Derlem-temelli-sözcük-anlambilimi-çalışmalarının-Türkçenin-eğitimine-katkısı.pdf

                              DERLEM TEMELLI SÖZCÜK ANLAMBILIMI ÇALI!MALARININ TÜRKÇENIN E"ITIMINE KATKISI1 Ye!im Aksan CONTRIBUTION OF CORPUS-BASED LEXICAL SEMANTIC STUDIES TO TEACHING OF TURKISH Corpus-based lexical semantic studies have gained a significant place in semantic analysis. In this study, lexical profiles of seemingly synonymous words, i.e., yurt-vatan, ak-beyaz, yollamak-göndermek, are described. Based on this description, some suggestions are generated for the design of course materials used in Turkish language education. Data of the study was extracted from two corpora: the METU Turkish Corpus and the databases of Turkish National Corpus Project. Following Stubb’s (2002) extended lexical model, profile of the characteristic uses of synonymous words was identified on the basis of collocation, colligation, semantic preference and positional mobility. Corpus-based lexical analysis has revealed the frequent, typical and centeral uses of seemingly synonymous words. This result shows that school dictionaries and course materials used in Turkish language teaching could be revised and designed via naturally occurring data derived from a representative corpus of Turkish. Key Words: Corpus linguisticss, lexical profile, synonymy, collocation, colligation, semantic preference G#R#! Dil derlemi özel ya da genel amaçlı yapılandırılmı! metinler bütündür. Bilgisayar ortamında bulunan ve derlem dilbilim yöntemleriyle olu!turulan bu kapsamlı veritabanları gerçekle!mi! dil verisi kullanarak dilin çok farklı yönlerini inceleme olana"ı sunmaktadırlar. Derlem kullanılarak yapılan çalı!maların sonuçları ö"retimde, referans niteli"inde sözlük/dilbilgisi yazma, e"itim-ö"retim malzemesi geli!tirme, ve sınav hazırlama gibi alanlarda dolaylı olarak kullanılmaktadır (Kettemann ve Marko, 2002; Leech, 1997; Thurstun ve Candlin, 1998). Sözcüklerin ne anlama geldiklerini nasıl bilebiliriz? Sözcük anlamının gözlemlenebilen ve nesnel kanıtları var mıdır? Çok sayıda metinden olu!an derlemler sözcük anlamı çalı!malarında nasıl kullanılır? Bu soruların yanıtları derlem anlambilimi yöntemi içinde yer alır. Derlem anlambilimi, derlem verisini sözcüklerin ve öbeklerin kullanımını ve anlamını ara!tırmada temel kanıt olarak kullanan bir yakla!ımdır. Derlemden toplanan verinin görgül yöntemle elde edilmesi anlambilimsel çözümlemenin nesnel olmasını sa"lar. Hunston (2002) derlem dilbilim yönteminin sözlük ve kaynak kitapların yazımındaki yerini ve önemini bu yöntemin be! temel özelli"iyle açıklar: (i) sözcüklerin birlikte görülme sıklı"ına; (ii) e!dizimliliklere (collocations) ve sözcük seçimlerine 345 (phraseology); (iii) de"i!kelerin belirlenmesine; (iv) dilbilgisinde sözcük düzlemlerine (lexis) ve (v) gerçekle!mi! veriden örneklemler üzerinden sonuçlar sunması derlem dilbilim yöntemini tercih edilir kılmı!tır. Sözlük yazımı ve sözcük anlambilimi için önemli bir kavram olan e!dizimlilik terimini ilk kullanan ve tanımlayan Firth’ün (1957) tanımı günümüz derlem anlambilimi çalı!malarında da benimsenen bir tanımdır. Firth’e göre bir sözcü"ün e!dizimlilikleri “o sözcü"ün alı!ılmı! ya da gelenekselle!mi! yerlerini gösteren ifadelerdir” (1957:181). E!dizimden çıkan anlam dizimseldir ve sözcü"ün kavramsal anlamıyla öncelikli olarak ilgili de"ildir. Firth’e göre, #ngilizcede night (gece) sözcü"ünün anlamı dark (karanlık) sıfatıyla e!dizimli olabilmesinde ve karanlı"ın da geceyle birlikte olabilmesinde saklıdır. Niceliksel temelli olan Firth’ün e!dizimlilik tanımı günümüz derlem dilbilimcilerinin bir ço"u tarafından da benimsenmi!tir (Hunston, 2002; McEnery ve Wilson, 1996; Partington,1998; Sinclair, 1991; Stubbs, 2002). Konu!urların dil sezgisi yardımıyla e!dizimlilikleri belirlemek nesnel ve niceliksel sonuçları içermemesi yüzünden güvenilir de"ildir. Konu!urların dil sezigisiyle hiç ula!amayaca"ı e!dizimliklere, anlambilimsel olasılıklara, istatistiksel (nicel) yöntem kullanarak ancak derlem yoluyla ula!abiliriz. Stubbs (2002) sözcüklerin hem de"i!ken hem de anlambilimsel örüntüler olu!turmasını sa"layan özelliklerini yukarıda özetlemeye çalı!tı"ımız e!dizimlilik anlamını ve Sinclair’in (1996, 1998) sözcükler arasındaki ili!kileri betimlemede kullandı"ı kavramlar temelinden geni!letilmi! bir sözcük modeli önerir. Bu model, 7 temel ili!ki biçimini kapsar. Stubbs sözcükler arasında bu ili!ki biçimlerini belirlemek yoluyla sözcüklerin genel profillerini olu!turabilece"imizi söyler. Stubbs’ın (2002:87-88) geni!letilmi! sözcük modelinin bile!enleri a!a"ıda sunulmu!tur. E!dizimlilik (collocation): Belli ba"lamlarda, bir sözcü"ün belirli bir aralık içinde en sık birlikte kullanıldı"ı sözcük. Örne"in, yurt sözcü"ünün içi/dı!ı ilgeçleriyle sıklıkla birlikte olması gibi. Dilbilgisel yapılar (colligation): Dilbilgisel anlamda sözcüklerin e!dizim örüntüsü. Örne"in, adlar sıfatlarla birlikte dilbilgisel e!dizimlilik gösterir. Anlam tercihi (semantic preference): Bir sözcü"ün aralarında anlam yakınlı"ı olan bir grup sözcükle birlikte kullanılması. Örne"in, halk sözcü"ü sanat kavramına gönderme yapan sözcüklerle kullanılır: halk edebiyatı/müzi"i/oyunu. Söylem ezgisi (discourse prosody): Tutarlı bir dizi e!dizim ö"esinin yakınlı"ıyla olu!turulan anlam. Sözcü"ün duygu de"eri. Dil kullanıcısının üzerinde konu!ulan/yazılan konuya kar!ı tutumu ve de"erlendirmesi. Konu onaylanırsa olumlu ezgiden, reddedilirse olumsuz ezgiden sözedilir. Örne"in, millet sözcü"ü kadın sözcü"üyle birlikte olumsuz bir söylem ezgisi olu!turur: kadın milleti. 346 Sözcükler arası çekim gücü (strength of attraction): Niceliksel betimlemeyle sözcüklerin e!dizimlilik, dilbilgisel grup, ortak sözcük grupları olu!turmadaki olasılıkları. Konum ve konumsal de"i!kenlik (position and positional mobility): Sözcük dizilerinin de"i!mez ya da de"i!ken olu!u. Örne"in, Türkçede dizimsel de"i!kenlik gösteren uzun ince , ince uzun dizilimleri gibi. Metin türüne göre da"ılım (distribution in text-types): Sözcüksel birimlerin dilin genel kullanımında ya da farklı türlere özgü (gazete haberleri, bilimsel anlatım, yemek tarifleri vb.) anlatımlarda yer alıp almadı"ının belirlenmesi. Bu ara!tırmanın iki amacı vardır: 1. Anadili konu!urlarının ço"unlukla yakın anlamlı olarak dü!ündü"ü ve kullandı"ı ad (yurt-vatan), eylem (göndermekyollamak) ve sıfat (beyaz-ak) çiftlerinin derlem anlambilimi yöntemiyle çözümlemesi sonucu sözcük profillerini olu!turmak ve bu e!anlamlı sözcüklerin temel içlem (sense) farklarını göstermek. 2. Buradan elde edilen bulgular ı!ı"ında, Türkçe ders malzemeleri üzerinde derlem temelli örnek düzenlemeler önermek. Bu çalı!mada önce veri toplama biçimi ve derlem dilbilim yöntemi kullanılarak verinin nasıl çözümlendi"i sunulacak. Ardından, yakın anlamlı sözcükler üzerinde yaptı"ımız çözümlemeler ve bunların Türkçe ders malzemelerini geli!tirmedeki yerleri anlatılacaktır. 1. Veri Toplama ve Çözümleme Çalı!manın verileri iki kaynaktan toplanmı!tır. Birincisi, ODTÜ Türkçe Derlemidir. Bu derlem, 1990-2000 yıllarını kapsayan, farklı türleri temsil eden (roman, anı, kö!e yazısı vb.) toplam 999 kaynaktan en fazla 2000 sözcüklük örneklemler alınarak olu!turulan 2 milyon sözcüklük Türkçenin e!zamanlı derlemidir. #kinci kaynak, halen sürmekte olan Türkçe Ulusal Derlemi Olu!turma projesi kapsamında olu!turulan süreli yayınlar veritabanındaki günlük gazetelerdir.2 Her iki kaynaktan toplanan veri ba"ımlı dizinler programı (aConCorde 0.4.1) yardımıyla i!lenmi! ve böylece ODTÜ Türkçe Derleminde ve süreli yayınlar veritabanında aranan sözcüklerin içinde geçti"i tüm kullanımları gösteren listeler elde edilmi!tir. Ço"unlukla 4:4 lük aralıkta, bir ba!ka deyi!le, sa"dan ve soldan 4 sözcük alınarak olu!turulan bu ba"ımlı dizinler yurt-vatan; göndermek-yollamak ve ak-beyaz sözcüklerinin e!dizim örüntülerini belirlemede kullanılmı!tır. Ara!tırmaya konu olan sözcüklere ili!kin nicel veriler sözcüklerin derlemlerdeki sıklık sayılarıyla sınırlıdır. Stubbs’ın yukarıda kısaca de"indi"imiz geni!letilmi! sözcük modelinin bile!enlerinden, e!dizimlilik ve anlam tercihleri çalı!mamıza konu olan tüm e!anlamlı sözcüklerin; dilbilgisel gruplar ve konumsal de"i!kenlik sadece beyazak sözcük çiftinin derlemden elde etti"imiz verilerinin çözümünde ve 347 yorumlanmasında kullanılmı!tır. 2. Yakın Anlamlı Sözcüklerin Derlem Temelli Çözümlemesi ve Ders Malzemesi Geli$tirmedeki Rolü 2.1 Yurt –Vatan Özon (1999) #lkö"retim Okulları için Ça"da! Türkçe Sözlük’te yurt ve vatan girdilerini a!a"ıdaki gibi tanımlanmı!tır. Yurt: Ülke, memleket, vatan Vatan: 1. Bir kimsenin do"up büyüdü"ü memleket. 2.Yurt Bu sunumdan yurt ve vatan sözcüklerinin birbirleri yerine kullanılabilen e!anlamlı sözcükler oldu"unu anlıyoruz. Ancak bu sözcükleri biribirinden ayıran içlem özelliklerinin bu tanımlarda yer almadı"ını da görüyoruz. Yurt ve vatan sözcüklerinin temel içlem alanlarını belirlemek üzere, çalı!maları süren Türkçe Ulusal Derlemi Olu!turma projesinin gazete veritabanından farklı ideolojileri temsil etti"ini dü!ündü"ümüz dört gazetenin — Hürriyet, Milliyet, Sabah, Zaman — 2008 yılı haberlerinden küçük bir derlem olu!turduk. Bu derlemde ba"ımlı dizinler yazılımı kullanılarak yurt ve vatan sözcüklerini aradık. Arama sonucu elde etti"imiz ba"ımlı dizin satırlarının 1590 tanesinde yurt, 700 tanesinde vatan sözcü"ünün kullanıldı"ını saptadık. #çerdi"i gazete sayısı ve sınırlandı"ı yıl gözönüne alınarak gazete derleminin bize sundu"u sonuca baktı"ımızda, gazete söylem türünde yurt sözcü"ünün vatan sözcü"ünden daha sık kullanıldı"ını hemen söyleyebiliriz. Her iki sözcü"ün sa"ında yer alan ilk ö"eye göre en sık birlikte görüldü"ü sözcük ya da biçimbirime göre veriyi inceledi"imizde a!a"ıdaki sonuçları elde ettik. Tablo (1) Yurt Sözcü"ünün Sa" E!dizim Ö"eleri Yurt: Sa% E$dizim içi (414) sevgisi (4) dı!ı (1062) -da (45) genelinde (57) -ta! (9) 4:4’lük aralıkta ba"ımlı dizin satırlarından örnekler: 1. olarak belirledikleri yerden, yurt içi sabit hatlarla 2. nın önüne geçmesiyle birlikte yurt dı!ı piyasalarda yeniden 3. kaydetti. Yılmaz, “Ege Bal, yurt genelinde, bilinirlik ve 4. genellikle özgürlük, yurt sevgisi, din gibi temalar 5. ülkemizde de 27 Mart’ta tüm yurtta oyunlar ücretsiz aç 6. ba!ka ülkeleri ziyaret eden yurtta!ların ... yabancı 348 Tablo (2) Vatan Sözcü"ünün Sa" E!dizim Ö"eleri Vatan: Sa% E$dizim -da! (96) bölünmez (31) sevgisi (15) millet (13) haini (66) için (58) evladı (22) u"runa (8) sa"olsun (42) görev (8) hasreti (8) topra"ı (14) 4:4’lük aralıkta ba"ımlı dizin satırlarından örnekler: 1. E"itim Kurumları, hayırsever vatanda!ların deste"ini sa"ladı. 2. yüre"i, hemen yanı ba!ında vatan sevgisiyle çarpan Polat 3. kime güvenece"iz? Onlar !u an vatan haini gözüyle gözüküyor? 4. partisiyiz. Biz 71,5 milyon vatan evladının iktidarıyız. 5. da bu bayra"a kanını verdi. “Vatan sa"olsun” dedi. Remziye 6. Almanya’daki gurbetçilerin vatan hasretini, Türk Sanat Müzi"i 7. oluyor? Ondan sonra çıkıp "Vatan bölünmez bir bütündür" 8. adına mı yapıyordunuz? Tabi vatan millet adına! Bunlar 9. kız, üç çocu"umdan ikisi bu vatan için görev yapıyordu. 10. yapsak azdır, çünkü onlar bu vatan u"runa hiç dü!ünmeden 11. 2.5 ay önce $ırnak'taki vatani görevini tamamlayarak 12. toplumla kar!ı kar!ıyayız. -Vatan topraklarına artık sahip Yurt sözcü"ünün en sık birlikte görüldü"ü sa" e!dizim ö"elerinden dı!ı ve içi uzamsal anlamı olan sözcüklerdir. Yine yurt ile birlikte üçüncü sırada kar!ımıza çıkan genelinde, toprak bütünü anlamına gelecek uzamsal bir gönderime sahiptir. Öte yandan, vatan sözcü"ünün en sık birlikte görüldü"ü sözcüklere baktı"ımızda, ilk sırada addan ad türeten -da! biçimbiriminin yer aldı"ını görüyoruz. Ardından sözcük seçimiyle kalıpla!mı! bir ad tamlaması yapan hain sıfatının sıklıkla vatan sözcü"üyle kullanıldı"ını ve üçüncü sırada bir i!lev sözcük olan için ba"lacını görüyoruz. Her iki sözcü"ün ilk üç sıradaki e!dizim ö"eleri kar!ıla!tırıldı"ında hem yapı hem de anlam açısından birbirlerinden farklı ö"elerle birlikte oldukları ortaya çıkmaktadır. Yurt sözcü"ünün uzamsal içleme sahip ve kısıtlı sayıda sözcükle birlikteli"inin kar!ısında vatan sözcü"ü daha çe!itli sayıda sözcükle birlikte olmaktadır. Bunların arasında uzamsal anlama sahip sözcükler oldu"u kadar (topra"ı), vatan sözcü"ünün olu!turdu"u kalıpla!mı! anlatımlara konu olan sözcükler (haini, sa"olsun, millet, u"runa, bölünmez) de vardır. Yurt sözcü"ünün uzamsal anlamı temel alması ve vatan sözcü"ünün belirli sözcüklerle de"i!mez bir örüntü kurması sözlüklerde birbirinin yerine kullanılabilir gibi tanımlaman bu iki adın birbirinden nasıl ayrı!tı"ını gösterebilir. Yurt içi/dı!ı diyebilirken *vatan içi/dı!ı do"ru bir tamlama de"ildir. Vatan sa"olsun / haini/ bölünmez kalıp anlatımlarında vatan sözcü"ü yerine yurt sözcü"ünü kullanmak olanaksızdır (*yurt sa"olsun/haini/bölünmez). Her iki sözcü"ün ortak sa" e!dizim ö"eleri 349 vardır: -da! biçimbirimi (vatanda!, yurtta!), görece daha az kalıpla!mı! anlatımlarda kullanılan sevgisi ve savunması sözcükleri. Sözcük profillerini olu!turmaya çalı!tı"ımız yurt ve vatan’ın e!dizim ö"elerinin hangi ba"lamlarda kullanıldı"ını inceledi"imizde, bu iki sözcü"ün anlam tercihleri hakkında genel bir sonuca varabiliriz. Ancak, bu sonuçların kesinli"i hakkında bir yargıya varabilmek için daha fazla sözcük içeren ve genel amaçlı bir dil derlemi üzerinde ara!tırma yapmamız gerekir. Yurt içi / dı!ı tamlaması, gazete haberlerinden olu!an derlemimizde sıklıkla ekonomi-ticaret ve kültürel-politik etkinleri anlatan ba"lamlarda kullanılmı!tır. A!a"ıdaki örneklerde piyasa, küresel kriz, gayri safi milli gelir sözcükleri ve sözcük grupları ekonomi ve ticaret üst anlam alanına gönderme yaparak anlam ortaklı"ı sergilerken; yarı!, konser, miting, Baykal’ın ziyareti gibi sözcük ve sözcük gruplarının ortak anlam alanının kültürel ve politik etkinlikler olu!turmaktadır. (1) Ekonomi-ticaret Yurt dı!ı piyasalarda Küresel krizin yurt içine yansımaları Gayri safi milli gelirin yurt içi hasılaya oranı (2) Kültürel-politik etkinlikler Yurt içinde düzenlenen yarı!ta Yurt dı!ında verdi"i konserde Baykal’ın yurt dı!ı ziyaretlerinin Mitingler tüm yurtta iptal Sıklıkla kalıpla!mı! anlatımlarda yer alan vatan sözcü"ünün anlam tercihleri arasında a!a"ıda görüldü"ü gibi duygusal durumlara gönderme yapan sevgisi, haini ve hasreti sözcüklerinin yanı sıra Türk toplumunda zorunlu olan askerlik görevini anlatan ba"lamlarda kullanılan askerler, !ehit oldu, vatani gibi sözcüklere de rastlamaktayız. (3) Duygusal durumların betimlenmesi Vatan sevgisiyle dolu Vatan haini ilan edildi Gurbetçilerin vatan hasreti (4) Askeri kavramlar Vatan için !ehit oldu Askerler vatan u"runa 350 Vatani görevini tamamlayarak E!dizim ö"eleri ve anlam tercihleri ile birbirlerinden ayrılan yönlerini belirledi"imiz yurt ve vatan sözcükleri için derlem verisi temelli sözlük maddesi geli!tirmek, bölümün ba!ında bu sözcükler için sundu"umuz okul sözlü"ündeki sözlük girdilerinden daha farklı olacaktır. Burada !unu vurgulamakta da yarar görüyoruz. Sözlük yazımı (lexicography) ayrı bir bilim alanıdır. Bu alanın kendine özgü yöntem ve yakla!ımları, bu çalı!manın amacının ve kapsamının dı!ında kalmaktadır. Biz burada sadece yukarıda yaptı"ımız gözlemleri bir sözlük maddesine nasıl aktarabiliriz, bunu denemeye çalı!aca"ız. Daha yetkin ve kapsamlı tanımları elbette sözlük yazarları yapacaklardır. (5) ve (6)’da sunulan sözlük maddesi önerilerinde yurt sözcü"ünün hem ekonomi, kültür ve siyaset anlam tercihlerini hem de uzamsal anlamını vurgulayan bir tanım yaparken, vatan sözcü"ünün duygusal durumları betimlemesini temel alan bir tanımın iki sözcü"ün içlemi hakkında daha ayrı!tırıcı bilgi verece"ini dü!ündük. Sözcüklerin kullanımlarını örnekleyen tümceler derlem verisinden alınmı!tır. (5) Yurt Ekonomi-Kültür-Siyaset: Ekonomik, ticari, kültürel, siyasi etkinliklerin gerçekle!ti"i toprak parçası, yer,ülke. Örn: Krizin önüne geçilmesiyle yurt dı!ı piyasalarda canlanma ba!ladı. Cumhuriyet mitingleri tüm yurtta iptal edildi. (6) Vatan Duygu: Bir kimsenin do"up büyüdü"ü topraklar için geli!tirdi"i duygusal ba". Örn: Almanyadaki gurbetçilerin vatan hasretini Türk Sanat Müzi"i sanatçıları dindirdi. Günümüzde artık politikacılara vatan haini gözüyle bakılıyor. 2.2 Yollamak - Göndermek Her ikisi de Türkçe olan yollamak ve göndermek eylemlerini Aksan “tam e!anlamlı durumuna gelmi! ö"eler” olarak tanımlar ve birinin di"eri yerine kullanılabilecek nitelikte oldu"unu !u örneklerle gösterir: Bana para göndermi! / Bana para yollamı!; Haber göndermi! / Haber yollamı! (1999:79). Aynı biçimde, Özon’un (1999) okul sözlü"ünde yollamak ve göndermek eylemlerinin e!anlamlı olarak tanımlandı"ını görüyoruz. Yollamak: Yola çıkarmak, göndermek. 351 Göndermek: 1. Götürmek veya gitmek i!ini ba!kasına yaptırmak. 2. Yola çıkarmak. 3. Yollamak. Elimizdeki veriler oldukça ikna edici görünmesine kar!ın, dilde birbiriyle aynı i!leve sahip iki ö"enin bulunmasının güç oldu"u temel bilgisinden hareketle yollamak ve göndermek eylemleri arasındaki kullanım farkını belirlemek için bu eylemleri 2 milyon sözcükten olu!an ODTÜ Türkçe Derlemi’nde herhangi bir metin türü sınırlandırması yapmaksızın sorguladık. Sorgu sonuçları oldukça çarpıcıydı. 2 milyon sözcük içinde göndermek’in 403 kez yollamak’ın 82 kez kullanıldı"ını saptadık. Bu sonuca dayanarak Türkçe kullananların göndermek eylemini yollamak eylemine göre daha sık tercih ettiklerini söyleyebiliriz. Tablo (3) Göndermek Sözcü"ünün Sol E!dizim Ö"eleri Göndermek: Sol E$dizim resmi kurum (75) < cezaevi 15, ba!bakanlık 9, meclis 9, mahkeme 6, savcılık 5 vb.> sonra (7) bir (70) mesaj (9) de (57) -ta! (9) ve (30) yazı (8) bu (20) mektup (6) geri (12) haber (5) 4:4’lük aralıkta ba"ımlı dizin satırlarından örnekler: 1. Bush’a bir mektup gönderdim Türkiye’nin geçmi!te Kore 2. düzenlemeyi kabul edip geri gönderebilecek #! Bankası, Net Turizm 3. ben Manastır’a haber gönderece%im belki bu ak!am oraya 4. ancak Cumhurba!kanı yüce mahkemeye gönderebilirdi #kinci Dünya Sava!ı sırasında 5. almak suçundan tutuklanarak cezaevine gönderildi. Muhabir, savcının talimatıyla ifadesi Tablo (4) Yollamak Sözcü"ünün Sol E!dizim Ö"eleri Yollamak: Sol E$dizim bir (17) çiçek (3) de (13) ki (2) çocuk (5) geri (2) ev (4) 4:4’lük aralıkta ba"ımlı dizin satırlarından örnekler: ölüme (2) 1. iddiada bulundu. Evime de yollamayın paketleri zarfından çıkarırken 2. çıkarları için çocukları ölüme yollamayaca%ız diyen sulh neferleri…Necmettin 3. gece beklettikten sonra geri yollamı$lardı Bu kez ülkeye girmeyi Göndermek eyleminin ilk 20 e!dizimi arasında sıklıkla birlikte oldu"u 352 sözcüklerin %16’sının anlam ortaklı"ı gösterdi"ini saptadık. Bunlar, meclis, cezaevi, mahkeme, ba!kanlık, savcılık gibi devlet yönetiminde idari i!leyi!i temsil eden resmi kurumlarken yollamak eyleminin böyle bir anlam tercihi olmadı"ını derlemden elde etti"imiz örneklerde gördük. 82 kez kullanılan yollamak bir kez bile resmi kurumları anlatan isimlerle birlikte olmamı!tır. Göndermek eyleminin belirledi"imiz anlam tercihi, daha fazla sözcük içeren, genel amaçlı bir Türkçe derlem üzerinde de ara!tırılmalı ve belirlenen bu e!dizimlili"in sa"laması yapılmalıdır. Bu sa"lama yapılıncaya kadar, elimizdeki bulgulara dayanarak göndermek ve yollamak arasındaki ince anlam farkının bir kimsenin ya da nesnenin nereye gönderildi"i veya yollandı"ına göre belirlendi"ini; neyin ya da kimin gönderildi"i ya da yollandı"ına göre kullanıcı tercihlerinin !ekillenmedi"ini söyleyebiliriz. Bu betimlemeden hareketle göndermek eylemi derlem temelli bir sözlükte a!a"ıdaki gibi sunulabilir. (7) Göndermek Resmi Kurumlar: Bir kimsenin ya da bir nesnenin mahkeme, savcılık, cezaevi, meclis gibi bir yere gitmek üzere yola çıkmasını sa"lamak. Örn: Yargıtay dosyayı yerel mahkemeye gönderecek. Partiler hazırlanan kanun tasarısını Ba!bakanlı"ı gönderdi. 2.3 Beyaz - Ak Arapça olan beyaz ve Türkçe ak renk sıfatları Okullar için Ça"da! Türkçe Sözlükte biri di"erinin yerine kullanılabilen e!anlamlı sözcükler olarak tanımlanır. Ak: Süt renginde, kar renginde olan. Beyaz: Ak. (Özon, 1999) ODTÜ Türkçe Derlemi’ni ve ba"ımlı dizimler yazılımlarını kullanarak yaptı"ımız ara!tırmada, 2 milyonluk derlemde ak sözcü"ünün sadece 49 kez beyaz’ın ise 419 kez kullanıldı"ını belirledik. Beyaz sözcü"ünü ilk 90 örnekle sınırlayarak e!dizim örüntülerini ara!tırdık. Buna göre, beyaz ve ak sözcüklerinin en sık gözlemlenen sol ve sa" e!dizim ö"eleri ve bunların bazı örnekleri a!a"ıda verilmi!tir. Tablo (5) Beyaz Sözcü"ünün Sol ve Sa" E!dizim Ö"eleri Sol E$dizim Sa% E$dizim siyah (7) saç (11) o (5) bir (6) gibi (4) gömlek (3) 353 üzerine (2) peynir (3) bir (2) Rus (2) kırmızı (2) adam (2) elbiseli (2) güvercin (2) çorap (2) !arap (2) 4:4’lük aralıkta sol ve sa" ba"ımlı dizin satırlarından örnekler: 1. kafamızda tercüme ederken siyah beyaz Türk filmlerinin kli!eleriyle dü!ünürdük 2. gömlekler giyiyordu. Kar gibi beyaz di!leri, yüzünü ı!ıltılara bo"uyordu 3. gözlü, paslı teneke üzerine beyaz boya ile eksozcu Halil 4. Kırmızı beyaz bayrak her daim takım 5. bir !ey oldu; o beyaz saçlı nur yüzlü ya!lı 6. #ncecik çerçeveli büyükçe beyaz bir kare... Ortasında her 7. 1990'lı yıllarda beyaz gömlekleriyle hisse senedi i!lemi 8. Eski bir beyaz Rus. Ne kadar güzel, Tablo (6) Ak Sözcü"ünün Sol ve Sa" E!dizim Ö"eleri Sol E$dizim Sa% E$dizim saç (3) kara (6) dü!mek (3) sakal (6) bıyık (2) kıl (5) içinde (2) saç (4) tel (2) dü!mek (4) kurt (3) pak (2) köpük (2) süt (2) ba!lı (2) 4:4’lük aralıkta sol ve sa" ba"ımlı dizin satırlarından örnekler: 1. Saçlarıma ak dü!tü, sana ad bulamadım 2. ya!adık bu ara. Dü!tü ak üstüne kara 3. Saçına bir tel ak dü!memi!ti 4. cennetle cehennem, di!iyle erkek, ak ile kara, sava!la barı!. 5. upuzun ak sakallı, ba!ında kalın kavu"u 6. bir ses tonuyla konu!an ak saçlı, gözlüklü adam... Etrafındaki 7. çırpı!ı hı!ırtısına dönüyor. Kadını ak pak keten çar!aflar üstüne Beyaz ve ak sözcükleriyle e!dizimlilik gösteren ö"elere dilbilgisi özellikleri açısından baktı"ımızda beyazla birlikte renk sıfatlarının, renk tanımı yapan (pembe, kırmızı) ya da kar!ıt anlamda olan (siyah) ve ilgeçlerin (gibi, üzerine) 354 kullanıldı"ını görüyoruz. Ak sözcü"ü sadece kar!ıt anlamdaki renk sıfatıyla (kara) ve kalıpla!mı! anlatım olu!turan ikileme yapılarında (ak pak) kar!ımıza çıkmaktadır. Beyazın siyah ile akın kara ile de"i!mez biçimde bir örüntü olu!turması dikkate de"erdir. Bu dizimlerde, dizimi olu!turan ö"eler arasında herhangi bir konumsal esnekli"e izin verilmedi"ini de aklımızda tutmamız gerekir. Bir ba!ka anlatımla, dizimler siyah-beyaz, ak-kara biçimindedir. Anlam tercihleri açısından inceledi"imizde, giysileri betimlerken, beyaz gömlek, beyaz ceket, beyaz elbise, beyaz fanila gibi ve ten rengine ba"lı betimlemelerde beyaz adam, beyaz ten gibi beyaz’ın tercih edildi"ini görüyoruz. Derlemden elde etti"imiz verimizde sadece birer kez ak ten ve ak gömlek e!dizimliliklerine rastlanmı!tır. Di"er yandan, saç, sakal, bıyık betimlemelerinde ço"unlukla ak’ın kullanıldı"ını gördük (ak saç / sakal / bıyık; ??beyaz sakal / bıyık). Yukarıdaki betimlemeler çerçevesinde Etkinliklerle Türkçe 2 Ö"reniyorum kitabında hemen hemen her ünitede yer alan bir alı!tırma biçimini nasıl geli!tirebiliriz bunu göstermek istiyoruz. Etkinlik kitabından alınan a!a"ıdaki alı!tırmada tümce içinde koyu yazılan sözcü"ün e!anlamlısının yazılması isteniyor. (8) Çatıdan beyaz bir güvercin havalandı. Yukarıdaki tümcede ö"rencilerden beyaz yerine ak yazmaları bekleniyor. Renk sıfatlarının güç ö"renildi"ini gözönüne alırsak birçok ö"rencinin beyaz yerine gerçekten ne zaman ak sıfatını seçeceklerini tam olarak kavramadan alı!tırmayı yaptıklarını kolayca kestirebiliriz. Böylesi bir alı!tırma yerine, ö"rencilere beyaz ve ak sözcüklerinin dilbilgisel, anlambilimsel ve dizimsel sınırlılıklarının farkına vardıran (9)’daki bo!luk doldurma çalı!ması e!anlamlı olan renk sıfatlarının birbirlerinden hangi katmanlarda, nasıl ayrı!tı"ını daha belirgin bir biçimde sunacaktır. Örne"in, ak’ın zıt anlamlı kara sıfatıyla e!dizimlili"i ve de"i!meyen dizilim sırası 2. tümcede kara sıfatını gören ö"renciye beyaz yerine ak’ın seçilmesi gerekti"ine i!aret ederken 4. tümcede kar sözcü"üyle kullanılan gibi ilgeci, dilbilgisel bir i!aret olarak çalı!acak ve kar rengine benzetilen di!lerin beyaz olması gerekti"i sonucuna ö"renciyi ula!tıracaktır. 1., 5., ve 6. tümceleri, beyaz ve ak sıfatlarının belirgin anlam tercihlerini ö"renmi! bir ö"renci kolaylıkla tamamlayacaktır. (9) Tümcelerdeki bo$lukları ak-beyaz sözcüklerinden birini seçerek tamamlayınız. 1. Ay!enin pembe _______ yanakları vardı. 2. Yeni do"an kuzu _______ mı kara mı? 3. Ay!e ____ pak çar!aflar üstünde uyuyordu. 4. Alinin kar gibi ________ di!leri var. 355 5. Okula giderken tüm ö"renciler _______ gömlek giyiyor. 6. Dedem ______ saçlı ve sakallı tonton bir ihtiyardır. SONUÇ Bu çalı!mada, derlem temelli sözcük anlambilimi çalı!malarının sonuçlarının Türkçenin ö"retiminde yer almasının, ö"retim malzemelerinde ya!ayan dilin kullanım ortamlarını yansıtaca"ını örneklerle gösterdik. Okul sözlüklerinin ve Türkçe kitaplarının derlem anlambilimi çalı!malarından çıkan sonuçlar do"rultusunda yeniden gözden geçirilmesi, yukarıda e!anlamlı sözcükler üzerinden örneklemeye çalı!tı"ımız e!dizim ö"elerinin, dilbilgisel yapıların, sözcüklerin anlam tercihlerinin ve dizim olanaklarının ders malzemelerinde yer alması daha etkin bir Türkçe ö"retimi sa"layacaktır. Bu ara!tırmada elde edilen bulguların daha kapsamlı Türkçe derlemler üzerinde sa"laması yapılarak derlem temelli Türkçe sözlük ve okul sözlüklerinin hazırlanması; ayrıca Türkçe sıklık sözlüklerinin yazılmasının Türkçe e"itimine büyük bir katkısı olacaktır. Türkçe ders kitaplarının ve çalı!ma kitaplarının derlemlerden elde edilen örnekler yardımıyla düzenlenmesi, Türkçenin gerçek kullanım ortamlarını yansıttı"ından daha etkin ve kalıcı bir ö"renme sa"layacaktır. KAYNAKÇA Aksan, D. (1999). Anlambilim. Ankara: Engin. A!kıo"lu, E., Özbek, H. H. ve Z. Mülküt, Z. (2007). Etkinliklerle Türkçe 2 Ö"reniyorum. #stanbul: Morpa Yayınları. Firth, J. R. (1957). Papers in Linguistics 1934-1951. Oxford: Oxford University Press. Hunston, S. (2002). Corpora in Applied Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. Kettemann, B., and G. Marko (Eds.) (2002) Teaching and Learning by Doing Corpus Analysis. Amsterdam: Rodopi. Leech, G. (1997). Teaching and Language Corpora: A convergence. in (eds.: A. Wichmann, S. Fligelstone, A. McEnery and G. Knowles) Teaching and Language Corpora, London: Longman. McEnery, T., and Wilson, A. (1996). Corpus Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press. Özon, M. N. (1999). #lkö"retim Okulları #çin Ça"da! Türkçe Sözlük. #stanbul: #nkilap Yayınları. Partington, A. (1998). Patterns and Meanings. Amsterdam: John Benjamins. Sinclair, J. (1996). The Search for Units of Meaning. Textus, 9, 75-106. 356 Sinclair, J. (1998). The Lexical Item. in (ed.: E. Wiegand ) Contrastive Lexical Semantics, Amsterdam: John Benjamins. Sinclair, J. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press. Stubbs, M. (2002). Words and Phrases. Oxford: Blackwell. Thurstun, J., and Candlin, C. (1998). Concordancing and the Teaching of the Vocabulary of the Academic English. English for Specific Purposes, 17, 267-280. Türkçe Ulusal Derlemi Olu!turma Projesi: web: http://www.tudd.org.tr NOTLAR (1) Bu çalı!ma TÜB#TAK 108K242 no’lu proje kapsamında gerçekle!mi!tir. (2) Ara!tırmaya konu olan e!anlamlı sözcüklerin derlem temelli çözümlenmesinde lisans ve yüksek lisans derslerimdeki ö"rencilerim verileri toplama ve ba"ımlı dizinleri olu!turmada yardımcı oldular. Sibel Özçelebi, Saafet Çavu!, Funda Köseömür, Ça"la Üzelakçil, Seda Öz ve #sa Kabakçıo"lun’a katkıları için te!ekkür ederim. Ye!im Aksan Mersin Üniversitesi yesim.aksan@gmail.com 357