dönem edebiyatımızda damgasını vurmaktadır. Nedense, göçmenlik motifi hiçbir zaman Bulgar sanatçılarına konu olmamıĢtır. Bulgar sanatçılar bu büyük insan dramı karĢısında sessiz kalmıĢlardır. Bulgaristan toplum hayatını devamlı etkileyen göçmenlik hakkında sadece Yordan Yovkov‘un bir-iki öyküsünde birĢeyler bulabiliyoruz. Bu dönemde de geliĢme açısından Ģiir türü baĢta bulunmakta. Öykü türünde büyük mesafe alındığını söyleyebiliriz. Roman türü, Sabri Tata (Tatov), Ömer Osman Erendoruk, Ġslâm Beytullah Erdi gibi sanatçılarımızın yeri romanlarıyla zenginleĢmiĢtir. Çocuk Ģiirinde AliĢ Sait, Lâtif Karagöz, çocuk öykülerinde de Muharrem Tahsin ön saflardadırlar. Mizahta Yusuf Kerimov, Ahmet TımıĢev, Turhan Rasiev, Mukaddes Akmanova, Hüseyin Kösv vb. sanatçılarımızın baĢarısı vardır. EleĢtiride Ġbrahim Tatarlı, Niyazi Hüseyin Bahtiyar, Mehmet ÇavuĢ, Ġsmail ÇavuĢ, Osman Aziz, Sabri Ġbrahim Alagöz vb. araĢtırmacıların çalıĢmalarıyla bu dalda da geliĢme sağlanmıĢtır. Eserlerin diline gelince; bazı eserlerde Rumeli Ģivesi özellikleri bulunsa da, genel itibarıyla bunlar Türk yazı dilinde yazılmıĢ eserlerdir. Son yıllarda Türkiye ile sıkı iliĢkiler sanatçılarımızın dili ve uslûbunu olumlu yönde etkilemiĢtir. Buraya kadar yazılanları özetleyerek Ģunu belirtmeliyiz:Öteki Balkan ülkeleri Türk edebiyatlarına kıyasa baĢlangıcından bu yana en uzun azınlık tarihine sahip Bulgaristan Türkleri edebiyatı, türlü aĢamalardan geçerek, tüm frenlemelere rağmen bugüne kadar geliĢmesini sürdürebilmiĢtir. Zengin sanatçı kadrosu ve eserler listesiyle bu edebiyat Balkanlar‘daki Türk edebiyatında önemli bir yer almaktadır. Fakat Bulgaristan Türk edebiyatının geleceği hakkında iyimser olmak biraz zordur. Çünkü Bulgaristan‘da az sayıda kalan sanatçılarımızdan en ―genç‖ olanlar 48-50 yaĢlarındadır. Türkçe eğitimin on yıllarca yasaklanmıĢ olması, nesiller arasında büyük kopukluğa neden oldu. Bu ülkede Türkçe eğitim sağlanamazsa, gelecek kuĢaklar arasında edebiyat geleneklerimizi sürdürecek sanatçılar bulmak kolay olmayacaktır. 1 Vrızki na sıvmestimost i nesivmestimost mejdu hıristiyani i müsümani v Bılgariya (Bulgaristan‘da Hıristiyanlar ve Müslümanlar Arasında BağdaĢabilirlilik ve 716 BağdaĢamamazlık). Fondatsiya ―Mejdunaroden tsentırpo problemite na maltsinstvata i kulturnite vzaimootnoĢeniya‖, Sofiya, 1994, s. 21-22. 2 Ġsen, M. Ételerden Bir Ses, Ankara, 1997, s. 515. 3 Bahtiyar, N. H. Bizim Anayurt gazetesinin hemen hemen her sayısında böyle araĢtırmalar bulunmaktadır. 4 Mollov, R. Edebî Makaleler, Sofya, 1958. 5 Tatarliev, Ġ. Antologiya (IX. 1944‟ten Sonra Bulgaristan Türklerinin Edebiyatı). Sofya, 1960, Tatarliev, Ġ. Antoloji, Sofya, 1964. 6 Hafız, N. Bulgaristan‟da ÆağdaĢ Türk Edebiyatı Antolojisi tanb. C. I, II, 198; Hafız, N. Bulgaristan‟da ÆağdaĢ Türk Edebiyatı Antolojisi, Ġstanbul, C. III, 1989. 7 Bahtiyar, N. H. ÆağdaĢ Rodop Türk ġairlerinden Esintiler (Antoloji). Ankara, 1996. 8 Süleymanoğlu Yenisoy, H. BaĢlangıcından Günümüze Kadar Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım). Bulgaristan Türk Edebiyatı, Ankara, 1997. 9 ÇavuĢ, M. 20. Yüzyıl Bulgaristan Türkleri ġiiri (Antoloji), Ġst., 1996. 10 Süleymanoğlu Yenisoy, H. Bulgaristan Türkeri ġiiri, Türk Dili-Türk ġiiri Ézel Sayısı V (Türkiye DıĢı ÇağdaĢ Türk ġiiri), Mark, 1996, s. 449-578. 11 Ġsen, M. a.g.e. 717 Bulgaristan‘da Türk Halk Kültürü / Prof. Dr. Ġbrahim Tatarlı [p.424-431] PROF. DR. ĠBRAHĠM TATARLI Sofya Yüksek islam Enstitüsü /Bulgaristan Bulgaristan‘da Türk halk kültürünün uzun bir geçmiĢi vardır. En eski çağlarda oluĢarak, çeĢitli dönemlerde geliĢerek ve zenginleĢerek, toplum yaĢamında çok yönlü sosyal iĢlevler görmüĢtür. Sinkretik nitelikte olan halk kültürü, kendisinde sözlü Ģiir ve anlatı edebiyatını, halk musikisini, halk koreografisini ve halk sahne sanatını biriktirmektedir. Nitekim daha sonraki profesyonel ve kiĢisel kültürün temellerini oluĢturmuĢtur. Tükenmez ve ölümsüz ilham kaynağı konumundadır. Zengin manevî, moral ve estetik değerlere sahip olan Türk halk kültürü ve özellikle halk sanatı çeĢitli etnik, millî din ve dil toplulukları arasında karĢılıklı dostluk, iĢ birliği ve uygarlık alıĢ veriĢinin güçlü bir faktörü haline gelmiĢtir. Bundan dolayı halk kültürünün ve özellikle halk sanatlarının araĢtırılması, yapıtlarının toplanması, değerlendirilmesi ve yeni baĢtan üretilmesi ve geliĢtirilmesi, akademik kuruluĢların, yükseköğretim kurullarının öğretim, eğitim ve kültür müesseselerinin baĢlıca amacı olmalıdır… I Bulgaristan‘da Türk halk kültürünün ve özellikle sözlü halk edebiyatının araĢtırılması halk biliminin XIX. yüzyıldan zamanımıza değin konusu olmuĢtur. Onlarla ilgili bilgiler ise bütün Ortaçağ tarih, kronik, Avrupa ve Osmanlı seyyahların yapıtlarında bulunmaktadır. Macar bilimcileri, genellikle Türk halk kültürünün ve özellikle Bulgaristan‘da ve Balkanlar‘da Türk kültürünün ve sözlü halk sanatının yapıtlarının toplanması, derlenmesi ve araĢtırılmasında öncülük yapmıĢlardı. Bu yönde BudapeĢte Üniversitesi‘nin bir bilim merkezi olarak önemi çok büyüktür. Türkoloji araĢtırmalarını dünyaca tanınmıĢ Arman Vamberi, Jozev Buden gibi bilim adamları teĢvik etmiĢlerdir. Halk Türk kültürü ve sözlü yapıtların bilimsel araĢtırılması ve değerlendirilmesi çalıĢmalarının temellerini, Kuman asıllı Macar bilgini Ignácz Kúnos (1860-1945) atmıĢtır. O bilimsel araĢtırmalarını ve derleme çalıĢmalarını bir arada sürdürmüĢtür. Sistematik ve plânlı olarak yaptığı ziyaretler ve araĢtırmalar sonucunda Balkanlar ve Türkiye‘deki Türk sözlü halk sanatının örneklerini birkaç cilt halinde yayımlamıĢtır. Eğer Türk halk sanatının birçok dahiyane örnekleri korunabilmiĢ ise biz bunu kendisine borçluyuz. Bunların arasında, Ada Kale‘de kaydettiği incilerden biri Ģudur: Ötme bülbül ötme, yaz bahar oldu, Bülbülün figanı bağrımı deldi. Gül alıp satmanın zamanı geldi Aldı Nemçe bizim nazlı Budin‘i… ġu Ada‘dan gelip geçtim Acı tatlı suyun içtim 718 Ben yarimden ayrı düĢtüm Hey ada, güzel Ada, kal selamet Ģirin Ada… O Plevne‘nin Rus-Türk Harbi zamanındaki savunması ile ilgili ünlü halk yapıtının ilk kaydedenlerinden olmuĢtur: Tuna nehri akmam dedi Ben denize bakmam dedi Yüz bin asker gelmiĢ olsa Osman PaĢa korkmam dedi… (Ignácz Kúnos, Türk Halk Türküleri, Ankara 1998). Türk halk kültürünü araĢtırma çabalarını büyük Macar bilimcilerinden olan Gyula Németh ve George Hazai sürdürmüĢlerdir, Genellikle Türk halklarının halk sanatı örneklerinin toplanması, yayımlanmasında Rus bilimcilerinden V. Radlov‘un büyük katkısı olmuĢtur. Bunları 10 cilt halinde yayımlamıĢtır. Onu V. Smirnov, V. Gordlevski, V. M. Jirmunski, V. S. Garbuzova, I. V. Borolina gibi bilim adamları izlemiĢtir. Daha P. R. Slaveykov, Nayden Gerov gibi UyanıĢ dönemi Bulgar yazar ve toplumcuları Türk halk edebiyatı ve özellikle fıkra, atasözleri örneklerini toplamıĢ ve yayımlamıĢlardır. Ülkenin bağımsızlığını kazanmasından sonra, akademik kurumlar, Sofya Üniversitesi, Özgür Üniversite gibi yükseköğretim kurumları Bulgaristan‘daki Türk halk kültürünün araĢtırılmasında hizmetleri olmuĢtur. Stefan Mladenov, St. Çilingirov, St. Bobçev, V. Tsonev, D. Gacanov, M. Arnaudov, Ġkinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra da V. Vilçev, N. Kaufman, E. Ognanova, E. Staynova, Doroteya Dobreva, Lübomir Mikov gibi akademisyen, profesör, doçent ve diğer bilim adamları Türk halk sanatı ve Bulgar kültürüyle karĢılıklı iliĢkileri üzerinde durmuĢlardır. Bulgaristan Türkleri arasından entelektüeller halk kültürüne karĢı yakın ilgi göstermiĢlerdir. Bu yönde Türk Öğretmenler Birliği daha 1912‘de okulların da bu alanda faydalı olacaklarını belirtmiĢtir. Bununla ilgili olarak Darülmuallimin (1918-1928), Medresetü‘n-Nüvvab‘in (1922/23-47), okuma evlerinin önemli rolünü belirtmeliyiz. Bu sorunlar üzerinde ısrarla Osman Keskioğlu durmuĢtur. Bu alandaki çalıĢmalarını Sofya Devlet Üniversitesi‘ndeki yarı yüksek pedagoji enstitülerinde ve pedagoji okullarında olan çatıĢmaları biçiminde sıralayabiliriz. Bulgaristan‘da Türk halk sanatı örneklerinin toplanması ve araĢtırılmasında filoloji bilimleri adayı, Sofya Üniversitesi okutmanlarından Rıza Molla‘nın (1920-1989) özel katkısı vardır. O ―Aya Kl. Ohridski‖ Sofya Üniversitesi‘nde Türk Halk Edebiyatı üniversite kürsüsünün temellerini atmıĢtır. Onun dersleri dünya halk kültürü düzeyindedir. O, akademik çalıĢmalarını bilimsel-araĢtırma ve çalıĢmalarıyla birleĢmiĢtir. Bulgaristan Türk halk Ģiirinden örnekleri içeren ilk derlemelerinden birini hazırlamıĢtır. Ne yazık ki onun bazı fundemantal folklor araĢtırmaları ötede beride yayımlanmadan el yazısı halinde kalmıĢtır. 719 Bulgaristan Türk halk Ģiiri örneklerinin araĢtırmaları sürdürülmüĢtür. Sami Hatibov musiki refakati ve harmonize edilmiĢ melodiler biçiminde Ģiir örnekleri derlemiĢ ve yayımlamıĢtır. Yeni ġarkılar ve Türküler baĢlığı altında (1961). Bunları Hayriye Süleyman Yenisoy‘un ve Emil Boyev‘in, Muharrem Tahsin‘in, Muhittin Mehmedov‘un, Yusuf Kerim‘in, Hasan Karahisar‘ın, Mefküre Molla‘nın, Turgut ġinikar‘ın, Osman Aziz‘in, Ġbrahim Beyrulla‘nın, HaĢim Akif‘in vs.‘nin derlemeleri izlemiĢtir. Bunlara en genç kuĢaktan I. KarakaĢ‘ın çalıĢmalarını eklemeliyiz. Romanya, Makedonya, PriĢtina da bazı değerli derlemeler yayımlanmıĢtır. Son yıllarda Bulgaristan‘da Türk halk kültürü ve edebiyatının araĢtırılmasına Türkiye‘de önem verilmektedir. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti‘nin Kültür Bakanlığı‘nın giriĢkenliği ve desteği ile Türkiye dıĢındaki Türk edebiyatları serisi altında 8 cilt yayımlanmıĢtır. Bunun sonuncusu Bulgaristan Türk Edebiyatına adanmıĢtır. Halk edebiyatı ile yeni zamanlardaki edebiyatı içermektedir. Antolojiyi Hayriye Yenisov, Nevzat Köseoğlu‘nun yönetim ve redaktörlüğünde ve Prof. Dr. A. Bican Ercilasun ve Prof. Dr. Mustafa Ġsen yönetim ve redaktörlüğünde derlenmiĢtir (1997). Bulgaristan göçmenleri arasından yetiĢmiĢ Mehmet Merdivenci, Ahmet Taceman gibi yetenekli bilim adamlarının değerli araĢtırmalarını da belirtmek gerekmektedir. Görüldüğü gibi, Bulgaristan‘daki Türk halk kültürü ve halk edebiyatı ile ilgili değerli derlemeler ve değerli araĢtırmalar yapılmıĢtır. Doğal olarak, çözülmesi gereken daha pek çok sorunlar vardır. Bunları Ģöyle toparlayabiliriz: I. Türk halk kültürü ve halk edebiyatı ve sanatının, etnografya ve etnoloji gibi komĢu bilim alanları arasındaki konu ortaklığı ve diferasyonu. II. Bulgaristan‘daki Türk halk kültürü ve halk sanatı ve edebiyatının alt ve üst sınırları ve kapsamı sorunları, III. Bulgaristan Türk halk kültürü ve halk sanatlarını tasnifi IV. Bulgaristan Türk halk edebiyatının bölüm, nevi ve türlerinin tasnifi. V. Bulgaristan topraklarındaki Türk halk sanatları ve Türk halk edebiyatının yapısı ve özü ile ilgili sorunlar. VI. Türk halk sanatı ve halk edebiyatının Bulgaristan‘da ve Balkanlar‘daki kültürlerle karĢılıklı etkinlikleri. VII. Bulgaristan‘daki halk kültürü, halk sanat ve edebiyatının yapıtlarının toplanılması, araĢtırılması ve yayımlanması. II Batı ülkelerinde halk bilimi ve halk edebiyatı hakkında farklı tabirler kullanıldığı için antropoloji ile etnoloji bilimlerinin karıĢtırılmasına neden olmaktadır. Çünkü çoğu zaman halk edebiyatı bu bilim kollarını kapsamaktadır. Fakat gerçekte etnolojinin çok geniĢ bir kapsamı vardır. Hemen hemen halk kültürünün bütün maddî ve manevî ögelerini içermektedir. 720 Doğuda ise halk bilimi deyince iki düzey arasında ilkesel ayrım yapılmaktadır: 1. Töresel, halk düzeyi, 2. Yüksek kültürün profesyonel düzeyi. Yani anonim halk kültürü ile profesyonel bireysel kültür arasında prensip olarak ayrım vardır. Türkiye‘de Türk Halk Bilimi terimi zamanla üstünlük kazanmaktadır. O da ikiye ayrılmaktadır. 1. Gerçek plânda Türk Halk sanatı ve halk edebiyatı 2. Halk inanıĢları, oyunları, âdetleri vs. buna dayanarak büyük Türk halk bilimi ve halk edebiyatı uzmanı Prof. Pertev Naili Boratav, Türk halk bilimi ve halk edebiyatını iki cilt halinde incelemektedir. I. Türk Halk Edebiyatı (1969) II. Türk Halkbilimi- inanıĢlar, töre ve törenler, oyunlar. Hiç kuĢkusuz ki Türk halk biliminin iki bölümü de önemlidir. Aralarında karĢılıklı bağlılık vardır. Fakat Türk halk edebiyatının temelinde sanat yapıtlarının kendileri kaynak ve birim olarak durmaktadır. Biz araĢtırmamızda daha fazla halk edebiyatı sorunları üzerinde durmaktayız. Bulgaristan‘da Türk halk edebiyatının sınırlarının, kapsam ve ülke, bölgesel ve Türk dünyası boyutlarının karĢılıklı iliĢkilerinin araĢtırılmasının büyük kuramsal ve pragmatik önemi vardır. Bunların çözümü ise Bulgaristan‘daki Türklerle, Türk ahalisi, Türk etnik topluluğu, ülkenin devlet bağımsızlığını kazanmasından sonra Türk ulusal azınlığı, Türk etnik varlığı Türk ulusu ve Türk dilleri ailesi, Türk halkları ile karĢılıklı iliĢkileri, aynı zamanda Bulgaristan‘daki kültürle, devleti ile karĢılıklı iliĢkilerle bağlıdır. Fakat her iki dönemde de genellikle Türk varlığı ve özellikle Türk etnik varlığından söz edilmektedir. Ben milliyet ve milletin yapısal varlığını tayin edici ögesi olarak etnik öz bilincini, Bulgaristan‘daki yurttaĢların Türk kimlikli oluĢunu kabul etmekteyim. Yalnız, Türk bilincine sahip yurttaĢların azınlık varlığı olarak hoĢgörülü olmalarını, yurttaĢı bulundukları devletin ulusal bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü ve her türlü etnik bölücülüğe karĢı olmak Ģartıyladır. Bu bağlamda bilim alanında iki tez vardır. Bir anlamda bunlar birbirini tamamlamaktadır. Fakat totalitarizm zamanında gerek Sovyetler Birliği‘nde gerekse Bulgaristan‘da Stalinizm açısından Türk ulusları ve Türk varlıkları birbirine karĢı ve özellikle Atatürkçü Türkiye‘ye karĢı ideolojik plânda konulmak istenmiĢtir. Birinci teze göre, Bulgaristan‘daki Türkler ile Küçük Asya‘da ve Türk devletinin Avrupa topraklarındaki Türkler ortak bir etnik varlığa dahildirler. Yalnız oradaki Türkler Türk milliyetinden Türk ulusuna dönüĢmüĢlerdir, kendi devletleri, toprak bütünlükleri ve kendi egemenliğine sahiptirler. Balkanlar‘daki Türkler, Selçuklular, Beylikler ve Osmanlı Ġmparatorluğu zamanından 1877/1878 RusTürk SavaĢı‘na değin Türk halkının bir parçasıdırlar, bir etnik varlık oluĢturmaktadırlar. Bundan sonra onlar Balkan devletlerinde ve özellikle Bulgaristan‘da etnik Türk, millî Türk azınlıkları, bu egemen devletlerin yurttaĢları olarak yaĢamlarını sürdürmektedir. Buradaki Türklerin ortak dilleri, dinî, edebi, halk edebiyatları ve kültürel gelenekleri vardır. Balkan Türklerinin, bu arada Bulgaristan Türklerinin Türkiye Türkleri ile karĢılıklı kültürel iliĢkileri sürdürülmektedir. Özellikle edebî dilleri Türk halkının edebî dili ile de ortaktır. Bulgaristan buradaki Türklerin yurdudur, fakat Türkiye ana yurtlarıdır, tıpkı Büyük Bulgaristan Devleti çağında Bulgarların eski ana yurtlarının Kafkaslar ve Aral Denizi kıyıları olduğu gibi. Bu durum buradaki Türklerin loyal, hoĢgörülü Bulgaristan yurttaĢları olmalarına engel olmamaktadır. Onlar, memleketin toprak bütünlüğünü, devletin egemenlik ve bağımsızlığını kabul etmekte ve her türlü seperativizm ve bölücülüğe karĢıdırlar. Özet olarak diyebiliriz ki, Bulgaristan‘daki Türkler Ortaçağlarda Anadolu Selçukluları, Beylikler Türkleri ve Osmanlı Ġmparatorluğu zamanındaki 721 Türklerle bağlıdırlar. Bulgaristan‘ın bağımsızlığını kazandığı çağda etnik Türkler olarak Türk etnosu Türk ortaklığını, etnik Türk kimliğini korumaktadırlar. Ġkinci teze göre, Bulgaristan‘daki Türklerin etnik terkibine egemen olan çeĢitli etnik substarlar katılmaktadır. BaĢka etnik ögelerin bulunması onların Türklük kimliği niteliğini değiĢtirmemektedir. Hunlar, ProtoBulgar, Kumanlar, Peçenekler, Tatarlar, Selçuklular ve özellikle Osmanlı Türklerini benzer Türk substar unsurlarıdır. Doğal olarak Bulgaristan Türklerinin oluĢumu ve geliĢiminde tayin edici, belirleyici rolü Balkanlar‘daki Osmanlı Devleti ve imparatorluğun çağıdır. Bilindiği gibi, Saruhan, Karasi, Ġsfendiyar Beyliklerinden Plovdiv (Filibe) ve Pazarcık (Tatar Pazarcığı yörelerine birçok kavimler ve asilzade yoğun olarak yerleĢtirilmiĢtir. Karamanoğulları gibi Ġç Anadolu beyliklerinden oymaklar ve daha sonra da Kuzey Karadeniz yolu ile Tatarlar Dobruca ve Deliorman, Haskova yörelerine aktarılmıĢtır. Bunlara Küçük Asya‘nın çeĢitli bölgelerinden yürük Türkleri yerleĢtirilmiĢtir. Bunların bir bölümü Rodoplarda mekan tutmuĢtur. Bu tezi sürekli olarak büyük Türk bilgini Fuat Köprülü ileri sürmüĢ ve temellendirmiĢtir. Bununla ilgili onun etüdü Ġslam Ansiklopedisi‘nde yayımlanmıĢtır. Balkanlar‘daki ve özellikle Dobruca Türklerinin oluĢumu ve geliĢimini izlemiĢtir. Leh bilginlerinden Kovalski de aynı fikirdedir. Benzer tezleri ben 50‘li yılların sonunda ve 60‘lı yılların baĢında ―Yeni Hayat‖ Dergisi, ―Bulgaristan Halk Cumhuriyeti‘ndeki Türk Ahalisi‖, ―Bulgaristan Türklerinin 9.9.1944‘ten sonra Edebiyat Antolojisinin ön sözü olarak yayımlanan etütlerimde geliĢtirmiĢtim. Lakin görüĢleri Bulgaristan Türkleri hakkındaki kitabında Valeri Stoyanov savunmaktadır. Fakat o bu tezden farklı olarak bir çağdaĢ politika izlenilmesi taraftarıdır. ġumen Üniversitesi okutmanlarından HaĢim Akif de ―Ümit‖ dergisinde yayımlanan ―Rodoplar‘dan Ezgiler‖ yazısında Bulgaristan Türklerinin oluĢum ve geliĢimini izlerken bu ikinci tezden hareket etmektedir. Genç yaĢta vefat eden Ġbrahim Beyrulla‘nın Rumeli Manileri adlı kitabının önsözünde, Bulgaristan Türklerinin Türk ulusuna dahil olduğu tezini benimsediği izlenimlerinde kaldım. Üzerinde durduğum bu yaklaĢım ve tezlerim doğrudan doğruya Bulgaristan‘da Türk halk kültürü ve Türk halk edebiyatı sorunlarıyla ilgilidir. Birinci teze göre, Bulgaristan Türklerinin halk kültürü ve halk edebiyatı ülkenin bağımsızlığını kazanmasına değin, Anadolu Selçukluları, Beylikler ve Osmanlı Ġmparatorluğu‘ndaki Türk halk kültürünün ve halk edebiyatının bir parçasıdır. Bundan sonra da bağımsız Bulgaristan‘da Türk millî azınlığının halk kültürü ve halk edebiyatı olarak etnik niteliğini, kimliğini korumaktadır. Yerli kültürle karĢılıklı iliĢkilerde bulunmaktadır. Fakat Türkiye‘deki kültürle de bağlarını sürdürmektedir. Türkiye dıĢında Türk halk kültürü ve halk edebiyatı niteliğini korumaktadır. Fakak daha uzak plânda, Anadolu ve Türkiye‘nin Avrupa topraklarındaki Türk kültürü ile birlikte, Orta ve Merkez Asya‘daki Türk boyları, halkları ve uluslarının kültür irsiyeti ile temasları devam etmektedir. Ġkinci teze göre, Bulgaristan Türklerinin halk kültürü ve halk edebiyatı çeĢitli Türk oymakları, milliyetleri ve ulusları, Protobulgar, Hunlar, Peçenekler, Kumanlar, Tatarlar ve doğal olarak Anadolu Selçuklu Devleti, Beylikler ve Osmanlı Ġmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti‘ndeki kültürle irsiyet bağları vardır. 722 Birinci teze göre, Bulgaristan‘daki Türklerin halk kültürü ve halk edebiyatının alt sınırları Anadolu Selçuklu Devleti zamanına değin uzanmaktadır. 1214 yılında Anadolu Selçuklu Devleti Sinop Kalesi‘nden Kırım‘a ve Kumanların yerleĢtiği Rus yaylalarına bir ordu göndermiĢtir. Anadolu Selçuklu Türkleri ilk kez Karadeniz‘in kuzey kıyılarına çıkmıĢ ve baĢarılı bir savaĢ yürütmüĢ, Güney Avrupa yöresinde bulunmuĢtur. KuĢkusuz ki böylelikle Anadolu Selçuklu halk kültürü buralara yayılmıĢ, Kuzey Kuman kültürüyle temasa gelmiĢtir. Bilindiği gibi bu yörelerden Balkanlar‘a zaman zaman akınlar yapılmıĢtır. Anadolu Selçukluları Balkanlar‘la daha sürekli teması 1261 yılında olmuĢtur. Tarih kaynaklarından bilindiğine göre, o zamanlar Moğol istilacılar Anadolu Selçuklu Devleti‘nin iç iĢlerine yoğun olarak müdahale etmiĢlerdir. Sultan Ġzzettin Keykavus II kaçmak ve Konstantiniye‘ye, Bizans‘a sığınmak zorunda kalmıĢtır. Fakat Moğollara karĢı destek bulamayınca Bizans imparatoruna karĢı bir ayaklanma giriĢiminde bulunmuĢtur. Yakalanarak bir kaleye kapatılmıĢtır. O zamanlar Kırım Hanı Berke, buz tutan Tuna‘yı geçerek Bulgar Hanı Konstantin Tih ile berabar Bizans‘a karĢı sefer örgütlemiĢ, Gıyasettin Keykavus‘u kurtararak Kırım‘a götürmüĢtür. ĠĢte bu olayların cereyan ettiği zamanlar, Gıyasettin Keykavus‘un emri üzerine Saru Saltuk bazı Türk oymakları ile birlikte, bazı kaynaklara göre Kırım‘a, bazı kaynaklara göre Dobruca‘ya yerleĢmiĢtir. Tuna boyunda derviĢ sıfatıyla çalıĢmalarda bulunmuĢtur. Saru Saltuk Anadolu‘da Nasreddin Hoca‘nın çağdaĢı ve tanıdığıdır. Ben daha 1979 Ağustosu‘nda Ankara‘da yapılan Balkanoloji Kongresi‘nde Nasreddin Hoca hakkındaki bildirimde onun fıkralarının o zamanlar Türk halk kültürünün ve özellikle halk edebiyatının bazı türlerinin ve motiflerinin Güney Doğu Avrupa‘ya ve Balkanlar‘a girdiklerini belirtmiĢtim. Bu düĢüncelerimi, 26 Kasım 1996‘da Sofya‘da yapılan bazı sempozyumda geliĢtirdim. Benim kanımca, Battalgazi, DaniĢmendname, Kitab-ı Dede Korkut, Saltukname gibi, Ġslâm öncesi ve Ġslâm sonrası dönemleri Türk epik destanları, Nasreddin Hoca fıkraları gibi, Türk Halk edebiyatı türleri o zamanlar bu rejyona girmiĢler ve yayılmıĢlardır. Bunlar Anadolu Beylikleri zamanında ve özellikle Osmanlı Ġmparatorluğu çağında geniĢ olarak yayılmıĢlardır. Üst sınırı bugüne değin uzanmaktadır. Ġkinci teze göre, Bulgaristan‘daki Türk halk kültürü ve halk edebiyatının alt sınırları büyük muhaceretlerin yapıldığı II. yüzyıla Hunlara değin uzanmaktadır. Meselâ o zamanın kaynaklarına göre Ati‘nin cenazesinde saz ozanları musiki refakatle ağıt söylemiĢlerdir. Bunları Protobulgar, Kuman, Peçenek, Selçuk ve nihayet Osmanlı zamanının halk yapıtları izlemiĢtir. Nihayet günümüze değin geliĢmiĢtir. III Türk halk edebiyatının nevi, tür ve janrlarınının çeĢitli tasnifleri yapılmıĢtır. Bu yönde çeĢitli görüĢler ileri sürülmüĢtür. Daha erken çağlarda, ne kadar geliĢmemiĢ de olsa, sözlü halk edebiyatının üç temel bölümü, nevi ve türleri görülmektedir. Bunlar 1. Epos 2. Lirik Türler, 3. Sahne yapıtlarıdır. Doğal olarak bunlar en eski çağlardan zamanımıza değin çeĢitli dönemlerde büyük bir geliĢim geçirmiĢlerdir. Haklı olarak halk kültürü ve halk edebiyatının en erken aĢaması olarak mitolojik düĢünüĢ tarzının oluĢtuğu dönem kabul edilmektedir. Önce animizm, daha sonra da toteizm anlayıĢların güçlü etkisi görülmektedir. Zamanla politeizm ve sonda da tek tanrıcılık dinlerine 723 ve nihayet rasyonalizm düĢünüĢ tarzlarına geçilmiĢtir. Bu düĢünüĢ yaklaĢımı ve düĢünüĢ tarzları, epos Ģiir ve sahne yapıtları olmak üzere halk edebiyatının her üç bölümü ve bütün türlerini etkilemektedir. 1. Halk edebiyatının en erken bölüm ve türler yapıtları mitolojik niteliktedir: a. Kozmolojik folklor ve yapıtları b. Etiolojik ürünler c. Tarihsel-kültürel kitler vs. Türk halk edebiyatının mitolojik nitelikteki tarihsel daireleri büyük önem taĢımaktadır. Bunlar daha fazla Ġran, Makedon helenistik ve Türk dünyası ile bağlıdır. a. Bunların tipik örneği Sakaların Alp Er Tunga yapıtıdır. b. Hunların zamanı ile bağlı olanlar. Örneğin ―Oğuz Kağan‖dır. c. Göktürk Hakanatı dairesi. O zamanın tipik örnekleri Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı gibi. d. Kafkaslar ile Küçük Asya dairesi. e. Uygurlar dairesi. 2. Bunları halk sanatçısı tarafından bahadır-kahramanlık destanları ve yapıtları izlemektedir. Bunların arasında ―Kitab-ı Dedem Korkut‖ ölümsüz bir Ģaheserdir. Kendisinde o çağın sözlü halk edebiyatının bütün bölüm, nevi ve türlerini Ģiir ve düz yazı olarak toplamaktadır. 3. Didaktik yapıtlar: atasözleri, bilmeceler, fıkralar vs. Sözlü halk edebiyatı ürünlerinin yazıya geçiriliĢi dönemi yeni bir aĢama oluĢturmaktadır. Bunların arasında, tek kahraman etrafında zincirlenen tarihî ve dinî roman özelliği gösteren destanlar gelmektedir. Battalname, Saltukname, DaniĢmendname, Hamzaname gibi. Folklor hikâyesi, masallar, efsaneler, fıkralar, atasözleri, bilmece türleri geliĢmektedir. Sözlü Ģiirin bütün türleri, Karagöz, Orta oyunu gibi folklor sahne yapıtları önem kazanmıĢtır. Bulgaristan‘da Türk Halk edebiyatı Merkez, Orta ve Küçük Asya‘daki Türk oymak, milliyet ve uluslarının bütün folklor bölüm, nevi ve türlerinin hemen hemen hepsini tanımaktadır. Onların izlerine bugün rastlamaktayız. Fakat zamanla bazılarının-özellikle geniĢ kapsamlı olanların parçalandığı ve ayrı ögelere indirildiği görülmektedir. Bu daha fazla epik yapıtlarda görülmektedir. Kanımızca yılan, sarı yılan ve sevgili motifli Ģiir parçaları ―Kitab-ı Dedem Korkut‖taki motiflere bağlıdır. Ahmet Taçeman haklı olarak Ergenekon Destanı ile Bulgaristan Türkleri arasındaki Hıdırellez adetleri, ateĢler yakılıp atlanması arasında bağlılık bulmaktadır. Bunlar Türklerin ortak kültür ırsiyetidir. Bu yönde binlerce örnek verilebilir. ġu mani Hasan Ali (Yücel)‘in ―Türk Edebiyatına Toplu Bir BakıĢ‖ (1933) kitabında bulunmaktadır: Gündüzler geçilmiyor Gecedir seçilmiyor Kalbim bir top ibriĢim DolaĢmıĢ çözülmüyor Aynı maniyi Rıza Molla‘nın derlediği kitapta bulmaktayız. XIII-XVI. yüzyıllarda birçok sözlü halk edebiyatı türlerinde özellikle destan ve gazavatnamelerde Balkan ülkelerin fütuhatı yer almıĢtır. Mihaloğlu Gazavetnamesi, Safname gibi. Osmanlı Devleti, Karesi Beyliği ile Bulgar Devleti ve Bizans Ġmparatorluğu arasındaki karĢılıklı iliĢkiler bazı folklor yapıtlarına konu olmuĢtur. Özellikle Murat I‘in Ġvan Aleksandr‘ın kızı ve Ġvan ġiĢman‘ın kız kardeĢi ile 724 evlenmesi, Kosova SavaĢı geniĢ olarak iĢlenen motifler arasındadır. 1443 Ġzladi ve 144-4 Varna SavaĢı bunların arasındadır. Zamanla savaĢ cepheleri Balkanlar‘dan uzaklaĢmıĢtır. Nispeten buralarda sükunet baĢlamıĢtır. XV-XVI. yüzyıllarda, Osmanlı kültüründe önemli konumlar kazanan anonim ve ferdî âĢık-saz edebiyatında barıĢ içersinde beraber yaĢamak motifleri üstünlük göstermektedir. Hatta Osmanlı sultanlarına karĢı ayaklanmalar dile getirilmiĢtir. Bedrettin Simavi önderliğindeki savaĢlar bunların arasındadır. Rumelili âĢık-saz ozanı Öksüz Dede-Ġran Ģehzadesinin Ģahsında hasımlarına karĢı bile dostça, insanseverlik açısından yanaĢmaktadır. O Tuna‘nın güzelliklerini, sırt kıĢlarını, renkli baharlarını büyük bir sanat gücüyle canlandırmaktadır. Buralarda verilen kurbanları sazıyla belirtmekte ve derin bir hümanizmle olaylarla ilgi kurmaktadır: ―Alaman dağından beri geçmiĢtir Engerus ilinden yollar açılmıĢtır Analar ağlatmıĢ, kanlar içmiĢtir Söylemege yoktur dili Tuna‘nın Kimse bilmez kandedür baĢı Dalgalanır gelir yegindir cuĢu Eksik değil yaylasının savaĢı LeĢ ile doludur gölü Tuna‘nın Öksüz Dede bunu böyle dedi mi SelâmlamıĢ Belgrad‘ı Budin‘i AlmıĢ bir ovayı akar kademi Serhadlere ugrar yolu Tuna‘nın XVII. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun gerileme ve sonra da kriz dönemi baĢlamıĢtır. 1683 Viyana Seferi ve muhasarası baĢarısızlıkla sonuçlanmıĢtır. Avusturya‘ya Polonya orduları yardıma gelmiĢtir. Avusturya, Polonya, Venedik, Malta daha sonra Rusya‘nın katıldığı ―Kutsal koalisyon‖un gücü karĢısında geri çekilmek zorunda kalmıĢtır. 1686‘da BudapeĢte Avusturyalıların eline geçmiĢtir. Birkaç yıl süren kanlı savaĢlardan sonra 1699‘da imzalanan Karlofça BarıĢ AntlaĢması ile Avusturya‘nın eline Macaristan, Transilvanya, Slovenya‘nın bir bölümü geçmiĢ, Venedik Pelopenes ile bazı Dalmaçya adalarını almıĢ, Polonya Podolie ile Ukrayna‘nın büyük bir kısmını alarak Dinyeper‘in batısına değin, Rusya‘da Aralin kıyılarına değin inmiĢtir. Bu tarihî olaylar ve özellikle Budin‘in ve Adale Kale‘nin kaybedilmesi Balkanlar‘daki Türk halk edebiyatında derin yankılar uyandırmıĢtır, güçlü Ģiirler haline getirilmiĢtir. 725 Bu konunun çerçevesi geniĢletilmiĢ, XVIII ve XIX. yüzyılın baĢında Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun girdiği buhranın sonucu olarak yayılan Kırcali eylemleri ve özellikle Osman Pazvatoğlu‘nun Vidin ve Kuzey Bulgaristan‘daki savaĢlarını, eĢkıya ve asker türkülerini kapsamaktadır. Pazvantoğlu türküsünün kaydını da gene Ignaz Kunos‘a borçluyuz. ―Rumeli valisi inmiĢ Vidbol‘a BeĢ onpaĢa dizilmiĢ sağdan sola Bizim yardımcımız yaradan Allah Dönmem dövüĢürüm der Pazvandoğlu‖ (Türk Halk Türküleri. 102) Türküde halk sanatçısı tarafından Pazvandoğlu‘nun savaĢçı siması, kararlılığı canlandırılmıĢtır. 45 yaĢındadır, sırtına giymiĢ ―ecel kumaĢın.‖ Sadrazam kendisine üç tuğlu vezirlik postunu teklif etmiĢ, nasıl bir yiğit olduğunu görmek istemektedir. Fakat hiçbir Ģey onu tuttuğu yoldan çeviremez: ―Bu dünyaya geldim bir daha gelmem, Ben Pazvandoğlu‘yum sözümden dönmem Babamdan mirastır Viddin‘i vermem. Dönmem dövüĢürüm der Pazvandoğlu (Aynı eser, s. 103) Türkü diyalog biçiminde düzenlenmiĢtir. Her dörtlüğün tekrarı Osman Pazvandoğlu‘nun savaĢ azmini, kararlığını ve kırılmaz iradesini ifade etmektedir. Bu dönemin en önemli olaylarından olan Rus-Türk savaĢları ve özellikle 1877/1878 Rus-Türk Harbi, Türk halk edebiyatına geniĢ bir motif konusu olmuĢtur. Rusların Tuna‘yı geçmeleri ve Plevne‘de Osman PaĢa‘nın savunması dile getirilmiĢtir. Bu yönde gene Tuna ve Karadeniz güçlü birer sana imajı olarak kullanılmıĢtır: ―Karadeniz akmam dedi, Ben Tuna‘ya bakmam dedi, Yüz bin Kazak gelmiĢ olsa, Osman PaĢa korkmam dedi.‖ (Aynı eser, s. 102). Plevne‘nin savunulması canlandırılmıĢtır. Yardımsız, kendi baĢına bırakılmıĢtır: ―Giderim giderim, validem, Balkan tükenmez; Arkama bakarım, validem, imdadım gelmez.‖ (Aynı eser, s. 101) Hükûmetin Ruslarla anlaĢtığı iddia edilmektedir: 726 ―Karadeniz dalgalandı, Orta yeri halkalandı, Kör olası Damat PaĢa Moskof ile ne laflaĢtı.‖ (Aynı eser, s. 102) Benzer motifler baĢka türkülerde de geliĢtirilmiĢtir. Bu büyük Türk kumandanının savunma kararı ve iradesi belirtilmiĢtir yine bu kez Tuna imajı ile: ―Kanlı Tuna akmam deyor Ben düĢmandan korkmam deyor, Kılıncını vermeyince, Ben Plevneden çıkmam deyor.‖ (Aynı eser, s. 104) Sonra Osman PaĢa‘nın esir alınması tasvir edilmektedir. Aynı zamanda Yemen gibi uzak bölgelere yıllarca asker gönderilmekten Ģikayet asker türkülerinde yer almaktadır. Bu konu ayrılık sevgilileri birbirinden ve ailesinden ayırmak motifleriyle kesiĢmektedir. Yer yer Sırbistan‘da Yunanistan‘da savaĢlara değinilmektedir. EĢkıya konusu da halk edebiyatında yer almaktadır. Çakıcı oldukça yaygındır. O halk savunucu olarak da gösterilmiĢtir. Fakat eĢkıyaların genç kızların namusuna da saldırdıkları yargılanmıĢtır. ArkadaĢlık namına ipe çekilen simalara da rastlanmaktadır. Bulgaristan‘ın bağımsızlığını kazanmasından sonraki çağda da Türk halk kültürü ve halk edebiyatı geliĢimini sürdürmüĢ, Türklerin acı ve sevinçlerini dile getirmiĢtir. ġimdi de insanî duygulara çok geniĢ yer verilmiĢtir. BaĢlıca konulardan biri aĢk, karĢılıklı sevgi, aile yaĢamı, anne, baba sevgisidir. Gelin türküleri, oyun türküleri, aĢk Ģiirleri bunlardandır. ―ġiveli, Ģiveli‖, ―Karabiberira‖ gibi oyun türküleri klâsikleĢmiĢ her halk etkinliğinde yer almaktadır. Ne yazık ki, bazı eski anlayıĢlar bu en temiz insan duygularını bir dram ve trajedi haline dönüĢtürmektedirler. ―Arda Türküsü‖ gibi ağıtlar bunların en güçlüleri arasındadır. Kaynana gelin iliĢkileri bazen gençlerin yaĢamlarını cehenneme çevirmektedir, birbirlerinden ayrılmalarına neden olmaktadır. Nitekim halk bu takım tutumları sanatın gücüyle yargılamıĢtır. Bulgaristan Türklerinin çok yönlü yaĢamı halk edebiyatında nabız atmaktadır. Rodoplar‘daki türüncülük, Dobruca ve Deliorman‘daki tarımcılık, insanların çalıĢkanlığı ve morali, halk edebiyatının çeĢitli türlerinde canlandırılmıĢtır. Tuna boyu Türkleri, halk edebiyatını gemicilik, balıkçılık motifleriyle zenginleĢtirmiĢtir, yeni bir renk katmıĢlardır. Burada bu büyük nehrin Ģirin Ģehir ve kasabaları acı ve sevinçleriyle yaĢamaktadır: 727 ―Ġbrailden kalktığımız zaman Poyraz davasında düĢtü bir duman Bırakın tayfalar çapayı Eyleyin iman. Yergiye geldiğiniz zaman Gorucak davasında düĢtü bir boran Bu boradan halimiz yaman.‖ (Ġ. Tatarlı, ―Bulgaristan Halk Cumhuriyetindeki Türk Ahalisi‖, Yeni IĢık, sayı 80, 5.7.1962) Burada emekçi insanların ağır, zor, geçim savaĢı görülmektedir; ―Akçar dedin kalktın uzandın, BaĢküreĢte üstünde yattın kıvrandın, Altı ay içinde yüz kuruĢ kazandın, Göstereyim sana mertlik kahpe züğürtlük.‖ (Aynı araĢtırma) ġöyle ki Bulgaristan‘da Türk folkloru türkülerinin tasnifi yapılırken gemicilik türkülerinin de yer alması gerekmektedir. Bunlara Karadeniz denizcilerinde türkü vs. türlerini eklemek gerekmektedir. Manilerde Bulgaristan‘ın doğa güzellikleri, mert insanlarıyla bir arada verilmiĢtir. Tuna boyunun yongalığı, Dulovo‘nın kızları, Güney dağlarının Ģirinliği belirtilmiĢtir. ―Gittim Arda boyunca Durdum testi dolunca Rodopları dolaĢtım Nazlı yari bulunca‖ (Aynı araĢtırma). Birinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra Bulgaristan‘daki Türk halk edebiyatı ve özellikle türkü türünde yeni motifler belirmiĢtir. 1919 yılı Neulle AnlaĢması‘ndan sonra ĠĢ Mükellefiyeti yani Kuruculuk Askerleri oluĢturulmuĢtur. Bu kurumun ülkenin geliĢiminde büyük hizmetleri olmuĢtur. Fakat zamanla bu örgüte yalnız ve yalnız azınlıklardan yurttaĢlar alınmıĢtır. BarıĢ koĢullarında, uluslararası insan haklarına aykırı zorunlu emek uygulanmıĢtır. Askerlik türkülerinde emek askerlerinin yaĢamı girmiĢtir. Bunlar özel bir motif grubu oluĢturmaktadır. Vurma be poruçik vurma/Kollarım koptu türküsü bunlardan biridir. Halk bu tür zorlu emeği Ģiddetle yargılamıĢtır. Nitekim HÖH milletvekilleri demokrasiye geçiĢ döneminde parlamentoda bu kurumun kaldırılması ve her yurttaĢın eĢit olarak yurt hizmetini yapmasını savunmaktadır. BaĢka bir asker türküsünde de Ģöyle denilmektedir: 728 ―Benim yarim nerde, aman Karlova‘da derede Kazma kürek elinde Podiserin önünde Alyer yarim, aylerim aman Ben yarime aylerim.‖ (R. Molla, Bulgaristan Halk ġiiri, s. 142) Bulgaristan‘da Türk folklorunun en özgün motifleri arasında Muhacir (Göçmen) türküleri ünlüdür. Bunlar, bir yüzyıldan fazla süren göçmenliğin, ıstıraplarını, zorluk ve üzüntülerini, ayrılık, sıla özlemini, geçim zorluklarını dile getirmektedirler. Razgratlı Kalaycı Osman‘a atfedilen Muhacir destanı bunlardan bir tanesidir: Dinleyin amucalar muhacir destanını Kapdağda kılamadık bayram namazını Ver Allah‘ım sen selamet cümlemize Bir cumartesi bizi bizi Edirne‘ye indirdiler Pasaportu olan çekip de gider Pasaportsuz olanlar Ankara‘dan imdat bekler Edirne hudutları taĢlık Kalmadı çebimizde on para harçlık Ver Allah‘ım gönlümüze hoĢluk Yok mudur Edirne hudutlarında bize bir boĢluk Ver Allah‘ım sen selâmet cümlemize…‖ (R. Molla, aynı derleme, s. 143) Çok doğal olarak, Türk halk edebiyatında ve özellikle türkülerinde ulusal ve dinî töreleri, âdetleri, merasim ve bayramları da yer almaktadır. Bunlar Türklerin ve Müslümanların moral dayanağı ve mutluluk kaynağıdır. Haklı olarak Ignácz Kunos bunlara önem vermiĢ. Bunların arasında Bekçi yani Ramazan Türküleri de yer almaktadır. (Türk Halk Türküleri, s. 107 vd.); ―Ramazan geldi dayandı Camiler nura boyandı Top atıldı kandil yandı Kalbimiz ona inandı.‖ 729 BaĢka bir alıntı: ―Davulumu düzer iken, Ġnci mercan dizer iken, Beni bir çocuk çağırdı, Davul ile gezer iken… Çocuksuz evler olmasın, Hudayı-sille vurmasın, Mevlâma recam budur ki, Analar acı görmesin.‖ (Aynı eser, s. 108-109). IV Bulgaristan‘daki Türk halk edebiyatının çeĢitli bölüm, nevi ve türlerindeki sanat yapıtlarının, strüktürlerinin, öz, motif ve içeriği ile bedii araçlarının araĢtırılmasının büyük önemi vardır. Bu baĢlı baĢına bir konudur. Gelenek ve yeniliklerin dinamizmi ayrıca araĢtırılmaya değerdir. Bulgaristan‘da Türk halk kültürü ve özellikle Türk halk edebiyatının Balkan halklarının halk kültürleriyle karĢılıklı iliĢki ve etkilerinin araĢtırılması ilginç ve değerli sonuçlar verecektir. Bu yönde 26 Kasım 1996 tarihinde Sofya‘da örgütlenen ―Nasreddin Hoca‘nın Bulgaristan Halk Kültürüne Etkisi‖ konulu sempozyum çok zengin malzeme sunularak araĢtırılmıĢtır. (Bk. Eski ve ÇağdaĢ Nasreddin, Sofya, 1997) Bu bağlamda Nasreddin Hoca‘nın fıkraları ve Hitir Petir‘in fıkralarının toplanması ve araĢtırılmasında ve yorumunda Pertev Naili Boratav ile Veliçko Vilçev‘in büyük katkıları olmuĢtur. Türk Halk edebiyatı yapıtlarından özellikle halk türkülerinden bütün dizeler ve ifadeler Bulgar folkloru yapıtlarına aktarılmıĢ ve Bulgarca ile birlikte kullanılmıĢlardır. Aralarında birçok ortak konular ve motifler bulunmaktadır. Bu alanda Elena Ognanova gibi, N. Kaufman gibi bilim adamlarının değerli araĢtırmaları bulunmaktadır. Salih Baklacı araĢtırmalarında birçok örneklerle Türk ve Bulgar atasözleri arasındaki etkileri göstermiĢ ve yorumlamıĢtır. Böyle Türk-Bulgar folklor iliĢkileri XIV. yüzyılın ikinci yarısından bugüne değin vardır. Örneğin Ġvan Aleksandr‘ın kızı ve Bulgar Çarı Ġvan ġiĢman‘ın kız kardeĢi Mara-Tamara‘nın Sultan I. Murat ile evlenmesi konusunda gerek Türk gerekse Bulgar folklor yapıtlarına paralel olarak farklı açılardan ortaklıklar mevcuttur. Ġki komĢu halkın halk edebiyatları arasında karĢılıklı etkileri ve yararlanmaları alanında 10-11 Kasım 1998 tarihlerinde ġumnu Üniversitesi ile Edirne‘deki Trakya Üniversitesi ve Ankara‘daki Türk Halk Kültürünü AraĢtırma Müdüriyeti‘nin düzenlendiği bilimsel sempozyum çok önemli sonuçlar vermiĢtir. Ġki ülkenin akademik, üniversite ve bilim kurumlarının bu yöndeki çalıĢmaları, bilim alanında büyük katkılarda bulunabileceklerine kuĢku yoktur. Bu ortak çalıĢmalar sürdürülmelidir. 730 Bulgaristan Türk halk kültürü ve özellikle halk edebiyatı yapıtlarının toplanması, araĢtırılması ve yayınlanması güncellik kazanmıĢ bir problemdir. Bu yönde Hak ve Özgürlük Hareketinin Haskovo iline bağlı, Stambolova‘da, sonra da Razgrat‘ta yapılan Bulgaristan Türk Folkloru festivalleri, Kırcali‘de yapılan Balkan Türk Folkloru Festivali çok önemli etkinliklerdi. Fakat bunların yapılması, icra edilen folklor yapıtlarının teybe alınması ve yazılması, folklor arĢivlerinin örgütlenmesi ve yayımlanmaları gerekmektedir. Aksi takdirde bilim alanında bir iz bırakmazlar. ġunu kaydetmeliyiz ki, yıllardan beri Aya Kl. Ohridski adlı Sofya Üniversitesi nezdindeki Doğu Dilleri ve Kültürleri Merkezi ve özellikle Türkoloji kürsüsünde Bulgaristan‘daki Türk halk edebiyatı alanında araĢtırmalar yapılmakta ve zengin bir folklor arĢivi bulunmaktadır. Bu yöndeki çalıĢmalar sürdürülmektedir. Böyle bilimsel çalıĢmaların ġumnu Üniversitesi ile Plovdif (Filibe) Üniversitesi‘nin Kırjali Fakültesi‘nde de örgütlenmesi gerekmektedir. Bunlar birer güçlü bilim araĢtırması merkezleri haline gelebilirler. Bulgar Bilimler akademisinin Balkanoloji, ArĢeoloji Enstitüsü‘nün, Folklor Enstitüleri bu yönde daha aktif çalıĢmalar yapabilirler. Bulgaristan Türk halk kültür ve özellikle halk edebiyatı yapıtlarının toplanması, araĢtırılması ve yayımlanması alanında Türkiye Cumhuriyeti‘ndeki bilim, sanat ve kültür kurumlarının, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi‘nin, Türk Tarih Kurumu‘nun, Türk Dil Kurumu‘nun, Ankara ve Ġstanbul Üniversitelerinin ve yurt içinde sayıları 33 olan üniversitelerin, hiç olmazsa Edirne‘deki Trakya Üniversitesi ve Bursa‘daki Uludağ Üniversitesi‘nin, Ġzmit Üniversitesi gibi yüksek öğrenim kurumları geniĢ çalıĢmalar yapabilirler. Çünkü yüzyılın üstünde bir zaman içinde Balkanlar‘dan ve özellikle Bulgaristan‘dan yüz binlerce göçmen Türkiye‘ye sığınmıĢtır. Yalnız soykırım zamanında 1989 yılında birkaç ay içerisinde 340 bin Türk zorunlu göçe tâbi tutulmuĢtur. Bunu ekonomik nedenle gizli bir göç izlemiĢtir. Türkiye‘deki bu yoğun Balkanlı ve Bulgaristanlı göçmenler arasında zengin bir Türk halk kültür ve özellikle halk edebiyatı yaĢamaya devam etmektedir. ĠĢte bu ölümsüz ve değerli halk sanat ürünleri örgütlü ve plânlı bir biçimde toplanmalı, yayımlanmalı, bilim ve sanat açısından araĢtırılması yönünde var olan büyük olanaklar değerlendirilmelidir. Bunların gerçekleĢtirilmesi önemli ve büyük bir güncel sorundur. Hemen çözülmesi gerekmektedir. Ancak böylelikle bu zengin, bu ölümsüz halk sanatı yapıtları gelecek kuĢaklar için dünya ve insanlık için korunabilirler… 731 Bulgaristan Türkleri ve Türk Ġnkılâbı / Yrd. Doç. Dr. Suat Akgül [p.432-443] YRD. DOÇ. DR. SUAT AKGÜL Kara Harp Okulu / Türkiye Türkiye‘de ve Bulgaristan‘da, Bulgaristan‘daki Türklerle ilgili birtakım çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bulgaristan Türklerinin Türk inkılabına bakıĢı konusunda daha az çalıĢmalar yapıldığını görüyoruz. Bu çalıĢmalar daha çok ―Bulgaristan Türkleri‖ ile ilgili yayınlanan kitapların, makalelerin, tebliğlerin bir bölümünü oluĢturuyor.1 Bunun yanında Türk inkılabının Bulgaristan‘daki yankısıyla doğrudan ilgili tebliğler ve makaleler de bulunmaktadır.2 Bulgaristan Türklerinin görüĢ, düĢünce ve faaliyetlerini o dönemde Bulgaristan Türkleri tarafından yayınlanmıĢ kitaplardan, çıkarılan Türkçe gazete ve dergilerden, o dönemi yaĢamıĢ kiĢilerin anılarından yararlanarak ortaya koyduğumuzda gerek Atatürk, Kemalizm ve Türklük yanlısı gerekse karĢıt faaliyetleri daha net görmek mümkün olmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti‘nin sınırları dıĢında kalmıĢ olan ve bazıları da azınlık durumundaki Türkler, bağlı bulundukları devletlerle büyük sürtüĢmeler meydana getirmesine rağmen, Türkiye Cumhuriyeti‘ni, Türk Ġnkılabı‘nı ve Gazi Mustafa Kemal Atatürk‘ü takip edilmesi gereken milli bir ideal olarak görmekteydiler. Bulgaristan Türkleri de uzun yıllar Türkiye Cumhuriyeti‘ni kendi vatanları, Atatürk‘ü de Türk dünyasının lideri olarak kabul etmiĢlerdir. Çünkü böylece hem kendileri arasında beraberlik ve dayanıĢma duyguları daha da geliĢiyor ve hem de Atatürk ve Türkiye‘yi varlıklarının bir teminatı olarak görüyorlardı. Üstelik hem kendileri ve hem de yeni nesil Türklük Ģuurunu korumuĢ oluyorlardı. Yani Atatürk, Kemalizm,Türklük, milli bir ideoloji, Atatürk ise milli bir lider haline gelmiĢti. Doğal olarak bu düĢüncelere karĢı olan bir kesim de vardı. Bunların bir kısmı Türkiye‘yi terk etmiĢ ve Atatürk muhalifi kiĢilerdi. Bir kısmı da Atatürk‘ün Ġslamiyet‘in aleyhinde iĢler yapmakta olduğunu savunan ve çoğu da Bulgaristan Devleti tarafından desteklenen, kıĢkırtılan kiĢilerdi. Çünkü Bulgaristan, bu yöntemle Türkler arasında birlik ve dayanıĢmayı önlemeye çalıĢıyordu. Bulgaristan, hangi rejimle ve kimler tarafından yönetilirse yönetilsin, baĢa geçen her yönetici bu yöntemi uygulamaktaydı. Bulgaristan‘daki Türkler bir yandan Bulgar hükümetiyle, Bulgar komitecileri ile uğraĢırken diğer yandan kendi toplumu içindeki kiĢilerle de mücadele etmek durumunda kalmıĢtır. Türklerin kendi içindeki mücadele, daha çetin geçmiĢtir. Bazı Bulgar gençlik örgütlerinin provokasyonuna ve bazı Türk din adamları ve gazetecilerin karĢı faaliyetlerine rağmen Bulgaristan Türkleri, 1923-1934 yılları arası kendi benliklerini ve Türklüklerini ortaya koyan teĢkilatlar kurmuĢlar, gazete ve dergiler çıkarmıĢlar,kitaplar yayınlamıĢlardır. Bulgaristan Türkleri, Türk idaresi dıĢında kaldıkları günden itibaren varlıklarını korumak, benliklerini kaybetmemek, kısacası yok olmamak için çeĢitli faaliyetler yürütmüĢlerdir. Bu faaliyetlerin baĢında gazete ve dergi çıkarmak gelmektedir. 1879-1908 yılları arası çoğunluğunu Türklerin çıkardığı 50 gazete vardır.3 ―Dilde, fikirde, iĢte birlik‖ Ģeklinde formüle ettiği düĢünceleriyle bütün 732 Türklerin birliğini savunan büyük fikir adamı Ġsmail Gaspıralı‘nın 1906 yılının baharında Bulgaristan‘a gelerek Ruscuk Cemiyyet-i Hayriyye-i Ġslamiyye‘sini ziyaret etmesi ve buradaki Türklerle birtakım görüĢmelerde bulunmasından sonra Bulgaristan Türklerinin daha teĢkilatlı faaliyetler yürüttükleri görülmektedir.4 1908-1919 yılları arasında da 15 gazete çıkarmıĢlardır.5 Türklerin nispeten daha rahat ettikleri bir dönem olarak kabul edilen Çiftçi Partisi yönetimi döneminde 1919-1923 yılları arasında ise 13 gazetenin yayınlandığını görmekteyiz.6 1923 yılından itibaren Bulgaristan Türkleri için yeni bir dönem baĢlamıĢ bulunuyordu. Hem yeni bir Türkiye doğmuĢ hem de Bulgaristan‘da yönetim el değiĢtirmiĢti.Bu dönemde Bulgaristan‘daki Türklerin nüfusu 600.000‘in üzerindedir.7 1934 yılındaki bu sayımdan önce 1923-1933 yılları arasında Bulgaristan‘dan Türkiye‘ye 101.507 kiĢi göç etmiĢtir. 1933-1939 yılları arası 97.181 kiĢi daha göç etmek zorunda kalmıĢtır.8 1934 yılı istatistiğine göre Türkler özellikle; Ardino, Kurumovgrat, Kırcaali, Momçilgrat, Kemaller, Banpınar, Yenipazar, Osmanpazarı, Razgrad, Eskicuma, ġumnu gibi bölgelerde çoğunluğu teĢkil etmekteydiler.9 1923-1938 yılları arasında 50 civarında gazete ve dergi çıkarılmıĢtır. Bu dönemdeki Türk basını, Türk inkılabını destekleyip desteklememe konusunda iki gruba ayrıldı. Türkiye‘den kaçan 150‘likler, firariler, hilafetçiler, saltanatçılar; Türkiye, Atatürk ve Türk inkılabı aleyhinde yazılar yazmakta, konuĢmalar yapmakta, Bulgar hükümetine jurnaller vermekteydiler. Bu yönde faaliyet gösteren gazeteler, Hafız Yusuf ġinasi‘nin sahibi olduğu (gazete daha sonra A. Kemal ve N. Asım kardeĢler tarafından devralınmıĢtır) Ġntibah, Türkiye‘den kaçan Ahmet Hikmet‘in yazı iĢleri müdürü olduğu Açıksöz, Yakup oğlu H. Yusuf ġinasi‘nin sahibi olduğu ve Türk inkılabı karĢıtı faaliyet gösteren, bu konuda da Bulgar hükümetiyle iĢbirliği içinde olan ―Din-i Ġslam Müdafiileri Cemiyeti‖nin yayın organı durumundaki Medeniyet, 150‘liklerden Tarık Mümtaz (Göztepe)‘nin çıkardığı (T. Mümtaz gazetesinde Bulgar komünistlerinin yazılarına da yer vermiĢtir) Rumeli, Tahir Nuri‘nin sahibi olduğu Dostluk, Türkiye komünistlerinden ve kaçarak Bulgaristan‘a sığınan, bir süre 150‘liklerden Osman Nuri ile iĢbirliği içinde olan Arif Oruç‘un çıkardığı Yarın‘dı.10 Bunların dıĢında birkaç gazete Türk-Bulgar dostluğu, haber, sanatsal, sportif veya mesleki nitelikli yayın yapmaktaydı.11 ġahid-ül Hakayık adlı dergi ise Türkler arasında Hıristiyanlık propagandası yapmaktaydı.12 Bunların dıĢındaki gazete ve dergiler, Türkiye, Atatürk, Türk Ġnkılabı ve Türklük yönünde yayın yapmaktaydılar. Bu gazeteleri çıkaranlar, burada yazı yazanlar Türk Ġnkılabı‘na gönülden bağlı, hatta her türlü güçlükleri göze almıĢ ateĢli milliyetçi, Türkçü ve Kemalist idiler. Bu tür gazetelerin baĢında Turan, Rehber, Özdilek, Ġstikbal, Rodop, Karadeniz, Birlik, Deliorman, Doğruyol, gelmektedir.13 Bu Türk gazeteleri Türk Ġnkılabı‘nı benimsemekle kalmamıĢ, yeni nesillere yayılması konusunda da büyük gayret sarf etmiĢlerdir. Türkiye‘de harf inkılabı yapılır yapılmaz Bulgaristan‘daki bu gazeteler yeni yazıya geçmiĢlerdir. Bunlardan Yambolu‘da çıkan Yenilik Gazetesi 13 Ekim 1928 tarihinde yeni yazıya geçen ilk Türk gazetesi olmuĢtur. Halbuki bu tarihte henüz Türk harflerinin kullanılmasıyla ilgili kanun çıkmamıĢ, ancak harf inkılabıyla ilgili faaliyetler baĢlamıĢ bulunuyordu. 1929 yılından itibaren hazırlıklarını tamamlayan diğer Türkçü gazeteler Rodop, Halk Sesi, Deliorman ve Çiçek Dergisi baĢta olmak üzere Özdilek, Ġstikbal, Doğruyol, Turan gazeteleriyle Çocuk Sevinci Dergisi de katıldılar. Türk halkını yeni yazıya yavaĢ yavaĢ alıĢtırmak düĢüncesiyle SavaĢ ve Rehber gibi yarı yarıya eski ve yeni 733 harflerle çıkan gazeteler de vardı. Böylece yeni Türk harfleri Bulgaristan Türkleri arasında hızla yayılıyor, Türkiye ile irtibatları kopmamıĢ oluyordu. 1934 yılında Bulgaristan‘daki hükümet değiĢikliği ile Türkler üzerinde büyük bir baskı oluĢtu. Bu gazeteleri çıkaranlar ve bunlara yazı yazanlar ―Kemalist‖ oldukları gerekçesiyle kovuĢturuldular, eziyet gördüler, hapse atıldılar, göçe zorlandılar, sürgüne uğradılar, hatta bazıları da katledildiler. Hükümet tarafından 1933 yılında 7 Türk gazetesi kapatılmıĢtı. Bunlara 1934 yılında 10, 1935 yılında 4 gazete daha eklendi. Bu dönemde yapılan baskılar sonucu diğer Türk gazeteleri de kapanmak zorunda kaldılar. Yayın hayatında yalnızca Türk Ġnkılabı karĢıtı yazılar yazanlarla, eski yazıyı kullanmaya devam edenler kaldılar. Bir de Türkler arasında Hıristiyanlık propagandası yapan ġahid-ül Hakayık yayınına devam etti. Böylece Türklerin kendi yayın organları kalmamıĢ oluyordu.14 Bulgaristan Türkleri, cemiyetçilik, dernekçilik gibi teĢkilatlanma faaliyetlerinde de baĢarılı olmuĢlardır. Bu cemiyetlerin baĢında 1906 yılında kurulan fakat asıl etkinliğini Türkiye Cumhuriyeti‘nin kurulmasından sonra gösteren Türk Öğretmenler Birliği gelmekteydi. Bu cemiyete mensup milliyetçicumhuriyetçi Türk öğretmenleri öğrencilerini Türklük duygusu ile yetiĢtiriyorlardı.15 Anavatan Türkiye‘deki mutlu geliĢmeler, Bulgaristan Türklerini de etkilemekteydi. Anadolu‘da düĢmanların temizlenmesi ve zaferin kazanılmasıyla yeni bir Türk devletinin kurulması ve Türkiye Cumhuriyeti‘nin doğuĢu Bulgaristan Türk gençliğini de coĢturmuĢtu. Bu duygularla özellikle 19231924 yıllarında Türkler tarafından gençlik ve spor klüplerinin kurulduğunu görüyoruz. Bu klüplerin isimleri Türkler için önemli anlamlar ifade eden kelimeler ve isimlerden seçiliyordu. Bu isimler rasgele isimler değildi. Bu klüplerin Ġnkılap, Ertuğrul, Altınyıldız, Atilla, Turan, Balkan, Altınordu gibi anlamlı isimleri vardı. Bu isimler Bulgar hükümetinin dikkatini çekecek ve Türkler arasındaki Atatürk ve Türkiye karĢıtlarının kıĢkırtmalarıyla güç duruma düĢecekler, bazıları da kapatılacaklardır. 16 Bunlardan Altınordu Cemiyeti, 1927 yılında ġumnu‘da kurulmuĢtu. Amacı Bulgaristan Türkleri arasında Türk kültürünü korumak, yaĢatmak ve geliĢtirmekti. Bu amaçla özellikle okumuĢ aydın Türklerden oluĢan bir grup tarafından kurulmuĢtu. Ancak dernek ―Kemalist‖ olduğu gerekçesiyle Bulgar hükümeti tarafından kapatılmıĢtır. Bu kapatılma olayında derneğin adının iddialı ve dikkat çekici olmasının da payı vardır.17 Bu gençlik klüpleri birleĢerek Rusçuk‘ta 14 Temmuz 1924 tarihinde toplanan kongrede, Bulgaristan Türkleri tarihinde çok önemli bir yeri olan Türk Spor Birliği‘ni kurdular. Böylece Rusçuk, Türkçü-Milliyetçi gençlik teĢekküllerinin kuruluĢuna tanıklık etmiĢ oluyordu.18 Birliğin ikinci kongresi 3 Temmuz 1925 tarihinde Plevne‘de yapıldı. 9 klüp ve 29 delege ve gözlemcinin katıldığı bu kongrede tüm Bulgaristan Türk gençliğini kapsayacak bir birlik üzerinde çalıĢıldı. Bu birlik 2-4 Ağustos 1926 tarihinde Varna‘da toplanan kongrede sağlanacaktır. Kongre toplanmadan kısa bir süre önce daha kapsamlı bir birliği içeren ve Bulgaristan Türk gençliğine hitaben bir bildiri yayınlandı. Bu bildiride Türk gençlerinin yalnız sporla, futbolla uğraĢmasının yeterli olmayacağı, gençleri her yönden pekiĢtirecek bir teĢkilata ihtiyaç olduğu belirtiliyordu. Burada ―Bugün Spor Birliği ismi var cismi yok, anka kuĢu nevinden bir Ģeydir. Biz Türk gençliğini birleĢtirecek, gençliğin arasında kardeĢlik duygularını kuvvetlendirecek ve onu her cihetten yükseltecek bir teĢkilat yapmalıyız… Acaba Spor Birliği ile Bulgaristan Türk gençliği bir araya toplanabilir mi?. Hayır hiçbir vakit spor Türk gençlerine baĢlı 734 baĢına gaye olamaz ve olmamalıdır‖ denilmekteydi. Bu görüĢler ıĢığında Spor Birliği tüzük değiĢikliği yaparak ―Bulgaristan Türk Gençlerinin Medeni Ġrfani Ġdmani Turan Cemiyetleri Birliği‖ adını aldı. 19 Turan Cemiyeti‘nin yöneticileri ve faal üyeleri Türkiye yanlısı Türkçü ve Kemalist diye nitelendirilen kiĢilerden oluĢmaktaydı. Turan Cemiyeti asıl geliĢmesini 1931 yılından itibaren gösterdi. Bu tarihten sonra cemiyet, bir çok yerde hatta köylerde bile Ģubeler açmaya baĢladı. Birlik, Turan, Özdilek, Ġstikbal, Karadeniz, Rodop, Deliorman gibi gazeteler Turan Cemiyeti‘nin fikirlerini yaymaya çalıĢıyorlardı.20 Turan Cemiyeti‘ne saldırı iki yönden geldi: Türk inkılabına karĢı olan ve Türklük aleyhtarı kiĢiler ile -bazen birlikte hareket eden- Bulgarların gençlik örgütü Trakya Cemiyeti‘nden. Türk Ġnkılabı karĢıtı faaliyetleriyle bilinen ve Açıksöz Gazetesi sahibi Ahmet Hikmet, Dostluk Gazetesi‘nde Turancıların Türkiye‘den para ile beslendiklerini yazıyordu. Diğer inkılap karĢıtları da bu yöndeki yayın ve faaliyetlerine Bulgar hükümetinden aldığı destekle artırarak devam ediyorlardı.21 Bu saldırılar devam ederken ġerif Alyanak‘ın Rodop gazetesine yazdığı ―Turan Dernekleri Ġnkılabın Birer KıĢlası Olmalıdır‖ adlı yazısı Türk gençleri üzerindeki baskının daha da artmasına yol açtı. Çünkü bu tarihte Turan Cemiyeti 95 Ģubeye ulaĢmıĢ ve 5000 üyesi bulunuyordu. Cemiyet çığ gibi büyüyordu. Artan baskılar ve yapılan saldırılarla Türk topluluğu yıldırılmaya çalıĢılıyordu. Turan her türlü baskıya rağmen faaliyetlerine Bulgaristan‘da hükümet darbesi olana kadar devam etti.22 Türk arasında birlik sağlama yönünde çok çeĢitli giriĢimler olmaktaydı. Bunlardan Bulgaristan Türklerinin yetiĢtirdiği çok değerli Türkçülerden birisi olan Mehmet Celil, Türkler arasındaki dağınıklığı gidermek maksadıyla 1929 yılında bir ―Milli Kongre‖ topladı. Toplantıya 700‘ün üzerinde delege katıldı. Türklerin seslerini duyurabilmeleri açısından önemli olan bu kongrede Türk okullarındaki eğitimin Yeni Türk harfleri ile yapılması kararlaĢtırıldı. Rehber ve kapandıktan sonra da Yenigün gazetesini çıkaran Mehmet Celil‘in bu faaliyetleri Bulgar hükümeti tarafından dikkatle izleniyordu. Mehmet Celil Türkleri ilgilendiren her konuda faaliyet gösteriyor, Bulgar komitacılarıyla da mücadele ediyordu. Mehmet Celil önce sürgün edildi; 1938‘de de Türkiye hesabına casusluk yapmakla itham edilerek tutuklandı. 1939 yılında hapishanede iken Bulgarlar tarafından katledildi.23 Sosyal ve kültürel yönden oldukça faal olan Bulgaristan Türkleri, kurdukları dernekler, topladıkları kongreler ve çıkardıkları gazeteler kanalıyla milli benliklerini ve öz kültürlerini yaĢatma mücadelesi içindeydiler. Türklerin bu mücadelesine Bulgaristan yönetimi 1934 yılına kadar gizliden gizliye ve birtakım entrikalarla el altından müdahale etmekteydi. Özellikle Bulgarların kurduğu dernekler ve Türkiye‘den kaçarak Bulgaristan‘a sığınmıĢ olan rejim muhalifi Türkler, yapılan her türlü sosyal ve kültürel faaliyetlerin önünde engel teĢkil etmekteydiler. Hatta Bulgar yönetimine Türklerin faaliyetleri ile ilgili bilgiler verilmekteydi. Bulgarların kurduğu Trakya örgütü, Bulgaristan‘daki Türk gençlerine çeĢitli saldırılarda bulunuyordu. Yayın organları olan Trakya Gazetesi, Türklerin kıraathanelerinin Ġstanbul gazete ve dergileri ile dolu olduğunu, duvarlarında Mustafa Kemal PaĢa ile arkadaĢlarının resimleri bulunduğunu belirterek bunu istemediklerini söylüyorlar, saldırılarının gerekçesi olarak görüyorlardı. Ağustos 1933‘te yayınladığı bir yazıda Türklerin kurduğu derneklerin, özellikle Turan Cemiyeti‘nin geliĢmekte 735 olduğunu belirtiyordu. Gazete bu cemiyetin elebaĢılarının öğretmenler bazı hocalarla imamlar olduğunu, bunların da ―Kemalist‖ olduklarını söylüyordu. Devamla, ―maksatlarının Türklüğü bir teĢkilat haline koyup gün geçtikçe kuvvetli bir kütle haline getirmek, derhal Cemiyet-i Akvam‘a müracaat etmek‖ diyordu. Altınordu ile Turan cemiyetleri arasında bağlantı kurarak böyle bir teĢkilatın Türkiye‘nin müttefiki olan Yunanistan sınırına yakın Kırcaali‘de bulunmasının altında baĢka maksatlar yattığını ve bunun Türkiye‘nin bir planı olduğunu belirtiyordu.24 Trakya Gazetesi‘nin Türk inkılabına taraftar gördüğü Türkçü öğretmen ve hocalar olarak kastettiği kiĢiler, Bekir Sıtkı (Orhon), Hasan Sabri, Eskizağra Müftüsü Yusuf Razi, Cumalı Hafız Ahmet (eski baĢ müftülerden) gibi kiĢilerdi.25 Öte yandan 150‘liklerden Osman Nuri de Bulgar makamlarına verdiği bir jurnalde: ―Türkiye‘deki inkılaplar din ve saltanat aleyhinde yapılmaktadır. Bu faaliyeti yürütenler Türk konsolosları, öğretmenler, yarım tahsilli ve birkaç yüksek tahsilli Türk gençleridir. Bu kiĢilere Türkiye‘de yüksek mevkiler vad edilmektedir. Fakat bu mevkileri kazanabilmeleri için Bulgaristan‘da cahil ve saf halk arasında Kemalizm propagandası yapmaları, milliyet duyguları aĢılamaları gerektiği bildirilmektedir. Bu maksat uğruna çalıĢmak için Deliorman, Rodop, Yeniyol, Halk Sesi gibi gazeteler çıkarılmaktadır. Yapılan ithamlar, hücumlar Türk konsolosluğundan satın alınmıĢ kimseler tarafından, hatta bizzat Türk konsolosları ve konsolosluğun memurları tarafından yazılmaktadır. Halk arasında ise genç ve ateĢli öğretmenler bu yönde faaliyet gösteriyor ve bu faaliyetlerini kurdukları, Altınordu, Altay, Turan ve buna benzer klüpler vasıtasıyla geniĢletmeye çalıĢarak Mustafa Kemal‘e aĢırı milliyetçi yetiĢtirmek için serkeĢçesine propaganda yapıyorlar. Sarf edilen bütün mesai, Bulgaristan‘da milli bir Türk teĢkilatı yapmak ve Kemalizm‘i yaĢatmaktır. Bunun için yabancı bir millet (Türkiye) hesabına Bulgar vatandaĢları arasına nifak saçtıklarından yargılanmaları gerekir.‖ demektedir.26 Bu Ģikayete ―Turan Gazetesi‖ Ģu cevabı vermektedir: ―Turan teĢkilatını Kemalizm akımına kapılmıĢ görmek ve bunu Bulgaristan için tehlikeli olarak göstermek isteyenlere diyelim ki, Kemalizm; Türk olmak ve Türk azadan oluĢmak itibariyle, Turan teĢkilatını tabii bir kalp ve kan bağı ile alakadar eden, kültür ve sosyal yönüdür ve bu yön, yalnız Türkiye gençliği için değil, bütün dünya Türk gençliği için nur ve medeniyet Kabe‘sidir. Bize yeni yazımızı, medeni kıyafetimizi, iĢleme ve çalıĢma tarzlarımızı, nur ve irfan vasıtalarımızı ve bütün zihniyetimizi, medeniyet alemi için ortak olan Kemalizm kültür ve sosyal cephesine uydurmayın deseler, böyle bir emir verseler, bizce bu emri verenler muhakkak ki ya medeniyet ve insaniyet düĢmanı kimseler veya millet ve devletlerin iyi yetiĢtirilmiĢ genç nesillerle yükseleceği hakikatini cihan tarihi huzurunda inkar eden zavallılardır. Bu gibilere bağırarak deriz ki: Biz Turan teĢkilatımızla Bulgaristan Türk gençliğini, Bulgar Devleti‘nin Bulgaristan‘daki kültür ve spor müesseselerinin çizdiği hedeflere tamamen uygun olarak yetiĢtirirken… bu gayretimizi Bulgaristan için tehlikeli gören ve gösterenlerin gözleri kör olsun.‖27 Görüldüğü gibi Bulgaristan‘daki mücadele,Türklerin kendi aralarındaki fikir ayrılığından dolayı oldukça çetin geçmekteydi. Bulgaristan‘daki Türkler arasındaki fikir ayrılığını, çekiĢmeleri, Türkiye, Türklük, Atatürk, Kemalizm, Ġnkılaplar ve Bulgarların baskıları gibi konuları o dönemin Bulgaristan‘da yayınlanan Türk gazetelerinden an be an takip etmek mümkün olmaktadır. Bu gazetelerden Özdilek‘te konumuzla ilgili 736 çok sayıda malzeme vardır. Bu gazetenin ıĢığında bir dönemin sosyo-kültürel durumunu ortaya çıkarabiliriz.28 Özdilek Gazetesi‘nin ilk sayısı 1931 yılında yayınlanmıĢtı. Ancak asıl 1932 yılından itibaren faal yayın hayatına baĢlayacaktır.29 Bu tarihte Kırcaali‘de Turan Gazetesi yayınlanmaktaydı. Turan‘ın Vidin‘e nakledilmesi üzerine Kırcaali‘nin kültür faaliyetlerinden geri kalmasını istemeyen ve Turan Gazetesi‘nde ve cemiyetinde görev yapmıĢ olan, aynı duyguyu paylaĢan kiĢiler tarafından çıkarılmıĢtır. Bu anlamda Özdilek Bulgaristan Türk basınında önemli bir yer tutar. Gazeteyi çıkaranların ve gazetede yazı yazanların Türkiye‘yle çok yakın bağı olmuĢ, Türkiye‘de yapılanlar, inkılaplar adım adım takip edilmiĢ ve tam anlamıyla Türkiye‘nin Bulgaristan‘daki sesi, kulağı, gözü olmuĢlardır. Turan Cemiyeti‘nin Kırcaali Ģubesini idare eden gençler ve aynı duygudaki Türk Öğretmenler Birliği‘nin Kırcaali Ģubesine mensup öğretmenler tarafından desteklenen bu gazetenin tirajı 1500‘dü. Mesul müdürlüğünü Ercilili Mehmet Ali yapıyordu. Gazetenin sürekli yazarları ve yayın politikasına yön veren kiĢileri Mustafa Oğuz (Peltek) ve Ahmet Gültekin (Arda)‘dır. Gazetede ayrıca daha önce Deliorman Gazetesi‘ni çıkarmıĢ olan M. Necmeddin (Deliorman), AliĢ Ekrem, Mustafa ġerif, Kadri Oğuz, Ahmet Refet, Hasan Sabri, Tahsin N. Pehlivan, Saltıklarlı Ġ. Gültekin, Mahir Yıldız gibi kiĢiler de yazı yazmaktaydılar. 15 günde bir ve genellikle 4 sayfa olarak yayınlanan gazetenin bütün yazarları, Türk inkılabını gönülden benimsemiĢ, Mustafa Kemal hayranı, Türkçü ve Cumhuriyetçi Türk aydınları idi. Gazete Türkiye‘de yapılan yenilikleri safha safha izlemekte ve hemen uygulamaktadır. Özellikle Türk dilinin sadeleĢtirilmesi ve Türkçe‘ye sahip çıkılması konusunda oldukça hassastır. Bu konuda ―Öz Dilimize Doğru‖30 ‗Dilcilik ve Biz‘31 ―Dil Derleme SavaĢında DüĢüncelerim‖32 gibi örnek yazılar pek çoktur. M. Oğuz, ―Öz Dilimize Doğru‖ adlı yazısında ―Son on yıl bütün bütün Türk dünyasının toplu yaĢayıĢında derin izler belirten yenilikleri, değiĢmeleri, dönümleri taĢır… Türk inkılabı diri, canlı bir varlıktır. Bunun içindir ki diriltiyor, canlandırıyor. Bu inkılabın geri, sinsi, cılız düĢünceleri eritmek, yok etmek gibi bir gücü vardır… Türk demek canlılık demektir… Bunun içindir ki, Gazi‘nin harfleri bir ĢimĢek çabukluğu ile her yanı sardı. Onlar, özünü Türklüğün bütün can damarlarının toplandığı bir kaynaktan ve demir bir elin büyülü kımıldanıĢından aldılar… Bu atılıĢ, üstünkörü bir iĢ değildir. Hızını bilgiden alan, gücünü yeni ruhla besleyen bir Ģeydir. Bu ileri gidiĢi, Gazi‘nin eserlerini ısmarladığı gençlik yapacaktır.‖ demekteydi.33 Gazetenin yeniden yayın hayatına girmesiyle ilgili olarak yazılan baĢyazıda, ―Kültür kaynağımız yeni Türkiye‘dir. Orada yapılan yenilikleri, dönümleri candan gönülden Bulgarya Türkü arasında olduğu gibi öz dilimizle yazmayı, aĢılamayı yüce bir borç biliyoruz‖ denilmektedir. 34 Bu dileği ―Hızını bilgiden alan, gücünü yeni ruhla besleyen ileri gidiĢi, Gazi‘nin eserlerini ısmarladığı gençlik‖ gerçekleĢtirecektir. Gazete, Türkiye‘yi sadece kültür kaynağı olarak görmüyordu. Türkiye Cumhuriyeti‘nin kuruluĢunun 9. yıldönümünde Ģöyle denilmektedir: ―Dokuz yıl evvel 29 Ekim‘de Türk dünyası iĢittiği 737 uğurlu bir haberle sarsılmıĢtı. O haber, asırlardır bitirilmeye uğraĢıldığı halde bir türlü bitmek tükenmek bilmeyen Türkün yaratıcı varlığından doğmuĢtu. O haber ki, kararmıĢ gönülleri, süzgünleĢmiĢ gözleri aydınlatmıĢtı. Mehmetçiğin süngüsü, tarihe sığmayan Ulu Gazi‘nin, Ġsmetlerin ileri- iĢareti Türklüğün kara bahtını iĢte bu günde paramparça etmiĢti. ĠĢte bu günlerde milyonlarca Türkün yüzü Ankara‘ya, Çankaya‘ya dönmüĢtü. Genç bu günde tam altı asır Türklüğün öz gücünü tanımayarak saltanat sürmüĢ sultanlar, tarihin ucu nihayetsizliklere karıĢan tarihin karanlıklarına gömülmüĢtü. Bu günde doğan bu ilahi Cumhuriyet güneĢi, yıllarca esir hayatından daha berbat bir hayat yaĢattırılmıĢ Türk halkına efendiliğini tanıttı. Tekke, Medrese, Fes ve Üfürükçülük bu güneĢin altında yok olup gittiler. Kültür, kan bağlarıyla sımsıkı bağlı bulunduğumuz yüce Türkiye‘nin bu yüce bayramını genç kalplerimizden kopup gelen en coĢkun ve en ateĢli heyecanlarla kutlarız.‖ 35 M. Oğuz (Peltek) Türkiye Cumhuriyeti‘ni Türk dünyasının son uyanıĢı olarak belirtmekte ve Bulgaristan Türklerinin kültürce yeni Türkiye‘den ayrılamayacağını söylemektedir.36 Türkiye yanlısı tüm gazetelerde Türkiye‘yle kültür bağlarını sürekli ve sıkı tutmak için Türkiye‘den haberler bölümü bulunmakta idi. Bu tür bölümler Türkiye ile Bulgaristan Türkleri arasında kültür köprüsü vazifesini görmekte idi. Atatürk‘ün Türkiye‘de yaptığı bir konuĢma Bulgaristan‘daki Türk gazeteleri tarafından yayınlanıyor ve büyük yankı buluyordu. Mesela, Özdilek‘te Atatürk‘ün 3 Kasım 1932 tarihinde TBMM‘de yaptığı konuĢmanın çeĢitli bölümleri yayınlanmıĢtı. Ayrıca Atatürk‘ün ―Milli kültürün her çığırda açılarak yükselmesini Türkiye Cumhuriyeti‘nin temel direği olarak temin edeceğiz‖ sözleri bir direktif olarak algılanıyor ve Türk okuyucuya ulaĢtırılıyordu.37 Tahsin H. Pehlivan, ―Bulgarya Türk Gençliği: ġunları Hatırla!‖ adlı makalesinde Türk gençlerine çeĢitli mesajlar vermektedir. Yazar burada; ―Dünyada eĢi bulunmaz büyük Türk inkılabını doğuran Türk gençliği. Bugünün gençleri, yarının kumandanları, mebusları, öğretmenleri ve askeri olduğundan, her millet gençliğini ilmi bir Ģuur, milli bir mefkure ve ―mazbut bir ahlak‖ ile yetiĢtirmeye dikkat eder. Bugün Türkler kalpleri birer memleket aĢkıyla tutuĢan ve beyinlerinde birer milliyet mefkuresi parlayan terbiyeli gençlere maliktir. ĠĢte bu gençler vatanını ve milletini korumak ve yükseltmek için her Ģeye hazırdır. Seferberliğe hazır bir gencin iki Ģeyi bilmesi gerekir: 1. Kafasını, milleti ve vatanı için silahlandırmak. 2. Yaratacağı iĢin mahiyetini ve çalıĢacağı sahanın hususiyetlerini bilmektir. ĠĢte bunları Türk gençliği öğrenmiĢtir ve tatbik etmiĢtir. Misalini, Anadolu ve Ege kıyılarında göstermiĢtir… En sonra Türk kendisini, temelini kan ve imanla yoğurduğu Cumhuriyet binasının karĢısında buldu ve milli mefkuresinin mabedini de, Cumhuriyet için Türk topraklarına gömülen Mehmetçiklerin mezarı yaptı. Büyük kahramanlıklar ve fedakarlıklar yaptığı zaman bir fevkaladelik yaptığından habersiz gibi görünen Türk, o zaman da gururlanmadı. Çünkü o, dünyaya ölmediğini ispat etmiĢti. ĠĢte o günden sonradır ki, Türkün ulu baĢbuğu, Cumhuriyet‘i, Ģeref ve kıymetiyle ebedileĢtirecek olan gençliğine emanet etti… Bulgarya Türk gençliği, Ģimdi senin yapacağın; dünyanın en eski ve en asil bir milletin oğlu olduğunu unutmayarak, bu inkılabı yapan kardeĢlerini gözünden uzaklaĢtırma, onlar gibi olmaya, onlar gibi yaratmaya çalıĢ…oradaki öğreticilerinden, Türk dahilerine ait bilgiler topla, milli kitaplarımızı al oku, öğren ve öğret‖ diye yazmaktadır. 38 738 Mustafa ġerif de Özdilek Gazetesi‘ne Edirne‘den gönderdiği yazıda, ―Büyük Türk inkılabının dönüm hareketlerini derin bir heyecan ve sarsılmaz bir imanla takip eden Bulgarya Türk münevverlerinin, bilhassa Rodoplardaki Türk oymakları arasında coĢkun bir çalıĢma ve mücadele yaratmaları lazımdır… Bulgarya Türkü, bu idealist Türk çocuklarının bilgi ve kültür atılıĢlarına var kuvvetleriyle sarılmalı ve bu ideal için baĢarılacağına derin bir imanla inanmalıdır…Büyük inkılabımız sizin sarsılmaz imanlarınıza biraz daha can ve biraz daha heyecan verecektir‖ demektedir.39 M. Oğuz ―Ġdeolojimize Doğru‖ adlı yazısında düĢüncelerini çok daha açık ve net bir Ģekilde belirtmektedir. ―… Biz baĢlangıcından beri bu yeni doğuĢu candan bakıĢlarla süzüyorduk. SavaĢ yıllarının acılarıyla ağladık, sevinçleriyle güldük, oynadık günlerce gönüllerimiz Dumlupınar‘da, Sakarya‘da çarptı. Bunların hepsi gerçektir. GeniĢ halk yığınları o yurtta yapılan her dönümü, her yeniliği gördükçe alkıĢladılar. Çünkü yerinde ve kendilerine vergi bir seziĢle gerçek yolu anlayıvermiĢtiler. Kimi hacılar, hocalar, ağalar, kimi geri anlayıĢlı, sinsi görüĢlü okumuĢlar ĢaĢırıp kaldılar. Onlar yüzyılların büyülü örsü ile yaratıcı bir elin tuttuğu çekiçten doğan can kıvılcımına, kokmuĢ kahve mantığının ölçüsü ile değer vermeye çalıĢıyorlardı… YaĢamak ve bir Türk büyüklüğü ile yaĢamak her Ģey yapılıyor ve yapılacak. Yıllar geçiyor… Halk, sessiz, durgun, temiz bakıĢlarla yeniliklere bakıyor, hem de güvenerek. Fakat kımıldanıĢ yok. Halk kendiliğinden kımıldayamaz ki… Ortada duyguları taĢkınlığını; düĢünceleri değiĢmezliğini kaybetmeyen bir topluluk var: Gençlik gene dünkü yarım tahsilli, görgüsüz gençlik… Bu dağınıklık bir noktada toplanıyor: En büyük Türkün, ortaya koyduğu yeniliklerde. Bunda ĢaĢılacak bir Ģey yok. Büyük duygular, doğrudan gönüllere gider. Bunları içinde uçsuz bir duyarlık olan Türk gönlü çabucak sağlam, verimli düĢüncelere çevirir. Gazi‘nin sesi bize bu duyguları aĢıladı. Bu duygularla biz yüce ocağımızın temelini attık. ġimdi bütün varlığımız, yaĢayacağımız bu ocağa bağlı. Evet, en büyük bir gerçek bu: Biz Kemalistiz.‖40 Bulgaristan Türkleri, Türk inkılabını Kemalizm ideolojisi olarak görüyorlardı. Hatta Turan Gazetesi‘nin 12. sayısında Ahmet Refet tarafından yazılan bir makalede ―Bizim ne Komünizm ve ne de Kemalizm ile alakamız yoktur‖ Ģeklindeki bölümün bir dizgi hatası olarak çıktığı, doğrusunun ise ―Bizim ne Komünistlikle ve ne de faĢistlikle alakamız yoktur‖ Ģeklinde düzeltme yapıldığını görmekteyiz. Bu düzeltme yazısı Özdilek‘te de yayınlanmıĢtı.41 Türk inkılabını Kemalizm prensibi olarak gören Türkçü yazarlar ve yayınlar bunu bütün yazılarında değiĢik biçimlerde vurgulamaktadırlar. Özdilek Gazetesi, Kemalizm prensibinin Türk dünyasının ortak sesi olması gerektiği yönünde yazılar yayınlamaktadır. Bunlardan Tahsin H. Pehlivan ―Özdilimize Doğru‖ adlı makalesinde: ―Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır… sözlerini kendilerine birer kural sayan Cumhuriyet Türkleri, ilk önce Türk dilini araĢtırma birliği kurdular. Bu birlik yurdun her tarafında çalıĢmaya baĢladı. Fakat bu yolda çalıĢmak yalnız Türkiyelilerin değil bütün dıĢ Türklerin bir borcudur. Biz bütün dünya Türklerini o borcu ödemeleri için iĢ baĢına çağırıyor ve gelmeleri için sesimizin çıktığı kadar haykırıyoruz‖ diye yazmaktadır.42 Bulgaristan Türkleri Türkiye‘nin son on yılını ―Türk Yeni DoğuĢu‖ olarak adlandırıyordu. ―Son on yıl Türk yeni doğuĢunun en parlak ve en verimli çağıdır. Bu çağda yenilik ve inkılap yelleri, genç 739 baĢları uyandırıcı, yaratıcı bir alevle sardı… Ġnkılabın bir havası bir ruhu bir hızı vardır. Bu hamura karıĢmayan her Ģey yabancı, soysuz sayılıp fırlatılır…Ġnkılap ruhu, yalansız sevda, lekesiz inanıĢ istiyordu. Oturup düĢündükten sonra koĢmak değil, hem koĢmak, hem düĢünmek hem yaratmak istiyordu. Bu artık gün geçtikçe belirtili çizgilerle ortaya çıkan bir akıĢtır. Yüksek değerde bilgi ve düĢünce akıĢları, inkılap sınırları arasına alınınca günün iĢi oluyor, halk yığınlarına olanca çabukluğuyla yayılıyor…Biz bu varlıklı akıĢa baĢlarımızı seve seve bıraktık. Bu öyle bir davadır ki, uğrunda can vermenin bile az görüleceği sıralar olur‖ deniliyordu.43 Bu Türk yeni doğuĢunun adını ise Kemalizm olarak adlandırıyorlardı. ―Kemalizm… bu büyük Türk davasının bütünleĢmiĢ, durulmuĢ, kökleĢmiĢ yürüyüĢünün, toplu ve eksiksiz bir görünüĢüdür. Bu kadar gür ve yaratıcı bir can kaynağına, kara yazılı, temiz Türk gönlü, yüzyıllardan beri susamıĢtı… ġark dünyasının geri ve kapalı anlayıĢları bu meydanda korkunç bir kısırlık göstermektedir. Garplılar, bu toplu görünüĢe aldanarak, bütün tarih çağlarında ayakta duran Türkü bile‘fatalizmin‘ kara gözlükleriyle gördüler, yanlıĢ anlayıĢlarını bu yanlıĢ görüĢ üzerine kurdular. Kemalizm, bu ‗kör kadercilikle‘ beraber, bu yanlıĢ anlayıĢı da en can alıcı bir vuruĢla yere serdi. Bu onun ilk zaferidir… Bu sağlam temel üzerine bir çok mutlu değiĢmeler ve dönümlerle Türk davasının yıkılmaz yapısı, yakılmaz çatısı kuruluyor… Dün olgunluk ve gölgeleri vardı, bu gün canlılık ve eserler var: Kemalizm‘in eserleri. Bu sesler, Türk dünyasının her bucağında uçtan uca çınlıyor. Bu ıĢıklar her Türk eline, her Türk gönlüne ısıtıcı, sarıcı ve cana yakın bir sokulganlıkla akıyor. Bu büyülü atılıĢın tek bir yüzü olamaz. O, bir düĢünce, kültür ve topluluk kımıldanıĢıdır. Bu gibi kımıldanıĢlara zincir vurulamaz, sınır dikilemez. Onların yayılma meydanı bütün dünyada -Rönesans- çabucak her yana dal budak sardı. Türk yeni doğuĢu olan Kemalizm de her Türk gönlünde yaĢıyor ve yaĢayacaktır. Yeni Türkiye bizim kültür kaynağımızdır… Bunun için bizim Kemalizm ile iliĢikliğimiz yakın ve yaĢama bağı kadar sağlam ve gerçektir. Kemalizm, Türkün bugünkü medeniyet dünyasına sunduğu varlıklı, güçlü bir gidiĢtir…Biz ne kadar sağlam Bulgar vatandaĢı isek, o kadar da sağlam Türküz. Kemalizm ise Türklüğün lekesiz bir aynasıdır. Bunlar ayrılması mümkün olmayan bir bütündür. Bu bütünden ayrılmak yokluğa, hiçliğe doğru yol almak demektir.‖ 44 Kemalizm‘in daha sağlam yayılabilmesi için Bulgaristan Türkleri arasında her Ģeyde birlik hatta ‗siyasi birlik‘ gerekmektedir. Bu ―milli bir vazifedir.‖45 Halim Özdemir de ―Aziz KardeĢler‖ baĢlıklı makalesinde, ―ĠĢte aziz ve sevgili kardeĢlerim, Türkçülük mefkuresinin daha fazla yükselmesi için ve Türklüğe yaratılmıĢ olan bu parlak ve Ģanlı yolu nurlandırmak için her çeĢit eza ve cefaya katlanıp çalıĢmak lazımdır… Biz bu yolun yolcusuyuz. Her çeĢit engelleri atlatarak, her çeĢit maniaları yıkarak, her nevi eza ve cefaya katlanarak mutlak zafere doğru çetin ve yorulmaz adımlarla yürüyecek ve çok yakın bir gelecekte parlak bir zaferin doğumunu müjdeleyeceğiz!. Ben buna bütün iman ve samimiyetimle inanıyorum: Kemalizm Türkçülüğü dinim ve imanım… Kemal de Peygamberimdir!‖ demektedir.46 Ahmet Refet ise, ―Büyük Türk inkılabının her birini, Türk olmamız dolayısıyla hep izlemekteyiz. Bu bizim en tabii hakkımızdır‖ diyerek kendilerine yönelen Kemalistlik nitelendirmelerine de cevap vermektedir.47 740 Bulgaristan Türkünün Türkiye yanlısı faaliyetleri Bulgaristan hükümetini ve onların yönlendirdiği bir kısım Bulgar gencini harekete geçirdi. Bulgar gençleri 15-16 Nisan gecesi Razgrat‘taki Türk mezarlığına saldırıda bulundular.48 Çoğu öğrenci olan elleri kazmalı, baltalı Bulgarlar tarafından yıkılıp yok edilen mezarlığın, bekçi kulübesi de yakılmıĢtır. Mezarlığın kapı ve parmaklıklarına çıktıktan sonra mezar taĢlarını kırıp mezarları açmıĢlar ve çıkardıkları ölülerin kemiklerini etrafa saçmıĢlardı. Bu olay üzerine üzüntü duyan Türkler, sabaha kadar atalarının ortalığa atılmıĢ kemikleri baĢında ağlamıĢlardı. Bu haberin duyulması, gerek Bulgaristan‘daki gerekse Türkiye‘deki Türkler arasında büyük bir infiale sebep oldu. Ġstanbul‘daki üniversite gençliği Milli Türk Talebe Birliği‘nin öncülüğünde büyük gösteriler yaptılar. 20 Nisan‘da lise öğrencilerinin de katıldığı büyük bir toplulukla Ġstanbul‘daki Bulgar mezarlığına doğru yürüyüĢe geçildi. Türk gençleri Bulgar mezarlığına saygısızca davranıĢta bulunmayarak ―Bulgarlar bizden insanlık ve uygarlık dersi almalıdırlar. Biz ölülere kötülük etmeyiz, saygı duyarız‖ diyerek çelenk koydular. Türk gençlerinin bu sağduyulu ve olgun hareketi bütün kamuoyunda büyük bir takdir topladı. Bu olay üzerine Türk ve Bulgar basını arasında günlerce süren bir gerginlik yaĢandı. Aynı durum Bulgaristan‘daki Türk ve Bulgar gazeteleri arasında da devam etti.49 Atatürk bu olaylarla ilgili olarak yaptığı konuĢmada ―Gençliğin çalıĢkan, duygulu ve milliyetçi yetiĢmesi esas dileklerimizdendir. Gençlik her türlü çalıĢmalarında cumhuriyet kanunlarına ve cumhuriyet kuvvetlerinin usul ve kaidelerine uymaya da dikkat etmelidir. Cumhuriyet hükümetinin milli meselelerde görevini bilir olduğuna, yasaların ve adaletin gücünün adilliğine güveniniz‖ diyerek olaya soğukkanlı yaklaĢarak yatıĢmasını sağlamıĢtır.50 Aslında Atatürk‘ün bu Ģekilde davranmasının nedeni, Bulgar hükümetinin oyununa gelmemek içindi. Çünkü Bulgarlar Bulgaristan‘da geliĢen Türkçülük hareketinden endiĢe duymaya baĢlamıĢlardı. Bir gerginlik yaratarak Türkler üzerinde baskı oluĢturmanın yollarını arıyorlardı. Türkler için kutsal kabul edilen mezarlığa yapılan saldırı, bu fırsatı yaratabilirdi. Atatürk ileri görüĢlülüğüyle bu oyunu bozdu. Türk ve Bulgar basınındaki gerginlik Türk hükümetinin müdahalesiyle son buldu. Ancak Bulgaristan‘daki Türkleri daha zor günler bekliyordu. Bu görünürdeki yumuĢama ortamına rağmen Bulgar basınının teĢvikiyle çeĢitli olaylar olmaya devam ediyordu. Bulgar gençleri, çeĢitli komiteler ve dernekler kurarak Türklere karĢı açık ve saldırgan bir tavır içine girerken Bulgar hükümeti de gizliden bazı tedbir yollarına baĢvuruyordu. Bu dönemde Bulgaristan‘ın bakıĢ açısı ve durum değerlendirmesi Ģöyledir: ―Yüzyılımızın 20‘li ve özellikle 30‘lu yıllarında Türkiye‘den Bulgaristan‘a Türk burjuva milliyetçiliğinin öğretmenleri ve propagandacıları gelmiĢti. Onların giriĢimiyle ‗Turan‘, ‗ġefkat‘, ‗Alparslan‘, ‗Altınordu‘, ‗Bozkurt‘ vb. gibi bir dizi Türk yanlısı milliyetçi örgütler kurulmuĢtu. Bu örgütlerin Türk milliyetçiliğini Müslüman Bulgarlar arasında yaygınlaĢtırma hedefi peĢinde koĢtuğu apaçık olmasına karĢın, o zamanki iktidar, söz konusu milliyetçi örgütlerin eylemini yalıtlayıp etkisiz kılmak için önlemler almamıĢtı. Biricik, kendi karakteri bakımından terörcü örgüt olan ‗Altınordu‘yu yasaklamıĢtı. Türk yanlısı milliyetçi örgütler, Müslüman Bulgarlar arasında pantürkizm fikirlerini propaganda ediyor, okul davasını ele geçirmeye yelteniyor, Türk yazın yapıtları ve tarih kitapları getirip dağıtma ve değiĢik kültürel etkinlikler örgütleme yoluyla edebi Türk dilini yaygınlaĢtırıyordu. Böylece Müslüman 741 Bulgarlarda, komĢu Türkiye‘nin toplumsal yaĢamına bir yatkınlık duygusunu, bunun yanı sıra onların Türk ulusunun kopmaz bir parçası olduğu bilincini yaratmayı hedefliyordu. Milliyetçi örgütlerin bu eylemi Türkiye tarafından güdümleniyor ve güvence altına alınıyordu. Bulgaristan‘da Türk propagandasını örgütlemek ve yürütmek amacıyla Edirne kentinde özel bir merkez, 30‘lu yıllarda yoğun bir faaliyette bulunuyordu. Bu merkez, Müslüman Bulgarlar arasında çalıĢmak ve ‗Turan‘ örgütünü desteklemek üzere Bulgaristan‘a kendi görevlilerini gönderiyordu. Onlar, Medeniyet Gazetesi‘nin iĢaret ettiği gibi, insanlara Ģöyle akıl veriyorlardı: ‗Biz Müslüman değiliz, biz Türküz!‘ Böylece Türk milliyetçi propagandası, Bulgaristan Müslümanlarının bilincini TürkleĢtirmeye uğraĢıyordu. Müslüman Bulgar ahalisine yönelik Türk milliyetçi propaganda ve güdümleme eylemleri, hem ülke içindeki Türkçülük yanlıları tarafından hem de dıĢarıdan -Türkiye‘denyürütülüyordu. Ġstanbul ve Edirne‘de çıkan ve Bulgar aleyhtarı yazılar içeren Türk gazeteleri, hiç engel görmeksizin düzara Bulgaristan‘a gönderiliyor, her yerde serbestçe dağıtılıyordu. Türkiye‘de basılan ve Bulgar aleyhtarı ve milliyetçi mahiyet taĢıyan broĢürler de Bulgaristan‘a getiriliyordu. Örneğin, 30‘lu yıllarda H. Yaver‘in ‗Günümüz Bulgaristan‘ı Türkiye‘nin DüĢmanıdır‘ baĢlıklı Bulgar aleyhtarı broĢürü Bulgaristan‘a getirilip dağıtılmıĢtı. Bulgaristan ĠçiĢleri ve Halk Sağlığı Bakanlığı‘nın, 1934 yılında valilere ve kaymakamlara gönderdiği mektupta da bu propaganda sonuçlarından bahsediliyordu. Bu mektupta, Bulgaristan‘da yıllar yılı geniĢ ölçüde yaygınlaĢtırılan Türk milliyetçi propagandasının Müslüman ahalisinin duygularını değiĢtirip Bulgar devletine karĢı yöneltmeye uğraĢtığına ve bu propagandanın onun dinsel, tinsel ve eğitimsel kuruluĢlarını kazandığına iĢaret ediyordu. Belgeyi kaleme alanlar, Bulgaristan‘da Türk milliyetçi propagandasının ulaĢtığı baĢarıları abartmıĢtı. Ama kuĢku yoktur ki, bu propaganda, gerçekten önemli baĢarılara ulaĢmıĢtı. Ancak 19 Mayıs 1934 günü yapılan askersel darbeden sonra, gerek Türkiye tarafından arkalanan milliyetçi örgütler, gerekse ülkedeki bütün öteki politik partiler ve örgütler kapatılıp dağıtılmıĢtı. Ne var ki, bunların bazıları, Türkiye‘nin desteği ve mali yardımıyla bundan sonra da eylemlerini gizlice sürdürmüĢtü. 20‘li ve 30‘lu yıllarda oluĢan iki ideolojik akım, Müslüman Bulgarların uslarını kazanmak için savaĢım vermiĢti. Bu akımlardan birini ‗Turan‘, ‗Bozkurt‘ vb. milliyetçi örgütler temsil ediyordu. Bu örgütler Türkiye tarafından arkalanıyor ve yönlendiriliyor, Bulgaristan‘da Türk milliyetçi ve pantürkist politika hedeflerini gerçekleĢtirme yolunda bir maĢa görevi yerine getiriyordu. Ġkinci akım, yerli din adamlarınca ifade ediliyordu. Bu akım temsilcilerinin büyük çoğunluğu Müslüman Bulgarlar arasından olup dini öğrenimlerini Bulgaristan‘da yapmıĢtı. Onlar baĢlangıçta Kemalizm‘e karĢı olumsuz bir tavır takınmıĢtı. Müslüman din adamları, ĠslamlaĢtırılmıĢ Bulgarların toplumsal ve tinsel yaĢamının yönetimini elinde tutmaya, onlar arasında konumlarını pekiĢtirmeye uğraĢıyorlardı. Ġki ideolojik akım arasında ve her Ģeyden önce, BaĢmüftülük ve ‗Turan‘ milliyetçi örgütü arasında uç veren çeliĢkiler, 1933 yılı sonunda ve 1934 yılı baĢında keskin bir karakter kazanmıĢtı. BaĢmüftülük‘ün yayın organı ‗Medeniyet‘ gazetesi bu bağlamda Ģöyle yazdı: ‗Eğer Bulgar Müslümanları toplanıp, aralarında kol gezen kuyruklu bir kötülüğe, ‗Turan‘ örgütünün faaliyetine son vermesi için hükümete baĢvurup ricada bulunurlarsa, hayırlı bir iĢ yapmıĢ olacaklardır.‘ Kendi hedefleri peĢinden koĢan Müslüman din adamları, 20‘li ve 30‘lu yıllarda Türkiye tarafından körüklenen göçmenlik eğilimlerine olumsuz tavır almıĢtı. BaĢmüftülük kendi yayın organı olan ‗Medeniyet‘ 742 gazetesinde insanları, Muhammet Peygamber‘in yolundan giden ‗Bulgar Müslümanları‘ olarak nitelendirmiĢ ve vatanlarının Bulgaristan olduğunu savlamıĢtı.‖51 Bulgar kaynaklarında da görüldüğü gibi Bulgaristan Türklerinden bazıları Ġslamlığı öne sürerek Bulgar hükümeti yanında yer almayı tercih etmiĢlerdir. Türk Müslümanlığı veya Bulgar Müslümanlığında tercihlerini Bulgar Müslümanlığından yana koymuĢlardır. Kemalist diye nitelendirdikleri aynı milliyet ve dinden oldukları kiĢileri Bulgar hükümetine Ģikayet etmiĢlerdir. Bulgaristan‘daki Türkler arasındaki bölünme gittikçe sertleĢmeye baĢladı. Türkiye yanlısı faaliyetleri olan Türkçü kesim; kendilerine karĢı Bulgaristan hükümeti, Bulgar gençlik örgütleri, bazı din adamları, BaĢmüftülük merkezli kiĢiler ve Türk inkılabı karĢıtı diğer Türklerden meydana gelen bir cephe buldular. Ancak buna rağmen mücadelelerinden vazgeçmediler. Ahmet Refet, Özdilek gazetesinde ―Türk Ġnkılabını Benimsemek Vatana Hıyanet midir?‖ baĢlıklı yazısında, ―ġüphesiz edebiyat, sanat, kültür noktalarında tam bir bağlantı ile bağlandığımız hakim Türkün o sahalardaki inkılaplarını sosyal hayatımızın kuralları ile uygunlaĢtırarak Bulgaristan Türkleri arasında tatbik edeceğiz. Bizim bu sahadaki benimsememizi yanlıĢ anlayıĢlarla tefsir etmek, bizim yükselmemize engel olmak demektir. Bu ise tam manasıyla vatana hıyanettir. Çünkü Türk gençliği ilmi, kültürel sahalarda Türk inkılabını benimsemekle vatana hizmet yapmıĢ sayılırlar‖ diye yazmaktadır. 52 Öte yandan Türk inkılabı ve Türkiye karĢıtı yayınlarda yoğun bir Ģekilde devam etmekteydi. Bu yayın organlarının baĢında gelen ―Dostluk‖ gazetesinde ―bazı Türklerin açıktan açığa Kemalistlik yaptıkları ve bu faaliyetlerin de Türk elçiliğinden yönlendirildiği‖ haberi yayınlanmıĢtı. Bu tür haberler, Bulgar hükümetinin eline Türkler hakkında yürüteceği politikalar konusunda önemli avantajlar sağlarken Türkiye‘yi de huzursuz etmekteydi. Türkiye‘nin Filibe Konsolosluğu yayınladığı bildiride: ―Her ne iĢ için olursa olsun Konsolosluğa sebepsiz vaki olacak müracaatlar kabul edilmeyecektir‖ denilmekteydi.53 Bu karar, Türklerin hareketini oldukça kısıtlamıĢtı. Çünkü Türkler Konsolosluktan açık bir destek aldıklarından dolayı değil psikolojik olarak olumsuz etkilenmiĢlerdi. M. Necmeddin Deliorman, anılarında; ―Türkiye düĢmanı Ģovenist Bulgarlar ortasında ve daha acınacak tarafı Türk inkılaplarına düĢman ve bizi Kemalist ajanı olarak itham eden softalar ve BaĢmüftülük etrafındakiler ortasında sadece Gazi Mustafa Kemal‘in prestijine ve Türk sefarethanesine güvenerek canla baĢla çalıĢtık‖ demektedir.54 1933‘lerden itibaren Kemalist-Antikemalist mücadelenin baĢı BaĢmüftü Hüseyin Hüsnü olmuĢtu. Pravadı-KuĢtepeli öğretmen Fikri Yalçıner anılarında; ―Ġnkılapçı kültürü baltalamak ve Türk gençliğini susturmak yolunda Bulgar hükümeti ile iĢbirliği eden o devrin BaĢmüftüsü Kulfarlarlı Hüseyin Hoca, elinden geleni yapmaktan çekinmiyordu. Kemalizm inkılaplarına uyan, bu inkılapların yayılmasına çalıĢan gençliğe dinsizlik damgası vuruyordu. Hatta BaĢmüftüye göre Turan Derneği‘nin gayesi, Deliorman‘da bir koloni teĢkil ederek bir Türk hükümeti kurmak, sonra Türkiye‘ye iltihak etmekti. BaĢmüftü ve hempalarının Bulgar hükümeti nezdindeki jurnalleri arasında bu da vardı‖ diye anlatmaktadır.55 743 Hüseyin Hüsnü gurubu ile Kemalistler arasındaki mücadele sert bir Ģekle dönüĢtü. Türk inkılapları bahanesiyle Türkiye‘deki tüm yenilikler eleĢtiriliyordu. 31 Ocak 1933 tarihli Dostluk Gazetesi‘nde; ―Kemalizm ocağından para ve feyz alıp da din-i mübine, peygamber-i ziĢane ve sınıf-ı ulemaya köpek gibi saldıran güruha karĢı bu derece Ģiddetli ve öldürücü darbeler indirmeye devam edeceğiz ve alçakların nefesi ve sesi kısılıncaya kadar bunda sebat göstereceğiz. DüĢmanı tepelemedikçe kılıçlarımızı kınına, kalemlerimizi kutuya koymamaya ahd-ı peyman eyledik‖ diye yazılar yayınlanmaktaydı.56 Önce Ġntibah sonra Medeniyet gazetelerinde de benzer ifadeli yazılar vardı.57 1934 Mayısı‘ndan sonra BaĢmüftü Hüseyin Hüsnü‘nün çabalarıyla Türkçü ve Ġnkılapçı öğretmenler görevlerinden uzaklaĢtırıldılar. Bu dönemde Balkan ülkelerinde bir geziye çıkan gazeteci YaĢar Nabi (Nayır)‘ın yayınladığı kitabında Hüseyin Hüsnü ile ilgili olarak ―Türklüğün ve inkılaplarımızın sicilli düĢmanı olan ve Bulgar hükümetinin, sırf bütün Bulgar emir ve menfaatlerine bir uĢak sadakatiyle hizmet ettiği için mevkiinde tuttuğu BaĢmüftü bu mekanizma sayesinde bütün Türk okulları üzerinde hakimiyet ve nüfuzunu tesise çalıĢtı‖ denilmektedir.58 Bu faaliyetleri bir yandan Bulgaristan Türkleri arasındaki inkılap karĢıtı kiĢiler yaparken diğer yandan Türkiye‘den kaçan kiĢilerin de Türkiye aleyhinde etkin rol oynadıklarını görmekteyiz. Bunlardan sınır dıĢı edilen 150‘liklerle bunların yandaĢları ve Komünizm yanlısı Arif Oruç ilk baĢta gelen kiĢilerdir. Bunlar Türkiye‘deki inkılapları destekleyen Milliyetçi-Türkçü faaliyetleri engelleyici ve kötüleyici karĢı faaliyetlerde bulunuyorlardı. Arif Oruç, Razgrat‘taki Türk mezarlığına yapılan saldırıda Bulgarlar leyhinde yazılar yazmıĢtır.59 A. Oruç‘un Bulgaristan‘daki faaliyetleri Türkler tarafından da hoĢ karĢılanmadı. Özdilek‘te: ―Pek sakin yaĢayan Bulgarya Türkünün arasına kundak sokmaya çoktan beri savaĢan birkaç nediri bilmezin koltuklarına sığınan Arif Oruç ilk kusnuğunu ‗Dostluk‘ çanağına kusmuĢtur‖ diye bir haber vardır.60 Bulgaristan‘daki Türkler arasındaki mücadele 29 Ekim 1933‘te Türkiye Cumhuriyeti‘nin kuruluĢunun 10. yılı kutlamaları münasebetiyle had safhaya ulaĢtı. Bulgaristan‘daki birçok Türk gazetesi, Cumhuriyet kutlamalarıyla ilgili günler öncesinden faaliyete geçti. Özdilek‘ten T. H. Pehlivan, ―En Büyük Gün 30 Ağustos‖ baĢlıklı yazısıyla Cumhuriyet kutlamalarını günler öncesinden baĢlattı. Aynı gün Harmanlı Enver Ahmet de ―Türk Ġnkılabı‖ adlı yazısında Onuncu yılına ulaĢan Türkiye Cumhuriyeti‘ne ve Atatürk‘e büyük övgülerde bulunuyordu. E. Ahmet burada: ―Ne mutlu Türke ki baĢında kendisini temsil eden ve herkesin hürmetle andığı ulu bir Gazisi, karanlıklara gömülmüĢ varlıkları gören Ģahin gözlü bir reisi ve vatanperver bir hamisi vardır. O, on seneden beri sonunu getiremediğimiz sayısız yeniliklerin kılavuzu, büyük bir milletin gözü, kulağı ve canıdır. O, azmin bir misali, kudretin bir kaynağı, yeniliğin bir menbaıdır‖ diye yazmaktadır.61 Ercilili Mehmet Ali ise; ―Türkiye Cumhuriyeti‘nin Onuncu Yılı‖ adlı makalesinde; ―O günden beri tam on yıl oluyor. Bu on yıl içersinde baĢ döndürücü bir koĢma ile ileri, daima ileri giden Türk milletini bugün dipdiri bir varlıkla hakim olduğunun onuncu yılını tes‘it ediyor; hem öyle ki bütün Türk ufukları, bu bayram günlerinde coĢkun bir yaĢamak arzusu ile haykıran, gürleyen Türk milletinin seslerinin akisleriyle sarsılarak… Bağır, haykır ey aziz kandaĢ; bu senin hakkındır. Sen ezelle birlikte hakim 744 oldun, gözlerini de hakim olarak kapayacaksın. Buna bütün dünya ile birlikte tarih son bir kere daha iman etti‖ diye yazıyordu.62 Bulgaristan‘dan birçok Türk, Cumhuriyet‘in onuncu yılı kutlamalarına katılmak maksadıyla Türkiye‘ye gittiler. Bu gidenlerin çoğu Türk inkılabı taraftarı ve Kemalist olarak adlandırılan kiĢilerdi.63 Cumhuriyet yanlısı bu yayınlar yapılırken muhalif yayınlara da rastlıyoruz. Cumhuriyet‘in kuruluĢ kutlamalarıyla ilgili ―Dostluk‖ gazetesinde tenkit edici ve eleĢtirel yazılar yayınlanıyordu. Türkiye Cumhuriyeti‘nin on senede yaptığı iĢler küçümseniyordu. Özellikle Arif Oruç Türkiye Cumhuriyeti, Türk inkılabı ve onuncu yıl kutlamalarıyla ilgili aĢırı tenkitlerde bulunmakta, yapılanları alaycı bir gözle değerlendirmektedir.64 Türkiye Cumhuriyeti‘nin onuncu kuruluĢ yılı kutlamalarının Bulgaristan Türklerine yansıması, onlar tarafından da kutlanması Türkler üzerindeki baskıyı daha da arttırdı. Hatta bu kutlamalar Bulgaristan Türkü için olumsuz anlamda dönüm noktası oldu. Türklerin en önemli iki derneği Turan ve Türk Öğretmenler Birliği üzerindeki Bulgar baskısı arttı. Ağustos 1933‘te kongrelerini toplayabilen ve Türk kültür ve fikir hayatına önemli katkıları olan bu dernekler bir daha toplanma fırsatı bulamayacak ve kapatılacaktır.65 Aynı Ģekilde baskıya maruz kalan Türkçü gazeteler de kapatıldı. Birçok TürkçüKemalist yayın organı 1934 ġubat-Temmuz arası yayın hayatına son vermek zorunda kaldı. Bu derneklerin yöneticileri ve faal üyeleri ile gazeteciler Bulgaristan‘ı terke zorlandılar. Hapse atıldılar, saldırıya uğradılar, görevlerine son verildi, sık sık aramaya tâbi tutuldular. 66 1934 Mayısı‘ndan itibaren ise hükümet darbesi ile yönetimi ele geçiren Kimon Georgief dönemi Türk toplumu için daha zorlu oldu. Çünkü bu dönemde Türkçe yer adları değiĢtirilmeye ve Türkler üzerinde kitlesel baskıya baĢlandı. Bunun sonucu olarak Bulgaristan‘dan Türkiye‘ye üçüncü büyük göç dalgası baĢladı.67 Türkiye‘nin Balkanlar‘da aktif rol oynaması ve Yunanistan‘la iyi iliĢkiler içinde olması Bulgar hükümetini daha da huzursuz etti. Yugoslavya ile ittifak arayıĢına girerken Türklere de baskıyı arttırdı. 1877-1878 Türk-Rus Harbi dolayısıyla 26 Ağustos 1934 tarihinde ġıpka boğazında bir istiklal anıtı diktiler.68 Bu anıt, Türkleri hedef alan bir anlam taĢıyordu. Anıtın açılıĢı ve açılıĢta yapılan konuĢmalar hemen Türkiye‘de tepki buldu. Türk basını konuyu iĢlemeye baĢladı. Abidin Daver Cumhuriyet Gazetesi‘nde olayı ‗dostluğa yaraĢmayan bir hareket‘ olarak değerlendirdi.69 Süreyya Bey, Son Posta Gazetesi‘nde ―bir müddetten beri Türklük aleyhine müteveccih hadiseler, Bulgarları fazlaca alakadar ediyor görünüyor‖ diyerek Bulgaristan‘ın bu anıtı maksatlı yaptığını ima ediyordu.70 29 Ağustos tarihli Vakit Gazetesi de bu olay dolayısıyla Türk-Bulgar iliĢkilerini incelemektedir.71 Haber Gazetesi‘nden Hüseyin Faruk ise ―Trakya üzerindeki Bulgar emelleri, Bulgaristan‘daki milyonla Türke yapılan tazyik, az Ģey midir?‖ diyerek Bulgaristan‘daki Türklerin durumuna dikkat çekmektedir.72 Yunus Nadi, 10 Eylül tarihli Cumhuriyet Gazetesi‘nde Türk-Bulgar iliĢkilerine ve Bulgaristan‘daki Türklerin durumuna daha geniĢ bir perspektiften bakmaktadır. Yunus Nadi, makalesinde ―Trakya Komitesi bir nazariye, fakat Bulgaristan‘da Türk ekalliyetine yapılan fena muamele bir hakikattir. Bu fena muameleler ırki ve insani alakalar dolayısıyla hududun beri tarafındaki Türkiye Cumhuriyeti efkarı umumiyesini ilgilendiriyor. Bu da bir hakikattir… Hadiseleri olduğu gibi ifade etmekte yalnız isabet değil, menfaat de vardır. BaĢvekilimiz Ġnönü, Bulgaristan Türklerine yapılan muamelelerden 745 bahsederken hülaseten Ģunları söyledi; ‗Bulgaristan Türklerine karĢı yapılan zulüm ve tazyik muamelelerinden dolayı Türk matbuatının heyecanına itiraz edecek değilim. Ancak bizim mutat diplomasi yollarıyla Sofya‘dan aldığımız malumat bu hadiselerin daha ziyade mevzii olduğunu gösterdi ve Bulgar hükümetinin bu yolda fena muamelelere meydan vermemek gayretleri Ģimdilik bize kafi teminat gibi göründü.‘ Bu sözlerden bir taraftan tevbihi, öbür taraftan takdiri gibi bir Ģey yoktur. Bulgaristan‘daki Türk ekalliyetine fena muamele etmekte Bulgarların ne faydası olabileceğini biz asla anlayamıyoruz. Bunun zararları ise ölçülemeyecek kadar çoktur. Bulgaristan‘ın Türkiye ile iyi münasebetlerde olmamaktan ne fayda bekleyebileceğine akıl ermez… Bu makale ile yalnız bu vaziyeti tespit hesabımıza yalnız sulhu, yalnız insanca hareketi, yalnız iyi komĢuluk vaziyetini isteyebiliriz. ġimdiden malum olsun ki bu yüksek idealler haricindeki iĢlerin mesuliyeti münhasıran baĢkalarınındır.‖ diye yazmaktaydı.73 Türk ve Bulgar gazetecilerinin karĢılıklı yazıĢmaları Ekim ayının sonlarına kadar sürdü. Ancak Türkler üzerindeki baskı azalmadı. 1934 yılı sonlarına doğru Türkçü dernekler, gazeteler kapatıldı, Türk okulları Bulgar okulları haline dönüĢtürüldü. Bu baskılar sonucu birçok Türk gazetecisi, aydını ve ileri geleni Türkiye‘ye kaçmak zorunda kaldılar. Türkiye‘ye gelenlerin büyük çoğunluğu, Türkiye Cumhuriyeti‘nin sağladığı imkanlarla baĢta Edirne, Lüleburgaz, Çorlu olmak üzere Trakya‘daki bölgelere yerleĢtirildiler. Gazeteciler ve öğretmenler buralarda da aynı faaliyetlerine devam ettiler. Bir kısmı da Türk dıĢiĢlerinde görev aldılar. Bulgaristan‘dan Türkiye‘ye yoğun bir göç dalgasının yaĢandığı bu dönemde Trakya‘daki Musevi asıllı Türklerin buralardan göç ederek Ġstanbul‘a gelmiĢ olmaları Trakya‘daki Türk yerleĢimini daha da kolaylaĢtırdı. Ayrıca 1934 tarihinde merkezi Edirne‘de kurulan 3. Genel MüfettiĢlik bu iskan organizasyonunu sağlamakla görevliydi. 3. Genel MüfettiĢlik sanıldığı gibi doğudan gelen ve zorunlu ikamete tâbi tutulan aĢiret efradının bölgeye iskanı için değil, asıl olarak uzun süredir Bulgaristan‘da Türklere karĢı yürütülen faaliyetler sonucunda meydana gelebilecek büyük göç dalgası için tedbir almak maksadıyla oluĢturulmuĢtur. Aynı yıl kabul edilen Ġskan Kanunu da daha çok Türkiye dıĢından gelecekler için çıkarılmıĢtır. Görüldüğü gibi Türkiye Cumhuriyeti Devleti bu dönemde meydana gelebilecek her türlü geliĢme ve göç dalgası için öngörüde bulunmuĢ ve tedbir almıĢtır. Türkiye‘nin her türlü giriĢimine rağmen Türkler üzerindeki baskı azalmadı. Gerçi Bulgaristan‘daki Türkçü faaliyetler büyük oranda sindirilmiĢ ve yavaĢlatılmıĢtı, ama tamamen de son bulmadı. Bu kez Türkiye‘ye kaçan Türkçülerin yürüttüğü faaliyetlerle Bulgaristan‘da Türkçü faaliyetler canlı tutulmaya çalıĢılıyordu. Bu faaliyetlerin önündeki en büyük engel de daha önce olduğu gibi Bulgaristan‘dan göç etmemiĢ ve göçü düĢünmeyen Türk inkılabı karĢıtı bazı din adamlarıydı. Bir grup din adamı, Smolyan kasabasında 3 Mayıs 1937 tarihinde ―Rodina‖ adlı bir kültüreğitimsel ve hayırsever bir dernek kurdu. Derneğin amacı, Orta Rodop Müslüman Bulgarlarının milliyet duygularını yükseltmekti. Böylece Müslümanlara Bulgar Müslümanı kimliği kazandırılmaya çalıĢılacaktı. Bu dernek Bulgaristan‘daki Türkler arasında bölünme yaratacağından Bulgar hükümeti tarafından da destek gördü.74 Bir yandan da Kemalist oldukları gerekçesiyle Türkler üzerindeki baskı devam ediyor ve en ufak milli bilinçle ilgili bir hareket takibata uğruyor, soruĢturmalar açılıyor, 746 tutuklamalar yapılıyordu. Mesela 1937-1938 eğitim öğretim yılında bir Türk okulunda 6 Türk öğrencisi baskılara maruz kalmıĢ ve tutuklanmıĢtı.75 Bulgaristan‘daki Milliyetçi-Türkçü aydınlar Türkiye Cumhuriyeti ve Türk inkılabına gönülden bağlı idiler. Gazi Mustafa Kemal, onların tek lideri, Kemalizm ise Türk dünyasının bir duyguda ve bir düĢüncede olmasının adıydı. Bu düĢünceden hareketle Bulgaristan Türkleri, gazeteler, dergiler ve kurdukları cemiyetler yoluyla sürekli olarak Türk inkılabı ve Türkiye yönünde yayınlar yapmıĢlardır. Bazen inkılap karĢıtı Türklerden, bazen Bulgar hükümetinden ama çoğu zaman her iki güç birlikte bu Türkçü aydınlara karĢı koymuĢlardır. Birçok Türk aydını, gazetecisi, öğretmeni, bilim ve kültür adamı büyük baskılara, zulümlere, tutuklamalara maruz kaldı. Bazıları da bu uğurda hayatlarını kaybetti. Bu aydınlardan birçoğu anavatanları olarak gördükleri Türkiye Cumhuriyeti‘ne sığınmaktan baĢka çıkar yol bulamadılar. Hayatları boyunca savundukları ―Türkiye Cumhuriyeti ve Gazi Mustafa Kemal‖ bu Türk aydınlarına kucak açtı.76 1 Osman Keskioğlu, Bulgaristan‟da Türkler, Ankara 1985; Bilal ġimĢir, Bulgaristan Türkleri, Ankara 1986; Ahmet Cebeci, ―Bulgaristan Türkleri‖, Türk Kültürü, Sayı: 69, Temmuz 1968, s. 666-668; Ahmet Hezarfen, ―Bulgaristan‘da Türk Spor Birliği Turan‖, Tarih ve Toplum, Sayı: 104, Ağustos 1992, sayfa, 39-48; Bilal N. ġimĢir, ―Türk Harf Devriminin Türkiye DıĢına Yayılması: Bulgaristan Türkleri Örneği‖, Harf Devriminin 50. Yılı Sempozyumu, Ankara 1981, s. 187-206+32 sayfa resim; Ömer Turan, ―Balkan Dillerinde Atatürk Hakkında YazılmıĢ Bazı Eserler‖, 70. Yılında Ulusal ve Uluslararası Boyutuyla Atatürk‟ün Büyük Nutuk‟u ve Dönemi, ODTÜ Tarih Bölümü, Ankara 1999, s. 259-266; Suat Akgül, ―Cumhuriyetin Onuncu Yılında Bulgaristan Türklerinin Türk Ġnkılabına BakıĢı‖, Genelkurmay ATASE BaĢkanlığı, 10 Kasım Atatürk Haftası Armağanı, Ankara 1993, s. 122-135. 2 Ġbrahim Tatarliev, ―1919-1939 Döneminde Bulgar Bilim Adamlarının Yapıtlarında Mustafa Kemal Atatürk ve Eyleminin Değerlendirilmesi‖, Balkanıstika, C. I, Sofya 1986, s. 292-308; Ġbrahim Tatarlı, ―Atatürk ve Reformlarının Bulgaristan‘da Değerlendirilmesi Üstüne‖, IX. T.T Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliğler, C. III, Ankara 1989, s. 1961-1984; Ġ. Tatarlı, ―Atatürk ve Reformlarının Bulgaristan‘da Değerlendirilmesi Üstüne‖, X. T.T Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliğler, C. VI, Ankara 1994, s. 2819-2842; Ġ. Tatarlı, ―SavaĢ Sonrası Döneminde Atatürk ve Reformlarının Bulgaristan‘da Değerlendirilmesi Üstüne‖, XI. T.T Kongresi, 747 Kongreye Sunulan Tebliğler, C. VI, Ankara 1994, s. 2603-2613; Velikov Stefan, ―Kemal Atatürk, Kemalist Devrim ve Bulgar Kamuoyu‖, Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Ankara 1983, s. 147158;. Hayriye Yenisoy, ―Atatürk ve Bulgaristan‖, Êçüncü Uluslararası Atatürk Sempozyumu (3-6 Ekim-Gazi Mağusa K.K.T.C) C.I, Ankara 1998, s. 183-190. 3 Ömer Turan, The Turkish Minority In Bulgaria (1878- 1908), Ankara 1998, Ekler bölümü. 4 Ömer Turan, ―Bulgaristan‘da Prenslik Döneminde Türklerin Sosyal ve Siyasal KurumlaĢma ÇalıĢmaları,‖ Belleten, C. LXIV, Nisan 2000, Sayı: 239‘dan ayrı basım, s. 96-97. 5 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 310. 6 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 310. 7 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 18. 8 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 211. 9 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 26. 10 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 310-311 ve O. Keskioğlu, a.g.e., s. 154-161. Ayrıca Bkz, M. Türker Acaroğlu, Bulgaristan‟da Türk Gazeteciliği, Ġstanbul 1990. s. 3-63. 11 Spor Gazetesi, Havadis, Çiçek, Çocuk Sevinci gibi. 12 Ġ. Hakkı Tevfik Okday, Bulgaristan‟da Türk Basını, Ankara (tarihsiz) s. 5-6 ve O. Keskioğlu, a.g.e., s. 163. 13 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 312. O. Keskioğlu, a.g.e., s. 154-161 ve M. T. Acaroğlu, a.g.e., s. 3-63. 14 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 312 ve M. T. Acaroğlu, a.g.e., s. 3-63. 15 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 95-98 ve O. Keskioğlu, a.g.e., s. 99- 16 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 98 ve A. Hezarfen, a.g.m., s. 39. 17 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 124. 18 A. Hezarfen, a.g.m., s. 40. 19 B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 102; O. Keskioğlu, a.g.e., s. 113-115 113. ve A. Hezarfen, a.g.m., s. 42-43. 20 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 116 ve A. Hezarfen, a.g.m., s. 46. 21 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 121-123. 22 A. Hezarfen, a.g.m., s. 47-48. 748 23 Kemal Vatan-Hüseyin Yaltırık, Makedonya‟da ve Balkanlar‟da Türk Kültür ve Sanatı Panel ve Konferansları, Ġzmir 1999, s. 58 ve O. Keskioğlu, a.g.e., s. 126, 169-170. 24 Anayurt Gazetesi, 1 Mayıs 1956. Zikreden O. Keskioğlu, a.g.e., s. 121. 25 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 121. 26 Rodop Gazetesi, 14 Temmuz 1933. Zikreden O. Keskioğlu, a.g.e., s. 122. 27 Turan Gazetesi, 6 Ağustos 1933. Zikreden O. Keskioğlu, a.g.e., s. 123. 28 Özdilek Gazetesi‘nin Bulgaristan‘da Türkçe basılmıĢ olan nüshalarını, 1990 yılında Lüleburgaz‘da bir görev dolayısıyla bulunmakta iken bir kitapçıdan satın almıĢtım. AraĢtırmalarıma rağmen maalesef Türkiye‘de baĢka nüshalarına rastlamadım. 29 Adem Ruhi Karagöz, Bulgaristan‟da Türk Basını 1879- 1945, Ġstanbul 1945, s. 55-56 ve M. T. Acaroğlu, a.g.e., s. 3-63. 30 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 2, 1.11.1932. 31 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 3, 15.11.1932. 32 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 6, 1.2.1933 ve Sayı: 7, 18 1.1933. 33 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 2, 1.11.1932, s. 2. 34 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 2, 1.11.1932, s. 1. 35 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 2, 1.11.1932, s. 4. 36 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 3, 15.11.1932, s. 1-3. 37 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 3, 15.11.1932, s. 4. 38 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 6, 1.1.1933, s. 2. (Gazetenin baskı tarihi orijinalinde yanlıĢ olarak 1.2.1933 yazılmıĢtır.). 39 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 7, 18.1.1933, s. 3. 40 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 8, 1.2.1933, s. 1. 41 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 6, 1.1.1933, s. 3. 42 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 8, 1.2.1933, s. 3. 43 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 9, 15.2.1933, s. 2. 44 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 10, 15. 3. 1933, s. 1 ve 4. 45 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 10, 15.3.1933, s. 1. 749 46 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 11, 1 Nisan 1933, s. 2. 47 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 12, 15 Nisan 1933, s. 1-4. 48 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 13, 1 Mayıs 1933, s. 4. 49 Ahmet Gültekin, ―Mezarlıksız Bir Cemaat‖, Ézdilek Gazetesi, Sayı: 16, 16 Haziran 1933, s. 1 ve Sayı: 18, s. 1. Bu olaylar üzerine ortam oldukça gerginleĢmiĢ, yazdıkları yazılardan dolayı Arif Necip (Kaskatı) gibi bazı Türk gazetecileri tutuklanmıĢlardır. Bkz: O. Keskioğlu, a.g.e., s. 188. 50 Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), Ankara 1974, s. 93-95. 51 Editör: Hristo Hrıstov, Bulgar Tarihinden Sayfalar- ĠslamlaĢtırılmıĢ Bulgarlar ve Ulusal Yeniden UyanıĢ Süreci, Sofya 1989, s. 61-63. 52 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 18, 15 Temmuz 1933, s. 2. 53 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 27, 1 Ocak 1934, s. 3 ve 20 Ocak 1934, s. 2. 54 Zikreden, O. Keskioğlu, a.g.e., s. 21. 55 Zikreden, O. Keskioğlu, a.g.e., s. 22. 56 Dostluk Gazetesi, 31 Mart 1933. 57 Bkz: O. Keskioğlu, a.g.e., s. 23. 58 YaĢar Nabi, Balkanlar ve Türklük, Ankara 1936, s. 167. 59 Zikreden, O. Keskioğlu, a.g.e., s. 161. 60 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 15, 31 Mayıs 1933, s. 1. 61 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 19, 31 Temmuz 1933, s. 3-4. 62 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 23-24, 1 Kasım 1933, s. 1. 63 Suat Akgül, ―Cumhuriyetin Onuncu Yılında Bulgaristan Türklerinin Türk Ġnkılabına BakıĢı‖, Genelkurmay ATASE BaĢkanlığı, 10 Kasım Atatürk Haftası Armağanı, Ankara 1993, s. 132. 64 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 25, 30 Kasım 1933, s. 3. 65 Ézdilek Gazetesi, Sayı: 20, 31 Ağustos 1933, s. 4, Sayı: 21, 22 Eylül 1933, s. 3-4 ve bkz: S. Akgül, a.g.m., s. 132. 66 Bkz: B. N. ġimĢir, a.g.e., s. 98-115; O. Keskioğlu, a.g.e., s. 107-126, A. Hezarfen, a.g.m., s. 48, Ézdilek Gazetesi, Sayı: 30, 10 Mart 1934, s. 1-2 ve M. T. Acaroğlu, a.g.e., s. 3-63. 750 67 Etem Ütük, ―Bulgaristan Türklerinin Gittikçe Durumu‖, Türk Kültürü, Sayı: 263, Mart 1985, s. 218. 68 Ayın Tarihi, No: 9, Eylül 1934, Ankara, s. 408. 69 Cumhuriyet Gazetesi, 28 Ağustos 1934. 70 Sonposta Gazetesi, 28 Ağustos 1934. 71 Vakit Gazetesi, 28 Ağustos 1934. 72 Haber Gazetesi, 30 Ağustos 1934. 73 Cumhuriyet Gazetesi, 10 Eylül 1934. 74 Editör: Hristo Hrıstov, a.g.e., s. 77-79. 75 O. Keskioğlu, a.g.e., s. 90-91. 76 S. Akgül, a.g.m., s. 134-135 ve A. Hezarfen, a.g.m., s. 48. 751 AcılaĢan MAKEDONYA VE KOSOVA TÊRKLERĠ Makedonya Türkleri / Necati Çayırlı [p.444-454] NECATĠ ÇAYIRLI Ege Üniversitesi Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi Enstitüsü / Türkiye GiriĢ Etnik yapısı ve coğrafi hudutları tartıĢma konusu olan Makedonya, Türk tarihinin ayrılmaz bir parçası, Balkanlar‘ın etnik, dinsel, kültürel ve linguistik açıdan en karıĢık bölgelerindendir. Makedonya bölgesi; Ege Makedonyası (Yunanistan‘da), Vardar Makedonyası (bugünkü bağımsız devlet) ve Prin Makedonyası (Bulgaristan‘da) Ģeklinde üçe bölünmüĢ durumdadır. Makedonya‘ya tarih boyunca çeĢitli kavimler (Traklar, Ġllirler, Romalılar, Slavlar…) yerleĢmiĢtir. IV. asırda Hun Türklerinin buralara geliĢini, Avarlar, Bulgarlar, Kıpçaklar, Peçenekler takip etmiĢlerdir. XIV. yüzyılın ikinci yarısından Balkan SavaĢları‘na kadar bölge Osmanlı hâkimiyetinde kalmıĢtır. Balkan SavaĢları‘ndan sonra Osmanlı Devleti‘nin bölgeden çekilmesiyle çeĢitli vesilelerle göç etmek durumunda kalan Türkler azınlık konumuna düĢmüĢlerdir. Gerek Krallık Yugoslavyası‘nda gerekse Tito‘nun baĢta olduğu dönemde mağdur durumda olan Türkler, din, dil, eğitim, sosyal ve siyasal örgütlenme gibi hususlarda pek varlık gösterememiĢlerdir. Tito‘nun ölümüyle (1980) genel anlamda yapıcı ve barıĢçıl konumunu kaybetmeye baĢlayan Yugoslavya‘nın 1990‘ların baĢında parçalanmasıyla Makedonya bağımsızlığını ilan etmiĢ (1991) ve diğer milletler gibi Türkler açısından da yeni bir dönem baĢlamıĢtır. Makedonya Türklüğü Balkanlar‘ın dolayısıyla Makedonya‘nın Türklerle tanıĢması IV. asırda Hun Türklerinin buralara geliĢlerine dayanır.1 Hun Türklerini Avar, Bulgar, Kıpçak, Peçenekler takip etmiĢlerdir.2 XIV. yüzyılın ikinci yarısından sonra Osmanlı hâkimiyeti baĢlar.3 1292 yılından itibaren, Makedonya‘nın bazı yerlerine Batı Anadolu‘dan gelen Türkler yerleĢmeye baĢladılar.4 Türk ailelerinin geliĢiyle Türk Ģehir anlayıĢına uygun ĢehirleĢmede vakıf müesseseleri önemli bir yer tutmaya baĢlar. Üsküp‘teki Yahya PaĢa mahallesi, Manastır‘daki Asmalı köyü gibi.5 Osmanlı döneminde, Selanik, Üsküp, Manastır, Serez, Köprülü, Kalkandelen ve Gostivar… gibi Ģehir ve kasabalardaki nüfusun büyük çoğunluğunu Türkler oluĢturuyordu. 6 Ancak Türk hakimiyetinden sonraki dönemde çeĢitli sebeplerle bölgedeki Türk nüfusu azalmıĢtır. 752 Bugün Türkler, Batı Makedonya‘nın Gostivar, Kalkandelen (Tetovo), Ohri, Struga, Manastır (Bitola), Kırçova, Debre bölgelerinden baĢka, baĢkent Üsküp (Skopje) ile Doğu Makedonya‘nın Köprülü (Velez), Valandova, Ustrumca, RadoviĢ, ĠĢtip bölgelerinde yaĢarlar.7 II. Dünya SavaĢı sonrasında, Arnavutlar ve Makedonlar bölgedeki Türk varlığını yok saymak istemiĢlerdir. Arnavutların Türklerin ―TürkleĢmiĢ Arnavutlar‖ olduğunu, Makedonların Debre, Resne, RadoviĢ, Üsküp gibi bölgelere bağlı köylerde yaĢayan Türklerin Türk olmadıklarını iddia etmeleri gibi. Makedonya Türklerini Doğu ve Batı Makedonya Türkleri Ģeklinde ayırmak gerekir. Çünkü doğu ile batı birçok yönden farklıdır. Batı Makedonya Türkleri ekonomik, sosyal, kültürel, eğitim ve sair bakımdan daha çok imkana sahiptir. Doğu Makedonya Türkleri ise batıdakilere oranla daha zor durumdadırlar. Buralara bilinçli olarak bazı hizmetler, çeĢitli bahanelerle götürülmemektedir. Böylece Türklerin kendi benliklerini kaybetmeleri sağlanmaya çalıĢılmaktadır. Dedeli, Çalıklı, Gökçeli, Alikoç ve Kocaali…. gibi yerlere baĢta Türkçe eğitim olmak üzere birçok yönden hizmet tam gitmediğinden dil, din, kültür açısından bölge Türkleri zayıf durumdadır. Buna bir de ekonomik sorun eklendiğinde durum daha da vahim bir hâl almaktadır.8 Bugün Makedonya Türkleri, her türlü olumsuzluğa rağmen, ulusal kimliğine ve Türk kültür değerlerine bağlı kalmaya devam etmektedirler. Nüfus Yapısı-Göç Günümüz Makedonyası‘nın nüfusunu, Makedon, Türk, Arnavut, Sırp, Rom, Ulah (Rumen), TorbeĢ ve diğer milliyetler oluĢturmaktadır. Yüzyıllardır birlikte yaĢayan bu milliyetlerin bölgedeki nüfus oranı zaman zaman değiĢikliğe uğramıĢtır. Bu bağlamda en çok değiĢiklik Türk nüfusunda görülür. Tablo 1‘de bunu görebiliriz. Tablo 1‘de görüldüğü gibi 1953-1971 yılları arası Makedonya‘daki Türklerin sayısında %50 civarında azalma vardır. Bu dönem içerisinde Türkiye‘ye yapılan çok sayıda göç, a zalmanın temel sebebidir. 9 Resmi verilere göre, geçmiĢte %15 civarında olan Türk nüfusu bugün %4 civarındadır. 1996‘da yapılan yeni idare-bölge düzenine göre toplam 123 belediyeden sadece 30‘unda Türkler bulunmaktadır. Buna göre; en az Araçinova ve Polog Negotino‘da birer, en çok da merkez Jupa‘da 4592 Türk vardır.10 Doğu Makedonya‘da ise 30.000 Türk yaĢamaktadır.11 Türk Demokratik Partisi (TDP) Genel BĢk. Erdoğan Saraç sayımların gerçeği yansıtmadığını söylemektedir. Erdoğan Saraç‘a göre Türk nüfusu 170-200.000,12 Demokratik Müslüman Partisi Genel BĢk. Tefik Kadri‘ye göre ise 200.000‘dir.13 Ġdareciler milli kimliklerini unutturmak için Türkleri, Ġslamiyet‘e mensup diğer uluslarla birlikte Müslüman olarak adlandırmıĢlardır. Türk nüfusunun azalmasında iki önemli faktör vardır; asimilasyon ve göç. Türkler evlilik yoluyla etnik kimliğini yitirebilmektedir. Türklerle Arnavutlar arasında özellikle dinsel yakınlık ve evlenme yoluyla gerçekleĢen ―ArnavutlaĢma‖da, Balkanlar‘da sıkça rastlanan ―etnik 753 kimlik kayması‖nın örneklerinden birini oluĢturmaktadır.14 Ayrıca geçmiĢte olduğu gibi bugün de göç az da olsa devam etmektedir. ―Makedon Müslüman‖ yakıĢtırmasını kabul etmeyen TorbeĢlerin nüfusu 70-80.000 civarındadır. Zaman içinde dil özelliklerini yitirmiĢ Türkler olarak kabul edilen TorbeĢlerin büyük bir kısmı Türkçe eğitim görmek istediklerini ve Türk olduklarını ifade ederler. TorbeĢleri kendi ırkdaĢları göstermek isteyen Makedonlar, 1971 yılında ―Makedon Müslümanları Kültür ve Bilim Ocağı‖ adında bir dernek kurdular. Ancak bu derneğin faliyetleri etkin olamamıĢ sadece karıĢıklığa neden olmuĢtur. Bugün kendilerini Türk olarak kabul eden TorbeĢlerin yanı sıra az sayıda kendilerini Arnavut ya da Makedon olarak kabul edenler de vardır.15 Makedonya‘da yaĢayan Çingenelerin bir kısmı Türkçe konuĢurlar ve Doğu Makedonya‘dakilerin bazıları da Türk olduklarını söylerler. Bunun içindir ki Çingenelerin Türklere yakınlaĢmasını istemeyen yönetim, Çingeneceyi okullara seçmeli ders olarak koymuĢtur.16 Türk nüfusunun azalmasında önemli rol oynayan göçlerin geçmiĢi 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‘na kadar dayanır. Ancak Türk hâkimiyetinin sona ermesi ile birlikte göçlerde artıĢ olmuĢtur. Makedonya‘daki ilk göç hareketi 1924‘tedir. Mevcut yönetimin dil, milliyet, eğitim vb. hususlardaki olumsuzluklardan bezmiĢ olan Türklerin göçünü, 1934 yılında Balkan Paktı‘nın kurulması bile engelleyememiĢ ve 1937 göçü gerçekleĢmiĢtir.17 En yoğun göç hareketleri ise 1950-60 yılları arasında yaĢanmıĢtır. 1950-60 arasında Makedonya‘daki Türk nüfusunun üçte ikisinin kitleler hâlinde göç etmesiyle bölgedeki Türk varlığı önemli ölçüde zayıflamıĢtır. Bu tarihlerde göç edenlerin en büyük endiĢesi geçmiĢte yaĢananların gelecekte de yaĢanabileceğidir. Bunların bir kısmı mallarını dahi satamamıĢlardır.18 Bu göç hareketinde, Yugoslavya ile Türkiye hükûmetlerinin serbest göç anlaĢmasını imzalamaları önemli rol oynamıĢtır. Hatta bu anlaĢma Türklerden kurtulmak isteyen idare için iyi bir fırsat olmuĢtur. TDP Genel BĢk. Erdoğan Saraç; ―Bizim için göç yarı ölüm demektir.‖ diyor. Evet birçok kimse için göç, Makedonya Türklüğünün yok olması anlamına gelmektedir. Göç edenlerin sayısı konusunda farklı rakamlar verilmektedir. Örneğin; Üsküp Pedagoji Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Yusuf Hamzaoğlu, 1952-75 yılları arasında Makedonya‘dan Türkiye‘ye 296.000 Türkün göç ettiğini belirtir.19 Makedonya Ulusal Tarih Enstitüsü‘nde görevli Profesör Lazar Lazarov ise 1952-53‘te 154.000 Türkün göç ettiğini ifade etmektedir.20 Bu tarihlerde ortalama 200-250.000 kiĢinin göç ettiği kabul edilir. Ancak Makedonya‘daki resmi verilere göre bu rakam 80.000‘dir. Fakat resmi verilerden hareketle Ģehir bazında nüfus azalması incelendiğinde bu rakamın toplamda 200.000‘i aĢtığı görülebilir. Mesela, 1953 sayımlarında RadoviĢ‘te 10.247 olan Türk nüfusu, 1961 sayımlarında 2917‘dir.21 Böylelikle Türk nüfusunun dokuz yılda %357 azaldığı görülmektedir. Yakın zamanda eğitim amacıyla Türkiye‘ye gelen Türk öğrencilerinden bazılarının geri dönmemesi ardından ailelerinin de yanlarına gelmesiyle yeni bir göç anlayıĢı ortaya çıkmıĢtır. Bu tür göçleri engellemek için bazı sivil toplum örgütleri birtakım faaliyetlere giriĢmiĢlerdir. Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim, Kültür ve Sanat Merkezi‘nin (ADEKSAM) Makedonya‘da okuyan Türk 754 öğrencilere burs vermesi gibi. Günümüzde az da olsa devam eden göçü engellemek için ekonomik, sosyal, kültürel ve sair sorunların giderilmesi ve gerekli yardımların yapılması gerekmektedir. Siyasal Durum II. Dünya SavaĢı (1939-45) öncesi dönemde siyasal örgütlenme açısından mevcut yönetimler, Türklere sınırlı olarak haklar tanımıĢlardı. 1918 yılında kurulan Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı yönetimi22 ülkede yaĢayan Müslümanların ―Ġslam Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti‖ni kurmasına izin verdi. Aralarında Türklerin de bulunduğu bu cemiyet 1923 seçimlerinde 14 sandalyeye sahipti. Ancak bir süre sonra Türk kanadı cemiyetten ayrılarak, ―Cenubi Sırbistan Müslüman TeĢkilatı‖nı kurdular.23 II. Dünya SavaĢı yıllarında hem Bulgar zulmüne hem de Krallık Yugoslavyası‘nın idaresinde haksızlıklara maruz kalan Makedonya Türkleri, temel hak ve özgürlüklerin sağlanacağı vaadiyle ortaya çıkan, Yosip Broz Tito ve Yugoslavya Komünist Partisi önderliğinde yürütülen Halk KurtuluĢ Hareketi‘ne destek verdiler. II. Dünya SavaĢı yıllarında Bulgar ve Alman iĢgalcilerine karĢı Türklerin; Makedon, Sırp, Sloven ve diğer milletlerden daha gayretli savaĢtığı,24 Makedon halkıyla Türk halkının iĢgallere karĢı nasıl mücadele verdikleri anlatılır.25 II. Dünya SavaĢı sonrası dönemde; Arnavut milliyetçiliğinin artması, Türklerin TürkleĢmiĢ Arnavutlar olduğu iddiası, bazı hakların kısıtlanması gibi geliĢmeler yaĢanmıĢtır. 1970‘li yıllarda Makedonlar Debre, Resne, RadoviĢ, Üsküp gibi bölgelere bağlı köylerde yaĢayan Türklerin Türk olmadıkları iddiasında bulunmuĢlardır. Ancak 1963 ve 74‘teki anayasal düzenlemelerle azınlıklara genelde kağıt üstünde kalan haklar verilmiĢtir. Bu süreçte nüfus olarak ön planda olmaya baĢlamıĢ olan Arnavutlar siyasal-sosyal örgütlenme, eğitim vb. hususlarda daha üstün konuma gelmiĢlerdir. Tito‘nun ölümüyle 1980‘li yıllarda ortaya çıkan otorite boĢluğunun da etkisiyle, Arnavut milliyetçiliğinin artması üzerine mevcut yönetim azınlıklara karĢı bazı tedbirler aldı. Öyle ki 1989‘da yapılan anayasa değiĢikliği ile birinci maddedeki ―Makedonya, Makedonya‘da yaĢayan Arnavutların, Türklerin,……. de devleti‖ hükmü kaldırıldı. Böylece bundan Türkler de olumsuz olarak etkilenmiĢ oldu.26 1990 yılı ortalarında baĢlayan demokratikleĢme, hak ve özgürlüklerin yaygınlaĢmasına umut bağlayan Türkler hayal kırıklığına uğrayacaklardır. Çünkü Eylül 1991‘de bağımsızlığını ilan eden Makedonya‘da, azınlıklara yönelik fazla bir Ģey yapılmamıĢtır.27 Oysa 1991‘deki referandumu Bulgaristan yanlısı Makedonlar ve Arnavutlar boykot ederken, Türkler bağımsızlık için evet oyu kullanmıĢlardı. Sözünü ettiğimiz demokratikleĢme sürecinde Makedonya‘da Türklere politik örgütlenme hakkı tanınmıĢ ve Temmuz 1990‘da, Türklerin toplumda organize edilmesi, siyasal ve sosyal yaĢama katılmaları gerekliliği doğrultusunda Türk Demokratik Birliği (TDB) kurulmuĢtur. Ancak Türkler, KasımAralık ayında yapılan seçimlerde meclise girememiĢlerdi. Oysa nüfus itibariyle mecliste 7 sandalyeye sahip olmaları gerekirdi.28 TDB, hak ve özgürlüklerle ilgili sorunların bu Ģekilde halledilmesinin mümkün olmayacağı düĢüncesiyle daha etkin olabilmek adına partiye dönüĢtürülmüĢtür. Böylece Türk Demokratik Partisi (TDP) kurulmuĢtur. 755 Türk Demokratik Partisi (TDP); Makedonya‘daki Türklerin, Türk töresine, Ġslam ahlakına sahip çıkmasını sağlamak; dil, din, örf ve adetlerini korumak amacıyla 1992‘de kurulmuĢtur. Genel BaĢkan Erdoğan Saraç, Türklerin toplumdaki saygınlığının artması için çaba sarf ettiklerini, vatan olarak kabul ettikleri Makedonya‘da Türk varlığını hissettirmeye ve Türk göçünü engellemeye çalıĢtıklarını her fırsatta belirtmektedir.29 TDP Genel BaĢkanı Erdoğan Saraç, Türkiye Cumhuriyeti CumhurbaĢkanı Süleyman Demirel‘den Makedonya‘yı ziyareti esnasında; Makedonya‘daki Türk öğrencilerinin üniversitelerde okuyabilmesi, devlet kadrolarında Türklere de yer verilebilmesi, eğitim, kültür vb. alanlarda etkinliklerin arttırılabilmesi gibi konularda yardımcı olunmasını istemiĢtir.30 Buna benzer istekler zaman zaman Makedonya‘yı ziyaret eden Türk yetkililere iletilmektedir. Makedonya‘da TDP‘den baĢka 1999 yılında kurulmuĢ olan Türk Hareket Partisi (THP) ve 2000‘de kurulan Demokratik Müslüman Partisi (DMP) bulunmaktadır. DMP Genel BaĢkanı Tefik Kadri, Türk partilerinin birlikte hareket etmeleri gerektiğini belirtmektedir. 31 Seçim yasası nedeniyle Türkler aynı bölgede fakat farklı seçim bölgesinde bulunuyorlar. Bu nedenle seçimlerde baĢarı elde edilemiyor. Mesela Ekim 1994‘te yapılan seçimlerde TDP, sadece bir milletvekilini parlamentoya gönderirken, 1998 seçimlerinde milletvekilini gönderememiĢtir. Bazı Makedon siyasetçiler bu durumun düzeltilmesi gerektiğini belirtmekte ise de Ģu an için bir düzenleme yoktur. Seminer vesilesiyle bulunduğum Ohrid‘de görüĢme fırsatı bulduğum dönemin Eğitim Bakanı Gale Galev ve Meclis BaĢkanı Samo Klimovski; siyasi, ekonomik, eğitim ve buna benzer haklar konusunda olumlu geliĢmeler olduğunu söylediler. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti‘nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk‘ün Debre Kocacık‘ta bulunan babasına ait evin onarılmasına da yardımcı olunacağını belirttiler.32 1997 yılında Anayasa Mahkemesi, azınlıkların bir baĢka devletin bayrağını milliyet sembolü olarak kullanmalarını anayasaya aykırı bularak yasakladı. Bu nedenledir ki 1997 yazında Gostivar ve Kalkandelen‘de bayrak krizi yaĢandı. Adı geçen Ģehirlerdeki belediye binasındaki bayraklar bu bahaneyle indirildi ve çıkan olaylarda bir çok Türk tartaklandı. 2001 baĢlarında bazı Arnavutların öncülüğünde baĢlatılan silahlı eylemler, Makedonya‘daki siyasi dengenin bozulmasına, özellikle Türkler ve diğer azınlıkların gözardı edilmesine neden olmuĢtur. Çünkü sorunların çözümlenmesinde Makedonlar sadece Arnavutları muhatap almıĢlardır. Önümüzdeki dönemde (2002) ―iki büyük sınav‘‘ olarak kabul edilen nüfus sayımı ve genel seçimler var. BaĢarılı geçmesi için, Türkler arasında ulusal mutabakatın sağlanmasına yönelik faaliyetlere hız verilmesi gerekmektedir. Hukuki Durum II. Dünya SavaĢı‘na kadar geçen süreçte hukuki anlamda Türkler ve diğer azınlıklara yönelik bir Ģeyler yapıldığı söylenemez. II. Dünya SavaĢı sonrasında Yosip Broz Tito öderliğinde yeniden yapılanan Yugoslav yönetimi bazı düzenlemeler yapmıĢtır. 756 1963 Anayasası‘yla tedricen hukuki anlamda bazı değiĢiklikler baĢlamıĢtır. 1974 Anayasası‘nın 170, 174, 171, 214 ve 243. maddeleri tüm yurttaĢların; milliyet, din, dil, eğitim vb. haklarını güvence altına aldığını belirtir.33 1989‘daki değiĢikliklerle bazı ayrıcalıklar kaldırılır. 1991 Anayasası‘nın 7, 19, 20, 44, 48 ve 56. maddesinde de 1974 Anayasası‘na benzer Ģekilde bir takım haklar güvence altına alınmıĢtır.34 Ancak bu yasalar içerik ve uygulama açısından farklılık arz eder. Kasım 1991‘de yürürlüğe giren anayasanın giriĢ paragrafında, ―Makedonya Cumhuriyeti, Makedonların ulusal devleti olarak kurulmuĢtur‖ Ģeklinde yazar. Oysa 1974 Anayasası‘nda Türkler, devletin kurucu unsurları arasında anılmaktaydı. 1993 yılında Makedonya‘nın BirleĢmiĢ Milletler‘e üye olmasıyla ilgili olarak açıklamada bulunan dönemin CumhurbaĢkanı Kiro Gligorov, Makedonya‘nın Makedon, Türk, Arnavut, Sırp, Rom, Ulah ve diğer milliyetlerin vatanı olduğunu söylemiĢtir.35 Ancak gerçek olan, yeni anayasa ile Türklerin ve diğer milliyetlerin ikinci planda kaldığıdır. 1997 yılında Anayasa Mahkemesi‘nin, azınlıkların bir baĢka devletin bayrağını milliyet sembolü olarak kullanmalarını anayasaya aykırı bularak yasaklaması, bazı bölgelerde Türkçe eğitimin engellenmesi gibi uygulamalar hukuksal hakların ihlaline örnek gösterilebilir. Makedonya Anayasası, Türkleri ve öteki etnik grupları ―milliyet‖ olarak tanımlar. BaĢka ulusların anayasasında da var olan bu ―milliyet‖ terimi, çok uluslu bir devletin içinde var olan bir ulusal topluluk anlamını taĢır; yani uluslararası anayasa terminolojisini kullanınca, Makedonyalı Türkler, ―ulusal azınlık‖ kapsamına girerler. Böylece, onlar bir devletin dıĢındaki bir baĢka devlete, etnik olarak bağlı olan bir topluluklardır.36 2001 yılının ilk aylarında Arnavutların anayasal hakların verilmesi doğrultusunda baĢlattıkları silahlı eylemleri uluslararası bir boyut kazanmıĢ ve neticede Arnavutlar ile Makedonlar arasında Ağustos ayında imzalanan Çerçeve AnlaĢması doğrultusunda anayasal değiĢikliklerin yapılması karalaĢtırılmıĢtır. Buna göre; dil, eğitim, merkezi ve yerel idareye katılım gibi hususlar tekrar belirtilecektir.37 Ancak bu süreçte Türkler ve diğer azınlıklar ikinci planda kaldılar. Ekonomik Durum Ekonomik yönden ele alındığında, Türkler eski döneme nazaran daha zor durumdadırlar. Zira 1990 sonrasında yeniden yapılanmayla birlikte artan iĢsizlik oranında Türkler ilk sıralardadır. Makedonya‘da çalıĢan nüfusun büyük bir kısmını, Makedonlar oluĢturmaktadır. ÖzelleĢtirme vesilesiyle bir çok çalıĢan Türkün iĢine son verildi. Ġnsan Hakları Ġzleme Komitesi, Türklerin devlet görevlerinde az temsil edilmesi, Türkçe eğitimin yetersiz olması, anayasal hakların uygulanmaması gibi konular da bir takım aksaklıkları tespit etmiĢtir.38 Batı Makedonya Türkleri, ziraat, hayvancılık, ticaret, pastacılık, kebapçılık, pazarcılık, taksicilik vb. iĢlerlerle uğraĢmaktadırlar. Ayrıca çok az bir kısmı devlet iĢinde çalıĢmaktadır. Doğu Makedonya Türkleri ise daha ziyade tarımcılık ve hayvancılıkla uğraĢmaktadırlar. Günümüzde Türklerin çalıĢtığı iĢ alanları Tablo 2‘de gösterilmiĢtir. Makedonya‘da devletin kamu kuruluĢlarında çalıĢan Türklerin toplam sayısı, 1997 yılında 1999 iken 2000 yılında 1796‘dır. Bu tarihler arasında Makedon ve Arnavutlarda artıĢ görülürken, Türklerde 757 %10.5 (203 kiĢi) azalma olmuĢtur.39 Türkler ve diğer azınlıklarda görülen bu azalmada son yıllarda kurulan Makedon-Arnavut koalisyon hükûmetlerinin özellikle kendi insanlarına (parti yandaĢlarına) sahip çıkıp, iĢ imkanları sağlaması etkili olmuĢtur. Mevcut Ģartlar geçmiĢte de olduğu gibi Türk nüfusunun göç etmesine ya da fırsat bulanların çalıĢmak için yurt dıĢına gitmesine neden olmuĢtur. Bu nedenle bugün bazı aileler parçalanmıĢ durumdadırlar. Makedonya Cumhuriyeti‘nde ÇalıĢan Türklerin (Toplam Tablo 2: 12.474) Mesleklerine Göre Dağılımı. ÇalıĢan Sayısı Yüzdelik Tarım ve Hayvancılıkta5069 %38 Sanayi ve Madencilik Sektöründe1591 %13 ĠnĢaatta 1128 %9.5 Ticarette 983 %8.5 Eğitim ve Kültür Sektöründe 729 %6 Zanatçılık ve Hizmetlerde571 %5 Sağlık ve Sosyal Hizmetlerde 567 %5 Devlet Ġdari Organlarında500 %4 UlaĢtırma Sektöründe 491 %4 Komünel ĠĢlerde 417 %3.5 Mali ve Teknik ĠĢlerde 219 %2.5 Ormancılıkta %1 134 Turizm hizmetleri Sektöründe 76%0.6 Sosyal-Kültürel-Dinsel Durum ve Sivil Örgütlenme Tarih boyunca değiĢik kavim ve uluslara ev sahipliği yapan Makedonya, değiĢik ulusların kültür izlerini taĢımaktadır. Bölgede en derin izleri, Türk kültürü bırakmıĢtır. Türk folkloru, folklor müziği, halk mimarisi, benimsenmiĢtir.40 oyunları, Türk Türk zanaatçılığı vb. gibi birçok unsur, Makedonlar tarafından Osmanlı döneminde pek çok mimari eserin inĢa edildiği kaynaklarda belirtilmektedir. 41 Ancak dini, sosyal, ekonomik, eğitim, bilim, sağlık, ulaĢtırma vb. ihtiyaçları karĢılamak için inĢa edilmiĢ eserlerin bir kısmı bugün kullanılmaz haldedir. Bir kısmı ise müze, sanat galerisi, depo veya baĢka amaçlar için kullanılan yerler hâline gelmiĢtir. Manastır‘daki Kadı Mahmut Camii‘nin resim galerisi, Haydar Kadı Camii‘nin bira deposu,42 Ohrid‘deki hamamın gece kulübü olarak kullanılması gibi. 758 Ayrıca 2001 yılının ilk aylarında Arnavutların anayasal hakların verilmesi doğrultusunda baĢlattıkları silahlı eylemlerin devam ettiği süre içerisinde Makedon güçleri veya taĢkınlık gösteren vatandaĢlar tarafından, Ġslam dinine ait 50‘nin üzerinde mabed yıkıldı ya da hasar gördü.43 Türk kültürünün etkilerini Balkan milletlerinin dillerinde, edebiyatlarında, toponomilerinde, bazı inançlarında, soyadlarında görmek mümkündür. Bunun içindir ki köken ve dini inanç farklılıklarına rağmen, Makedonlar ile bölge Türkleri arasındaki yaĢam tarzında birçok ortak öğe mevcuttur. 44 Örneğin; Velez (Köprülü) Ģehrinin adı Kuman Türkçesinde pamuk bez anlamına, Makedoncadaki Boyan ve Boyana adları Avar Türkçesinde zengin anlamına gelmektedir.45 1912-40 yılları arasında Türklerin sosyal, siyasal, dil, eğitim, folklor vb. alanlarda bir araya gelip örgütlenmelerine pek imkan verilmemiĢtir. Bu dönemde; 1924‘te Üsküp‘te ‗Sebat Futbol Kulübü‘nün, 1937‘de ‗Üsküp Türkleri Yardım Cemiyeti‘nin kurulması gibi geliĢmeler yaĢanmıĢtır.46 1940 sonrası dönemde Arnavut milliyetçiliğinin artması, Türklerin, TürkleĢmiĢ Arnavutlar olduğu iddiası, göçlerle birlikte nüfusun azalması gibi olumsuzluklara rağmen, Türkler ulusal kimliğine ve Türk kültür değerlerine bağlı kalmaya devam etmiĢlerdir. Bu bilinçlenmenin sonucunda Makedonya Türkleri; 1942‘de ‗Yücel TeĢkilatı‘nı, 1946 ‗Zafer‘ kültür ve spor kulübünü,47 1948‘de ‗Üsküp Türk Kültür ve Sanai-i Nefise Cemiyeti‘ni, 1950‘de ‗Türk Yazarlar Cemiyeti‘ni, 1966‘da ‗Yeni Yol‘ kültürgüzel sanatlar derneğini kurdular.48 Ancak göçlerin ve mevcut yönetimin olumsuz etkileri bu tür faaliyetlerin kısa süreli olmasına neden olmuĢtur.49 Yücel teĢkilatı gibi. Makedonya‘daki Türklerin benliğini komünizme ve Slavlığa karĢı korumuĢ olan, hak ve özgürlüklerini savunmaya çalıĢan ―Yücel TeĢkilatı‖; Türkçe gazete çıkarmıĢ, Türk okulları ve Türk öğretmeni yetiĢtirme kursları açmıĢtır.50 Ancak teĢkilat Türklük ve rejim karĢıtı olarak değerlendirilmiĢ, üyeleri tutuklanmıĢ hatta bazıları idam edilmiĢtir. 1990‘lı yılların belirsizliği, içinde çok partili düzen ve siyasal örgütlenmeye paralel olarak, Türkler en azından kültürel, sanatsal ve sosyal alanda örgütlü bir Ģekilde etkinliklerini arttırmaya çalıĢtılar. 1990-2000 arası dönemde; Üsküp‘te ‗Türk Kültür Merkezi‘, ‗Türk ĠĢadamları Birliği‘ ve ‗Aydınlar Cemiyeti‘,51 Çalıklı‘da ‗Bahar‘, Konçe‘de ‗Karacaoğlan‘, RadoviĢ‘te ‗Yeni Hayat‘, Buçim‘de ‗AĢık Veysel‘, Ustrumca‘da ‗KardeĢlik‘, RadoviĢ‘te ‗Zeyni Bey‘, Dedeli‘de ‗Ufuk‘, Resne‘de ‗KardeĢlik‘, Struga‘da ‗Gönül‘, Üsküp‘te ‗MATÜKAT‘, VrapçiĢte‘de ‗Millenium‘, Gostivar‘da ‗ADEKSAM‘ gibi kültürel, sanatsal, toplumsal alanlarda ve Türklerin bilinçlenmelerinde faaliyette bulunan sivil toplum örgütleri kurulmuĢtur.52 Bu kuruluĢlar içerisinde aktif olan ADEKSAM‘dan bahsetmek yerinde olacaktır. Zira bugünlerde en çok adından söz edilen sivil kuruluĢların baĢında gelir. Abdülhakim Hikmet Doğan53 Eğitim, Kültür ve Sanat Merkezi (ADEKSAM), Makedonya Türklerinin toplumsal hayatta ve özellikle eğitim, kültür ve sanat alanında daha iyi bir seviyeye çıkartılması amacıyla 21.11.1997 yılında kurulmuĢtur. Adı geçen kuruluĢ konferanslar düzenlemek, Makedonya‘da okuyan Türk öğrencilerine burs vermek, Doğu Makedonya‘da yaĢayan Türklere yardım etmek gibi etkinliklerde bulunmaktadır.54 Yeni yetiĢen nesil, Makedonya Türklüğünün, Türk kültürünün devamı hususunda gösterdiği gayretle gelecek vaat ediyor. Ohrid ―Karabey Mahalle Derneği‖ gençlik kolunun, Struga, Resne, 759 Üsküp, Gostivar ve diğer bölgelerdeki gençlerin birlikte hareket ederek Türk tarihi ve kültürüyle ilgili düzenlediği konferanslar, Atatürk‘ü anma programları; Türklük bilincinin, birlik ve beraberliğin devam edeceğinin en güzel örneklerindendir.55 Dinsel örgütlenme açısından Makedonya 1912‘den sonra önce Belgrad‘a sonra da Saraybosna‘ya bağlandı. 1945‘te kendi baĢına cumhuriyet olunca ‗Makedonya Ġslam Birliği‘ (MĠB) kuruldu. Bu örgüt, Yugoslavya Ġslam Birliği‘ne bağlı, ama özerk bir kuruluĢtu. 1991‘de baĢlayan yeni dönemde bağımsız olmuĢtur. Anayasanın öngördüğü ölçüde MĠB‘in kendine has ayrı bir anayasası vardır. MĠB‘in en yüksek organı ‗meclis‘tir. 35 kiĢilik meclis, 15 kiĢiden oluĢan ‗MeĢihat‘ı seçiyor. MĠB‘i içeride ve dıĢarıda ‗MeĢihat‘ temsil eder. Ayrıca MĠB‘e bağlı, ancak özerk bir kuruluĢ olan El-Hilal yardım teĢkilatı vardır.56 Ancak nüfuslarının fazla olması MĠB‘de Arnavut milliyetçiliğini ön plana çıkarmıĢtır. Türkçe vaaz verilen cami sayısındaki azalma bunun en somut örneğidir. Eğitim 1912-18 arası dönemde Türkler her yönüyle (sosyal ve siyasal örgütlenme, dil, eğitim, vb.) zor durumda kalmıĢlardır. 1918-40 arası az da olsa eğitim, kültür, basın alanında canlanmanın yaĢandığı bir dönemdir. Bu dönemde, Ġrfan ve Tefeyyüz ilkokullarının açılması, haftalık Uhuvvet ve Rehber gazetelerinin çıkarılması gibi geliĢmeler yaĢandı.57 Fakat bunlar kısa süreli olmuĢtur. II. Dünya SavaĢı yıllarında Türkler bir araya gelemiyor, gazete çıkaramıyor, okullara alınmıyorlardı. Hatta milli mensubiyetleri bile tanınmıyordu.58 Ancak asıl canlanma, II. Dünya SavaĢı sonrasında; 1944-45 eğitim-öğretim yılında Türkçe okulların, 1947, de Üsküp‘te öğretmen okulunun açılması, 1947 yılında Fetah Süleyman Pasiç ve Ferid Bayram tarafından ilk alfabe kitabının yayınlanması, 1950‘de Türk tiyatrosunun temellerinin atılması, Türk Edebiyatı‘nın geliĢim göstermesi,1963-64 öğretim yılında Üsküp Pedagoji Akademisi‘nde Türkçe ile de öğretim yapılması 1976-77 öğretim yılında Üsküp Filoloji Fakültesi‘nde Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinin açılması gibi geliĢmeler olmuĢtur.59 Ancak bu arada 1940‘lı yıllarda Arnavutluk‘un kendi topraklarına katılacağı ümidine kapılan Yugoslav yönetimi, Arnavut ırkçılığının artmasına ve dolayısıyla Türkçe öğretimin sekteye uğramasına neden olmuĢtur. 1990‘lı yıllarda öğretim ve kültürel alanda Türkler açısından bazı olumsuz geliĢmeler oldu. RadoviĢ, Debre (Jupa), Kırçova‘da Türkçe öğretim veren okulların kapatılması,60 Manastır ve Pirlepe saat kulelerine haç dikilmesi gibi. Makedonya Cumhuriyeti Anayasası‘nın 44. maddesine göre; Makedonya vatandaĢlarının ana dilleriyle ilk öğrenim (lise öğrenimi dahil) görme hakları vardır. Anayasa ile teminat altına alınmıĢ olmasına rağmen, Türklerin anadille eğitim hakkına bütün Makedonya‘da ulaĢmıĢ oldukları söylenemez. Doğu Makedonya‘da Jupa, Koliçani, Debre köylerinde Türkçe eğitimde yaĢanan sorunlar bunun en somut örnekleridir.61 1995-96 öğretim yılında Makedonya‘da, 543 okulun 226 sınıfında 255 eğitimcinin meĢgul olduğu 5260 Türk öğrenci Türkçe eğitim alabilme imkanına sahipti. BaĢkent Üsküp, Gostivar, Kalkandelen, Ohrid, Resne, Struga Ģehirleriyle birlikte VrapçiĢte ve Kocacık köylerinde sekiz 760 yıllık ilköğretim okulları vardır.62 2001-2002 öğretim yılında Üsküp‘teki ilkokullarda 1550 öğrenci Türkçe öğretim görmektedir.63 Ancak Doğu Makedonya‘da Türkçe öğretim birinci sınıftan dördüncü sınıfa kadardır. Bu yörenin 78 yerleĢim yerinde yaĢayan Türk öğrenciler, beĢinci sınıftan sekizinci sınıfa kadar Makedonca okumak zorunda kalıyorlar.64 2001-2002 öğretim yılında RadoviĢ‘e bağlı Ali Koç ve Kocaali köylerinde 106, Pirlepe‘ye bağlı Kanatlar köyünde 128 öğrenci Türkçe öğretim görmektedir.65 Ağustos 2000‘de TDP Ohrid ġube BaĢkanı‘nın Doğu Makedonya‘daki Türk öğrencilerine yönelik gerçekleĢtirdiği faaliyetler vesilesiyle görüĢtüğüm öğretmenler; eğitimde özellikle öğretmen ve kitap sorununun yaĢandığını, mevcut yönetimin özellikle birtakım bahanelerle eğitimle ilgili sorunları halletmediğini söylediler. Ayrıca ekonomik nedenlerden çocukların baĢka bir Ģehre gönderilemediğini de belirttiler. 1945-1999 yılları arasında Makedonya‘da Türkçe ilkokul eğitiminde (8 yıllık) görülen okul, öğrenci ve öğretmen sayısındaki değiĢmeler Tablo 3‘te gösterilmiĢtir. Tablo 3: 1945-1999 Yılları Arasında Makedonya‘da Türkçe Ġlkköğretim Verilen (8 yıllık) Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayısı* Öğretim Yılı Okul Sayısı Öğrenci Sayısı Öğretmen Sayısı 1945/4655 6.702 125 1946/4765 7.280 123 1947/4871 10.203 165 1948/4971 10.722 165 1949/5010012.621 249 1950/5110012.493 237 1960/6170 6.410 168 1970/7155 5.617 203 1980/8154 5.362 225 1992/9354 5.172 289 1995/9654 5.612 229 1998/9955 5.990 249 (*) HOCA, Fadıl (Proje Koordinatörü): Makedonya Devlet Organlarında, Kamu KuruluĢlarında ve Eğitim Sisteminde Türklerin Katılım Oranı Ġle Ġlgili Mukayese ÆalıĢması, ADEKSAM, Gostivar 2001, s. 12. Tablo 3‘ten de anlaĢıldığına göre, Ġkinci Dünya SavaĢı‘ndan sonra yani 1945‘ten 1949/50 öğretim yılına kadar ilkokullardaki öğrenci sayısında artıĢ görülürken, 1951‘den itibaren aniden düĢüĢ görülmektedir. Bunun nedeni de, 1950‘lerde Türkiye‘ye baĢlayan kitlesel göçtür. 761 Makedonya‘da Türkçe eğitim veren lise ve meslek okulları sayısı da yetersizdir. Üsküp ve Gostivar‘da iki Türkçe sınıfı ile Kalkandelen‘de bir mesleki tıp lisesi, Gostivar‘da elektro teknik okulu vardır. Ayrıca Üsküp ve Gostivar‘da Ġngilizce ağırlıklı eğitim veren özel Yahya Kemal Koleji faaliyet göstermektedir.66 Makedonya‘daki Türkçe eğitim veren lise ve dengi okulların, sınıf, öğrenci ve öğretmen sayısındaki değiĢmeleri Tablo 4‘de gösterilmiĢtir. Tablo 4: Türkçe Orta (Lise ve Dengi Okullarda) Öğretimde 1988/1999 Yılları Arasında Okul, Sınıf, Öğrenci ve Öğretmenlerin Sayısı(*) Öğretim Okul Sınıf Sayısı Sayısı 1988/89 4 8 173 27 1989/90 2 4 102 19 1990/91 2 8 186 29 1995/96 4 12 445 72 1997/98 4 18 567 72 1998/99 4 20 584 80 YılıSayısı * Öğrenci Öğretmen Sayısı HOCA, Fadıl (Proje Koordinatörü): Makedonya Devlet Organlarında, Kamu KuruluĢlarında ve Eğitim Sisteminde Türklerin Katılım Oranı Ġle Ġlgili Mukayese ÆalıĢması, ADEKSAM, Gostivar 2001, s. 15. Tablo 4‘ten de görüldüğü gibi Türk dili üzerine eğitim yapan liselerin sayısı 10 yıldır artıĢ göstermemiĢtir. Lise eğitimini Türkçe görmek isteyen tüm Türk çocuklarına bu imkan tanındığında -ki Makedonya Cumhuriyeti anayasasıyla tanınmıĢtır- liselerdeki Türk öğrencilerinin sayısı 1.300 ile 1.500 civarında olabilecektir. Kasım 2001‘de Makedonya Eğitim Bakanı ile görüĢen TDP heyeti; Ohrid‘de Türk lisesi, Üsküp‘te sağlık ve iktisat lisesi açılmasını, eğitim, öğretmen sorunlarının halledilmesini istemiĢtir. 67 Türkçe eğitimin olmadığı yerlerde bazı Türkler, Arnavutça eğitim veren okullara gidiyorlar. Böylece eğitimlerini iki dilde yapmak zorunda kalarak, hem Arnavutça hem de Makedonca eğitim alıyorlar.68 Böylece uzun vadede Türklerin asimile olma ihtimali artmıĢ oluyor. Yüksek öğrenimde eğitim dili Makedoncadır. Türkçe yüksek öğrenim Ģu an Üsküp‘ün Pedagoji Akademisi ile, Filoloji Fakültesi‘nde bulunan Türk Dili bölümünde yapılmaktadır. Ancak burada bazı dersler Makedoncadır. 1992-93 öğretim yılından itibaren Makedonya Türkleri, Türkiye Cumhuriyeti‘nin çeĢitli üniversitelerine burslu ya da özel olarak kayıt yaptırmak suretiyle yüksek öğrenim sorunlarını geçici olarak halletmiĢlerdir. 762 1993-94 öğretim yılında Üsküp Üniversitesi‘ne 44, 1994-95 öğretim yılında 62, 1995-96 öğretim yılında 59,69 1996-97 öğretim yılında 62, 1997-98 öğretim yılında 74 Türk kaydını yaptırabilmiĢtir.70 1998-99 öğretim yılında Üsküp Üniversitesi‘nde okuyan Türk öğrencinin sayısı 411‘dir. GörüĢtüğüm bazı Türkler, üniversitedeki kontenjandan bazen Türk olmayanların da kayıt yaptırabildiklerini ifade ettiler. Ağustos 2000‘de özel üniversite kurma kanunun çıkması üzerine ADEKSAM, Makedonya‘da özel bir Türk üniversitesinin kurulması yönünde hazırlıklar yapmıĢ, Türkiye‘de resmi ve sivil kuruluĢlarla görüĢmelerde bulunmuĢtur. Bu konuda Türkiye‘deki sivil ve resmi kuruluĢlardan destek beklemektedirler.71 Dil-Edebiyat-Basın Yayın ve Diğerleri Yüzyıllar boyunca bölgede devam eden Türk hakimiyeti Türkçenin yaygın bir dil olmasını sağlamıĢtır. Balkan milletlerinin dillerinde Türkçe kelimelerin sayısı bir hayli fazladır. Örneğin; Sırpçada yedi sekiz bin, Makedoncada üç bin civarında Türkçe kelime vardır. Yüzyıllarca, her milletin kendi dilini kullanmasına izin vermiĢ olan Türkler, 1912 sonrasında kendi dillerini yaĢatabilme hususunda zorluklarla karĢılaĢmıĢlardır. 1950 öncesinde Türklerin yeni alfabeye geçiĢlerinin engellenmesi ve Türkçe eğitim haklarının tam anlamıyla verilmemesi vb. Ancak bu süreç içinde kısmen de olsa yasal düzenlemelerle diğer milletler gibi Türklere de dillerini kullanabilme hakkının tanındığını belirtmek gerekir. 1991 Anayasası‘nın öngördüğü Ģekilde Türklerin yoğunlukta olduğu belediyelerde Türkçe resmi dil olarak kullanılabilmekteydi. Fakat bazı nedenler bahane edilerek Türkçenin kullanımı engellenmiĢtir. Örneğin, 1997 yılında Türk nüfusunun %20‘nin altında olduğu gerekçesiyle Gostivar‘da Türkçe‘nin resmi dairelerde kullanılmasına son verildi. Oysa bugün Ģehirde hâlâ çok sayıda Türk yaĢamakta ve yaygın olarak Türkçe konuĢulmaktadır. Gostivar‘daki uygulama tamamen etnik olarak Arnavutların Türkleri ve Türkçeyi istememelerinden kaynaklanmaktadır. Çünkü söz konusu uygulamayı hayata geçiren Arnavut belediye baĢkanıdır. Bu durum Makedonların da iĢine gelmiĢtir. Osmanlı döneminde, edebiyat alanında Makedonya‘dan pek çok kimse yetiĢmiĢtir. Üskübi, Ġshak, AĢık Çelebi, Garibi, Hayali bunlardan sadece bir kaçıdır.72 Ayrıca Cumhuriyet dönemi edebiyatımızın önemli isimlerinden Yahya Kemal Beyatlı, Cenap ġahabettin de Makedonya Türklerindendir. Makedonya Türk Edebiyatı‘nın Osmanlı Devleti‘nin çekilmesiyle bir duraklama içerisinde olduğu belirtilir. Ancak II. Dünya SavaĢı‘nın sona ermesiyle yeni bir dönem baĢlamıĢtır. 1946 yılında Birlik gazetesinde Mustafa Karahasan‘ın yayınladığı ―Hapishanede Bir Gece‖ adlı yazısı Makedonya Türk Edebiyatı‘nın ilk örneklerindendir.73 Politik, toplum, ulusallık, Türkiye, Atatürk ve KurtuluĢ SavaĢı vb. konuların iĢlendiği Makedonya Türk Edebiyatı‘nın önde gelen yazarlarından bazıları Ģunlardır: Mustafa Karahasan, Süreyya Yusuf, 763 ġükrü Ramo, Necati Zekeriyya, Ġlhami Emin, Fahri Kaya, Avni Abdulah, Suat Engüllü, Alaettin Tahir, Enver Ġlyas.74 Makedonyalı Türk edebiyatçılarının eserlerinden bazıları Ģunlardır: 1951‘de ‗Yürü Aydınlığa‘ adlı Ģiir antolojisi, 1972‘de ‗Gül Çiçek‘ Ģiir kitabı (Ġ. Emin), 1984‘te ‗Dört Mevsim‘ öykü kitabı (A. Engüllü), 1994‘te ‗Sabah GüneĢi‘ adlı öykü kitabı (E. Ġlyas),75 Kasım 2001‘de ‗Buram Buram Üsküp‘ adlı Ģiir kitabı (Arzu Abdullah).76 Birlik gazetesi ve Sesler dergisi Makedonya Türk Edebiyatı‘nın geliĢmesinde önemli rol oynamıĢtır. Bugün özellikle öykü ve Ģiirde yoğunlaĢan Makedonyalı Türk edebiyatçılar, bazı zorluklara rağmen Türk Edebiyatı‘nı canlı tutmayı baĢarmaktadırlar. Makedonya‘daki Türkçe basın-yayın, Türklerin sosyal, kültürel ve siyasi yaĢamında önemli bir iletiĢim aracıdır.77 Bu konudaki ilk geliĢme Aralık 1944 yılında Birlik gazetesinin yayımlanmaya ve aynı zamanda Köprülü‘ye bağlı bir Türk köyü olan Yukarı Vranofça‘da Aralık 1944‘te 15‘er dakika olmak üzere Türkçe radyo programlarının baĢlamasıyla olmuĢtur. Ayrıca daha sonra kurulan Üsküp radyosunda Türkçe programlara yer verilmeye baĢlanması, 1967‘de radyoda Türkçe bölümü kurulması ve yayın süresinin zamanla artmasıyla devam etmiĢtir. Bugün radyoda günde 5 saat Türkçe yayın vardır.78 Türkçe televizyon programlarının devreye girmesi Nisan 1969 yılında gerçekleĢmiĢtir. Önceleri ayda birkaç kez olan Türkçe programlar 1980‘li yıllarda haftada 4 gün, 1990‘larda ise haftanın her günü yayınlanmaya baĢlar. Televizyonlarda haberlerin dıĢında, belgesel, çocuk, kültür, gençlik, eğlence, sağlık gibi programlar yer alıyor.79 Özellikle MTV Türkçe Bölümünde Abdurrahman YaĢar‘ın Doğu Makedonya Türklerinin sorunlarıyla ilgili hazırladığı belgesel programları kayda değer çalıĢmalardır. Günümüz Makedonyası‘nda Birlik gazetesinin yanı sıra; 1951‘den beri çıkan ―Sevinç‖, 1957‘den beri çıkan ―Tomurcuk‖ çocuk dergisi, 1965‘ten beri çıkan aylık ―Sesler‖ toplum-sanat dergisi,80 1987‘de Makedonya Ġslam Birliği‘nin çıkarmaya baĢladığı El-hilal, 1994‘te çıkan Zaman gazetesi,81 1994‘te çıkan Vardar dergisi,82 1998‘de çıkan Ekol dergisi yayınlanmaktadır.83 Sonuç Makedonya‘daki Türk hakimiyetinin sona ermesinden itibaren dil, din, eğitim, sosyal ve siyasal örgütlenme vb. hususlarda çeĢitli zorluklara katlanan Makedonya Türkleri bugün, atalarının doğduğu bu topraklarla, ―anavatan‖ olarak düĢündükleri Türkiye arasında sıkıĢıp kalmıĢlardır. Makedonya Devleti; sosyal, siyasal yaĢamını Makedon ve Arnavutlara göre düzenlemek suretiyle Türkleri ve diğer milliyetleri görmezlikten gelmektedir. ġubat 2001‘den bu yana yaĢanan geliĢmeler bunu daha somut bir Ģekilde ortaya koymuĢtur. Bu nedenle Makedonya‘da Türklerin dıĢlanması çabalarına kesinlikle seyirci kalınmamalıdır. Türkiye aktif rol almadığı takdirde, Türklerin sorunlarının, asimilasyon ve göç süreçlerinin önüne geçilmesi sağlanamaz. Bunun için Türkiye‘nin, Makedonya‘daki Türk teĢkilatlarıyla ve temsilcileriyle 764 devamlı diyalog içerisinde bulunmasının önemi büyüktür. Türkiye, Atatürk‘ün ―Yurtta Sulh Cihanda Sulh‖ politikası gereği bölge barıĢının sağlanması hususunda gerekli giriĢimlerde bulunmak suretiyle öncülük etmelidir. Atalarımızdan kalan eserlerin korunması, Türk varlığının devamı, kendi benliğimizin korunması için özelde Makedonya genelde Balkan Türklerini unutmamalıyız. 1 Öztuna, Yılmaz; BaĢlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, C.1, Ġstanbul 1973, s. 71-257. 2 Turan, Ömer; ―Balkan Türklerinin Dini Meseleleri‖, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Sayı 16, Ankara 1997, s. 1744. 3 Hamza, Yusuf; ‗‗BaĢlangıcından Günümüze Kadar Makedonya Türklüğü‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 104. 4 Hamza, Yusuf; a.g.e., s.104. 5 Ġbrahimgil, M. Zeki; ‗‗Makedonya‘nın Sosyal-Kültürel Yapısı ve Türk Vakıf Eserlerinin Bugünkü Durumu‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 121-122. 6 Bayur, Yusuf Hikmet; Türk Ġnkılap Tarihi, C.1, Kısım 1, T.T.K., Ankara 1963, s.164. 7 YaĢar, Abdurrahman; ‗‗Bağımsız Devlet Olduktan Sonra Makedonya‘da Genel Durum ile Türklerin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Durumları‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 68. 8 Yakup, Hanife; ‗‗RadoviĢ ve Yöresinde Türklerin Eğitim Durumuna Genel Bir BakıĢ‘‘, Vardar, Sayı 152, Üsküp 2001, s. 4.; TDP Genel. BĢk. Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme, Ağustos 1996. 9 Bu göç olmamıĢ olsaydı, Ģu anda Makedonya‘daki Türk nüfusunun sayısı 380.000-450.000 veya toplam sayının %19-%22‘si olacaktı. 765 10 Engüllü, Avni; ‗‗Sayılarla Türkler‘‘, Birlik, Yıl LVII, Sayı 5614, Üsküp 2001, s. 12. 11 Tahir, ġenol; ‗‗Doğu Makedonya‘yı Ziyaret Etmek Sevaptır‘‘, Vardar, Sayı 134, Üsküp 2000, s. 4. 12 TDP Genel BĢk. Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme, Kasım 2001, Üsküp. 13 Birlik, 11 Eylül 2001. 14 Kut, ġule ‗‗Bağımsız Makedonya: Altıncı Yıl Krizleri‘‘, Berlin AntlaĢmasından Günümüze Balkanlar, Rumeli Vakfı Yayını, Ġstanbul 1999, s. 189. 15 Oran, Baskın; ‗‗Balkan Müslümanlarında Dinsel ve Ulusal Kimlik‘‘, A. Ê. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 48 Sayı 1-4, Ankara 1993, s. 141. 16 TDP Genel. BĢk. Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme, Ağustos 1996. 17 Engüllü, Suat; ―Balkan SavaĢlarından Günümüze Kadar Makedonya‘da YaĢayan Türklerin Toplumsal, Ekonomik, Kültür-Eğitim Durumu ve Göçler‖, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 veve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 47-48. 18 Büyüklerimin anlattıklarına göre; idareciler mallarını bırakmaları karĢılığında Türklere göç izni veriyorlarmıĢ. Ayrıca Türk olmayanlar da rüĢvet karĢılığı nüfuslarını değiĢtirip Türk gibi göç ediyorlarmıĢ. 19 Hamzaoğlu, Yusuf; ―Makedonya‘da Türk Sorunu”, Balkan Türklüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000, s. 346. 20 Makedonya Ulusal Tarih Enstitüsü‘nde görevli Profesör Lazar Lazarov ile yapılan görüĢme, Ağustos 1996, Üsküp. 21 Engüllü, Suat; a.g.e., s. 57. 22 Engüllü, Suat; ―Balkan SavaĢlarından Sonra Makedonya‘da Türkler‖, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 70. 23 Engüllü, Suat; ―Balkan SavaĢlarından Günümüze Kadar Makedonya‘da YaĢayan Türklerin Toplumsal, Ekonomik, Kültür-Eğitim Durumu ve Göçler‖, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 47-48. 24 Gogov, Rade; Halk KurtuluĢ SavaĢında Türkler, Üsküp 1992, s.5; ayrıca bkz. ĠSMAĠL, Ġsmail T.; ‗‗Halk KurtuluĢ SavaĢında Manastır Türkleri‘‘, Sesler, Sayı 149, Üsküp 1980, s. 23-60. 766 25 Kaya, Fahri; DEMĠR, Firuz vd.; Aynı GüneĢ Altında Makedonya Sosyalıst Cumhuriyetinde YaĢayan Türk Halkının 25 Yıllık Edinimleri, Nova Makedonya Basımevi, Üsküp 1971, s. 22. 26 Engüllü, Suat; a.g.e., 61-62. 27 Engüllü, Suat; a.g.e., 62. 28 Beyzat, Mugbil; ―50 Yıllık Dönemde Makedonya Türklerinin Hukuku ile Toplumsal Durumu‖, Vardar, Sayı 12, Üsküp 1995, s. 22.; Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme. 29 TDP Genel BĢk. Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme, Ağustos 1996. 30 TDP Genel BaĢkanının Süleyman Demirel ile yaptığı görüĢme, Vardar, sayı 14, Üsküp 1995, s.4. 31 Birlik, 11 Eylül 2001. 32 Meclis BaĢkanı Samo Klimovski ve Eğitim Bakanı Gale Galev ile yapılan görüĢme, Ağustos 2000, Ohrid. 33 Carter, F. V.; ―Yugoslavya‘nın Türk Halkları‖, Dünyada Türkler, (Çev. M. Harmancı), Ġstanbul 1995, s. 274-285. 34 Makedonya Cumhuriyeti Anayasası, M.C. Millet Meclisi Basımevi, Üsküp 1999, s. 5, 10, 16, 17, 20. 35 Gligorov, Kiro; ―Makedonya Günümüzde Makedon, Türk, Arnavut, Sırp, Rom, Ulah ve diğer Milliyetlerin Vatanıdır‖, Sesler, Sayı 277-78-79, Üsküp 1993, s. 6. 36 Ülker, Çiğdem; Makedonya Türk Éyküsünde Kimlik Sorunu, Kültür Bakanlığı, Ankara 1998, s. 17. 37 Æerçeve AnlaĢması (Ağustos 2001 de Arnavutlarla Makedonlar arasında imzalanan anlaĢma), Millennium, Eğitim Kültür Ekoloji ve DayanıĢma Derneği, VrapçiĢte 2001. 38 A THREAT TO „STABILITY‟ Human Rights Violations in Macedonia, Human Rights Watch/Helsinki, USA 1996, 52-56. 39 Hoca, Fadıl (Proje Koordinatörü); Makedonya Devlet Organlarında, Kamu KuruluĢlarında ve Eğitim Sisteminde Türklerin Katılım Oranı Ġle Ġlgili Mukayese ÇalıĢması, Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim Kültür ve Sanat Merkezi (ADEKSAM), Gostivar 2001; ayrıca Bkz. Statiçki GodiĢnik na R. Makedoniya, Tom XXXIV., zavod za statistika, Skopye 1999. 40 Kaliçanin-Jejely, Tatyana; ―GeçmiĢte ve Günümüzde Makedon Söyleyicilerinden Kaydedilen Türk Türküleri‖, Sesler, Sayı 237, Üsküp 1989, s. 79. 767 41 Stoyanovski, Aleksansar (Editör), Ġstoriya Na Makedonskiot Narod, Tom 2, Ġnstitut Za Nasionalna Ġstoriya, Skopye 1998, s. 309. 42 Ġbrahimgil, M. Zeki; a.g.e., s.121-122. 43 Murat, Av. Salih; ‗‗Makedonya‘da Son 6 Ay Ġçerisinde Yıkılan, Hasar Gören Ġslam Dinine Ait Dini Mabedlerin Listesi ‘‘, Birlik, Yıl LVII, Sayı 5693, Üsküp 2001, s. 11. 44 Tufan, Muzaffer; ―Makedonya‘da Türk Ġslam Kültürü‖, Sesler, Sayı 293, Üsküp 1995, s. 63. 45 Hamza, Yusuf; a.g.e., s.105. 46 Engüllü, Suat; a.g.e., s. 50-51. 47 Canova, Remzi; ‗‗Makedonya‘da Türk Kültürü Sönüyor mu?‘‘, Vardar, Sayı 6, Üsküp 1994, s.12. 48 Engüllü, Suat; a.g.e., 50-51. 49 YaĢar, Abdurrahman; ‗‗Bağımsız Devlet Olduktan Sonra Makedonya‘da Genel Durum ile Türklerin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Durumları‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 68. 50 Zaim, Sabahaddin; ―Türk Dünyasında Balkanlar‘dan Hatıralar‖, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Sayı 16, Ankara 1997, s. 1760. (bkz. Mehmet Ardıcı, Yücelciler 1947, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul 1991.). 51 YaĢar, Abdurrahman; a.g.e., s. 69. 52 Tahir, ġenol; ‗‗Doğu Makedonya Türkleri (13)‘‘, Vardar, Sayı 103, Üsküp 2000, s. 5. 53 Makedonya‘nın ilk Türk öğretmeni. (bkz. Hamdi Hasan; Makedonya‟da Türkçe Eğitim ve Abdülhakim Hikmet Doğan, Birlik Yayınları Üsküp 1998.). 54 ADEKSAM BaĢkanı Fadıl Hoca ile yapılan görüĢme, Kasım 2001, Gostivar. 55 Ağustos 2001‘de Ohrid‘de bulunduğum esnada beni davet eden ‗Karabey Mahalle Derneği‘ gençleri, Resne ve Struga‘dan gelen diğer genç arkadaĢlar Türk Tarihi ve Kültürü, Türkiye Cumhuriyeti ve Atatürk ile ilgili kitaplar istemektedirler. 56 Oran, Baskın; a.g.e., s.137,138. 57 Kaya, Fahri; ―ġiirimizin GeliĢmesi‖, Seçme Yazılar, Üsküp 1994, s. 9-14. 768 58 Kaya, Fahri; ―Makedonya‘da Türkçe Yayın Hayatı‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s.258. 59 Ago, Arif; ―Makedonya‘da Türk Halkının Anadil Üzerine Öğretim-Eğitim ve Sorunları‖, Sesler, Sayı 302, Üsküp 1996, s. 7-10. 60 Örneğin Makedonya‘da bulunduğum 1993 yılında yasaklama nedeniyle Jupa‘da Türkçe öğretim için eylem yapılmıĢtır. Hâlâ bu bölgedeki sorun kesin olarak halledilmemiĢtir. Makedonlar buradakilerin yani TorbeĢlerin Türk olmadıklarını iddia etmektedirler. 61 Ülker, Çiğdem; a.g.e., s.13. 62 YaĢar, Abdurrahman; a.g.e., s. 68. 63 Æocuk Bahçesi (Birlik gazetesinin eki), Yıl XXVIII, Sayı 908, Üsküp 2001, s. 1. 64 YaĢar, Abdurrahman; ‗‗Bağımsız Devlet Olduktan Sonra Makedonya‘da Genel Durum ile Türklerin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Durumları‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 68. 65 Æocuk Bahçesi (Birlik gazetesinin eki), Yıl XXVIII, Sayı 909 ve 913, Üsküp 2001, s. 1. 66 YAġAR, Abdurrahman; a.g.e., s. 68. 67 Birlik, 24 Kasım 2001. 68 Hayber, Abdülkadir; ―Makedonya‘da Türkçe Öğretimi‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s. 302. 69 Hamza, Yusuf; a.g.e., s. 70 Abbas, Zerrin Bedri; ―Makedonya‘da Türklerin Eğitimi‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s. 298. 71 Makedonya‟da Uluslararası Türk Êniversitesi‟nin Kurucu Raporu, ADEKSAM, Gostivar 2000. 72 Özkan, Nevzat; ‗‗Eski Yugoslavya Türkleri‘‘, Türk Dünyası, Kayseri 1997, s. 296. 73 Kaya, Fahri; ‗‗Hikayemizin Hikayesi‘‘, Seçme Yazılar, Üsküp 1994, s. 25-26. 74 Kaya, Ġ. Güven; Yugoslavya‟da Türk Halk Edebiyatı, Boğaziçi Üniversitesi, Ġstanbul 1993, s. 30. 769 75 Ülker, Çiğdem; a.g.e., s. 31, 32, 61, 74. 76 Birlik, 22 Kasım 2001. 77 Beyzat, Mugbil; ‗‗Türkçe Basın-Yayının Kapanıklığı‘‘, Vardar, Sayı 9-10, Üsküp 1995, s. 25. 78 ġeh, Gayur; ―Makedonya‘da Türkçe Radyo ve Televizyon Programları‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s. 309-310. 79 MTV Türkçe bölümü sorumlusu Gayur ġeh ile Üsküp‘te yapılan görüĢme, Ağustos 1996, Üsküp. 80 Nova Makedonya Basımevi bünyesinde faaliyet gösteren Birlik gazetesi tarafından çıkan dergiler maalesef düzenli olarak çıkmamaktadır. 81 Türkiye‘deki Zaman gazetesi temsilciliğince çıkartılmaktadır. 82 Sonradan gazete olarak çıkan dergi Ağustos 2001‘den beri çıkmamaktadır. 83 Kaya, Fahri; ―Makedonya‘da Türkçe Yayın Hayatı‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s. 271 A THREAT TO „STABILITY‟ Human Rights Violations in Macedonia, Human Rights Watch/Helsinki, USA 1996, 52-56. ABBAS, Zerrin Bedri; ―Makedonya‘da Türklerin Eğitimi‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24.04.1998), TDK, Ankara 1999, s. 283-300. AGO, Arif; ―Makedonya‘da Türk Halkının Anadil Üzerine Öğretim-Eğitim ve Sorunları‖, Sesler, Sayı 302, Üsküp 1996, s. 7-10. ARDICI, Mehmet; Yücelciler 1947, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul 1991. BEYZAT, Mugbil; ‗‗Türkçe Basın-Yayının Kapanıklığı‘‘, Vardar, Sayı 9-10, Üsküp 1995, s.25. BEYZAT, Mugbil; ―50 Yıllık Dönemde Makedonya Türklerinin Hukuku ile Toplumsal Durumu‖, Vardar, Sayı 12, Üsküp 1995, s. 22. 770 Birlik Gazetesi, Üsküp, 11 Eylül 2001. Birlik Gazetesi, Üsküp, 22 Kasım 2001. CANOVA, Remzi; ‗‗Makedonya‘da Türk Kültürü Sönüyor mu?‘‘, Vardar, Sayı 6, Üsküp 1994, s. 12. CARTER, F.V.; ―Yugoslavya‘nın Türk Halkları‖, Dünyada Türkler, (Çev. M. Harmancı), Ġstanbul 1995, s.274-285. Æerçeve AnlaĢması (13Ağustos 2001‘de Arnavutlarla Makedonlar arasında imzalandı.), Millennium, Eğitim Kültür Ekoloji ve DayanıĢma Derneği, VrapçiĢte 2001. Æocuk Bahçesi (Birlik gazetesinin eki), Yıl XXVIII, Sayı 908, 909 ve 913, Üsküp 2001, s. 1. ENGÜLLÜ, Avni; ‗‗Sayılarla Türkler‘‘, Birlik, Yıl LVII, Sayı 5614, Üsküp 2001, s. 12. ENGÜLLÜ, Suat; ―Balkan SavaĢlarından Günümüze Kadar Makedonya‘da YaĢayan Türklerin Toplumsal, Ekonomik, Kültür-Eğitim Durumu ve Göçler‖, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Makedonya Göçmenleri Kültür ve. DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 47-62. ENGÜLLÜ, Suat; ―Balkan SavaĢlarından Sonra Makedonya‘da Türkler‖, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve Day. Der. Ġzmir 1996, s. 79. EREN, Ġsmail; ―Yugoslavya‘da Türkçe Basın (1866-1986)‖, Sesler, Sayı 237, Üsküp 1989, s.76. GLĠGOROV, Kiro; ―Makedonya Günümüzde Makedon, Türk, Arnavut, Sırp, Rom, Ulah ve Diğer Milliyetlerin Vatanıdır‖, Sesler, Sayı 277-78-79, Üsküp 1993, s. 6. GOGOV, Rade; Halk KurtuluĢ SavaĢında Türkler, Üsküp 1992, s. 5. HAMZA, Yusuf; ‗‗BaĢlangıcından Günümüze Kadar Makedonya Türklüğü‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Derneği Ġzmir 1996, s. 104-105. HAMZAOĞLU, Yusuf; ―Gostivar Türkleri”, Balkan Türklüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000, s. 42, 49, 50. HAMZAOĞLU, Yusuf; ―Makedonya‘da Türk Sorunu”, Balkan Türklüğü, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000, s. 346. HASAN, Hamdi; Makedonya‟da Türkçe Eğitim ve Abdülhakim Hikmet Doğan, Üsküp 1998. HAYBER, Abdülkadir; ―Makedonya‘da Türkçe Öğretimi‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s. 302. 771 HOCA, Fadıl (Proje Koord.); Makedonya Devlet Organlarında, Kamu KuruluĢlarında ve Eğitim Sisteminde Türklerin Katılım Oranı Ġle Ġlgili Mukayese ÆalıĢması, Abdülhakim Hikmet Doğan‖ Eğitim Kültür ve Sanat Merkezi. (ADEKSAM), Gostivar 2001. ĠBRAHĠMGĠL, M. Zeki; ‗‗Makedonya‘nın Sosyal-Kültürel Yapısı ve Türk Vakıf Eserlerinin Bugünkü Durumu‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve DayanıĢma Der. Ġzmir 1996, s. 121122. ĠSMAĠL, Ġsmail T.; ‗‗Halk KurtuluĢ SavaĢında Manastır Türkleri‘‘, Sesler, Sayı149, Üsküp 1980, s. 23-60. KALĠÇANĠN-JEJELY, Tatyana; ―GeçmiĢte ve Günümüzde Makedon Söyleyicilerinden Kaydedilen Türk Türküleri‖, Sesler, Sayı 237, Üsküp 1989, s. 79. KAYA, Fahri; ‗‗Hikayemizin Hikayesi‘‘, Seçme Yazılar, Üsküp 1994, s. 25-26. KAYA, Fahri; ―Makedonya‘da Türkçe Yayın Hayatı‖, Balkan Êlkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi ġöleni (20-24 Nisan 1998), TDK, Ankara 1999, s. 252-258, 273. KAYA, Fahri; ―ġiirimizin GeliĢmesi‖, Seçme Yazılar, Üsküp 1994, s. 9-14. KAYA, Fahri; DEMĠR, Firuz vd.; Aynı GüneĢ Altında Makedonya Sosyalist Cumhuriyetinde YaĢayan Türk Halkının 25 Yıllık Edinimleri, Nova Makedonya Basımevi, Üsküp 1971, s. 5,22. KAYA, Ġ. Güven; Yugoslavya‟da Türk Halk Edebiyatı, Boğaziçi Üniversitesi, Ġstanbul 1993, s. 30. KUT, ġule ‗‗Bağımsız Makedonya: Altıncı Yıl Krizleri‘‘, Berlin AntlaĢmasından Günümüze Balkanlar, Rumeli Vakfı Yayını, Ġstanbul 1999, s. 189. Makedonya Cumhuriyeti Anayasası, M.C. Millet Meclisi Basımevi, Üsküp 1999, s. 5, 10, 16, 17, 20. Makedonya‟da Uluslararası Türk Êniversitesi‟nin Kurucu Raporu, ADEKSAM, Gostivar 2000. MURAT, Av. Salih; ‗‗Makedonya‘da Son 6 Ay Ġçerisinde Yıkılan, Hasar Gören Ġslam Dinine Ait Dini Mabedlerin Listesi ‘‘, Birlik, Yıl LVII, Sayı 5693, Üsküp 2001, s. 11. ORAN, Baskın; ‗‗Balkan Müslümanlarında Dinsel ve Ulusal Kimlik‘‘, A. Ê. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 48, Sayı 1-4, Ankara 1993, s. 137, 138, 141. ÖZKAN, Nevzat; ‗‗Eski Yugoslavya Türkleri‘‘, Türk Dünyası, Kayseri 1997, s. 296. ÖZTUNA, Yılmaz; BaĢlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, C. 1, Ġstanbul 1973, s. 71-257. Statiçki GodiĢnik na R. Makedoniya, Tom XXXII., zavod za statistika, Skopye 1997, s. 55-59, 94. Statiçki GodiĢnik na R. Makedoniya, Tom XXXIV., zavod za statistika, Skopye 1999. 772 Statiçki GodiĢnik na SR Makedoniya, zavod za statistika, Skopye 1968, s.58. STOYANOVSKĠ, Aleksansar (Editör), Ġstoriya Na Makedonskiot Narod, Tom 2, Ġnstitut Za Nasionalna Ġstoriya, Skopye 1998, s. 309. TAHĠR, ġenol; ‗‗Doğu Makedonya‘yı Ziyaret Etmek Sevaptır‘‘, Vardar, Sayı 134, Üsküp 2000, s. 4. TDP Genel BaĢkanının Süleyman Demirel ile Yaptığı GörüĢme, Vardar, sayı 14, Üsküp 1995,s. 4. TUFAN, Muzaffer; ―Makedonya‘da Türk Ġslam Kültürü‖, Sesler, Sayı 293, Üsküp 1995, s. 63-75. TURAN, Ömer; ―Balkan Türklerinin Dini Meseleleri‖, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Sayı 16, Ankara 1997, s. 1744. ÜLKER, Çiğdem; Makedonya Türk Éyküsünde Kimlik Sorunu, Kültür Bakanlığı, Ankara 1998, s. 13, 17, 30-32, 61, 74. YAKUP, Hanife; ‗‗RadoviĢ ve Yöresinde Türklerin Eğitim Durumuna Genel Bir BakıĢ‘‘, Vardar, Sayı 152, Üsküp 2001, s. 4. YAġAR, Abdurrahman; ‗‗Bağımsız Devlet Olduktan Sonra Makedonya‘da Genel Durum ile Türklerin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Durumları‘‘, Makedonya‟da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı (Mayıs, Aralık 1995 ve Mayıs 1996), Ġzmir Mak. Göç. Kültür ve Day. Der. Ġzmir 1996, s. 68. ZAĠM, Sabahaddin; ―Türk Dünyasında Balkanlardan Hatıralar‖, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Sayı 16, Ankara 1997, s. 1760. GörüĢme YapılanKiĢiler Meclis BĢk. Samo Klimovski ve Eğitim Bkn. Gale Galev ile yapılan görüĢme, Ağustos 2000, Ohrid. MTV Türkçe Bölümü sorumlusu Gayur ġeh ile Üsküp‘te yapılan görüĢme, Ağustos 1996. TDP Genel BĢk. Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme, Ağustos 1996, Üsküp. TDP Genel BĢk. Erdoğan Saraç ile yapılan görüĢme, Kasım 2001, Üsküp. Abdülhakim Hikmet Doğan Eğitim, Kültür ve Sanat Merkezi (ADEKSAM) BaĢkanı Fadıl Hoca ile yapılan görüĢme, Kasım 2001, Gostivar. 773 Makedonya ve Civar Bölgelerde Balkan Türkçesi / Prof. Dr. Victor A. Friedman [p.455-463] PROF. DR. VICTOR A. FRIEDMAN Chıcago Üniversitesi Slav dilleri ve Edebiyatı Bölümü / A.B.D. Türkçenin Balkan dilleri üzerindeki etkisi hakkındaki araĢtırmalar, Balkan dil bilimi alanıyla ilgili en öncelikli konulardan biridir (Miklosich 1884) ve Türkçenin Balkan dilleri üzerindeki etkisi hakkında pek çok çalıĢma olmasına karĢın (bkz. Hazai ve Kappler 1999, Jasˇar-Nasteva 2001), aksi yöndeki etki üzerine yapılan çalıĢmalar daha azdır (Tietze 1957, Jasˇar-Nasteva 1957, Kakuk 1972, Ibrahimi 1982, Jusuf 1987, Teodosijevic´ 1985, 1987, 1988, Johanson 1992, Matras 1990, 1996). Balkan Türkçesi lehçelerinin anlatımı (özellikle Bulgaristan‘dan; Erimer 1970, Gülensoy 1981, Hasan 1987) genelde böylesi bir temas olgusunu ele almamıĢtır. Bu makalede, -uygun olan civar bölgelere atıflarla birlikte- Makedonya Cumhuriyeti‘nin Türkçe lehçeleri Batı Rumeli Türkçesinin parçası olarak (Németh 1956; bundan sonra BRT) tasnif edilerek, temas edilen diller açısından ele alınmaktadır (BRT‘nin kapsamlı bir kaynakçası için bkz. Hazai 1978: 115-22, Tryjarski 1976, 1990, aynı zamanda Asım 1976, Doerfer 1959, Eren 1968, Gülensoy 1993, Hafız 1976, Jasˇar-Nasteva 1971/72, Jusuf 1987, Pokrovskaja 1964, 1974, 1979, Schmaus 1968). NATO‘nun 1999 yılında Kosova‘yı bombalamasından önce, eski Yugoslavya Türklerinin beĢte dördü Makedonya‘da yaĢıyordu. (1994 sayımına göre Cumhuriyet‘in %4‘üne karĢılık gelen 78.019 kiĢi). Bu rakam Ģimdi muhtemelen daha fazladır. Burada Güneydoğu Makedonya‘nın 65 köyünde konuĢulan Yörük lehçelerini (Nedkov 1986) konunun dıĢında bırakacağım. Bu lehçeler standart, Türkçeye çok yakındır ve bir bakıma Yörüklerin daha geç bir tarihte gelmiĢ olmalarından, dağ köylerinde bir ölçüde kendilerini soyutlamıĢ olmalarından ve dıĢarıdan kimseyle evlenmemelerinden dolayı lehçeleri standart Türkçeden ciddî bir farklılık göstermez (Jasˇar-Nasteva 1986, Manevic´ 195354). Yörük geleneği Makedonya‘daki diğer Türk dili konuĢanların MüslümanlaĢmıĢ ve dolayısıyla TürkleĢmiĢ bir nüfus olduğunu ve bunun BRT‘nin temas noktalarıyla iliĢkilendirilebileceğini kabul eder (Palikrusˇeva 1986). Osmanlı dönemi boyunca Türkçe kentlerin, özellikle pazar yerlerinin, idarenin ve aynı zamanda bazı köylerin de diliydi. Türkçe yirminci yüzyıla kadar kentli halk arasındaki itibarını muhafaza etti. Hatta bugün bile Makedonya‘da ve Kosova‘da böyledir. Türkçe özellikle Batı Makedonya‘da canlılığını sürdürmektedir ve onu hakim dil olmaktan çıkarıp hükmedilen dil yapan sosyo-linguistik değiĢime karĢın, Balkan Türkçesinin iliĢki alanı ortaya çıkmıĢtır. KarmaĢık sosyo-linguistik durum, kimin Türkçe lehçesinin Balkan Türkçesi olarak ele alınması gerektiği problemini ortaya koyar. 1994 Makedonya sayımında ana dilleri yanında 22.000‘den fazla kiĢinin Türkçe bildiğinin belirtilmesi, Makedon dili ve Ġngilizceden sonra Türkçeyi en yaygın dil yapmaktadır. Kosova ve Makedonya‘daki Arnavutların ve Romların çoğunluğu Müslümandır ve birçok kiĢi Türkçe konuĢur. Aroman ve Megleno-Romen dili konuĢan Makedonya Müslümanlarının hemen hemen tamamı Türkiye‘ye göç etmiĢtir, ancak Hıristiyan Ulahlar Türklerin sayıca çok olduğu 774 bölgelerde (Güneybatı ve Güneydoğu Makedonya‘da) yoğun olarak bulunmaktadırlar. Eski kent ailelerinden gelenler genelde dinleri ya da etnik kökenleri ne olursa olsun Türkçe konuĢurlar. Türk olmayanların konuĢtuğu Ģekliyle Balkan Türkçesi hiç kuĢku yok ki bölgesel Türkçe‘yi etkilemiĢtir (krĢ. Hazai 1963). Németh‘in (1956) Balkan Türkçesini Batı ve Doğu Rumeli lehçeleri olarak ayırdığı klâsik gruplandırması, kabaca doğu ve batı Bulgar lehçelerini ayıran çizgiye karĢılık gelmektedir (Hazai 1961). Bundan dolayı (Yörük köyleri hariç) bütün Makedonya, -Kosova ve Arnavutluk da dahil olmak üzere- BR Türkçesi kullanmaktadır. AĢağıdaki sıralamada Németh‘in sekiz temel Batı Rumeli Lehçesi özelliği, Doerfer (1959) tarafından özetlendiği haliyle yer almakta ve ek olarak baĢka çalıĢmalarda öne sürülmüĢ iki özellik daha ifade edilmektedir (Németh 1961: 22, Schmaus 1968, Ibrahimi 1982): 1. Kelime sonunda yer alan ı, u, ü > i olur: kutu, subaĢı, köprü > kuti, subaĢi, küpri 2. -miĢli geçmiĢ zaman eki hiç değiĢikliğe uğramaz: almiĢ, olmiĢ, ülmiĢ˛ 3. Ekin ilk ünlüden sonraki ünlülerde ve kapalı son hecedeki i > ı olur: evimin > evımın 4. Birçok kelimede ö > o ve ü > u olur: böyle, üç > boyle, uç 5. Pes sesli uyumu olan son eklerde (e/a), iki Ģekilden biri genelleĢtirilir: yemiĢlar, alırse 6. YaklaĢık kırk kadar kelimede ö-> ü olur: küpri 7. Osmanlıcadaki g muhafaza edilmiĢtir: agaç 8. -yor‘dan ziyade tedrici -y kullanılır: yapay, alaysın. (Németh tedrici -y‘nin -yor‘dan geliĢtiğini düĢünmektedir, ancak Doerfer bunun eski Osmanlıcanın muhafaza edilmesiyle açıklanabileceği görüĢündedir). 9. /k/ve/g/harflerinin karĢısındaki harfler muhtemel bir dokuzuncu özellik olarak palatal (damaksı sessiz) affricatelere (f, v, s, z gibi sızıcı sesi çıkaran bir harfle baĢlayan ve biten kelime, ç. n.) ya da duraklara dönüĢür: iki gece > ik‘i g‘eg‘e (Makedonya) ya da içi cece (Kosova) 10. Özellikle kelime baĢındaki/h/ünsüzü düĢer: hoca > oca. Aynı Ģekilde bu ses özelliği kelime ortasında ve sonunda da görülür: daha > daa, tahta > ta¯ta, sabah > saba Németh tasnifini takip eden değiĢiklikler, Goce Delcˇev‘i (Nevrekob) Doğu ile Batı arasında bir geçiĢ olarak tanımlayan Hazai (1964) tarafından öne sürülmüĢtür. Mollova (1970) ünlü harfler arasındaki/g/‘nin muhafazasının (agaç > aaç, a¯ç), izini bir hat üzerinde sürer. Bu hat, Tuna üstündeki Dolni Ciba˘r‘dan Samokov‘a kadar uzanan, önce güneybatı yönünde Blagoevgrad‘ın (Cuma-ı Bâlâ) kuzeyine ve Kocani‘nin güneyine, neredeyse Stip‘e doğru ilerleyen, sonra da güneybatıya dönerek Radovis‘in güneyine ve tekrar güneybatıya ilerleyerek Prespa Gölü‘ne doğru hareket eden bir hattır. Ne var ki, Hazai ve Mollova, baĢka BR Türkçesi lehçeleri üzerine çalıĢmalar kaleme alırken, Jasar-Nasteva (1970), Katona (1969), Kakuk (1972), Jusuf (1987) gibi araĢtırmacılar henüz ortaya çıkmamıĢtı. Jusuf (1987: 14-16) beĢ Kosova grubu ayrımını yapar; Prizren-Mamus, PriĢtina-Janjevo, 775 Mitrovica-Vucitrn, Peç, Gnjilane-Novobrdo-Dobric´ane (bkz. Hafız 1985, Hasan 1987), Tryjarski (1976, 1990). Balkan Türkçesi lehçelerinin gözden geçirilmiĢ bir değerlendirmesine gerek olduğunu dile getirir ve farklı zamanlarda farklı araĢtırmaların yapılmıĢ olmasının ek bir problem olarak ortaya çıktığını ileri sürer. Diğer araĢtırmalar PriĢtina Üniversitesi‘nde yapılmıĢ ve basılmamıĢ tezlerden oluĢmaktadır. Çevren (Kosova), Sesler, Sevinç (Macedonya) gibi dergiler lehçeler için malzeme ve tarifler içerir. Üsküp gazetesi Birlik ara sıra Üsküp, Gostivar ya da Prizren lehçelerinde mizahî yazılar yayımlar. Németh‘in (1961) ve onun kullandığı bir kaç çalıĢmanın dıĢında Arnavutluk Türk lehçeleri hakkında hemen hiç malzeme yoktur. Németh‘in zikrettiği kentlere-Tirane, Kruje (Akçahisar), Korçe, Elbasan, LeĢ, Pogradec (Istarova) ve ĠĢkodra-ek olarak Durrës, Saranda, Fier ve Elbasan‘da da Türkler yaĢamaktadır (krĢ. Németh 1961: 9). Ancak bu azınlıkların resmî bir statüsü olmadığı için lehçeleri hakkında hiçbir araĢtırma yoktur. Arnavutçadaki Türk fonolojisine ve az miktardaki mevcut veriye dayanarak bu lehçeler BRT grubuna girmektedir. Muhtemel temas olgusuyla bağlantılı olarak yapılabilecek dört genelleme mevcuttur: Ünlü harfin kaynaması, tiz ünlü harfin kaynaması, öncül geniĢ seslinin düĢmesi ya da kaynaması, palatal (damaksı) harflerin damaksıl hale gelmesi ve/h/‘nin düĢmesi. Németh‘in belirlediği ilk özellik olan bütün son tiz ünlülerin/i/‘ye dönüĢmesi hali, Makedonya dilinde/ü/harfinin olmaması, buna karĢın /u/ ve /ı/ ünlüsüne en yakın ünlü olan ―schwa‖nın yalın tekil bitiĢlerden hariç tutulması durumuyla iliĢkilendirilebilir. Arnavutçada/ü/ünlüsüne benzer sesler yokken, yapısı gereği/ü/,/u/ya vurgulu schwa harfi de belirtisiz isim sonlarında yer alamazlar. Bunun istisnası, nazal seslilerden oluĢan Geg kelimelerine karĢılık gelen birkaç Tosk tek hecelisidir. Bu nedenle Kuzeydoğu Anadolu‘da görülen türden bir eğilim güçlenmiĢ olabilir (aĢağıya bakınız). Konuyla ilgili bir olgu da, i/ı zıtlığının (Németh‘in ikinci maddesi) Ģartlı olarak dengelenmesidir. Kakuk (1972), Katona (1969) ve Jasar-Nasteva (1969), Németh‘in tanımının, Batı Makedonya‘daki duruma tam olarak karĢılık gelmediğini ifade ederler. Kakuk (1972) kök ilk ünlüsü ve son ünlüsü için uygun olan beĢ muhtemel tiz dar ünlü örneği tasvir eder: tiz art damak dar, orta-dar, öncül orta-darhem kapalı hem de kapalı-kısa-ve tiz öncül dar, örneğin gelır/çarır ~ geler/çarer ~ gele˙r/çare˙r ~ gelër/çarër ~ gelir/çarir. Balkan dillerinin hiçbirinin, Epir‘de, Tesalya‘da ve doğu Makedonya‘da konuĢulan güney Ulah lehçesi dıĢında, fonolojik envanterinde tiz art damak dar ünlü yoktur. Arnavut, kuzey Ulah, ve çoğunluk Makedonya ve Güney Sırbistan lehçelerinin hepsinde, farklılıklar göstermekle birlikte, bir çeĢit bulunur. Üsküp‘teki Makedonlar ve Türklerde, schwa‘dan daha tiz ve daha art damakta, [i,-]‘ye yaklaĢan bir ünlü vardır. Korça Tosk Arnavut lehçesindeki vurgulu ―schwa‖da pes, öncül, açık ve [ä]‘ya yaklaĢan bir uygulama vardır. Dahası, orta-batı ve güneybatı uçlarında konuĢulan Makedon lehçelerinde ve Debar bölgesi Makedoncasında, (ama bizzat Debar bölgesi değil), ―schwa‖ yoktur (Friedman 1993b). Katona‘ya (1969) göre tiz, art damak, dar ünlü, bazı BRT lehçelerinde yoktur, ancak Kakuk‘da (1972) bunun tam aksi bir veri bulunmaktadır. Her Ģekilde, /ö/gibi, Türkçe /ı/, sistematik olarak, temas halinde bulunduğu diğer Balkan dilleriyle karĢı karĢıya kırılgan bir konumda bulunmaktadır. Kuzeydoğu Anadolu‘da da durum böyledir (aĢağıya bakınız). 776 /ö/‘nün ve bazen de /ü/‘nün düĢmesi, Balkan dillerinin hiçbirinde (Arnavutluk‘un Kuzey Geg lehçeleri hariç) /ö/ harfinin olmaması ve sadece Arnavutça ve ondan etkilenen birkaç baĢka dilin lehçelerinde /ü/ ünlüsünün olması gerçeği ile iliĢkilendirilebilir. Farklı Balkan lehçelerinde bu seslerin nasıl ortadan kalktığına dair dikkate değer farklı Ģekiller vardır: Örneğin Üsküp‘te öyle, Ģöyle > ü¯le, Ģü¯le, Ohrid ve Resen‘de oyle, Ģule, Prizren‘de dört > dert, Ohrid, Üsküp ve Gostivar‘da dort, (Ago 1987, Kakuk 1972, Hazai 1959/60, Katona 1969, Jasar-Nasteva 1970, Jusuf 1987). Jasˇar-Nasteva (1969), Gostivar Türkçe ses sisteminin yeniden yapılandırılmasıyla ilgili noktayı açıkça ortaya koyar. Ġbrahimi‘nin (1982) gözlemlerine göre Makedonya Müslümanlarında sadece/u/ünlüsü varken, Türkçe konuĢan Arnavutlar /ü/ ünlüsünü kullanmaktadırlar. /h/ ünsüzünün düĢmesi olayı ise yerel Slav ve Arnavut lehçelerinde de görülür. Özellikle kelime baĢında ve ünlüler arasında, örneğin Batı Rumeli Türkçesindeki hoca > oca, Makedon dilinde hodi (gidiyor) > odi, Arnavutçadaki huti (baykuĢ) > uti; BR Türkçesi‘ndeki daha > daa, Makedonca snaha (gelin) > snaa. Ancak bu dillerdekinden farklı olarak BRT‘nde/h/sonda ve ünsüzlerden önce/f/‘ye dönüĢmez. Örneğin Makedonca beh (Ben… idim) > bef, tahta > tafta, Arnavutça Ģoh (görüyorum) > Ģof, ancak BR Türkçesinde sabah > saba, tahta > ta¯ta. Németh (1956: 21) /h/‘nin düĢmesinin, Türkçe konuĢulan bölgenin büyük bir kısmında ortaya çıkan son derece karmaĢık bir olgu olduğuna dikkat çeker. Ancak bu olgu, özellikle temas dillerinin /h/ harfini ses sistemlerinden çıkardıkları Makedonya ve Kosova‘da BR Türkçesinin karakteristik özelliğidir (Kowalski 1926, Boretzky 1975: 153-4, 164-6, Zekeriya 1971: 36, 56, Eren 1968). Ön damak ünlülerinden önceki /k/ve/g/‘nin palatal hale gelmesi ve özellikle yerel BR Türkçesi ve Slav ve Arnavut lehçelerindeki söyleyiĢ/telâffuz benzerliği, muhtemelen temas halinde olduğu dillerden etkilendi. Ön damak ünlüsünden önceki palatal ve damaksıl arasındaki zıtlığın en büyük ölçüde dengelendiği nokta, tam olarak aynı dengelenmenin Slavca ve Arnavutçada meydana çıktığı görülür. Meselâ Kosova ve Prilep dahası, BR Türkçesi lehçelerindeki palatalların niteliği Türkçe dıĢındaki temas dillerindekiyle aynıdır. Ön damak ünlülerinden önceki damaksılların otomatik olarak palatal hale gelmesi, standart Türkçenin özelliklerindendir. Ancak palatal hale gelmiĢ damaksılların palato-velar‘a (k‘, g‘), palatal affricatelere (ç/c, dz,) veya palatal duraklara (t, d) geçiĢi, aynı zamanda Kuzeydoğu Anadolu Türkçesinin de bir özelliği olarak, Balkan Yarımadasındaki (Németh 1961) BR Türkçesinin karakteristik özelliğidir. Hafız (1985), Ġbrahimi (1982), Jasar Nasteva (1969) ve Jusuf (1978), hepsi bunu BRT‘nin kendisine özgü bir özelliği olarak tanımlar (krĢ. Asım 1976, Kakuk 1972, Katona 1969, Zajaczkowski 1968). Ön damak geniĢ ünlülerin düĢmesi, tiz ünlülerin (özellikle tiz art damak dar) dengelenmesi ve ön damak ünlülerinden önceki damaksılların palatal hale gelmesi (aynı zamanda ünlü uyumundaki özellikler) hepsi Kuzeydoğu Anadolu‘da görülmektedir (Brendemoen 1984, 1989, 1992, 1996; Boeschoeten 1991; aynı zamanda krĢ. Johanson 1978/79, 1992: 227). Bu, paralel bir geliĢme ya da BR Türkçesi için Kuzeydoğu Anadolu kökeninden dolayı ortak bir yenilik mirasına karĢılık, her biri kendi temas ortamlarında birbirine yaklaĢma meselesini ortaya koymaktadır. Németh (1961) BR Türkçesi lehçelerinin Kuzeydoğu Anadolu kökenli olma ihtimalini öne sürer. BR Türkçesi lehçelerinin 777 Yörük geleneği ile iç içe geçmiĢ ĠslâmlaĢmıĢ nüfus tarafından konuĢulması, paralel geliĢimin benzerlikler için bir açıklama olabileceği fikrini ortaya koyar. BR Türkçesindeki tartıĢmasız bir temas olgusu da, uygun temas dillerinin ve lehçelerinin tümünde görülen /s/ (ts) sesidir. Yalnızca yabancı kelimelerde değil, aynı zamanda soneklerde de yer alır. lonats ‗bardak‘, tsapo ‗keçi‘, dayitsa ‗teyze‘ < dayı, okuydzˇitsa (=okuyucu) ‗birini düğüne davet eden kadın‘ (Jasˇar-Nasteva 1970)./g, v, z/harflerinin seslendiriliĢi, örneğin yüz için yus (Jusuf 1987:73) hem Makedon hem de yerel Arnavut dilinde (Sırpçada değil) bulunmaktadır. Ġbrahimi‘ye (1982) göre ön damak bir ünlüden sonra gelen açık bir /l/‘nin velar hale getirilmesi, bir durak ya da ünsüz harften önce geliyorsa, örneğin bülbül yerine [bü¬bü¬]‘deki gibi, Müslüman Makedon Türkçesiyle bağlantılıdır (örneğin [bu¬bu¬]deki gibi). Bu, Makedon Türkçesi [bü¬bül] ve Kosova Türkçesine, [bülbül], karĢıt bir durumdur. Makedon ve Arnavut dillerinde, açık /l/ ile velar/l/arasında ses bakımından bir zıtlık olmasına karĢın, bu zıtlığın Makedoncada son derece az bir iĢlevi vardır ve çoğunlukla iki ses tamamlayıcı bir düzen içindedir. (Yalnızca /l/ nadiren bir sessizden, geri sesliden önce veya kelime sonunda yer alır). Arnavutçada, ne var ki, iki ses her ortamda birbirine zıttır. Makedonya‘daki BR Türkçesinde ise eğilim /l/ harfinin Türkçenin yayılma kurallarından ziyade Makedoncaya uygun olması yönündedir. Buna karĢın Arnavutçanın hakim temas dili olduğu Kosova‘da ise durum böyle değildir. Jasˇar-Nasteva (1969) ve Jusuf (1988: 67-68) tarafından aktarılan bir diğer olgu, temasın bir sonucu olarak, ikililerin düĢmesi (elli > eli) ve ilk harf kümesinin (spanak ve ıspanak gibi) gözardı edilmesidir. Morfofonolojide, sesli uyumunun yokluğu temasın yol açtığı bir olgu olabilir, ancak kanıtlar muğlaktır. Temas dillerinde ünlü uyumunun yokluğu belirli bir ekin genelleĢtirilmesini veya öncül/geri uyumunun, dudaksı/dudaksı olmayan uyumunun bozulmasını etkilemiĢ olabilir. Öte yandan bu özelliklerin bazıları yenilik getiren lehçelerle temas olmamasından dolayı muhafaza edilmiĢ çok eski kelimeler olabilir. Tekrar söylemek gerekirse, Kuzeydoğu Anadolu ile olan benzerlik, paralel arkaizm, geliĢimde paralellik veya günümüzdeki bağlantı meselesini gündeme getirmektedir (Johanson 1978/79, 1992: 223, Brendemoen 1992, Boeschoeten 1991). Kelime değiĢimleri için, hitapta kullanılan -o soneki, örneğin babo ya da abo gibi (Bayram 1985), ödünç alınmıĢ bir ek olarak ele alınabilir. Ancak örnekler belirli birkaç sözlük maddesiyle sınırlıdır ve ödünç alınmıĢ ifadeler olarak ele alınabilir. Tedrici -y eki bir temas olgusu olmadığı gibi, BR Türkçesi lehçelerinin tamamının karakteristik bir özelliği de değildir (Jasˇar-Nasteva 1970, Kakuk 1972, Mollova 1962). Türevsel morfoloji birkaç ödünç alma durumu göstermektedir: Özellikle diĢil isimlerin Slav belirleyicileri (-ka,-itsa) ve küçültme ekleri (-çe); örneğin baldıska (baldız), dayitsa (dayı) (JasˇarNasteva 1970), küçültme eki insançe (Kakuk 1972), Memetçe (Mollova 1968: 119). Arnavutça‘nın bu morfolojiye bir katkısı yok gibi görünmektedir, belki de bu tür belirleyiciler daha incelikli olduğundan (- 778 ë,-e diĢil belirleyicileri), fonolojik olarak yabancı olduğundan (-th küçültme eki), ya da bizzat Slavcadan (-kë/-ka küçültme eki) alınmıĢ olduğundan böyledir. Türkçe dıĢındaki Balkan dillerindeki en verimli üç Türkçe son ek mutatis mutandis, -ci ,-li, ve -lik (Friedman 1996) aynı zamanda, BR Türkçesinde, temasın bir sonucu olarak standart Türkçede olduğundan daha verimlidir: Örneğin akĢamlık, Sırpçada akĢamluk buna karĢın standart Türkçede akĢam yemeği, devletçi‘ye karĢılık devlet adamı (krĢ. Teodosijevic´ 1985, 1987, 1988, aynı zamanda Mollova 1968: 118). Morfosentatik bakımından BRT‘nin en dikkat çekici temas kökü özellikleri, yönelme/kalma durumu karıĢması, iĢaret zamiri ile isimler arasındaki sayı uyumu ve tamlayan-tamlanan halinin tersine çevrilmesidir. Makedon ve Arnavut dillerinde, ‗bir yöne doğru hareket‘ ve ‗konum‘ ifadelerinin anlamı, aynı edatlara yüklenmiĢtir. Örneğin Makedonca zˇivee/odi vo Skopje, Arnavutça banon/shkon në Shkup ‗Üsküp‘te yaĢıyor‘/‘Üsküp‘e gidiyor‘. Sırpça yönelme durumu ve kalma durumu örnekleri de karıĢıktır. Kakuk (1972) ara sıra kalma durumu için yönelme durumu örnekleri aktarmıĢ olsa da, genellikle Örnek 1‘de görüleceği gibi BRT‘de genelleĢtirilen durum kalma durumundaki için geçerlidir: (1) Üsçüp‘te cidam (=Üsküb‘e gidelim) (Jusuf 1987: 89) Temas dillerinde, uygun edatların asıl anlamları lokatifti, ve bu durum Türkçe lokatifteki örneğin son ekinin aynı fonolojik CV yapısına sahip olduğu gerçeğiyle birleĢtirildi. Bu arada, ona karĢılık gelen edatlar, genelleme için, durumun seçimine katkıda bulunmuĢ olabilir. Makedonya ve Kosova‘daki Türk okulları için hazırlanmıĢ okul kitaplarındaki BRT‘de ortaya konmuĢ, ancak henüz açıkça tanınmamıĢ bir olgu da, bu çocuklar yerine bunlar çocuklar örneğindeki gibi, tamlayan konumundaki çoğul isimlere konulan çoğul son eklerin kullanımıdır (Yusuf 1971: 47). Tıpkı tamlayanın da, ismin de çoğul biçiminin morfolojik belirleyenlerini taĢıdığı, aynı anlamdaki Makedonca ovie deca, Arnavutça këta fëmijë modelinde olduğu gibi. Makedonya ve Kosova‘daki Türk çocuklarına bu birleĢtirmenin ―yanlıĢ‖ olduğunun söylenmesi, bu yanlıĢın yapıldığını gösteriyor. Aidiyet bildiren izafet yapısı içindeki tamlayan ile tamlananın yer değiĢtirmesi, standart Türkçeye uymamakla birlikte, Hint-Avrupa temas dillerini model almasıyla açıklanabilir. Familiasi adamën (Katona 1969: 165), babasi Alinin (Ibrahimi 1982) (adamın familiası, Ali‘nin babası). Arnavutça familje i njeriut, babai i Aliut, Makedonca familijata na cˇovekot, tatko mu na Ali (Makedon ve Bulgar dilleri aynı zamanda tamlanan-tamlayan sıralamasına da olanak sağlamaktadır ki bu Slavcada pek rastlanılmayan bir durumdur: na Ali tatko mu). Ses bilgisi morfolojisine göre temas olgusu, isim-fiiller söz konusu olduğunda belirsiz formları ortadan kaldırma eğilimi gösterir ve bitiĢtirmeden analitikliğe doğru bir hareket sergiler. Her iki eğilim de BRT yapılarından açıkça kopyalanmıĢ olan Hint-Avrupa Balkan dillerinin bir karakteristiğidir. Bu eğilimler, mastar yerine dilek-istek kipini veya Ģart kipini kullanarak, soru ya da olumsuzluk eklerinin 779 yerine kelime ya da ifadeler kullanarak, ve çekilmiĢ fiil formları ve bağlaçlarla sıfat-fiil yapılarını yer değiĢtirerek gerçekleĢtirilir. Matras (1990, 1996) Makedon BRT‘deki dilek kipinin mastar cümleciği ile yer değiĢtirmesinin kökenini ve önemini inceler. Bu, genelde BRT‘de gerçekliği tasdik edilmiĢ bir olgudur (Mollova 1968, Jasˇar-Nasteva 1970, Eckmann 1962, Kakuk 1960, 1972, Németh 1965: 97,109). Aynı zamanda Batı Rumeli Türkçesi ve Gagavuz dilinde de görülür (Mollova 1962, Guzev 1962, Mollov ve Mollova 1966, Gajdarzˇi 1973, Pokrovskaja 1964: 210, 1979). Dolaylı emir kipinin ve amaç cümleciklerinin ifade edilmesi için dilek-istek kipi veya üçüncü tekil emir kipinin kullanılması baĢka Türk dillerinde ve lehçelerinde de karĢımıza çıkıyor (Kakuk 1960, Mollov ve Mollova 1966). Ancak Balkan Türkçesinde çok daha yaygın ve çok daha sık olarak kullanılması, Türkçe dıĢı Balkan dillerinin etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Yaygın Türkçe kullanımı, da ve të kelimecikleri kullanan ve her biri kendi dillerinde dilek, istek ve Ģart durumlarında görev yapabilen Makedonca ve Arnavutçadaki ikincil cümleciklerden kopyalanmıĢ görünmektedir (bkz. Friedman 1985). Gereklilik ifadesi taĢıyan aĢağıdaki örnekler tipik olarak BRT kullanımını yansıtır ve beraberlerinde Makedonca ve Arnavutça karĢılıkları da verilmiĢtir. (2) Lâzım gideyim (Zekeriya 1978:.38) Treba da odam/Duhet të shkoj (3) O köylerde läzım büyük agitatsiya yapılsın (Jasˇar-Nasteva 1957: 149) vo tie sela treba da se napravi golema agitatsija/në këta fshatra duhet të bëhet agjitacion i madh 4 ve 5 numaralı örnekler dilek kipine örnek verirken, 6. örnek çeĢitli fiil çekimlerinin arkasından gelen Ģart kipini gösterir. Bu çekimli fiiller standart Türkçede mastar cümleciği alırken, Makedon ve Arnavut dillerinde da/të cümleciği alır. (4) Çocok celdi ekmek alsın (Jusuf 1987: 132) ‗Çocuk ekmek almaya geldi‘ (5) BaĢlayacam çalıĢam (Zekeriya 1976:.7) ‗ÇalıĢmaya baĢlayacağım‘ (6) BaĢladi yalan söylesa (Kakuk 1972: 246) ‗Yalan söylemeye baĢladı‘ 7 ve 8. örnekler Slavca Ģablonları temsil eder. 7 numaralı örnekte Türkçe soru-ihtimal ifadesi, standart Türkçedeki karĢılığıyla, yani Slavca ―mümkün mü?‖ anlamındaki mozˇe li modeline dayanan olur mu cümlesiyle yer değiĢtirmiĢtir. Örnek 8‘de ise da-(dilek kipi) eki ve olumsuzluk ekiyle birlikte oluĢturulan Makedonca gelecek zaman olumsuzu, BR Türkçesinde ona karĢılık gelen bir yapı tarafından aynen kullanılmıĢtır. (7) Olor mi sizde celam (Yusuf 1977: 67)=Size gelebilir miyiz/Mozˇe li kaj vas da dojdeme ‗ (8) Yoktur bizimle gelesin (Zekeriya 1976:10) =Bizimle gelmeyeceksin/Nema so nas da odisˇ BR Türkçesinde çeĢitli bağlaçların ödünç alınması ve kopyalanması edat yapılarının azalması ya da bertaraf edilmesi sonucunu doğurur. ĠliĢkilendiren veya düzenleyen bağlaçların söz dizimsel olarak kopyalanması, aynı zamanda Matras (1996) tarafından da tartıĢılan bir konudur (ayrıca bkz. Johanson 1975). Özellikle ‗ne‘ kelimesinin, Makedoncadaki sˇto kelimesini model alarak, bir bağlayıcı olarak kullanımı dikkat çekicidir. Örnek 9 ve 10‘da bu durum gösterilmektedir: 780 (9) çocoklar yemiĢlar pogaçay em oumay ne cetırdım (Jusuf 1987: 108).Çocuklar getirdiğim poğaçayı ve elmayı yemiĢler. (10) Cetır o çitabi ne verdım sana (Sana verdiğim kitabı getir) (Yusuf 1977: 65). Ne zaman ifadesinin Makedonca koga ve Arnavutça kur kelimeleriden olduğu gibi, hem bir bağlaç hem de soru ifadesi biçiminde kullanımı, sıfat-fiil yapılarını ortadan kaldırmaya yarar (Kakuk 1972, Németh 1965: 110, Mollov ve Mollova 1966): (11) Ne zaman gittik sinemaya (Zekeriya 1976: 10-2) ‗Ne zaman ki sinemaya gittik.‘ Özellikle niçin kelimesi, soru ifadesi olarak kullanıldığı gibi, günlük Makedonca zosˇto/zasˇto, Arnavutça pse taklit edilerek, ‗çünkü‘ anlamında da kullanılmaktadır. (12) SıkılmıĢ, niçin padiĢadan bir ay mektup yogimiĢ (Kakuk 1972: 261) ‗PadiĢahtan bir ay boyunca mektup alamadığı için endiĢelenmiĢ.‘ Taklit yoluyla kullanım örneklerine ek olarak, Arnavutçadaki se (ki, için) ve Slavcadaki a (ve/fakat) gibi ödünç alınmıĢ bağlaçların kullanımına birkaç örnek verelim (karĢ. Matras 1996): (13) Bu cece celemem se çok var isım (Yusuf 1977: 67) Bu gece gelemem çünkü çok iĢim var‘ (14) Bu adamın karisi ülmiĢ a çocogi ufak kalmiĢ ‗Bu adamın karısı ölmüĢ ve küçük çocuğu kalmıĢ‘ Johanson (1975) ve Matras (1996) burada aynen alınarak kullanılan yapıların hakiki bir hypotaxis (adılların bağlaçlarla olan iliĢkisi) temsil edip etmeyeceği sorusunu ve ödünç alınmıĢ bağlaçları kullanmak için anlatım motivasyonları meselesini ortaya atarlar. Bu örnekler BR Türkçesi kelime türetme sistemindeki basitleĢtirmeleri temsil etmektedir ki bu, mastar halindeki fiillerle oluĢturulmuĢ yapılar lehine, sıfat-fiil formlarının dıĢarıda bırakılmasıyla gerçekleĢtirilmektedir ve temas halinde olduğu Balkan diline onu daha da yaklaĢtırmaktadır. BR Türkçesi kelime sıralaması da aynı zamanda temastan etkilenmiĢtir. Günlük standart Türkçe büyük ölçüde kelime sıralamasında yazı dilinde olduğundan daha fazla çeĢitliliğe imkan tanırken, BR Türkçesi standart Türkçede belirlenmiĢ olan kelime sırasını belirlememiĢtir. Bu da (belirlenmiĢ kelime sırası konusunda ciddî bir özgürlük sunan) Hint-Avrupa temas dillerinin etkisiyle olmuĢtur. Örneğin standart Türkçe açısından Erol‘dur iyi öğrenci cümlesinde dil bilgisi bakımından yanlıĢlık yoktur (Zekeriya 1976: 7). BelirlenmemiĢ BR Türkçesinde bu cümlenin Ġngilizce karĢılığı ‗Erol is a good student‘ olacaktır (Makedonca Erol e dobar ucˇenik). Oysa standart Türkçede bu ifade daha ziyade, ‗Ġyi öğrenci olan Erol‘dur‘ anlamına gelmektedir. Bu nedenle BR Türkçesinde fiil, standart Türkçede olduğundan daha fazla cümlenin baĢında ya da baĢka bazı kesin olmayan konumlarda bulunur (Jusuf 1988: 132, Jasˇar-Nasteva 1970, Katona 1969, ayrıca Doğu Rumeli Türkçesi için Mollov ve Mollova 1966 ve Gagavuz dili için Doerfer 1959, Pokrovskaja 1979). AĢağıdaki örnekler Slav ve Arnavut dili etkisi altındaki BRT‘nin tipik kelime sıralamasını gösterir (BaĢka örnekler için bkz. Teodosijevic´ 1985): 781 (15) Babasi Ali‘nin her gün gider pazara alsin alma. (Ibrahimi 1982: 53) ‗Ali‘nin babası her gün pazara elma almaya gider‘ (16) Açan idin Ohri‘de (Zekeriya ve Bugariç 1976:.14) ‗Ohri‘de neredeydin?‘ (17) Oynadilar çoceklar bütün cün sokakta (Jusuf 1987: 132) BRT kelime hazinesi temas dillerinden çok yoğun bir biçimde etkilenmiĢtir (Jasˇar-Nasteva 1957, 1970). Sosyo-lingüistik durum göz önüne alındığında bu durum normaldir. Bulgaristan‘da hükûmet daha da ileri giderek, yerel Türk lehçelerindeki Bulgarca kelimelerin sayısını arttırmak için ‗yasak‘ Türkçe kelimeler ve onların ‗doğru‘ Bulgarca karĢılıklarını yayımlamıĢtır (bkz Rudin ve Eminov 1993). 1980‘li yıllarda azınlıklarla ilgili dil politikaları genel olarak komĢularına göre daha iyi durumda olan Makedonya, sınırları dahilindeki Türkçe ve Arnavutça yer isimlerinin yazılı basında kullanımına müdahale etmiĢ, örneğin Türkçe ve Arnavutça Manastır‘a karĢılık Makedonca Bitola‘da ısrar etmiĢtir (Friedman 1993a). Makedonay‘nın BR Türkçesi lehçelerinde her temas durumuna açık olmayan ve çevrelerine oranla daha kendine özgü olan kelime olguları mevcuttur. Yeni kelimeler türetme konusunda BR Türkçesi yazılı basını bazen kraldan çok kralcı olabilmektedir. Yeni türetilmiĢ bir kelime Türkiye‘de itibar görmezken, BR Türkçesi yazılı basınında yer bulabilmektedir. Standart Türkçede Arapçadan alınan Ģey kelimesine karĢılık BR Türkçesinde nen kelimesinin kullanılması gibi (Teodosijevic´ 1987: 187). Belli bir konuya özgü gündelik BR Türkçesinin kelime hazinesi ile ilgili bir özelliği, temas dili tarafından ödünç alınan ve daha sonra değiĢtirilen kelimelerin tekrar ödünç alınmasıdır. Bu nedenle Makedon ve Arnavut dillerinin ―Türkçülüğü‖ BRT‘de, yeniden ödünç alındığında, temas unsurları olur: (18) piper = biber (Zekeriya 1976:.17, krĢ. Caferoğlu 1959: 250) (19) demirliya = demirli (Bayram 1985) BRT‘nin özellikleri, dil temasındaki etkileri, iĢleyiĢi ve ideolojisi bakımından birçok ilgi çekici soru ortaya koyar. Fonolojik açıdan en dikkate değer olgu, temas dillerinde temsil edilmeyen sessiz ve seslilerin dıĢarıda bırakılmasıdır. Örneğin/ö/ve/h/, tiz geri dar/i,-/‘nin daha merkezî bir noktaya, ya da değiĢtirilmiĢ bir konuma gitmesi ve dental affricate olan/c/‘nin çıkıĢı. Ön damak ünlülerinden önce velar harflerin palatal hale getirilmesi ve palatal affricatelerle kaynaĢması, aynı zamanda temas dillerindeki süreçle paralellikler gösterir. Tıpkı ikililerin bertaraf edilmesi ve /l/‘nin ele alınıĢı gibi sessel süreçlerde olduğu gibi. BR Türkçesi lehçelerinin fonolojik envanteri, temas halinde oldukları Türkçe dıĢı lehçelerinkine oldukça benzer. Morfonoloji açısından, sesli uyumu sistemindeki karıĢıklık, muhtemelen eski kelimelerin yanında, aynı zamanda temas edilen dildeki sesli uyumu noksanlığını da yansıtır (Genellikle lokatif yönünde olmak üzere). Datif ve lokatif karıĢıklığın, Türkçe kelime türetme Ģeffaflığının temasa açık olmadığı iddiasına karĢı ilginç bir örnek olmasına rağmen (krĢ. Johanson 1992: 231), BR Türkçesindeki kelime değiĢimleri etkilenmeden kalmıĢtır. Ne var ki kelime ve türeve iliĢkin olarak ele alınabilecek olan bu durum ve hitap ifadesi, bütün olarak BR Türkçesi kelime değiĢim sisteminin ciddî biçimde direnç 782 gösterdiğini kanıtlıyor (Çekimli fiil cümleciğinin çekimsiz cümlecikle yer değiĢtirmesi de kelime değiĢimini etkilemektedir. Ancak Ģimdiye kadar sadece kelime değiĢiminden söz dizimine doğru bazı bilgi türlerini nakletmek için bir değiĢim meydana geldi). Canlı varlıklar için kullanılan diĢil belirleyicilerin ödünç alınması örneğinde olduğu gibi, temas dillerinin farklılık gösterdiği yerlerde ya da küçültme belirleyicileri örneğinde olduğu gibi, özellikle dikkat çekici oldukları yerlerde, türetme sisteminin kesinlikle etkilendiği bir gerçektir. Temas edilen dillerde verimli olan doğal eklerin, ödünç alındıktan sonra verimliliklerinin abartılmıĢ olması da dikkat çeken bir durumdur. Standart Türkçe ve Balkan dillerinin en çarpıcı farklılıklarının göründüğü söz dizimi sahası, BR Türkçesinin güçlü uyum sağlama eğilimini göstermektedir. Ġsim cümlelerinde, datif ile lokatif iĢlevlerini karıĢtırma, tamlayan uyumunun Ģablonunu kopyalama, ve tamlanan-tamlayan kelime sırasını kullanma eğilimi vardır. Fiil cümlesinde ise eğilim, çekimli (dilek/istek ya da Ģart) formlarla mastarları ve analitik bağlaçlarla sıfat-fiilleri değiĢtirme yönündedir. Soru ve olumsuzluk formunun yerini bile bazen Slav modellere dayalı kelimeler alabilmektedir. Cümledeki kelime düzenine bakıldığında BR Türkçesinde kuvvetli bir temasın etkileri görülmektedir. Fonolojik sistemi etkilemiĢ olan yabancı kelimeler ve kopyalama yoluyla kullanım (calque) dıĢında, kelime hazinesi ele alındığında, Ģimdi standartlaĢma merkezlerinin uzağında ve etki altında olan, ama bir zamanlar hakim dil olan BR Türkçesinin durumuna özgü olgular mevcuttur. Yabancı bir kelimeyi ödünç alan bir dilden, o kelimenin ödünç alındığı Ģekliyle yeniden ödünç alınması olgusu, hakimiyet iliĢkilerinde bir değiĢimi yansıtır. Benzer Ģekilde eskiden gündelik hayattan devlet idaresine kadar her alanda her çeĢit Slavca ifadenin kaynağı Türkçe iken, Ģimdi durum tam tersine dönmüĢtür. Slavca (ve sayısal üstünlüğün olduğu bölgelerde Arnavutça) BR Türkçesine pek çok ödünç kelime veren bir kaynak iĢleri görmektedir. Bu durum, Arnavut etkisi karĢısında Slavca meselesini ve BR Türkçesinin sosyo-lingüistik konumu meselesini gündeme getirmektedir. Özellikle Batı Makedonya‘da Arnavutça ile Makedonca arasında amansız bir rekabet sürmektedir ki, bu yüzyılın baĢında biri çoktan kendini ispat etmiĢtir (Selisˇcˇev 1931: 11-12). Pek çok durumda dillerden herhangi biri temas olgusunun kaynağı olabilmekte ve asıl kökü birine atfedilmesi ısrar edilmekte, ideolojik renkler olabilmektedir. Dahası Türkçenin baĢka dilleri konuĢanlar tarafından sık sık benimsendiği gerçeği, BR Türkçesinin yeni bir kelime hazinesi edinmiĢ bir Balkan dili olarak değerlendirilebileciği yönündeki sorunu gündeme getirmektedir. 783 Ago, A. 1987. Ġsveç‘te çalıĢmakta olan Makedonya‘nın Resne Bölgesinden Türk ĠĢçi Ailerinin KonuĢma Dilindeki DeğiĢmeler. BeĢinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi: Tebliğler 1. Türk Dili, cilt 2. Istanbul: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 7-15. Akan Ellis, B. 2000. ―Shadow Geneologies: Memory and Identity among Urban Muslims in Macedonia‖ Ph. D. Dissertation. The American University. Asım, M. 1976 ―Prizren civarında MamuĢa Köyünde Düğün Türküleri, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. I. 1-7. Ankara: Ankara Üniversitesi. Bayram, I. 1985. Sırp-Hırvat ve Arnavut Dillerinin Kosova Türk Ağızlarına Etkisi (Interview with Prof. Dr. Nimetullah Hafız). Birlik II/5. 15. Bernsˇtejn, S. B. 1968 ―Les langues turkes de la Péninsule des Balkans et l‘union des langues balkaniques‖, Actes du Premier congrés international des études balkaniques et sud-est européens, C. VI. 73-79. Sofia: BAN. Birlik. Tri-weekly Turkish-language newspaper published in Skopje. References have the following format: date. month. year: page. Boeschoten, H. 1991. Aspects of Language Variation. in: Turkish Linguistics Today, ed. by Hendrik Boeschoten and Ludo Verhoeven. Leiden: Brill. 150-76. Boretzky, N. 1975, 1976. Der türkische Einfluss auf das Albanische. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz. Brendemoen, B. 1984. A note on the retraction of labial front vowels in the Turkish dialet of Trabzon. RiepmocˇËla: Esays in honor of Knut Bergsland. Oslo: Novus Forlag. 13-24. –––, 1989. Trabzon Çepni Ağzı ve Tepegöz hikâyesinin bir Çepni varyanı. Trabzon KültürSanat Yıllığı 1988-89. 13-22. –––, 1996. Phonological Aspects of Greek-Turkish Language Contact in Trabzon. Conference on Turkish in Contact, Netherlands Institute for Advanced Study (NIAS), Wassenaar, 5-6 February, 1996. –––, 1992. Some Remarks on the Vowel Harmony in a Religious dialect Text from Trabzon. In: Altaic Religious Beliefs and Practices, ed. by G. Bethlenfalvy. Budapest: Hungarian Academy of Sciences. 41-57. Burgariç, Recep. 1976. Dilimizi Éğrenelim: Sınıf IV. Skopje: Prosvetno Delo. –––, 1978. Dilbilgisi: Sınıf VII Skopje: Prosvetno Delo. 784 Caferoğlu, A. 1959 ―Die anatolische und rumelische Dialekte‖, Philologiae Turcicae Fundamenta, I. 239-260. Wiesbaden: Harrassowitz. –––, 1964 ―Anadolu ve Rumeli Ağızları Ünlü DeğiĢmeleri‖, Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı Belleten, 1-33. Doerfer, G. 1959 ―Das Gagausische‖, Philologiae Turcicae Fundamenta, I. 260-71. Wiesbaden: Harrassowitz. Eckmann, J. 1962 ―Kumanova (Makedonya) Türk ağzı‖, Németh Armağanı, 111-144. Ankara. Eren, ı. 1968. ―Manastır Türklerinin Bazı Hıdrelez Âdetleri‖, Türk kültürü, 6. 557-559. Erimer, K. 1970 ―Anadolu ve Rumeli Ağızları Üzerinde Bir Bibliografya Denemesi‖, Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı Belleten, 211-236. Friedman, V. A. 1982. Balkanology and Turcology: West Rumelian Turkish in Yugoslavia as Reflected in Prescriptive Grammar. Studies in Slavic and General Linguistics, C. 2, Amsterdam: Rodopi. 1-77. –––, 1985. Balkan Romani Modality and Other Balkan Languages. Folia Slavica, 7, 3. 381-389. –––, 1986. Turkish Influence in Modern Macedonian: The Current Situation and Its General Background. Festschrift für Wolfgang Gesemann, Band 3, BeitrÎge zur Slawischen Sprachwissenschaft und Kulturgeschichte. (Slavische Sprachen und Literaturen Band 8), ed. by Helmut Schaller. München: Hieronymus. 85-108. –––, 1993a. Language Policy and Language Behavior in Macedonia: Background and Current Events., Language Contact, Language Conflict, ed. by Eran Fraenkel and Christina Kramer. Peter Lang: New York. 73-99. –––, 1993b. Macedonian. The Slavonic Languages. ed. by B. Comrie and G. Corbett. London: Routledge. 249-305. –––, 1996. The Turkish Lexical Element in the Languages of the Republic of Macedonia from the Ottoman Period to Independence. Zeitschrift für Balkanologie. C. 32. Gadzˇieva, N. Z. 1973. Osnovny puti razvitija sintaksicˇeskoj struktury tjurkskix jazykov. Moscow: Nauka. Gajdarzˇi, G. A. 1973 Gaguzskij sintaksis. KiĢina˘u: ġtiint˛a. Gülensoy, T. 1981 Anadolu ve Rumeli Ağızları Bibliografyası. (Millî Folklor AraĢtırma Dairesi Yayınları, No. 33). Ankara: Kültür Bakanlığı. –––, 1993. Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Êzerine Bir Deneme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. Guzev, V. G. 1962 ―Opisanie tureckogo govora sela Krepcˇa tyrgovisˇtenskogo okruga v Bolgarii‖, Balkansko ezikoznanie 5, 2. 57-85. 785 Hafız, N. 1985. Kosova Türk Ağızlarında ―k > ç‖ ve ―g > c‖ Ünsüz DeğiĢmeleri. BeĢinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi: Tebliğler 1. Türk Dili, cilt 1. Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 127-29. Hafız, T. 1976 ―Prizren‘de Türk Halk Türküleri ve Kaynakları‖, Türk Folkloru AraĢtırmaları Yıllığı, 116-140. Hasan, H. 1987. Yugoslavya‘da Türk Halk Edebiyatı Üzerinde Yapılan Derleme Çeviri ve AraĢtırmalar Üzerinde Bir Bibliografya. Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı Belleten. (1984). 315-38. Hazai, G. 1959/60 ―Beiträge zur Kenntnis der türkischen Mundarten Mazedoniens‖, Rocznik orientalistyczny, 23, 2. 83-100. –––, 1961 ―Contributions à l‘histoire d‘une limite dialectale dans les Balkans‖, Orbis, 10. 15-19. –––, 1963. Rumeli Ağızları Tarihinin Ġki Kaynağı Üzerine. Türk Dili AraĢtırmaları Yılığı Belleten (Türk Dil Kurumu Yayınları 234). 117-120. –––, 1964. ―Mes enquêtes sur les parlers turcs des Balkans‖, Communications et rapports du Premier congrès international de dialectologie générale, C. II. 85-90. Louvain: Centre international de Dialectologie générale de l‘Université catholique de Louvain. –––, 1978 Kurze Einführung in das Studium der Türkischen Sprache. Wiesbaden: Harrassowitz. Hazai, G. and M. Kappler. 1999. Der Einfluss des Türkischen in Sudosteuropa., Handbuch der Südosteuropa-Linguistik, ed. by Uwe Hinrichs. Wiesbaden: Harrassowitz. 649-75. Ibrahimi, S. 1982. Ndikimi i gjuhues shqipe në rrafshin fonologjik të turqishtes së folur në Maqedoni dhe Kosovë. Studime fililogjike 36 (19), 2. 51-61. Jasˇar-Nasteva, O. 1957 ―Vlijanieto na makedonskiot jazik vrz albanskite i turskite govori vo Makedonija‖, Makedonski jazik, 7, 2. 147-64. –––, 1969 ―Za nekoi fonolosˇki izmeni vo govorot na turskoto naselenie vo Gostivarsko‖, Godisˇen zbornik na Filozofskiot fakultet na Univerzitetot vo Skopje, 21. 339-44. –––, 1970 ―Turskiot govor vo gostivarskiot kraj‖, Zbornik za Gostivar, 269-306. Gostivar: Sobranie na Opsˇtinata Gostivar. –––, 1971/2 ―Bilinguität bei der türkischen Bevölkerung in der Gegend von Gostivar und dadurch bedingte phonologische Veränderungen in ihrem Dialekt‖, Zeitschrift für Balkanologie, 8. 54-83. –––, 1986. ―Prilog kon proucˇuvanjeto na Jurucite od Radovisˇko‖, Etnogenezata na Jurucite i nivnoto naseluvanje na Balkanot, ed. by Krum Tomovski et al. Skopje: MANU. 125-146. –––, 1992. Soziolinguistische aspekte des makedonischen und der anderen sprachen in der Republik Makedonien. Welt der Slaven 37 (NS 16) 1/2. 188-210. –––, 2001. Turskite leksic˘ki elementi vo Makedonskiot jazik. Skopje: Institut za makedonski jazik. 786 Johanson, L. 1978/79 (=1981). The indifference stage of Turkish suffix vocalism. Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı Belleten. 151-56. (rep. 1991; Linguistische beitrÎge zur Gesamtturkologie. Budapest: Akadémiai Kiadñ. 71-76). –––, 1975. Some remarks on Turkish ―hypotaxis‖. Ural-Altaische Jahrbücher 47. 104-18. (rep. 1991. Linguistische beitrÎge zur Gesamtturkologie. Budapest: Akadémiai Kiadñ. 210-24). –––, 1992. Strukturelle Faktoren in Türkischen Sprachkontakten. (Sitzungsberichte der wisenschaftlichen Gesellschaft an der Johann Wolfgang Goethe-Universität Frankfurt am Main Band XXIX, Nr. 5). 163-299. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. Jusuf, S. 1987. Prizrenski Turski Govor. Prishtina: Jedinstvo. Kakuk, S. 1960 ―Constructions hypotactiques dans le dialecte turc de la Bulgarie occidentale‖, Acta Orientalia Hungarica, 11. 249-57. –––, 1972 ―Le dialecte turc d‘Ohrid en Macédoine‖, Acta Orientalia Hungarica, 26. 227-282. Katona, L. 1969 ―Le dialecte Turc de la Macédoine de l‘Ouest‖, Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı Belleten, 57-194. Kowalski, T. 1926 ―Osmanische-Türkische Volkslieder aus Mazedonien‖, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 33. 166-231. Manevic´, T 1953/4 ―Prilog proucˇavanju govora Juruka u Makedoniji‖, Juzˇnoslovenski filolog, 20. 333-41. Matras, Y. 1990. On the Emergence of Finite Subordination in Balkan Turkish. Proceedings of the Fifth International Conference on Turkish Linguistics, SOAS, 17-19 August, 1990. –––, 1996. Layers of Convergent Syntax in Macedonian Turkish. Conference on Turkish in Contact, Netherlands Institute for Advanced Study (NIAS), Wassenaar, 5-6 February, 1996. Miklosich, F. 1884. Die tu¨rkischen Elemente in den su¨dost-und osteuropa¨ischen Sprachen, in: Denkschriften der K-Ak. d. Wiss. in Wien, Phil. -Hist. K1. 34, 35, 38. Mollov, R. and M. Mollova 1966 ―Parlers turcs des Rhodopes de l‘Ouest au point de vue slavistique‖, Balkansko Ezikoznanie, 11, 1. 121-36. Mollova, M. 1962. ―Le futur dans un parler turc de Bulgarie‖, Balkansko ezikoznanie, 5, 2. 8797. –––, 1968 ―Parler turc de Florina‖, Balkansko ezikoznanie, 13, 1. 95-127. –––, 1970 ―Coïncidences des zones linguistiques bulgares et turques dans les Balkans‖, Actes du 10e congrès international des linguistes (28 août-2 septembre, 1967), 217-221. Bucharest: Romanian Academy of Sciences. Nedkov, V. 1986. Jurucˇkite naselbi i naselenie vo istocˇna Makedonija., Etnogenezata na Jurucite i nivnoto naseluvanje na Balkanot, ed. by Krum Tomovski et al. Skopje: MANU. 75-88. Németh, J. 1956 Zur Einteilung der türkischen Mundarten Bulgariens. Sofia: BAN. 787 –––, 1961 ―Traces of the Turkish Language in Albania‖, Acta Orientalia Hungarica, 13. 9-29. –––, 1965 Die Türken von Vidin. Budapest: Akadémiai Kiadñ. Nova Makedonija. Daily Macedonian-language newspaper published in Skopje. References have the following format: date. month. year: page. Palikrusˇeva, G. 1986. ‗Etnografskite osobenosti na makedonskite Juruci. in: Etnogenezata na Jurucite i nivnoto naseluvanje na Balkanot, ed. by Krum Tomovski et al. Skopje: MANU. 69-74. Pokrovskaja, L. A. 1964. Grammatika gagauzskogo jazyka. Moscow: Nauka. –––, 1974. Otrazˇenie foneticˇeskix i grammaticˇeskix sxozˇdenij balkanskix jazykov v tureckix i gagauzskix dialektax. Doklady i soobsvcvenija sovetskix delegatov III Mezˇdunarodnyj s”ezd po izucˇeniju stran Jugo-Vostocˇnoj Evropy. Moscow: Nauka. –––, 1979 ―Nekotorye osobennosti sintaksisa gagauzskogo jazyka i balkansko-tureckix govorov‖, Problemy sintaksisa jazykov balkanskogo areala, 199-225. Leningrad: Nauka. Rudin, C. and A. Eminov. 1993. ―Bulgarian Nationalism and Turkish Language in Bulgaria.‖ Language Contact-Language Conflict, ed. by Eran Fraenkel and Christina Kramer. New York: Peter Lang. 43-71. Schaller, H. 1975. Die Balkansprachen. Heidelberg: Harrassowitz. Schmaus, A. 1968. ―Türkische k‘ ~ g‘, ç ~ c in den Balkansprachen‖, Slavistische Studien zum VI internazionalen Slavistenkongress in Prag, 170-82. Munich: Trofenik. Selisˇcvev, A. M. 1931. Slavjanskoe Naselenie v Albanii. Sofia: Makedonski naucˇen institut. Teodosijevic´, M. 1985. Yugoslavya‘da KonuĢulan Türkçenin SadeleĢtirilmesi ve EĢ Anlamlı Kelimelerin YanlıĢ Kullanılması. BeĢinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi: Tebliğler 1. Türk Dili, Cilt 1. Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 261-65. –––, 1987. Yugoslavya Türklerinin Basın Dili Üzerine Lengüistik Bir AraĢtırma. Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı, Belleten. (1984). 167-213. –––, 1988. Jezik sˇtampe Turske narodnosti u Jugoslavii (List ―Tan‖). Prilozi za orientalnu filologiju 37 (1987). 91-118. Tietze, Andreas 1957 ―Slavische Lehnwörter in der Türkischen Volkssprache‖, Oriens 10. 1-47. Tryjarski, Edward. 1976. Some Problems of Research on the Rumelian dialects. Studi Preottomani e Ottomani. Naples: Instituto Universitario Orientale. 219-24. Tryjarski, Edward. 1990. Balkan dialects. Handbuch der Türkischen Sprachwissenschaft, ed. by Gy. Hazai. Wiesbaden: Harrassowitz. 414-453. Yusuf, Süreyya. 1971. Dilimiz: Sınıf V Skopje: Prosvetno Delo. –––, 1977. Prizren Türkçesinin Tümce Yapısı. Æevren 5, 13/61-68. 788 Zaja˛czkowski, W. 1968 ―Türkische Sprachproben aus Mazedonien‖, Folia Orientalia, 9. 19-51. Zekeriya, Necati. 1971. Yaprak: Sınıf II Skopje: Prosvetno Delo. –––, 1976. Dilimizi Sevelim: Sınıf III Skopje: Prosvetno Delo. –––, 1978. Dilbilgisi: Sınıf VI Skopje: Prosvetno Delo. Zekeriya, Necati and Recep Bugariç. 1976. Dilbilgisi: Sınıf VIII Skopje: Prosvetno Delo. 789 Makedonya ve Kosova Türkleri Edebiyatı / Prof. Dr. Mustafa Ġsen [p.464-469] PROF. DR. MUSTAFA ĠSEN BaĢkent Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / TÜRKĠYE GiriĢ Balkanlar‘ın yeni ülkelerinden Makedonya, Osmanlı Rumelisi‘nin de oldukça önemli bölgelerinden birini meydana getiriyordu. Aslında Makedonya, bir coğrafi bölgenin adıdır ve günümüzde Yunanistan, Makedonya Cumhuriyeti ve Bulgaristan arasında bölüĢülmüĢ durumdadır. Çok erken dönemde (1360), Osmanlı yönetiminin bir parçası haline gelen yöre, 1912 yılına kadar Türk yönetiminde kaldı. Balkanlar‘daki Türk hakimiyeti ve ardından gelen uzun barıĢ devresinde ortaya çıkan geliĢmelerden bilim, kültür ve sanat da kendine düĢen payı almıĢ ve bölgede bu açıdan da büyük bir geliĢme görülmüĢtür. Balkanlar‘da bugün mevcut pek çok merkezî yerleĢim birimini Ģehir haline getirenler Türklerdir. Bu yüzdendir ki Balkanlar‘da yakın zamanlara kadar hangi ırktan olursa olsun bir kimsenin Ģehirli sayılabilmesi Türkçe bilmesi Ģartına bağlıydı. Balkan Ģehirlerinde Osmanlı medeniyeti doğrultusunda geliĢme aĢamasında bilim, kültür ve sanatın alt yapısı olan medrese, mektep, tekke ve zaviyeler tesis edilmiĢ, bunları takiben bilim, kültür ve sanatın ilk temsilcileri bu topraklarda yetiĢmeye baĢlamıĢtır. Doğal kaynaklar bakımından zengin bir alt yapıya sahip Balkanlar, sağlanan barıĢ ortamıyla birlikte hızlı bir geliĢme göstermiĢ, baĢta imar faaliyetleri olmak üzere güzel sanatlar bu topraklarda süratle boy göstermiĢtir. Mesela edebiyat tarihi açısından bir değerlendirme yapılacak olsa bölgede ilk örneklere II. Bayezid döneminde (l481-l512) rastlanır. Bu tarihten sonra ise Edirne, Gelibolu, Saraybosna, Serez, Vardar Yenicesi, Üsküp, Manastır, Filibe, Selanik, Sofya ve Belgrad gibi önemli kültür merkezlerinden ve bunlardan siyasi bakımdan biraz daha az öneme sahip baĢka beldelerden yüzlerce Ģâir ve yazar yetiĢmeye baĢlamıĢ ve bunlar zaman içinde Türkçenin en güzel örneklerini üretmiĢlerdir. Makedonya Türkleri Edebiyatı Osmanlı kültür coğrafyasına bakıldığında edebiyat tarihine katkıda bulunan Ģâirlerin büyük bir bölümünün Balkanlar‘da Ģehirlerde doğduğu görülecektir. Bir baĢka ifade ile Osmanlı Devleti‘nin Ģâir kadrosunun önemli bir bölümünü Rumeli yetiĢtiriyordu dense, mübalağa edilmiĢ olmaz. KuĢkusuz böylesine zengin bir kadronun bu bölgede geliĢip serpilmesini sağlayan bazı özel Ģartlar mevcuttu. Osmanlı devlet sistemi içinde bütün Ortaçağ devletlerinde olduğu gibi sanat özel bir teĢvik sistemi ile destekleniyordu. Osmanlı sarayından baĢlanarak taĢrada Ģehzade sancakları ve beyler kendi konumlarına uygun bir sanatçı kadrosunu maiyetlerinde bulunduruyorlardı. Böyle bir kadro adeta yöneticiliğin Ģartlarından sayılıyordu. Osmanlı Rumelisi özel konumu nedeniyle çok sayıda akıncı ailesinin de barınma yeriydi. Bu yüzdendir ki akıncı beyleri çevrelerinde maiyetlerindeki serdengeçtileri sürekli istim üzerinde tutacak derviĢ-meĢrep Ģairlere ihtiyaç duyarlar ve onları himaye ederlerdi. Sözü edilen bu Ģairler de yüklendikleri role uygun yalın sayılacak bir dille lirik Ģiirler kaleme alırlardı. Rumeli Ģairlerinin dillerinin niye daha sade ve niye daha çok hür bir derviĢ duyarlılığını dile 790 getirdikleri kanaatimce bu yüzdendir. Bu ve buna eklenecek baĢka sebepler yüzünden Rumeli adeta Ģairler ocağıdır. Örneğin sadece Divan edebiyatı mensuplarını bile sıralamak bugünkü Makedonya cumhuriyeti sınırları içinde bile ne denli canlı bir Türk edebiyatının var olduğunu gösterecektir: Makedonya‘nın iki önemli kültür merkezi Manastır ve Üsküp‘tür. Manastır doğumlu Ģâirler Ayânî, Celal Bey, Firdevsî (ö. 1564), Hâfız, Hâverî (ö. 1565), Kâtibî, KeĢfî, Mehmed, Merdî, Sabâyî, Sâmî, Sâmih, Sezâyî, Sinan, Vahyî (ö. 1546), Veznî (ö. 1578) ve Zuhûrî, Üsküp doğumlu olanlar ise Atâ, Dürrî, Fen nî, Ferîdî, Hâkî, Hemdemî, Hevesî, Ġshak Çelebi, Ġzârî, La‘lî, Mîrî, Muîdî, Nâmî, Niyâzî, Özrî (ö. 1523), Riyâzî (ö. 1546), Sıhrî, Vâlihî (ö. 1599), Vusûlî (ö. 1592) ve Zârî‘dir. Yine bu ülke sınırları içinde yer alan Debre Vecdî‘yi (ö. 1670), Drama Arif Mehmed‘i, Gevgili Bâlî‘yi, ĠĢtip Aklî (ö. 1688), Sadrî (ö. 1585), Tâlibî (ö. 1717) ve Tab‘î‘yi, Kalkandelen Sucûdî, Fakîrî ve Tulûî‘yi yetiĢtirmiĢtir. Tanzimat‘tan sonra da Makedonya, Türkçe eserler yazan kiĢileri yetiĢtirmeye devam etti. Mesela Kalkandelen‘den Sabrî (1862-1943), Manastır‘dan Cenap ġahabettin (1870-1934), DaniĢ Bey (1833-1876), Faik Bey (1825-1899), Kemaleddin (1864-1937), Nâilî (1823-1876), Rıf‘at (18511907), Nâcî (1875-?), Üsküp‘ten Yahya Kemal (1884-1958) dikkat çeken isimler oldular. Makedonya, daha yakın dönemlerde de ülkemizdeki kültür ve sanat faaliyetlerini desteklemeye devam etmiĢtir. Nitekim yakın döneme ait biyografi kaynakları tarandığında çağdaĢ sanat içindeki pek çok Ģâir ve yazarın doğum yerinin Makedonya olduğu hemen görülecektir. Ġlk akla gelenleri Ģöyle sıralamak mümkün: Enver Ziya Karal (Kosova, 1906-1982), Recep Bulut (ĠĢtip) YaĢar Nabi Nayır (Üsküp, 1908-1981) Hakkı Süha Gezgin (Manastır, 1895-1963), ġevket Rado (RadoviĢ, 19131988), Zekeriye Sertel, (Ustrumca, 1890-980), Ragıb ġevki YeĢim, (Makedonya, 1910-1971), Ziya Ġlhan Zaimoğlu, (Üsküp, 1912-1965). KuĢkusuz yakın dönemde edebiyatın ortaya çıkmasına zemin hazırlayan basın kuruluĢlarının da bu geliĢmede önemli payı bulunmaktadır. Osmanlıların XIX. yüzyılda Avrupa‘dan aldıkları basın kurumu, denebilir ki ilk örneklerini Balkan Ģehirlerinde vermiĢtir. Bu bakımdan Üsküp ve Kosova‘da Prizren (1871), Kosova (1877), Yeni Mektep, Envâ-ı Hürriyet, ġar, Yıldız, Rehber, Uhuvvet, Hak (1920), Hak Yolu (1924), Mücahede (1925), Yeni Vakit (1925), Birlik (1925), Sosyalist Fecri (1920), Sadâ-yı Millet (1927), IĢık (1927) ve Doğru Yol (1937), krallık döneminin basın organları olarak dikkat çeker. Osmanlı döneminde baĢta Ģehirler olmak üzere hakim nüfusun Türklerden oluĢtuğu yörede, 1912 sonrası durum tersine bir geliĢme göstermekle birlikte günümüzde de Balkanlar‘da yoğun Türk nüfus barındıran bölgelerden biri Makedonya‘dır. Osmanlı Devleti ile sona eren Türkçenin bu olumlu yapısı, yerini bir süre suskunluğa terk etti. Balkan bozgunlarından sonra geride kalan Türklerin yaĢadıkları sosyal sıkıntılar edebiyata da yansıdı. Özellikle Türk aydınlarının ana yurt Türkiye‘ye göçleri, bölgedeki edebiyat açısından bir kan kaybıydı. Kaldı ki yeni yönetimlerin bölgede kalan Türk ve Müslüman unsurlara hoĢ görüsüz davranıĢları ve dillerini kullanmaya izin vermeyiĢleri baĢka bir sıkıntıydı. Bununla birlikte Türkçe, Balkanlar‘da yaĢamaya devam etti. Zaman oldu konuĢma dili olarak kullanımı bile yasak edildi, zaman oldu imkan 791 buldu yazı dili halinde ifade edildi, ama asırlardan aldığı gücü sayesinde yine de ayakta kalmayı baĢardı. Eski Yugoslavya‘yı meydana getiren altı cumhuriyetten biri olan Makedonya Cumhuriyeti 1991 yılında bu yapıdan ayrılarak bağımsızlığını elde etti. Ülkenin yüzölçümü 25713 km, nüfusu da iki milyon civarındadır. Karakteristik bir Balkan ülkesi görünümü sergileyen Makedonya‘da pek çok farklı ırk ve dinden insanlar yaĢar. Asıl çoğunluk Makedonlardan oluĢur. Sonra Arnavutlar, ardından Türkler nüfusu oluĢturan ırklardır. Türkler nüfusun yüzde onunu meydana getirmektedirler. Bu nüfus baĢta Üsküp olmak üzere Gostivar, Kalkandelen, Kocacık, Ohri, Resne, Manastır ve ĠĢtip çevresinde yaĢamaktadır. Makedonya, Yugoslavya‘nın bir parçası olarak l945 yılından sonra bu ülkede uygulanan azınlık haklarını belli çerçeveler içinde Türklere de tatbik etti. Bu yüzden yörede Türkçe okullar (ilk, orta), radyo, televizyon yayınları, tiyatro yanında Türk edebiyatı da geliĢme gösterdi. Birlik Gazetesi l944‘ten beri Üsküp‘te çıkmaktadır. 1949 yılında Yeni Kadın çıktı. Bu yayını Pioner çocuk gazetesi izledi (1950). Bu tarihte baĢlayan yayın faaliyetleri, buna ek olarak daha sonra yayınlanmaya baĢlayan Sesler (1965) adlı bir kültür ve sanat dergisi ile yedi-on dört yaĢ grubuna seslenen Sevinç (1951) ve ana okulu çocuklarını hedefleyen Tomurcuk (1957) adlı iki çocuk dergisi de yakalanan geliĢimi hızlandırdı. Makedonya‘da bu görüntü kısmen bugün de devam etmektedir. ġimdilik Sesler dergisi yayınını planlanan periyodda sürdürememekte, buna karĢılık özel teĢebbüs tarafından Vardar adlı bir siyasi gazete yayınlanmaktadır. Bunlara birden fazla dilde yayın yapan El-Hilal ile Zaman‘ı eklemek gerekir. Türkçe radyo ve televizyon yayınları ile tiyatro faaliyetlerini de bu geliĢime katmak gerekecektir. Makedonya‘da Türk edebiyatını Hüseyin Süleyman (l90l-l963), Abdülfettah Rauf (1910-1963), Enver Tuzcu (l9l6-l958), ġükrü Ramo (l9l8-1988), Mustafa Karahasan (l920), HümaĢah Vardar (1920), Lütfi Seyfullah (d.l926), Necati Zekeriya (l928-l987), Mahmut Kıratlı (1929-1988), Fahri Kaya (l930), Ġlhami Emin (l931), Recep Murat Bugariç (l934), Esad Bayram (l934), Cavit Saraç (1935), Avni Engüllü (l947), Fahri Ali (1948), Sebahattin Sezair (1948), Halise Hasan Özgün (1948), Avni Abdullah (l948), Alaattin Tahir (l949), Melahat Engüllü, Suat Engüllü (l950), Ġrfan Bellür (1954), Enver Ġlyaz (1955), Sabit Yusuf (d.l957), Biba Ġsmail (1957) Semra Samet (1958), Tülay Ġbrahim, Oktay Ahmed, Meral Kayın, Rıfat Emin ve Leyla Hüseyin temsil etmektedir. Makedonya‘da (Eski Yugoslavya) yayınlanan eserlerin büyük çoğunluğunun, özellikle ilk devrede yayınlananların, bütün sosyalist ülkelerde olduğu gibi, devlet desteği ve devlet kontrolünde çıktığı unutulmamalıdır. Bu yüzden sözü edilen yayınlar büyük oranda resmi ideolojinin propogandası niteliğindedirler. En azından, bu niteliği ön planda olan eserlere daha çok basılma imkanı sağlanmıĢtır. Hal böyle olmakla birlikte bu destek Türkçenin bir yazı dili olarak bölgede hayatiyetini sürdürmesini sağlamıĢ ve Balkan ülkeleri içinde eski Yugoslavya topraklarında yaĢayanlar bölgenin baĢka insanlarına oranla kimliklerini, bu arada dillerini ifade etmede daha iyi bir durumda olmuĢlardır. Yine bu yüzdendir ki Balkanlar‘da en çok Türkçe eser de Makedonya‘da basılmıĢtır. 792 Balkanlar‘da konuĢma dilinde tabii olarak bir takım yerel ağızlara rastlansa da bölgede yazı dili tarihin her döneminde Ġstanbul Türkçesi olmuĢtur. Günümüzde de bu durum devam etmektedir. Fakat 1945 sonrası Türkçesinin kelime kadrosunda hatta yer yer sentaksında bir değiĢme meydana geldi. Çünkü dil, sosyal yapının değiĢmesinden kolaylıkla etkilenir. Düne kadar bölgenin prestijli dili olan Türkçe yörenin Türk yönetiminden çıkmasından sonra yerel diller karĢısında bu konumunu kaybetmiĢ ve etkilenen bir dil haline düĢmüĢtür. Ayrıca Türkçenin eğitim dili olma özelliğini yitirmiĢ olması da onu etkileyen bir baĢka faktördür. Makedonya‘da belli bir seviyeye kadar Türkçe eğitim devam etmiĢ olmakla birlikte sonuçta bu eğitim bir azınlık eğitimidir. Makedonya‘da Türk edebiyatı denince öncelikle akla gelen Ģiirdir. Bunu Türk milletinin Ģiire olan özel ilgisiyle izah etmek gerekecektir. ġiir alanında da çocuk Ģiiri dikkat çeker. Bunun birkaç sebebi vardır. Çocuk Ģiirinde karĢımıza çıkan yalın dil, açık ve sade anlatım, mümkün olduğunca edebi sanatlardan ve tasvirden kaçınma gibi özellikler Balkanlar‘daki Türk Ģiirinin zaten ilk göze çarpan özellikleridir. Okullarda derinliğine okutulmayan Türkçe, 90‘lı yıllara kadar kapalı bir iliĢkiler yumağı içinde varlığını sürdürdü. Bölge Ģairleri Türkiye ile de sağlıklı bir iletiĢim imkanı elde edemeyince doğal olarak yalın sayılacak bir anlatım ve sınırlı sayıda kelime ile yetinmek zorunda kaldılar. Dili güzel kullanmayı gerekli kılan edebi ifade, ancak ciddi bir eğitimle sağlanabilir. Oysa Balkanlar‘da uzunca bir kesintinin ardından 1950 sonrası yeniden filizlenmeye baĢlayan Türkçe, zaman zaman güzel kullanım Ģöyle dursun kendisini doğru kullanacak kiĢilerden bile yoksun kalmıĢtır. Belli bakıĢ açılarına bağlı olarak bir açılıp bir kapanan Türkçe okullar, yine siyasi Ģartlara bağlı olarak zaman zaman yayınlanmasına izin verilen dergi ve kitap neĢri faaliyetleri, kısacası bilim ve sanat faaliyetlerinin hiç hoĢlanmadığı istikrarsızlık örnekleri bölgede Türk yazı dilinin en büyük sorunudur. Yazı dili ister istemez eğitimin ötesinde bir birikime, bir geleneğe yaslanmak zorundadır. KuĢkusuz Balkanlar‘ın yakın döneminde böylesine bir birikimden de söz edilemez. Bunlara eklenmesi gereken çok önemli bir baĢka faktör de bu yörede istisnasız bütün ülkelerde sanat ve edebiyat faaliyetlerinin yükünü çeken unsurun öğretmenler olmasıdır. Yazarların biyografileri incelendiğinde neredeyse bütününün öğretmen olduğu görülecektir. Bu öğretmenler yöredeki bütün entelektüel faaliyetleri sırtlarında taĢımıĢlardır. Bütün dünyası çocuk olan bu meslek mensupları doğaldır ki sanat faaliyetlerinde de gündelik hayatlarının bu en önemli objesini, yani çocuğu yazdıklarının merkezine koyacaklardır. Bunlara bir de sosyalist kültürün eğitilmeye muhtaç bir nesne olarak gördüğü ve ancak çocukluklarında iyi eğitilen insanların sistem açısından bir güvence teĢkil edeceği görüĢü doğrultusunda genelde çocuk eğitimine verdiği önemi de katmak gerekecektir. Bu yaklaĢımın gereği olarak zaten bu ülkelerde çocuklara yönelik çok sayıda dergi vb. yayın çıkmaktadır. ĠĢte Türkçe neĢriyata izin verildiğinde Türk çocukları için de bu imkanlar devlet desteği sağlanarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Makedonya‘da yaĢayan Türkler, yakın yıllara kadar sosyalist yönetimlerce idare edildiler. Bu yüzdendir ki edebi çalıĢmalarda ele alınan konular, sözü edilen sistemin sanat anlayıĢıyla yakından ilgilidir. Sosyalist sanat anlayıĢı toplumcu bir bakıĢ açısını temel aldığı ve sanatı ideolojinin emrinde bir enstrüman olarak gördüğü için bu ülkelerdeki edebi örnekler çizilen çerçeveye uygundur. Bu 793 yüzdendir ki özellikle 1945-1960 arası yazılan örneklerin önde gelen özelliği deklaratif oluĢlarıdır. Sosyalist yapı yeni bir dünya kurmakta olduğu için bütün emekçiler gibi yazarlar da yeni kurulan bu dünyaya katkı sağlamalıdır. Bununla birlikte özellikle azınlık Ģairi biraz da bu ideolojik yapıdan kaçabilmek için yine Ģiirlerinde doğa manzaralarına (mevsimler, aylar, dağlar, GüneĢ Baba, kelebek, arı, kuĢlar), okula, kitap sevgisine, analara, güleç yüzlü olmaya, çalıĢkanlığa, tembel olmamaya, temizliğe, okula gidiĢe dikkat etmeye yönelik metinler kaleme almıĢtır. Doğa manzaralarının bu edebi yatta bu denli yoğunlukla yer almasının bir baĢka önemli sebebi de yöre halkının büyük ölçüde kırsal kesimde yaĢıyor olmasıdır. Okul aracılığı ile Ģehir hayatına katılan Ģair, sürekli kendi çocukluğunu ve çocukluğunun geçtiği kırsal dekoru özlemektedir. Çocuklukta kalan her Ģey güzel olduğu için de kırsal kesimin sorunlarından çok onun güzelliği Ģiire konu edinilir. Sosyalist örgütlenmenin edebiyata yansımasının bir örneği sayılacak konular, örneğin iyi bir Piyoner olmak sıklıkla dile getirilir. Buna karĢılık özellikle sosyalist uygulamaların daha katı uygulandığı ilk yıllarda din karĢıtı Ģiirler yoğunluktadır. Ülkede modernleĢme ve onun sağladıkları, moderniteye uymada karĢılaĢılan sıkıntılar, kadın erkek iliĢkileri ağırlıklı konular arasındadır. Azınlıkların kendi tarihlerine ve bu tarih içindeki kahramanlara gönderme yok denecek kadar azdır. Buna karĢılık sosyalist kültürün önde gelen kahramanlarına adanmıĢ yüzlerce örnek bulunabilir. 1990‘lı yıllardan sonra ülkede hissedilen demokratik hava kuĢkusuz edebiyata da yansımıĢ ve yukarıda çerçevesi çizilen Ģablon büyük ölçüde değiĢmiĢtir. Bu olumlu geliĢmeye karĢın Makedonya‘daki ekonomik sıkıntılar yüzünden yayın organlarına gereken destek sağlanamamaktadır. Ama çıkarılabilen yayın organlarında artık baĢka alanlarda olduğu gibi daha reel konularına ait örnekler kendilerine yer bulabilmektedir. ġiir dıĢında ikinci ağırlıklı konu hikayedir. Burada da çocuk hikayesi ağırlıklı yer tutar. Hikayeler de konu, anlatım ve dil özellikleri bakımından Ģiirler için söylenenlere benzemektedir. Hüseyin Süleyman, ġükrü Ramo, Mustafa Karahasan, ġerafettin Nebi, Mahmut Kıratlı, Necati Zekeriya, Fahri Kaya, Recep Murat Bugariç, HümaĢah Vardar, Avni Engüllü, Avni Abdullah, Mustafa YaĢar, Alaattin Tahir, Suat Engüllü, Enver Ġlyaz ve Enver Ahmet bu alanda eser veren sanatçılardır. Bu ülke Türk edebiyatında dikkat çeken bir diğer alan da tiyatro yazarlığıdır. Halklar tiyatrosunun bir bölümünün Türk tiyatrosu olarak faaliyet göstermesi tiyatro yazarlığını da teĢvik etmiĢ ve Mustafa Karahasan, Hüseyin Süleyman, Ġlhami Emin, Ġrfan Bellür, ġerafettin Nebi, Lütfi Seyfullah ve Sabit Yusuf bu alanda eserler kaleme almıĢlardır. EleĢtiri ve deneme alanında da Makedonyalı Türk yazarlar kalem oynatmıĢlarsa da bu alanda yazılan örnekler sınırlıdır. M. Karahasan, N. Zekeriya, F. Kaya, Avni Engüllü, Avni Abdullah ve Suat Engüllü bu konuda dikkat çeken adlardır. Makedonya‘da Türkçe, XIV. yüzyıldan beri konuĢma ve yazı dili olarak yaĢamaktadır. Günümüzde Balkanlar‘da Türkçenin en canlı yaĢadığı yöre burasıdır. Osmanlı sonrası en çok Türkçe kitap da yine burada basılmıĢtır. Var olan potansiyel geliĢtirilir, küçük sorunlar aĢılırsa Türkçe burada gelecekte de daha sağlıklı olarak yaĢamaya devam edecektir. Kosova Türkleri Edebiyatı 794 Kosova‘nın baĢkenti PriĢtine civarında Kosova ovasında 1389 yılında yapılan Kosova Meydan SavaĢı Türklere Balkanlar‘ı bütünüyle açan çok önemli bir dönüm noktasıdır. Bu tarihten itibaren Kosova, Osmanlı Devleti‘nin önem verdiği ve çevresi büyük ölçüde Müslüman nüfustan oluĢan bir yöre olarak kaldı. Bu nüfusun çok önemli bir bölümünü de Türkler olĢuturuyordu. Bu yüzdendir ki Kosova‘yı meydana getiren PriĢtine, Pirizren, Yakova, Ġpek gibi Ģehirler Osmanlı uygarlığının yansıdığı önemli merkezler olarak dikkat çekti. BaĢka alanlar gibi edebiyat tarihi açısından da bölgeden çok sayıda isim yetiĢti. Kosova sınırları içinde yer alan Prizren ve PriĢtine Ģair kaynakları olarak dikkat çekerler. AĢık Çelebi (ö. 1572), Bahârî (ö. 1551), Mü‘min, Nehârî, Sûzî, ġem‘î (ö. 1530) ve Tecellî Prizren, Azmî, Hâtifî, Levhî, Mesîhî (ö. 1512), Mustafa Çelebi (ö. 1565) ve Nûhî PriĢtineli Ģâirlerdir. Kosova bölgesi, daha yakın dönemlerde de Ģair ve yazarlar yetiĢtirmeye devam etmiĢtir. Nitekim yakın döneme ait biyografi kaynakları tarandığında çağdaĢ sanat içindeki bir kısım Ģâir ve yazarın doğum yerinin Kosova olduğu hemen görülecektir. Ġlk akla gelenleri Ģöyle sıralamak mümkün: Enver Ziya Karal (Kosova, 1906-1982), Recep Bulut (ĠĢtip), Ahmet Samim (Prizren, 1884-1910), Zekeriye Sertel, (Ustrumca, 1890-980), Macit Cevat Doğudan (Vulçitrin) gibi. Osmanlı Devleti Birinci Dünya SavaĢı sonrası Balkanlar‘ın büyük bölümü gibi Kosova‘dan da çekildi. ÇekiliĢin ardından ortaya çıkan yöresel yönetimler, aralarındaki ihtilafları kısmen çözerek l9l8l9l9 yılında Yugoslavya‘yı kurdular. l946 yılına kadar devam eden bu yönetim ve arada ortaya çıkan Alman ve Bulgar iĢgalleri yörede Türkçe yazılı basına imkan vermedi. Ancak sözlü edebiyat geleneği ve PriĢtine, Prizren, Yakavo, Ġpek gibi Ģehirlerde faaliyet gösteren tekkelerde geliĢtirilen tasavvuf edebiyatı canlılığını koruyordu. Ama bu ürünlerin o dönemde hiç biri basılma imkanı bulamadı. Bunların içinde Hacı Ömer Lütfi‘yi (1870-1928) ve ÂĢık Ferki‘yi istisna saymak gerekecektir. Halk edebiyatı geleneği çerçevesinde üretilen metinlerin Türkiye‘deki örneklerden -küçük ayrıntılar dıĢındabir farkının olmadığını bilmem söylemeye gerek var mı? BeĢ yüz yıllık bir birliktelik içinde Osmanlı Devleti‘nin iki kanadını oluĢturan Anadolu ve Balkanlar ayağının bu yüzünde üretilen halk edebiyatı örnekleri ne ise öbür taraftakiler de neredeyse aynıdır. Kar‘la Ġzmir arasında hangi farklardan söz edilebilirse Trabzon Prizren arasındaki farklardan da o ölçüde söz edilebilir. Kosova halk edebiyatı ürünleri de masallardan, türkülerden, manilerden, destanlardan, ata sözleri ve bilmecelerden oluĢmaktadır. l945 yılında Yugoslavya adıyla kurulan sosyalist yönetim ülkedeki azınlık haklarına saygı göstereceği sözünü tutarak çeĢitli dillerde yayın organlarının neĢrine ve okulların açılmasına izin verdi. Makedonya‘da Birlik Gazetesi‘nin neĢri (l944) ve Türkçe radyo yayınlarının baĢlamasına paralel olarak Türk edebiyatı da filizlenmeye baĢladı. Fakat aynı yönetim altında olmakla birlikte Kosova Özerk Bölgesi‘nde yaĢayan Türkler, Makedonya‘da yaĢayanlara oranla kültürel imkanlardan epeyce geç yararlandılar. Bunun sebebi Kosova‘da hakim nüfus olan Arnavutlarla Yugoslav yönetimi arasındaki iliĢkilerdir. Kosova‘da Türklerin konumu yönetimin Arnavutlarla iliĢkilerine bağlı olarak iniĢli çıkıĢlı bir seyir izler. Yönetimin arası Arnavutlarla iyi ise Türkler unutulur. Tersi durumlarda ise hatırlanırlar. Böyle bir iliĢkiden dolayı Kosova doğumlu Türk Ģâir ve yazarlar, ilk ürünlerini Makedonya‘da çıkan yayın organlarında neĢretmiĢ, 1969 yılından itibaren ise Kosova bölgesi Türkleri, kendi yayın organlarına kavuĢmuĢlardır. Denebilir ki bu bölgede 795 yeni dönem Türk edebiyatı ancak 1960‘lı yıllardan itibaren kıpırdanmaya baĢlamıĢtır. Bu yıllardan baĢlanarak Ģiir ve hikaye, ciddi aĢamalar kat etmiĢ, öteki türlerde de eserler verilmiĢtir. Birlik ve Tan dizileri arasında bu bölge doğumlu yazarlara ait çıkan çok sayıda kitap, nicelikle birlikte niteliğin de belli aĢamalar kaydettiğinin ifadesidir. l99l yılına gelinceye kadar Yugoslavya, Sırbistan, Hırvatistan, Makedonya, Bosna-Hersek, Slovenya ve Karadağ‘dan oluĢan bir federatif cumhuriyetti. Kosova ve Voyvadina, Sırbistan içinde iki özerk bölge olarak yapılanmıĢtı. Fakat bu görüntüye rağmen ipler büyük ölçüde Sırpların elindeydi. YaklaĢık kırk beĢ yıl böyle devam eden yapı, 1992 yılında parçalandı. Birlikten önce Slovenya, ardından Hırvatistan koptu. Fakat Bosna-Hersek‘in ayrılıĢı çok kanlı gerçekleĢti. Makedonya‘nın da ayrılmasından sonra yeni Yugoslavya, Sırbistan ve Karadağ Cumhuriyetlerinden ibaret kaldı. Sırbistan içinde mütalaa edilen Kosova Özerk Bölgesi de 1999 yılında BirleĢmiĢ Milletler müdahalesi ile Ģu anda statüsü belli olmayan, ama Yugoslavya ile de bağlarını koparmıĢ bir konuma dönüĢtü. Böylece günümüzde Yugoslavya toprakları içinde Türk nüfus kalmadı. Kosova‘da yaĢayan Türklerin nüfusunun 30-40 bin civarında olduğu sanılıyor. Bölgenin baĢkenti PriĢtine‘de Tan Gazetesi (1969), Çevren dergisi (1973) ve KuĢ (1979) çocuk dergisi yayınlanmaktaydı. Ayrıca Prizren‘de Esin (1979) ve Çığ (1990) dergileri çıkmaktaydı. SavaĢtan sonra bunların yayınına ara verildi. Buna karĢılık Ģimdi Prizren‘de özel gayretlerle Bay (1994), Sofra ve Türkçem dergileri ile Yeni Dönem adlı haftalık gazete çıkmaktadır. Son olarak bu bölgede Demokrasi Ufku adlı on beĢ günde bir çıkan yeni bir siyasi gazete yayına baĢlamıĢtır. Kosova bölgesinde savaĢ sonrası da Türkçe eğitime devam edilmektedir. Sınırlı konumda da olsa radyo ve televizyon yayınları da baĢlamıĢtır. Özellikle Türklerin yoğun olarak yaĢadığı Prizren ve çevresinde Türk askerinin yerleĢtirilmiĢ olması pek çok sorunu da çözmeye yaramıĢtır. Ayrıca bölge için çok önemli olan kültür, güzel sanatlar dernekleri faaliyet halindedir. Kosova Türklerinin Balkanlar‘da yaĢayan Türkler içinde ayrıcalıklı bir konumları vardır; bölgede yaĢayan bu nitelikteki unsurun aksine özellikle Prizren ve PriĢtine‘de oturan Türklerin tamama yakını Ģehirlidir. Bu özellik de hem hakların savunulmasında hem de sivil örgütlerin oluĢturulmasında çok etkili olmuĢtur. Kosova doğumlu olmamakla birlikte Süreyya Yusuf (1923-1977), bölgedeki edebiyatın geliĢip serpilmesinde yazar, bilim adamı ve eleĢtirmen olarak çok önemli bir yere sahiptir. Onun yönlendirmeleri bölge edebiyatının derlenip toparlanmasında önemli rol oynadı. Genelde Balkanlar‘da olduğu gibi Kosova bölgesinde de edebiyat denince akla Ģiir gelmektedir. Bunu hikaye izler. Süreyya Yusuf dıĢında Fahriye Çerkez (1929), Naim ġaban (l935-l961), Nusret DiĢo Ülkü (d.l938), Nimetullah Hafız (d.l939), Enver Baki (d.l943), Hasan Mercan (d.l944), Arif Bozacı (d.l944), Ahmet Ġğciler (1945), ġecaettin Koka (1945), Sadık Tanyol (1946), Bayram Ġbrahim (l947), Ġskender Muzbeğ (d.l947), Fikri ġiĢko (1949), Altay Suroy (d.l949), Fahri Mermer (1950), Agim Rıfat YeĢeren (d. l95l), Zeynel Beksaç (l952), Ethem Baymak (1952), Osman Baymak (l954) Aziz Serbest (1954), ReĢit Hanadan (1955), Mehmet Bütüç (1955) Nuhi Mazrek (1956) Raif Kırkul (1964), Özcan Micalar (1965) Burhan Sait (1967), Raif Vırmıça Hüseyin Kazaz ve ġükrü Mazrek Kosova Bölgesi‘ndeki Türk edebiyatının baĢlıca temsilcileridir. 796 Kosova‘daki Türk edebiyatı dil, ifade ve üslup bakımından Makedonya ile -aynı ülkenin farklı bölgeleri oldukları için- büyük benzerlik gösterir. Fakat Kosova Türk edebiyatı sosyalist sistemin soğumaya yüz tuttuğu bir dönemde geliĢmeye baĢladığı için içerik bakımından Makedonya‘daki ilk örnekler kadar güdümlü bir görüntü sergilemez. Kosova‘da tiyatro yazarlığı farklı bir yere sahiptir. Çünkü bu bölgede 1950 sonrası ilk edebi örnekler tiyatro eseri olarak görünür. 1951 yılında DurmiĢ Selina ve Aziz BuĢ‘un kaleme aldığı Çiçekli Ali ve Ben Rıza Ağa adlı oyunlar, daha sonra takipçi bulamamaĢıtır. Ancak yakın yıllarda Hasan Mercan, Süreyya Yusuf, Alim Rıfat YeĢeren ve Nuhi Mazrek yeniden bu türe canlılık getirdiler. Roman diğer Balkan ülkeleri gibi Kosova Türk edebiyatında da dikkate alınması gereken örneklere sahip değildir. Ġskender Muzbeg‘in Yanan Sevgiler, Hasan Mercan‘ın Namus Köprüsü ve ReĢit Hanadan‘ın Sel adlı çalıĢmaları birer deneme mahiyetindedir. EleĢtiri ve deneme alanında ilk akla gelen isim Süreyya Yusuf‘tur. Bunu Ethem Baymak izler. Nüfusla orantılı olarak düĢünüldüğünde günümüzde de Kosova‘da zengin bir Türk edebiyatından söz edilebilir. Hal böyle olmakla birlikte bu edebiyat, bütün Türkiye dıĢı Türk edebiyatları gibi yakın bir ilgiden yoksundur. Ancak son yıllarda bazı kitap ve antolojilerin neĢriyle Türkiyeli okuyucu sözü edilen örneklerden haberdar olmaya baĢlamıĢtır. Kosova Türk Ģiiri aslında Türkiye dıĢındaki azınlık Ģiirlerinin ortak özelliklerini yansıtır. Kosovalı Ģair de II. Dünya SavaĢı‘nı yaĢamıĢ ve çağdaĢ Ģiirlerini bu tarihten sonra baĢlatmıĢlardır. Sosyalist yönetimlerce yönetildikleri için toplumcu Ģiir bu ülkelerde daha farklı algılanmaktadır. Azınlıklar için önemli rol oynayan anonim halk edebiyatı örneklerinden yararlanma eğilimi Kosovalı Ģairlerde de fazladır. ÇağdaĢ Türkçeyi kullanma konusunda yöredeki Türkçe konuĢma dili ile Türkiye‘deki dil devrimini izleyen Türk Ģiir dili arasında bocalama söz konusudur. Benzer yöreler gibi Kosovalı Ģairler de büyük ölçüde Nazım Hikmet‘in çekim alanı içindedirler. Aslında laik bir yaĢantı içinde olan yöre Türk aydınları kendi kimliklerinin en önemli öğeleri olan Ġslami ve milli değerlere sahip çıkıp onları eserlerinde yansıtmaya özel önem verirler. Ama bu konum onların çevre kültürlerle temasını engellemez (YaĢın, 1995, s. 51). KuĢkusuz bu bakıĢ açıları 1990 sonrası kısmen değiĢti. Ama bu edebiyatın 1960-1990 yılları arasını kapsayan dönemi için büyük ölçüde geçerlidir. 1990 sonrası ise dini ve milli kimliğin daha da öne çıktığı söylenebilir. Buna karĢılık toplumcu Ģiirden neredeyse tümüyle vazgeçilmiĢtir. Özetlemek gerekirse Kosova‘da Türkçe, XIV. yüzyıldan beri konuĢma ve yazı dili olarak yaĢamaktadır. Günümüzde özellikle Prizren‘de çok canlı bir edebi faaliyet dikkat çeker. Bunların içinde Ģiir ve hikaye, onların içinde de çocuk edebiyatı önemli konumdadır. Var olan potansiyel geliĢtirilirse Türkçe bir ses bayrağı olarak Kosova‘da dalgalanmaya devam edecektir. 797 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, 3 C., Ġst. 1333-1342. BoĢkov, Vanço Turska Knjizevnost u Jugoslaviji, Enciklopedije Jugoslavije, VIII. Vanço BoĢkov, Ġstorija na makedonskiot narod, kn. I, del V, Galav, V, Üsküp, 1969. Engüllü, Suat Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Yugoslavya ve Makedonya Türk Edebiyatı), c. 7, Ankara, 1997. Hayber, Abdülkadir, Yugoslavya (Makedonya ve Kosova) Türklerinin Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyatları, Ġstanbul, 1998. Ġnal, Ġbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk ġÍirleri, 4. C. Ġstanbul, 1988. Ġpekten, Haluk Mustafa Ġsen v. d. Tezkirelere Göre Edebiyatımızda Ġsimler Sözlüğü, Ankara, 1988. Ġsen, Mustafa, Ételerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlar‟da Türk Edebiyatı Êzerine Makaleler, Ankara, 1997. Ġsen, Mustafa, Suat Engüllü, Türkiye DıĢındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Makedonya, Kosova Türk Edebiyatı), c. 7, Ankara, 1997. Ġsen, Reyhan-Mustafa Ġsen, Yugoslavya Türk Æocuk ġiirinden Seçmeler, Ankara, 1983. Ġsen, Mustafa, Reyhan Ġsen, A. Esra Kireççi, Balkanlar‟da Türk Æocuk ġiiri Antolojisi, Ankara, 2001. Ġsen, Mustafa, Balkanlar‘da Türk Çocuk ġiiri, Bilig, S. 18, Ankara, 2001. Ġslam, AyĢenur, Balkanlar‘da Türkçe Basın, Bilig, S. 19, Ankara, 2001. Kaya, Fahri. GökkuĢağı, Üsküp, 1985. Kurdakul, ġükran, ġÍirler ve Yazarlar Sözlüğü, Ġst. 1971. Mercan, Hasan. Balkanlar‟da ÆağdaĢ Türk ġiiri Antolojisi, Ankara, 2000. Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda Ġsimler Sözlüğü, Ġstanbul, 1971. Nimetullah Hafız, Yugoslavya‘da Türk Edebiyatı, Æevren, I/1, PriĢtine, 1973. Nimetullah Hafız, Yugoslavya‟da ÆağdaĢ Türk Edebiyatı Antolojisi, 2 C., Ankara, 1989. Popoviç, Aleksander, Balkanlar‟da Ġslam, Ġst. 1994. Selim, Bedri. ÆağdaĢ Yugoslavya‟da Türk Hikayeleri, PriĢtine, 1978. Slovoljub Djindjic, Darko Tanaskoviç, La Poesia Del Gruppo Nazionale Turco Della Jugoslavia, La Battana, XII/36-37 Fiume Nevembre 1975. YaĢın, Mehmet, Eski Yugoslavların Türkçe ġiiri, Sesler, S. 301, Aralık, (1995). Yusuf Süreyya, Yugoslavya Türk ġiiri, PriĢtine, 1976. 798 Zekeriya Necati, Æiçek, Üsküp, 1963. Zekeriya Necati, Æiğdem, PriĢtine, 1985. 799 BATI TRAKYA TÊRKLERĠ Batı Trakya Türkleri / Yrd. Doç. Dr. Zerrin Balkaç [p.470-488] YRD. DOÇ. DR. ZERRĠN BALKAÇ Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi /Türkiye Batı Trakya‘nın Türkler Tarafından Fethi ve Türk Hakimiyeti Batı Trakya Türklerin eline miladi 1363 yılında geçmiĢtir. Sultan Birinci Murad Rumeli fütuhatına devam ederken ünlü kumandanlarından Gazi Evrenos PaĢa‘yı Batı Trakya, Lala ġahin PaĢa‘yı da Bulgaristan dolaylarını fetihle görevlendirmiĢtir. Her iki kumandan da görevlerini kısa süre içinde büyük bir baĢarı ile yerine getirmiĢlerdir. Fetihten sonra Balkanlar‘a bir Türk akını baĢlamıĢtır. Anadolu‘nun Konya, Aydın, Balıkesir illerinden binlerce Türk ailesi buralara yerleĢtiriliyor, Osmanlı politikası gereği, Balkanlar‘ın TürkleĢmesi sağlanmıĢtır. Batı Trakya‘ya 1363 yılından önce de Anadolu‘dan bazı Müslüman Türk boylarının gelip yerleĢtiği bilinmektedir. Fakat bu yerleĢme, Bizans hizmetinde paralı bir görev niteliğinde olduğu için fetih anlamı taĢımaz. Bu sebepledir ki Batı Trakya‘daki Türk varlık ve hakimiyetinin baĢlangıç tarihi 1363 kabul edilmektedir.1 Osmanlılar Batı Trakya‘ya girer girmez, derhal bir imar faaliyetine giriĢmiĢlerdir. Çok geçmeden bölge han, hamam, camii, medrese, imaret, köprü gibi sayısız mimarî eserlerle süslenmiĢ, güzelleĢmiĢtir. Halk uzun yıllar uyruk ve ege