The flint material from Hoge Vaart-A27

De mesolithische en vroeg-neolithische vindplaats Hoge Vaart-A27 (Flevoland) Deel 18 Vuursteen: typologie, technologische organisatie en gebruik Amersfoort, 2001 Colofon ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 79 De mesolithische en vroeg-neolithische vindplaats Hoge Vaart-A27 (Flevoland) Deel 18 Vuursteen: typologie, technologische organisatie en gebruik Auteur: J.H.M. Peeters, J. Schreurs & S.M.J.P. Verneau Redactie: J.W.H. Hogestijn & J.H.M. Peeters Eindredactie: A. Steendijk Opmaak: M. Limburg Illustraties: RAAP, Amsterdam en ROB MediaProducties Omslagontwerp: M. Broeksma, Baarn Druk: Print X-Press, Amersfoort © ROB, Amersfoort, augustus 2001 ISBN 90-5799-018-0 Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek Postbus 1600 3800 BP Amersfoort Inhoud Voorwoord 5 18.1 Inleiding 7 18.2 Doelstellingen van het onderzoek 18.2.1 Algemene doelstelling 18.2.2 Specifieke doelstellingen 18.2.3 Methodische doelstellingen 7 7 8 8 18.3 Uitgangspunten, methoden en technieken 18.3.1 Technologische systemen en chaînes opératoires 18.3.2 Gebruikte methoden en technieken 9 9 10 18.4 Beschrijving van het onderzoeksproces 18.4.1 Materiaalbeschrijving en refitting 18.4.2 Steekproef gebruikssporenonderzoek 12 12 15 18.5 Beschrijving en analyse van de gegevens 18.5.1 Conservering en conditie van het materiaal 18.5.2 Herkomst en gebruik van de grondstoffen 18.5.3 Productie van halffabricaten 18.5.4 Productie van werktuigen 18.5.5 Gebruik en afdanking van werktuigen 18.5.6 Opslag en depositie 16 16 19 23 31 38 57 18.6 Discussie en conclusies 59 Literatuur 67 Afbeeldingen 71 Tabellen 123 Bijlagen 147 Bijlage 1 Gegevensregistratie en -beheer 149 Bijlage 2 Coderingslijst gebruikt bij het gebruikssporenonderzoek 153 Bijlage 3 Afbeeldingen gebruikssporenonderzoek 155 Voorwoord Het onderliggende verslag is onderdeel van de reeks van rapporten waarin de resultaten van het onderzoek van de mesolithische en vroeg-neolithische vindplaats Hoge Vaart-A27 (gem. Almere, prov. Flevoland) worden gepresenteerd. Dit door de ROB uitgevoerde onderzoek vond plaats tussen 1994 en 1997 in het kader van de voltooiing van de A27 tussen Blaricum en Almere en werd financieel mogelijk gemaakt door Rijkswaterstaat-Directie IJsselmeergebied. In de opzet van de reeks Hoge Vaart-rapporten is gestreefd naar een vorm waarin het integrale karakter van het onderzoek op de Hoge Vaart zoveel mogelijk bewaard blijft. Op de eerste plaats verschijnt de complete reeks onder nummer 79 van de reeks Rapportage Archeologische Monumentenzorg; ieder deelrapport beschikt over een volgnummer dat overeenkomt met het deelnummer. Ten tweede wordt bij verwijzingen naar deelrapporten behalve de auteur(s) ook het deelnummer vermeld. Ten derde zijn afbeeldingen en specifieke notaties, zoals put- en spoornummeraanduidingen, zoveel mogelijk geüniformeerd en wordt voor de verklaring verwezen naar het relevante deelrapport. J.W.H. Hogestijn J.H.M. Peeters De complete reeks Hoge Vaart-rapporten omvat de volgende hoofdstukken: 1 J.W.H. Hogestijn & J.H.M. Peeters Inleiding: achtergronden, uitgangspunten en projectorganisatie 2 T. Hamburg, J.W.H. Hogestijn, C. Kruijshaar, B. Ridderhof, M. de Rooij & H.W. Veenstra Veldwerk: opgravingsstrategie, methoden en definities 3 J.W. Beestman Vondstverwerking: behandeling, registratie en opslag 4 P. Haanen, M. Kappers, W. Schnitger & M. Wansleeben Automatisering: methoden, processen en technische gegevens 5 D. Muller Voorlichting: communicatie met publiek en projectmedewerkers 6 J.B.H. Jansen & J.H.M. Peeters Geochemische aspecten: verkenningen in enkele toepassingsmogelijkheden 7 Th. Spek, E.B.A. Bisdom & D.G. van Smeerdijk Bodemkunde en landschapsecologie I: veranderingen in bodem en landschap 8 Th. Spek, E.B.A. Bisdom & D.G. van Smeerdijk Bodemkunde en landschapsecologie II: aanvullend onderzoek naar landschaps-vormende processen 9 W. Gotjé Bodemkunde en landschapsecologie III: vegetatieontwikkeling en diatomeeën 5 10 J. Schelvis Bodemkunde en landschapsecologie IV: arthropoden 11 D. Visser, C. Whitton, O. Brinkkemper & J.W.H. Hogestijn Archeobotanie: de analyse van botanische macroresten 12 J.H.M. Peeters, E. Hanraets, J.W.H. Hogestijn & E. Jansma Dateringen: 14C-analyse en dendrochronologie 13 T. Hamburg, C. Kruijshaar, J. Nientker, J.H.M. Peeters & A. Rast-Eicher Grondsporen: antropogene sporen en structuren 14 R. Exaltus Micromorfologie: onderzoek aan slijpplaatmonsters van grondsporen 15 P. van Rijn & L. Kooistra Hout en houtskool: het gebruik van hout als constructiemateriaal en brandstof 16 F. Laarman Archeozoölogie: aard en betekenis van de dierlijke resten 17 P. Haanen & J.W.H. Hogestijn Aardewerk: morfologische en technologische aspecten 18 J.H.M. Peeters, J. Schreurs & S.M.J.P. Verneau Vuursteen: typologie, technologische organisatie en gebruik 19 J.H.M. Peeters Natuursteen: karakterisering en gebruik 20 J.H.M. Peeters & J.W.H. Hogestijn Op de grens van land en water: jagers-vissers-verzamelaars in een verdrinkend landschap 6 18 Vuursteen: typologie, technologische organisatie en gebruik 18.1 Inleiding Eén van de belangrijkste materiaalcategorieën die op de Hoge Vaart is aangetroffen is vuursteen. In totaal gaat het om ongeveer 250 000 stuks met een totaal gewicht van ruim 96 kg materiaal. De bestudering heeft ruim twee jaar in beslag genomen. Door de bijzondere samenstelling van het assemblage en de goede conservering, bod het complex goede mogelijkheden om beter inzicht te krijgen in de typologische, technologische en gebruiksaspecten van een complex uit de overgang van het laat-Mesolithicum en het vroeg-Neolithicum. Voor de beschrijving van het omvangrijke complex is gebruik gemaakt van een groot aantal variabelen. Bij aanvang van het onderzoek op de Hoge Vaart was nog niet duidelijk of op de vindplaats meerdere perioden aanwezig waren, en evenmin bestond er een idee van de aard van de site. Uitgaande van een vrij grote diversiteit in het materiaal, werd een breed scala variabelen en invalshoeken gekozen. Dit resulteerde in een zeer grote gegevensset, die in de loop van het project echter niet geheel en in al haar facetten uitgewerkt kon worden. Een aantal aspecten zal dan ook op een later moment nader uitgewerkt en gepubliceerd worden. In dit deel van de Hoge Vaart-rapporten wordt verslag gedaan van het onderzoek naar het vuursteenmateriaal. Het rapport is samengesteld uit verschillende, onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen deelrapporten. Het typologisch en technologisch onderzoek is uitgevoerd door J.H.M. Peeters en S.M.J.P. Verneau,1 terwijl het gebruikssporenonderzoek door J. Schreurs ter hand is genomen. In paragraaf 18.2 zullen de doelstellingen van het vuursteenonderzoek worden besproken. Daarna komen de uitgangspunten, de gevolgde methoden en de gebruikte technieken aan de orde. In paragraaf 18.4 zal kort worden ingegaan op het verloop van het onderzoeksproces. Vervolgens wordt in paragraaf 18.5 uitgebreid ingegaan op de presentatie en analyse van de gegevens. De synthese heeft plaats in paragraaf 18.6. 18.2 Doelstellingen van het onderzoek Reeds in het beginstadium van het project is gewerkt aan het zo duidelijk mogelijk definiëren van de onderzoeksdoelstellingen en daaraan vastgekoppeld de onderzoeksstrategie. Vanzelfsprekend werden de doelstellingen voor de analyse van het te verwachten vuursteenmateriaal voor een deel bepaald door het uitgangspunt zoals dat in het algemeen voor de uitwerking van alle andere vondstcategorieën werd gehanteerd.2 Verder werden de onderzoeksdoelstellingen voor het vuursteenmateriaal gestuurd door de ervaringen opgedaan bij eerder onderzoek naar laat-neolithische vondstgroepen uit Noord-Holland en het daarbij gebruikte theoretisch kader.3 Bovendien werden in de loop van het onderzoek bepaalde doelstellingen bijgesteld en/of toegevoegd. 1 Hier mag niet onvermeld blijven dat ook Johannes Musch (Marcillyen-Villette, Frankrijk) in 1995 een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de beschrijving van en de discussie over de aard van het vuursteenmateriaal. 2 Zie deel 1 in de reeks Hoge Vaartrapporten. 3 Peeters 1991, 1993, 1994. 18.2.1 Algemene doelstelling De uitwerking van een vondstcategorie dient minimaal te leiden tot een goed gefundeerde kwalitatieve en kwantitatieve typering, waardoor de betekenis van die categorie binnen de context van de overige informatie kan worden onderzocht. Voor wat het vuursteen betreft, betekende dit dat het onderzoek diende te leiden tot een kwalitatief en kwantitatief inzicht in de verschillende aspecten van dat 7 materiaal, zoals grondstofgebruik, technologie en werktuiggebruik. De informatie dient op zo’n manier verkregen te worden, dat de relaties tussen de diverse aspecten van het vuursteen en die van andere vondstcategorieën (zoals bot en aardewerk) verder konden worden onderzocht. Dit behoefde niet te betekenen dat alle aspecten tot in het kleinste detail werden uitgewerkt. Het onderzoek diende te leiden tot goed gefundeerde antwoorden op de gestelde vragen en waar nodig en mogelijk resulteren in suggesties voor nader onderzoek, dat buiten de context van het project zou kunnen worden uitgevoerd. Daar waar doelstellingen niet haalbaar zouden blijken te zijn (bijvoorbeeld door het gebrek aan financiële middelen, tijd, of capaciteit), zou in ieder geval aangegeven moeten worden wat de potentie van het materiaal is. 18.2.2 Specifieke doelstellingen Door de uitwerking van het vuursteenmateriaal dienen kwalitatieve en kwantitatieve inzichten in zoveel mogelijk aspecten van de materiaalgroep te worden verkregen, waardoor beeldvorming over de omgang met vuursteen in tijd en ruimte mogelijk wordt. Het gebruik van, en de omgang met vuursteen wordt hier niet als een statisch gegeven gezien, maar als (een onderdeel van) een systeem dat voortdurend onderhevig is aan variatie in zowel tijd als ruimte. Het vuursteenmateriaal is dus de materiële neerslag van een dynamisch proces. Om de aard van deze dynamiek te kunnen beschrijven, is het noodzakelijk om zoveel mogelijk aspecten ervan in kaart te brengen. Hiertoe heeft de uitwerking van het materiaal zich gericht op de beantwoording van de volgende vragen: - wat is de herkomst van de gebruikte vuursteen en hoe kan het materiaal in termen van kwaliteit en volume worden gekarakteriseerd? - welke uitgangsvormen werden nagestreefd voor de werktuigproductie en volgens welke methodische en technische concepten werden deze uitgangsvormen geproduceerd? - welke werktuigen werden waarvan en hoe vervaardigd en in hoeverre treedt typologische en/of technologische standaardisatie op? - hoe groot is de variatie in de aard en intensiteit van gebruik binnen de onderscheiden werktuigcategorieën? - hoe kan het afdankingsgedrag worden gekarakteriseerd? - hoe kan de accumulatiedynamiek worden gekarakteriseerd? De hierboven geformuleerde vragen hebben betrekking op de processen die aan de basis staan van de accumulatie van vuursteen op de vindplaats. Op voorhand kan niet worden aangenomen dat het ontstane patroon uitsluitend een gevolg van menselijke activiteit is. Een breed scala aan natuurlijke processen kan hebben bijgedragen aan de transformatie van de initiële patronen; het is dan ook noodzakelijk de informatie te ‘filteren’. Aan de hierboven geformuleerde vragen is er daarom een toegevoegd: - zijn er aanwijzingen voor postdepositionele verplaatsing, of erosie van materiaal? 18.2.3 Methodische doelstellingen Er dient een geautomatiseerd systeem te worden ontwikkeld, waarmee een snelle en effectieve verwerking van een grote hoeveelheid materiaal mogelijk is. Op basis van de beschikbare informatie over eerder opgegraven mesolithische en neolithische nederzettingen en het middels de boringen ‘afgebakende’ onderzoeksareaal werd een schatting gemaakt van de hoeveelheid te verwachten vuursteen voor de Hoge Vaart. Dit kwam neer op ca. 100 000 stuks bij een zeefmaaswijdte van 2 mm. Om een dergelijk omvangrijk complex effectief te kunnen verwerken, was het noodzakelijk te beschikken over een systeem waarmee gegevens 8 gestructureerd, snel en nagenoeg foutloos konden worden opgeslagen. Hiertoe is een data-management-systeem voor een MS-Windows omgeving ontwikkeld. In de loop van het onderzoek bleek al gauw dat de schatting voor de hoeveelheid vuursteen te laag was en dat een aantal van ca. 250 000 stuks realistischer zou zijn. Dit betekende ook dat de oorspronkelijke uitgangspunten voor de verwerking van het materiaal aangepast dienden te worden. Er is daarbij niet gekozen voor een aanpassing van de doelstellingen, maar van de steekproefgrootte en uitbreiding van de personele capaciteit. In verband met de steekproefgrootte is een methodische doelstelling aan het onderzoek toegevoegd: er dient een methode te worden ontwikkeld waarmee het mogelijk is de effecten van steekproefvergroting op de kwalitatieve en kwantitatieve informatiewaarde van de verzamelde gegevens te evalueren. Er is gezocht naar een ingang om na te kunnen gaan of de verzamelde informatie op een bepaald moment afdoende kon worden beschouwd om een goed gefundeerde beantwoording van de gestelde onderzoeksvragen mogelijk te maken. Dit betekent dat bepaald moest worden of de steekproef voldoende groot was om een kwalitatieve en kwantitatieve typering van de verschillende aspecten te kunnen geven. 18.3 Uitgangspunten, methoden en technieken In de voorgaande paragraaf is aangegeven wat de doelstellingen en de daaraan gekoppelde onderzoeksvragen voor de verwerking van het vuursteen van de Hoge Vaart waren. Het een en ander is, zoals gezegd, sterk bepaald door eerder opgedane ervaringen met laat-neolithisch materiaal uit Noord-Holland, waar tussen 1989 en 1994 een methodiek en benaderingswijze is ontwikkeld die in het kader van het onderhavige onderzoek nader uitgewerkt en toegepast zou kunnen worden. 18.3.1 Technologische systemen en chaînes opératoires 4 Een ‘artefact’ wordt hier gedefinieerd als een stuk (vuur)steen dat door de mens aan de natuurlijke omgeving wordt onttrokken om het op een zeker moment voor een bepaald doel te gebruiken. Het betreft dus niet alleen werktuigen, maar ook bewerkingsafval en onbewerkte knollen. 5 Zie o.a. Lemonnier 1986, 1992. 6 In het Nederlands zou de Franse term ‘chaînes opératoires’vertaald moeten worden met ‘handelingsreeksen’ of ‘handelingssequenties’. Dit heeft een andere betekenis dan bijvoorbeeld de veel gehanteerde term ‘reductiesequentie’ die feitelijk alleen maar betrekking heeft op de volgorde waarin (vuur)steenmateriaal bewerkt wordt (ofwel de methode). Een andere term die ook wel gebruikt wordt, maar evenmin de lading van ‘chaîne opératoire’ dekt, is ‘productiesequentie’ en refereert naar de volgorde van productie. 7 Zie bijvoorbeeld Pélegrin, Karlin & Bodu 1988 en Schlanger 1994. Lange tijd zijn (vuur)stenen artefacten4 als individuele objecten benaderd. Een vondstencomplex bestond uit een verzameling objecten met meer of minder specifieke kenmerken. Door vergelijking van die kenmerken werden overeenkomsten en/of verschillen vastgesteld en werd de verzameling opgedeeld in al dan niet vantevoren gedefinieerde categorieën, klassen of typen. In combinatie met de kwantificering van die classificatie kon de verzameling vervolgens worden gekarakteriseerd. De dynamische verbanden tussen de elementen onderling werd echter nauwelijks aan de orde gesteld. Aan ieder element is echter een breed scala aspecten verbonden, dat – indien in samenhang beschouwd – informatie oplevert over het proces, dat heeft geleid tot de vorming van dat specifieke element. Bij de uitgangspunten die bij het onderzoek naar het vuursteenmateriaal van de Hoge Vaart zijn gehanteerd, is het juist het wordingsproces dat centraal staat. In het onderzoek naar het vuursteenmateriaal van de Hoge Vaart is de context waarin de artefacten zijn gevormd centraal gesteld. Het gaat er dan ook om via de analyse van artefacten greep te krijgen op variaties in de processen die aan de basis hebben gestaan van de vorming van die artefacten. Een belangrijke basis voor deze benadering is gelegd door Lemonnier.5 Vooral het concept van chaînes opératoires heeft in met name de Franse, maar meer recentelijk ook de Engelse en Amerikaanse archeologie ingang gevonden.6 Uit Lemonnier’s werk en dat van anderen blijkt dat onder een chaîne opératoire de opeenvolging van keuzes moet worden verstaan, wat leidt tot een sequentie van handelingen met de daar bijbehorende technieken en producten.7 Zo kan bijvoorbeeld de keuze om een hinge (scharnierbreuk) dwars, vanuit de rechterboord van de kern en met 9 behulp van een middelgrote klopsteen te verwijderen, als een schakel in een chaîne opératoire worden gezien. Binnen dit kader kunnen drie aspecten worden onderscheiden die onlosmakelijk met elkaar in verband staan: concept, methode en techniek. Deze aspecten kunnen alsvolgt worden omschreven: - concept het betreft de idee achter de realisatie van een bepaald product (bijvoorbeeld een kling met een specifieke vorm); - methode de specifieke sequentie volgens welke naar de realisatie van een concept wordt toegewerkt; - techniek de hulpmiddelen (dit kunnen voorwerpen zijn, maar ook specifieke bewegingen of lichaamsstanden) die gebruikt worden bij de toepassing van een methode. Met het oog op het hierboven omschreven kader om te komen tot een beeld van het technologische systeem, dat bestaat uit de gehele set van chaînes opératoires, is het van belang een onderzoeksmethodologie te ontwerpen die het mogelijk maakt om juist de dynamische aspecten naar voren te brengen. 18.3.2 Gebruikte methoden en technieken 18.3.2.1 Typologische en technologische aspecten Bij het ontwerpen van de onderzoeksmethode is uitgegaan van de gedachte dat er een duidelijke eenheid is tussen de theoretische uitgangspunten, de werkwijze en de vorm waarin/-mee informatie wordt ingewonnen en verwerkt. Hierbij speelden niet alleen archeologisch inhoudelijke, maar ook organisatorische overwegingen een rol. Met betrekking tot dit laatste ging het om de effectieve inzet van menskracht, tijd en middelen, om binnen de gestelde voorwaarden tot een verantwoorde invulling van de onderzoeksdoelstellingen te komen. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van een geautomatiseerd systeem waarmee een snelle en coherente beschrijving van het materiaal mogelijk is gemaakt. Centraal in het ontwerp van het beschrijvingssysteem voor gegevens stond het gebruik van de computer met als uitgangspunten: - rechtstreekse invoer van gegevens (zonder het vooraf invullen van formulieren); - beperking van het aantal handmatig in te vullen gegevens; - automatische opslag van gecodeerde gegevens; - mogelijkheid tot een flexibele gegevensbenadering (toevoeging, correctie, wissen, opvraag). Deze uitgangspunten zijn gericht op de beperking van de totale verwerkingstijd en het aantal fouten in gegenereerde gegevensbestanden en de mogelijkheid om beschikbare informatie direct te kunnen benaderen. De verdere invulling van het ontwerp is gestuurd door overwegingen die samenhangen met de theoretische uitgangspunten en de gehanteerde opgravingsmethode. Met betrekking tot dit laatste was van belang dat grond op een maaswijdte van 2 mm gezeefd zou worden.8 Op grond van gegevens van andere vindplaatsen was duidelijk dat hierdoor een grote hoeveelheid klein materiaal geborgen zou gaan worden. Deze kleine fractie is doorgaans ook zeer heterogeen van karakter, in die zin dat ze bestaat uit elementjes die zeer kenmerkend zijn voor bepaalde schakels in een chaîne opératoire en elementjes die random tijdens een productieproces ontstaan. Daarnaast kunnen ook fragmenten van oorspronkelijk grotere elementen, of zelfs complete werktuigjes in de kleine fractie voorkomen, bijvoorbeeld als gevolg van verbranding. Het computerprogramma is gestructureerd rondom vier modules die de bovengenoemde uitgangspunten integreren en zijn ieder gekoppeld aan een apart gegevensbestand (afb. 1).9 Van de vier modules heeft er één betrekking op de fractie kleiner dan 10 mm en de overige drie op individueel beschreven artefacten. Hier treedt een wezenlijk verschil in de benadering van de informatie op: 10 8 Zie deel 2 in de reeks Hoge Vaartrapporten. 9 Zie bijlage 1 opgenomen. - bulkinformatie de fractie kleiner dan 10 mm (d.w.z. de fractie die door een zeefmaas van 10 mm zou vallen) is gescand op de aanwezigheid van diagnostisch bewerkingsafval en (fragmenten van) werktuigen. Deze uitgeselecteerde elementen zijn individueel beschreven, waarna van het resterende materiaal de bulkinformatie op basis van een aantal variabelen is geregistreerd. - stukinformatie alle elementen groter dan 10 mm en die elementen die van de kleine fractie zijn gescheiden, zijn individueel beschreven op basis van een aantal variabelen. Ieder element is geregistreerd in de module die correspondeert met een basisinformatieniveau, terwijl afhankelijk van de complexiteit van een element extra informatie is ingevuld in de aanvullende modules over de specifieke kenmerken van uitgangsvormen (zoals klingen, afslagen en kernen) en/of werktuigen. Voor de bepaling van gewichten is gebruik gemaakt van een digitale weegschaal met een precisie van twee decimalen. Andere maten zijn genomen met behulp van een digitale schuifmaat, terwijl het computerprogramma automatisch gegevens genereerde op basis van gescande artefacttekeningen. Deze werkwijze is gebruikt voor de gedetailleerde beschrijving van een steekproef; deze steekproef omvatte 25% van het materiaal uit de werkputten van de transecten door de grote concentratie (afb. 2);10 bovendien werd het materiaal uit de werkputten 131, 250 en 330 beschreven. Duidelijk was dat niet alle materiaal op deze wijze beschreven kon worden. Om een ruimtelijke analyse van het vuursteen mogelijk te maken, diende echter wel informatie over al het materiaal voorhanden te zijn. Om te kunnen bepalen welke variabelen voor de ruimtelijke analyse in eerste instantie het meest interessant zouden zijn, zijn de gegevens van de gedetailleerd beschreven steekproef geanalyseerd. Dit resulteerde in een selectie van variabelen, op basis waarvan de rest van het materiaal is beschreven (algemene beschrijving). Rondom deze variabelen is een nieuwe module geprogrammeerd voor de invoer en het beheer van gegevens. 18.3.2.2 Gebruikssporenonderzoek 10 Zie deel 2 in de reeks Hoge Vaartrapporten. 11 Tringham et al. 1974, Odell 1977, Shea 1991. 12 Keeley 1980, Van Gijn 1990. 13 Vergelijk Keeley 1980. Bij gebruikssporenonderzoek wordt getracht het voormalig gebruik van prehistorische vuurstenen artefacten met behulp van een microscoop vast te stellen. Het gebruik van artefacten wordt afgeleid van de aard van de slijtagesporen. Deze slijtage kan bestaan uit afsplinteringen (gebruiksretouche), glans, krassen en afronding van de werkrand. De archeologische sporen worden vergeleken met slijtagesporen op experimenteel gebruikte werktuigen. Indien de sporen overeenkomen kan met een hoge mate van waarschijnlijkheid worden aangenomen dat dezelfde activiteit is uitgevoerd. Soms is de configuratie van sporen op prehistorische artefacten niet bekend. Dit betekent dat er andere, ons (tot nu toe) onbekende activiteiten mee zijn uitgevoerd. Het niveau tot waar de voormalige functie geïnterpreteerd kan worden, is veelal beperkt tot uitspraken over het contactmateriaal en de beweging, zoals bijvoorbeeld ‘hout snijden’. Wat voor hout gesneden is of welk voorwerp vervaardigd is kan niet worden bepaald; de exact uitgevoerde activiteit is dus niet te achterhalen. In het onderhavige gebruikssporenonderzoek is gebruik gemaakt van een combinatie van twee technieken: de low power-11 en de high power-techniek.12 De gebruiksretouche en afronding zijn met behulp van een stereomicroscoop onderzocht onder lage vergrotingen variërend van 40 tot160x, teneinde de uitgevoerde beweging en de relatieve hardheid van het bewerkte materiaal vast te stellen. Glans en krassen zijn bekeken met een metaalmicroscoop waarbij de vergroting varieerde van 100 tot 560x. Met deze laatste high power-techniek zijn meer gedetailleerde uitspraken mogelijk over het bewerkte materiaal. Voordat de artefacten werden onderzocht zijn ze afgedept met alcohol. Er heeft geen chemische reiniging plaatsgevonden.13 11 Voor de interpretatie van de gebruikssporen is gebruik gemaakt van de experimentele referentiecollectie van het Lithisch Laboratorium van de Faculteit der Archeologie, Rijksuniversiteit Leiden. Deze collectie omvat momenteel ca. 475 experimentele werktuigen. Er zijn enkele experimenten uitgevoerd die specifiek gericht waren op het dupliceren van sporen aangetroffen op artefacten van de Hoge Vaart: het schillen van wortelstokken van gele plomp en waterlelie en het ‘pletten’ van riet. Alle bestudeerde artefacten zijn getekend en op de tekening zijn de gebruikssporen, indicaties voor schachting en secundaire beschadigingen aangegeven. Een aantal gebruikssporen is fotografisch gedocumenteerd. Voor de codering van de contactmaterialen, de beweging en de mate van slijtage is gebruik gemaakt van de standaard codelijst zoals die door het Lithisch Laboratorium wordt gehanteerd (bijlage 2).14 Omdat voor enkele configuraties van gebruikssporen aangetroffen op artefacten van de Hoge Vaart geen parallellen aanwezig zijn in de experimentele collectie, zijn nieuwe varianten (onbekende) silicahoudende planten toegevoegd aan de onderscheiden contactmaterialen. De hoek van de gebruikte zijden is gemeten met behulp van een goniometer (afgerond op 5o). Bij het vervolgonderzoek zijn ook andere morfologische kenmerken van de gebruikte zijden genoteerd, zoals de aanwezigheid, aard en locatie van intentionele retouche en de vorm van de werkrand in bovenaanzicht. Uit de algemene beschrijving van het vuursteenmateriaal van de Hoge Vaart, is een aantal variabelen overgenomen voor de nadere analyse van de gebruikte artefacten. De resultaten van de documentatie en analyses zijn opgenomen in een database-bestand.15 De tekeningen met daarop de locatie van de gebruikssporen en de foto’s zijn in dit rapport opgenomen als bijlage 3. 18.4 Beschrijving van het onderzoeksproces 18.4.1 Materiaalbeschrijving en refitting Alvorens over te gaan tot de beschrijving van het vondstenmateriaal en de analyse en interpretatie van de gegevens is het van belang het verloop van het onderzoeksproces zelf te beschrijven, om duidelijk te maken hoe het onderzoek is gestructureerd en uitgevoerd, en inzichtelijk te maken welke overwegingen ten grondslag hebben gelegen aan de keuze voor een bepaalde benadering en de toevoeging/bijstelling van uitgangspunten en doelstellingen. In tegenstelling tot de gangbare werkwijze heeft de selectie van materiaal in het kader van dit project niet voorafgaand aan, maar tijdens het onderzoek plaatsgevonden. Dit heeft een belangrijke rol gespeeld bij het nemen van beslissingen op verschillende momenten. Voorafgaand aan de eigenlijke opgraving is de basis gelegd voor het kader waarin het onderzoek naar het vuursteenmateriaal zou plaatsvinden. Zoals in paragraaf 18.2 reeds is aangegeven, heeft de ervaring opgedaan bij onderzoek naar laat-neolithische vondstcomplexen uit Noord-Holland een belangrijke rol gespeeld bij de keuze van methoden en technieken.16 De keuze van variabelen is eveneens voor een deel door deze ervaring gestuurd, maar bovendien door de kennis over mesolithisch en andere neolithisch vuursteenmateriaal; op stratigrafische gronden was immers te verwachten dat hoofdzakelijk materiaal uit deze perioden aangetroffen zou gaan worden. De in paragraaf 18.3.2.1 beschreven uitgangspunten zijn gehanteerd met de gedachte dat al het vuursteenmateriaal beschreven zou worden. Verwacht werd dat ca. 100 000 stuks geborgen zouden worden bij gebruikmaking van een 2 mm zeef. Bij de verwerking van het laat-neolithische materiaal uit Noord-Holland was gebleken dat tussen de 200 en 250 stuks per dag door een zeer ervaren onderzoeker konden worden beschreven. Voor 100 000 stukken zouden dan in het gunstigste geval tussen de 500 en 400 werkdagen nodig zijn. 12 14 Voor een verdere toelichting van de genoteerde variabelen wordt verwezen naar Van Gijn (1990) en Shea (1991). 15 De resultaten van het vervolgonderzoek betreft werktuignummer 1-499 en die van de voorstudie nummer 500-661. 16 Peeters 1989, 1991, 1992, 1994 Vanuit dit gegeven werd gedurende de eerste maanden van het project een computerprogramma ontwikkeld voor de gestructureerde invoer en het beheer van gegevens. De vondsten die werden aangetroffen in de monsters uit de monsterboorcampagne17 werden beschreven om de werking van het programma te testen. Hierdoor konden niet alleen programmeerfouten worden opgespoord, maar konden ook functionele verbeteringen worden aangebracht en kon bovendien worden nagegaan of de voor de beschrijving benodigde tijd voldoende was om het materiaal in de loop van het project te kunnen verwerken. Na de voltooiing van het programmeerwerk, werd begin 1995 begonnen met de systematische beschrijving van het vuursteen uit de opgraving. Hieraan werd door twee specialisten gewerkt. In de loop van het onderzoek bleek dat er beduidend meer vuursteen geborgen zou gaan worden dan was voorzien: gerekend werd op 200 000 tot 250 000 stuks (inclusief de fijne fractie). Dit betekende dan ook dat de uitgangspunten en/of de onderzoeksstrategie aangepast diende te worden. In eerste instantie werd een derde vuursteenspecialist aan het team toegevoegd en werd op basis van de reeds verwerkte hoeveelheid materiaal gekozen voor de beschrijving van het materiaal uit de transectputten.18 Toen echter bleek dat deze transecten extreem veel vuursteen bevatten, diende opnieuw een keuze te worden gemaakt. Om de hoeveelheid materiaal uit de transsectputten integraal te kunnen beschrijven zou nog een specialist ingezet moeten worden. Uit de analyse van het materiaal tot dan toe, was echter gebleken dat het om een uitermate homogeen typologische en technologisch complex leek te gaan. De vraag was dan ook gerechtvaardigd of het wel zinvol zou zijn om al het materiaal met dezelfde mate van detaillering te beschrijven, want de kans leek erg groot dat het om steeds meer van hetzelfde zou gaan. Vanuit dit perspectief werd dan ook gekeken naar de effecten van de steekproefgrootte op de beeldvorming. Op basis van het beschreven materiaal, werd daarom onderzocht wat de relatie was tussen de hoeveelheid beschreven materiaal en de mate waarin de variatie binnen variabelen kwalitatief en kwantitatief kon worden gekarakteriseerd. Hierbij werd met behulp van de computer een reeks combinaties van gegevens uit werkputten gemaakt, waardoor steeds verschillende frequenties en groepssamenstellingen ontstonden. Door de frequenties tegen het aantal verschillende scores per variabele uit te zetten, konden verzadigingscurves worden geconstrueerd. Hieruit kwam naar voren dat de mate van variatie bij lage steekproefomvangen steeds toeneemt, maar dat (afhankelijk van het aantal mogelijke scores per variabele) de toenamesnelheid vanaf een zekere steekproefomvang afneemt. Dit betekent dat de belangrijkste variatie vanaf die omvang in de steekproef vertegenwoordigd is, en dat de verdere toename van de variatie vooral meer incidenteel voorkomende scores betreft. Met het groeien van de steekproefomvang is er eveneens sprake van een steeds betere kwantitatieve invulling van de variatie. Aanvankelijk is er nog sprake van enige variatie in de percentuele invulling van de scores voor variabelen, maar naar mate de steekproef vergroot wordt, treedt duidelijk stabilisatie op. 17 Zie deel 2 in de reeks Hoge Vaartrapporten. 18 Zie deel 2 in de reeks Hoge Vaartrapporten. Als voorbeeld van deze benadering kan de variabiliteit in grondstofkenmerken worden genomen. Voor de karakterisering van het vuursteen en de bepaling van de herkomst van het materiaal zijn vijf variabelen gebruikt. Op basis van de scores is per object een codecombinatie gevormd. Naarmate een variabele meer keuzemogelijkheden heeft, neemt het aantal mogelijke combinaties toe. In tabel 1 is aangegeven hoeveel combinaties op basis van de aangegeven variabelen voor de 25%-steekproef per put binnen de transecten zijn gemaakt. In eerste instantie neemt het aantal combinaties vrij snel toe met de vergroting van de steekproefomvang. De toenamesnelheid neemt duidelijk af als meer dan ca. 125 stukken zijn beschreven. Dit beeld blijft gehandhaafd als de hoeveelheid data opgevoerd wordt, waarbij begonnen wordt met de put met de minste informatie en waaraan vervolgens in oplopende volgorde extra informatie uit andere putten wordt toegevoegd (tabel 2). Echter, tussen de 350 en 400 stukken is een nieuw omslag- 13 punt waarneembaar, waarna het aantal combinaties weer toeneemt. Uit controle van de gegevens blijkt echter dat de toename bestaat uit individueel voorkomende combinaties. Het beeld is als volgt te interpreteren: - de vergroting van de steekproef tot ca. 125 stuks vuursteen is noodzakelijk om de in het materiaal aanwezige diversiteit vast te leggen, wat zich uit in de snelle toename van het aantal (van 1 tot ca. 30) beschreven combinaties; de informatie uit de combinaties is vooral kwalitatief van aard; - de ‘stabilisatie’ van het aantal combinaties (tussen ca. 30 en 40) bij steekproeven tussen de 125 en 375 stukken geeft aan dat de steekproef representatief is voor de belangrijkste diversiteit; de informatie wordt voor een belangrijk deel kwantitatief van aard; - bij een verdere vergroting van de steekproef (meer dan 375 stukken) reflecteert de toename van het aantal combinaties (meer dan 40) de incidenteel voorkomende combinaties; de informatie is enerzijds kwantitatief van aard daar de ‘pakkans’ bij een grotere steekproef toeneemt en anderzijds kwalitatief daar de zeer lage frequenties nauwelijks nog vergelijkbaar te maken zijn met de hogere frequenties. Als we kijken naar de effecten van steekproefvergroting voor de vier transecten kunnen verschillende trends worden onderscheiden: - transect 49-52: de eerste twee van hierboven beschreven ontwikkelingen zijn in de curve herkenbaar, terwijl de derde ontbreekt, maar dit kan een gevolg zijn van het gegeven dat de maximale hoeveelheid materiaal niet boven de 300 stukken komt; - transect 89-92: in de curve lijken drie omslagpunten aanwezig, waarbij de drie hierboven beschreven ontwikkelingen worden opgevolgd door een tweede ‘stabilisering’; in deze fase treedt echter een zekere fluctuatie op die beïnvloed lijkt te worden door de specifieke combinatie van betrokken putten; - transect 149-152: de curve correspondeert met de drie hierboven beschreven ontwikkelingen, met dat verschil dat stabilisatie niet optreedt rond de 30 combinaties, maar tussen de 20 en 30 combinaties; - transect 189-192: de curve komt overeen met de drie beschreven ontwikkelingen, maar stabilisatie treedt op tussen 30 en 40 combinaties bij een aantal van 200 beschreven stukken. In grote lijnen zijn er dus wel overeenkomsten tussen de transecten waarneembaar, terwijl in de details verschillen optreden. In het algemeen kan gezegd worden dat naarmate de diversiteit groter is, de kwalitatieve informatiecurve langer onderhevig is aan verandering en dat voor een nadere kwantificering een grotere hoeveelheid materiaal bestudeerd dient te worden. Desalniettemin lijken de kwantitatieve en kwalitatieve aspecten betreffende de herkomst van het vuursteen van de Hoge Vaart bij een hoeveelheid van ca. 400 beschreven stukken redelijk goed naar voren gebracht te kunnen worden. Dit bleek ook uit de mate waarin de relatieve vertegenwoordiging van de ingevoerde combinaties zich stabiliseert als meer materiaal wordt beschreven. Uit de tussentijdse analyse van de gegevens kwam duidelijk naar voren, dat met de reeds beschreven hoeveelheid materiaal het belangrijkste deel van de variatie kwalitatief en kwantitatief benaderbaar was. Het leek dan ook weinig zinvol om te streven naar de integrale beschrijving van alle transectputten. Om echter ook rekening te kunnen houden met ruimtelijke variatie, werd besloten het materiaal van 25% van het oppervlak van alle transectputten in detail te beschrijven. Hiervoor werden homogeen over de putten verdeelde vaknummers geselecteerd. Het overige materiaal is niet gedetailleerd beschreven. Op basis van de tussentijdse analyse van de gegevens, en de indrukken van de specialisten is een beperkt aantal variabelen gehandhaafd. De gedachte hierachter was dat deze variabelen de belangrijkste ingang vormden voor de integrale ruimtelijke analyse van het vuursteenmateriaal. Bovendien kon de informatie van de gedetailleerde beschrijving zonder problemen aan die van de ‘algemene beschrijving’ worden 14 gekoppeld. Uiteindelijk werd tegen het einde van 1996 de algemene beschrijving van al het vuursteen afgerond. Gemiddeld is hieraan door minder dan twee specialisten gewerkt. Gedurende de beschrijving van het vuursteen is ook gewerkt aan het aaneenpassen (refitten) van materiaal. Hiervoor kwam niet alles in aanmerking. Op de eerste plaats was het totale complex te omvangrijk om alle vuursteen hierin te betrekken. Op de tweede plaats was ook duidelijk dat het complex werd gekenmerkt door een extreem grote homogeniteit in de gebruikte vuursteensoorten, vooral van noordelijke origine. Dit betekende dat er relatief weinig variatie in kleur, korrelgrootte en doorschijnendheid was. De kans dat materiaal succesvol tot op knolniveau gegroepeerd zou kunnen worden, was het grootst voor het vuursteen waarin fossieltjes en bij uitzondering opvallende kleurschakeringen aanwezig waren. Alleen deze varianten werden in het refittingsonderzoek betrokken, evenals het relatief zeldzame vuursteen van zuidelijke (Limburgse) origine. Het refitten van vuursteen liep tot in de eerste helft van 1997 door. 18.4.2 Steekproef gebruikssporenonderzoek 19 De resultaten van deze voorstudie zijn verwerkt in een intern rapport van het project Hoge Vaart-A27 (Schreurs & Van Gijn 1995). Daar de gegevens in het onderhavige verslag zijn geïntegreerd, is het interne rapport niet omgewerkt als paragraaf in dit verslag. 20 Omdat de analyses van de ruimtelijke spreiding van grondsporen, vuursteen, organisch materiaal, aardewerk en steen nog niet voltooid waren, kon de steekproef niet genomen worden op basis van waargenomen activiteitsgebieden of ruimtelijke patronen. 21 Hiertoe behoren de de putten 53 en 54 (meest zuidelijk) tot en met 213 en 214 (noordelijke putten). In 1995 is een voorstudie uitgevoerd naar de aanwezigheid, kwaliteit en aard van gebruikssporen en/of residu (van bewerkte materialen) op vuurstenen werktuigen van de Hoge Vaart.19 Hiervoor werd een steekproef van 160 artefacten onderzocht. De artefacten bleken goed te zijn geconserveerd en gebruikssporen (gebruiksretouche, glans, krassen en afronding) konden over het algemeen geïnterpreteerd worden. Residu, met uitzondering van houtteer bleek niet bewaard. De veelbelovende resultaten waren aanleiding voor een vervolgonderzoek dat in essentie gericht was op: (1) het vaststellen van de functionele variatie binnen de op typomorfologische en technologische gronden onderscheiden werktuigcategorieën, en (2) de controle op de aan/afwezigheid van gebruikssporen op artefacten die niet als werktuig waren geclassificeerd en de functionele interpretatie van die stukken voor zover dat van toepassing zou blijken. Voor het vervolgonderzoek zijn 501 artefacten geselecteerd, waarmee het totaal op gebruikssporen bestudeerde vuurstenen artefacten 661 stuks bedraagt. Deze zijn voornamelijk geselecteerd uit de vier oost-west, loodrecht op de dekzandrug georiënteerde transecten en aanpalende werkputten (afb. 2). Uitgaande van voorlopige inzichten in de ruimtelijke spreiding en de algemene beschrijving van het vuursteen20 lijken deze transecten een goede weerspiegeling van het vuursteenmateriaal van de Hoge Vaart te bevatten. In totaal zijn in dit areaal 611 artefacten bestudeerd. Dit is circa 10% van de gedetailleerd beschreven artefacten uit de 25%-steekproef van de transectputten. De percentages per opgravingsput schommelen van 8-35%, de aantallen van 8-179. Een klein deel van de bestudeerde artefacten (50 stuks) komt uit werkputten buiten de transecten. Deze exemplaren, één tot vier stuks per put, zijn veelal geselecteerd vanwege de specifieke vondstlocatie. In totaal zijn 626 artefacten afkomstig van de dekzandrug en 35 stuks uit werkputten in en langs de oever van de oostelijke laagte.21 Bij de selectie van het materiaal is geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat verschillende periodes vertegenwoordigd zouden kunnen zijn. Duidelijk was wel dat op de Hoge Vaart mesolithische en neolithisch materiaal voor kwam, maar afgezien van een aantal microlithische spitsen, bleek het doorgaans lastig een onderscheid tussen beide perioden te maken. In de steekproef zijn alle macroscopisch onderscheiden werktuigcategorieën vertegenwoordigd. Van de grootste categorieën, zoals schrabbers en spitsen zijn de meeste bestudeerd. Daarnaast is ongemodificeerd materiaal geselecteerd. Omdat uit de voorstudie bleek dat met uitzondering van klingen slechts een klein 15 deel ervan gebruikssporen vertoonde, is besloten geen willekeurige steekproef te nemen. De selectie omvat voornamelijk artefacten met een stevige punt of rechte zijde omdat uit meerdere onderzoeken gebleken is dat juist deze kenmerken bepalend zijn voor gebruik.22 Aangezien het afvalmateriaal van de Hoge Vaart overwegend klein is, zijn artefacten met een rechte zijde van minimaal 1,5 cm lengte geselecteerd. Verder waren bij de voorstudie nauwelijks aanwijzingen voor bot- of geweibewerking. Een verklaring hiervoor zou kunnen liggen in de samenstelling van de toenmalige steekproef. Om die reden zijn in het onderhavige onderzoek ook robuuste artefacten uit het afval geselecteerd die hiervoor eventueel gebruikt zouden kunnen zijn. 18.5 Beschrijving en analyse van de gegevens In deze paragraaf zullen de gegevens worden gepresenteerd en geanalyseerd. Zoals hierboven reeds is aangegeven, heeft de beschrijving van het vuursteenmateriaal in twee fasen plaatsgevonden. Gedurende de eerste fase is het materiaal zeer gedetailleerd beschreven op basis van enkele tientallen variabelen. Nadat uit de evaluatie van de gegevens was gebleken dat voldoende informatie voorhanden was om goed gefundeerde uitspraken te kunnen doen over kwalitatieve en kwantitatieve kenmerken van het materiaal is overgegaan op een algemene beschrijving van de resterende artefacten op basis van enkele variabelen die vooral voor de ruimtelijke analyse ingangen leken te bieden. In deze paragraaf zullen de gegevens van de gedetailleerde en algemene beschrijving thematisch worden uitgewerkt. 18.5.1 Conservering en conditie van het materiaal Om tot een betere evaluatie van de gegevens voor de verschillende technologische aspecten te kunnen komen, is het van belang zicht te hebben op de conservering en conditie van het materiaal. Tijdens en na de bewoning kunnen talrijke natuurlijke en/of anthropogene processen hebben geleid tot mechanische en/of chemische erosie van het vuursteenoppervlak. Door de effecten van deze erosieve processen zoveel mogelijk in kaart te brengen, kan beter worden ingeschat in welke mate de andere gegevens bruikbaar zijn voor een technologische en ruimtelijke analyse. Bij de detailbeschrijving is hiervoor gekeken naar thermische fenomenen en secundaire oppervlakteverschijnselen. 18.5.1.1 Thermische fenomenen Onder thermische fenomenen worden kenmerken verstaan die wijzen op verhitting van vuursteen. Deze uiten zich doorgaans in verkleuringen, het optreden van scheuren (craquelering), glans, of combinaties hiervan. De karakteristieken zijn niet alleen indicatief voor het vaststellen van verhitting als dusdanig, maar ook voor de mate van verhitting en de omstandigheden waaronder verhitting heeft plaatsgehad (bijvoorbeeld snelle/trage verhitting en afkoeling). Verhitting van materiaal kan verschillende oorzaken hebben: 1 materiaal belandt zonder opzet in/bij een vuur; 2 materiaal wordt opzettelijk in/bij een vuur geworpen; 3 materiaal wordt opzettelijk volgens een gecontroleerd procedée verhit (thermopreparatie); 4 materiaal raakt verhit door een natuurlijke of een opzettelijk aangewakkerde brand over een groter areaal. 22 Moss 1983, Van Gijn 1990. 16 23 Inizan, Roche & Tixier 1977. Van de 2174 individueel beschreven stukken van de 25%-steekproef uit de transecten laat ruim 80% (n=1773) geen herkenbare sporen van verhitting zien. Het overige deel vertoont verschillende maten van verhitting; de resultaten zijn opgenomen in tabel 3. Geconstateerd kan worden dat onder het verhitte materiaal de zwaarste gradiënten (dichte craquelering, witte verkleuring) het meest frequent voorkomen. Het is echter waarschijnlijk dat de oververtegenwoordiging ervan in verband gebracht moet worden met de herkenbaarheid van de daaraan gekoppelde fenomenen. Het is namelijk opvallend dat de percentages van weinig opvallende (geen fysieke verschijnselen; geen verkleuring) naar sterk opvallende indicatoren (zware craquelering/potliding; witte verkleuring) oplopen: geen craquelering/potlids/glans (n=31; 1,4%), licht gecraqueleerd (n=64; 2,9%), zwaar gecraqueleerd (n=66; 3%), craquelering en weinig potlids (n=81; 3,7%), craquelering en veel potlids (n=152; 7%). Met betrekking tot de kleur een vergelijkbaar patroon te zien, waarbij de minst opvallende verkleuringen beduidend lager scoren dan de opvallende (tabel 4). Dit betekent dat de gegevens niet zonder meer weergeven hoe de werkelijke verhoudingen liggen en dat hiermee bij verdere analyse rekening moet worden gehouden. Bovendien zijn gedurende de beschrijving van het materiaal enkele belangrijke observaties gedaan die aangeven dat voorzichtig moet worden omgesprongen met de gegevens aangaande verhittingsprocessen. Deze observaties hebben betrekking op de zichtbaarheid van verhittingsfenomenen. Zo zijn er enkele (n=7) stukken vuursteen aangetroffen met partiële glans. Het betreft artefacten (enkele klingen en kernen) die prehistorisch zijn bijgewerkt, terwijl ze door verhitting een structuurverandering hebben ondergaan zonder dat dit aan de buitenkant zichtbaar was (afb. 3). De vlakken die vóór de verhitting door bewerking zijn ontstaan zijn mat, terwijl de na de verhitting ontstane vlakken sterk glanzen. Hoewel door verhitting van vuursteen de bewerkbaarheid van het materiaal positief beïnvloed kan worden,23 is het onwaarschijnlijk dat we op de Hoge Vaart met intentionele verhitting (thermopreparatie) te maken hebben. Bij thermopreparatie gaat het om een structureel onderdeel van het bewerkingsproces, waarvoor indicatoren naar verwachting ook markant aanwezig moeten zijn in het bewerkingsafval en de eindproducten. Op de Hoge Vaart gaat het echter om incidentele indicaties. Veeleer zullen we hier van doen hebben met door de bewoners van de Hoge Vaart opgeraapte en hergebruikte stukken die eerder aan een dusdanige verhitting hebben blootgestaan dat werkelijke verbranding niet is opgetreden; de effecten van verhitting waren destijds dan ook niet zichtbaar. Dit wordt het duidelijkst geïllustreerd door enkele na verhitting geretoucheerde klingen, waaronder een mislukt trapezium. Onder het ‘onverbrande’ materiaal zullen zonder enige twijfel meer stukken aanwezig zijn die eveneens aan hoge temperaturen hebben blootgestaan, maar zonder dat dat heeft geleid tot zichtbare fenomenen. Bij toeval hebben we dit kunnen vaststellen tijdens het refitten van goed herkenbare vuursteenvarianten. Hierbij werden twee helften van eenzelfde kling aaneengepast, en waarvan één helft onverhit is en een vrij homogene lichtgrijze kleur heeft, terwijl de nadere helft als gevolg van verhitting enigszins verkleurd is en normaliter ‘onzichtbare’ verschillen in de vuursteen zijn geaccentueerd. Gezien de hierboven beschreven argumenten moet worden vastgesteld dat de informatie over verhittingsprocessen met de nodige voorzichtigheid betracht dient te worden. Desalniettemin kan met het oog op de effecten van verbrandingsfenomenen op de samenstelling van het vuursteencomplex en de mogelijkheden voor de analyse van bepaalde aspecten toch wel het een en ander worden gezegd. Eén van de effecten van verbranding is fragmentatie van materiaal. Door craquelering (scheuring) van vuursteen neemt de breekbaarheid van objecten sterk toe, terwijl bij potliding kleinere, vaak planoconvexe stukken afspringen. We hebben al geconstateerd dat ongeveer 20% van alle individueel beschreven stukken uit de 25%-steekproef herkenbaar verhit is geweest en waarschijnlijk zal 17 dit percentage in werkelijkheid nog hoger zijn. Iets meer dan de helft (n=233) van het zichtbaar verbrande materiaal vertoont potlids, terwijl ook craquelering een frequent voorkomend fenomeen is. Te verwachten valt dan ook dat van het kleinere materiaal (< 10 mm) een aanzienlijke hoeveelheid verbrand zal zijn. Van de 24 347 stukken kleiner dan 10 mm is 28% (n=6855) herkenbaar verbrand, maar ook hier kan het werkelijke percentage hoger zijn. Van de fijne fractie (kleiner dan 4 mm) en de grovere fractie (4 tot 10 mm) bestaat het verbrande materiaal voor respectievelijk 10% en 5% uit niet nader duidbare fragmenten en voor de resterende delen uit afslagjes en/of afslagfragmenten. Bij het onverbrande materiaal liggen deze percentages duidelijk lager en is respectievelijk 3% en 1% als onduidbaar fragment aangemerkt. Bij de individueel beschreven stukken groter dan 10 mm is ongeveer 60% van de onverbrande artefacten gefragmenteerd, terwijl dit percentage bij de verbrande exemplaren op ca. 86% ligt. Uit deze gegevens kan worden afgeleid dat de fragmentatie van materiaal voor een aanzienlijk deel beïnvloed is door verbranding. Opgemerkt moet worden dat een deel van de fragmentatie ook veroorzaakt kan zijn door andere factoren dan verhitting, zoals door productiefouten en postdepositionele processen als betreding. Op het totale vuursteencomplex blijkt ruim 20% van de individueel beschreven artefacten aanwijzingen voor verbranding te tonen, terwijl het bij de fijne fractie gaat om ca. 32% (tabel 5) van het materiaal. Deze percentages komen voor de individueel beschreven stukken goed overeen met die van de 25%-steekproef. Voor de fijne fractie ligt het percentage verbrand materiaal uit de gedetailleerde beschrijving echter lager dan voor het totaal. Als we kijken naar de percentages verbrand materiaal binnen en buiten antropogene grondsporen (vooral haarden) dan zien we dat de percentages verbrand vuursteen binnen de sporen hoger liggen dan erbuiten. Binnen de sporen gaat het om ongeveer de helft van het materiaal, terwijl de frequenties erbuiten ca. 20% (individuele stukken) en 30% (fijne fractie) beslaan; ook dit zijn echter nog forse hoeveelheden, zodat we hier mogelijk te maken hebben met de neerslag van uitruimactiviteiten. 18.5.1.2 Secundaire oppervlakteverschijnselen Van de 2174 individueel beschreven stukken van de 25%-steekproef uit de transecten laat het overgrote deel (n=2 145; ca. 98,5%) geen macroscopisch zichtbare sporen zien die onder invloed van postdepositionele processen zijn ontstaan. Bij die incidentele gevallen waar dat wel het geval is, betreft het glans (n=7), beschadigingen aan de rand (n=12), kleurpatina (n=5) of een combinatie van verschijnselen (n=5). Het is echter waarschijnlijk dat in veel gevallen wel verschijnselen geconstateerd zijn, zonder dat deze gescoord zijn. Zo komt glans veroorzaakt door de aanhechting van plantaardig materiaal (rietwortels) algemeen voor. Dit heeft echter alleen effect op de leesbaarheid van gebruikssporen. De constatering dat verschijnselen zoals afrondingen, zware kleurpatina’s en glanspatina’s ontbreken, geeft aan dat het materiaal zeer goed geconserveerd is. Mechanische erosie van vuursteenoppervlakken heeft niet plaatsgevonden. Ook de aantasting van het oppervlak door chemische processen is tot een minimum beperkt gebleven. Vanwege het feit dat secundaire oppervlakteverschijnselen maar weinig zijn waargenomen, is hierover bij de algemene beschrijving van het totale complex geen systematische informatie meer ingewonnen. 18.5.1.3 Conclusies - Een belangrijk deel van het materiaal is zichtbaar verbrand. Voor de stukken groter dan 1 cm gaat het om ca. 21% en voor de fijnere fractie om ca. 32%. 18 - Binnen antropogene grondsporen (vooral ondiepe haarden) is meer dan de helft van het vuursteen verbrand, terwijl daarbuiten tussen de 20% en 30% van het materiaal is verbrand; hierbij gaat het waarschijnlijk om uit haarden geruimd materiaal. - Het met het blote oog waarnemen van verhittingsfenomenen is problematisch gebleken voor die stukken die relatief licht verhit of onder specifieke omstandigheden verhit zijn geweest; deze stukken zijn pas herkenbaar indien na de verhitting bewerking of beschadiging heeft plaats kunnen vinden. Dit betekent dat het percentage verbrand materiaal in werkelijk beduidend hoger is. - Er heeft hergebruik plaatsgevonden van, met het blote oog niet herkenbaar, verbrande stukken. Indicaties voor thermopreparatie ontbreken. - Secundaire oppervlakteverschijnselen komen nauwelijks voor, wat wijst op een goede conservering en conditie van het materiaal. Mechanische en chemische erosie is niet, of nauwelijks opgetreden. 18.5.2 Herkomst en gebruik van de grondstoffen De eerste schakel in het proces van vuursteenbewerking is de verwerving van geschikt geachte grondstoffen. Vuursteen is niet overal vindbaar en bovendien is de variatie in kwaliteit en kwantiteit groot. Door de kenmerken van de gebruikte vuursteen in kaart te brengen kan worden geprobeerd te achterhalen waar de vuursteen is verzameld en welke selectiecriteria werden gehanteerd met betrekking tot de kwaliteit van het materiaal. Voor de analyse van de kwalitatieve en kwantitatieve aspecten is op een groot aantal variabelen gescoord: grondstoftype/-herkomst (textuur/homogeniteit, doorschijnendheid, petrologische typering, kleur/kleurpatroon, primair herkomstgebied), verzamelomgeving (oppervlak van voor de bewerking, conditie randen en uitsteeksels, secundaire verschijnselen oppervlak van voor bewerking), en grondstofkwaliteit/-structuurbrekende elementen (af-/aanwezigheid interne scheuren, insluitingen, holtes). Doorgaans is geen gebruik is gemaakt van meetinstrumenten, maar zijn keuzes gemaakt uit vooraf gedefinieerde opties. Alleen voor de bepaling van de lengte, breedte, dikte en het gewicht is gebruik gemaakt van een digitale schuifmaat en een digitale balans. Het nominaal-ordinale karakter van de informatie brengt met zich mee dat ‘harde’ classificatie van de beschikbare informatie niet mogelijk is. Zo is bijvoorbeeld de grens tussen ‘kleine en ‘grote’ holtes moeilijk aan te geven, of is ‘bruin’ makkelijk te verwarren met ‘oranje’. Vandaar dat aan de uit de analyse voortvloeiende indelingen een bepaalde mate van onzekerheid moet worden toegekend en als vage categorieën kunnen worden opgevat; daarmee moet bij de uiteindelijke interpretatie van de gegevens dan ook rekening worden gehouden. 18.5.2.1 Grondstoftype/-herkomst In grote lijnen zijn vier groepen vuursteen (hiertoe wordt gemakshalve ook een stukje Wommersom-kwartsiet gerekend) onderscheiden: - vuursteen van Scandinavische origine (hierna de noordelijke component genoemd); - vuursteen van Limburgse origine (hierna de noordelijke component genoemd); - vuursteen van Scandinavische of Limburgse origine (hierna de onzekere component genoemd); - Wommersom-kwartsiet (België). 19 Noordelijke component Het vuursteen van noordelijke origine omvat 84% van de 2174 individueel beschreven stukken (tabel 6). De groep is heterogeen en omvat tussen de 2 en 33 subklassen afhankelijk van het aantal betrokken variabelen (tabel 7). Op het eerste niveau kan het materiaal worden verdeeld in noordelijke vuursteen zonder en met fossielen (meestal bryozoën en sponsnaaldjes). Vervolgens is een verdere verdeling mogelijk op basis van de doorzichtigheid, de kleurhomo-/ heterogeniteit en tenslotte de kleur. Bij deze indeling komt vuursteen zonder fossielen twee keer zoveel voor als vuursteen met fossielen (ca. 57 tegen 27%). In beide subklassen is vervolgens overwegend sprake van translucide, en in mindere mate van opake vuursteen (53 en 4%, 25 en 2%). In ieder van de aldus ontstane vier subklassen komt vervolgens homogeen gekleurde, gevlekte en gebandeerde vuursteen voor, waarbij voor de opake varianten geldt dat het gaat om een verhouding van ca. 10:10:1; binnen de translucide varianten heeft de homogeen gekleurde vuursteen de overhand, hoewel gevlekte, translucide vuursteen zonder fossielen goed vertegenwoordigd is (ca. 26%). Voor alle subklassen geldt dat de dominante kleur (het gaat hierbij om de kleur die grofweg het grootste oppervlak bestrijkt) grijs is, gevolgd door zwart/grijs. Witte, gele en bruine vuursteen komt slechts sporadisch voor. Met uitzondering van frequentieverschillen binnen de translucide varianten van de vuursteen zonder en met fossielen, zijn in grote lijnen vergelijkbare verhoudingen herkenbaar binnen de klassen zonder en met fossielen. Er is ongeveer twee keer zoveel vuursteen zonder fossielen dan met fossielen. Onder het vuursteen zonder fossielen bevindt zich ongeveer twee keer zoveel opake vuursteen dan onder het vuursteen met fossielen; hetzelfde geldt voor hoeveelheid translucide vuursteen. De grootste variatie treedt op door kleurverschillen. Noordelijke vuursteen zonder en met fossielen komt voor in alle zestien transectputten. Daarentegen bevat de werkputten 92, 150, en 152 geen opake noordelijke vuursteen met fossielen, en de werkputten 150, 152 en 190 geen opake noordelijke vuursteen zonder fossielen. Zuidelijke component Het vuursteen van zuidelijke origine omvat ca. 3% van de 2174 individueel beschreven stukken. Er zijn zowel fossielhoudende als niet-fossielhoudende varianten beschreven (tabel 8). Het betreft overwegend opaak materiaal, maar er is ook enig licht transparante vuursteen aanwezig. De kleur is homogeen of gevlekt grijs en zwart/grijs. In alle vier de transecten komt zuidelijke vuursteen voor en wel met name in de werkputten met hoge concentraties materiaal. De fossielhoudende variant, die in deze component zeer beperkt vertegenwoordigd is, komt in het transect 49-52 niet voor, maar dit transect bevat ook het minste materiaal. Onzekere component Van dit materiaal is niet zeker of het van Scandinavische, Limburgse of een andere origine is. Deze onzekerheid is met name het gevolg van de mate van verbranding (craquelering, kleurverandering); er bestaat dan ook een sterke relatie tussen de graad van verbranding en het aantal stukken waarvan de grondstofherkomst onzeker is, en waarvoor geldt dat een toename in de verbrandingsgraad een toename van het aantal stukken betekent. Een andere bron van onzekerheid ligt in het gegeven dat Scandinavische en Limburgse vuursteen macroscopisch soms vrij veel op elkaar lijken. Hoewel het op intuïtieve gronden soms wel mogelijk is vuursteen aan een herkomstcomponent te koppelen, is er voor gekozen deze herkomst als onzeker te beschouwen. Het betreft 12,9% van de individueel beschreven artefacten (tabel 9). Dit heeft als consequentie dat op basis van de wel gescoorde variabelen toewijzing aan meer dan één herkomstcomponent mogelijk is. 20 Wommersom-kwartsiet Van deze grondstof is slechts één stuk aangetroffen. Het betreft een relatief fijnkorrelige, opake kwartsiet met een grijsgroenige kleur met kleine, lichtgekleurde vlekjes. Het gesteente wordt aangetroffen in de omgeving van het plaatsje Wommersom, nabij Tienen in België. 18.5.2.2 Verzamelomgeving Om een indruk te krijgen van aard van de omgeving waarin de vuursteenknollen zijn verzameld, is gekeken naar mechanische en chemische erosieverschijnselen op het natuurlijke oppervlak van het vuursteen. Hiervoor is het natuurlijke oppervlak (cortex, subcutane cortex, natuurlijk splijtvlak, pseudo-cortex), de versheid van dat oppervlak (vers, afgerond, verbrijzeld), en de aard van de verwering beschreven (verwering, verbrijzeld, drukkegels, bekrassing) gekarakteriseerd. Voorwaarde is uiteraard dat een natuurlijk oppervlak aanwezig is. In grote lijnen zijn drie groepen te onderscheiden, in volgorde van oppervlakteverandering: - primair oppervlak oppervlak waarop nog cortex aanwezig is, of waarvan de kalk door chemische processen is opgelost; - secundair oppervlak oppervlak ontstaan door natuurlijke scheuring van de vuursteenknol; - tertiair oppervlak pseudo-cortex ontstaan door chemische transformatie van het vuursteen aan het oppervlak van de knol. De gemiddelde percentages van alle werkputten per transect lopen niet erg ver uiteen (tabel 10). Het aandeel primaire, secundaire en tertiaire oppervlakken is op transect-niveau goed vergelijkbaar; transect 49-52 valt op door een laag percentage tertiaire oppervlakken ten gunste van het percentage onbekende oppervlakken. Per werkput treedt meer variatie op, met name voor wat de secundaire en tertiaire oppervlakken betreft. Vooral het aandeel tertiaire oppervlakken is wisselend. Binnen deze drie hoofdgroepen treedt de nodige variatie op in de mate van oppervlakte-erosie. In mindere of meerdere mate is er sprake van chemische en/of mechanische erosie; werkelijk verse cortex-oppervlakken komen niet voor. Dit betekent dat al het materiaal niet uit de primaire kalkafzettingen afkomstig is. Zware botssporen (al dan niet leidend tot verbrijzeling) komen zeer frequent voor. Het hoge percentage secundaire en tertiaire oppervlakken maakt verder duidelijk dat de knollen in een periode voorafgaande (in het Pleistoceen) aan de bewerking zijn gefragmenteerd en vervolgens onderhevig zijn geweest aan mechanische (afronding, verbrijzeling) en/of chemische (patinering, ontwikkeling pseudo-cortex) erosie. De potentiële verzamellocatie(s) zijn dus secundair. 18.5.2.3 Grondstofkwaliteit In tabel 11 is aangegeven hoeveel verschillende combinaties op basis van de genoemde variabelen per werkput zijn ingevoerd. In tegenstelling tot de grondstofherkomst is er voor de grondstofkwaliteit een veel minder duidelijke relatie tussen het aantal gemaakte combinaties en het aantal beschreven stukken per put zichtbaar. Er is een grove trend herkenbaar, waarbij het aantal combinaties toeneemt naarmate het aantal beschreven stukken toeneemt; desalniettemin treedt de nodige variatie op. Als we de korrelgrootte-matrix van het vuursteen als de uitgangssituatie nemen waarin verstoringen kunnen optreden in de vorm van verontreinigingen, holtes en breuken, dan zijn drie groepen te onderscheiden: (1) een grofkorrelige, (2) een fijnkorrelige, en (3) een glasachtige matrix. Bij de totale afwezigheid van verstorende fenomenen kan worden gesteld dat de kwaliteit van het materiaal 21 maximaal is. Hoewel strikt genomen per groep verschillen in bewerkbaarheid bestaan, zullen de overwegingen voor selectie sterk afhankelijk zijn van het doel waarvoor diverse kwaliteiten gebruikt zullen worden en de beschikbaarheid van de gewenste kwaliteiten. Naarmate meer verstoringen optreden neemt de kwaliteit van het materiaal af, wat overigens niet betekent dat ze onbruikbaar zouden zijn. Ter bepaling van de grondstofkwaliteit is een ‘index’ berekend, waarbij de hoogste waarde de maximale kwaliteit aangeeft en de laagste waarde de minste kwaliteit; de minimum index-waarde is 3, de maximum index-waarde is 10. Naarmate de verstoring ernstiger is zal de index-waarde dichter bij 3 liggen. Voor de diverse factoren zijn de volgende scores gegeven: - homogeniteit korrelgrootte: 1 heterogeen; 2 homogeen; 3 onbekend; - insluitingen (fossielen, kalknodules, grofkorrelige nodules):1 groot; 2 klein; 3 afwezig; - structuurbreking (holtes, diaklazen): 1 groot; 2 klein; 3 afwezig; - interne breuken (vorstscheuren, botskegels): 1 aanwezig; 2 afwezig. De index-waarde wordt bepaald door de hierboven genoemde waarden bij elkaar op te tellen, waarbij de beginwaarde steeds op 0 is gesteld. Van de drie beschreven vuursteengroepen lijkt de grofkorrelige variant van iets minder goede kwaliteit te zijn dan de andere twee varianten (tabel 12). Het overgrote deel van het vuursteen is echter fijnkorrelig met geen of beperkte texturele en structurele verstoringen. Beperkte verstoringen zijn vooral aanwezig in de vorm van kleine insluitingen en/of structuurbrekende fenomenen. Meer ernstige verstoringen treden op als grote insluitingen en/of grote structuurbrekende fenomenen. Interne breuken komen vrij frequent voor (ruim 21%), maar in veel gevallen gaat het om oppervlakkige scheurtjes als gevolg van het opelkaar botsen van stenen; dergelijke botskegeltjes hebben doorgaans slechts (een beperkte) invloed op de bewerking in een vroeg stadium van de kernreductie. 18.5.2.4 Conclusies Het gegeven dat het vuursteen zonder uitzondering – althans voor zover dat met zekerheid nagegaan kan worden – van secundaire verzamellocaties afkomstig is, maakt het moeilijk om met enige waarschijnlijkheid deze locaties te traceren. We moeten ons beperken tot het aangeven van ‘zekere’ onmogelijkheden, dus waar komt het waarschijnlijk niet vandaan. De gegevens laten zien dat het overgrote deel van het vuursteen primair afkomstig is uit Scandinavië, en overwegend translucide en grijs van kleur is. Daarnaast komt opake vuursteen voor, en diverse kleurvarianten. De kwaliteit van het materiaal is doorgaans zeer goed te noemen, gezien het beperkte voorkomen van sterk verstorende fenomenen, zoals diepe scheuren, grote fossielen, textuurveranderingen en grote holtes; kleine fossielen, kalknodules en andere insluitingen komen regelmatiger voor. Hoewel scheuren regelmatig voorkomen, zijn ze oppervlakkig van aard, en zullen daarom hooguit in het beginstadium van de bewerking voor problemen zorgen. De meeste knollen zijn door natuurlijke oorzaak gefragmenteerd, lang voordat ze werden verzameld en bewerkt. Veel beschadigingen hebben vervolgens te maken met natuurlijk transport van de brokstukken. Voor het transport moet gedacht worden aan gletsjers, rivieren en/of de zee. Scandinavische vuursteen komt in Nederland hoofdzakelijk voor ten noorden van de grote rivieren, in het gebied dat gedurende het Saalien door landijs werd bedekt (ca. 150 000 jaar geleden). Het gesteente werd opgenomen in de morenen en afgezet in de vorm van keileem; stenen spoelden bovendien aan de rand van de gletsjers uit en vormden daar puinkegels, die later door water opnieuw verplaatst konden worden. Het voorkomen van vuursteen in keileem is niet homogeen; dikwijls komt het gesteente alleen geconcentreerd voor, en niet algemeen verspreid 22 door de keileem. Bovendien is sprake van grote kwaliteitsverschillen. Afhankelijk van de ‘voorgeschiedenis’ van een knol vindt in mindere of meerdere mate aantasting plaats. Meestal gaat het om het ontstaan van vorstscheuren die tot een steeds verdergaande fragmentatie leiden. Veelal ontstaan in de loop van de tijd ook kleur- en glanspatina’s. Hierdoor komt een bonter vuursteengezelschap tot stand, wat meestal gepaard gaat met een zeer variabele kwaliteit. Dit geldt vooral voor het materiaal in de keilemen en -zanden. Het materiaal in (periglaciale) spoelzanden is dikwijls wat beter van kwaliteit, alhoewel daarin ook de nodige variatie optreedt (overigens is er naar de vuursteenvoorkomens in glacigene afzettingen nog maar weinig onderzoek gedaan). De samenstelling van het Scandinavische vuursteengezelschap van de Hoge Vaart is in diverse opzichten homogeen te noemen. Ten eerste gaat het om kwalitatief goed materiaal (of het nu grof of fijnkorrelige, translucide of opake varianten betreft), en ten tweede zijn de kleurverschillen meer gradueel van aard, waarbij een sterke nadruk ligt op grijsgradiënten. Het zeer zelden voorkomen van krassen in combinatie met drukkegeltjes, en het beperkt voorkomen van diepe vorstscheuren lijkt in combinatie daarmee aan te geven dat het vuursteen niet uit keileem/-zand-afzettingen afkomstig is (Schokland, Urk), hoewel dit niet kan worden uitgesloten. Waarschijnlijk gaat het om materiaal verzameld uit (periglaciale) zanden, die onder verschillende omstandigheden bereikbaar kunnen zijn geweest (aangesneden door rivieren, erosie van hogergelegen puinhellingen in het Veluwse stuwwallengebied, aangesneden door de zee gedurende zware stormen). Waar dit is geweest valt echter (nog) niet te zeggen. Het vrij frequent voorkomen van pseudo-cortex in combinatie met botssporen lijkt erop te wijzen dat (op z’n minst een deel van) het materiaal op stranden is verzameld (afb. 4). Het Limburgse vuursteen komt eveneens voor in diverse varianten, maar het gaat hoofdzakelijk om opaak, grijs materiaal. Net als voor het Scandinavische vuursteen is de kwaliteit doorgaans goed te noemen, en zijn de knollen natuurlijk getransporteerd. Transport van Limburgse vuursteen heeft in diverse perioden van het Pleistoceen plaatsgevonden door voorlopers van de Maas, die oorspronkelijk van het zuidoosten in een tientallen kilometers brede band naar het noordwesten (van Maastricht richting Texel) stroomde. De afzettingen waarin de vuursteenknollen voorkomen liggen verder naar het noorden toe steeds dieper (tot meer dan 10 m onder het maaiveld), waardoor ze steeds moeilijker bereikbaar worden. Alleen daar waar gletsjers oud sediment hebben opgestuwd, was het door erosie bereikbaar. Op de Utrechtse Heuvelrug in in het Gooi kan Limburgse vuursteen zonder al te veel problemen worden verzameld. Het stukje Wommersom-kwartsiet kan als enigste met zekerheid op herkomst worden geduid. Dit gesteente wordt (voor zover bekend) alleen op de Steenberg in Wommersom nabij Tienen (België) aangetroffen; het komt ook niet elders door natuurlijke verplaatsting voor. Het gesteente is bros en homogeen van samenstelling, waardoor het zeer geschikt is voor de vervaardiging van werktuigen. In Zuid-Nederland komt Wommersom-kwartsiet hoofdzakelijk in mesolithische vondstcontexten voor. Ten noorden van de grote rivieren zijn tot dusver slechts elf stukjes bekend uit onzekere vondstcontexten (oppervlaktevondsten).24 Het stukje van de Hoge Vaart is afkomstig uit werkput 51. In het transect 49-52 komt naast het neolithische materiaal echter ook een relatief grote hoeveelheid mesolithische vuursteen voor. Het is vooralsnog niet met zekerheid te zeggen of het stukje Wommersom-kwartsiet bij dit mesolithische materiaal behoort. 18.5.3 Productie van halffabrikaten 24 Van Oorsouw 1993. Onder een halffabrikaat wordt hier een stuk verstaan dat diende als uitgangsvorm voor een werktuig. Het kan bijvoorbeeld gaan om een kling of afslag. Afhankelijk van de specifieke kenmerken die deze halffabrikaten dienden te krijgen, kon 23 de productie volgens verschillende methoden en technieken plaatsvinden. Om inzicht te krijgen in de aard van de gewenste halffabrikaten kan worden gekeken naar het productie-afval en de voor de productie van werktuigen gebruikte uitgangsvormen. Alvorens naar de gegevens over te gaan is het nodig enkele andere begrippen te definiëren. Kling een spaan waarvan de lengte minimaal twee keer de breedte is en is geproduceerd in een repetitieve en parallelle sequentie. Hiertoe kunnen echter ook stukken behoren die niet de vereiste lengte/breedte-verhouding (2:1) bezitten, maar wel in een repetitieve en parallelle sequentie passen; in dergelijke gevallen gaat het om ‘mislukte’ (althans uitgaande van de definitie die archeologen aan een ‘kling’ geven) exemplaren. Afslag een afgeslagen scherf met niet vaststaande lengte/breedte-verhoudingen en waarvan de productie niet heeft plaatsgevonden om min of meer identieke producten te verkrijgen. Slagvlakvernieuwing een afslag ontstaan door de verwijdering van een niet langer geschikt slagvlak. Correctie-afslag een afslag ontstaan door de correctie van een productiefout, of de oplossing van een anderszins ontstaan probleem op het productie-oppervlak. Brok een brokstuk waarop geen sporen van bewerking aanwezig zijn, of een fragment van een niet nader definieerbaar artefact. Knol een volledig onbewerkt blok. Uitgaande van de bovenstaande definities is het materiaal (werktuig of niet) ingedeeld in modules of uitgangsvormen (kling, afslag, kern). Het gaat om de kenmerken van een object op het moment dat het ongebruikt is afgedankt, of vóór het is getransformeerd tot een werktuig (tabel 13). Aan de in tabel 13 gegeven indeling zou nog de categorie ‘retouche-afslag’ (n=203) toegevoegd kunnen worden. Dit is echter niet gedaan daar het een eindmodule betreft van de werktuigproductie. De uitgangsvorm (kling, afslag) van de werktuigen waarvan de retouche-afslagjes afkomstig zijn, is echter niet meer te achterhalen. In essentie bestaan de eindmodules uit klingen en afslagen en de daarbij behorende kernen. Een aantal stukken kon niet met zekerheid als kling of afslag worden geklassificeerd en is daarom aan een vage categorie ‘afslag-of-kling’ toegeschreven. Opvallend is het lage aantal brokken wat op de goede kwaliteit van de beschikbare grondstoffen wijst. Uit de bovenstaande definities zal het duidelijk zijn dat bij een kling a priori van een concept sprake is, daar een spaan enkel met een lengte/breedte-verhouding niet zonder meer als kling moet worden beschouwd; het is de repetitieve productie die van een spaan met een dergelijke lengte/breedte-verhouding een kling maakt. De verdere definiëring kan verder afhankelijk zijn van de specifieke metrische verhoudingen, de algemene vorm, doorsnede en/of kromming. Bij de productie van klingen, van welke vorm dan ook, komen altijd afslagen vrij; deze afslagen vertegenwoordigen zelf geen concept, maar zijn een bijproduct van de realisatie van een klingconcept. De conceptmatige – d.w.z. aan specifieke criteria voldoende – productie van afslagen zal eveneens moeten blijken uit een repetitieve benadering; afslagen met een specifieke vorm worden dan geproduceerd volgens een herhaald patroon.25 Slagvlakvernieuwingen, correctie-afslagen en kernen zijn bijproducten van de conceptmatige kling- en/of afslagproductie. Hieronder zullen de gegevens die de kenmerken van halffabricaten bloot kunnen leggen worden uitgewerkt. Gebruik zal worden gemaakt van de volgende variabelen: - reductiesequentie de volgorde waarin handelingen zijn uitgevoerd en de modules die daarbij zijn vrijgekomen; - eindmodule de staat waarin het object is afgedankt, opgeslagen, of is gebruikt als uitgangsvorm voor een werktuig; - kromming de mate van kromming volgens de percussie-as; - doorsnede de (overheersende) vorm van de dwarsdoorsnede; 24 25 Een voorbeeld hiervan is de Levallois-afslag die in het MiddenPaleolithicum volgens een specifieke systematiek werd geproduceerd (zie o.a. Boëda 1986). - lengte de maximale lengte volgens de percussie-as; - breedte de maximale breedte loodrecht gemeten op de lengte; - dikte de maximaal meetbare dikte; - percussiebalans de mate van technische controle (bepaald door kenmerken proximaal uiteinde, slagvlak(rand)preparatie, en kenmerken distaal uiteinde); - techniek de voor de eindmodule gebruikte percussietechniek. 18.5.3.1 Reductiesequenties In eerste instantie is bekeken welke reductiesequenties voorkomen binnen de onderscheiden eindmodules. Het is van belang te vermelden dat het beeld voor de reductiepatronen wordt beïnvloed door de compleetheid van de artefacten. Voor gebroken stukken kan het beschrijfbare deel van de sequentie beperkter zijn dan de sequentie die oorspronkelijk aanwezig was. Met name voor het beeld van de kling, afslag-of-kling en afslag-eindmodules is dit van belang. Uit tabel 14 blijkt dat klingen minder frequent compleet zijn dan afslagen (respectievelijk ca. 15% en 33%). Ook kan worden geconstateerd dat slechts een kleine 5% van de afslag-of-kling eindmodule compleet is, wat overigens een deel van de verklaring is voor de onzekere classificatie van de betreffende stukken. Klingen Voor de 838 klingen zijn 73 verschillende reductiesequenties beschreven. Aan het begin van deze sequenties staan afslag-series (n=22), afslag of kling-series (n=25) en kling-series (n=26). In hoofdlijnen beschrijven de sequenties de in tabel 15 genoemde patronen. In het geval er sprake is van modulewisselingen is er sprake van preparatie en/of correctie. Bij correcties gaat het om rectificaties vanuit het slagvlak (unipolair met modulewisseling, bipolair met longitudinale modulewisseling; afb. 5) van de slaghoek, correcties van de kernkromming vanuit de tegenovergestelde richting, of correcties van de kernkromming vanuit het productieoppervlak (unipolair met longitudinale modulewisseling, bipolair met longitudinale modulewisseling), of correcties van het productieoppervlak vanuit de linker of rechter zijkant (unipolair met transversale modulewisseling, bipolair met transversale modulewisseling). Bij preparaties gaat het om de initiële vormgeving van de kernen. Voor de productie van klingen is een centrale rug of kam nodig, die van nature aanwezig kan zijn, maar ook aangebracht kan worden. Deze preparatie kan op verschillende manieren plaatsvinden. Onder de met een kling-serie beginnende sequentie komen twintig klingen voor met modulewisselingen die geïnterpreteerd kunnen worden als correcties. Onder de met een afslag-of-kling en de met een afslag-serie beginnende sequenties komt slechts één als correctie interpreteerbaar geval voor. Onder de met een afslag-ofkling-serie beginnende sequenties is in de meeste gevallen sprake van een opeenvolging afslag-of-kling > afslag > kling; in twee gevallen zien we voorafgaand aan de afslag-serie een kling-serie, zodat het mogelijk correcties betreft. Meervoudige unidirectionele kling-series komen in 779 gevallen voor; dit betekent dat in de loop van het productieproces slagvlakvernieuwing heeft plaatsgevonden. Uit de beschreven sequenties kunnen vier methoden worden gefilterd die slechts deels traceerbaar zijn (afb. 6): A klingproductie zonder kernpreparatie; B klingproductie met unidirectionele preparatie van een centrale kam; C klingproductie met alternerende preparatie van een centrale kam; D klingproductie met bipolaire preparatie van een centrale kam. Aan methode A kunnen alleen klingen met 100% cortex worden gekoppeld. Klingen zonder afslagnegatieven en/of cortex kunnen niet tot een specifieke methode worden gerekend. Klingen met één transversale afslag-serie kunnen tot methode B of C worden gerekend. 25 Uit tabel 15 komt duidelijk naar voren dat klingproductie overwegend in één richting heeft plaatsgevonden, waarbij één of meer series kling zijn afgeslagen. Bipolaire klingproductie vanuit twee tegenover elkaar liggende slagvlakken komt beduidend minder voor, terwijl elkaar kruisende klingseries slechts incidenteel optreden. Klingkernen Van de elf klingkernen vertonen er vier alleen negatieven van klingen. In twee gevallen gaat het om een unidirectionele klingproductie, in één geval om een bipolaire productie en in één geval om een kruisende productie. Bij zeven kernen zijn naast klingnegatieven ook afslagnegatieven geregistreerd. In zes gevallen betreft het naast preparatie-afslagnegatieven slagvlakvernieuwingen. Afslag Voor de 865 afslagen zijn 105 verschillende reductiesequenties beschreven. Tabel 16 geeft weer welke patronen deze sequenties in hoofdlijnen beschrijven. Unipolaire en kruisende patronen hebben duidelijk de overhand. Bipolaire en alternerende reductiepatronen komen minder voor, maar zijn desalniettemin goed vertegenwoordigd. Modulewisselingen komen in vergelijking met kling-eindmodules minder frequent voor. In negen gevallen gaan aan de afslag-series één of meer kling-series vooraf, terwijl het in de overige gevallen afslag-of-kling-series betreft, waarvan er negen ingeschakeld zijn tussen afslag-series. Het is zeer waarschijnlijk dat de afslagen waarop geen modulewisselingen zijn herkend, gerelateerd moeten worden aan de preparatiefase van de klingproductie, of het resultaat zijn van een concept-gerelateerde afslagproductie. Voor de gevallen waaraan klingproductie is vooraf gegaan, hebben we te maken met correctie-afslagen, of met het resultaat van hopeloos mislukte pogingen om klingen te produceren. Dit geldt ook voor de exemplaren waaraan afslag-of-klingseries vooraf zijn gegaan. In deze gevallen is het waarschijnlijk dat de afslag-of-klingseries als kling-series moeten worden opgevat, waarbij mogelijk al een zekere mate van onregelmatigheid opgetreden was. Afslagkern Van de negentien afslagkernen vertonen er drie modulewisselingen. In twee gevallen betreft het afslag-of-kling-series en in één geval een kling-serie ingeschakeld tussen afslag-series. Rotaties komen veelvuldig voor bij de meeste kernen, maar daarnaast zijn er vijf unidirectionele kernen zonder rotaties en drie kernen met alternerende afslag-series. Deze laatste exemplaren kunnen mogelijk worden opgevat als voorbewerkingen van klingkernen. Afslag-of-kling In totaal zijn 182 stukken niet met zekerheid als kling, of afslag te classificeren. Het aantal verschillende beschreven reductiesequenties is 29. In tabel 17 is aangegeven welke patronen deze sequenties in hoofdlijnen beschrijven. Zoals uit de tabel blijkt komen unipolaire en kruisende patronen het meest frequent voor. In het geval er sprake is van modulewisselingen, betreft het altijd afslag-series die in hoofdzaak (n=11) voorafgaan aan de afslag-of-kling-series; bij deze afslagseries treden bovendien longitudinale en/of transversale rotaties op, waarna de afslag-ofkling-series na een transversale rotatie volgen. Tussen twee afslag-of-kling-series geschakelde afslag-series komen slechts sporadisch (n=2) voor. Met name in de gevallen waar van modulewisselingen sprake is, is het waarschijnlijk dat de afslag-of-kling eindmodule geplaatst kan worden in de beginfase van de eigenlijke klingproductie. Daar waar geen sprake is van modulewisselingen, blijft een eenduidige interpretatie problematisch. Afslag-of-klingkern Deze kern laat slechts een enkelvoudige afslag-of-kling-serie zien. Mogelijk betreft het een poging tot klingproductie, maar zekerheid hierover is echter niet te geven. 26 Slagvlakvernieuwing Bij alle 36 slagvlakvernieuwingen is sprake van modulewisselingen. Bij zes exemplaren wordt de vernieuwing vooraf gegaan door één, of meer kling en/of afslag-of-kling-series. In twintig gevallen gaan één, of meer afslag-of-kling-series vooraf aan de vernieuwing, terwijl bij zeven afslag-of-kling-series ingeschakeld zijn tussen eerdere afslag-series, of vernieuwingen en de uiteindelijke vernieuwing. Drie exemplaren zijn vooraf gegaan door een afslag-serie. Correctie-afslag De vier correctie-afslagen worden vooraf gegaan door één, of meer kling-series. Eén exemplaar is een correctie vanuit hetzelfde slagvlak als waar vanuit de klingen zijn geproduceerd; de andere exemplaren zijn transversale correcties. 18.5.3.2 Kromming De kromming van uitgangsvormen is net als de afmetingen en de regelmatigheid door de vuursteenbewerker te controleren door de specifieke vormgeving en het onderhoud van de kern. Voor het Hoge Vaart-materiaal is de kromming bepaald op basis van een nominaal-ordinale classificatie en heeft plaatsgevonden voor zowel complete als gefragmenteerde stukken. Tabel 18 geeft voor de belangrijkste eindmodules (kling, afslag, afslag-of-kling, slagvlakvernieuwing) de frequenties weer van de verschillende krommingscategorieën. Uit de gegevens komt duidelijk naar voren dat bij de klingen de nadruk ligt op rechte en zwak gebogen stukken. Rechte klingen met distale kromming komen eveneens frequent voor; deze exemplaren neigen naar outrepassé productiefouten (kernvoetklingen) als gevolg van het iets uit balans raken van de slagkracht ten opzichte van het te verwerken vuursteenvolume. Sterk gebogen klingen komen beduidend minder voor. Als we kijken naar de totale populatie dan kan worden geconstateerd dat het aandeel niet, of zwak gebogen klingen, c.q. klingdelen verder toeneemt. Hierbij moet echter niet vergeten worden dat de kans dat de kromming als recht, of licht wordt opgevat toeneemt naarmate een fragment kleiner is. In die zin zal er dan ook van een zekere oververtegenwoordiging sprake zijn. Een vergelijkbaar beeld doet zich voor bij de afslagen. Rechte en zwak gebogen exemplaren komen het meest frequent voor. Distale krommingen zijn zeldzaam, terwijl de kromming bij ruim 10% van de afslagen naar buiten (dorsaal) gericht is; hierbij is sprake van een afname van de productiecontrole. Voor de afslag-ofkling-module, de slagvlakvernieuwingen en correctie-afslagen beschikken we over te weinig complete/ongemodificeerde exemplaren om eventuele trends aan te kunnen wijzen. De verschuiving naar recht en licht gebogen bij de gebroken exemplaren is ook in deze gevallen duidelijk waar te nemen. 18.5.3.3 Doorsnede In tabel 19 zijn voor de belangrijkste eindmodules de hoofdgroepen zoals die voor de doorsnede zijn gedefinieerd, gekwantificeerd. Hieruit komt duidelijk naar voren dat klingen met een driehoekige, of trapezoïdale doorsnede overheersen. Bij de afslag-of-kling-eindmodule komt een driehoekige doorsnede het meest frequent voor, maar daarnaast zien we plano-convexe en trapezoïdale doorsnedes optreden. Ook bij de afslagen vormt de driehoekige doorsnede de belangrijkste groep, maar trapezoïdale en plano-convexe doorsnedes komen zeker in redelijke hoeveelheden voor; daarnaast valt een relatief groot aantal onregelmatige doorsnedes op. 27 18.5.3.4 Afmetingen Klingen In afbeelding 7 zijn de lengte, breedte en dikte van de hele, ongemodificeerde klingen tegen elkaar uitgezet. Uit de lengte/breedte-plot blijkt dat een behoorlijk aantal als kling beschreven stukken niet voldoet aan het 1:2-criterium. Hier hebben andere overwegingen aan de classificatie ten grondslag gelegen. Klingen zijn per definitie minstens tweemaal langer dan dat ze breed zijn. Een belangrijker gegeven is echter, dat uit een zekere systematiek moet blijken of we met klingproducties te doen hebben. De essentie is, dat gebruik wordt gemaakt van een productie-oppervlak waarvan het reliëf dusdanig onder controle wordt gehouden dat relatief smalle, regelmatige stukken in één of meer series van een kern kunnen worden afgeslagen. In onze opvatting kan een stuk dat niet voldoet aan het lengte/breedte-criterium, maar duidelijk is ontstaan in de loop van een klingproductiesequentie toch als kling worden benoemd. De variatie in afmetingen zal uiteindelijk duidelijk moeten maken met welke ‘klingconcepten’ is gewerkt; te korte exemplaren zijn dan mogelijk als mislukte exemplaren te beschouwen. De afmetingen van de complete, ongemodificeerde klingen zijn samengevat in tabel 20, terwijl in afbeelding 8 de frequentieverdeling van de lengte, breedte en dikte is weergegeven. De lengte en dikte laten hier een duidelijk unimodale verdeling zien bij een interval van respectievelijk 5 en 1 mm, terwijl dit voor de breedte iets minder expliciet is. Het beeld is echter onvolledig als we een indruk willen krijgen van de afmetingen van alle klingen die zijn geproduceerd en weerspiegelt slechts dat deel van de productie, waarbij geen modificatie heeft plaatsgevonden en geen breuken zijn ontstaan. Als we de gebroken en ongemodificeerde klingen in beeld brengen (tabel 20), dan kan worden geconstateerd dat de maximale lengte boven de 60 mm heeft gelegen, gezien het voorkomen van restlengtes van meer dan 60 mm. Voor wat de breedte betreft is geen duidelijk verschil waarneembaar voor complete en incomplete klingen en lijkt de nadruk op afmetingen tussen 10 en 20 mm te liggen. Voor de dikte ligt de nadruk tussen 2 en 6 mm. Er bestaat een duidelijk verband tussen de dikte en de lengte en breedte; hoe langer of breder een kling, hoe dikker de kling. Klingkern Uit de afmetingen van de klingkernen blijkt dat de meeste exemplaren vrij kort en gedrongen zijn (afb. 9). In enkele gevallen hebben we echter met relatief lange klingkernen te maken, waarvan de breedte en dikte dicht bij elkaar liggen. Enkele kernen zijn echter beduidend dunner dan dat ze lang en/of breed zijn. In deze gevallen lijken we met opgebruikte exemplaren te maken te hebben; het volume van de restkernen was onvoldoende om de klingproductie voort te kunnen zetten. Afslag Bij de complete afslagen tekent zich een beduidend bredere puntenwolk af voor de verschillende relaties (afb. 10). Dit vertaalt zich in een grotere variatie in de verhoudingen tussen de verschillende afmetingen. Het overgrote deel van de afslagen heeft een lengte/breedte verhouding tussen de 1:2 en 2:1. Een aantal afslagen overschrijdt de 2:1 grens, en zou op metrische gronden als kling kunnen worden beschreven. Gezien het ontbreken van enige productiesystematiek moeten we hier echter van klingvormige afslagen spreken. De dikte van de afslagen kan oplopen tot ruim 30 mm, maar de meeste stukken liggen beneden de 15 mm. Afslagkern Net als bij de klingkernen kunnen we bij de afslagkernen eveneens van gedrongen exemplaren spreken (afb. 11). In de meeste gevallen liggende lengte en de breedte tussen de 20 en 40 mm, terwijl de dikte zich tussen 15 en 25 mm concentreert. 28 Afslag-of-kling De complete stukken die tot de onzekere afslag-of-kling categorie zijn gerekend, zijn overwegend kort (<35 mm) en relatief breed (afb. 12). Ze vallen daarmee in het bereik van de kortere klingen. De relatie tussen de lengte, breedte en dikte lijkt goed te passen in het beeld van de klingen. Overeenkomsten met de patronen van de complete afslagen zijn minder markant. Dit blijkt vooral uit de toename van de dikte ten opzichte van de toename van de lengte en de breedte. Slagvlakvernieuwing De afmetingen van de slagvlakvernieuwingsafslagen vallen goed binnen het bereik van de eerder besproken categoerieën (afb. 13). Het meest markant is echter de vrijwel lineaire relatie tussen de lengte en de dikte, waarbij de verhouding om en nabij de 1:1 ligt. Daarnaast zien we een duidelijk verband tussen de lengte en breedte enerzijds en de dikte anderzijds. Dit verband laat zien dat de dikte toeneemt, naarmate de lengte en breedte toenemen. 18.5.3.5 Techniek en productiecontrole Het vaststellen van bewerkingstechnieken is niet altijd een eenvoudige opgave. Doorgaans wordt hiervoor gekeken naar de breedte en dikte van restslagvlakken, de hoek tussen het slagvlak en de ventrale zijde en de lip-/slagbultontwikkeling. Verder worden bij de beoordeling aspecten betrokken als de abrasie van de slagvlakrand en de kromming van een afgeslagen stuk. Experimenteel onderzoek heeft echter uitgewezen dat het moeilijk is exclusieve kenmerken voor verschillende technieken te vinden en dat betere indicaties kunnen worden verkregen uit de patronen die uit het gevolgde productieproces naar voren komen. In het kader van het onderhave onderzoek is er voor gekozen intuïtief aan te geven welke technieken er in het bewerkingsproces gebruikt lijken te zijn geweest. Hierbij is gebruik gemaakt van de volgende indicatoren: - directe harde percussie duidelijk herkenbaar cirkelvormig inslagpunt met een meer of minder ontwikkelde bulbus en een relatief dik restslagvlak; eventuele abrasie van de slagvlakrand is waarschijnlijk beperkt; het gaat om relatief dikke stukken, waarbij de kromming van het ventrale vlak doorgaans niet meeloopt met de kromming van het dorsale oppervlak; - directe zachte percussie duidelijk herkenbare lip met een zwak of niet ontwikkelde bulbus en een relatief dun restslagvlak; abrasie van de slagvlakrand zal waarschijnlijk intensief zijn; het gaat om relatief dunne stukken, waarbij de kromming van het ventrale vlak doorgaans met de kromming van het dorsale vlak meeloopt; - indirecte percussie een meer of minder ontwikkelde lip en bulbus, met een relatief dik, lancetvormig restslagvlak; een vrij goed herkenbaar inslagpunt kan voorkomen; abrasie van de slagvlakrand zal waarschijnlijk vrij intensief zijn; het kan om relatief dunne tot dikke stukken gaan, waarbij de kromming van het ventrale vlak redelijk met de kromming van het dorsale vlak meeloopt; - druk een nauwelijks ontwikkelde lip met een meer of minder ontwikkelde bulbus en een puntvormig restdrukvlak; abrasie van de drukvlakrand is meer of minder intensief; het gaat om relatief dunne stukken, waarbij de kromming van het ventrale vlak met de kromming van het dorsale vlak meeloopt. In het geval onzekerheid bestaat, of een uitspraak in het geheel niet mogelijk is wordt de techniek onbepaald. In tabel 21 is voor de verschillende eindmodules de frequentie voor de toegepaste technieken uitgezet. Voor ca. 55% van het materiaal is de toegepaste techniek voor de eindmodule geïnterpreteerd. Bij de klingen gaat het voor ongeveer 95% (n=365) om indirecte percussie en voor afslagen om ca. 40%. In de categorie afslag-of-kling is slechts 10% interpreteerbaar gebleken, waarbij het vrijwel alleen indirecte percussie betreft. Onder de correctie-afslagen (slagvlak- en productie- 29 vlakvernieuwingen) gaat het bij ongeveer de helft van het materiaal om indirecte percussie. Directe harde percussie komt bij de klingen en de afslag-of-kling categorie weinig voor. Daarentegen is het de belangrijkste percussietechniek onder de afslagen (ca. 60%), terwijl deze techniek ook onder de correctieafslagen en met name de slagvlakvernieuwingen regelmatig is toegepast. Voor een zeer klein aantal afslagen en één kling is de techniek als directe zachte percussie geïnterpreteerd. Dit mag gezien de importantie van de indirecte percussie, waarbij ook op zachte percussie gelijkende kenmerken kunnen voorkomen, weinig plausibel. Het is waarschijnlijk dat het hier foutieve interpretaties betreft. Als we kijken naar de relatie tussen de toegepaste percussietechniek en het percentage cortex voor de eindmodules ‘kling’, ‘afslag’ en ‘afslag-of-kling’, dan kan worden geconstateerd dat bij de klingen die door indirecte percussie zijn verkregen, meer dan de helft in het geheel geen cortex meer bezit, terwijl bijna 80% minder dan 25% percussie. In het geval van directe harde percussie zien we dat ca. 70% minder dan 25% cortex bezit, terwijl het bij indirecte percussie om ca. 80% gaat, waarbij bovendien 40% in het geheel geen cortex bezit. In afbeelding 14 is voor de kling-, afslag en afslag-of-kling-categorieën de hoeveelheid cortex afgezet tegen het oppervlak (lengte x breedte). Voor de klingen blijkt dat de hoogste waarde voor het oppervlak afneemt, naarmate de hoeveelheid cortex toeneemt. Dit betekent dat de hoogste cortexpercentages overwegend met kleinere oppervlakken geassocieerd zijn. Voor de afslagen ziet het beeld er beduidend anders uit; we zien hier een licht omgekeerde trend, waarbij het grootste oppervlak toeneemt naarmate het percentage cortex toeneemt, zij het dat we bij de hoogste cortex-percentages weer een lichte daling zien. De afslag-of-klingen zijn vrijwel uitsluitend klein; een duidelijke trend is niet aanwijsbaar. In tabel 22 is voor de belangrijkste eindmodules de aard van het restslagvlak uitgezet. Hieruit blijkt dat klingen overwegend een glad restslagvlak hebben, terwijl ook dakvormige (dihedrale) restslagvlakken frequent voor komen. Gefacetteerde restslagvlakken zijn opvallend zeldzaam. Dit betekent dat het intensief bijretoucheren van het slagvlak blijkbaar geen gewoonte was, en dat, ofwel het bijwerken van slagvlakken relatief weinig nodig was (wat wijst op een goede technische controle), ofwel correctie plaatsvond door verwijdering van relatief grote afslagjes danwel door complete vernieuwing van het slagvlak. Bij de afslagen komen gladde restslagvlakken eveneens het meest frequent voor, evenals natuurlijke (cortex) en dakvormige restslagvlakken. Verder treffen we onder de afslagen relatief veel gefacetteerde restslagvlakken aan. Voor een deel kan dit echter worden verklaard uit het feit dat het totale oppervlak van het restslagvlak bij afslagen gemiddeld groter is dan bij klingen, waardoor de kans groter is dat meer dan twee facetten zichtbaar zijn. Bij de correctie-afslagen valt op dat het grootste deel een gefacetteerd restslagvlak heeft. Vooral bij de slagvlakvernieuwingen heeft dit ermee te maken dat het proximale einde van het productieoppervlak van de kern, diende als slagvlak voor de verwijdering van het oude slagvlak. Deze gegevens kunnen worden geïnterpreteerd in relatie tot de reductiesequentie. In het beginstadium van de kernreductie diende vooral de nodige kernpreparatie plaats te vinden, zeker indien een knol niet onmiddellijk de juiste vorm had om snel op klingproductie over te kunnen gaan. Bij deze primaire vormgeving werden afslagen verwijderd, vooral met behulp van directe harde percussie. Op de eerste afslagen (decorticatie-afslagen) is een hoog percentage cortex aanwezig. Het percentage cortex neemt af naarmate de preparatie vordert. Voor een fijnere afwerking van de kernpreparatie kon verder gebruik gemaakt worden van indirecte percussie. Vervolgens werd overgegaan op de productie van klingen, wat in essentie gebeurde met behulp van indirecte percussie. De eerste serie(s) klingen konden hierbij nog een redelijk hoog percentage cortex bezitten, maar de hoeveelheid resterende cortex op de kern, zou al snel afnemen, waardoor steeds meer klingen zonder of met zeer weinig 30 cortext ontstonden. In de loop van het productieproces, was zo nu en dan correctie noodzakelijk van het productievlak (het vlak waar klingen vanaf werden geslagen). Hierbij vond bijwerking plaats door de verwijdering van kleinere afslagen met behulp van directe harde en indirecte percussie; de correctie van het productieoppervlak leverde vooral afslagen zonder of met weinig cortex op. Bij volledige vernieuwing van het slagvlak werd gebruik gemaakt van directe harde percussie, terwijl voor het fijnere onderhoud van het slagvlak van indirecte percussie gebruik werd gemaakt. 18.5.3.6 Conclusies Op basis van het voorgaande kan een beeld worden geschetst van de uitgangspunten en gebruikte methoden en technieken voor de productie van halffabricaten. Het is duidelijk dat de productie in belangrijke mate was gericht op het verkrijgen van klingen. Er ligt een nadruk op de unipolaire afbouw van productievlakken (afb. 15), wat wil zeggen dat de klingen voornamelijk vanuit één slagvlak werden geslagen; bipolaire klingproductie vanuit twee tegenover elkaar liggende slagvlakken komt weinig voor. In de loop van de productie vond regelmatig onderhoud van het slagvlak plaats door de verwijdering van grotere afslagen of het volledige slagvlak, waarna de productie werd voortgezet. Voor het afslaan van de klingen werd gebruik gemaakt van indirecte percussie (drevel- of punch-techniek), terwijl voor de slagvlakvernieuwing veelal met directe harde percussie werd gewerkt. Het onderhoud van het productievlak, bijvoorbeeld de verwijdering van storende hinges, vond plaats vanuit de zijkant (transversale correctie) of in de lengterichting van de klingproductie (longitudinale correctie). De klingen hebben overwegend een driehoekige of trapezoïdale doorsnede en zijn licht tot matig gekromd. De lengte van de complete klingen loopt op tot bijna 7 cm, maar gezien het voorkomen van gebroken klingen met een restlengte van ca. 6 cm maar waarvan duidelijk is dat de oorspronkelijke lengte aanzienlijk groter was, werden ook grotere klingen geproduceerd. Het zal daarbij echter om uitzonderingen gaan. Er zijn geen indicaties gevonden voor een conceptmatige afslagproductie. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de meeste afslagen ontstaan in de loop van, en met name in een vroeg stadium van de klingproductie. Het gaat dan vooral om de initiële vormgeving en het onderhoud van kernen. Ook de de frequentie van klingen in het totale complex blijkt duidelijk dat de productie van klingen van primair belang was (tabel 23). 18.5.4 Productie van werktuigen Bij de beschrijving van het materiaal van de Hoge Vaart zijn stukken als werktuig beschouwd indien modificatie (vooral retouche) van een uitgangsvorm heeft plaatsgevonden, of als macroscopisch zichtbare gebruikssporen konden worden vastgesteld. Voor de classificatie van de werktuigen zijn twee ingangen genomen: een typomorfologische en een functionele. De mate van detaillering is voor de 25%-steekproef uit de transectputten groter dan voor het overige materiaal. De informatie uit de gedetailleerd beschreven steekproef is als uitgangspunt gekozen voor de classificatie van het overige materiaal, waarbij een meer algemene classificatie heeft plaatsgevonden, die voor een belangrijk deel de vermoede functie/beweging van de werktuigen vertegenwoordigd. In tabel 24 is een overzicht gegeven van de bij de gedetailleerd beschreven 25%-steekproef uit de transectputten onderscheiden werktuigtypen. Het gaat bij de Hoge Vaart voornamelijk om pijlspitsen, schrabbers en om gebruikte en geretoucheerde afslagen en klingen. Andere werktuigen, zoals stekers en boren, komen slechts incidenteel voor. In dit opzicht kenmerkt het Hoge Vaart-complex 31 zich door een uitermate eenzijdige samenstelling. Voor het totale complex blijkt eveneens sprake te zijn van een uitgesproken eenzijdig beeld (tabel 24) dat in essentie niet afwijkt van het beeld zoals dat uit de 25%-steekproef van de transectputten naar voren is gekomen. Als de ‘overige werktuigen’, waarbij het vooral om fragmentjes van niet nader determineerbare (mogelijke) werktuigen gaat, buiten beschouwing worden gelaten, dan kan een expliciete nadruk op de spitsen, schrabbers en snijwerktuigen worden geconstateerd. De relatieve frequenties van deze categorieën liggen bovendien zeer dicht bij elkaar. 18.5.4.1 Compleetheid en verbranding Een belangrijk deel (ca. 54%) van de werktuigen uit de 25%-steekproef van de transectputten blijkt te zijn gebroken (tabel 25). Als we de percentages vergelijken voor de meest frequent voorkomende typen, dan kan worden geconstateerd dat de percentages voor de gebruikte en geretoucheerde klingen met 60% en 66% het hoogst zijn. Spitsen zijn daarentegen minder vaak gebroken. Het hoge percentage gebroken ongedetermineerde werktuigen verklaart ook voor een belangrijk deel de toewijzing van stukken aan deze categorie. Voor een deel lijkt het hoge percentage gebroken klingwerktuigen samen te hangen met de breekbaarheid van de klingen zelf. Verder kan de fragmentatie samenhangen met de verbranding. Uit tabel 26 kan verderworden afgelezen dat het percentage verbrande stukken in de belangrijkste werktuigcategorieën tussen ca. 10% en 30% ligt. Voor alle werktuigen samen ligt het percentage verbrande stukken op ca. 20%, wat overeen komt met het percentage voor alle individueel beschreven stukken in de 25%-steekproef van de transectputten. De verbranding is deels verantwoordelijk voor de fragmentatie van werktuigen. Voor het totale complex zien we een lichte verschuiving (tabel 26). Het aantal gebroken werktuigen ligt hier op 69%, maar daarentegen is het percentage verbrande werktuigen iets gedaald (17%). Onder de gebroken werktuigen treffen we een zeer hoog percentage (84%) aan bij de overige snijwerktuigen, waarbij het vooral om gebruikte klingen gaat. Het percentage gebroken schrabbers en spitsen ligt rond de 50%, terwijl het percentage verbrande stukken iets onder de 20% ligt. In grote lijnen zijn deze resultaten goed vergelijkbaar met het beeld dat voor de gedetailleerd beschreven stukken is verkregen. 18.5.4.2 Grondstofgebruik Bij de werktuigen uit de 25%-steekproef van de transectputten kunnen we een grondstofgebruik vaststellen dat goed aansluit bij het beeld dat voor het gehele in detail beschreven vuursteencomplex is verkregen (zie paragraaf 18.5.2). Het noordelijke vuursteen vormt met ca. 85% de belangrijkste categorie (tabel 27). Net als voor het totale vuursteencomplex bevindt zich hieronder ongeveer tweemaal zoveel vuursteen zonder fossielen dan met fossielen. Zuidelijke vuursteen komt met ca. 3% beduidend minder voor. Binnen de groep werktuigen is geen duidelijke relatie aanwijsbaar tussen specifieke typen en grondstofherkomsten. In alle werktuigcategorieën zijn de grondstoffen verdeeld volgens de verhoudingen zoals die voor het totaal zijn vastgesteld. In tabel 28 is voor het volledige complex het grondstofgebruik voor de werktuigen weergegeven. Over de gehele linie wijkt het beeld nauwelijks af van de eerder gepresenteerde gegevens. Bij de noordelijke vuursteen zien we wel een verschuiving voor de frequentie van de varianten met en zonder fossielen, waarbij beiden in vergelijkbare aantallen voorkomen. Tussen de verschillende werktuigcategorieën zijn nu enkele verschillen waarneembaar, die mogelijk het gevolg zijn van specifieke keuzes. Bij de pijlspitsen zien we dat vooral noordelijke vuursteen zonder fossielen is gebruikt (ca. 45%) en in mindere mate de varianten met 32 fossielen (ca. 38%). Voor de schraapwerktuigen en snijwerktuigen zien we echter een omgekeerd beeld, en zien we dat meer noordelijke vuursteenvarianten met fossielen dan zonder fossielen zijn gebruikt. Mogelijk reflecteert dit verschil een voorkeur voor vuursteensoorten met een minimum aan verontreinigingen voor de productie van pijlspitsen. Anderzijds is het mogelijk dat dit verschil verband houdt met de kwaliteit van de klingen die voor de pijlspitsproductie nodig was. Vooral pijlspitsen dienen ten behoeve van de schachting niet al te dik te zijn. Dit betekent al gauw dat voor de fabricage van geschikte spitsen, vooral de dunnere en regelmatige klingen geselecteerd zouden worden, en juist de fijnkorrelige en minder verontreinigde vuursteenvarianten zijn het best geschikt om dergelijke klingen te vervaardigen. Indien dit het geval is geweest, dan is de relatie tussen spitsen en noordelijke vuursteen zonder fossielen misschien niet zozeer een kwestie van selectie op het niveau van grondstofkwaliteit, maar van selectie op het niveau van klingkwaliteit als uitgangsvorm voor de werktuigproductie. 18.5.4.3 Uitgangsvormen en modificatie Als we voor de 25%-steekproef uit de transectputten kijken naar de voor de verschillende werktuigtypen gebruikte uitgangsvormen, dan kunnen we onmiddellijk constateren dat klingen veruit in de meerderheid zijn (tabel 29). Voor ongeveer 65% van de werktuigen zijn klingen als uitgangsvorm gekozen, en voor ca. 20% gaat het om afslagen; in bijna 15% betreft het afslag-of-klingvormen en incidenteel hebben we te maken met kernen en vernieuwingsafslagen. Tussen de werktuigcategorieën zijn markante verschillen waarneembaar. Om te beginnen zijn vrijwel alle spitsen vervaardigd op klingen; incidenteel is bij de spitsen ‘afslag’ gescoord, maar het is zeer wel mogelijk dat we hier met een foutieve determinatie te maken hebben. Onder de schrabbers zien we dat zowel van klingen, als afslagen, als afslag-of-klingen gebruik is gemaakt, waarbij de nadruk ligt op de afslagen. Verder treffen we onder de klingen frequenter gebruikte en geretoucheerde exemplaren aan dan onder de afslagen. Een afslagkern is mogelijk als vuurslag gebruikt. Voor het totale werktuigenassemblage kan eveneens worden geconstateerd dat klingen veruit de meest gebruikte uitgangsvorm vertegenwoordigen (tabel 30). Bijna 70% van de werktuigen is van een kling vervaardigd, terwijl in ongeveer 20% van afslagen gebruik is gemaakt. In ongeveer 9% van de gevallen kon de uitgangsvorm niet worden bepaald, terwijl we voor de resterende gevallen te maken hebben met kernen, vernieuwingsafslagen, brokken en een knol. Opnieuw kan worden vastgesteld dat spitsen vrijwel uitsluitend op klingen zijn geretoucheerd, terwijl ook voor de snijwerktuigen overwegend klingen zijn gebruikt. Schraapwerktuigen zijn daarentegen frequenter van afslagen vervaardigd, alhoewel klingen toch nog een belangrijk aandeel (ca. 35%) bezitten. De spitsen zijn vrijwel zeker geretoucheerd met behulp van de hamer-enaambeeldtechniek. Onder het fijne bewerkingsafval is een groot aantal (n=1400) retouchesplinters aangetroffen, die onmiskenbaar zijn vrijgekomen bij de retouchering van trapezia. Veel van deze splinters vertonen proximaal en distaal een kleine slagbulbus, wat kenmerkend is voor de toepassing van deze techniek. Een ander gegeven dat verband houdt met de productie van de spitsen is het voorkomen van micro-burijnen; hiervan zijn er 127 aangetroffen. 18.5.4.4 Typologische samenstelling en metrische kenmerken Spitsen Pijlspitsen vormen één van de belangrijkste werktuigcategorieën in het complex van de Hoge Vaart. Op het totaal van werktuigen gaat het om ruim 19% van de 33 werktuigen. Als we de grote groep ‘overige werktuigen’ (ca. 40% van alle werktuigen) buiten beschouwing laten, beslaat de de groep van de spitsen ruim 35% van de werktuigen. Binnen de groep van de spitsen kunnen verschillende typen worden onderscheiden (afb. 16). Het overgrote deel bestaat uit trapezia, waarbij het vooral symmetrische trapezia betreft. Daarnaast is er een kleiner aantal andere microlithische spitsen, zoals b- en c-spitsen, driehoekjes, enkele steilgeretoucheerde lamelletjes en enkele niet nader gedefinieerde (fragmenten van) spitsen. In deze laatste categorie bevindt zich ook een kleine spits met oppervlakteretouche, die het midden houdt tussen een feuille de gui en een driehoek met oppervlakteretouche. Onder de driehoekjes die niet in de 25%-steekproef uit de transectputten zijn aangetroffen, bleken zich enkele extreem kleine exemplaren te bevinden. De kleinste had een lengte van 4 mm. Dergelijke kleine spitsjes zijn uit het Mesolithicum niet onbekend.26 Overigens zijn de meeste driehoekjes en b- en c-spitsen van de Hoge Vaart klein van afmeting. Een belangrijk deel van de niet tot de trapezia gerekende spitsen is in de zuidelijke helft van de grote concentratie aangetroffen, juist in een gebied waar ook veel mesolithische haardkuilen aanwezig bleken.27 Bovendien kon worden vastgesteld dat de vuursteen waarvan deze spitsen waren vervaardigd, afweek van dat van de trapezia, hoewel moet worden opgemerkt dat het om een subtiel verschil lijkt te gaan dat bovendien niet goed binnen de beschrijving van de grondstofvariabelen tot uitdrukking kon worden gebracht. Desondanks bestaat het vermoeden dat – in ieder geval een deel van – deze spitstypen wat ouder is dan het overgrote deel van het vuursteenmateriaal, hoewel dit op stratigrafische gronden niet hard valt te maken. Waarschijnlijk betreft het mesolithische elementen die eventueel geassocieerd kunnen worden met de diepe haardkuilen. Het mesolithische loopvlak is naar alle waarschijnlijkheid niet meer intact als gevolg van erosie van het oorspronkelijke dekzandoppervlak.28 Hierdoor en mogelijk in combinatie met de effecten van latere antropogene activiteiten, kan vermenging van neolithisch en mesolithisch materiaal zijn opgetreden. Anderzijds kan niet worden uitgesloten dat de trapezia en niet-trapezia wel degelijk bij elkaar horen en dat er geen verschil in ouderdom bestaat. Zowel ben c-spitsen, als driehoekjes en spitsen met oppervlakteretouche komen zeker tot laat in het Mesolithicum voor, terwijl trapezia ook al in het Mesolithicum aanwezig zijn. Goed gedateerde vondstcomplexen die gelijktijdig zijn met de vroeg-neolithische bewoning van de Hoge Vaart zijn echter nog maar weinig of niet goed bekend, zodat het lastig is om vast te stellen hoe lang dergelijke elementen werkelijk voorkomen. Op typochronologische gronden gedateerde vondstcomplexen bieden hiervoor geen houvast, daar deze in het geval van de aanwezigheid van microlithische spitsen vrijwel altijd in het Mesolithicum worden gedateerd.29 Een vergelijkbaar probleem doet zich voor in het geval van de trapezia. Binnen deze groep worden in de literatuur verschillende typen onderscheiden op basis van geometrische kenmerken en afmetingen. In grote lijnen zou de morfologische variatie chronologische significantie hebben, met als belangrijkste resultaat de ontwikkeling van trapezia naar transversaalspitsen.30 De essentie van de laatst genoemde ontwikkeling ligt vooral in de verschuiving van de lengte/breedteverhouding, waarbij de lengte van trapezia groter zou moeten zijn dan de breedte, terwijl de lengte bij transversaalspitsen kleiner is dan de breedte. Voor de morfologische beschrijving van de trapezia van de Hoge Vaart is geen gebruik gemaakt van metingen, zoals dat door Deckers voor het vuursteen van Swifterbant is gedaan.31 Om de hoek tussen de op elkaar aansluitende zijden te beschrijven, is gebruik gemaakt van tevoren gedefinieerde klassen (scherp, recht, stomp). Voor de complete spitsen in de 25%-steekproef uit de transectputten resulteerde de beschrijving in eerste instantie in achttien verschillende combinaties, waarbij twee combinaties het beeld domineerden. 34 26 Zie o.a. in Rozoy 1978. 27 Zie deel 13 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. 28 Zie de delen 7 en 8 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. 29 Vergelijk bijvoorbeeld Arts 1985. 30 Vergelijk Arts 1985 en Fisher 1985. 31 Deckers 1986. 32 A Acute (scherp), S Straight (recht), T sTeep (stomp). Het betrof de combinaties AATT en TTAA, wat staat voor scherp-scherpstomp-stomp, respectievelijk stomp-stomp-scherp-scherp.32 Deze beschrijvingen corresponderen met links en rechts ten opzichte van de afslagrichting van de kling georiënteerde, symmetrische trapezia. Om de effecten van de oriëntatie van de kling uit te filteren, konden alle varianten worden geclusterd die op hetzelfde schema gebaseerd waren (in dit voorbeeld AATT, ATTA, AATT en TAAT). Dit leverde uiteindelijk veertien combinaties op, met de TTAA-combinatie als belangrijkste (47 van de 64 spitsen). Omdat er uiteraard een gerede kans bestond dat ruis is ontstaan als gevolg van de onterechte toewijzing van een hoek aan een klasse, is met behulp van fuzzy set-analyse nagegaan hoe groot de verwantschap (gelegen tussen 0 en 1, respectievelijk minimale en maximale verwantschap) tussen de 14 onderscheiden combinaties kon zijn als rekening wordt gehouden met een zekere mate van ruis.33 De potentiële verwantschap tussen de combinaties is in afbeelding 17 voor iedere combinatie grafisch uitgedrukt. Naarmate een combinatie fundamenteel van de referentiecombinatie verschilt, is de waarschijnlijkheid dat ruis is opgetreden minimaal en daarmee de verwantschap met de referentiecombinatie het kleinst. Ten opzichte van de belangrijkste combinatie (TTAA) is de verwantschap het laagst voor de combinaties ATAT (deze combinatie komt overeen met een rhombisch trapezium), TASA (deze combinatie komt overeen met een asymmetrisch trapezium), ATA (deze combinatie komt overeen met een driehoek) en de combinaties waarvoor meer dan vier zijden zijn gedefinieerd; vooral voor deze laatste groep is de vraag of het geen mislukte exemplaren betreft. Voor de overige combinaties is de verwantschap zeer groot, zodat we misschien eerder met ongelukkig uitgevallen TTAA-spitsen te maken hebben. Zeker gezien de lage frequenties waarmee de combinaties voorkomen, is er weinig aanleiding te veel waarde te hechten aan de geregistreerde vormvariatie. In afbeelding 18 zijn de lengte, breedte en dikte van de complete trapezia tegen elkaar uitgezet. Hieruit blijkt dat de lengte/breedte-verhouding varieert tussen ca. 3:1 tot 1:1,5. Dit betekent dat we te maken hebben met langgerekte, relatief smalle tot brede, relatief korte trapezia, danwel transversaalspitsen. Een duidelijke scheiding tussen smalle en brede trapezia/transversaalspitsen tekent zich in de puntenwolk niet af. Bovendien is duidelijk dat er van een redelijke variatie in de grootte van de spitsen is. In de meeste gevallen zijn de trapezia minimaal 10 mm lang, maar in één geval hebben we met een extreem klein exemplaar te maken van 5 x 7 mm; het grootste exemplaar heeft een lengte van 27 mm. De dikte van de spitsen ligt tussen de 1 en 4 mm; zoals uit afbeelding 18 blijkt bestaat er vooral een sterk positief verband tussen de breedte en de dikte en in mindere mate tussen de lengte en de dikte. Het zwakke verband tussen de lengte en de dikte van de trapezia is evenwel een gevolg van het feit dat de spitsen in principe in de lengte gereduceerde klingen betreffen. De algemene trend bij de klingen is echter dat de dikte toeneemt naarmate de lengte en de daaraan gerelateerde breedte toenemen. Het beeld voor de trapezia sluit dan ook goed aan bij dat van de complete klingen (zie paragraaf 18.5.3.4). Behalve dat er op metrische gronden sprake is van een continuüm in de trapeziumgroep, van lange, smalle trapezia, tot korte, brede trapezia en transversaalspitsen, lijkt het er sterk op dat er in functionele zin eveneens van een homogene groep gesproken kan worden. Tijdens de beschrijving van de spitsen werd dikwijls vastgesteld dat beschadigingen (snaps) die ontstaan leken door de inslag van pijlen vooral voorkwamen aan de lange, ongeretoucheerde zijde van de spitsen. Gebruikssporenonderzoek wees uit dat de meeste spitsen transversaal geschacht waren (zie hieronder); dit geldt ook voor lange, smalle trapezia. Het bestaan van een continuüm in de trapeziumgroep, van lange, smalle trapezia, tot korte, brede trapezia en transversaalspitsen roept de vraag op of deze ‘typen’ gelijktijdig voorkomen, of dat we te maken hebben met een chronologische trend. 35 Deze laatste mogelijkheid kan op dit moment niet worden beantwoord. Hiertoe dient eerst een grotere steekproef van trapezia afkomstig van de gehele site worden opgemeten en beschreven. Door de gegevens in de context van de geologische ontwikkeling van de site te plaatsen, bestaat in principe de mogelijkheid om eventuele chronologische trends daadwerkelijk te traceren. De lagere delen van de dekzandrug zijn immers eerder in een veenmoeras veranderd dan de hogere delen. De 14C-dateringen van diverse fenomenen hebben dan ook laten zien dat de latere dateringen op het hoogste deel van de dekzandrug geconcentreerd zijn. Indien er inderdaad strake is van een chronologische ontwikkeling van smalle naar brede trapezia en transversaalspitsen, dan zou verwacht mogen worden dat de latere elementen met name of misschien uitsluitend op het hogere deel van de dekzandrug voorkomen, terwijl de vroegere elementen meer random zijn verspreid. Binnen de context van het Hoge Vaartproject bestond echter geen ruimte meer om dit nader te onderzoeken. Samenvattend kan voor de spitsen van de Hoge Vaart worden vastgesteld dat trapeziumvormige stukken het belangrijkst zijn. Binnen deze groep komen symmetrische trapezia het meest frequent voor, met daarnaast enkele incidenteel voorkomende vormvarianten, waaronder trapezia met rechte basis. Verder is er een rhombisch trapezium aanwezig. Op grond van de lengte/breedte-verhoudingen zijn in het complex ‘klassieke’ trapezia en ‘transversaalspitsen’ aanwezig. In de meeste gevallen lijken we echter met transversaal geschachte spitsen te maken te hebben. Vooralsnog is niet duidelijk of de verschuiving van smalle naar brede trapezia en/of transversaalspitsen een chronologische trend weerspiegeld. Onder de andere spitsvormen vinden we vooral driehoekjes, b- en c-spitsen en enkele steilgeretoucheerde lamelletjes. Opvallend zijn hier de kleine afmetingen, van met name een aantal driehoekjes. Ook is het voorkomen van een spits met oppervlakteretouche een opvallende verschijning. Dergelijke spitsen komen benoorden de grote rivieren maar zelden voor, zoals bijvoorbeeld één exemplaar van de Swifterbant-site S23.34 Driehoekjes met oppervlakteretouche en feuille de gui-spitsen worden doorgaans kenmerkend geacht voor het latere deel van het Zuid-Nederlandse (en aansluitend België) Mesolithicum, net als het gebruik van Wommersom-kwartsiet. Het valt evenwel niet uit te maken of het exemplaar van de Hoge Vaart tot de mesolithische of tot de vroeg-neolithische bewoning moet worden gerekend. Schrabbers De tweede belangrijke groep werktuigen van de Hoge Vaart bestaat uit schrabbers en andere schraapwerktuigen (afb. 19). Op het totaal van werktuigen gaat het om ca. 19%, maar als de ‘overige werktuigen’ buiten beschouwing worden gelaten betreft het een aandeel van ruim 32%, en ligt daarmee iets onder het percentage van de spitsen. Onder de schrabbers zijn bij de gedetailleerde beschrijving van de 25%-steekproef uit de transectputten korte, lange en dubbele eindschrabbers onderscheiden. Hieruit is naar voren gekomen dat het vooral korte eindschrabbers betreft. Maar we hebben ook kunnen constateren dat een relatief grote variatie aanwezig is bij de voor de productie van schrabbers gekozen uitgangsvormen (afslagen, klingen). Bij de algemene beschrijving van het overige materiaal is verder geen onderscheid meer gemaakt tussen deze typen en is eenvoudigweg gesproken van ‘schrabbers’ en ‘overige schraapwerktuigen’; bij deze laatste gaat het veelal om zwaardere stukken waarvan het vermoeden bestond dat ze een schraapfuctie hebben gehad.35 Uit afbeelding 20 kan worden afgelezen dat het overgrote deel van de schrabbers tussen ca. 13 en 25 mm lang is, terwijl de breedte tussen ca. 10 en 25 mm ligt. Een beperkt aantal stukken is groter. Verder komt uit de plots naarvoren dat er een duidelijk positief verband is tussen de lengte en breedte enerzijds en de dikte anderzijds; hoe langer of breder een schrabber, hoe dikker. In die zin kan er dan ook van een homogene groep worden gesproken. 36 33 Op deze vorm van analyse zal buiten het bestek van de Hoge Vaartrapportage elders worden ingegaan. 34 Price 1981. 35 Het gebruik van termen als ‘korte eindschrabber’ en ‘lange eindschrabber’ is gestoeld op een inconsequent gebruik van functionele, morfologische en metrische kenmerken bij de definitie van deze typen. Dit is een algemeen probleem bij de ontwikkeling en het gebruik van typologieën, met als gevolg dat de analyse van specifieke kenmerken veelal alleen maar moeilijker wordt. Zo kan uit de vergelijking van de metrische kenmerken van korte en lange eindschrabbers blijken dat beide typen naadloos op elkaar aansluiten, zodat in feite ieder argument vervalt om onderscheid te maken. Het gebruik van een dergelijke typologie dwingt echter tot het consequent toepassen ervan, met als gevolg dat diversiteit wordt gesuggereerd op een niveau waar in werkelijkheid van homogeniteit sprake zou moeten zijn. De vraag moet dan ook iedere keer weer worden gesteld wat de relevantie van een bepaald onderscheid is in een specifieke context. Messen en andere snijwerktuigen Een derde belangrijke groep werktuigen wordt gevormd door de gebruikte en geretoucheerde klingen en afslagen (afb. 21). Vooral onder de klingen bleek een groot aantal macroscopisch zichtbare gebruikssporen te vertonen in de vorm van een vrij smalle, halve maan-vormige zone met glans. Ook op meerdere afslagen werden vergelijkbare sporen vastgesteld. Dergelijke stukken werden bij de algemene beschrijving geclassificeerd als ‘snijwerktuig overig’. Daarnaast is er een aantal meer of minder intensief geretoucheerde klingen en afslagen aangetroffen, waarvan een deel als rugmes geclassificeerd is en een ander deel als ‘snijwerktuig overig’. Stukken waarvan een andere functie werd vermoed, zijn naar gelang in andere categorie ingedeeld. De rugmessen en overige snijwerktuigen beslaan op het totaal aan werktuigen ca. 18% en bij weglating van de ‘overige werktuigen’ bijna 30%; dit percentage ligt dicht bij dat van de schrabbers en spitsen. Zoals gezegd, gaat het vooral om gebruikte klingen en afslagen, en in mindere mate om gemodificeerde stukken. Een belangrijke overweging om een stuk als snijwerktuig te bestempelen, was de aanwezigheid van vermoedelijke gebruikssporen aan een scherpe rand. Uit afbeelding 22 blijkt dat de lengte van de klingen vooral tussen ca. 20 en 60 mm ligt, terwijl de breedte voornamelijk tussen ca. 10 en 20 mm ligt. Van een uitgesproken sterk verband tussen de lengte, breedte en dikte lijkt echter geen sprake. Vooral in relatie tot de lengte manifesteert zich een vrij grote variatie in de dikte (2 tot 6 mm); één vrij smal stuk met een dikte van 11 mm is een uitschieter, en betreft een dikke kamkling. De geretoucheerde klingen lijken gemiddeld wat breder dan de gebruikte klingen, terwijl ook de dikte wat aan de hoge kant lijkt te liggen, hoewel met name voor de kortere klingen een wat grotere variatie optreedt. De wat langere geretoucheerde klingen hebben een relatief contstantere breedte en daarmee geassocieerde dikte. In afbeelding 23 zijn dezelfde gegevens voor de gebruikte en geretoucheerde afslagen uitgezet. We zien bij de gebruikte afslagen een uitgesproken positief verband tussen de lengte, breedte en dikte. De lengte/breedte-verhouding ligt duidelijk rond de 1:1-as. Dit beeld is voor de geretoucheerde afslagen niet fundamenteel anders, maar duidelijk is dat de minimale lengte en breedte hoger is dan bij de gebruikte afslagen. Vooral onder de gebruikte afslagen zijn enkele zeer kleine stukken aanwezig, waarvan misschien de vraag gesteld moet worden of het werkelijk gebruikte afslagjes betreft. Stekers, becs en boren In vergelijking met de drie hierboven besproken werktuiggroepen, vormt die van de stekers, bec, boren en diverse groefwerktuigen (afb. 24) een uitgesproken klein groepje. Deze vormt nog geen 1% van het totaal aantal werktuigen, terwijl dit percentage net boven de 1% uitkomt als de ‘overige werktuigen’ buiten beschouwing worden gelaten. Bovendien is deze groep weinig karakteristiek. Zo is de vraag of de als stekers geklassificeerde stukken wel stekers zijn (zie ook onder paragraaf 18.5.5). Vuurslagen, percussiewerktuigen en bijlen Een kleine groep artefacten is beschreven als vuurslag, terwijl een enkel stuk als ‘klopsteen/retouchoir’ te beschouwen kan zijn (afb. 25). Verder is er in het omvangrijke materiaal slechts één bijltje aangetroffen, dat als een kernbijltje of eventueel als dubbele spitsbijl beschreven zou kunnen worden. Mogelijk is er een fragment (bestaande uit twee aaneenpassende stukken) van een afslagbijltje gevonden, maar dit is te klein om zekerheid te verschaffen. Overige werktuigen De overige werktuigen vormen de grootste groep, maar zijn tegelijkertijd het slechts definieerbaar. Zoals aangegeven betreft het overwegend fragmenten van werktuigen, waarvan geenszins duidelijk is tot welke categorie ze gerekend zouden kunnen worden. 37 18.5.5 Gebruik en afdanking van werktuigen Bij het onderzoek van het vuursteen is ruim aandacht geschonken aan de functionele aspecten van de werktuigen. Zoals we in het bovenstaande hebben kunnen zien, valt het complex van de Hoge Vaart op door een relatief eenzijdige samenstelling, waarbij een duidelijke nadruk ligt op pijlspitsen, schrabbers en gebruikte klingen. Een belangrijke vraag in dit verband is in hoeverre er sprake is van functionele variatie binnen en tussen de onderscheiden typomorfologische en functionele categorieën. In de onderhavige paragraaf komt de conservering van de artefacten en daarmee de geschiktheid om gebruikssporen te onderzoeken aan de orde. Vervolgens worden de resultaten van het onderzoek beschreven, waarbij achtereenvolgens wordt ingegaan op de uitgevoerde activiteiten, de relatie tussen artefacttype en functie en de aanwezigheid van schachtingssporen. Tot slot is een vergelijking gemaakt tussen de macroscopische interpretatie van de artefacten en de microscopische functionele interpretatie. 18.5.5.1 Conservering Van de 661 bestudeerde artefacten zijn er 67 (10,1%) niet interpreteerbaar (tabel 31) als gevolg van post-depositionele oppervlakteveranderingen van het vuursteen door bijvoorbeeld plantenwortels, betreding, verplaatsing en weersinvloeden. In vergelijking met andere sites36 zijn de artefacten van de Hoge Vaart vrij goed geconserveerd; van patinering of sterke abrasie is geen sprake. De afwezigheid van abrasie is waarschijnlijk het gevolg van de geringe mate van betreding en de relatief snelle vernatting en overgroeiing van de site met moerasplanten. Deze overgroeiing heeft de conservering van de artefacten evenwel beïnvloed. Specifiek voor de Hoge Vaart is het voorkomen op veel artefacten van heldere glans die veroorzaakt is door aangroeiende wortels (afb. 26), waarschijnlijk wortels van rietplanten.37 De glans lijkt sterk op glans die ontstaat bij het bewerken van silicahoudende planten, maar elke indicatie voor de uitgevoerde beweging ontbreekt. Er zijn geen krassen of richting in de glans zichtbaar en wat opmerkelijker is, de verspreiding en de intensiteit van de glans houdt geen verband met een eventuele werkrand. De glans is willekeurig verspreid en is niet intenser vlak langs een potentiële werkrand; zeer intense glans wordt afgewisseld door plekken zonder glans. Meestal konden deze wortelsporen onderscheiden worden van gebruiksglans, maar incidenteel waren er twijfelgevallen. De behandeling van het vuursteen tijdens en na de opgraving heeft de interpreteerbaarheid van gebruikssporen ook beïnvloed. Veel artefacten vertonen metaalglans (afb. 27) die veroorzaakt is door het gebruik van metalen zeven.38 Daarnaast komt op de artefacten koolstof van potloden voor. Desondanks heeft deze ‘ruis’ de interpreteerbaarheid van aanwezige gebruikssporen niet fundamenteel beïnvloed. Nagegaan is of er een ruimtelijke variatie aanwezig is in de conservering van de artefacten. Hiervoor is het aandeel niet interpreteerbare artefacten en de mate van oppervlaktebeschadiging (niet, licht, middelmatig, zwaar) bij interpreteerbare exemplaren vergeleken. Uit de analyseresultaten van werkputten met tien of meer bestudeerde artefacten, blijkt dat artefacten uit de werkputten 149, 192, 250, 330 het beste zijn geconserveerd; meer dan 95% is interpreteerbaar. Het minst goed geconserveerd zijn artefacten uit de werkputten 52 en 90 waarvan respectievelijk 14% en 16,1% niet geïnterpreteerd kon worden. Zowel van de interpreteerbare, ongebruikte, alsook de gebruikte artefacten is het merendeel licht (47%) of matig (40%) en circa 12% relatief zwaar gesleten.39 Het aandeel onbeschadigde of slechts licht beschadigde artefacten is het grootste in de opgravingsputten 250 (90%), 330 (65%) en 51, 90, 131, 149 met 38 36 Cf. Van Gijn 1990. 37 Uit micromorfologisch onderzoek blijkt dat rond 5500 BP, de toplaag van de dekzandrug relatief dicht doorworteld was met ondermeer rizomen van riet en allerlei fijnere wortels. Dit wijst op een dichte begroeiing met moerasplanten (zie de delen 7 en 8 in de reeks Hoge Vaartrapporten). 38 Schreurs & Van Gijn 1995:4. 39 Hoewel het vuursteenoppervlak ook tijdens het gebruik kan zijn beschadigd, zijn de percentages voor gebruikte en ongebruikte artefacten nagenoeg identiek. percentages van 54-60. Daarentegen lijken die uit de putten 92, 190 en 191 meer dan gemiddeld te hebben geleden (respectievelijk 30%, 29%, 35% zwaar beschadigd). Geconcludeerd kan worden dat de gegevens uit beide bronnen deels overeenkomen. Er bestaat enige variatie, maar in géén van de werkputten zijn de artefacten slecht geconserveerd. Opvallend is dat de werkputten 92, 190 en 191 met iets zwaarder beschadigde artefacten, deel uitmaken van de grote vondstconcentratie. Indien daar de meeste activiteiten plaatsvonden, zal de betreding en daarmee de kans op beschadigingen ook het grootste zijn geweest. Artefacten uit de werkputten 330, 250 en 149, die buiten of aan de rand van de grote vondstconcentratie liggen, zijn het minste beschadigd. De vondstdichtheid kan dus van invloed zijn geweest op de conservering. Het is echter niet de enige factor want ondanks de grote dichtheid zijn de artefacten uit werkput 131 relatief zeer goed geconserveerd. Hellingprocessen of verplaatsing als gevolg van verspoeling lijken geen rol van betekenis te hebben gespeeld.40 Artefacten uit werkputten aan de rand van de dekzandrug, waar de kans op verspoeling het grootste was, zijn niet slechter geconserveerd. Verder zijn factoren die direct samenhangen met het gebruik zoals bijvoorbeeld gebruiks/bewoningsduur, onderhoud en functie uiteraard ook van invloed op de uiteindelijke toestand van de artefacten. 18.5.5.2 Resultaten Gebruikssporen zijn waargenomen op 300 van de 661 artefacten (45,4%) (tabel 31). Wanneer alleen de interpreteerbare exemplaren worden meegerekend (N=594), is 50,5% gebruikt. Dit vrij hoge percentage is het gevolg van de samenstelling van de steekproef met relatief veel gemodificeerde artefacten, die vaak gebruikt zijn. Het aandeel gebruikte artefacten is met 60 tot 70% het grootste in de werkputten 52, 89, 92 en 149.41 Gebruikssporen komen minder frequent voor op artefacten uit de werkputten 90 (39%), 189 (21%), 190 (14%), 192 (35%) en 250 (30%). Deze resultaten worden niet beïnvloed door de steekproef: uit de werkputten met een hoger percentage gebruikte artefacten zijn niet meer gemodificeerde artefacten bestudeerd (tabel 32). De 300 artefacten met gebruikssporen bezitten in totaal 394 werkkanten: van een werktuig kunnen meerdere zijden zijn gebruikt of één zijde kan voor verschillende activiteiten gediend hebben. In de navolgende beschrijving van de resultaten wordt, tenzij anders vermeld, uitgegaan van werkkanten. 18.5.5.3 Uitgevoerde activiteiten 40 Door de dichte begroeiing is de verspoeling waarschijnlijk gering geweest hetgeen ook blijkt uit de goede conservering van de oppervlakte haarden (zie deel 7 in de reeks Hoge Vaart-rapporten). 41 Alleen putten met 10 of meer geanalyseerde artefacten zijn vergeleken. 42 Alleen artefacten waarvan het type bekend is zijn meegeteld bij het berekenen van de percentages. De vuurstenen artefacten van de Hoge Vaart zijn gebruikt voor het bewerken van diverse materialen. Voor 257 werkkanten kon het contactmateriaal vrij exact worden aangegeven, bij 137 stuks was alleen de aard en/of de hardheid interpreteerbaar (tabel 33). In deze paragraaf zullen de verschillende bewerkte materialen worden besproken. Huidbewerking Sporen van huidbewerking zijn waargenomen op 105 werkkanten (tabel 34). De benutte werktuigtypen zijn merendeels schrabbers (73%) en ongeretoucheerde klingen (16%).42 Er lijken voornamelijk verse huiden, in een overwegend transversale beweging mee te zijn bewerkt. De gebruikssporen bestaan uit een band zwak ontwikkelde, vrij vettige tot matte glans en een licht afgeronde werkrand (afb. 28). De werktuigen zijn licht, mogelijk eenmalig gebruikt. Vermoedelijk zijn deze sporen het gevolg van het schoonmaken, het verwijderen van resten 39 vlees van verse, net gevilde huiden. Deze activiteit behoort tot de primaire bewerking van huiden. Aanwijzingen voor de verdere bewerking, zoals het soepel maken van droge huiden zijn nagenoeg afwezig. Slechts enkele artefacten hebben een sterk afgeronde werkrand met ruwe, matte glans die het gevolg is van het schrapen van droge huid (afb. 28).43 Opmerkelijk is dat deze sporen alleen op ongeretoucheerde klingen zijn waargenomen. Mogelijk heeft men voor deze activiteit specifieke artefacten geselecteerd terwijl voor het bewerken van verse huid, naast klingen ook allerlei typen schrabbers voldeden. Sporen van het snijden van huid zijn ook verscheidene malen waargenomen (afb. 28). De huid lijkt merendeels in een verse toestand te zijn gesneden wat een aanwijzing is dat deze activiteit ook met de primaire bewerking samenhangt. Van welke dieren de huiden afkomstig zijn is mogelijk te herleiden uit de botresten.44 Op de dekzandrug zijn onder meer fragmenten van zwijn/varken, edelhert, ree, paard, das, bever en marter aangetroffen en in de geul zwijn, edelhert, oeros, paard, hond, zeehond, bever en marter. Het betreft allen dieren waarvan de huid bewerkt kan zijn. Het is minder waarschijnlijk dat men de huid van zwijnen bewerkt heeft, omdat deze door de grove poriën minder toepassingsmogelijkheden kent, maar we moeten hierbij oppassen de (on)mogelijkheden simpelweg af te meten aan onze eigen perceptie. Plantbewerking Met 87 werkkanten is plantbewerking opvallend sterk vertegenwoordigd. Op enkele uitzonderingen na (nr. 539, 554), wijzen de sporen op de bewerking van silicahoudende planten. Transversale bewegingen zoals het schrapen, splijten, schillen en schaven komen het meeste voor (N=55). Het zijn zogenaamde manufacturing of processing taken, gericht op het verwerken van grondstoffen tot half- of eindproducten. Sporen van longitudinale bewegingen die in verband te brengen zijn met het vergaren of oogsten van planten (bv. als grondstof of voedsel) zijn op 23 werkkanten waargenomen. De planten zijn bewerkt met een divers spectrum van artefacttypen (tabel 35). De verdeling is echter zeer onevenwichtig: het merendeel (67%) zijn ongeretoucheerde klingen, geretoucheerde klingen komen met 11% op de tweede en stekers met 6% op de derde plaats. Andere typen zoals afslagen al dan niet geretoucheerd, spitsen, schrabbers en bec’s zijn slechts incidenteel benut. De bewerking van silicahoudende planten geeft gewoonlijk een wijd verbreide, sterk reflecterende glans. Soms is het mogelijk deze sporen aan specifieke planten te koppelen. Een voorbeeld hiervan is riet. De plantensporen die niet nader te duiden zijn, zijn in drie varianten onderverdeeld op grond van de aard van de glans (met name verbreiding en topografie) en de aanwezigheid van krassen. Ze worden in het navolgende beschreven. Om meer zicht te krijgen op de uitgevoerde activiteiten wordt ook ingegaan op de kenmerken van de gebruikte werkranden en typen artefacten. Riet Voor de oogst en bewerking van riet zijn waarschijnlijk tien werkkanten gebruikt.45 Uit experimenteel onderzoek blijkt dat duidelijk herkenbare gebruikssporen al na zeer kortstondige bewerking van riet ontstaan.46 Kenmerkend voor riet snijden is een heldere tot zeer heldere glans met een gladde textuur en een gewelfd (domed) oppervlak (afb. 29). Hier en daar komen lineaire depressies voor die het oppervlak een geribbeld uiterlijk geven.47 Het schrapen van riet geeft aan de contactzijde van de werkrand een platte zeer heldere, aaneengesloten glans met een gladde textuur (afb. 29) of een meer gewelfde glans met krassen. Op de andere zijde die niet direct in contact komt met het bewerkte materiaal zit een heldere tot zeer heldere, gelijkmatig verspreide glans. Riet is een oever- en moerasplant die in de directe omgeving van de site te vinden was. De locatie zelf, de dekzandrug, was ten tijde van de bewoning waarschijnlijk begroeid met eiken waarin kruidenrijke open plekken voorkwamen.48 40 43 Nrs voorstudie 131/4474/FLI004 (nr. 548) en 189/858/FLI001 (nr. 621) (foto 120/22-24 snijden of schrapen??). 44 Zie deel 16 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. 45 Omdat bij de voorstudie geen riet onderscheiden is, kan het aantal hiervoor gebruikte werkkanten groter zijn. 46 Juel-Jensen 1994, 31. 47 Vaughan 1985, 34-35; Juel Jensen 1994, 31. 48 Zie deel 7 in de reeks Hoge Vaartrapporten. De dekzandrug werd omgeven door elzenbroekbos en er groeide rietveen. Op de oever van de geul stonden waarschijnlijk kleine elzen- en wilgenbosjes. Op de natte zandgronden in de omgeving en mogelijk ook op de rug zelf, groeiden veel berken. Het is dus aannemelijk dat de werktuigen voor de bewerking van riet ter plaatse zijn gebruikt en afgedankt. Helaas is het niet mogelijk om op basis van de gebruikssporen het deel of de toestand van het bewerkte riet te interpreteren. Het riet kan geoogst zijn voor tal van doeleinden: in een gedroogde toestand is het bijvoorbeeld bruikbaar als constructie- en afdekmateriaal en als brandstof. Groen en nog buigbaar, zijn de stengels geschikt als grondstof voor vlechtwerk; verder zijn de wortels en scheuten geschikt voor consumptie. De aangetroffen gebruikssporen duiden vooral op zogenaamde processing activiteiten. Met slechts drie artefacten lijkt gesneden, cq. geoogst. Het riet is voornamelijk in een transversale richting bewerkt waarbij opvalt dat de gebruikssporen beperkt zijn tot een 1 à 1,5 cm brede strook langs de werkrand. Een aanwijzing voor het vlechten van rieten voorwerpen is mogelijk de vondst van een multifunctioneel artefact met een uitstekende punt (nr. 15). Deze lijkt onder meer te zijn gebruikt om gaten te prikken in vlechtwerk waardoor strengen riet aan elkaar gemaakt kunnen worden. Dit is een activiteit die wordt uitgevoerd met werktuigen met een stompe punt zodat het riet niet beschadigd. Voor de rietbewerking heeft men verder voornamelijk ongeretoucheerde werkranden gebruikt die als gevolg van gebruik wel gebruiksretouche gingen vertonen. In de vorm van de werkrand, die zeer divers is (tabel 36) en de locatie van de gebruikssporen onderscheiden de artefacten voor rietbewerking zich van de exemplaren die voor de bewerking van de onbepaalde plantaardige materialen zijn gebruikt. De gebruikssporen bevinden zich meestal aan het uiteinde van de werkrand (N=7), in het midden komen ze tweemaal voor en aan de punt eenmaal. De werkrandhoek varieert van 40o-65o waarbij 40o het meest frequent voorkomt. Onbepaalde silicahoudende planten De eerste variant van silicahoudende plantsporen (N=36) bestaat uit zéér heldere, wijd verspreidde glans met een vloeibaar lijkend, iets gewelfd oppervlak (afb. 30). In de glans, die doorloopt in retouches, zijn af en toe krasjes zichtbaar. Soms is deze glans moeilijk te onderscheiden van de zogenaamde wortelglans. Argumenten om deze toch als gebruikssporen te beschouwen zijn: de locatie van de sporen langs de (werk)rand van een artefact, de verspreiding van de glans en incidentele krassen. De sporen die voorkomen op diverse artefacttypen (tabel 35), zijn vaak met het blote oog op te merken door gebruiksretouche of glans. Men heeft voornamelijk ongeretoucheerde rechte zijden of uitstekende punten benut (N=30, tabel 37). De punten hebben uiteenlopende vormen: de meeste hebben rechte zijden en zijn scherp, enkele hebben convexe zijden of zijn bot of afgerond. De artefacten hebben over het algemeen een vrij scherpe rand, 22 stuks hebben een hoek tussen de 25o-45o de rest is stomper (tot 115o). De sporen worden aangetroffen over de hele lengte van de werkrand of aan het uiteinde (N=16), in het midden (N=8) en opvallend vaak aan een punt (N=10) (afb. 31). De breedte van het glansspoor varieert in sterkere mate dan bij de andere plantvarianten, namelijk van 1cm tot meer dan 2,5 cm. Ook zijn er meer werkranden met breed verspreide glans (ca. 2 cm, N=13). Concluderend kan gesteld worden dat voor de bewerking van variant 1 diverse artefacttypen zijn gebruikt, waarbij de vorm van de werkrand varieert. De locatie en verbreiding van de gebruikssporen is evenmin uniform. In deze aspecten is variant 1 meer gevarieerd dan de twee andere plantvarianten die navolgend aan de orde komen. De tweede variant gebruikssporen van niet nader bepaalde silicahoudende planten komt dertien maal voor. De gebruikssporen bestaan uit heldere tot zeer heldere meer of minder aaneengesloten glans waarin krassen kunnen voorkomen (afb. 31). De glans, die soms een geribbeld oppervlak heeft is het meest intensief 41 direct langs de rand en wordt naar binnen toe diffuser. Er zijn enkele overeenkomsten met glans op de werktuigen voor de rietbewerking maar het karakteristieke, vloeiende en gewelfde oppervlak ontbreekt. De verspreiding van de gebruikssporen is merendeels beperkt tot een 1 à 1,5 cm brede strook in het midden van een lange zijde; slechts driemaal komen de sporen voor aan het uiteinde. Uit deze verspreiding is af te leiden dat de artefacten waarschijnlijk aan beide uiteinden werden vastgehouden. De sporen duiden op een longitudinale alsook een transversale bewerkingsrichting, merendeels schavende, schillende of schrapende bewegingen. Voor deze activiteiten zijn voornamelijk ongeretoucheerde klingen met rechte, scherpe (30o-40o) zijden geselecteerd. Slechts één werktuig is geretoucheerd en convexe of onregelmatige zijden komen maar eenmaal voor. De laatste variant plantsporen is op 25 werkkanten aangetroffen. De zeer opvallende gebruikssporen bestaan uit een band matte, platte aaneengesloten glans direct langs de werkrand (afb. 31). Verder van de rand wordt de glans diffuser, helderder en minder plat. In de glans zijn loodrecht of diagonaal op de werkrand georiënteerde krassen zichtbaar. Vaak is de werkrand beschadigd door kleine, onregelmatig verspreide negatieven van afsplinteringen met feather of hinge uiteinden. Enkele malen is macroscopisch gebruiksretouche of glans zichtbaar. De bewegingsrichting is overwegend transversaal; slechts één artefact vertoont daarbij ook een longitudinale beweging. De sporen beperken zich veelal tot een 1 à 1,5 cm brede strook, meestal in het midden van de werkrand. Dit is een indicatie dat ook dit bewerkte plantaardige materiaal smal geweest is. Men heeft telkens gebruik gemaakt van artefacten met ongeretoucheerde werkranden, voornamelijk klingen, die men aan beide uiteinden vasthield. Het benutte deel van de werkrand is overwegend recht (tabel 37). Juel Jensen heeft met variant 3 vergelijkbare gebruikssporen49 aangetroffen op afslagen en klingen uit zowel mesolithische als neolithische context. Een groot aantal is bekend van de Deense laat-mesolithische vindplaats Ertebølle.50 In tegenstelling tot de artefacten van de Hoge Vaart die een overwegend rechte rand hebben, heeft zij de sporen op klingen en afslagen met een concave werkrand aangetroffen.51 Teneinde na te gaan of dergelijke plantsporen ook voorkomen op artefacten van andere Nederlandse neolithische sites is een aantal klingen van de Swifterbantsite Urk-E4 op gebruikssporen onderzocht. Deze, in het najaar en winter van 1997 door de ROB opgegraven site, is gesitueerd in een vergelijkbare, vrij natte natuurlijke omgeving.52 Het blijkt dat ook daar op enkele klingen sporen van de bewerking van silicahoudende planten voorkomen die vergelijkbaar zijn met variant 2 van de Hoge Vaart. Mogelijk wijst dit op specifieke activiteiten die samenhangen met de exploitatie van natte milieus. Zowel bij de plantvarianten van de Hoge Vaart, Urk als die van de Deense sites, duidt de aard, locatie en verbreiding van de sporen op het bewerken van een smal materiaal zoals bijvoorbeeld stengels, twijgen of biezen. Het meest waarschijnlijk is dat men deze materialen heeft geschaafd, geschild, gespleten of geplet om plooibaar en buigzaam te maken voor de verwerking ervan tot bijvoorbeeld matten, manden, fuiken etc. Een plantensoort waarvan resten zijn aangetroffen op de Hoge Vaart is de mattenbies (Scirpus lacustris ssp. lacustris).53 Het is goed mogelijk dat de halmen gebruikt zijn voor vlechtwerk. Verder is het mogelijk dat men bast heeft bewerkt voor het verkrijgen van vezels. Met behulp van de vuurstenen artefacten zijn niet alleen voorwerpen van plantaardig materiaal vervaardigd maar waarschijnlijk ook voedselgewassen bewerkt. Met name waterplanten, zoals gele plomp (Nuphar lutea) en witte waterlelie (Nymphaea alba) komen hiervoor in aanmerking. In de haarden op de Hoge Vaart zijn regelmatig verkoolde zaden van waterplanten aangetroffen, die daar waarschijnlijk door antropogene activiteiten terecht gekomen zijn.54 De wortelstokken van beide in de geul groeiende planten kunnen zijn verzameld en geschild. De eetbare knollen zijn in de herfst namelijk rijk aan zetmeel. 42 49 Dit is afgeleid uit haar beschrijving en foto’s (Juel Jensen 1994, 72-73, 243-244). 50 Juel Jensen 1986. 51 Juel Jensen 1994, 69 ev. 52 Peters in prep. 53 Zie deel 11 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. 54 Zie deel 11 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. Experimenten waarbij witte waterlelie- en gele plompknollen zijn geschild, hebben gebruikssporen opgeleverd die enige overeenkomst vertonen met de derde variant die op de prehistorische artefacten voorkomt. Om hierover zekerheid te krijgen dienen de werktuigen echter langer te worden gebruikt.55 Houtbewerking Op artefacten van de Hoge Vaart zijn 41 maal sporen van contact met hout aangetroffen. Kenmerkend voor deze gebruikssporen is een heldere glans met een gewelfd oppervlak en een vertakt verspreidingspatroon (afb. 32) Afhankelijk van de hardheid van het hout komt gebruiksretouche in meer of mindere mate voor. Houtbewerking op een site kan diverse doelen dienen zoals het repareren of onderhouden en het vervaardigen van houten voorwerpen maar mogelijk ook voor licht gebouwde woningen. Over het algemeen betreft het dan ‘lichte’ houtbewerkingsactiviteiten. Het kappen van bomen om open plekken te creëren op de dekzandrug of om constructiehout voor zwaarder gebouwde woningen te verkrijgen, kan gezien worden als ‘zware’ houtbewerking. Het uitvoeren van zware of lichte houtbewerkingsactiviteiten voor woningbouw is dus sterk afhankelijk van het woningtype en de constructiewijze. De werktuigen van de Hoge Vaart blijken vrijwel uitsluitend te zijn gebruikt voor ‘lichte’ houtbewerking zoals het snijden, kerven, schaven, schrapen en boren van hout. Alleen met het kernbijltje (afb. 33) is hout gehakt. De meeste werktuigen zijn bovendien niet erg intensief gebruikt wat doet vermoeden dat er eerder sprake is van kleine reparaties, of het aanscherpen en/of ontbasten van takken dan van het vervaardigen van complete houten voorwerpen of constructies. Dit lijkt in overeenstemming te zijn met de afwezigheid van zwaardere palen of andere structuurelementen op de dekzandrug; er zijn vrijwel uitsluitend dunne staken aangetroffen.56 Er zijn harde en zachte houtsoorten bewerkt. In het merendeel van de gevallen kon de aard of de hardheid van het bewerkte hout echter niet worden bepaald. Voor de bewerking van hout zijn eveneens diverse artefacttypen gebruikt waaronder het al genoemde bijltje (tabel 38). In tegenstelling tot de artefactsamenstelling voor plant- en huidbewerking is niet één type dominerend. Ongeretoucheerde artefacten met name klingen (35%), maar ook afslagen (9%) maken een groot deel uit. Daarnaast zijn geretoucheerde klingen (29%) ruim vertegenwoordigd. 55 De uitgevoerde experimenten hebben 15, 35 en 40 minuten geduurd (zie vergelijkingscollectie Lithisch Laboratorium, Faculteit der Archeologie Leiden). 56 Hogestijn & Peeters 1996, 90; zie ook deel 13 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. 57 Zie o.a. Barton & Bergman 1982; Fischer, Hansen & Rasmussen 1984; Albarello 1986; Van Gijn 1990; Nuzhnyj 1990. Jacht Jacht lijkt op de Hoge Vaart een belangrijke activiteit te zijn geweest. Op 46 van de 111 bestudeerde spitsen zijn beschadigingen, zoals sporen van inslag (impactfractures), retouche (afb. 34), afronding of lineaire glanssporen waargenomen die in verband gebracht kunnen worden met het gebruik als projectiel. In minimaal vijf gevallen komen sporen van contact met bot voor en sommige exemplaren zijn gebroken; dergelijke sporen zijn niet bij andere werktuigtypen vastgesteld zodat geconcludeerd kan worden dat alleen de daadwerkelijk als ‘spits’ geclassificeerde werktuigen, als projectiel zijn gebruikt. Meestal bevindt de beschadiging zich in het midden en aan de punten van de brede, ongeretoucheerde zijde. Dit duidt erop dat de brede zijde de snede geweest is en de smalle ongeretoucheerde zijde in de pijlschacht heeft gezeten. Het merendeel van de spitsen is vrij licht beschadigd. Er is een groot aantal schietexperimenten met pijl en boog uitgevoerd die een licht werpen op het ontstaan van gebruikssporen op spitsen.57 Het blijkt dat lang niet altijd diagnostische gebruikssporen ontstaan en er dus een kanttekening geplaatst dient te worden bij de representativiteit van spitsen met gebruikssporen als indicatie voor jacht. Bij schietexperimenten op dood, half groot wild zoals reeën en herten of stukken vlees, beschadigd een groot deel van de spitsen niet of er ontstaan geen diagnostische sporen. Fischer, Hansen & Rasmussen treffen op 40% van de afgeschoten spitsen diagnostische macroscopisch zichtbare sporen 43 aan en op 60% microscopische sporen.58 Vergelijkbare percentages gelden voor prehistorische, in skeletten aangetroffen spitsen. De auteurs concluderen hieruit dat de percentages van diagnostische gebruikssporen op spitsen universeel zijn voor jacht op grotere dieren. Dit betekent dat een deel van de gebruikte spitsen niet als zodanig herkenbaar is en waarschijnlijk meer dan 46 bestudeerde spitsen van de Hoge Vaart gebruikt zijn als projectiel. Verder komt uit experimenten naar voren dat microlieten die gebruikt worden als transversale pijlpunt, in de regel erg sterk en meerdere malen te benutten zijn, zelfs als er enige beschadiging optreedt.59 Bij transversale spitsen komen vaak stekerachtige of bending fractures voor die ontstaan vanuit de scherpe snijkant of ‘the inset along its retouched sides’. Soms breekt de spits doormidden, maar meestal worden de uitstekende hoeken aan de zijkanten beschadigd, hetgeen een verder gebruik niet belemmerd. Volgens Clark is kenmerkend voor transversale spitsen dat ze niet diep doordringen in de prooi maar wel grote wonden maken en veel beschadigen.60 Het lijkt er dus op dat deze spitsen niet primair bedoeld waren om te doden. Op basis van etnografische parallellen61 stelt Clark62 dat de verspreiding of het gebruik van transversale pijlpunten samenhangt met jacht in bebost gebied waar het zicht slecht is. Kort nadat de pijlpunt in de prooi dringt, raakt de pijl namelijk los en kan het bloedspoor door dichte bebossing worden gevolgd. Voor welk soort jacht de spitsen van de Hoge Vaart dienden is op basis van de gebruikssporen niet te bepalen. Uitgaande van etnografische gegevens lijkt de jacht op middelgroot of groot wild het meest waarschijnlijk. Vogels en klein wild worden veelal gejaagd met stompe spitsen, vaak met een houten punt waarbij de prooi wordt verdoofd in plaats van gepenetreerd.63 Hoewel er een grote hoeveelheid botresten van middelgroot en groot wild, zoals edelhert, zwijn en oeros is aangetroffen op de Hoge Vaart, zijn er geen directe indicaties in de vorm van bijvoorbeeld inslagbeschadigingen. Kortom, ondanks dat jacht gezien de hoeveelheid spitsen een belangrijke activiteit op de Hoge Vaart moet zijn geweest, kan niet worden aangegeven op welke dieren men vooral gejaagd heeft. Bot- en geweibewerking Opmerkelijk is het nagenoeg ontbreken van bewerkingssporen van gewei en bot. Botsporen zijn tienmaal waargenomen waarvan vijfmaal op spitsen. De aard en minimale verbreiding van de sporen op de spitsen wijst op inslagbeschadiging als gevolg van een gebruik als projectiel. Het is uitgesloten dat ze zijn gebruikt voor het bewerken van bot. Slechts vijf artefacten zijn gebruikt voor botbewerking: driemaal snijden, eenmaal kerven en eenmaal een transversale beweging. Geen van de artefacten lijkt intensief of langdurig te zijn gebruikt. Voor de botbewerking hebben drie klingen, een afslag en een geretoucheerd kernvernieuwingsstuk64 gediend (tabel 39) Ze hebben allemaal vrij grote afmetingen (lengte varieert van 27-46 mm, breedte van 15-31 mm) en een onregelmatige vorm (bovenaanzicht). Drie exemplaren hebben een sterk gebogen dwarsdoorsnede. De gebruikte werkrand is nooit recht: driemaal concaaf, eenmaal convex en eenmaal onregelmatig. De hoek van de werkrand is zeer divers en varieert van 30o tot 120o bij het schraapwerktuig. De aanwijzingen voor de bewerking van gewei zijn eveneens schaars: zes artefacten vertonen sporen van dit contactmateriaal (afb. 35). In alle gevallen is een transversale beweging uitgevoerd en ook hier wijzen de sporen op een kortstondig gebruik van de artefacten. Typologische betreft het zeer diverse artefacten,65 die in lengte variëren van 27-48 mm en in breedte van 11-31 mm. Ze zijn regelmatiger van vorm dan de artefacten met botsporen en de gebruikte zijde is op een na recht. De hoek van de werkrand varieert van 25o-70o. Het is zeer opmerkelijk dat er niet meer artefacten met sporen van deze materialen voorkomen, temeer daar in de geul een groot aantal bot- en geweifragmenten met bewerkingssporen is aangetroffen.66 Tijdens de voorstudie was een ondervertegenwoordiging van deze contactmaterialen reeds vastgesteld. 44 58 Fischer, Hansen & Rasmussen (1984, 19) gebruiken bij dit schietexperiment transversale spitsen en zogenaamde Bromme-spitsen. Een experiment met uitsluitend transversale spitsen (Van Gijn 1990, 45) levert een vergelijkbaar percentage beschadigde spitsen op met diagnostische gebruikssporen. 59 Nuzhnyj 1990, 116. 60 Clark 1959, 194. 61 Clark (1959, 195, fig. 37) heeft vergelijkbare ijzeren, spitstypen aangetroffen die voor dergelijke vormen van jacht worden gebruikt door het Bantu-volk in de voormalige Kongo en het bovenstroomse gebied van de Zambezi. 62 Clark 1959, 194. 63 Cf. Odell 1977, 226. 64 Typologische classificatie J. Schreurs. Het artefact is niet gedetailleerd beschreven en in tabel 39 bij onbepaald ingedeeld. 65 Het artefact in bij de algemene beschrijving bij ‘werktuig divers’ ingedeeld, maar in het kader van het gebruikssporenonderzoek bij de geretoucheerde afslagen. 66 Hogestijn & Peeters 1996, 96, 106; zie ook deel 16 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. Een voor de hand liggende verklaring was de samenstelling van de steekproef, die bestond voor het merendeel uit gemodificeerde artefacten en regelmatige en nauwelijks ongemodificeerde afslagen en ander afvalmateriaal. In de steekproef voor het vervolgonderzoek is daar rekening mee gehouden door ook deze artefacttypen te selecteren. De selectie was niet willekeurig; naast artefacten met een rechte werkrand of een stevige punt zijn robuustere en/of grotere artefacten uitgezocht. Het is immers waarschijnlijker dat deze zijn gebruikt, dan artefacten met geringe afmetingen en dunne werkranden67 die onmiddellijk zouden breken bij de bewerking van een hard materiaal zoals bot of gewei. Ook zijn enkele van de weinige vuurstenen artefacten uit de Eem-bedding bestudeerd. Indien de steekproef van 661 artefacten een representatief beeld geeft van de activiteiten die op de dekzandrug zijn uitgevoerd, dan is gewei- en botbewerking marginaal geweest, althans vanuit het perspectief van het gebruikssporenonderzoek op vuursteen. Aangezien de gebruikssporen die ontstaan bij deze bewerking duidelijk zijn en niet snel door post-depositionele processen onherkenbaar worden, moet geconcludeerd worden dat eventueel hiervoor gebruikte artefacten elders zijn achtergelaten. Het is bovendien niet uit te sluiten, dat de activiteiten waarvoor aanwijzingen zijn aangetroffen op de dekzandrug geen verband houden met het materiaal uit de geul. Mogelijk is er ook een tijdsverschil in gebruik van beide locaties.68 De bestudeerde vuurstenen artefacten uit de geul zijn echter evenmin voor bot- of geweibewerking gebruikt, maar zoals vermeld is er slechts een gering aantal vuurstenen artefacten aangetroffen. Tenslotte dient er rekening gehouden te worden met de mogelijkheid dat voor de bewerking van bot en gewei ook andere materialen dan vuursteen zijn gebruikt. Dierlijk materiaal onbepaald Op drie werktuigen zijn sporen waargenomen die bestaan uit een dun bandje aaneengesloten, platte, zeer heldere glans. Opmerkelijk is dat in de glans een hoekig breukpatroon herkenbaar is (afb. 36). Deze gebruikssporen komen het meeste overeen met sporen die ontstaan bij de bewerking van hoorn of tand. De sporen zijn aangetroffen op een korte schrabber en op twee geretoucheerde klingen. Tweemaal betreft het een convexe en eenmaal een rechte zijde die retouche en een vrij stompe hoek (50o-75o) gemeen hebben. 67 Het merendeel van het vuursteenmateriaal van de Hoge Vaart heeft geringe afmetingen. 68 Hogestijn & Peeters 1996, 107. 69 Mondelinge mededeling van A. van Gijn. De bewerking van mineraal materiaal Meerdere malen zijn artefacten met een sterk afgeronde werkrand maar zonder retouche aangetroffen. Dit duidt erop dat het bewerkte materiaal vrij zacht is geweest. Incidenteel zijn op een artefact geïsoleerde plekken glans waargenomen die duiden op contact met een hard materiaal. Opvallend is dat de bewegingsrichting op het eerste gezicht moeilijk is vast te stellen. De meest waarschijnlijke verklaring voor deze sporen is het verpulveren van een zachte minerale substantie.69 Door de wrijving ontstaat geen glans maar afronding. Evenmin is een duidelijke richting zichtbaar omdat de beweging niet consistent is. De glanssporen veroorzaakt door een hard materiaal kunnen ontstaan als het materiaal op een harde ondergrond wordt verpulverd. De artefacten hebben een relatief sterk verweerd oppervlak, hetgeen niet het gevolg is van post-depositionele processen maar ontstaan door wrijving van het stof dat tijdens het uitvoeren van de activiteit vrijkomt. Het bewerkte minerale materiaal is niet exact vastgesteld maar men kan denken aan bijvoorbeeld kleurstof, aardewerk, of een zacht gesteente. De werktuigen die voor de bewerking van het minerale materiaal zijn gebruikt verschillen in typologisch opzicht duidelijk van elkaar: geretoucheerde afslag, geretoucheerde kling, boor en twee retouchoirs (afb. 37). Voor deze activiteit is echter geen specifieke werktuigvorm vereist. Belangrijk lijkt de afmeting en de vorm van de werkrand. Het zijn allemaal vrij grote artefacten (lengte varieert van 31-53 mm, breedte van 11-32 mm) met afgeronde uitstekende punten of uiteinden met convexe zijden. Soms zijn de artefacten tweezijdig gebruikt en omgedraaid. 45 18.5.5.4 De relatie tussen artefacttype en functie Zoals in tabel 40 is aangegeven zijn op 300 artefacten gebruikssporen aangetroffen. Het gebruik van artefacten is echter niet willekeurig omdat gemodificeerde artefacten over het algemeen vaker gebruikssporen vertonen dan ongemodificeerde.70 Daarnaast kunnen er verschillen in gebruik en functie van artefacttypen aangetoond worden. Voor de analyse van deze aspecten is gebruik gemaakt van de algemene beschrijving van het vuursteenmateriaal van de Hoge Vaart, waarbij van een deel van de artefacten de typo-morfologische, technologische en functionele kenmerken gedetailleerd zijn beschreven en een deel alleen globaal geclassificeerd is. De voor het gebruikssporenonderzoek geselecteerde artefacten zijn merendeels (N=543) gedetailleerd beschreven. Van 112 stuks is alleen een globale typologisch/functionele indeling voorhanden en van zes stuks zijn geen gegevens bekend. Per artefacttype (gedetailleerde classificatie) worden hieronder de resultaten van het gebruikssporenonderzoek beschreven. Spitsen Er zijn in totaal 112 spitsen bestudeerd, op enkele uitzonderingen na allemaal trapezia (N=108). Ongeveer de helft hiervan (N=53) vertoont gebruikssporen. Zoals reeds is aangegeven, heeft experimenteel onderzoek uitgewezen dat bij slechts tweederde van de afgeschoten spitsen karakteristieke slijtagesporen ontstaan. Er moet daarom rekening mee gehouden worden dat meer spitsen zijn gebruikt dan kan worden vastgesteld. Verder kunnen spitsen zonder gebruikssporen geïnterpreteerd worden als voorraad voor toekomstig gebruik en als ongeschikte, mislukte exemplaren die meteen zijn afgedankt. Met een spits van het Svaerdborg-type (39 x 13 x 5 mm)71 zijn silicahoudende planten (variant 2) in een longitudinale en transversale richting bewerkt (tabel 41). Voor beide activiteiten is dezelfde laterale zijde benut, het meest intensief voor de transversale beweging. De rechte, ongeretoucheerde werkrand heeft een hoek van 40o. Op het afgeknotte distale uiteinde zijn geen sporen opgemerkt. Overigens is dit het enige, als Svaerdborg- spits geclassificeerde stuk, wat opnieuw illustreert hoe betrekkelijk de betekenis van typomorfologische classificaties kan zijn als basis voor functionele interpretaties. Van de 29 bestudeerde spitsen die zijn ingedeeld in de categorie ‘trapezia onbepaald’, hebben er maar zeven beschadigingen die het gevolg kunnen zijn van een gebruik als projectiel. Eénmaal betreft het sporen van bot en eenmaal van contact met een hard materiaal. Op deze spitsen zijn ook teerresten aangetroffen. De afmetingen van beide complete spitsen zijn nagenoeg gelijk (18 x 12 x 3 mm en 18 x 11 x 2 mm). De overige exemplaren zijn dwars op de snede, doormidden gebroken. Er wordt van uitgegaan dat de breuk ontstaan is tijdens gebruik, gezien het voorkomen op enkele exemplaren van beschadigingen of ‘microscopic lineair streaks of polish’ (MLIT) aan de snede. Het merendeel van de bestudeerde spitsen zijn symmetrische trapezia (N=73). Hiervan zijn er 41 gebruikt, waarvan 35 vermoedelijk als projectiel (tabel 42). Eén exemplaar is gebruikt voor het schrapen van huid. Bij een andere spits vertonen beide geretoucheerde zijden afronding en een ruwe glans die geïnterpreteerd is als huidglans. De sporen, waarin geen bewegingsrichting herkenbaar is, komen voor op meerdere spitsen en zijn bij nader inzien vermoedelijk het gevolg van het afstompen van de retouche. Eén exemplaar is gebruikt voor het snijden van plantaardig materiaal evenals een ander exempleer dat daarnaast ook gediend heeft als projectiel. Drie spitsen waarvoor de aard van het contactmateriaal niet kon worden vastgesteld, zijn mogelijk niet als projectiel gebruikt. Uitgezonderd de genoemde exemplaren zijn de spitsen waarschijnlijk gebruikt om te schieten. Het merendeel heeft slechts lichte beschadigingen die wijzen op mogelijk of licht gebruik (N=21). Deze spitsen zouden zo kunnen worden hergebruikt. Er zijn elf stuks matig en drie zwaar gesleten. Met name deze laatste 46 70 Van Gijn 1990; Schreurs 1995. 71 Typo-morfologisch kan dit artefact ook als afgeknotte kling worden benoemd. kunnen meerdere malen zijn benut, gezien de talrijke lineaire sporen op de snede. Waarschijnlijk zijn deze sporen ontstaan bij het neerkomen van de pijl op de grond (afb. 38). De spitsen met gebruikssporen variëren in lengte van 13-24 mm. Het merendeel (N=36, 83,7%) heeft een lengte van 16-20 mm. De breedte varieert van 8-23 mm, waarbij 10-13 mm (N=30, 69,8%) het meest frequent voorkomt. De spitsen zijn 2 tot 4 mm dik. Uit een vergelijking van de afmetingen van exemplaren gebruikt als projectiel en andere activiteiten, blijkt dat vijf van de zeven spitsen voor andere activiteiten buiten het ‘gemiddelde’ vallen. Twee hebben een meer dan gemiddelde lengte en zijn respectievelijk 23 en 24 mm lang. Twee andere werktuigen zijn met 15 mm, breder dan gemiddeld. Tot slot is er nog een spits die zowel als projectiel en als snijwerktuig is gebruikt, dat maar 8 mm breed is. De spitsen zonder gebruikssporen (N=20) variëren in lengte van 11-23 mm. De helft echter, blijkt korter te zijn dan 16 mm; 30% is tussen 16-20 mm lang. Bij de spitsen met gebruikssporen was maar 9% korter dan 16 mm en is de klasse 16-20 mm (83%) het grootste. Beide steekproeven zijn getest met behulp van een Kolmogorov-Smirnov-test72 waaruit naar voren komt dat er een significant verschil bestaat tussen de lengte van spitsen met en zonder gebruikssporen.73 De breedte, merendeels 10-13 mm (reikwijdte 6-27 mm), en de dikte 1-3 mm komen grotendeels overeen, hoewel diktes van 1 mm (N=3) niet voorkomen bij spitsen met gebruikssporen. Geconcludeerd kan worden dat ongeveer de helft van de bestudeerde spitsen geen gebruikssporen vertoont. Hiervoor zijn een aantal verklaringen te geven: - ze zijn gebruikt zonder dat er diagnostische gebruikssporen zijn ontstaan; - ze zijn ongebruikt en dienden als voorraad voor een toekomstig gebruik als projectiel; - ze zijn ongebruikt en afgekeurd voor een gebruik als projectiel wat men zou kunnen afleiden uit de metrische kenmerken van de symmetrische spitsen zonder gebruikssporen die over het algemeen korter, en een enkele maal dunner zijn dan exemplaren met gebruikssporen; - ze zijn ongebruikt en dienden als voorraad voor de uitvoering van andere activiteiten dan projectiel. De symmetrische spitsen die voor andere activiteiten dan schieten zijn gebruikt, hebben vaak enigszins afwijkende afmetingen, ze zijn langer, breder of juist smaller dan gemiddeld. Hoewel deze laatste verschillen niet significant zijn, kan het een aanwijzing zijn dat spitsen die niet aan de strenge selectiecriteria voor een gebruik als projectiel voldeden, werden afgedankt of incidenteel voor andere activiteiten dienden. Op veel spitsen zijn aanwijzingen voor schachting aanwezig door resten van houtteer, gebruiksretouche, afronding of frictieglans (tabel 43). De spitsen zijn geschacht geweest aan de smalle, ongeretoucheerde zijde. Dit is niet alleen af te leiden uit de schachtingssporen, die over het algemeen vrij summier zijn, maar vooral uit de locatie van de beschadigingen als gevolg van gebruik. De impactfractures en MLITS bevinden zich meestal in het midden van de lange ongeretoucheerde zijde, soms zijn beide hoekpunten beschadigd. 72 Siegel & Castellan 1988. 73 Het grootste verschil in de cumulatieve, relatieve frequentie wordt bereikt bij een lengte van <15 mm (D m,n=40,3, H0=37,09). Hier is het verschil 40,3% Deze waarde ligt in het verwerpingsgebied wanneer die gelegd wordt op 0.05 (=5%). Schrabbers Er zijn 119 schrabbers op gebruikssporen onderzocht, waarmee het de omvangrijkste werktuigcategorie is. Een relatief groot deel ervan (N=17, 14,3%) blijkt niet interpreteerbaar te zijn. Het percentage gebruikte schrabbers is hoog: op meer dan 70% van de interpreteerbare exemplaren (N=73) zijn gebruikssporen aangetroffen resulterend in 92 gebruikte werkkanten. Nog eens 9% (N=9) is mogelijk gebruikt. Zoals uit tabel 44 blijkt, is met schrabbers voornamelijk huid geschraapt, waarbij opvallend is dat het vooral om verse huiden lijken te zijn gegaan. Incidenteel zijn sporen van andere contactmaterialen zoals plant, hout, anorganisch materiaal en mogelijk hoorn of tand (dierlijk onbepaald) aangetroffen. De met schrabbers uitgevoerde beweging is vrij specifiek: met meer dan 80% 47 (N=74) is geschraapt. Overige bewegingen zijn beperkt tot snijdende of onbepaalde longitudinale bewegingen. De onderscheiden schrabbertypen74 verschillen nauwelijks in functie (tabel 45). Lange schrabbers blijken iets veelzijdiger te zijn dan de andere typen: er zijn meer longitudinale bewegingen mee uitgevoerd en er is vaker ander materiaal dan huid mee bewerkt. Bij vier van de twaalf lange schrabbers is niet alleen de schrabberkap gebruikt maar ook de laterale zijden, hetgeen bij de andere typen minder vaak voorkomt.75 Overigens is het gemiddeld aantal werkkanten met 2,5 het grootste bij dubbele schrabbers, gevolgd door zijschrabbers en lange schrabbers met 1,5 werkkant (tabel 46). Het gemiddelde voor schrabbers in het algemeen is 1,3 werkkant. Het merendeel van de schrabbers is waarschijnlijk geschacht geweest. Op 43 exemplaren zijn sporen aangetroffen die hiermee mogelijk verband houden: retouche (4x), teer (23x), microscopische sporen (16x). Met name onbepaalde (N=25) en korte schrabbers (N=13) lijken te zijn geschacht. Lange schrabbers werden waarschijnlijk ook in de hand gehouden, waardoor niet alleen de schrabberkap kon worden benut maar ook de laterale zijden zoals is vastgesteld bij enkele exemplaren. Er bestaat overigens geen duidelijke relatie tussen de afmetingen van de schrabbers en eventuele schachtingssporen. Hierbij dient echter aangetekend te worden dat het merendeel van de schrabbers geringe afmetingen heeft. Een verband tussen schachting en uitgevoerde activiteiten is evenmin aangetroffen. De schrabbers zijn overwegend licht tot middelmatig gebruikt (tabel 47). Maar ook hier vormen lange exemplaren een uitzondering doordat ze vaker dan gemiddeld zware slijtage vertonen. In twintig gevallen zijn er aanwijzingen dat het werktuig tijdens gebruik is aangescherpt. Vaak is het werktuig nadien zeer kort gebruikt; soms zijn de sporen niet diagnostisch en is het onduidelijk of er nog mee gewerkt is. Uitgezonderd de zijschrabbers, komt aanscherping bij alle typen voor en het meest frequent bij dubbele schrabbers. Deze laatste hebben dan ook de meest stompe werkranden. De schrabberkappen (N=69) variëren in hoek van 45o-120o. Een hoek van 60o-75o (N=36, 56,5%) komt bij alle typen het meeste voor. Circa 30% (N=21) is 90o of stomper, bij dubbele schrabbers is dit 78%. Een verband tussen de hoek van de werkrand en het bewerkte materiaal kan niet worden aangetoond.76 De vorm van de werkrand is veelal convex, maar onregelmatige, rechte en concave randen komen ook voor. Stekers Er zijn negen stekers bestudeerd waarvan er maar vier gebruikssporen hebben. Géén ervan is als beitel of kerfwerktuig gebruikt (tabel 48). Van de vier A-stekers is met één silicahoudende plant in een transversale en onbepaalde richting bewerkt (afb. 39). Niet de stekerkant maar het rechte distale uiteinde en een eveneens rechte laterale zijde zijn gebruikt. Beide zijn matig gesleten en hebben een hoek van respectievelijk 115o en 30o. Het werktuig heeft een rechte vorm, is 36 mm lang, 16 mm breed en 6 mm dik. Ook de bestudeerde meervoudige steker (afmetingen 47 x 14 x 4 mm) heeft geen werkkant aan het stekeruiteinde. Met één van de laterale zijden zijn silicahoudende planten geschild en met de andere geschaafd. De rechte en scherpe randen (35o en 25o) randen vertonen matig ontwikkelde gebruikssporen. Enige afronding van het proximale uiteinde is mogelijk het gevolg van schachting. Verder is één van de drie geanalyseerde bekstekers gebruikt om silicahoudende plant te schrapen. Het matig gesleten artefact heeft een rond geretoucheerde, bekvormige stompe werkrand (60o), de afmetingen zijn 18 x 17 x 6 mm. De andere twee exemplaren zijn niet interpreteerbaar of ongebruikt. Het ontbreken van aanwijzingen voor gebruik van de, voor stekers kenmerkende, beitelvormige ‘werkkant’ maakt duidelijk dat het in het geval van de Hoge Vaart vanuit een functioneel perspectief niet om stekers gaat. We worden hier duidelijk geconfronteerd met een discrepantie tussen de criteria voor typomorfologische en de criteria voor functionele classificaties. 48 74 De lengte van de bestudeerde korte schrabbers varieert van 11-24 mm, de lange schrabbers zijn 20-50 mm lang en de onbepaalde 9-33 mm. 75 Twee korte schrabbers (N=17) en zes onbepaalde schrabbers (N=35) hebben gebruikte laterale zijden. 76 Cf. Keeley 1978. Boren Alle vier de geanalyseerde boren77 zijn gebruikt (tabel 49). Eén exemplaar heeft twee zeer sterk afgeronde uiteinden die gebruikt zijn voor het fijnmalen of verpulveren van een matig hard anorganisch materiaal. Er is geen roterende beweging mee uitgevoerd. De intensiteit van de gebruikssporen op dit vrij kleine artefact (31 x 11 x 4 mm) wijst op een zwaar gebruik. Beide laterale zijden van een ander exemplaar hebben gediend voor het schrapen van hard hout (afb. 40). De matig gesleten werkranden zijn vrij stomp (60o en 70o), onregelmatig en concaaf in bovenaanzicht. Met de twee andere boren is wel geboord, ze zijn echter zeer kort gebruikt waardoor het bewerkte materiaal niet kon worden vastgesteld. Beide boren hebben vrij kleine afmetingen respectievelijk 28 x 12 x 4 mm en 22 x 11 x 4 mm en een rechte of zwak gebogen vorm. Geen van de artefacten vertoont schachtingssporen. Bijlen Zoals reeds vermeld is, is het enige bijltje van de Hoge Vaart aan beide uiteinden gebruikt om hout te hakken. Het geschachte artefact is na de eerste gebruiksfase omgedraaid waarna het geschachte uiteinde is benut. Over de aard van de schachting kon geen uitspraak worden gedaan. Klopwerktuigen Een ‘klopsteen’ van gerolde vuursteen vertoont aan vier zijden afsplinteringen die het gevolg zijn van het bewerken van een hard materiaal. De uitstekende werkkanten hebben een convexe (tweemaal), rechte of onregelmatige vorm en zijn matig gebruikt. Voor een klopsteen heeft het werktuig vrij bescheiden afmetingen (41 x 41 x 26 mm). Op drie als retouchoir benoemde vuurstenen artefacten zijn gebruikssporen vastgesteld. Eén exemplaar is als klopsteen gebruikt voor de bewerking van een hard dierlijk materiaal, waarschijnlijk bot. De convexe werkkant is versplinterd en heeft een hoek van 105o. Het artefact is matig gebruikt. De andere twee retouchoirs dienden voor het verpulveren van mineraal materiaal. Van een ander exemplaar is het distale en proximale uiteinde gebruikt voor het verpulveren en een laterale zijde voor het schrapen van het desbetreffende product. Het zwaar gebruikte werktuig heeft een plompe vorm (37 x 21 x 17 mm) met convexe zijden die een hoek hebben van 65o tot 75o. Het derde exemplaar is platter en breder (32 x 32 x 11 mm). De gebruikssporen bevinden zich langs het gehele distale uiteinde en een deel van een laterale zijde. Ook dit werktuig is zwaar gebruikt en vertoont beschadigingen over het gehele oppervlak. Deze beschadigingen, die ook zijn waargenomen bij de andere werktuigen waarmee mineraal materiaal is verpulverd, zijn waarschijnlijk inherent aan de activiteit. Door het vrijkomen van veel stof ontstaat wrijving bij het vasthouden van het werktuig. Deze beschadigingen zijn dan ook geen gevolg van post-depositionele processen. 77 Volgens de gedetailleerde typologie zijn er vier boren waarvan er twee zijn ingedeeld bij de algemene categorie boren en twee bij ander werktuig. Verder is er één boor niet gedetailleerd beschreven. Geretoucheerde afslagen Het merendeel (N=15) van de bestudeerde geretoucheerde afslagen vertoonde geen gebruikssporen (tabel 50). Een verklaring hiervoor kan zijn dat deze te kort zijn gebruikt om diagnostische sporen achter te laten. Verder moet er rekening mee worden gehouden dat de marginale retouche op een aantal van deze artefacten niet intentioneel, maar post-depositioneel is. De zes exemplaren met gebruikssporen hebben in totaal negen werkkanten. Bij slechts drie kon het bewerkte materiaal worden vastgesteld: tweemaal hout waarvan één snijden en één boren en eenmaal silicahoudende plant snijden. Met vier zijden van één van de werktuigen (40 x 49 x 10 mm) is een matig hard plantaardig materiaal transversaal bewerkt. Het merendeel van de geretoucheerde afslagen lijkt dus gediend te hebben voor de bewerking van plantaardig materiaal of hout; de uitgevoerde beweging is overwegend transversaal. De mate van gebruik is voornamelijk licht (N=6). 49 Op basis van de morfologie zijn de gebruikte en ongebruikte afslagen moeilijk van elkaar te onderscheiden. Weliswaar is de vorm overwegend recht, de afmetingen zijn echter zeer divers. De lengte varieert van 12-40 mm, de breedte van 8-49 mm en de dikte van 3-10 mm. De benutte werkranden hebben een hoek tussen de 40o en 65o en meestal een concave of rechte vorm. Op één afslag zat teer, wat verband kan houden met schachting. Geretoucheerde klingen Van de 35 onderzochte geretoucheerde klingen vertonen er 20 gebruikssporen. Acht stuks hebben twee gebruikte zijden en één drie, waarmee het totaal aantal werkkanten op 30 komt (tabel 51). De bewerkte materialen zijn divers: hout komt het vaakst voor gevolgd door planten, huid en vlees/bot. De uitgevoerde bewegingen zijn evenmin uniform; met de klingen zijn zowel transversale, longitudinale, als kervende bewegingen uitgevoerd. Drie werkkanten (twee werktuigen) zijn gebruikt om anorganisch materiaal te verpulveren. Kortom, geretoucheerde klingen waren verre van functiespecifiek. De mate van gebruik is voornamelijk licht (N=14) en matig (N=10). Met de zes werkkanten die intensief gebruikt lijken is mineraal en plantaardig materiaal bewerkt. Schachtingssporen komen voor op vier artefacten: twee zijn gebruikt op plantaardig materiaal, met één is wilg geschraapt en van de ander is contactmateriaal onbepaald. De afmetingen van deze mogelijk geschachte klingen komen alleen wat betreft dikte overeen (5 à 6 mm). De geretoucheerde klingen variëren in lengte van 19-66 mm, in breedte van 12-28 mm en in dikte van 3-9 mm, waarbij opvalt dat de langere klingen in het algemeen vaker dienden voor longitudinale en de kortere voor transversale bewegingen. In lengtedoorsnede zijn de klingen voornamelijk recht (N=8) of licht gebogen (N=8). De hoek van de werkranden varieert van 30o-105o, maar meer dan de helft (N=19) heeft echter een vrij scherpe werkrand tot 45o. De vorm (bovenaanzicht) van de werkrand is 22 maal vastgesteld: rechte zijden domineren (N=12), maar convexe (N=2), concave (N=1), onregelmatige (N=3) en puntvormige (N=4) komen ook voor. De puntvormige afgeronde randen zijn gebruikt op mineraal materiaal. Voor de overige artefacten is er tussen de vorm en het bewerkte materiaal of de uitgevoerde beweging geen verband opgemerkt. Afgeknotte afslagen Beide bestudeerde afgeknotte afslagen hebben gebruikssporen. Ze tonen respectievelijk sporen van het schrapen van gewei en huid. De afslag voor de geweibewerking is vrij robuust (39 x 23 x 4 mm) en heeft een rechte vorm met een abrupt gebogen distaal uiteinde. De vrij lange, schuin afgeknotte werkrand heeft een hoek van 60o. Het artefact is matig gebruikt. De andere afslag is licht gebruikt, fragieler (33 x 14 x 5 mm) en heeft een sterk gebogen lengte-as. Het smal, recht afgeknot uiteinde heeft een hoek van 75o. Afgeknotte klingen Van de vijf klingen is er slechts één licht gebruikt voor het schaven van hout. De kling heeft een licht gebogen, regelmatige vorm (45 x 13 x 3 mm). Het distale uiteinde is schuin afgeknot, maar dit is niet de werkkant. De gebruikssporen komen voor op het scherpe (35o), rechte uiteinde van een laterale zijde. Afslagen Er zijn 41 afslagen bestudeerd waarvan er slechts elf gebruikssporen te zien geven (28,9%). Drie hiervan hebben twee werkkanten, zodat er in totaal op veertien werkkanten sporen voorkomen (gemiddeld 1,3 werkkant). De afslagen zijn benut voor de bewerking van diverse materialen en er zijn zeer verschillende bewegingen mee uitgevoerd (tabel 52). Het bewerken van hout in een longitudinale richting (incl. snijden), is driemaal aangetroffen, waarmee het de meest voorkomende activiteit is. De mate van gebruik varieert van licht (N=7) tot 50 matig (N=6). Eén, mogelijk geschachte afslag, waarmee men een matig hard materiaal heeft bewerkt, lijkt te zijn aangescherpt.78 Van de drie afslagen met meerdere werkkanten is er één aan twee zijden gebruikt voor het snijden van hard hout. De andere twee dienden voor verschillende activiteiten; huid schrapen/onbepaald materiaal onbepaalde beweging en bot kerven/huid schrapen. Aan te nemen is dat men voor de uit te voeren activiteiten de meest geschikte afslagen uit het afval selecteerde of specifieke vormen vervaardigde die geen verdere modificatie vereisten. Men lijkt vooral op lengte te hebben geselecteerd. Het merendeel van de afslagen is tussen de 27-34 mm lang; de breedte (reikwijdte 11-63 mm) en dikte (reikwijdte 3-19 mm) variëren in grotere mate (tabel 53). Daarnaast ging de voorkeur uit naar afslagen met een rechte vorm in lengte doorsnede (N=7). Zwak gebogen (N=2), rechte met een abrupt gebogen distaal uiteinde (N=1) en sterk gebogen vormen (N=1) komen slechts sporadisch voor. Een relatie tussen de vorm en het bewerkte materiaal of de uitgevoerde beweging lijkt niet aanwezig. Een voor de hand liggende uitzondering is dat men voor longitudinale activiteiten geen sterk gebogen artefacten heeft gebruikt. De vorm van de werkrand in bovenaanzicht is variabel. Er zijn zowel rechte (N=3), convexe (N=4), als concave zijden (N=4) en punten (N=2) benut. De werkranden hebben over het algemeen een hoek van 40o à 50o.79 78 Voordat de artefacten op gebruikssporen zijn onderzocht zijn ze typologisch beschreven. Dit exemplaar is hierbij geclassificeerd als schrabber. 79 De hoeken variëren van 25o -110o, waarbij 40o -50o negenmaal voorkomt. Klingen Van de 148 klingen hebben er 69 (51,9%) gebruikssporen met in totaal 92 werkkanten (gemiddeld 1,3 werkkant per kling). Er zijn veertien klingen met twee werkkanten, drie met drie en één exemplaar heeft vier gebruikte zones. Met klingen blijkt zowel dierlijk, plantaardig alsook anorganisch materiaal te zijn bewerkt in diverse bewegingen (tabel 54). Hoewel de diversiteit groot is lag de nadruk op de bewerking van plantaardig materiaal. Meer dan de helft (N=43, 58,1%) van de interpreteerbare contactmaterialen is van plantaardige origine. Opvallend is dat alle onderscheiden silicahoudende plantvarianten voorkomen. Variant 1 en 3 domineren, de gewelfde variant 2 is ook goed vertegenwoordigd. Hoewel de uitgevoerde bewegingen divers zijn, is mogelijk een patroon aan te geven. Niet silicahoudende planten zijn uitsluitend in een longitudinale richting bewerkt, de overige ook in transversale. Transversale bewegingen zijn in het algemeen zelfs de meest voorkomende werkzaamheden met inbegrip van schrapen, schaven en splijten. Dit patroon is ook zichtbaar bij de plantaardige materialen waarvan alleen de hardheid geïnterpreteerd is. De overige materialen zoals hout, bot en huid zijn overwegend in longitudinale richting bewerkt. De mate van gebruik is zeer divers; zowel licht (N=33) matig (N=39) en zwaar (N=20) gebruikte werkkanten komen voor. Zwaar gesleten zijn voornamelijk zijden met sporen van plantvariant 3 (N=6), variant 1 (N=7) en droge huid (N=3). Mogelijke schachtingssporen zijn waargenomen op veertien klingen, waarvan er vier meerdere werkkanten bezitten. De sporen bestaan uit retouche (N=4), teer (N=2) of microscopische sporen (N=8). Er lijkt geen verband te bestaan tussen de aanwezigheid van deze sporen en het bewerkte materiaal of de uitgevoerde beweging. Evenmin lijken de geschachte artefacten intensiever gebruikt; de mate van slijtage is niet afwijkend van de overige artefacten. De lengte van de gebruikte klingen ligt tussen 21 en 56 mm waarbij een voorkeur lijkt te bestaan voor de klassen tussen 31-45 mm (tabel 55). Het merendeel (N=42) heeft een breedte van 11-16 mm (reikwijdte 7-23 mm) (tabel 56) en een dikte van 3-5 mm (N=55, reikwijdte 2-11 mm) (tabel 57). Hoewel geen duidelijk patroon geconstateerd is tussen de afmeting van de klingen en de uitgevoerde activiteit, zijn er wel enkele tendensen aan te geven. Plantbewerking heeft plaatsgevonden met klingen van allerlei lengten, met pieken in de klassen tussen 31-50. Lengtes van 38 mm (N=4) en 46 mm (N=6) komen het meeste voor. Hout is bij voorkeur bewerkt met kortere klingen (tot 40 mm) en huid met klingen van 41-42 mm (N=7). Met de langere klingen (>40 mm) zijn beduidend meer 51 longitudinale (N=24) dan transversale bewegingen (N=13) uitgevoerd. Voor klingen korter dan 40mm is dit andersom, hoewel de verschillen niet zo groot zijn (respectievelijk N=15 en N=17).80 De vorm van de klingen met gebruikssporen is niet uniform; er zijn zowel rechte (N=17), rechte met gebogen uiteinde (N=10), zwak gebogen (N=38) en sterk gebogen exemplaren (N=23). Met rechte klingen, ongeacht het uiteinde, is hoofdzakelijk een longitudinale beweging uitgevoerd (N=18, 66,7%). Gebogen klingen zijn voor zeer diverse bewegingen gebruikt, waarbij transversale en longitudinale activiteiten elkaar ongeveer in evenwicht houden. Uit de relatie tussen de vorm en het bewerkte materiaal (tabel 58) blijkt dat huid bijna uitsluitend met rechte of zwak gebogen klingen is bewerkt en hout overwegend met zwak gebogen en rechte klingen met een gebogen uiteinde. Voor plantbewerking zijn diverse vormen gebruikt maar zwak en sterk gebogen exemplaren overheersen. Deze laatste sterk gebogen klingen zijn merendeels voor planten benut. De 34 werkkanten waarvan gegevens over de vorm genoteerd zijn, blijken merendeels recht (N=21) en concaaf (N=7). Op convexe, onregelmatige, getande en uitstekende punten zijn slechts enkele malen gebruikssporen aangetroffen. In de steekproef zijn klingen met laatstgenoemde werkkanten echter ook in de minderheid. Er is geen relatie aangetoond tussen de vorm van de werkrand en de uitgevoerde activiteiten. De hoek van de werkrand varieert van 25o -90o, bij het merendeel (N=66, 73%) is deze 30o tot 45o. De scherpere randen, tot en met 40o, dienden voornamelijk voor de bewerking van plantaardig materiaal zowel silicahoudende planten als hout. Huid is voornamelijk met werkranden van 40o bewerkt. De stompere zijden dienden voor de bewerking van allerlei materialen, er is geen patroon in te ontdekken. De longitudinale bewegingen zijn vooral uitgevoerd met randen waarvan de hoek maximaal 40o bedraagt (N=33, 63%, 30o komt het meest voor N=12) en transversale bewegingen met randen tussen 30o en 50o (N=29, 80%, waarbij 40o het meest voorkomt N=12). Overige ongemodificeerde artefacten Op andere ongemodificeerde artefacten, veelal primair productieafval, zijn maar vier keer gebruikssporen waargenomen; op drie correctieklingen en een afslagkern.81 Eén van deze correctieklingen (afmetingen 48 x 16 x 9 mm) is intensief gebruikt voor het schaven (planing) van gewei. Kenmerkend voor het artefact is de steile laterale zijde (70o) die als werkkant diende. De lengte doorsnede is recht met een abrupt gebogen distaal einde. Hoewel beide andere correctieklingen als priem of ruimer zijn gebruikt, vertonen ze morfologisch grote verschillen. Eén kling (45 x 16 x 5 mm) is sterk gebogen en heeft een spits toelopend distaal uiteinde. De punt is gebruikt voor het bewerken van silicahoudende plant (afb. 41). Het andere werktuig heeft geringe afmetingen (24 x 14 x 5 mm) en een rechte doorsnede. Het in een punt uitlopend distale deel is gebruikt op een matig hard onbepaald materiaal, mogelijk hout. Schachting Op 97 artefacten waaronder veel spitsen, schrabbers en klingen (tabel 43) zijn sporen aangetroffen die mogelijk verband houden met schachting. Schachtingssporen ontstaan door druk of frictie, wanneer een vuurstenen werktuig kan bewegen in de schacht. Bij een stevige schachting kan een werktuig niet bewegen in de vatting waardoor er geen of niet diagnostische sporen ontstaan. Frictiesporen zullen eerder voorkomen bij vastgeklemde en/of vastgebonden dan vastgekitte artefacten. Er is geen discreet samenstel van attributen dat indicatief is voor schachting. Microscopische sporen die in verband gebracht kunnen worden met schachting – frictieglans, geclusterde retouche en afronding – zijn op 37 werktuigen waargenomen. Mogelijk zijn er ook resten van kitmiddel geconserveerd. Op 46 gebruikte artefacten, waaronder veel spitsen en schrabbers, zijn namelijk kleine 52 80 De lengte van klingen voor transversale bewegingen verschilt niet significant van die voor longitudinale bewegingen (X2=2.26, 1df p=0.1328, p=0.1328). 81 De afslagkern is mogelijk verwisseld met een ander werktuig. Door een administratieve fout kon dit probleem niet opgelost worden. Gezien de ongewisse status wordt dit artefact dat gebruikt is voor het snijden van een matig hard anorganisch materiaal, niet nader beschreven. plekken houtteer aangetroffen. Teer komt echter ook voor op ongebruikte artefacten en op aardewerk zodat de associatie met schachting niet zonder meer aangenomen mag worden. Daarnaast kunnen morfologische en technologische kenmerken, zoals bijvoorbeeld een geretoucheerde schachtzijde, geringe afmetingen of samengestelde werktuigen, indicaties opleveren voor schachting.82 Op deze gronden kunnen de spitsen en kleine ronde schrabbers als geschacht beschouwd worden, hetgeen ook bevestigd wordt door de gebruikssporen en/of residu. Op veertien werktuigen is retouche waargenomen die waarschijnlijk het gevolg is van, of aangebracht is voor het aanbrengen van een handvat of pijl in het geval van spitsen. De wijze van schachting kon niet worden achterhaald. Er zijn verscheidene schachtingsmethoden bekend die veelal in combinatie met elkaar worden toegepast.83 De snelste en eenvoudigste methode is het vastklemmen van een artefact in een schacht of vatting. Een andere manier die vaak in combinatie met de voorgaande wordt toegepast is het vastbinden van het werktuig in of op het handvat. Een derde methode is het gebruik van kitmiddel zoals hars en teer. Uit experimenteel onderzoek naar de schachtingswijze van kleine schrabbers blijkt een combinatie het meest efficiënt te zijn.84 Als handvat kan een gespleten tak dienen waartussen het werktuig met houtteer wordt vastgezet. Het geheel wordt vervolgens omwikkeld met darmen. Gezien de uniformiteit in de afmetingen van gebruikte trapezia is het aannemelijk dat men naast de functionaliteit als projectiel, rekening hield met de vorm van de schacht. De afmetingen van schrabbers met schachtingssporen85 komen onderling niet overeen wat er voor pleit dat men een flexibel handvat heeft gebruikt waarin allerlei vormen te bevestigen waren. 18.5.5.5 Macroscopische versus microscopische functionele interpretatie 82 Keeley 1982. 83 Keeley 1982. 84 Folkertsma 1997. 85 Lange schrabbers met schachtingssporen hebben een overeenkomstige dikte (5-7mm), de lengte en breedte daarentegen is zeer variabel. Bij de globale typo-morfologische toewijzing van artefacten van de Hoge Vaart zijn categorieën onderscheiden die een functie impliceren; zoals afval (indien er geen sprake is van modificatie of macroscopisch zichtbare gebruikssporen), schrabber, snijden anders, kerven etc. (tabel 59). In de tabellen 60 en 61 zijn de resultaten van het gebruikssporenonderzoek per categorie weergegeven. Gebruikssporen komen het minst vaak voor op artefacten die tot de categorie ‘afval’ behoren. Desalniettemin zijn sporen aangetroffen op 28% (N=39) van de interpreteerbare exemplaren en zijn nog eens tien stuks mogelijk gebruikt. Artefacten uit de categorieën schrabbers (73%) en snijden anders (68%) vertonen het vaakst gebruikssporen. Het meest functiespecifiek, zowel in bewerkt materiaal als uitgevoerde beweging zijn schrabbers (huid schrapen) en trapezia die dienden als projectiel. Het minst functiespecifiek zijn artefacten uit de categorieën afval, ‘snijden anders’, vuurslag en ander werktuig. Afval is voor de bewerking van diverse materialen gebruikt waarvan plant en huid het meest frequent. Artefacten uit de categorie snijden anders dienden voornamelijk voor het bewerken van plant en hout. In tegenstelling tot de macroscopische toewijzing is met de artefacten ongeveer even vaak een transversale beweging uitgevoerd als een longitudinale. De exemplaren die als vuurslag benoemd zijn, blijken zeer divers te zijn gebruikt, maar lijken echter niet gefunctioneerd te hebben als vuurslag. Er is onder meer huid en plant mee bewerkt en vooral steen mee verpulverd. De categorie ‘werktuig anders’ is een verzamelgroep en geeft geen informatie over het gebruik van de artefacten. Het is ook de categorie met de grootste diversiteit aan bewerkt materiaal en uitgevoerde bewegingen. Naast de typo-morfologische indeling is bij de algemene beschrijving van de artefacten van de Hoge Vaart vaak een functionele interpretatie op basis van macroscopische kenmerken aangegeven. Het betreft alleen een interpretatie van 53 de uitgevoerde beweging en niet van het contactmateriaal. Er is nagegaan in hoeverre deze macroscopische interpretatie overeenkomt met de resultaten van het microscopische gebruikssporenonderzoek.86 Bij de macroscopische analyse zijn 77 artefacten als ongebruikt aangemerkt, die microscopisch 103 werkkanten met gebruikssporen te zien geven (tabel 62). Met de ‘ongebruikte’ werktuigen zijn uiteenlopende bewegingen uitgevoerd, het is dus niet zo dat specifieke bewegingen gemist zijn. In totaal zijn 224 artefacten met microscopische gebruikssporen ook bij de macroscopische analyse als gebruikt aangemerkt en is de uitgevoerde beweging geïnterpreteerd. In totaal gaat het om 288 werkkanten (tabel 63). Voor het vergelijken van de resultaten zijn de uitgevoerde bewegingen in hoofdcategorieën verdeeld (transversaal, schrapen, planing, whitling=‘schrapen’; longitudinaal, snijden, schaven=‘snijden’). Bij ruim de helft (circa 57%, 166 werkkanten) van de artefacten blijkt de geïnterpreteerde beweging overeen te komen. Deze goede score bij de macroscopische analyse is vooral het gevolg van de juiste interpretatie van schraap- (81% goed) en schietbewegingen (84% goed). Hetgeen direct samenhangt met de duidelijke relatie tussen de vorm en functie bij schrabbers en spitsen. Verder is ook boren en percussie juist geïnterpreteerd. Bij de overige uitgevoerde bewegingen zijn relatief veel onjuiste gevolgtrekkingen. Minder dan de helft (circa 48%, 32 werkkanten) van de als snijwerktuig genoteerde artefacten blijkt als zodanig te zijn gebruikt. Ook als bij de macroscopische analyse meerdere activiteiten zijn weergegeven zoals bijvoorbeeld bij kerven, komen deze niet altijd overeen met microscopische. Tot slot zijn bij de macroscopische analyse 45 artefacten als gebruikt aangemerkt maar is de uitgevoerde beweging onbepaald. 18.5.5.6 Conclusie Voor het onderzoek naar gebruikssporen op vuurstenen artefacten uit de opgraving Hoge Vaart, zijn 661 artefacten geselecteerd. Over het algemeen zijn de artefacten goed geconserveerd en kunnen ze worden geïnterpreteerd. Slechts 10,1% is te sterk ‘beschadigd’ waardoor gebruikssporen niet meer kunnen worden vastgesteld. Specifiek voor deze site en ook de meest voorkomende ‘beschadiging’ is glans veroorzaakt door plantenwortels. Ongeveer de helft van de interpreteerbare artefacten vertoont gebruikssporen. Dit hoge percentage is mede het gevolg van de steekproef waarin veel gemodificeerde artefacten zijn opgenomen. Niet alleen deze formele werktuigen zijn veelvuldig gebruikt maar ook ongemodificeerde klingen. Afslagen zijn daarentegen slechts sporadisch benut en het overig productieafval vertoont nauwelijks sporen van gebruik. De artefacten zijn in het algemeen licht tot middelmatig gesleten. Afgezien van het aanscherpen van schrabbers, zijn de meeste werktuigen na kortstondig gebruik afgedankt. De gebruikssporen wijzen op een vrij grote diversiteit van uitgevoerde activiteiten. Sommige activiteiten zoals het bewerken van bot, gewei, bot/vlees zijn echter in zeer kleine aantallen vertegenwoordigd. Sporen van huid-, plant-, houtbewerking en jacht zijn daarentegen veelvuldig aangetroffen. Aanwijzingen voor jacht zijn de vele spitsen met inslagbeschadiging. Op enkele uitzonderingen na betreft het transversale spitsen die met de smalle ongeretoucheerde zijde geschacht waren. De brede ongeretoucheerde zijde vormt de pijlsnede. Aangenomen wordt dat dit type spits vooral werd gebruikt in dicht beboste omgevingen waarbij de dieren werden aangeschoten en vervolgens het bloedspoor kon worden gevolgd. Waarschijnlijk heeft men op half groot of groot wild gejaagd. Overigens heeft het gebruikssporenonderzoek geen aanwijzingen opgeleverd dat andere artefacttypen dan spitsen als projectiel gebruikt zijn. Huidbewerkingssporen komen vooral voor op schrabbers en ongeretoucheerde klingen. De werktuigen zijn veelal licht afgerond en vertonen een vettige glans wat 54 86 Bij de macroscopische beschrijving is per artefact de mogelijk uitgevoerde beweging(en) aangegeven, bij het gebruikssporenonderzoek is uitgegaan van werkkanten. duidt op de bewerking van verse, waarschijnlijk net gevilde huiden. Voor het schrapen van droge huid of de verdere bewerking tot leer zijn nauwelijks aanwijzingen. De huidbewerkingssporen zijn erg eenvormig en tonen weinig variatie waaruit geconcludeerd wordt dat op de site vermoedelijk alleen de primaire bewerking van huid plaatsvond. Op de Hoge Vaart zijn diverse planten bewerkt waarvoor men vooral ongeretoucheerde en geretoucheerde klingen gebruikte. De nadruk lijkt te liggen op de bewerking van silicahoudende planten die in natte milieus groeien zoals riet en enkele niet nader te bepalen soorten. Het plantaardig materiaal is niet alleen verzameld maar ook verwerkt tot half- of eindproducten gezien de overwegend transversale bewerkingen. Het materiaal lijkt vrij smal of in repen te zijn bewerkt gezien de verspreiding van de gebruikssporen. Men kan hierbij denken aan het schaven, schillen en/of splijten van bijvoorbeeld biezen, stengels of twijgen om ze plooibaar en buigzaam te maken en verder te verwerken tot producten zoals matten of manden. Of het verwerken van bast tot vezels. Daarnaast zijn mogelijk ook voedselgewassen zoals knollen van de gele plomp en waterlelie verzameld en geschild. Vooralsnog zijn de exacte uitgevoerde activiteiten niet aan te geven, wel is duidelijk dat er voornamelijk zogenaamde manufacturing of processing activiteiten zijn uitgevoerd. Artefacten met vergelijkbare gebruikssporen zijn ook aangetroffen op de Swifterbant-site Urk-E4 en waarschijnlijk ook op meerdere Deense mesolithische en vroeg-neolithische sites. Het lijkt erop dat het specifieke activiteiten zijn die gekoppeld kunnen worden aan de exploitatie van vrij natte natuurlijke omgevingen in de periode laat-mesolithicum/vroeg-neolithicum. Sikkelglans die in verband te brengen is met het oogsten van granen is niet aangetroffen op artefacten van de Hoge Vaart. Aangezien de botanische resten evenmin aanwijzingen voor akkerbouw geleverd hebben, lijkt het aannemelijk dat de verbouw en het oogsten van graan niet tot de uitgevoerde activiteiten behoorde. Er heeft voornamelijk lichte houtbewerking plaatsgevonden op de Hoge Vaart. Hierbij kan men denken aan het uitvoeren van kleine reparaties of het ontbasten en aanscherpen van takken, het maken pijlschachten etc. Aanwijzingen voor zware houtbewerking zoals het kappen van bomen en het vervaardigen van zware houten constructies ontbreken. De werktuigset voor de houtbewerking is niet specifiek en bestaat uit diverse artefacttypen. De artefacten zijn kortstondig gebruikt voor ze werden afgedankt. Een van de activiteiten die minder frequent uitgevoerd is dan de eerder genoemde, is het bewerken van mineraal of anorganisch materiaal. Met name één specifieke activiteit lijkt regelmatig voor te komen; het verpulveren van een zacht mineraal materiaal. Artefacten van diverse typen hebben als gevolg van het gebruik één of meerdere sterk afgeronde zijden; gebruiksglans en retouche ontbreken. Vaak bevinden de sporen zich op uiteinden van artefacten. Materialen die men verpulverd kan hebben zijn bijvoorbeeld kleurstof, aardewerk of zacht gesteente. Op maar vijf artefacten zijn sporen aangetroffen van botbewerking; snijden, kerven en transversale beweging. En op zes artefacten sporen van geweibewerking allen transversale bewegingen. Er zijn geen omvangrijke activiteiten mee uitgevoerd, de werktuigen van diverse artefacttypen zijn na kortstondig gebruik afgedankt. Het vervolgonderzoek heeft dus nauwelijks meer aanwijzingen voor bot- of geweibewerking opgeleverd dan de voorstudie. Hieruit kan geconcludeerd worden dat het geringe aantal bewerkingssporen van deze materialen, die overigens goed herkenbaar zijn en ook goed geconserveerd blijven, niet alleen samenhangt met de omvang en aard van de steekproef. De resultaten van de analyse van vuurstenen artefacten geven dus een ander beeld van de uitgevoerde activiteiten dan de subjecten van die activiteiten: grote aantallen bewerkt bot en gewei in de geul. Een verklaring voor deze discrepantie kan zijn dat bot- en geweibewerking inderdaad marginale activiteiten waren en de voorwerpen in de geul, los gezien moeten worden van activiteiten die op de dekzandrug plaatsvonden. Indien de deposities op de dekzandrug en in de geul wel 55 gelijktijdig zijn en met elkaar samenhangen, moet de verklaring gezocht worden in het elders afdanken van de gebruikte werktuigen. Hierbij kan men denken aan curated bot- en geweiwerktuigen die men meenam van site naar site. Een andere activiteit waarvan maar enkele malen sporen zijn aangetroffen is het slachten van dieren. Slachtwerktuigen met sporen van bot en vlees zijn schaars. Het is mogelijk dat deze niet herkend zijn; bij een kort gebruik van artefacten laat vleesbewerking weinig sporen na. Ook is het mogelijk dat de werktuigen op andere locaties zijn achtergelaten. Verder heeft men op de Hoge Vaart enige malen een onbepaald dierlijk materiaal, mogelijk hoorn of tand bewerkt. Op drie geretoucheerde artefacten zijn sporen aangetroffen die hier het meest mee overeen komen. Uit het gebruikssporenonderzoek komt naar voren dat op de Hoge Vaart de nadruk lag op enkele activiteiten. Jacht lijkt een belangrijke rol te hebben gespeeld gezien het grote aantal (gebruikte) spitsen. Het is onduidelijk of de buit op de dekzandrug schoongemaakt is, het aantal slachtwerktuigen is namelijk gering. Vervolgens werden de verkregen huiden van resten vlees ontdaan en gedroogd. De huiden werden hier waarschijnlijk niet verder bewerkt; arbeidsintensieve werkzaamheden zoals het looien, soepel maken en vervaardigen van voorwerpen vonden niet plaats. Het vergaren en met name bewerken van plantaardig materiaal zoals riet en andere (water)planten uit de nabije omgeving, was een andere terugkerende activiteit. Verder werden allerhande onderhoudswerkzaamheden verricht zoals het aanpunten en ontbasten van takken en het repareren van voorwerpen van hout, bot en gewei. Daarnaast is regelmatig mineraal materiaal bewerkt. Een van de doelstellingen voor het gebruikssporenonderzoek was het vaststellen van functionele variatie binnen de onderscheiden artefactcategorieën. De relatie tussen de vorm en functie is bij enkele categorieën evident: spitsen en schrabbers. De spitsen zijn vrijwel uitsluitend als projectiel gebruikt en de schrabbers voor het schrapen van huiden. De onderscheiden typen spitsen en schrabbers verschillen nauwelijks in functie. Verder blijken de als steker benoemde artefacten allemaal voor de bewerking van silicahoudende plant te zijn gebruikt. Geen hiervan heeft gediend als kerf of beitelwerktuig, de stekerkant is meestal niet de werkkant. Enkele individuele stukken zoals de bijl (houthak) en klopsteen (percussiewerktuig) zijn gebruikt zoals de naamgeving verondersteld. Bij de overige onderscheiden werktuigcategorieën zoals boren, retouchoirs en vuurslagen is geen duidelijke relatie tussen de vorm en functie vastgesteld. Ze zijn gebruikt op diverse materialen en voor diverse bewegingen. Dit geldt ook voor andere gemodificeerde artefactcategorieën zoals geretoucheerde en afgeknotte klingen en afslagen. Van de geretoucheerde afslagen bleek het merendeel geen gebruikssporen te vertonen, de weinige exemplaren met sporen dienden het vaakst voor transversale bewerkingen van plant. Geretoucheerde klingen vertonen, in afnemende aantallen, sporen van hout, plant, huid en vlees/bot. De uitgevoerde beweging is evenmin uniform waarbij opvalt dat transversale bewegingen vaker voorkomen dan longitudinale. Ongemodificeerde afslagen, klingen en overige categorieën zijn zeer divers gebruikt zowel wat betreft contactmateriaal als beweging. Alleen bij klingen is een duidelijke voorkeur voor de bewerking van plantaardig materiaal aan te geven. Kortom, alleen bij spitsen, schrabbers en mogelijk stekers, bijlen en klopstenen bestaat er een verband tussen de artefactcategorie en de functie. De overige onderscheiden typo-morfologische categorieën vertonen grote variatie in gebruik. Het onderscheiden van artefacten die met het blote oog zichtbare beschadigingen vertonen is zinvol; ze blijken vaker gebruikt dan die zonder deze sporen. Niettemin is hiervan ook nog een aanzienlijk deel benut hetgeen alleen vastgesteld kan worden bij microscopisch gebruikssporenonderzoek. Een macroscopische interpretatie van de functie van artefacten blijkt alleen goed mogelijk bij de artefactcategorieën waar een duidelijke verband bestaat tussen vorm en functie: bij schrabbers en spitsen. De interpretaties van de uitgevoerde 56 bewegingen komen in grote mate overeen bij de macroscopische en microscopische analyses. Dit is in veel mindere mate het geval bij overige activiteiten. Ten onrechte wordt vaak verondersteld dat artefacten, met name klingen snijwerktuigen zijn. De resultaten van de voorstudie en het vervolgonderzoek komen in hoofdlijnen overeen. De belangrijkste uitgevoerde activiteiten konden bij de voorstudie al onderscheiden worden evenals het marginale belang van bot- en geweibewerking. Bij het vervolgonderzoek is komen vast te staan dat ook mineraal materiaal en een onbepaald dierlijk materiaal regelmatig bewerkt zijn. Verder werd de variatie binnen de silicahoudende plantsporen en hout duidelijker. De relatie tussen de vorm en de functie van schrabbers en spitsen is bevestigd en het heterogene gebruik van de overige categorieën is meer evident naar voren gekomen. Door de analyse van een groter aantal artefacten bleek het ook mogelijk ruimtelijke variatie vast te stellen in de depositie van gebruikte exemplaren. Hoewel een relatief klein deel van het totaal aantal artefacten van de Hoge Vaart is onderzocht op gebruikssporen wordt er vanuit gegaan dat de resultaten van het gebruikssporenonderzoek representatief zijn. En de uitgevoerde activiteiten en de relatie tussen vorm en functie gelden voor een groot deel van de dekzandrug en geul.87 Dit wordt verondersteld gezien de homogeniteit in het gebruik van de meest voorkomende werktuigcategorieën op de site: schrabbers en spitsen en de aard van de activiteiten uitgevoerd met klingen, de derde grootste werktuigcategorie. 18.5.6 Opslag en depositie Op de Hoge Vaart zijn drie concentraties vuursteen aangetroffen in een situatie die sterk afweek van wat gebruikelijk was.88 Het betreft kleine clusters materiaal die in de periferie van de grote concentratie zijn aangetroffen in rietveen. De eerste concentratie bestaat uit 21 knollen en voorbewerkte kernen, die in een dichte pakking werden aangetroffen onder een dikke eikenstam in werkput 453. De tweede concentratie is afkomstig uit werkput 66 en omvat vijf kernen en vier grote afslagen. De derde concentratie bestaat uit honderd afslagjes die in een, door het veen gegraven kuil werden aangetroffen in werkput 225. 18.5.6.1 Concentratie 1 87 Tussen werkputtenrij 49-54 en 209-213. 88 Zie ook deel 13 in de reeks Hoge Vaart-rapporten. Het gaat hier om 21 knollen licht tot donkergrijze, noordelijke vuursteen met en zonder fossielen. Het natuurlijk oppervlak bestaat in alle gevallen uit zwaar gerolde en gepatineerde oude splijtvlakken of subcorticale oppervlakken. In de meeste gevallen zien we een wigrijze tot blauwige kleurpatina van het oppervlak, terwijl bovendien zware botssporen aanwezig zijn; diepe vorstscheuren komen hier en daar ook voor. In totaal vertonen zeven exemplaren slechts één of twee afslagnegatieven. Vijf knollen vertonen wat meer negatieven en lijkt er sprake te zijn van enige initiële vormgeving van kernen. Nog weer vijf knollen zijn dermate ver bewerkt dat gesproken kan worden van initiële kernen, in die zin dat er duidelijk een slagvlak onderscheiden kan worden en dat een grove vormgeving van de kernkam (voor het geleiden van de eerste kling) heeft plaatsgevonden. De overige vier stukken zijn voorbewerkte kernen waarvan de afbouw na enige correctie zou kunnen beginnen. Deze samenstelling geeft duidelijk aan dat we met een cluster materiaal te maken hebben, dat in de beginfase van het productieproces geplaatst zou kunnen worden. Het gaat om geteste en primair vormgegeven knollen die gezien de karakteristieken van het natuurlijke oppervlak uit één verzamelcontext lijken te zijn. De patina en zware botssporen wijzen hierbij in de richting van een strandsituatie, waar vuursteen in de branding van de zee op het strand is geworpen. 57 18.5.6.2 Concentratie 2 Deze concentratie omvat vijf kernen en vier grote afslagen. Van de afslagen passen er drie op elkaar. Op ca. 1 m van de concentratie werd een zesde kern aangetroffen. De kernen kunnen zonder uitzondering als klingkernen worden beschreven en lijken zich in een eindstadium van de exploitatie te bevinden. Hierop wijst het gegeven dat de laatste pogingen om een kling te verwijderen is mislukt door het optreden van hinges, het volledig onbruikbaar zijn van het restslagvlak en het kernvolume te beperkt was om nog een effectieve correctie toe te laten. 18.5.6.3 Concentratie 3 In de derde concentratie werden honderd afslagen aangetroffen in een 30 cm diepe kuil, die door het veen in de zandige ondergrond was gegraven. Buiten de kuil werd geen vuursteen in de directe omgeving aangetroffen. Enkele afslagen passen aan elkaar, maar het geheel maakt een heterogene indruk als we naar de samenstelling van het vuursteen zelf kijken. Opvallend is het ontbreken van klingen en/of klingfragmenten, (herkenbare) werktuigen, en het ontbreken van verbrand vuursteen. We lijken hier dan ook te maken te hebben met een categorie materiaal die als afval kan worden beschouwd. 18.5.6.4 Discussie De vraag die de genoemde concentraties oproepen, is of we hier te maken hebben met opslag of verlies van vuursteenknollen enerzijds (concentratie 1), en met dumping van afval (concentraties 2 en 3) anderzijds. De genoemde concentraties zijn binnen het complex van de Hoge Vaart zeer opvallend. Hoewel de ruimtelijke verspreiding van de vuursteenkarakteristieken in deel 20 van de reeks Hoge Vaartrapporten aan bod komt, dient hierover toch kort iets te worden gezegd. Het vuursteen laat doorgaans juist een zeer homogeen verspreidingsbeeld zien, waarbij knollen en kernen een vrij dunne strooiing over de grote concentratie laten zien. Afslagen en klingfragmenten liggen vermengd en geconcentreerd in kleine opeenhopingen binnen en buiten haardplaatsen, terwijl bovendien een belangrijk deel van het materiaal verbrand is. Daarnaast komen overal binnen de grote concentratie werktuigen voor. Behalve het gegeven dat de drie concentraties in een veencontext zijn achtergelaten, is het ook opvallend dat ze buiten de grote concentratie gelegen zijn. Daarnaast is er sprake van een selectieve samenstelling ten opzichte van het totale vuursteencomplex. Waarom nu juist deze selecties onder die specifieke omstandigheden zijn achtergelaten is dan ook een intrigerende vraag. Een mogelijkheid is dat de concentraties 2 en 3 dumps van bewerkingsafval zijn en dat dit op enige afstand van de bewoningslocaties is gebeurd om bijvoorbeeld verwonding door scherpe vuursteensplinters te voorkomen. Maar dan rijst onmiddelijk de vraag waarom dan niet alle afval in de periferie is gedumpt. De hogere delen van de dekzandrug zijn steeds opnieuw gebruikt als een zone waar haarden werden gestookt, en vuursteen werd bewerkt. Er is daar een enorme hoeveelheid afval achtergelaten. In dat licht is het dumpen van enkele selecties in het moeras, zelfs op grotere afstand (concentratie 3 op ca. 50 m afstand) dan ook verre van ‘logisch’, althans in onze perceptie. Ook de situatie voor concentratie 1 is niet eenvoudig te verklaren. Het zou natuurlijk om in het moeras verloren knollen kunnen gaan. Intentionele opslag van knollen voor later gebruik behoort eveneens tot de mogelijkheden. Tussen de drie concentraties bestaan echter enkele verbindende elementen. Ten eerste is er de moerascontext. Ten tweede lijkt het erop dat de concentraties drie 58 selecties uit het vuursteenbewerkingsproces vertegenwoordigen (selectie en primaire vormgeving knollen, bijproducten van de kernreductie, eindstadium van de kernreductie). Gezien de aanwijzingen die bestaan voor een specifieke betekenis van veenmoerassen in de belevingswereld van prehistorische gemeenschappen, lijken de drie concentraties eerder als intentionele, rituele deposities te moeten worden geïnterpreteerd, dan als selectieve dumps of toevallig verloren materiaal. In dit verband kan bijvoorbeeld naar de vondsten van Bronneger (Dr.) verwezen worden, waar een Swifterbant-pot in associatie met enkele edelhertgeweien werd gevonden, eveneens in een veencontext.89 18.6 Discussie en conclusies 89 Kroezenga et al. 1991. Op basis van de hierboven gepresenteerde gegevens en analyseresultaten is het mogelijk om voor het vuursteencomplex van de Hoge Vaart een geïntegreerd beeld te geven van manier waarop op de Hoge Vaart met vuursteen is omgegaan en hoe het een en ander in een breder kader van vuursteengebruik zou kunnen worden geplaatst. Als uitgangspunt voor deze synthese wordt teruggegrepen naar het eerder besproken concept van de chaîne opératoire als bouwsteen voor de (re)constructie van het technologisch systeem. Zoals besproken in paragraaf 18.3.1 kan een chaîne opératoire worden gezien als een specifieke opeenvolging van handelingen voor de realisatie van een concept, waarbij gebruik wordt gemaakt van bepaalde methoden en technieken. Als we de mogelijke mesolithische component (driehoekjes, b- en c-spitsen, steilgeretoucheerde lamelletjes) van het vuursteencomplex van de Hoge Vaart buiten beschouwing laten, lijkt er van een vrij beperkte variatie sprake (afb. 42). In essentie was de vuursteenbewerking gericht op de productie van zwak tot matig gebogen, regelmatige klingen met een driehoekige of trapezoïdale dwarsdoorsnede en een minimale lengte van 30 à 40 mm, een breedte tussen de 7 en 20 mm en een maximale dikte van 6 mm. Hiertoe werd gebruik gemaakt van gerolde vuursteenknollen van noordelijke en zuidelijke origine, die voor een belangrijk deel waarschijnlijk op stranden zijn verzameld en voor een kleiner deel mogelijk op de nabijgelegen Gooise stuwwal. De geselecteerde vuursteen is doorgaans van goede kwaliteit en heeft een fijnkorrelige structuur; de zuidelijke vuursteen is wat grofkorreliger, maar maakt verder een homogene indruk. De knollen werden op de verzamellocaties met behulp van directe harde percussie op kwaliteit getest en eventueel grof in vorm gebracht door het primair aanbrengen van een kernkam (voor de geleiding van de eerste kling) en/of een slagvlak. De geteste en voorbewerkte knollen werden naar de Hoge Vaart meegenomen om daar verder te worden bewerkt. Voor zover noodzakelijk werden kernen verder vorm gegeven door het regulariseren van de kernkam, waarbij verschillende methoden werden gehanteerd. In gevallen waar de knol van nature reeds een geschikte kam bezat, werd volstaan met het aanbrengen van een slagvlak. In andere gevallen vond unidirectionele regularisatie van een kam plaats. Soms was het noodzakelijk de centrale kernkam vorm te geven door het alternerend verwijderen van afslagen, en een enkele keer werd de kam gevormd door het vanuit twee tegenover elkaar gelegen zijden verwijderen van afslagen. In dit stadium van de kernreductie werd vrijwel uitsluitend gebruik gemaakt van directe harde percussie. Meestal was er geen geschikt natuurlijk vlak aanwezig dat als slagvlak zou kunnen dienen, zodat dit bijna altijd moest worden aangebracht. Dit gebeurde doorgaans door de verwijdering van één relatief grote afslag met behulp van directe harde percussie. Daarna werd over gegaan tot de productie van klingen met behulp van indirecte percussie (punch- of dreveltechniek), waarbij de eerste kling vanaf het slagvlak langs de centrale kernkam werd geleid; dit leverde doorgaans een vrij onregelmatige en relatief dikke kling met driehoekige dwarsdoorsnede op. Vervolgens kon de productie van klingen worden voortgezet, waarbij er zorg voor 59 werd gedragen dat storende uitsteeksels aan de slagvlakrand werden verwijderd, waarschijnlijk door met een steentje licht langs de rand te schuren (vanaf het slagvlak richting het klingproductie-oppervlak). Hierdoor werd het risico voor het ontstaan van productiefouten beperkt. Vooral de klingen in de eerste productieserie waren relatief onregelmatig. De klingproductie vond zoveel mogelijk plaats vanuit één slagvlak. Om de hoek tussen het slagvlak en het productie-oppervlak onder controle te houden werden verder vanuit het klingproductie-oppervlak kleine afslagjes van het slagvlak verwijderd met behulp van indirecte percussie. In het geval het slagvlak echter te onregelmatig werd, vond slagvlakvernieuwing plaats door het verwijderen van een grote afslag (tablet) van het productie-oppervlak met behulp van directe harde percussie. Hierdoor werd het kernvolume belangrijk gereduceerd en konden minder lange klingen worden geproduceerd. Naarmate de klingproductie vorderde werden regelmatiger klingen verkregen met een driehoekige of trapezoïdale dwarsdoorsnede. Eventuele correctie van de kernkromming en/of ontstane productiefouten (hinge, step) vond plaats door verwijdering van één of meer afslagen vanaf de zijkant en mogelijk vanaf de onderkant van de kern. Hierbij werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van indirecte percussie, en in mindere mate van directe harde percussie. De klingproductie heeft bij het overgrote deel van de kernen vanuit één richting plaatsgevonden, al dan niet in combinatie met de vernieuwing van het slagvlak. In enkele gevallen werd echter een nieuw slagvlak aangebracht tegenover het eerste slagvlak, waardoor kernen met een bipolair productie-oppervlak zijn ontstaan, maar klingseries werden structureel vanuit één slagvlak geproduceerd. Soms werd een slagvlak echter dwars op de oorspronkelijke richting geplaatst. De productie van klingen werd gestaakt indien eventuele kerncorrectie (van het slagvlak of het productie-oppervlak) na het optreden van storende productiefouten niet langer mogelijk bleek en/of het volume van de kern dermate was gereduceerd dat de productie van voldoende lange klingen onmogelijk was geworden. In de loop van het productieproces ontstonden naast de regelmatige klingen met de gewenste karakteristieken vele andere klingen met andere karakteristieken, evenals een groot aantal afslagen met verschillende vorm en afmeting. Bij de verdere opeenvolging van handelingen in de productie- en gebruikssequentie, zien we een duidelijke scheiding in de toepassing van klingen en afslagen optreden. Uit de klingen werden de regelmatige, niet meer dan 20 mm brede en 4 mm dikke exemplaren met een driehoekige of trapezoïdale dwarsdoorsnede en matige kromming geselecteerd voor de productie van trapeziumvormige pijlspitsen. Deze spitsen werden vervaardigd met behulp van de micro-burijnmethode, waarbij een kling op één of twee plaatsen door retouchering werd voorzien van een encoche, waarna de uiteinden werden afgebroken, of afgetikt. Vervolgens werd het middenstuk verder geretoucheerd tot twee rechte zijden. De modificatie van klingen vond plaats met behulp van de hamer-en-aambeeldtechniek. De spitsen werden overwegend transversaal geschacht, wat wil zeggen dat de spits met de korte, ongeretoucheerde zijde in de houten pijlschacht werd vastgezet; dit laatste gebeurde waarschijnlijk met pek. Hierdoor ontstonden pijlen met een brede snijrand in plaats van met een spitse punt. Daarnaast werd een aantal spitsen echter ook wel schuin geschacht, in welk geval het wel om pijlen gaat met een spitse punt. Bij beschadiging (versplintering, breuk) van de spitsen vond vervanging plaats. Klingen die niet werden geselecteerd voor de vervaardiging van spitsen, bijvoorbeeld omdat ze te dik waren, werden veelal ongemodificeerd gebruikt als mesjes. In enkel gevallen werden dergelijke klingen iets geretoucheerd aan één der uiteinden, of voorzien van een rug. Intentionele modificatie vond ook hier weer plaats met behulp van de hamer-en-aambeeld techniek. Vooral de wat langere (40-60 mm) en weinig kromme klingen werden in belangrijke mate gebruikt voor longitudinale snijactiviteiten en huidbewerking gebruikt. Daarnaast zien we ook transversaal gebruik van dergelijke klingen, evenals de bewerking van plantaardig 60 materiaal. Korte klingen met een variabele kromming zijn en dikte zijn voor allerlei snij- en schraapactiviteiten gebruikt op verschillende materialen. Er is geen duidelijke relatie gevonden tussen de vorm van de werkranden en het specifieke gebruik. Dikkere (fragmenten van) klingen werden ook wel geretoucheerd tot schrabbers. Afslagen werden niet conceptmatig geproduceerd, zoals klingen. De afslagen die tijdens de klingproductie als ‘bijproduct’ ontstonden, werden voor een belangrijk deel gebruikt als grondvorm voor de vervaardiging van schrabbers. Daarnaast werden al dan niet in gemodificeerde afslagen gebruikt voor verschillende werkzaamheden, zoals de bewerking van plantaardige materialen, hout, huiden, bot en gewei. Er is echter geen sprake van een duidelijke relatie tussen de vorm, afmetingen en het specifieke gebruik van de afslagen. Wel lijkt het erop dat vooral afslagen zonder of met een lichte kromming werden geselecteerd. Productie van werktuigen uit andere grondvormen, zoals knollen en kernen, heeft op de Hoge Vaart nauwelijks plaatsgevonden. Er werd slechts één door afslagen in vorm gebrachte bijl aangetroffen, waarvan niet duidelijk is of het ook ter plaatse is gemaakt. Wel heeft op de Hoge Vaart onderhoud van het werktuig plaatsgevonden, getuige een oppassende afslag uit het middelste deel van de bijl. Het gebruikssporenonderzoek heeft aangetroond dat de bijl is gebruikt voor het kappen van hout en dat het bijlblad na slijtage van de eerste snede is omgedraaid. Waarschijnlijk is de bijl toen iets bijgewerkt ten behoeve van de hernieuwde schachting. Ook bij de schrabbers zijn indicaties voor onderhoud aangetroffen. Dit onderhoud bestond vooral uit het opnieuw retoucheren van versleten werkranden. Behalve dat onderhoud van werktuigen plaatsvond, is er ook sprake van hergebruik. Het gaat hierbij om het gebruik van klingen en andere stukken vuursteen, die eerder in/bij een vuur zijn terecht gekomen en verhit zijn geraakt. Enkele stukken, waaraan niet direct sporen van verhitting te zien waren, zijn op een later moment (tijdens een later bezoek?) opgeraapt en verder bewerkt. Het is zeer wel mogelijk dat veel meer tijdens eerdere bewoningsfasen op de Hoge Vaart achtergelaten materiaal opnieuw in het ‘actieve’ circuit werden geïntroduceerd, maar dit is met uitzondering van de accidenteel verhitte stukken niet zichtbaar. Uit het bovenstaande blijkt dat op de Hoge Vaart verschillende stadia van het productie- en gebruiksproces van vuursteen zijn vertegenwoordigd, maar ook dat bepaalde aspecten ontbreken. De acquisitie van vuursteen diende elders plaats te vinden gezien de afwezigheid van een natuurlijk vuursteenvoorkomen op of in de onmiddelijke nabijheid van de Hoge Vaart (afb. 43). De locatie van de vuursteenbronnen is echter niet bekend. De grondstof werd in de vorm van knollen en primair vormgegeven kernen op de Hoge Vaart binnengebracht. De verdere productie was waarschijnlijk in essentie gericht op het verkrijgen van klingen, met name als uitgangsvorm voor trapeziumvormige pijlspitsen en mesjes. Van de grote hoeveelheid bijproducten (zoals afslagen) en niet voor de eerdere doeleinden geschikt geachte klingen werden andere werktuigen vervaardigd, vooral schrabbers. Verder vond onderhoud van gereedschap plaats, evenals het hergebruik van eerder op de site achtergelaten materiaal. Tenslotte zijn er aanwijzingen voor de rituele depositie van vuursteen. Het is echter niet erg duidelijk of en in welke mate vuurstenen werktuigen als eindproduct op de Hoge Vaart zijn binnengebracht. Het is evenwel waarschijnlijk dat dit zal zijn gebeurd met spitsen als onderdeel van de pijlbewapening. Het behoeft niet alleen om geschachte spitsen te gaan, die op de Hoge Vaart bijvoorbeeld na beschadiging zijn vervangen. Ook kan het om voorraadjes spitsen gaan die van elders naar de Hoge Vaart zijn meegenomen. Verder zijn op de vindplaats enkele grote klingfragmenten en afslagen aangetroffen van vuursteensoorten die onder het overige materiaal maar weinig of niet voor komen. Het is zeer waarschijnlijk dat het hier stukken betreft die zijn binnengebracht in de vorm waarin ze zijn achtergelaten op de Hoge Vaart. Dit maakt het ook waarschijnlijk dat op de Hoge Vaart geproduceerde stukken weer naar elders zijn meegenomen. 61 Om wat voor materiaal het gaat in om hoeveel, kan echter met geen mogelijkheid worden gezegd. Refitting zou hier theoretisch wel inzicht in kunnen verschaffen, maar de omvang en homogeniteit van het vuursteencomplex staat een effectieve aanpak op dit vlak ernstig in de weg. Hoewel op de Hoge Vaart de meeste schakels van het productie- en gebruiksproces zijn vertegenwoordigd, wordt naar alle waarschijnlijkheid niet het totale technologisch systeem afgedekt. We hebben kunnen constateren dat het complex een uitermate eenzijdige samenstelling laat zien. Er ligt een onmiskenbare nadruk op pijlspitsen, mesjes en schrabbers, die ieder ca. 30% van het totaal aantal werktuigen (exclusief de grote restcategorie ‘overig’, waarbij het vooral om kleine werktuigfragmenten gaat) beslaan. De spitsen kunnen zonder twijfel met jachtactiviteiten in verband worden gebracht. Het gebruikssporenonderzoek heeft aangetoond dat een deel van deze spitsen na gebruik is vervangen; het gaat in dat geval om het onderhoud van de pijlbewapening. De mesjes, waarbij het vooral om ongemodificeerde klingen gaat, zijn voor het overgrote deel gebruikt voor de bewerking van plantaardig materiaal. Zoals het gebruikssporenonderzoek heeft aangetoond, is een belangrijk deel hiervan transversaal gebruikt voor het pletten, schillen en splijten van vrij zacht, plantaardig materiaal. Gezien de verspreiding van de gebruikssporen aan de rand van de werktuigen, is het contactoppervlak smal geweest. Hoewel de exacte aard van de sporen niet kon worden vastgesteld, is het niet uitgesloten dat gedacht moet worden aan het ontbasten van dunnere takken of jonge scheuten. Het is mogelijk dat (een deel van) deze activiteiten verband hielden met het onderhoud van de pijlbewapening. Anderzijds is er de mogelijkheid dat de sporen zijn ontstaan bij het pletten van rietachtig materiaal en dat dergelijke mesjes verband houden met bijvoorbeeld de vervaardiging van manden en/of matten. In dit verband kan verwezen worden naar de afdrukken van manden die in een kuil in werkput 92 zijn aangetroffen, en waarvan duidelijk is dat ze waren vervaardigd van aan elkaar gestikte rolletjes van rietachtig materiaal. De schrabbers blijken voor het grootste deel te zijn gebruikt voor de bewerking van verse huiden. Daarmee lijkt er een grote nadruk te liggen op de primaire verwerking van jachtwild. Stukken die zijn aangewend voor de bewerking van droge huiden zijn zeldzaam. Opvallend in het geheel is de ondervertegenwoordiging van werktuigen die voor bot- en geweibewerking zijn gebruikt. Stekers en boortjes zijn zeldzaam, of zelfs geheel afwezig. Ook onder de afslagen komen sporen veroorzaakt door contact met bot of gewei zeer weinig voor. Dit is op zijn minst opmerkelijk, daar in de oostelijke geulzone tientallen bewerkte stukken gewei en bot zijn aangetroffen, waaronder een groot aantal stukken productie-afval. Dit suggereert dat (een deel van) de werktuigen plaatselijk is vervaardigd, zodat verwacht zou kunnen worden dat meer vuurstenen artefacten met gebruikssporen van bot of gewei gevonden zouden worden. Anderzijds mag niet worden uitgesloten dat de bewerking ervan voor een deel met andere materialen dan vuursteen plaatsvond. Hoewel zeker niet mag worden gesteld dat we op de Hoge Vaart uitsluitend met jacht-gerelateerde activiteiten te maken hebben, ligt hierop wel een duidelijke nadruk. De grote hoeveelheden spitsen en de voor de bewerking van verse huid gebruikte schrabbers geven dit aan. Mogelijk kan ook een belangrijk deel van de mesjes hieraan gerelateerd worden, maar hierover bestaat vooralsnog nog te weinig zekerheid. Dat er daarnaast nog andere activiteiten op de Hoge Vaart plaatsvonden waarbij vuursteen werd gebruikt, mag duidelijk zijn uit de in paragraaf 18.5.5 gepresenteerde resultaten van het gebruikssporenonderzoek. Met het oog op de functionele eenzijdigheid van het vuursteen is het zonder meer plausibel dat het beeld dat van het productie- en gebruiksproces is verkregen, slechts een deel vertegenwoordigd van het totale technische systeem waarbinnen de activiteiten die op de Hoge Vaart zijn ontplooid een rol speelden. 62 90 Deckers 1979, 1982; Raemaekers 1999. 91 Op basis van figuur 35 in Deckers 1979. 92 Zie Van Oorsouw 1993. 93 Hierbij wordt ervan uitgegaan dat de termen Mesolithicum en Neolithicum uitsluitend als archeologische tijdvakken worden gehanteerd, en niet om een heel complex van sociale, economische en technologische verschillen. Dit zou bijvoorbeeld kunnen betekenen dat het karakter van de klingproductie die op de Hoge Vaart plaatsvond sterk was gebonden aan de specifieke eisen die aan de productie van pijlspitsen werden gesteld. Op andere locaties, waar andere activiteiten werden uitgevoerd, werd mogelijk van andere uitgangspunten uitgegaan en werden andere eisen aan de te produceren artefacten gesteld. Vooralsnog is het echter niet mogelijk om aan te geven in welke mate het Hoge Vaart-complex representatief geacht kan worden voor de technologische organisatie in het vroeg-Neolithicum. Er zijn nog onvoldoende goed gedateerde sites uit deze periode bekend. Het vuursteen van de Swifterbant-typevindplaatsen is jonger dan dat van de Hoge Vaart, en kan daarom niet zonder meer als referentie dienen.90 Bovendien speelt hier het probleem dat geen van de sites compleet is opgegraven, zodat de vraag is hoe representatief het materiaal op vindplaatsniveau is. In relatie tot deze sites kan wel worden aangegeven dat bepaalde elementen op de Hoge Vaart niet aanwezig zijn, zoals bijvoorbeeld pièces esquillées (aanwezig op Swifterbant-S4). Het is evenwel goed mogelijk dat we hier met een chronologisch verschil te maken hebben. Dergelijke artefacten zijn in het Mesolithicum en vroeg-Neolithicum (voor zover bekend) zeer zeldzaam of volledig afwezig, terwijl ze in het laat-Neolithicum frequent voorkomen. Bovendien lijken op de vindplaats S4 uit het Swifterbant-cluster kerntjes aanwezig die met behulp van de hamer-en-aambeeldtechniek zijn afgebouwd.91 Ook de toepassing van deze techniek voor de productie van uitgangsvormen voor werktuigen is een fenomeen dat pas later in het Neolithicum courant wordt. De afwezigheid ervan op de Hoge Vaart kan dan ook te maken hebben met chronologische verschillen, maar ook met functionele verschillen. Verder speelt op de Hoge Vaart het probleem dat er onmiskenbare sporen van mesolithische bewoning zijn aangetroffen, maar dat het misschien met uitzondering van bepaalde spitstypen niet duidelijk is welk deel van het vuursteencomplex nu van mesolithische ouderdom is. Daar er duidelijke aanwijzingen zijn voor erosie op de overgang van het Mesolithicum en vroeg-Neolithicum (ca. 6100-6000 BP) is het moeilijk om te schatten in welke mate mesolithisch vuursteenmateriaal vermengd is geraakt met neolithisch materiaal. Hierdoor kunnen eventuele chronologische ontwikkelingstrends niet of moeilijk worden aangetoond. Om dezelfde reden is het niet mogelijk om aan te geven in welke context enkele opvallende elementen, zoals het klingetje van Wommersom-kwartsiet en de spits met oppervlakteretouche moeten worden geplaatst. Wommersom-kwartsiet komt in Zuid-Nederland en België algemeen voor in het laat-Mesolithicum, en in mindere mate in het midden-Mesolithicum; daarnaast is de grondstof sporadisch uit vroeg-neolithische context bekend.92 Het is echter moeilijk om het voorkomen van de grondstof in termen van 14C-jaren te begrenzen, door het ontbreken van voldoende goed gedateerde sites. Veel dateringen zijn gebaseerd op typologische kenmerken van spitstypen, maar het grote probleem is dat er onvoldoende zicht bestaat op de werkelijke tijdsdiepte die aan veel ‘mesolithische’ artefacten moet worden gekoppeld. Het is zeer wel mogelijk dat veel vindplaatsen die op typologische gronden in het Mesolithicum worden gedateerd in 14C-jaren tot het vroeg-Neolithicum geplaatst zouden moeten worden.93 Deze problematiek geldt ook voor de spitsen met oppervlakteretouche. Kort samengevat, leidt de analyse van het vuursteen van de Hoge Vaart tot de volgende conclusies: - het is waarschijnlijk dat het vuursteencomplex van de Hoge Vaart zowel mesolithisch als vroeg-neolithisch materiaal omvat; - als gevolg van erosie voorafgaand aan de neolithische bewoning, zal naar alle waarschijnlijkheid een belangrijk deel van het oorspronkelijk aanwezige mesolithische materiaal zijn verplaatst; - het is op stratigrafische, typologische en technologische gronden moeilijk een strikte scheiding aan te brengen tussen deze periodes, maar gezien de afwijkende 63 vuursteensoorten en kenmerken van retouchering lijkt het waarschijnlijk dat vooral de driehoekjes, b- en c-spitsen, en de steilgeretoucheerde lamelletjes van mesolithische ouderdom zijn; - het overgrote deel van het vuursteen is van neolithische ouderdom; - de gebruikte vuursteen is van noordelijke en zuidelijke origine, en verzameld in secundaire geologische contexten; een belangrijk deel van de knollen is waarschijnlijk verzameld op stranden, terwijl een kleiner deel (vooral zuidelijke vuursteen) in het nabij gelegen stuwwallengebied verzameld kan zijn; - de productie is in essentie gericht geweest op de fabricage van regelmatige klingen met een driehoekige of trapezoïdale dwarsdoorsnede en zwakke longitudinale kromming, en een lengte tussen 30 en 60 mm, een breedte tussen 7 en 20 mm en een maximale dikte van 5 mm; - de klingen werden voor een belangrijk deel gebruikt voor de productie van symmetrische trapeziumvormige spitsen, die voornamelijk transversaal werden geschacht; - trapezia werden vervaardigd met behulp van de micro-burijnmethode; - spitsen vormen ca. 30% van alle werktuigen, indien de categorie ‘overige werktuigen’ niet wordt meegeteld; - een ander deel van de regelmatige klingen werd geselecteerd en transversaal gebruikt als mesje, waarbij het snijden, splijten en pletten van vrij zacht plantaardig materiaal als belangrijkste activiteitenspectrum mag worden gezien; modificatie van de klingen heeft slechts beperkt of geheel niet plaatsgevonden; - transversaal gebruikte snijwerktuigen vormen ca. 30% van alle werktuigen, indien de categorie ‘overige werktuigen’ niet wordt meegeteld; - afslagen en dikkere klingen zijn voor een belangrijk deel gebruikt voor de productie van schrabbers, die voornamelijk werden gebruikt voor de bewerking van verse huiden; - onderhoud van schrabbers heeft relatief weinig plaatsgevonden, terwijl de gebruiksintensiteit na aanscherping beperkt lijkt te zijn geweest; - schrabbers vormen ca. 30% van alle werktuigen, indien de categorie ‘overige werktuigen’ niet wordt meegeteld; - afslagen en dikkere, minder regelmatige klingen werden voor een breed scala activiteiten op verschillende contactmaterialen gebruikt; - bijlen zijn afwezig op één zeker stuk en een mogelijk fragment na; - de werktuigen die niet in de categorieën pijlspits, transversaal snijwerktuig of schrabber vallen, vormen ca. 10% van alle werktuigen, indien de categorie ‘overige werktuigen’ niet wordt meegeteld; - het is niet duidelijk in welke mate werktuigen en/of halffabricaten in die vorm op de Hoge Vaart zijn binnengebracht, of van de Hoge Vaart naar elders zijn meegenomen; - er werd zo nu en dan ad hoc gebruik gemaakt van eerder achtergelaten artefacten (hergebruik); - hoewel vuursteen incidenteel na verhitte is bewerkt, zijn er geen aanwijzingen voor thermopreparatie als onderdeel van het technologisch proces; - de drie vuursteenconcentraties die in de periferie van de grote concentratie werden gevonden, kunnen niet worden verklaard als dumps of anderssoortige activiteitsgebieden; we hebben hier vrijwel zeker met rituele deposities te maken. Methodologisch gezien heeft de analyse van het vuursteen eveneens een aantal resultaten opgeleverd die als volgt kunnen worden samengevat: - door gebruikmaking van een geautomatiseerd gegevensbeheersysteem is het mogelijk de tijd die gemoeid is met het invoeren en de controle van gegevens drastisch te verminderen; - om de kwalitatieve en kwantitatieve informatiewaarde van een steekproef te evalueren, kan gebruik gemaakt worden van verzadigingscurves, die inzicht geven in de relatie tussen de steekproefgrootte en de kwalitatieve en kwantitatieve variatie van variabelen; 64 - in combinatie met een ruimtelijke samplingsstrategie, kan door het gebruik van verzadigingscurves voorkomen worden dat onnodig veel materiaal in groot detail wordt beschreven; - de benodigde omvang van een steekproef kan niet zonder meer worden gegeven, daar deze sterk afhankelijk is van de in een complex aanwezige diversiteit; in het geval van de Hoge Vaart hebben we met een zeer homogeen complex te maken gehad, waardoor voor de meeste variabelen met de beschrijving van 300 tot 500 stukken volstaan had kunnen worden om een goed onderbouwde kwalitatieve en kwantitatieve karakterisering van het complex te kunnen geven; - ten behoeve van een ruimtelijke analyse dient alle materiaal op basis van een te selecteren aantal variabelen beschreven te worden. 65 Literatuur Albarello, B., 1986: Sur l’usage des microlithes comme armatures de projectiles, Revue Archéologique du Centre de la France 25, 127-43. Arts, N., 1985: Archaeology, environment and the social evolution of later band societies in a lowland area, in: C. Bonsall (ed.), The mesolithic in Europe, Edinburgh, 291-313. Barton, R.N.E., & C.A. Bergman 1982: Hunters at Hengistbury: some evidence from experimental archaeology, World Archaeology 14, 237-48. Boëda., E., 1986: Approche technologique du concept Levallois et évaluation de son champ d’application: étude de trois gisements saaliens et weichséliens de la France septentrionale, Parijs (thesis). Clark, J.D., 1959: The prehistory of Southern Africa, Harmondsworth. Deckers, P.H., 1979: The flint material from Swifterbant, Earlier Neolithic of the Northern Netherlands; I. sites S-2, S-4 and S-5 (Final reports on Swifterbant II), Palaeohistoria 21, 143-80. Deckers, P.H., 1982: Preliminary notes on the Neolithic flint material from Swifterbant, Helinium 22, 33-9. Deckers, P.H., 1986: Coded culture: studies in neolithic flint, Groningen (thesis). Fisher, A., 1985: Hunting with flint-tipped arrows: results and experiences from practical experiments, in: C. Bonsall (ed.), The mesolithic in Europe, Edinburgh, 29-39. Fischer, A., P.V. Hansen & P. Rasmussen 1984: Macro and micro wear traces on lithic projectile points, Journal of Danish Archaeology 3, 19-46. Folkersma, P., 1996: Geschachte schrabbers: een kijk door de microscoop, Leiden (intern rapport IPL) Gendel, P.A., 1984: Mesolithic social territories in Northwestern Europe, Oxford (BAR International Series 218). Gendel, P.A., 1985: The analysis of lithic styles through distributional profiles of variation: examples from the Western European Mesolithic, in: C. Bonsall (ed.), The Mesolithic in Europe, Edinburgh, 40-7. Gijn, A.L. van, 1990: The Wear and Tear of Flint: Principles of Functional Analysis Applied to Dutch Neolithic Assemblages, Leiden (Analecta Praehistorica Leidensia 22). Hogestijn, W.-J., & H. Peeters 1996: De opgraving van de mesolithische en vroeg-neolithische bewoningsresten van de vindplaats ‘Hoge Vaart’ bij Almere (Prov. F.): een blik op een duistere periode van de Nederlandse prehistorie, Archeologie 7, 80-113. Inizan, M.-L., H. Roche & J. Tixier 1977: Avantages d’un traitement thermique pour la taille des roches siliceuses, Quaternaria 9. 67 Juel Jensen, H., 1986: Unretouched blades in the late Mesolithic of South Scandinavia. A functional study, Oxford Journal of Archaeology 5, 19-33. Juel Jensen, H., 1994: Flint Tools and Plant Working. Hidden Traces of Stone Age Technology, Aarhus. Keeley, L.H., 1980: Experimental Determination of Stone Tool Uses: A Microwear Analysis, Chicago. Kroezenga, P., J.N. Lanting, R.J. Kosters, W. Prummel & J.P. de Roever 1991: Vondsten van de Swifterbantcultuur uit het Voorste Diep bij Bronneger (Dr.), Paleo-Aktueel 2, 32-6. Kroft, P. van der, 1997: Het vuursteen van P14, werkput 1989-17. Vroeg- en Midden-Neolithische vondsten uit een stratigrafisch gelede verzameling, Amsterdam (scriptie Universiteit van Amsterdam). Lanting, J.N., & J. van der Plicht 2000: De 14C-chronologie van de Nederlandse pre- en protohistorie II: Mesolithicum, Palaeohistoria 39/40, 99-162. Lemonnier, P., 1986: The study of material culture today: toward an anthropology of technical systems, Journal of Anthropological Archaeology 5, 147-86. Lemonnier, P., 1992: Elements for an anthropology of technology. Michigan (Anthropological Papers, Museum of Anthropology, 88) Moss, E.H., 1983: The Functional Analysis of Flint Implements: Pincevent and Pont Ambon: Two Cases from the French Final Palaeolithic, Oxford (British Archaeological Reports, International Series 177). Nuzhnyj, M., 1990: Projectile damage on upper paleolithic microliths and the use of bow and arrow among Pleistocene hunters in the Ukraine, Aun 14, 113-24. Odell, G.H., 1977: The application of microwear analysis to the lithic component of an entire prehistoric settlement: methods, problems and functional reconstructions, Harvard (thesis). Oorsouw, M.-F. van, 1993: Wommersom revisited. Een analyse van de verspreiding en het gebruik van Wommersomkwartsiet in Nederland, Leiden (Doctoraalscriptie IPL). Peeters, H., 1990: Het lithisch materiaal van de laat-neolithische en Bronstijd nederzettingen van De Gouw (campagne 1989), Amersfoort (intern rapport ROB). Peeters, H., 1991: Het vuursteenmateriaal van de EGK-nederzetting Mienakker: technologische organisatie en typologie, Amersfoort (intern rapport ROB). Peeters, H., 1993: Het vuursteenmateriaal van de Trechterbeker-site ‘Bouwlust’ bij Slootdorp (gem. Wieringermeer, prov. NH), Amersfoort (intern rapport ROB). Peeters, H., 1994.: Het vuursteenmateriaal van de EGK-vindplaatsen Zeewijk-West en Oost, random steekproef, Amersfoort (concept intern rapport ROB) Peeters, H., in druk: Een verhitte discussie over vuursteen, of een discussie over verhitte vuursteen?, Archeologie 10. 68 Pélegrin, J., C. Karlin & P. Bodu 1988: ‘Chaînes opératoires’: un outil pour le préhistorien, Notes et monographies techniques 25, 55-62. Peters, E. (red.), in prep.: De opgraving van de Mesolithische en MiddenNeolithische vindplaats Urk-E4 (Domineesweg), Amersfoort (RAM). Price, T.D., 1981: Swifterbant, Oostelijk Flevoland, The Netherlands: excavations at the river dune sites S21-24, 1976 (Final reports on Swifterbant III), Palaeohistoria 23, 75-104. Raemaekers, D., 1999: The articulation of a ‘new Neolithic’. The meaning of the Swifterbant culture for the process of neolithisation in the western part of the North European plain (4900-3400 BC), Leiden (Archaeological Studies Leiden University, 3). Rozoy, J.-G., 1978: Les derniers chasseurs. L’épipaleolithique en France et en Belgique. Essai de synthèse, Charleville. Schlanger, N., 1994: Mindful technology: unleashing the chaîne opératoire for an archaeology of mind, in: C. Renfrew & E.B.W. Zubrow (eds.), The ancient mind. Elements of cognitive archaeology, Cambridge (New Directions in Archaeology), 143-51. Schreurs, J., & A. Van Gijn 1995: Een pilot study van 160 vuurstenen artefacten van de laat- mesolithische/vroeg-neolithische site ‘Hoge Vaart’, Amersfoort (Intern rapport project A27-Hoge Vaart). Shea, J.J., 1991: The behavioral significance of Levantine Mousterian industrial variability, Boston. Spek, Th., E.B.A. Bisdom & D.G. van Smeerdijk 1997: Verdronken dekzandgronden in Zuidelijk Flevoland (archeologische opgraving ‘A27-Hoge Vaart’). Een interdisciplinaire studie naar de veranderingen van bodem en landschap in het Mesolithicum en Vroeg-Neolithicum, Wageningen (DLO-Staring Centrum, Rapport 472.1). Thanos, C.S.I., 1994: Opgravingen op de Caberg te Maastricht 1925-1933, Leiden (intern rapport IPL). Tringham, R., G. Cooper, G. Odell, B. Voytek & A. Whitman 1974: Experimentation in the formation of edge damage: a new approach to lithic analysis, Journal of Field Archaeology 1, 171-96. Vaughan, P., 1985: Use-wear Analysis of Flaked Stone Tools, Tuscon. Verhart, L.B.M., 2000: Times fade away. The neolithization of the southern Netherlands in an anthropological and geographical perspective, Leiden (ASLU 6). 69 Afbeeldingen nieuw nee vondstnummer nee module 4 nieuw individueel nee module 1 artefact bulkinformatie ? over artefact typologisch, funcionele gemodificeerd informatie over ja of individueel gebruikt artefact ? fractie < 10 mm ja onbewerkt gebruikt module 2 artefact module 3 basis informatie - onbewerkt technologische over - onbewerkt gebruikt individueel - bewerkt individueel artefact ? artefact nieuw individueel ja bewerkt informatie over artefact ? onbewerkt Afb. 1 Schematische weergave van de relatie tussen de vier invoermodules van het voor de vuursteenanalyse gebruikte computerprogramma. 73 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 185 186 187 188 193 194 165 166 167 168 173 174 175 176 145 146 147 148 153 154 155 156 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 85 86 87 88 93 94 95 96 65 66 67 68 73 74 75 76 45 46 47 48 53 54 55 56 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 169 170 171 172 195 196 70 69 71 72 Afb. 2 Locatie van de voor de gedetailleerde beschrijving van vuursteen geselecteerde vakjes van de 25%-steekproef binnen de transecten. 74 1 2 4 3 0 3 cm Afb. 3 Enkele voorbeelden van stukken vuursteen die na verhitting zijn bewerkt; bij de nummers 1, 2 en 4 heeft retouchering plaatsgevonden na verhitting, terwijl de kling van nummer 3 van de kern is afgeslagen na verhitting (grijs gerasterde vlakken dateren van vóór de verhitting). Legenda: 1 niet-afgemaakt trapezium; 2 en 4 geretoucheerde klingen; 3 kling. 75 Afb. 4 Geteste knollen en primair gevormde kernen uit een vuursteenconcentratie (zie paragraaf 18.5.6.1) in werkput 453. De botssporen en typische kleurpatina geven sterk de indruk dat ze in de branding aan de kust hebben gelegen. 76 A B C F G H 1 2 3 I D E Afb. 5 Schematische weergave van de belangrijkste reductiesequenties bij klingen. Legenda: 1 slagrichting van een kling vanuit het bestaande slagvlak; 2 slagrichting van een kling vanuit een voorgaand (verwijderd) slagvlak; 3 slagrichting van een afslag; A-E unidirectionele klingproductie zonder (A, B) en met (C-E) modulewisselingen; F-H bidirectionele longitudinale klingproductie zonder (F) en met (G, H) modulewisselingen; I bidirectionele kruisende klingproductie met modulewisseling. 77 1 3 78 2 4 Afb. 6 Schematische weergave van de methoden die zijn gehanteerd voor de vorming van de centrale kernkam. Legenda: 1 natuurlijke kam; 2 unidirectionele preparatie; 3 alternerende preparatie; 4 bipolaire preparatie. 30,00 Breedte 20,00 10,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 70,00 80,00 50,00 60,00 70,00 80,00 Lengte 12,00 10,00 Dikte 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Lengte 12,00 10,00 Dikte 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 Breedte Afb. 7 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van complete klingen uit de 25%-steekproef. 79 a b c Afb. 8 Histogram van de lengte, breedte en dikte van complete klingen. 80 50,00 40,00 40,00 30,00 30,00 Dikte Breedte 50,00 20,00 20,00 10,00 10,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Lengte 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Lengte 50,00 40,00 Dikte 30,00 20,00 10,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Breedte Afb. 9 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van complete klingkernen uit de 25%-steekproef. 81 60,00 35,00 50,00 30,00 25,00 Dikte Breedte 40,00 30,00 20,00 15,00 20,00 10,00 10,00 0,00 0,00 5,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 Lengte 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 Lengte 35,00 30,00 Dikte 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 Breedte Afb. 10 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van complete afslagen uit de 25%-steekproef. 82 45,00 35,00 40,00 30,00 35,00 25,00 25,00 Dikte Breedte 30,00 20,00 20,00 15,00 15,00 10,00 10,00 5,00 5,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 Lengte 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 Lengte 35,00 30,00 Dikte 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Breedte Afb. 11 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van complete afslagkernen uit de 25%-steekproef. 83 45,00 20,00 40,00 18,00 35,00 16,00 14,00 12,00 25,00 Dikte Breedte 30,00 20,00 10,00 8,00 15,00 6,00 10,00 4,00 5,00 0,00 0,00 2,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Lengte 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Lengte 20,00 18,00 16,00 14,00 Dikte 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Breedte Afb. 12 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van complete als afslag-of-kling geklassificeerde stukken uit de 25%-steekproef. 84 60,00 14,00 50,00 12,00 10,00 Dikte Breedte 40,00 30,00 8,00 6,00 20,00 4,00 10,00 0,00 0,00 2,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Lengte 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Lengte 14,00 12,00 Dikte 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 Breedte Afb. 13 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van complete slagvlakvernieuwingen uit de 25%-steekproef. 85 Klingen 30 Oppervlak (cm2) 25 20 15 10 5 0 0 1 2 3 4 5 6 4 5 6 4 5 6 Cortex Afslagen 30 Oppervlak (cm2) 25 20 15 10 5 0 0 1 2 3 Cortex Afslag-of-kling 30 Oppervlak (cm2) 25 20 15 10 5 0 0 1 2 3 Cortex Afb. 14 Relatie tussen de hoeveelheid cortex en het oppervlak van klingen, afslagen en afslag-ofklingen. 86 0 3 cm Afb. 15 Enkele voorbeelden van klingkernen. De afgebeelde exemplaren zijn afkomstig uit een vuursteendepot, aangetroffen in werkput 66. 87 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 19 11 20 12 22 31 39 57 66 25 26 27 53 69 28 29 36 44 61 68 18 35 52 60 67 17 43 51 59 16 34 42 50 58 24 33 41 49 15 23 32 40 65 0 14 21 30 48 13 37 45 54 46 55 62 70 38 56 63 71 47 64 72 3 cm Afb. 16 Pijlspitsen van de Hoge Vaart. B-spitsen (1-3, 17), c-spitsen (4, 5) niet defineerbare ‘spits’ (6), driehoekjes (7, 8, 10, 16, 18, 19), steilgeretoucheerde lamelletjes (9, 15), spits met oppervlakteretouche (11), zeer kleine trapezia (12-14), trapezia (20-72). De nummers 17-19 zijn zeer klein en op een andere schaal afgebeeld dan de overige spitsen. 88 Afb. 17 Fuzzy classificatie van pijlspitsen op basis van de geometrische typering van de spitsmorfologie (zie de tekst voor een nadere toelichting). 89 Afb. 17 (vervolg). 90 5,00 30,00 4,00 20,00 Dikte Breedte 3,00 2,00 10,00 1,00 0,00 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 Lengte Lengte 5,00 4,00 Dikte 3,00 2,00 1,00 0,00 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00 Breedte Afb. 18 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van de complete trapezia. 91 1 2 8 3 9 10 17 16 21 22 27 92 3 cm 5 6 12 11 13 18 7 14 15 19 23 24 28 31 0 4 20 25 26 29 32 30 33 Afb. 19 Schrabbers (1-26) en andere schraapwerktuigen (27-33) van de Hoge Vaart. De nummers 31-33 zijn zware ongemodificeerde afslagen. 15,00 60,00 50,00 10,00 Dikte Breedte 40,00 30,00 5,00 20,00 10,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 Lengte Lengte 15,00 Dikte 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Breedte Afb. 20 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van de complete schrabbers. 93 1 3 2 4 5 6 7 12 8 9 14 10 15 11 16 13 17 18 0 3 cm Afb. 21 Snijwerktuigen van de Hoge Vaart, waaronder schuin afgeknotte klingen (1, 2). Nummer 11 vertoont slijtage aan de punt. 94 15,00 40,00 30,00 Dikte Breedte 10,00 20,00 5,00 10,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 Lengte Lengte a 15,00 Dikte 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Breedte Afb. 22 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van de complete gebruikte (a) en geretoucheerde klingen (b). 95 15,00 40,00 30,00 Dikte Breedte 10,00 20,00 5,00 10,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 0,00 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 Lengte Lengte b 15,00 Dikte 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 Breedte 96 30,00 40,00 15,00 50,00 40,00 Dikte Breedte 10,00 30,00 20,00 5,00 10,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Lengte Lengte a 15,00 Dikte 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Breedte Afb. 23 Relaties tussen de lengte, breedte en dikte van de complete gebruikte (a) en geretoucheerde afslagen (b). 97 15,00 60,00 50,00 10,00 Dikte Breedte 40,00 30,00 5,00 20,00 10,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 Lengte Lengte b 15,00 Dikte 10,00 5,00 0,00 0,00 10,00 20,00 30,00 Breedte 98 40,00 50,00 2 5 1 3 4 9 6 8 7 13 10 12 14 11 17 16 18 15 Afb. 24 Diverse werktuigen van de Hoge Vaart: ‘stekers’ (1-5), afgeknotte en gekerfde klingen (6, 7, 23), geretoucheerde klingen (8, 13, 15, 22), geretoucheerde afslagen (10, 14, 16, 17, 24), geretoucheerde kern (12), geretoucheerd brok (18), gebruikte afslag (19), becs (20, 21). 22 21 20 19 23 24 0 3 cm 99 1 2 3 5 4 6 0 7 3 cm Afb. 25 ‘Vuurslagen’ (1-5), ‘klopsteen/retouchoir’ (6) en het kernbijltje (7) van de Hoge Vaart. 100 Afb. 26 Heldere glans nabij de rand van een geretoucheerde kling (nr. 013528FLI001). De glans is waarschijnlijk ontstaan door inwerking van wortels op het vuursteenoppervlak (vergroting 100x). Afb. 27 Metaalglans op het vuursteenoppervlak ontstaan door contact met de zeef (vergroting 100x). 101 a b Afb. 28 Sporen van (a) verse huidbewerking (werktuignr. 004502FLI001; vergroting 100x), en (b) droge huidbewerking (werktuignr. 004474FLI004; vergroting 200x) met linksonder frictieglans. 102 Afb. 29 Foto’s a en b laten sterk reflecterende glans zien afkomstig van contact met silicahoudende planten ontstaan door transversaal gebruik. (a werktuignr. 004561FLI002, vergroting 100x; b werktuignr. 005107FLI001, vergroting 200x). Foto c toont sporen waarschijnlijk ontstaan bij het perforeren van silicahoudende planten (werktuignr. 014692FLI001, vergroting 100x). a b c 103 a b 104 c Afb. 30 Gebruikssporen die tot variant 1 van de onbepaalde silicahoudende planten zijn gerekend; a heldere glans met een vloeibaar lijkend oppervlak veroorzaakt door een in transversale richting bewerkte plant (werktuignr. 007681FLI001; vergroting 100x); b glans op het uiteinde van een kling (werktuignr. 009501FLI001; vergroting 100x); c glans ontstaan door het transversaal bewerken van een silicahoudende plant (werktuignr. 015347FLI001; vergroting 100x). 105 a b Afb. 31 Gebruikssporen die tot de varianten 2 en 3 van de onbepaalde silicahoudende planten zijn gerekend; a-b heldere glans waarin krassen kunnen voorkomen, behorende tot variant 2 (werktuignrs. 008783FLI001 en 018211FLI001); c matte, platte glans met krassen behorende tot variant 3 (werktuignr. 007667FLI001); d glans en krassen behorende tot variant 3 (werktuignr. 030406FLI001; Vergroting 100x). 106 c d 107 a b Afb. 32 Gebruikssporen ontstaan door de bewerking van hout; a glans ontstaan bij het schaven van hout (werktuignr. 013528FLI001; vergroting 200x); b glans ontstaan bij het doorboren van hout (werktuignr. 007051FLI019; vergroting 100x); c een dun bandje glans ontstaan door het bewerken van hard hout (werktuignr. 005123FLI001; vergroting 100x); d sporen ontstaan door de bewerking van van hard hout in longitudinale richting (werktuignr. 009542FLI001; vergroting 100x); e gebruiksglans geassocieerd met het ontbasten/gladmaken van zacht hout, zoals wilg (werktuignr. 008163FLI001; vergroting 100x). 108 c d 109 e Afb. 33 Glansplekken ontstaan door het hakken van hout (werktuignr. 007705FLI001; vergroting 200x). 110 a b Afb. 34 Sporen ontstaan door het gebruik van pijlspitsen; a inslagbeschadiging aan de snede van een spits (werktuignr. 017058FLI001; vergroting 50x); b lineair verspreide glans (werktuignr. 000980FLI001; vergroting 200x); c glanssporen waarschijnlijk ontstaan bij het raken van bot (werktuignr. 008016FLI001; vergroting 100x). 111 c 112 a b Afb. 35 Sporen ontstaan bij het bewerken van gewei: glans ontstaan bij het schrapen (a en b werktuignrs. 008072FLI001 en 006114FLI003; vergroting 100x, glans ontstaan bij het schaven; c werktuignr. 008796FLI001; vergroting 100x). 113 c 114 a b Afb. 36 Sporen ontstaan bij het bewerken van onbepaald dierlijk materiaal (tand, hoorn?): zeer sterk reflecterende glans waarin een hoekig bleukpatroon zichtbaar is (a werktuignr. 013382FLI001; vergroting 100x); glans ontstaan door schrapen; b werktuignr. 021205FLI003; vergroting 100x). 115 a b Afb. 37 Sporen ontstaan door het verpulveren van mineraal materiaal (werktuignrs. 005154FLI001 en 015122FLI001; vergroting 100x). 116 Afb. 38 Sporen veroorzaakt door de bewerking van een silicahoudende plant op een ‘steker’ (vergroting 100x). 117 a b Afb. 39 Sporen ontstaan door het schrapen van hard hout (vergroting 100x). 118 a b Afb. 40 Resten van waarschijnlijk houtteer (a) en afronding van een dorsale rib van een schrabber als gevolg van schachting (b) (vergroting 200x). 119 testen en kernpreparatie beperkte modificatie en gebruik primaire klingproductie productie van schrabbers kernonderhoud beperkte modificatie en gebruik gevorderde klingproductie spitsproductie terminale klingproductie/afdanking Afb. 41 Schematische weergave van de opeenvolging van handelingen en daaruit voortvloeiende (bij)producten voor de Hoge Vaart. 120 locatie X grondstofselectie geschikte knollen afdanking grondstofselectie werktuigen primaire kernpreparatie grote afslagen knollen en voorbewerkte kernen bruikbare kernen primaire kling productie afslagen en onregelmatige dikke klingen afslagen en correctiestukken kerncorrectie gevorderde kling productie mislukte klingen afdanking productie spitsen regelmatige dunnen klingen opgebruikte kernen klingfragmenten micro burijnen en retouche splinters gebruik productie schrabbers, boren etc. versleten spitsen en snijwerktuigen geselecteerde bijproducten retouche splinters gebruik versleten werktuigen locatie Y onderhoud gebruik Afb. 42 Stroomdiagram van de technologische organisatie zoals die voor de Hoge Vaart kan worden gereconstrueerd. 121 Tabellen Tabel 1 Relatie tussen de variatie in grondstofkenmerken (N combinaties) en het aantal beschreven stukken per werkputnummer voor de transectputten. Tabel 2 Relatie tussen de steekproefomvang en de variatie in grondstofkenmerken uitgedrukt door het minimum, maximum en gemiddeld aantal combinaties. Tabel 3 Frequentie van thermische fenomenen bij artefacten uit de steekproef. putnr. N stukken N combinaties 49 50 51 52 89 90 91 92 149 150 151 152 189 190 191 192 10 17 121 127 16 144 298 289 9 34 305 123 68 94 299 218 6 9 28 32 11 31 30 33 6 8 29 22 19 13 34 34 1 2 3 steekproefomvang 0-25 25-50 50-75 75-100 100-125 125-150 150-175 175-200 200-225 225-250 250-275 275-300 300-325 325-350 350-375 375-400 400-425 425-450 >450 N observaties 2 9 2 5 6 17 14 4 6 10 7 5 17 9 7 4 9 15 10 geen iets rood geen licht gecraqueleerd zwaar gecraqueleerd enige potlids veel potlids partiële glans dekkende glans 1773 18 17 7 20 7 0 2 1 2 4 6 0 0 totaal 1842 15 rood min. gem. max. 12 14 14 25 19 21 24 39 35 31 38 39 33 29 46 42 48 42 59 14,5 16,1 15,2 26,6 21,7 34,2 36 44,5 42,7 44,1 50,1 45 39,7 44,1 52,1 44,5 57,7 55,7 64 17 20 17 30 27 43 43 51 50 60 63 53 47 66 65 47 65 66 68 grijzig iets wit wit totaal 1 2 2 1 1 0 0 6 10 15 16 35 0 0 6 14 8 4 10 0 0 16 19 22 49 80 0 0 1804 64 66 81 152 7 0 7 82 42 186 2174 125 geen licht gecraqueleerd zwaar gecraqueleerd enige potlids veel potlids partiële glans dekkende glans totaal geen iets rood rood grijzig iets wit 96,3 1,0 0,9 0,4 1,1 0,4 0,0 13,3 6,7 13,3 26,7 40,0 0,0 0,0 14,3 28,6 28,6 14,3 14,3 0,0 0,0 7,3 12,2 18,3 19,5 42,7 0,0 0,0 14,3 33,3 19,0 9,5 23,8 0,0 0,0 8,6 10,2 11,8 26,3 43,0 0,0 0,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 iets rood rood grijzig iets wit 0,1 1,6 3,0 4,9 3,9 0,0 0,0 0,1 3,1 3,0 1,2 0,7 0,0 0,0 0,3 15,6 22,7 19,8 23,0 0,0 0,0 0,3 21,9 12,1 4,9 6,6 0,0 0,0 geen geen licht gecraqueleerd zwaar gecraqueleerd venige potlids veel potlids partiële glans dekkende glans 98,3 28,1 25,8 8,6 13,2 100,0 0,0 Tabel 4 Procentuele frequentie van thermische fenomenen bij artefacten uit de steekproef. wit wit totaal 0,9 29,7 33,3 60,5 52,6 0,0 0,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 0,0 binnen antrop. spoor buiten antrop. spoor gewicht % N % onverbrand verbrand 1245,14 1529,77 44,9 55,1 2109 1548 57,7 42,3 totaal 2774,91 3657 gewicht 13702,43 5650,33 % N % 70,8 29,2 22084 5083 81,3 18,7 19352,76 27167 Tabel 5 Hoeveelheden onverbrand en verbrand vuursteen binnen en buiten antropogene grondsporen voor het totale assemblage. steekproef N indet. zuidelijke vuursteen noordelijke vuursteen met fossielen noordelijke vuursteen overig overig vuursteen Wommersom-kwartsiet 280 65 587 1239 2 1 2174 126 Tabel 6 Frequentie van de hoofdcategorieën vuursteen in de steekproef en het totale assemblage. totaal % 12,9 3,0 27,0 57,0 0,1 0,0 N 4974 837 12589 12244 32 1 30677 % 16,2 2,7 41,0 39,9 0,1 0,0 zonder fossielen homogeen gevlekt gebandeerd met fossielen opaak translucide totaal opaak translucide totaal zwart/grijs grijs wit bruin 0,28 1,43 0,05 0 4 20,11 0,28 0,23 4,28 21,54 0,33 0,23 0,09 0,69 0,05 0 2,35 11,09 0,05 0,28 2,44 11,78 0,1 0,28 totaal 1,76 24,62 26,38 0,83 13,77 14,6 zwart/grijs grijs wit bruin 0,09 1,56 0,05 0,05 4,6 20,84 0 0,14 4,69 22,4 0,05 0,19 0,09 0,87 0 0 0,92 8,65 0 0,09 1,01 9,52 0 0,09 totaal 1,75 25,58 27,33 0,96 9,66 10,62 zwart/grijs grijs wit bruin 0 0,18 0 0 0,05 0,92 0 0 0,05 1,1 0 0 0 0,09 0 0 0,18 0,55 0 0 0,18 0,64 0 0 totaal 0,18 0,97 1,15 0,09 0,73 0,82 Tabel 7 Procentuele frequenties van de subklassen noordelijke vuursteen uit de steekproef. zonder fossielen homogeen gevlekt met fossielen opaak translucide totaal opaak translucide totaal zwart/grijs grijs 0,41 0,41 0 0,05 0,41 0,46 0 0,46 0 0,14 0 0,6 totaal 0,82 0,05 0,87 0,46 0,14 0,6 zwart/grijs grijs 0,14 1,06 0 0,09 0,14 1,15 0 0,18 0 0 0 0,18 totaal 1,2 0,09 1,29 0,18 0 0,18 Tabel 8 Procentuele frequenties van de subklassen zuidelijke vuursteen uit de steekproef. zonder fossielen homogeen gevlekt gebandeerd grijs grijs grijs met fossielen opaak translucide totaal opaak translucide totaal 0 0,05 0,05 0,09 0,14 0 0,09 0,19 0,05 0 0,05 0 0,05 0,19 0 0,05 0,24 0 Tabel 9 Procentuele frequenties van de subklassen vuursteen van onzekere herkomst uit de steekproef. 127 put 49 50 51 52 89 90 91 92 149 150 151 152 189 190 191 192 primair 8 0 22 18 19 13 11 12 11 12 12 11 15 11 19 14 transect primair 49-52 89-92 149-152 189-192 12 14 12 15 put 49 50 51 52 89 90 91 92 149 150 151 152 189 190 191 192 secundair tertiair 17 29 20 17 37 8 19 13 11 15 20 21 21 27 19 25 8 6 8 6 6 17 15 16 11 9 21 16 7 9 11 27 secundair tertiair 21 19 17 23 7 14 14 14 N stukken 12 17 121 127 16 144 298 289 9 34 305 123 68 94 299 220 onbekend 67 65 50 59 38 62 55 59 67 64 47 52 57 53 51 34 onbekend 60 53 57 48 N combinaties 8 13 27 34 13 26 23 26 7 11 35 13 29 16 24 23 index-waarde grofkorrelig fijnkorrelig glasachtig totaal 10 9 8 7 6 5 4 3 0,05 0,3 0,85 0,45 0,15 0,15 0 0 19,69 38,77 25,93 7,38 1,9 0,4 0,1 0 0,96 0,3 0,3 0 0 0 0,05 0 20,7 39,37 27,08 7,83 2,05 0,55 0,15 0 128 Tabel 10 Procentuele frequenties van natuurlijke oppervlakken per transectput en per transect. Tabel 11 Relatie tussen de variatie in grondstofkwaliteit (N combinaties) en het aantal beschreven stukken per werkputnummer voor de transectputten. Tabel 12 Procentuele frequenties van de kwaliteitsindexwaarden in relatie tot de korrelgrootte van het vuursteen. Tabel 13 Frequentie van uitgangsvormen uit de steekproef. module kling klingkern afslag afslagkern afslag-of-kling afslag-of-klingkern slagvlakvernieuwing correctieafslag brok totaal Tabel 14 Compleetheid van uitgangsvormen uit de steekproef. Tabel 15 Frequentie van de belangrijkste reductiesequenties bij klingen in relatie tot de aard van modulewisselingen. Tabel 16 Frequentie van de belangrijkste reductiesequenties bij afslagen in relatie tot de aard van modulewisselingen. module N % 838 11 865 19 182 1 36 4 13 42,56 0,56 43,93 0,96 9,24 0,05 1,83 0,2 0,66 1969 heel 100 gebroken kling klingkern afslag afslagkern afslag-of-kling afslag-of-klingkern slagvlakvernieuwing correctieafslag brok 209 8 326 15 18 0 13 3 2 630 3 539 4 165 0 23 1 11 totaal 768 1406 kling unipolair enkelvoudig unipolair meervoudig unipolair met modulewisseling unipolair met longit. modulewisseling unipolair met trans. modulewisseling bipolair bipolair met longit. modulewisseling bipolair met trans. modulewisseling kruisend met modulewisseling afslag 9 596 3 5 6 29 3 4 4 14 31 59 0 3 0 6 3 58 0 5 0 659 107 72 kling unipolair enkelvoudig unipolair meervoudig unipolair met modulewisseling unipolair met longit. modulewisseling unipolair met trans. modulewisseling bipolair bipolair met trans. modulewisseling kruisend met modulewisseling kruisend met modulewisseling alternerend afslag-of-kling afslag-of-kling afslag 5 1 1 1 1 - 27 14 47 1 16 - 81 314 0 0 0 40 0 283 0 33 9 105 751 129 kling afslag-of-kling afslag 0 0 0 0 28 101 0 8 0 0 31 0 1 1 4 8 0 168 14 unipolair enkelvoudig unipolair meervoudig unipolair met modulewisseling bipolair bipolair met longit. modulewisseling bipolair met trans. modulewisseling kruisend kruisend met modulewisseling Tabel 17 Frequentie van de belangrijkste reductiesequenties bij afslag-of-klingen in relatie tot de aard van modulewisselingen. ext. gekromd recht recht dist. zwakke kromming sterke kromming kling afslag afslag-of-kling slagvlakvernieuwing correctieafslag 5 70 7 422 511 113 18 1 101 31 10 3 1 214 159 25 14 1 43 47 4 totaal 83 1244 147 429 97 onbekend eindtotaal 54 47 24 1 839 865 183 36 4 174 2174 1 Tabel 18 Relatie tussen de belangrijkste eindmodules en de longitudinale kromming van artefacten. kling kling-of-afslag afslag onregelmatig plano-convex rechthoekig rhombisch trapezoïdaal driehoekig 4 4 0 1 224 463 2 11 1 0 9 57 20 75 0 0 87 371 totaal 696 80 553 gemiddelde standaarddeviatie minimum maximum 130 lengte breedte 31,8 10,8 10 61 13,5 4,4 4 24 dikte 3,9 1,7 1 11 Tabel 19 Relatie tussen de belangrijkste eindmodules en de dwarsdoorsnede van artefacten. Tabel 20 Enkele statistische kenmerken van hele, ongemodificeerde klingen. klingen n klingen % direct hard indirect indet. totaal 3 6 4 1 2 283 70 53 29 15 4 2 491 140 103 56 36 8 4 456 838 0 0-10 10-25 25-50 50-75 75-100 100 1 205 64 46 26 19 4 1 eindtotaal 17 365 direct hard indirect indet. totaal 0 0-10 10-25 25-50 50-75 75-100 100 18% 35% 24% 6% 12% 0% 6% 56% 18% 13% 7% 5% 1% 0% 62% 15% 12% 6% 3% 1% 0% 59% 17% 12% 7% 4% 1% 0% eindtotaal 100% 100% 100% 100% afslagen n afslagen % direct hard indirect indet. totaal 0 0-10 10-25 25-50 50-75 75-100 100 96 89 67 29 45 19 18 85 54 34 14 9 13 5 116 50 47 25 27 7 11 297 193 148 68 81 39 34 eindtotaal 363 283 860 214 direct hard indirect indet. totaal 0 0-10 10-25 25-50 50-75 75-100 100 26% 25% 18% 8% 12% 5% 5% 40% 25% 16% 7% 4% 6% 2% 41% 18% 17% 9% 10% 2% 4% 35% 22% 17% 8% 9% 5% 4% eindtotaal 100% 100% 100% 100% afslagen-of-klingen direct hard indirect 1 9 4 0 0-10 10-25 25-50 50-75 75-100 100 Tabel 21 Relatie tussen het percentage cortex en de toegepaste percussietechniek voor de belangrijkste eindmodules. eindtotaal kling afslag 1 2 1 2 16 indet. totaal 84 22 21 10 9 5 13 93 27 21 10 12 6 13 164 182 afslag/kling slagvlakvern. prod.vlakvern. N N % N % N N totaal cortex glad dakvormig gefacetteerd 10 263 106 17 3 66 27 4 132 256 144 64 22 43 24 11 2 14 4 2 2 2 2 19 0 1 0 2 146 536 256 146 totaal 396 100 596 100 22 25 3 1084 Tabel 22 Relatie tussen de aard van het restslagvlak en de belangrijkste eindmodules. 131 N % indet. knol brok afslag afslagkern kling klingkern slagvlakvernieuwing productievlakvernieuwing trapezium retouche-afslag werktuigrandvernieuwing micro-burijn 1605 13 216 14012 256 12390 200 167 231 1398 46 127 5,23 0,04 0,70 45,70 0,83 40,41 0,65 0,54 0,75 4,56 0,15 0,41 totaal 30661 steekproef totaal type N % indet. gebruikte afslag gebruikte kling gebruikte slagvlakvernieuwing gebruikte preparatiekling spits B-spits driehoek trapezium symmetrisch trapezium trapezium met rechte basis steilgeretoucheerde kling steilgeretoucheerde lamel schrabber korte eindschrabber lange eindschrabber dubbele eindschrabber RA-steker (?) bec boor diversen geretoucheerde afslag geretoucheerde kling afgeknotte afslag afgeknotte kling gekerfde kling vuurslag (?) 77 22 98 1 1 1 1 2 23 58 2 2 1 30 14 5 5 1 2 1 2 24 62 1 7 3 3 17,1 4,9 21,8 0,2 0,2 0,2 0,2 0,4 5,1 12,9 0,4 0,4 0,2 6,7 3,1 1,1 1,1 0,2 0,4 0,2 0,4 5,3 13,8 0,2 1,6 0,7 0,7 449 100,0 totaal 132 Tabel 23 Frequentie van de eindmodules voor de totale vuursteenpopulatie. type N % B-spits C-spits driehoek steilgeret, lamel trapezium spits overig schrabber schrabber overig rugmes snijwerktuig overig steker bec groefwerktuig overig boor vuurslag percussiewerktuig bijl overig 8 3 23 14 987 45 911 69 10 894 7 5 5 14 41 1 2 2038 0,2 0,1 0,5 0,3 19,4 0,9 17,9 1,4 0,2 17,6 0,1 0,1 0,1 0,3 0,8 0,0 0,0 40,1 totaal 5077 100,0 Tabel 24 Frequentie van de werktuigtypen uit de 25%-steekproef en het totale vuursteencomplex. heel type indet, gebruikte afslag gebruikte kling gebruikte slagvlakvernieuwing gebruikte preparatiekling spits B-spits driehoek trapezium symmetrisch trapezium trapezium met rechte basis steilgeretoucheerde kling steilgeretoucheerde lamel schrabber korte eindschrabber lange eindschrabber dubbele eindschrabber RA-steker (?) bec boor diversen geretoucheerde afslag geretoucheerde kling afgeknotte afslag afgeknotte kling gekerfde kling vuurslag (?) totaal gebroken totaal N % N % 9 15 40 1 1 0 1 2 5 45 1 0 0 12 13 5 4 1 2 1 1 18 21 1 4 0 4 11,5 69 7 59 0 0 1 0 0 18 13 1 2 1 18 1 0 1 0 0 0 1 6 41 0 3 3 0 88,5 207 45,8 245 54,2 40,4 77,6 33,9 59,6 22,4 66,1 onverbrand N verbrand % 78 22 99 1 1 1 1 2 23 58 2 2 1 30 14 5 5 1 2 1 2 24 62 1 7 3 4 57 20 88 1 1 1 1 2 21 47 0 1 1 21 14 3 3 0 2 1 0 22 50 1 5 1 4 73,1 452 368 81,4 88,9 81,0 80,6 N totaal % 21 2 11 0 0 0 0 0 2 11 2 1 0 9 0 2 2 1 0 0 2 2 12 0 2 2 0 26,9 84 18,6 11,1 19,0 19,4 78 22 99 1 1 1 1 2 23 58 2 2 1 30 14 5 5 1 2 1 2 24 62 1 7 3 4 452 Tabel 25 Compleetheid en verbranding bij de werktuigen uit de steekproef. heel type B-spits C-spits driehoek steilgeret, lamel trapezium spits overig schrabber schrabber overig rugmes snijwerktuig overig steker bec groefwerktuig overig boor vuurslag percussiewerktuig bijl overig totaal N 5 2 15 6 456 10 483 31 1 146 7 4 2 8 24 1 gebroken % 382 62,5 66,7 65,2 42,9 46,2 22,2 53,0 44,9 10,0 16,3 100,0 80,0 40,0 57,1 58,5 100,0 0,0 18,7 1583 31,2 N 3 1 8 8 531 35 428 38 9 748 totaal % onverbrand N verbrand % totaal N % 2 8 3 23 14 987 45 911 69 10 894 7 5 5 14 41 1 2 2038 5077 2 1656 37,5 33,3 34,8 57,1 53,8 77,8 47,0 55,1 90,0 83,7 0,0 20,0 60,0 42,9 41,5 0,0 100,0 81,3 8 3 23 14 987 45 911 69 10 894 7 5 5 14 41 1 2 2038 6 3 18 13 809 40 742 60 7 824 5 4 5 13 36 1 2 1642 75,0 100,0 78,3 92,9 82,0 88,9 81,4 87,0 70,0 92,2 71,4 80,0 100,0 92,9 87,8 100,0 100,0 80,6 396 25,0 0,0 21,7 7,1 18,0 11,1 18,6 13,0 30,0 7,8 28,6 20,0 0,0 7,1 12,2 0,0 0,0 19,4 3494 68,8 5077 4229 83,3 847 16,7 1 3 6 17 5 1 178 5 169 9 3 70 2 1 1 5 Tabel 26 Compleetheid en verbranding bij de werktuigen uit de totale populatie. 133 grondstoffen indet. zuidelijk noordelijk met fossielen noordelijk zonder fossielen Wommersom indet. gebruikte afslag gebruikte kling gebruikte slagvlakvernieuwing gebruikte preparatiekling spits B-spits driehoek trapezium symmetrisch trapezium trapezium met rechte basis steilgeretoucheerde kling steilgeretoucheerde lamel schrabber korte eindschrabber lange eindschrabber dubbele eindschrabber RA-steker (?) bec boor diversen geretoucheerde afslag geretoucheerde kling afgeknotte afslag afgeknotte kling gekerfde kling vuurslag (?) 17 1 7 0 0 1 1 0 3 5 2 0 0 7 0 0 1 1 0 0 0 3 7 0 1 0 0 0 4 1 0 0 0 0 0 2 4 1 0 0 0 1 0 2 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 20 8 39 0 0 0 0 0 12 24 0 0 0 12 3 3 1 0 0 1 1 7 23 0 2 2 1 44 13 77 1 1 1 1 2 18 37 1 2 1 24 16 7 3 0 2 0 2 19 40 1 4 1 3 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 81 26 125 1 1 2 2 2 35 70 4 2 1 43 20 10 7 1 2 1 3 29 72 1 7 3 4 totaal 57 17 159 321 1 555 type totaal Tabel 27 Frequentie van de hoofdcategorieën vuursteen bij de werktuigen uit de steekproef. grondstoftype indet type N zuidelijk noordelijk met fossielen % N % 0,0 33,3 4,3 0,0 2,8 11,1 3,5 7,2 0,0 2,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,2 B-spits C-spits driehoek steilgeret, lamel trapezium spits overig schrabber schrabber overig rugmes snijwerktuig overig steker bec groefwerktuig overig boor vuurslag percussiewerktuig bijl overig 3 0 2 0 131 4 131 9 1 37 2 1 2 1 2 0 0 273 37,5 0,0 8,7 0,0 13,3 8,9 14,4 13,0 10,0 4,1 28,6 20,0 40,0 7,1 4,9 0,0 0,0 13,3 0 1 1 0 28 5 32 5 0 18 0 0 0 0 0 0 0 45 totaal 599 11,8 135 2,7% N % noordelijk zonder fossielen N overig vuursteen Wommersom-kwartsiet % N % N % totaal 4 0 1 2 380 7 410 40 3 466 4 3 1 5 23 1 1 900 50,0 0,0 4,3 14,3 38,5 15,6 45,0 58,0 30,0 52,1 57,1 60,0 20,0 35,7 56,1 100,0 50,0 44,2 1 2 19 12 447 29 336 15 6 372 1 1 2 8 16 0 1 820 12,5 66,7 82,6 85,7 45,3 64,4 36,9 21,7 60,0 41,6 14,3 20,0 40,0 57,1 39,0 0,0 50,0 40,2 0 0 0 0 1 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 8 3 23 14 987 45 911 69 10 894 7 5 5 14 41 1 2 203 2251 44,3 2088 41,1 3 0,1% 1 0,0 5077 Tabel 28 Frequentie van de hoofdcategorieën vuursteen bij de werktuigen uit de totale populatie. 134 uitgangsvorm type kling afslag afslag-of-kling indet. gebruikte afslag gebruikte kling gebruikte slagvlakvernieuwing gebruikte preparatiekling spits B-spits driehoek trapezium symmetrisch trapezium trapezium met rechte basis steilgeretoucheerde kling steilgeretoucheerde lamel schrabber korte eindschrabber lange eindschrabber dubbele eindschrabber RA-steker (?) bec boor diversen geretoucheerde afslag geretoucheerde kling afgeknotte afslag afgeknotte kling gekerfde kling vuurslag (?) 14 10 22 53 afslagkern slagvlakvernieuwing 77 22 98 1 1 1 1 2 23 58 2 2 1 30 14 5 5 1 2 1 2 24 62 1 7 3 3 98 1 1 1 1 1 23 57 2 2 1 7 3 4 3 1 1 1 16 8 1 1 1 1 1 7 3 1 23 1 1 1 62 1 totaal 7 3 1 1 292 87 1 68 1 totaal 1 449 Tabel 29 Frequentie van de uitgangsvormen voor de werktuigen uit de steekproef. uitgangsvorm type indet. knol brok B-spits C-spits driehoek steilgeret, lamel trapezium spits overig schrabber schrabber overig rugmes snijwerktuig overig steker bec groefwerktuig overig boor vuurslag percussiewerktuig bijl overig eindtotaal afslag afslagkern 0 1 5 0 5 5 111 5 0 3 0 0 0 0 6 0 0 342 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 2 0 6 0 6 8 458 49 0 21 1 5 3 3 10 0 2 453 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 10 483 1 9 1027 13 kling klingkern slagvlakvernieuwing totaal 6 2 12 14 974 29 329 13 10 865 6 0 2 11 15 0 0 1184 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 8 1 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 0 8 8 3 23 14 985 42 904 68 10 893 7 5 5 14 41 1 2 2005 3472 14 11 5030 Tabel 30 Frequentie van de uitgangsvormen voor de werktuigen uit de totale populatie. 135 Tabel 31 Overzicht van de resultaten van de gebruikssporenanalyse. resultaten N artefacten niet interpreteerbaar geen gebruikssporen gebruikssporen onzeker/mogelijk gebruikt 67 248 300 46 totaal 661 artefact met gebruikssporen Tabel 32 Procentuele frequentie van de gemodificeerde artefacten in de steekproef in relatie tot de werkputten. gemodificeerd artefact % N werkput N werkput 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 1 2 3 5 5 3 190 189/250 90/150/192 49/50/51/91/330 92/131/151/152/191 52/89/149 1 3 2 7 3 2 149 189/192/330 190/250 51/52/89/90/91/92/151 50/131/191 49/152 long. trans. boren kerven schieten hakken kloppen verpulver onbepaald totaal huid bot/vlees bot gewei dierlijk onbep. plant hout steen dierlijk hard zachte plant medium plant harde plant mineraal zacht mineraal medium zacht onbep. medium onbep. hard onbep. onbep. 19 2 3 31 18 5 2 1 1 6 3 5 1 83 1 1 6 3 47 17 1 1 8 1 11 2 7 1 1 2 3 1 1 1 3 1 2 - 5 1 4 36 3 1 - 4 - 12 - 2 5 1 1 2 3 12 105 3 10 6 3 87 41 2 1 6 10 2 1 20 3 23 14 57 totaal 97 189 9 7 46 4 4 12 26 394 Tabel 33 Overzicht van de bewerkte materialen en uitgevoerde bewegingen. De aantallen betreffen werkkanten (long longitudinaal, trans transversaal). 136 Tabel 34 Artefacttypen gebruikt voor huidbewerking. huid onbepaald huid droog huid vers totaal afslag kling trapezium schrabber onbepaald schrabber kort schrabber lang schrabber dubbel geret. kling afgeknotte afslag onbepaald 2 5 3 11 2 6 4 4 1 10 5 - 5 21 16 6 2 2 2 15 3 32 18 12 6 4 1 12 totaal 48 5 52 105 Tabel 35 Artefacttypen waarop sporen van silicahoudende planten zijn aangetoond. afslag kling correctie kling Svaerdborg-spits trapezium lange schrabber A-steker Mv-steker beksteker geret. afslag geret. kling onbepaald totaal Tabel 36 Vorm van de werkranden die gebruikt zijn voor de bewerking van riet. vorm var. 2 var. 3 totaal 1 1 1 7 1 15 1 1 2 2 2 1 1 2 8 9 2 1 1 15 3 7 1 40 1 2 1 3 2 2 1 1 7 23 10 36 13 25 84 3 1 4i 1 1 totaal vorm var. 1 aantal recht convex concaaf onregelmatig stompe punt Tabel 37 Vorm van de werkranden die gebruikt zijn voor de bewerking van onbepaalde silicahoudende planten (variant 1 en 3). riet 10 i. Het betreft één werktuig met vier werkkanten: twee zijden zijn voor zowel een longitudinale als transversale bewegingen gebruikt. variant 1 variant 3 recht convex concaaf punt 23 2 4 7 20 2 3 0 totaal 36 25 137 hout onbepaald hout hard hout zacht (wilg) totaal afslag kling schrabber onbep. schrabber kort boor geret. afslag geret. kling afgeknotte kling kernbijl onbepaald 1 10 1 1 8 1 2 6 2 2 - (2) 1 1 (1),1 (1) 3 12 1 1 2 2 10 1 2 7 totaal 30 4 (4), 3 41 bot gewei totaal 1 3 4 2 1 1 1 1 1 1 2 4 1 4 1 1 3 10 6 16 afslag kling correctie kling trapezium afgeknotte afslag divers onbepaald totaal plant hout b/g/o spits schrabber steker boor bijl klopsteen retouchoir geret. kling geret. afslag afgeknotte kling afgeknotte afslag divers kling afslag correctiekling kern onbepaald 3 3 5 7 1 43 1 1 23 2 2 2 10 2 1 12 3 7 4 1 1 1 4 2 1 5 totaal 87 41 19 huid Tabel 38 Artefacttypen waarop sporen van contact met hout voorkomen. Tabel 39 Artefacttypen met sporen van contact met bot of gewei. v/b dier plant min zacht matig hard onbep totaal 3 68 4 1 15 2 12 2 1 1 - 1 2 4 8 3 1 4 2 4 3 1 1 7 2 1 - 1 4 1 1 1 4 2 1 8 5 1 4 1 1 2 33 9 1 1 1 2 2 2 6 51 92 5 6 2 4 5 30 9 1 2 3 92 14 3 1 74 105 3 1 18 23 3 23 14 57 394 Tabel 40 Overzicht van artefacttypen en contactmateriaal. De aantallen betreffen werkkanten waarbij de contactmaterialen zijn samengevoegd in hoofdcategorieën: b/g/o bot/gewei en dierlijk onbepaald; v/b vlees/bot; dier dierlijk waarbij alleen hardheid is aan te geven; plant plantaardig waarbij alleen hardheid is aan te geven; min mineraal; zacht zacht materiaal onbepaald; matig matighard materiaal onbepaald; hard hard materiaal onbepaald; onbep onbepaald 138 long trans bo kerf sch dyn verp onbep totaal spits schrabber steker boor bijl klopsteen retouchoir geret kling geretoucheerde afslag afgeknotte kling afgeknotte afslag divers kling afslag correctiekling kern onbepaald 4 10 1 13 1 1 49 5 1 12 3 74 3 2 1 12 6 2 3 35 6 1 41 2 1 2 2 2 1 3 1 3 41 1 4 2 4 1 1 2 3 3 4 3 8 1 1 1 3 1 7 51 92 5 6 2 4 5 30 9 1 2 3 92 14 3 1 74 totaal 97 189 9 8 46 8 12 25 394 Tabel 41 Overzicht van artefacttypen en uitgevoerde beweging. De aantallen betreffen werkkanten waarbij de uitgevoerde bewegingen zijn samengevoegd in hoofdcategorieën: long longitudinaal, snijden, schaven; trans transversaal, schrapen, planing, whittling; bo boren, doordrukken; kerf kerven; sch schieten; dyn dynamische activiteiten, hakken, kloppen; verp verpulveren; onbep onbepaald. Tabel 42 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op symmetrische trapezia. activiteit N onbepaalde huid schrapen onbepaalde huid beweging onbepaald botsporen door gebruik als projectiel variant 1 silicahoudende plant longitudinale beweging zachte plant longitudinale beweging medium mineraal door gebruik als projectiel zacht onbepaald materiaal longitudinale beweging medium onbepaald materiaal longitudinale beweging hard onbepaald materiaal plane hard onbepaald materiaal door gebruik als projectiel onbepaald materiaal gebruikt als projectiel onbepaald materiaal onbepaalde beweging 1 2 3 1 1 1 1 1 1 3 28 1 totaal 43 Tabel 43 Artefacttypen met mogelijke schachtingssporen. micro. sporen retouche teer totaal trapezia onbepaald symmetrische trapezia schrabber onbepaald korte schrabber lange schrabber dubbele schrabber bijl geretoucheerde afslag geretoucheerde kling afslag kling 1 8 14 2 2 1 1 8 3 3 3 1 4 2 15 11 8 2 1 1 3 1 2 3 26 28 13 4 1 1 2 4 1 14 totaal 37 14 46 97 139 contactmateriaal Tabel 44 Contactmaterialen waarvan de sporen zijn aangetroffen op schrabbers. N verse huid schrapen verse huid snijden onbepaalde huid schrapen onbepaalde huid snijden dierlijk onbepaald schrapen zacht hout schrapen onbepaald hout schrapen onbepaalde silicahoudende plant longitudinale beweging onbepaalde silicahoudende plant schrapen riet longitudinale beweging zacht anorganisch materiaal longitudinale beweging zacht anorganisch materiaal beweging onbepaald matig hard onbepaald materiaal transversale beweging matig hard onbepaald materiaal longitudinale beweging matig hard onbepaald materiaal beweging onbepaald hard onbepaald materiaal beweging onbepaald onbepaald materiaal schrapen onbepaald materiaal transversale beweging onbepaald materiaal beweging onbepaald 42 3 22 1 1 1 1 1 1 1 3 1 1 1 2 1 1 4 4 totaal 92 type pl ho do hu an mo ho on totaal schrabber onbepaald korte schrabber lange schrabber dubbele schrabber zijschrabber 3 - 1 1 - 1 - 32 18 12 6 - 4 - 2 1 1 1 3 1 1 3 1 40 21 18 10 3 totaal 3 2 1 68 4 4 1 9 92 Tabel 45 Overzicht van bewerkte materialen per schrabbertype. De aantallen betreffen werkranden (pl plant; ho hout; do dierlijk onbepaald; hu huid; an anorganisch materiaal; mo matig hard onbepaald materiaal; ho hard onbepaald materiaal; on onbepaald materiaal). type schrabber onbepaald korte schrabber lange schrabber dubbele schrabber zijschrabber totaal 140 long trans onbepaald totaal 4 1 4 1 - 34 20 11 8 1 2 3 1 2 40 21 18 10 3 10 74 8 92 Tabel 46 Overzicht van uitgevoerde bewegingen per schrabbertype. De aantallen betreffen werkranden (long longitudinaal; trans transversaal). type schrabber onbepaald korte schrabber lange schrabber dubbele schrabber zijschrabber N wk schachting mate van gebruik aangescherpt 36 18 12 4 2 40 21 18 10 3 25 13 4 1 - 13/17/2 9/8/6/3/6 1/8/1 3/-/- 8 4 3 5 - Tabel 47 Kenmerken per schrabbertype; N aantal gebruikte schrabbers; wk aantal werkkanten; schachting aantal mogelijk geschachte artefacten; mate van gebruik licht/matig/zwaar; aangescherpt aantal aangescherpte schrabberkappen. Tabel 48 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op stekers. Tabel 49 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op boren. Tabel 50 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op geretoucheerde afslagen. activiteit N variant 1 silicahoudende plant schaven variant 1 silicahoudende plant schrapen variant 1 silicahoudende plant plane variant 1 silicahoudende plant transversale beweging variant 1 silicahoudende plant onbepaalde beweging 1 1 1 1 1 totaal 5 activiteit N hard hout transversale beweging medium mineraal materiaal verpulveren medium onbepaald materiaal boren onbepaald materiaal boren 2 2 1 1 totaal 6 activiteit N onbepaald hout transversale beweging zacht hout boren variant 1 silicahoudende plant snijden medium plant transversale beweging medium onbepaald materiaal schrapen onbepaald materiaal onbepaalde beweging 1 1 1 4 1 1 totaal 9 141 activiteit N onbepaalde huid longitudinale beweging onbepaalde huid schrapen onbepaalde huid transversale beweging vlees/bot longitudinale beweging vlees/bot transversale beweging zacht hout snijden onbepaald hout snijden onbepaald hout longitudinale beweging onbepaald hout transversale beweging onbepaald hout plane onbepaald hout kerven wilg schrapen variant 1 silicahoudende plant snijden variant 1 silicahoudende plant longitudinale beweging variant 2 silicahoudende plant schaven variant 3 silicahoudende plant transversale beweging variant 3 silicahoudende plant plane riet transversale beweging zachte plant longitudinale beweging medium plant longitudinale beweging medium mineraal materiaal verpulveren medium onbepaald materiaal longitudinale beweging onbepaald materiaal onbepaalde beweging 2 1 1 1 1 1 1 2 3 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 3 1 1 totaal 30 activiteit N onbepaalde huid schrapen bot kerven gewei schrapen hard hout snijden onbepaald hout longitudinaal variant 1 silicahoudende plant snijden zacht onbepaald materiaal longitudinale beweging matig hard onbepaald materiaal schrapen hard onbepaald materiaal transversale beweging onbepaald onbepaald materiaal schieten onbepaald materiaal beweging onbepaald 2 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 totaal 142 Tabel 51 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op geretoucheerde klingen. Tabel 52 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op afslagen. 14 lengte breedte dikte 19 24 27 27 27 28 30 31 33 34 44 11 36 17 26 27 27 31 30 37 63 41 3 8 4 7 9 7 13 8 7 19 7 Tabel 53 Afmetingen van afslagen waarop gebruikssporen zijn aangetroffen. verse huid droge huid huid onbep. bot gewei hout wilg plant var. 1 var. 2 var. 3 riet zachte plant medium plant harde plant medium miner. zacht onbep. medium onbep. hard onbep. onbep. totaal long snijden schaven trans schrapen planing whitling boren kerven onbepaald totaal 1 2 3 5 1 4 2 1 1 1 1 1 2 1 3 2 3 2 3 2 1 - 1 1 4 1 - 1 2 1 2 4 5 1 1 1 1 - 1 1 2 3 1 1 - 1 2 1 1 - 1 1 - 1 1 - 3 - 2 1 5 5 5 3 1 10 2 3 15 9 15 1 3 3 2 1 2 4 1 2 26 16 7 19 9 5 2 2 3 3 92 Tabel 54 Activiteiten waarvan sporen voorkomen op klingen. Tabel 55 De lengte (klassen van 5 mm) van het totaal aantal klingen met gebruikssporen en van enkele contactmaterialen zijn apart weergegeven. Tabel 56 De breedte (klassen van 2 mm) van het totaal aantal klingen met gebruikssporen. mm N plant hout huid bot/gewei 21-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-55 56-60 4 7 15 13 13 10 6 1 1 3 9 7 8 12 3 - 2 4 3 3 - 1 4 8 1 1 1 1 1 1 - mm N 7- 8 9-10 11-12 13-14 15-16 17-18 19-20 21-22 23-24 2 5 16 13 13 8 7 4 1 143 vorm recht recht gebogen uiteinde zwak gebogen sterk gebogen mm N 2 3 4 5 6 7 8 9 11 3 16 26 13 6 1 1 2 1 plant hout huid bot/gewei overig 6 5 16 13 1 4 6 1 8 1 5 1 2 2 2 9 6 bestudeerd niet interpreteerbaar geen gebruikssporen gebruik onzeker Tabel 57 De dikte (mm) van het totaal aantal klingen met gebruikssporen. Tabel 58 De vorm van klingen met gebruikssporen verdeeld naar enkele contactmaterialen (lengte doorsnede). gebruikssporen werkkanten afval B spits driehoek trapezium schrabber schrabber anders snijden anders steker bec kerven boor vuurslag klopsteen ander werktuig geen gegevens 151 2 1 108 108 4 79 5 3 2 3 10 1 178 6 9 4 16 13 1 2 22 - 93 2 36 17 1 20 4 1 3 67 4 10 17 8 1 1 1 8 - 39 1 51 67 2 45 1 1 2 3 4 1 81 2 48 1 52 86 3 65 2 2 2 3 10 4 114 2 totaal 661 67 248 46 300 394 Tabel 59 Overzicht van de gebruikssporenanalyse per werktuigcategorie. 144 0 5 7 8 10 11 12 13 14 15 16 18 B totaal plant hout bot gewei dierlijk/onbep. huid vlees/bot steen dierlijk hard plantaardig zacht plantaardig medium plantaardig hard mineraal zacht mineraal medium onbepaald zacht onbepaald medium onbepaald hard onbepaald 16 2 3 12 1 1 1 7 1 4 2 5 3 1 1 1 5 34 4 2 65 4 3 8 1 1 1 36 12 1 3 1 1 3 2 2 1 1 1 1 2 - 1 1 - 1 1 - 1 1 1 1 3 1 1 3 1 - 4 - 26 23 1 3 2 18 3 2 8 10 1 9 1 7 1 1 1 87 41 10 6 3 105 3 2 1 6 10 2 5 16 3 23 14 57 totaal 48 52 86 3 65 2 2 2 3 10 3 114 3 394 Tabel 60 Contactmateriaal per werktuigcategorie: 0 afval; 5 trapezium; 7 schrabber; 8 schrabber anders; 10 snijden anders; 11 steker; 12 bec; 13 kerven anders; 14 boor; 15 vuurslag; 16 klopsteen; 18 ander werktuig; B geen gegevens. 0 5 7 8 10 11 12 13 14 15 16 18 B totaal longitudinaal transversaal schieten boren kerven hakken percussie verpulveren onbepaald 22 15 1 4 2 4 3 3 43 3 10 69 7 1 2 32 29 2 2 1 1 - 1 1 - 1 1 3 - 1 4 1 3 1 4 - 27 66 1 1 3 2 9 5 1 1 1 - 97 189 46 9 8 4 4 12 25 totaal 48 52 86 3 65 2 2 2 3 10 4 114 3 394 Tabel 61 Uitgevoerde beweging per werktuigcategorie. 0 afval; 5 trapezium; 7 schrabber; 8 schrabber anders; 10 snijden anders; 11 steker; 12 bec; 13 kerven anders; 14 boor; 15 vuurslag; 16 klopsteen; 18 ander werktuig; B geen gegevens. 145 longitudinaal snijden schaven transversaal schrapen planing whitling boren kerven hakken verpulveren schieten onbepaald 14 12 4 23 22 2 1 5 4 1 4 4 7 totaal snijden long snijden schaven schrapen trans schrapen snijden schrapen schieten boren kerven percussie hakken/per kerven/snij kerven/bor schrap/hak schrap/snij schrap/ker schrap/ker/bor schrap/ker/bor/snij schrap/bor onbepaald 19 8 3 11 7 3 1 1 6 6 1 1 16 3 1 2 1 1 4 12 7 68 1 1 4 1 1 4 5 1 2 1 2 1 - totaal 41 18 8 40 87 11 1 planing Tabel 62 Uitgevoerde bewegingen die niet vastgesteld zijn bij de macroscopische analyse van de artefacten. 103 whitling schieten boren kerven hakken percussie verpulv onbepaald totaal 41 1 2 1 1 2 2 1 2 - 4 - 2 2 2 1 - 2 6 3 1 1 5 67 88 49 2 1 8 2 4 4 1 2 7 1 2 5 45 42 4 4 3 4 7 18 288 Tabel 63 Macroscopische (x-as) versus microscopische (y-as) interpretatie uitgevoerde bewegingen (long longitudinaal; trans transversaal; per percussie; snij snijden; bor boren; schrap schrapen; hak hakken). 146 Bijlagen Bijlage 1 Gegevensregistratie en -beheer De registratie en het beheer van gegevens over vuurstenen artefacten van de Hoge Vaart heeft plaats gevonden in twee fasen. De eerste fase behelsde de gedetailleerde beschrijving van een steekproef genomen uit vier transecten. De tweede fase betrof de globale beschrijving van alle resterende vuursteen. In het onderstaande wordt een overzicht gegeven van de in de genoemde fasen gebruikte variabelen. In de afbeeldingen 1-5 bij deze bijlage zijn screen dumps opgenomen van de invoerschermen. Fase 1: gedetailleerde beschrijving Module 1: bulkgegevens fijne fractie (materiaal < 10 mm) - vondstnummer (gescande barcode) - totaal gewicht fractie < 4 mm - aantal verbrand < 4 mm - aantal verbrand fragment < 4 mm - aantal verbrand afslag < 4 mm - totaal gewicht fractie tussen 4 en 10 mm - aantal verbrand tussen 4 en 10 mm - aantal verbrand fragment tussen 4 en 10 mm - aantal verbrand fragment met cortex tussen 4 en 10 mm - aantal verbrand afslag tussen 4 en 10 mm - aantal verbrand afslag met cortex tussen 4 en 10 mm - opmerkingen Module 2: primaire gegevens individueel artefact - vondstnummer (automatisch overgenomen uit module 1) - objectnummer (automatisch gegenereerd) - grondstoftype/herkomst - verzamelomgeving/kenmerken natuurlijk oppervlak - interne scheuring - structurele/texturele homogeniteit - knolmorfologie - thermische fenomenen - fragmentatie - secundaire oppervlakteverschijnselen - lengte (technologisch) - breedte - dikte - gewicht - % cortex/natuurlijk oppervlak - toewijzing aan artefactgroep (on)bewerkt/gebruikt - typologie - vermoed afdankingsmotief - opmerking Module 3: technologische gegevens halffabrikaat - longitudinale kromming - dwarsdoorsnede - kenmerk proximaal uiteinde - kenmerk distaal uiteinde - kenmerk links laterale zijde - kenmerk rechts laterale zijde - gestructureerde patroonbeschrijving preparatie 149 - gestructureerde patroonbeschrijving productie en controle - vermoede reden voor correctie - toewijzing aan artefactegroep (on)gemodificeerd/gebruikt Module 4: typologische en technologische gegevens werktuig - gestructureerde vormbeschrijving - kenmerken modificatie - karakterisering macroscopische gebruikssporen - typologisch/functionele klassificatie Fase 2: globale beschrijving Fijne fractie (< 10 mm) - totaal gewicht onverbrand - totaal gewicht verbrand Individuele artefacten - heel/gebroken - onverbrand/verbrand - grondstoftype/herkomst - uitgangsvorm - typologisch/functionele klassificatie - opmerking 150 151 152 Bijlage 2 Coderingslijst gebruikt bij het gebruikssporenonderzoek Voor het gebruikssporen onderzoek is gescoord op de volgende variabelen: - wel/niet interpreteerbaar - wel/geen/mogelijk gebruikssporen - hoek werkrand - contactmateriaal (zie codelijst hieronder) - beweging (zie codelijst hieronder) - mate van gebruik (zie codelijst hieronder) - wel/mogelijk/geen schachtingssporen Codelijst motion longitudinal cutting sawing shaving transverse scraping planing whittling boring/piercing boring piercing diagonal 40 graving splitting dynamic activities chopping wedging pounding adzing hoeing milling shooting hafting 80 bit./tar in hide in bone in wood unspecified unsure 99 10 11 12 13 20 21 22 23 30 31 32 41 42 50 51 52 53 54 55 56 57 81 82 83 84 89 contact material low power soft material 1 medium material 2 hard material 3 unsure 4 not specified .0 animal .1 vegetal .2 inorganic .3 153 contact material high power plant unspecified 10 non sil. plant 11 silic. unspec. 11 reeds 13 cereals 14 grasses 15 wood unspec. 20 hard wood 21 soft wood 22 willow 23 bark 24 bone/antler 30 bone 31 antler 32 tooth 33 horn 34 bone/wood 35 hide unspecified 40 ‘dry’ hide 41 ‘fresh’ hide 42 soft animal material meat meat+bone fish mineral unspecified soft stone shell soft clay fired pottery soil unknown/well def. ‘polish 23’ ‘polish 10’ unsure 99 50 51 52 53 60 61 62 63 64 65 80 81 82 activity butchering scaling 1 2 intensity light medium heavy rejuvenation probably used unsure 2 3 4 5 6 9 location 154 Bijlage 3 Afbeeldingen gebruikssporenonderzoek In deze bijlage is een representatieve selectie opgenomen van artefacten met gebruikssporen. Het merendeel is onderzocht tijdens de pilot-studie. De nummers verwijzen naar de nummers van de artefacten op de afbeeldingen bij deze bijlage. 1 3 2 7 6 10 11 5 4 8 9 12 155 14 13 18 16 15 17 20 19 21 25 23 22 27 26 31 32 37 36 156 24 29 28 33 34 38 30 35 39 40 44 43 42 41 45 46 50 49 51 48 47 52 55 56 57 54 53 63 62 58 59 61 60 68 65 64 66 67 69 70 71 72 73 74 157 80 76 77 78 79 75 82 83 81 85 84 86 88 89 90 87 91 95 158 93 92 94 97 99 98 96 102 105 104 100 106 101 103 107 110 109 108 111 113 114 115 112 116 118 119 117 159 nummer 160 vondstnummer typologie contactmateriaal beweging 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 002201FLI001 002202FLI001 001319FLI001 002260FLI001 001318FLI001 003648FLI001 004820FLI001 002447FLI001 005126FLI001 003032FLI001 000980FLI001 004507FLI001 002200FLI001 001000FLI001 002087FLI001 002281FLI001 004502FLI001 001322FLI001 contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal transversaal onzeker longitudinaal schieten schieten schieten schieten schieten transversaal transversaal transversaal transversaal transversaal - 19 20 21 22 004521FLI001 003676FLI001 004511FLI001 003876FLI001 contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal transversaal transversaal transversaal transversaal 23 24 25 26 004832FLI001 004481FLI002 004799FLI001 004448FLI001 contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal transversaal transversaal transversaal 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 004840FLI001 004492FLI001 004492FLI002 004762FLI001 004526FLI001 003359FLI001 001270FLI001 001666FLI001 006025FLI001 004580FLI001 004504FLI001 004521FLI002 004511FLI003 002124FLI001 005177FLI004 trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium trapezium schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber geretoucheerde/ gebruikte afslag schaaf/zijschrabber schrabber schrabber schaaf/ getand werktuig schrabber schrabber schrabber schrabber/ gebruikte afslag schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber schrabber gebruikte kling afgeknotte kling contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 42 43 44 45 46 47 48 49 004449FLI001 004475FLI001 001756FLI001 002390FLI001 001337FLI001 004837FLI001 004841FLI001 004816FLI001 gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling geretoucheerde kling geretoucheerde kling contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 50 002506FLI006 contactmateriaal 51 52 53 001922FLI001 001885FLI001 004531FLI001 geretoucheerd afslagje gebruikte kling gebruikte kling gebruikte afslag longitudinaal longitudinaal transversaal transversaal transversaal transversaal transversaal transversaal transversaal transversaal longitudinaal longitudinaal/ transversaal transversaal transversaal longitudinaal boren transversaal longitudinaal longitudinaal/ transversaal - contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal longitudinaal longitudinaal/ transversaal foto foto afbeelding 34 foto afbeelding 28 nummer vondstnummer typologie contactmateriaal beweging 54 004789FLI002 gebruikte kling contactmateriaal 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 000813FLI001 003819FLI001 004474FLI001 005167FLI004 001492FLI001 004615FLI001 003645FLI004 003686FLI001 004440FLI001 003658FLI001 004465FLI001 004492FLI003 004500FLI001 004844FLI008 004440FLI002 004474FLI004 geretoucheerde kern gebruikte kling gebruikte kling gebruikte afslag gebruikte kling geretoucheerde kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling geretoucheerde kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte afslag gebruikte kling gebruikte kling contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 004538FLI002 004769FLI001 005709FLI002 005881FLI001 001116FLI001 001490FLI001 001495FLI001 001522FLI001 001798FLI001 001814FLI001 000858FLI001 005544FLI001 004092FLI001 gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 84 85 86 004158FLI001 005664FLI001 004138FLI001 gebruikte kling gebruikte kling gebruikte afslag contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 87 88 89 90 91 92 93 004601FLI001 004561FLI002 004603FLI001 005246FLI001 004896FLI001 005254FLI001 004475FLI001 gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 005107FLI001 005700FLI002 007705FLI001 004841FLI011 014692FLI001 007681FLI001 009501FLI001 015347FLI001 008783FLI001 018211FLI001 007667FLI001 gebruikte kling gebruikte kling kernbijltje gebruikte afslag gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling gebruikte kling geretoucheerde kling contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal 105 106 030406FLI001 013528FLI001 gebruikte kling gebruikte kling contactmateriaal contactmateriaal longitudinaal/ transversaal transversaal longitudinaal transversaal transversaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal transversaal transversaal longitudinaal longitudinaal transversaal transversaal longitudinaal/ transversaal longitudinaal transversaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal transversaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal longitudinaal “longitudinaal, transversaal” longitudinaal boren/perforeren “diagonaal, transversaal” transversaal transversaal transversaal transversaal longitudinaal onzeker transversaal/ longitudinaal transversaal transversaal hakken boren/perforeren longitudinaal transversaal transversaal schrapen schaven longitudinaal transversaal/ pletten transversaal snoeien foto foto afbeelding 28 foto afbeelding 29 foto afbeelding 29 foto afbeelding 33 foto afbeelding 29 foto afbeelding 30 foto afbeelding 30 foto afbeelding 30 foto afbeelding 31 foto afbeelding 31 foto afbeelding 31 foto afbeelding 31 foto afbeelding 32 161 nummer 162 vondstnummer typologie contactmateriaal beweging foto 107 007051FLI019 contactmateriaal - foto afbeelding 32 108 109 110 111 112 113 005123FLI001 009542FLI001 008163FLI001 017058FLI003 008016FLI001 008072FLI001 contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal transversaal snijden schrapen schieten schieten transversaal foto afbeelding 32 foto afbeelding 32 foto afbeelding 32 foto afbeelding 34 foto afbeelding 34 foto afbeelding 35 114 006114FLI003 contactmateriaal schrapen foto afbeelding 35 115 116 117 118 119 008796FLI001 013382FLI001 021205FLI003 005154FLI001 015122FLI001 geretoucheerde afslag/boor gebruikte afslag gebruikte afslag geretoucheerde kling trapezium trapezium geretoucheerde afslag geretoucheerde afslag gebruikte kling schrabber geretoucheerde kling boor vuurslag’ contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal contactmateriaal pletten schrapen schrapen verpulveren verpulveren foto afbeelding 35 foto afbeelding 36 foto afbeelding 36 foto afbeelding 37 foto afbeelding 37