Diplwmatiki ergasia

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΑΣΤΟΥΛΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Το ελληνικό κίνημα ειρήνης και η Επιτροπή διά την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνη 1955 - 1967 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΗΣ: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΑΘΗΝΑ 2014 2 Πίνακας περιεχομένων Πρόλογος .................................................................................................................................................. 4 Α. Το διεθνές κίνημα ειρήνης ................................................................................................................... 6 B. Η Ελληνική Επιτροπή διά την Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνη – ΕΕΔΥΕ, 1955-1967 ...................... 25 Β.1.Καταστατικό ................................................................................................................................ 27 Β.2. Ένα συνοπτικό χρονικό των δράσεων της ΕΕΔΥΕ .................................................................... 30 Β.3. Το περιοδικό Δρόμοι της Ειρήνης. ............................................................................................. 63 Β.3.1. Χαρακτήρας και Θεματογραφία .......................................................................................... 64 Β.3.2. Η εμφάνιση της ιστορίας στο περιοδικό .............................................................................. 67 Β.3.3. Σχέσεις με την ΕΔΑ και το τέλος της πρώτης φάσης κυκλοφορίας. .................................... 69 Γ. Η τομή του 1963. Στιγμιαία άνοδος ή απαρχή της φθίνουσας πορείας; ............................................. 73 Γ.1. Σχέσεις με ΕΔΑ ........................................................................................................................... 73 Γ.2. Ο Λαμπράκης και τα αποτελέσματα της δολοφονίας του. .......................................................... 76 Γ.3. Ο ρόλος της Ένωσης Κέντρου. ................................................................................................... 81 Δ. Τα χαρακτηριστικά της ΕΕΔΥΕ ........................................................................................................ 84 Δ.1. Πολιτικός λόγος. ......................................................................................................................... 85 Δ.2.Πολιτικοποίηση της ΕΕΔΥΕ........................................................................................................ 92 Δ.3. Μορφές δράσης και συμβολισμοί ............................................................................................... 95 Δ.4. Σχέσεις με οργανώσεις του εξωτερικού. ..................................................................................... 97 Δ.4.1. Διαφορές και ομοιότητες με τις οργανώσεις του εξωτερικού. ............................................. 98 Αντί επιλόγου ....................................................................................................................................... 102 Παράρτημα ........................................................................................................................................... 105 Συντομογραφίες ................................................................................................................................... 111 Πηγές και Βιβλιογραφία ....................................................................................................................... 112 3 Πρόλογος Η μελέτη που ακολουθεί έχει ως στόχο να παρουσιάσει την πρώτη ειρηνιστική οργάνωση στην Ελλάδα, την Ελληνική Επιτροπή Ειρήνης διά την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνην (ΕΕΔΥΕ), που ιδρύθηκε το 1955. Στους στόχους της εργασίας είναι να μελετηθεί η φυσιογνωμία της, η ανάπτυξή της καθώς και να καταγραφούν οι σημαντικότερες μορφές δράσης της, η οργανωτική συγκρότηση, ο ιδεολογικοπολιτικός λόγος της και τα ευρύτερα συμπεράσματα που συνάγονται από την μελέτη μιας οργάνωσης με διεθνή χαρακτήρα στο ελληνικό μεταπολεμικό κράτος. Η ΕΕΔΥΕ αποτέλεσε παράγωγο των αντιδράσεων και της διεθνούς κινητοποίησης που πραγματοποιήθηκε την επόμενη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και οδήγησαν στην ανάπτυξη του αντιπολεμικού κινήματος. Ο κυριότερος φόβος της μεταπολεμικής κοινωνίας ήταν η έκρηξη ενός νέου πολέμου και η επαναχρησιμοποίηση πυρηνικών όπλων. Ο αγώνας για τον εξοπλισμό με πυρηνικά όπλα μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕΣΔ, ευνόησε τη δημιουργία και την ανάπτυξη του αντιπολεμικού κινήματος, στο οποίο εντάσσεται και η ΕΕΔΥΕ. Συνεπώς ο διεθνής παράγοντας, τουλάχιστον όσον αφορά τη δημιουργία της οργάνωσης, είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Ως εκ τούτου στο πρώτο κεφάλαιο θα παρουσιαστεί η ανάπτυξη του διεθνούς ειρηνιστικού κινήματος από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, όταν εμφανίστηκαν κάποιες πρώτες μορφές δράσεων με φιλειρηνικό χαρακτήρα που κατήγγειλαν ως επί το πλείστον την ρίψη ατομικών βομβών στην Ιαπωνία, έως και την αρχή της εξασθένισής του το 1963. Στα 13 χρόνια που μεσολάβησαν θα δούμε την πορεία ανάπτυξης και μαζικοποίησης του αντιπολεμικού κινήματος, που στη διεθνή του εκδοχή λειτούργησε ως μέσο πίεσης για την αποτροπή ενός πυρηνικού πολέμου, και θα τονιστούν οι βασικότεροι σταθμοί και οι σημαντικότερες οργανώσεις ως προς την επιρροή που άσκησαν και την αποδοχή που έλαβαν από την κοινωνία. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει η αποτύπωση των σημαντικών στιγμών της ΕΕΔΥΕ, από τη στιγμή της ίδρυσής της, μέχρι και τη διάλυσή της από την απριλιανή δικτατορία το 1967. Θα παρουσιαστεί το καταστατικό της Επιτροπής, όπου θα δούμε τους στόχους που έβαζε η οργάνωση στα πρώτα χρόνια που ακολούθησαν την ίδρυσή 4 της και θα ακολουθήσει μία συνοπτική παρουσίαση των δράσεων της οργάνωσης, οι οποίες περιελάμβαναν κυρίως εκκλήσεις, επιστολές διαμαρτυρίας, συγκεντρώσεις, καθώς και την οργάνωση των δύο μοναδικών συνεδρίων της. Θα επισημανθούν, επίσης, οι συμμετοχές της Επιτροπής σε διεθνή συνέδρια, γεγονός που αναδείκνυε τον διεθνή χαρακτήρα της. Τα κείμενα και οι ομιλίες των μελών της Επιτροπής, σε συνέδρια και συγκεντρώσεις, όπως και οι δημοσιευμένες εκκλήσεις και επιστολές της, αποτελούν πηγές για να αναδειχθεί το ιδεολογικό υπόβαθρο και η δράση της. Στο τρίτο κεφάλαιο, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τους λόγους για τους οποίους το 1963 αποτέλεσε τομή για τη δράση της Επιτροπής. Κυρίαρχο ρόλο στην προσπάθειά μας να υποστηρίξουμε ότι το 1963 ήταν κομβικό έτος για την παρουσία της οργάνωσης, έχει η σχέση της ΕΕΔΥΕ με την ΕΔΑ. Στην προσπάθειά μας αυτή θα συνδυάσουμε στοιχεία του δεύτερου μέρους, που αναδεικνύουν τις στενές σχέσεις των δύο οργανώσεων, με ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα το συγκεκριμένο έτος. Μέσα από τη σύνδεση γεγονότων και των διεργασιών που αυτά προκάλεσαν θα γίνει μία προσπάθεια να φωτιστούν οι πτυχές της φθίνουσας πορείας που ακολούθησε η οργάνωση από το 1963 και έπειτα. Στο τελευταίο μέρος, θα σημειωθούν τα χαρακτηριστικά της ΕΕΔΥΕ. Ο πολιτικός λόγος που χρησιμοποίησε και η έντονη πολιτικοποίησή της, στοιχεία τα οποία έδωσαν στην οργάνωση διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις αντίστοιχες οργανώσεις στο εξωτερικό. Επιχειρώντας να αναδείξουμε όσο το δυνατόν ευκρινέστερα τα βασικά γνωρίσματα της Επιτροπής θα εξετάσουμε τις διαφορές και τις ομοιότητές της με τις ειρηνιστικές οργανώσεις του εξωτερικού. Με αυτό τον τρόπο θα διακρίνουμε ότι καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας της Επιτροπής έπαιξε η συγκρότηση του μετεμφυλιακού κράτους, σε συνδυασμό με τις σχέσεις της με την ΕΔΑ. Και αυτά τα δύο θα αποτελέσουν εργαλεία για να απαντήσουμε στο αν τελικά η παρουσία της ειρηνιστικής οργάνωσης ήταν απόρροια διάχυσης ενός διεθνικού αντιπολεμικού κλίματος ή ήταν αποτέλεσμα της ανάγκης της αριστεράς να επιβιώσει και να ανασυνταχθεί γύρω της. Παράλληλα θα αναδείξουμε το πώς η ΕΕΔΥΕ με την στροφή του ενδιαφέροντός της στα εσωτερικά προβλήματα, βοήθησε στην εμφάνιση των σπερμάτων διαμαρτυρίας που θα οδηγούσαν στις ραγδαίες πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις των μέσων της δεκαετίας του 1960. Τα ευρήματα της έρευνας προέκυψαν από αρχειακή ως επί το πλείστον έρευνα καθώς η βιβλιογραφική αναφορά στην ΕΕΔΥΕ και γενικότερα στο αντιπολεμικό 5 κίνημα είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Η μοναδική ιστορική μελέτη που παρουσιάζει κάποιες πτυχές της Επιτροπής είναι του Λυκούργου Κουρκουβέλα, ο οποίος εξετάζει τον αντίκτυπο του ζητήματος των πυρηνικών όπλων στην Ελλάδα1. Η απουσία δευτερογενούς βιβλιογραφίας έγκειται κατά τη γνώμη μας στη στενή σύνδεση του αντιπολεμικού κινήματος με την αριστερά, και έτσι αρκετοί μελετητές ενέταξαν το ειρηνιστικό κίνημα στο πλαίσιο των κινηματικών δράσεων της ΕΔΑ. Οι πρωτογενείς πηγές, στις οποίες στηρίχτηκε η παρούσα μελέτη βρίσκονται στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Στα ΑΣΚΙ υπάρχει ένας ικανοποιητικός αριθμός αρχείων, μητρώων και πρακτικών συνεδριάσεων όπου αναδεικνύεται η δραστηριότητα του αντιπολεμικού κινήματος. Για την παρούσα έρευνα, μελετήθηκε στο Αρχείο της ΕΔΑ, το τμήμα με τίτλο Κίνημα Ειρήνης. Το αρχείο περιλαμβάνει 12 κουτιά, χωρισμένα σε 3 ενότητες: 1) Ελληνική Επιτροπή διά την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνην (κουτιά 256, 257, 258, 259, 260), 2) Κινήσεις για την Ειρήνη (261, 262, 263, 264) και 3) Διεθνές κίνημα Ειρήνης (265, 266, 267). Για την αποπεράτωση της έρευνας μελετήθηκαν τα κουτιά και των τριών ενοτήτων, αλλά ο κύριος όγκος των πηγών ανήκει στην πρώτη ενότητα. Σημαντική πηγή, επίσης, αποτέλεσε και το περιοδικό της οργάνωσης Δρόμοι της Ειρήνης, του οποίου όλα τα τεύχη βρίσκονται συγκεντρωμένα στα ΑΣΚΙ. Το περιοδικό ξεκίνησε αρχικά ως δελτίο τύπου της ΕΕΔΥΕ και εξελίχθηκε σε ένα από τα πιο προοδευτικά έντυπα της εποχής. Μέσω των Δρόμων, που ήταν το θεωρητικό όργανο της Επιτροπής μπορέσαμε να βρούμε στοιχεία τα οποία αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά της οργάνωσης και απαντούν σε μία σειρά ερωτημάτων, σημαντικά για την έρευνά μας, όπως κατά πόσο είναι η ΕΕΔΥΕ μετωπικό σχήμα της ΕΔΑ, σε ποιο κοινό απευθύνεται η Επιτροπή, τα αιτήματα της κ.ά. Λυκούργος Κουρκουβέλας, Η Ελλάδα και το ζήτημα των πυρηνικών όπλων 1957-1963,Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2011. 1 6 Α. Το διεθνές κίνημα ειρήνης Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στόχος νικητών και ηττημένων ήταν η ανάπτυξη και η πρόοδος στον οικονομικό τομέα μετά τις σοβαρές επιπτώσεις εξαιτίας των καταστροφών που προκάλεσε ο πόλεμος. Για να πραγματοποιηθεί η γενικότερη ανασυγκρότηση ήταν απαραίτητο να διασφαλιστεί η παγκόσμια ειρήνη αλλά και να συναινέσουν οι πολιτικές δυνάμεις στη συγκρότηση κράτους πρόνοιας στο εσωτερικό των χωρών. Στις δεκαετίες του 1950 και 1960 που εξετάζουμε η ειδοποιός διαφορά αναφορικά με το διεθνές κλίμα σε σχέση με προηγούμενα χρόνια είναι ο Ψυχρός Πόλεμος. Η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου χαρακτηρίστηκε από τον πολυεπίπεδο ανταγωνισμό ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Σοβιετική Ένωση, ο οποίος δεν έφτασε ποτέ στη μεταξύ τους άμεση και ανοιχτή πολεμική σύγκρουση2. Το αποτέλεσμα όμως του ψυχροπολεμικού κλίματος σε διεθνές επίπεδο ήταν η διαίρεση της υφηλίου, και κυρίως της Ευρώπης, σε τομείς ενδιαφέροντος και επιρροής. Εντός του κλίματος αυτού, δημιουργήθηκαν προϋποθέσεις για να συντελεστεί τομή στην πορεία της σκέψης, της πολιτικής και του πολιτισμού σε διεθνές επίπεδο και κλήθηκε η ανθρωπότητα να απαντήσει σε καίρια ερωτήματα κοινωνικής, οικονομικής αλλά και ηθικής φύσεως, καθώς ο κόσμος εισήρθε σε μία εποχή αμφισβήτησης και ρήξης με τις αντιλήψεις του παρελθόντος. Αποφασιστικό ρόλο στην ψυχροπολεμική περίοδο έπαιξαν τα πυρηνικά όπλα. Η πυρηνική ισχύς λειτούργησε ως θεμελιώδη πτυχή των σχέσεων ανάμεσα στο δυτικό και ανατολικό κόσμο και μπορούμε να πούμε ότι αποτέλεσε κεντρικό χαρακτηριστικό της ψυχροπολεμικής περιόδου καθώς η κρατική πολιτική των χωρών ήταν αν όχι σε άρρηκτη, σίγουρα όμως σε στενή σχέση με την πυρηνική στρατηγική. Ο ανταγωνισμός των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ, τους οδήγησε σε ένα άνευ προηγουμένου αγώνα εξοπλισμού, γεγονός που προκάλεσε την έντονη αμφισβήτηση από την κοινή γνώμη. Ουσιαστικά, ο μεγαλύτερος φόβος της ανθρωπότητας δεν ήταν μόνο η έκρηξη ενός νέου πολέμου, αλλά η επαναχρησιμοποίηση πυρηνικών όπλων, τα αποτελέσματα της 2 Στο ίδιο, σ.19. 7 χρήσης των οποίων είδε και κατανόησε ολόκληρη η υφήλιος με τη ρίψη των ατομικών βομβών στις δύο Ιαπωνικές πόλεις, Χιροσίμα και Ναγκασάκι, αναγκάζοντας την Ιαπωνία να συνθηκολογήσει. Η ανησυχία της διεθνούς κοινότητας για τα αποτελέσματα της τεχνολογικής προόδου και του τρόπου χρήσης της, οδήγησε σε διαβουλεύσεις στους κόλπους διεθνών οργανισμών, κυρίως στον Ο.Η.Ε, επιχειρώντας οι ισχυρές χώρες να οδηγηθούν σε συμφωνίες που θα εμπόδιζαν την χρήση πυρηνικών αλλά και συμβατικών όπλων. Έτσι βλέπουμε ότι μπροστά στον κίνδυνο των πυρηνικών όπλων, υπήρξε μια πρώτης μορφής κινητοποίηση για να ξεκινήσουν έστω συζητήσεις γύρω από το ζήτημα του αφοπλισμού που είχε μείνει μετέωρο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η εκτεταμένη χρήση χημικών που έλαβε χώρα στον «Μεγάλο» πόλεμο, δεν είχε κλονίσει την κοινή γνώμη με συνέπεια να μη δοθεί έμφαση στο ζήτημα του αφοπλισμού. Μετά τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο δεν εμφανίστηκε κίνημα ειρήνης αντίστοιχο με αυτό της δεύτερης στον 20Ο αιώνα μεταπολεμικής περιόδου. Η μη ορθολογική χρήση της πυρηνικής και συμβατικής τεχνολογίας και οι μεγάλες ανθρώπινες απώλειες κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς και η ρίψη των πυρηνικών βομβών στις δύο πόλεις της Ιαπωνίας, συντάραξαν τη διεθνή κοινότητα. Ο πυρηνικός ανταγωνισμός ΗΠΑ – ΕΣΣΔ αλλά και άλλων κρατών, όπως η Μ. Βρετανία, η Γαλλία και η Κίνα εντός της ψυχροπολεμικής πραγματικότητας, σηματοδοτούσαν κινδύνους άμεσους για την ανθρωπότητα. Είχαν γίνει πλέον αντιληπτοί οι κίνδυνοι που μπορούσαν να προκληθούν από την εξέλιξη των όπλων μαζικής καταστροφής και τον εξοπλιστικό ανταγωνισμό ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις3. Οι συζητήσεις που προέκυψαν γύρω από το ζήτημα του αφοπλισμού αποτέλεσαν σε πρώτη φάση την ευκαιρία για το αντιπολεμικό κίνημα να αναπτυχθεί, καθώς οι προαναφερθείσες εξελίξεις έγιναν αφορμή να διαδοθεί σε όλο τον κόσμο η αγωνία και ο φόβος μπροστά στον ενδεχόμενο κίνδυνο ενός νέου καταστρεπτικού πολέμου. Τα πρώτα σημάδια αντίδρασης στην ατομική βόμβα εμφανίστηκαν στη χώρα που γνώρισε τις «παρενέργειες» της χρήσης ενός τέτοιου όπλου, δηλαδή στην Ιαπωνία. Οι πολίτες των δύο κατεστραμμένων πόλεων καθώς και μία ομάδα διανοουμένων προσπάθησαν να δώσουν ένα νέο νόημα στην καταστρεπτική αυτή εμπειρία4. Στη Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, «Το αντιπολεμικό κίνημα στην Ελλάδα 1957-1967», μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Αθήνα 2011,σ.13. 4 Lawrence Wittner, Confronting the Bomb: A Short History of the World Nuclear Disarmament Movement, Stanford California, Stanford University Press,2009, σ. 11. 3 8 Χιροσίμα, πέρα από το ότι αφιέρωσαν βραδιές ποίησης στη μνήμη των νεκρών, τον Μάρτιο του 1946 κυκλοφόρησαν ένα περιοδικό με την ονομασία «Ghugoku Culture», το οποίο ήταν αφιερωμένο στις επιπτώσεις της χρήσης της ατομικής βόμβας. Τον επόμενο χρόνο ιδρύθηκε ο Σύνδεσμος Ειρήνης της Χιροσίμα (Hiroshima Peace Association) συγκεντρώνοντας στους κόλπους του 350 οργανώσεις, θρησκευτικές αλλά και διάφορες οργανώσεις πολιτών. Από τις πρώτες ενέργειές του ήταν η διοργάνωση σε όλη την πόλη του πρώτου ειρηνικού φεστιβάλ. Από το 1948, εδραιώθηκαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι ειρηνικές πορείες, οι οποίες απέδιδαν φόρο τιμής στα θύματα της ατομικής βόμβας. Επίσης, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι το 1948 αποτέλεσε το έτος που ξεκίνησαν οι προσπάθειες να θεσμοθετηθεί άτυπα η 6η Αυγούστου ως παγκόσμια μέρα της ειρήνης. Ένας επιζών της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα, ο Kiyoshi Tanimoto, η εμπειρία του οποίου συμπεριλήφθηκε μαζί με άλλων έξι ατόμων στο βιβλίο του John Hersey, «Hiroshima» που κυκλοφόρησε από το περιοδικό New Yorker, ξεκίνησε μία καμπάνια ώστε να αναγνωριστεί η έκτη μέρα του Αυγούστου ως παγκόσμια μέρα ειρήνης5. Είκοσι χώρες απάντησαν θετικά στην πρόσκληση αυτή, οργανώνοντας τη συγκεκριμένη ημέρα δημόσιες συναθροίσεις που έλαβαν τον χαρακτήρα των εκδηλώσεων μνήμης αλλά και της διάδοσης του φιλειρηνικού πνεύματος. Καθώς η ιδέα αυτή έγινε αποδεκτή, το κίνημα ειρήνης της Χιροσίμα ανέπτυξε ισχυρούς δεσμούς με τους αμερικανούς υποστηρικτές του και τα έτη 1948 και 1949 βρήκαν τον Tanimoto να περιοδεύει στις Η.Π.Α με σκοπό να συγκεντρώσει υποστήριξη από θρησκευτικές οργανώσεις αλλά και διασκορπισμένους ειρηνιστές. Με τη βοήθεια του συγγραφέα και δημοσιογράφου Norman Cousins και της Pearl Buck, συγγραφέα και κάτοχο του Νόμπελ λογοτεχνίας το 1938, το εγχείρημα αυτό ήρθε εις πέρας. Μάλιστα ο Cousins, επισκεπτόμενος τη Χιροσίμα στις 6 Αυγούστου 1949 για το καθιερωμένο μνημόσυνο, επιστρέφοντας στην Αμερική έφερε μαζί του μία αίτηση υπογεγραμμένη από 110.000 κατοίκους της πόλης, ζητώντας ουσιαστικά να αποτελέσει η πόλη τους μνημείο για την ειρήνη. Παρά το γεγονός ότι ο Πρόεδρος των Η.Π.Α Τρούμαν αρνήθηκε να δεχθεί την αίτηση, αυτή παρουσιάστηκε στον Πρόεδρο της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε. Αυτή ήταν και η πρώτη φάση του Ιαπωνικού κινήματος ειρήνης το οποίο θα βιώσει μία αναγέννηση στα τέλη της δεκαετίας του 1950. 5 Στο ίδιο, σ.11. 9 Την ίδια περίοδο που αναπτύχθηκε μία πρώιμη μορφή ειρηνιστικού κινήματος στην Ιαπωνία, στις Η.Π.Α και στη Δυτική Ευρώπη ξεκινούν οι συζητήσεις για τη δημιουργία αντιπολεμικών – αντιπυρηνικών οργανώσεων, είτε από θρησκευτικούς κύκλους και κύκλους ειρηνιστών, είτε από κύκλους διανοούμενων. Οι πρώτες οργανώσεις που δημιουργούνται δεν έχουν τόσο ξεκάθαρα διεκδικητικό χαρακτήρα όπως θα δούμε ότι είχαν αυτές που έδρασαν στα μέσα της δεκαετίας του 1950, αλλά λειτούργησαν περισσότερο ως σωματεία «ενδιαφέροντος» για το διακύβευμα της παγκόσμιας ειρήνης. Παρ’ όλα αυτά δεν παύουν να είναι τα πρώτα σημάδια ανάπτυξης του αντιπολεμικού κινήματος. Η παρουσία του διεθνούς αντιπολεμικού και ειρηνιστικού κινήματος εκτείνεται σε τρείς χρονικές περιόδους : α) 1945 - 1953 (τα χρόνια αυτά σηματοδοτούν τα πρώτα δείγματα αντίδρασης της κοινωνίας στη νέα εποχή των πυρηνικών όπλων), β) 1954 1958 (όπου αναπτύσσονται και εξελίσσονται μαζικά κινήματα και οργανώσεις που είχαν ως στόχο την παύση των πυρηνικών δοκιμών και την προώθηση της ύφεσης), γ) 1958 – 1964 (η περίοδος της ραγδαίας ανόδου του κινήματος ειρήνης, όχι μόνο ως προς τη μαζικότητα αλλά και στην επιρροή που άσκησε στην κοινή γνώμη) . Τις φάσεις αυτές θα τις παρουσιάσουμε επισκοπώντας την εξέλιξη των κινημάτων σε διάφορες χώρες, κυρίως όμως σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης, και τις Η.Π.Α γιατί τα κινήματα ειρήνης σε Βρετανία και Αμερική κρίνονται ως τα πιο σημαντικά σε σχέση με την επιρροή που άσκησαν. Αποτέλεσαν παραδείγματα για τη μορφή οργάνωσής τους και των δράσεών τους για τις ειρηνιστικές οργανώσεις των υπολοίπων χωρών. Α. Η πρώιμη φάση 1945 – 1953. Το πρώτο δείγμα αντίδρασης στην ατομική βόμβα, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, έλαβε χώρα στην Ιαπωνία. Στη χώρα που επλήγη από το νέο όπλο, πολίτες και κοινωνικοί φορείς αντέδρασαν στην καταστροφή που γνώρισαν με τη δημιουργία τοπικών οργανώσεων ειρήνης, ειδικά στις δύο πληγείσες πόλεις. Από την άλλη μεριά, στις Η.Π.Α η είδηση του πυρηνικού βομβαρδισμού έκανε εξίσου μεγάλη αίσθηση. Το γεγονός, όπως άλλωστε και ευρύτερα ο πόλεμος καταδικάστηκε από θρησκευτικούς παράγοντες και κάποιους ειρηνιστές και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης άρχισαν να προβάλλουν ως θέμα την πυρηνική βόμβα, υποστηρίζοντας ότι η ανάπτυξη γενικά των πυρηνικών όπλων θα οδηγούσε στην παγκόσμια καταστροφή. 10 Οι πρώτοι που τους απασχόλησε έντονα το θέμα των πυρηνικών ήταν οι Αμερικανοί επιστήμονες που εμπλέκονταν με το θέμα. Ενώσεις επιστημόνων από το Σικάγο και τη Νέα Υόρκη που μελετούσαν την ατομική ενέργεια συναντήθηκαν τον Νοέμβριο του 1946, και ίδρυσαν την Ομοσπονδία Αμερικάνων Επιστημόνων (Federation of American Scientists). Δεσμεύτηκαν να απελευθερώσουν τον κόσμο από την απειλή των πυρηνικών όπλων και σχετικά νωρίς έφτασαν τις 3000 μέλη και τις 17 τοπικές οργανώσεις. Το ίδιο έτος ο Leó Szilárd, αμερικάνος φυσικός προχώρησε στη δημιουργία νέας οργάνωσης με την επονομασία Έκτακτη Επιτροπή των Αμερικανών Επιστημόνων (Emergency Committee of Atomic Scientists). Με πρόεδρο τον Albert Einstein, η Επιτροπή αποτελούταν από μία μικρή ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων, οι οποίοι ήταν αποφασισμένοι να τοποθετήσουν το πυρηνικό ζήτημα ξεκάθαρα ενώπιον του κοινού. «Οι επιστήμονες», δήλωνε ο Αϊνστάιν, «πρέπει να αφήσουμε τους ανθρώπους να γνωρίζουν ότι ένα νέο είδος σκέψης είναι απαραίτητο για να επιβιώσει η ανθρωπότητα»6. Κεντρική τους ιδέα ήταν ο διεθνής έλεγχος της ατομικής ενέργειας και πίεσαν αρκετά την κυβέρνηση Τρούμαν προς αυτή την κατεύθυνση. Επίσης, συσπειρώθηκαν πίσω από το σχέδιο Baruch 7, που πρότεινε μεθόδους για αποφυγή ενός πυρηνικού πολέμου αν και δεν τελεσφόρησε. Όταν ο Πρόεδρος Τρούμαν το 1950 ανακοίνωσε την απόφασή του να αναπτύξει την βόμβα υδρογόνου (H – bomb), η Επιτροπή διαμαρτυρήθηκε έντονα επισημαίνοντας ότι ένα τέτοιο Lawrece Wittner, ό.π., σ. 13 Ο Truman όρισε τον υφυπουργό Άμυνας Dean Gooderham Acheson να συντάξει μια έκθεση για τους τρόπους ελέγχου των πυρηνικών όπλων. Ο τελευταίος πρότεινε όχι την «αστυνόμευση» των πυρηνικών όπλων, που τότε ήταν αδύνατη, αλλά τον έλεγχο των πυρηνικών υλικών από ένα διεθνή οργανισμό (Αρχή Πυρηνικής Ανάπτυξης), ο οποίος θα χορηγούσε σχάσιμα υλικά σε χώρες για ειρηνική χρήση. Ακόμα τόνιζε την ανάγκη συνεργασίας με την ΕΣΣΔ στο θέμα του μονοπωλίου κατοχής της ατομικής βόμβας. Στη συνέχεια στη θέση του Acheson ορίστηκε ο Bernard Mannes Baruch, ο οποίος ηγούνταν της αμερικανικής αντιπροσωπείας στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας του ΟΗΕ (UNAEC). Το ομώνυμο σχέδιό του παρουσιάστηκε το 1946 στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας του ΟΗΕ. Οι Αμερικανοί αρνήθηκαν την καταστροφή του πυρηνικού τους οπλοστασίου, ενώ και οι Σοβιετικοί αρνήθηκαν τη διακοπή του πυρηνικού τους προγράμματος. Όμως για να μη φανεί η ΕΣΣΔ αδιάλλακτη αλλά και για να έρθουν η ΗΠΑ σε δύσκολη θέση, ο Andrei Andreyevich Gromyko, αντιπρόσωπος της ΕΣΣΔ στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών και από το 1957 υπουργός Εξωτερικών της χώρας, πρότεινε στην UNAEC, στις 19 Ιουλίου1946, μια συνθήκη με την οποία θα απαγορευόταν τα πυρηνικά όπλα, θα καταστρεφόταν τα υπάρχοντα πυρηνικά (που ήταν μόνο αμερικανικά) και θα δημιουργούνταν μια διεθνή επιτροπή ελέγχου υπό την αιγίδα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Η συνθήκη προέβλεπε ότι θα ελέγχονταν οι εγκαταστάσεις που υποδείκνυε η προς έλεγχο χώρα. Οι ΗΠΑ, κάτω από αυτούς τους όρους, αρνήθηκαν τη σοβιετική αντιπρόταση Η αποτυχία της Έκθεσης Baruch έχει συχνά θεωρηθεί ως ένα βασικό σημείο καμπής στον Ψυχρό Πόλεμο, ως μια αποτυχία να εξασφαλιστεί ο διεθνής έλεγχος των πυρηνικών όπλων, και ουσιαστικά οδήγησε στην κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών που ακολούθησε. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, η Σοβιετική Ένωση είχε ξεκινήσει τις διεργασίες για τη δημιουργία της πρώτης ατομικής βόμβας, αν και δεν την είχε ολοκληρώσει μέχρι το 1949. (Peter Calvocoressi, Διεθνής Πολιτική 1945-2000, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2004, σελ. 71 ) 6 7 11 εγχείρημα επιτάχυνε την κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών και εξέδωσε προειδοποίηση με τα λόγια του Αϊνστάιν: «Ο γενικός αφανισμός μας γνέφει»8. Την ένωση των επιστημόνων στήριξε και μια ιδιότυπη οργάνωση, των Ενωμένων Φεντεραλιστών που ιδρύθηκε το 1947, η οποία προέκυψε από τη συγχώνευση έξι οργανώσεων φεντεραλιστών. Ο πιο γνωστός από τους φεντεραλιστές9 ήταν ο πρύτανης του Πανεπιστημίου του Σικάγο, Robert Hutchins. Στα μέσα του 1949, οι Ενωμένοι Φεντεραλιστές είχαν 720 τμήματα και σχεδόν 50.000 μέλη. Αν και δεν θεωρούσαν ότι ο διεθνής έλεγχος της ατομικής ενέργειας ήταν αρκετός για να αποκλείσει το ενδεχόμενο ενός πυρηνικού πολέμου, παρ’ όλα αυτά συνεργάστηκαν στενά με το κίνημα των επιστημόνων και υποστήριξαν θέσεις για την επιβολή μέτρων ελέγχου στη χρήση πυρηνικών όπλων. Μαζί με τις δύο παραπάνω οργανώσεις, οι ειρηνιστές αποτέλεσαν τον τρίτο πόλο στην ανάπτυξη του πρώιμου αντιπυρηνικού κινήματος. Αν και δεν ήταν μαζικά οργανωμένοι και μεταπολεμικά η επιρροή τους δεν ήταν ιδιαίτερα ισχυρή, αποτέλεσαν ισχυρό σύμμαχο και έδωσαν ώθηση στην εξέλιξη του κινήματος. Ως μακροχρόνιοι επικριτές του πολέμου, ήταν λιγότερο πρόθυμοι από τους επιστήμονες και τους φεντεραλιστές να επικεντρώσουν τις προσπάθειές τους ώστε να επικρίνουν ένα συγκεκριμένο είδος όπλου ή να κρίνουν ότι η ανάπτυξή του αποτελεί σημείο καμπής στην ιστορία. Παρ’ όλα αυτά, αναγνώρισαν τους θανάσιμους κινδύνους της βόμβας και την περαιτέρω «επικινδυνότητα» που προστίθετο σε περίπτωση χρήσης της στον πόλεμο. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, ειρηνιστικές ομάδες οργάνωσαν μικρές αντιπυρηνικές διαδηλώσεις, ανέπτυξαν καλές σχέσεις με άλλες αντιπυρηνικές οργανώσεις και κάλεσαν τους πολίτες της Αμερικής να ανταποκριθούν κατάλληλα στην πρωτοφανή για τους ίδιους πρόκληση των πυρηνικών όπλων. Στην μπροσούρα In Gandhi and the H – bomb, η οποία εκδόθηκε για την οργάνωση Αδελφότητα Συμφιλίωσης (FOR), ο A. J. Muste, ίσως ο πιο γνωστός αμερικανός ειρηνιστής υποστήριξε: «Εάν η ατομική βόμβα και η βόμβα υδρογόνου δε μας ωθούν να έχουμε Lawrence Wittner, ό.π., σ.13. Με τον όρο φεντεραλισμό αναφερόμαστε σε κάθε σύστημα διακυβέρνησης στο πλαίσιο του οποίου περισσότερα από ένα κράτη σχηματίζουν μια ενότητα, παραμένοντας ωστόσο ανεξάρτητα όσον αφορά τις εσωτερικές τους υποθέσεις. Οι υποστηρικτές αυτού του συστήματος αποκαλούνται «φεντεραλιστές». Διάφορες χώρες π.χ. η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Γερμανία, η Ελβετία και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής εφαρμόζουν ομοσπονδιακά συστήματα διακυβέρνησης, σύμφωνα με τα οποία ορισμένοι τομείς (όπως η εξωτερική πολιτική) αποφασίζονται σε ομοσπονδιακό επίπεδο, ενώ άλλοι τομείς αποφασίζονται από κάθε κράτος ξεχωριστά. 8 9 12 επιτεύγματα στην κοινωνική και πολιτική σφαίρα σαν επαναστάτες, τότε δεν έχει μείνει άλλη ελπίδα για τον πολιτισμό»10. Την ίδια χρονική περίοδο που αναπτυσσόταν το κίνημα στις Η.Π.Α, άρχισαν και οι πρώτες ενδείξεις ότι και στη Μεγάλη Βρετανία η χρήση της ατομικής βόμβας στην Ιαπωνία δεν πέρασε απαρατήρητη. Αντιπολεμικές οργανώσεις που προϋπήρχαν, όπως η Αδελφότητα Συμφιλίωσης (FOR) και η Επιτροπή Φίλων της Ειρήνης (Friends Peace Committee) καταδίκασαν τον πυρηνικό βομβαρδισμό των Χιροσίμα και Ναγκασάκι και τον αγώνα για πυρηνικό εξοπλισμό. Οργάνωσαν πορείες στην επέτειο της 6ης Αυγούστου και προώθησαν σχέδια για τον πυρηνικό έλεγχο και τον αφοπλισμό. Εντωμεταξύ, ο Joseph Robtlat11 βοήθησε να ιδρυθεί ο Σύνδεσμος Επιστημόνων Ατομικής ενέργειας (Atomic Scientists’ Association – ASA), πανομοιότυπη οργάνωση με την Επιτροπή των Επιστημόνων που ιδρύθηκε στην Αμερική. Επισήμως ξεκίνησε τη δράση της την άνοιξη του 1946 και σχεδόν αμέσως εξέδωσε μία μικρή εφημερίδα με την επονομασία Atomic Scientists’ News, στην οποία προωθούνταν οι θέσεις του Συνδέσμου για διεθνή έλεγχο της ατομικής ενέργειας. Πέρα από τις οργανώσεις που αναφέραμε, η κοινή γνώμη στην Αγγλία φάνηκε να επηρεάζεται περισσότερο σε σχέση με εκείνην στις Η.Π.Α. Ακόμη και η εφημερίδα Times του Λονδίνου, σε πρωτοσέλιδο ανέφερε: «πρέπει να καταστεί αδύνατο να ξεκινήσει ο πόλεμος, αλλιώς η ανθρωπότητα χάνεται». Επίσης, αν και η Αγγλικανική εκκλησία δεν πήρε ξεκάθαρη στάση απέναντι στα πυρηνικά, δεν έγινε το ίδιο και με το Εργατικό Κόμμα. Το 1948 εξέδωσε μια επιστολή ειρήνης προς το Υπουργείο Εξωτερικών της Βρετανίας, υπογεγραμμένη από 34 βουλευτές του κόμματος και ζητούσε να αποκηρύξει η Βρετανία τα πυρηνικά όπλα και να λάβει ευρεία μέτρα για τον αφοπλισμό. Ακόμη, σύμφωνα με δημοσκοπήσεις του προηγούμενου έτους, όπου οι πολίτες κλήθηκαν να απαντήσουν εάν σε βάθος χρόνου η απελευθέρωση της ατομικής ενέργειας θα είναι θετική ή αρνητική εξέλιξη, μόνο το 28% απάντησαν ότι Lawrence Wittner, ό.π., σ. 14. Ο Joseph Robtlat, ήταν Πολωνός πυρηνικός φυσικός που πήρε την Βρετανική υπηκοότητα και μετά το τέλος του πολέμου έγινε λέκτορας και διευθυντής πυρηνικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ. Μελετώντας χρόνια τη δύναμη της πυρηνικής ενέργειας, αισθάνθηκε προδομένος από τη χρήση πυρηνικών όπλων κατά της Ιαπωνίας και έκανε καμπάνια για ένα τριετές μορατόριουμ στη διεξαγωγή πυρηνικών ερευνών. Ο Rotblat ήταν απόλυτος στο ότι η έρευνά του έπρεπε να έχει μόνο ειρηνικούς στόχους και για τον λόγο αυτό ενδιαφέρθηκε για τις ιατρικές και βιολογικές χρήσεις της ακτινοβολίας 10 11 13 θα είναι θετική εξέλιξη ενώ το 46% απάντησαν ότι θα προκαλέσει περισσότερο κακό παρά καλό12. Στις άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι εξελίξεις όσον αφορά την ανάπτυξη αντιπολεμικών οργανώσεων κρίνεται μάλλον υποτονική. Στη Γαλλία δε δημιουργείται κάποια νέα μαζική οργάνωση, αλλά και δεν ενεργοποιείται και κάποια προϋπάρχουσα. Στη Γερμανία η δωδεκάχρονη παρουσία των Ναζί στην εξουσία είχε θέσει εκτός νόμου πολλούς ειρηνιστικούς συλλόγους, φυλακίζοντας μέλη τους, τα οποία είτε έχασαν τη ζωή τους στη φυλακή είτε εκτελέστηκαν. Παρ’ όλα αυτά, οι ειρηνιστικές ομάδες που είχαν απομείνει μαζί με το τμήμα νεολαίας του Σοσιαλιστικού Κόμματος (SPD) και άλλες πολιτιστικές οργανώσεις οργάνωσαν στις 6 Αυγούστου του 1948 εκδήλωση στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργο με τον τίτλο «Ποτέ ξανά Χιροσίμα». Μάλιστα το επόμενος έτος, τον ίδιο μήνα εορτάστηκε η Παγκόσμια Μέρα Ειρήνης σε πολλές περιοχές της Γερμανίας και στο Βερολίνο πραγματοποιήθηκε εκδήλωση, όπου 11 ειρηνιστικές ομάδες διοργάνωσαν μια εξαιρετικά μεγάλη πορεία13. Πιο υποτονικά ήταν τα πράγματα στην Ιταλία. Όπως και στη Γερμανία εξαιτίας του φασιστικού καθεστώτος, δεν είχαν μείνει οργανώσεις ικανές να ηγηθούν στη δημιουργία ενός πιο μαζικού οργάνου. Οι ειρηνιστές σταδιακά συγκεντρώθηκαν γύρω από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Περούτζια Aldo Capitini και τον στενό του φίλο ιερέα Ferdinando Tartaglia και ίδρυσαν την Ιταλική Ένωση για την Αντίσταση στον Πόλεμο (Italian Association for Resistance to War), η οποία όμως δεν άσκησε αξιοσημείωτη επιρροή. Επιπλέον, ειρηνιστικοί σύλλογοι και οργανώσεις δημιουργήθηκαν και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως στη Δανία, τη Σουηδία και την Ολλανδία αλλά και σε χώρες της Ασίας, όπως η Ινδία όπου ο Γκάντι καταδίκασε επανειλημμένα τα πυρηνικά όπλα, και της Λατινικής Αμερικής. Η έντονη κινητικότητα που είδαμε σε οργανωτικό επίπεδο, δρομολόγησε διαδικασίες που σκοπό είχαν να διευκολύνουν την επικοινωνία και συνεργασία των αντιπολεμικών οργανώσεων ανά τον κόσμο. Το 1948, στις 6 Αυγούστου συνήλθε στην Πολωνία, στην πόλη Βρότσλαβ, διεθνές συνέδριο διανοούμενων για την ειρήνη και ένα χρόνο αργότερα πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι το πρώτο παγκόσμιο αντίστοιχο συνέδριο. Συγκεκριμένα, έλαβαν μέρος 2.200 διακόσιοι αντιπρόσωποι από 72 χώρες. Το συνέδριο έδωσε ώθηση στο αναπτυσσόμενο ειρηνιστικό κίνημα και 12 13 Lawrence Wittner, ό.π., σ.16. Στο ίδιο, σ.19. 14 έτσι αποφασίστηκε η δημιουργία ενός ενιαίου φορέα, που θα αναλάμβανε την συσπείρωση και θα διευκόλυνε την επικοινωνία ανάμεσα στις ανά τον κόσμο αντιπολεμικές οργανώσεις. Μετά τη σύγκληση του Β’ Παγκοσμίου Συνεδρίου Ειρήνης το 1950, προέκυψε το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης (World Peace Council), με σκοπό να γίνει ο καθοδηγητής των προσπαθειών διεύρυνσης του κινήματος ειρήνης και της μεγαλύτερης ενεργοποίησής του. Πρώτος πρόεδρος του Συμβουλίου εκλέχτηκε ο Fredιeric Joliot-Curie, Γάλλος επιστήμονας και κομμουνιστής. Στην αρχή ο αριθμός των μελών του Παγκόσμιου Συμβουλίου ανέρχονταν στα 221. Αργότερα ο αριθμός αυξήθηκε χάρη σε νέες προσχωρήσεις και μετά από πέντε χρόνια ξεπέρασε τα 400 μέλη. Συνερχόταν κάθε χρόνο και συχνότερα εάν κρινόταν ότι υπήρχε κίνδυνος πολέμου. Το γραφείο του απαρτίζονταν από 50 μέλη και η Γραμματεία του είχε έδρα τη Βιέννη. Τέλος, τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς πραγματοποιήθηκε στη Στοκχόλμη δειθνή συνδιάσκεψη για την ειρήνη. Μετά το πέρας των εργασιών εκδόθηκε ένα ψήφισμα, το οποίο είχε συντάξει ο Ρώσος συγγραφέας Ilya Ehrenburg, που έμεινε γνωστό ως η «Έκκληση της Στοκχόλμης» και ζητούσε την άνευ όρων απαγόρευση του ατομικού όπλου, τον στιγματισμό της κυβέρνησης που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το όπλο ως «εγκληματία πολέμου» και τον αφοπλισμό των ΗΠΑ και ΕΣΣΔ14. Η δράση αυτή αποτέλεσε μία από τις πρώτες πρωτοβουλίες που οργανώθηκαν στο πλαίσιο του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης, μέσω της οποίας καλούσε ανθρώπους από όλο τον κόσμο να υπογράψουν το κείμενο, επιχειρώντας παράλληλα μια πρώτη μέτρηση της αποδοχής του κινήματος15. Η «Έκκληση», συγκέντρωσε 500.000.000 υπογραφές από 79 χώρες μέχρι το τέλος του 1950. Ισχυρίζονται, σωστά, κάποιοι ότι οι 400.000 από αυτές τις υπογραφές προέρχονταν από πολίτες του Ανατολικού Συνασπισμού, που βρίσκονταν υπό την επιρροή της ΕΣΣΔ. Β. 1954 – 1958. Συγκρότηση των πρώτων μαζικών οργανώσεων. Αρχίζοντας το 1954, ένα δεύτερο κύμα ανησυχίας για τα πυρηνικά όπλα επικράτησε σε διεθνές επίπεδο. Η ταχεία ανάπτυξη της υδρογονικής βόμβας, όπλο με 14 15 Στο ίδιο, σ. 26. Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ. 14. 15 πολλαπλάσια ισχύ από την βόμβα που είχε καταστρέψει την Χιροσίμα, και οι πυρηνικές δοκιμές που ήταν σε εξέλιξη αναβίωσαν την ιδέα ενός επικείμενου πυρηνικού πολέμου. Η ανησυχία αυτή εκδηλώθηκε πρακτικά με τον σχηματισμό νέων κινημάτων που είχαν ως σκοπό τους την παύση των πυρηνικών δοκιμών και την προώθηση της ύφεσης. Τα κινήματα αυτά έτυχαν της υποστήριξης προσωπικοτήτων που βοηθούσαν στην διεξαγωγή εκστρατειών με στόχο την ενημέρωση του κοινού, αλλά και προσέλκυαν το ενδιαφέρον των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Στις αρχές του 1954, οι ΗΠΑ στο πλαίσιο δοκιμών της υδρογοβόμβας έκαναν την πρώτη ρίψη του νέου όπλου στο κοραλλιογενές νησί Ενιγουέτοκ του συμπλέγματος των Νήσων Μάρσαλ16. Η έκρηξη απελευθέρωσε εξαιρετικά επικίνδυνες ραδιενεργές ουσίες, οι οποίες επηρέασαν τους κατοίκους τεσσάρων κατοικημένων νησιών. Αμερικανοί αξιωματούχοι που εργάζονταν σε μετεωρολογικό σταθμό των ΗΠΑ έλαβαν την εντολή να απομακρυνθούν από τις περιοχές τους. Οι κάτοικοι όμως των νησιών αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως δερματικές βλάβες, καρκίνου του θυρεοειδούς και λευχαιμία. Ο πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (Atomic Energy Commission – AEC) Lewis Strauss διαβεβαίωσε ότι η δοκιμή ήταν ελεγχόμενη και οι ντόπιοι έχαιραν υγείας καθώς τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν δεν οφείλονταν στη ραδιενέργεια της βόμβας, αλλά στη χημική δραστηριότητα του κοραλλιού. Οι ΗΠΑ συνέχισαν τις δοκιμές, ενώ παράλληλα οι ειδικοί του στρατού προέβλεπαν ότι σε μελλοντικό πόλεμο το νέο οπλοστάσιο θα ήταν ικανό να σκοτώσει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Ένα χρόνο αργότερα ο πρόεδρος των ΗΠΑ Eisenhower υποστήριξε ότι σε περίπτωση μάχης η κυβέρνηση των ΗΠΑ «θα χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα όπως ακριβώς θα χρησιμοποιούσε σφαίρες ή οτιδήποτε άλλο»17. Μαζί με τις ΗΠΑ στον εξοπλισμό με πυρηνικά όπλα στράφηκαν και χώρες της Δυτικής Ευρώπης με σκοπό να διαφυλάξουν της εθνική τους ασφάλεια μεν, αλλά και να μπορούν να έχουν ρόλο σε αποφάσεις ζωτικής σημασίας.18 Ήδη από το 1954 ο πρόεδρος της Μ. Βρετανίας Τσώρτσιλ είχε δηλώσει ότι ο μόνος τρόπος να διατηρήσει η χώρα του την επιρροή της σαν παγκόσμια δύναμη, ήταν να αναπτύξει την υδρογονοβόμβα. Τον ίδιο δρόμο ακολούθησαν και οι Οι Νήσοι Μάρσαλ βρίσκονται στον Ειρηνικό ωκεανό, μεταξύ Χαβάης και της Παπούα – Νέας Γουινέας και αποτελούν σύμπλεγμα είκοσι εννέα κοραλλιογενών νησιών και πέντε νησιών. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου κατακτήθηκαν από τους Ιάπωνες, μετά όμως από την ρίψη των ατομικών βομβών στην Ιαπωνία καταλήφθηκαν από τις ΗΠΑ. 17 Lawrence Wittner, ό.π., σ. 53. 18 Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π., σ.32. 16 16 υπόλοιπες χώρες της Δυτικής Ευρώπης (Γαλλία, Δυτική Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία) με στόχο να είναι προστατευμένες κάτω από την «Πυρηνική ομπρέλα» των ΗΠΑ. Ο αντίκτυπος των παραπάνω γεγονότων στην κοινή γνώμη υπήρξε καθοριστικός για την σύσταση μαζικών μορφών ειρηνιστικών οργανώσεων. Η σχέση που φαίνεται πλέον να διέπει τις δύο πλευρές (κυβερνήσεις με πυρηνικό προσανατολισμό – αντιπολεμικά κινήματα) εξηγείται με το διπολικό σχήμα: Ενίσχυση των εξοπλισμών και των δοκιμών ➔ αντίδραση και μαζικοποίηση των κινημάτων ειρήνης. Έτσι λοιπόν, η χωρίς φειδώ χρήση της πυρηνικής ενέργειας ώθησε την επιστημονική κοινότητα να αναλάβει δράση. Ο Άγγλος φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ, εξασφαλίζοντας την υποστήριξη του Αϊνστάιν πρότεινε το 1955 να προσυπογράψουν και να στείλουν όλοι οι διακεκριμένοι επιστήμονες μία δημόσια δήλωση διαμαρτυρίας κατά της χρήσης των πυρηνικών όπλων στις κυβερνήσεις τους, αποσκοπώντας με τη σειρά τους να προσφέρουν επιπλέον νομιμοποίηση και αποδοχή σε ένα κίνημα που έδειχνε να εμπνέει, και να ριζοσπαστικοποιεί ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Η προσπάθεια του Ράσελ, αποδείχθηκε βασικό συστατικό στην αναβίωση του διεθνούς κινήματος των επιστημόνων. Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους η Ομοσπονδία Αμερικανών Επιστημόνων (Federation American Scientists – FAS) και η βρετανική ASA είχαν αρχίσει να συζητούν το ενδεχόμενο διοργάνωσης μια διεθνούς διάσκεψης σχετικά με τις παγκόσμιες υποθέσεις. Με αφορμή την εμφάνιση του μανιφέστο Ράσελ – Αϊνστάιν η εκδήλωση πήρε μορφή. Τον Ιούλιο του 1957 οι επιστήμονες συναντήθηκαν σε ένα συνεδριακό κέντρο στο Pugwash, που βρισκόταν σε μία επαρχία του Καναδά, τη Νέα Σκωτία. Στο συνέδριο έλαβαν μέρος 22 επιστήμονες από χώρες και των δύο συνασπισμών, και η διεξαγωγή του συνεδρίου έγινε σε κλίμα αλληλοσεβασμού και καλής θέλησης, καταλήγοντας ότι «Είμαστε όλοι πεπεισμένοι ότι η ανθρωπότητα πρέπει να δώσει ένα τέρμα στον πόλεμο και να σπάσει το δίλημμα της εξάρτησης από τους δύο αντίπαλους συνασπισμούς και την κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών»19. Πρόεδρος του οργάνου που προέκυψε και έφερε τον τίτλο: Διεθνής Διάσκεψη Επιστημόνων Pugawash (International Pugwash Confernence of Scientists) ήταν ο Ράσελ και γραμματέας ο Rotblat. Επίσης, άλλος ένας επιστήμονας που ανέλαβε σημαντική πρωτοβουλία παρόμοια με του Ράσελ, ήταν ο Linus Pauling, διαπρεπής χημικός στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια. Ο Pauling το 1957 μοίρασε ένα υπόμνημα για τον τερματισμό των 19 Lawrence Wittner, ό.π., σ. 56. 17 πυρηνικών δοκιμών σε περισσότερα από εκατό κολλέγια και πανεπιστήμια των ΗΠΑ και εντός δέκα ημερών είχε υπογραφεί από περίπου 2.000 επιστήμονες. Το υπόμνημα αυτό το μοίρασε και στο εξωτερικό και μέσα σε ένα χρόνο εξασφάλισε 11.038 υπογραφές επιστημόνων από 49 κράτη. Στις υπογραφές περιλαμβάνονταν 37 νομπελίστες, πάνω από το 1/5 των μελών της Αμερικανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, 95 μέλη της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου και 216 μέλη της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών20. Σε εθνικό επίπεδο, η Βρετανία είναι η χώρα που «έζησε» πιο έντονα τις επιπτώσεις που προέρχονταν από το διπολικό σχήμα που αναφέραμε παραπάνω. Οι δοκιμές των ΗΠΑ στα νησιά Μάρσαλ προκάλεσαν τεράστια αναταραχή στο εσωτερικό της χώρας. Ειρηνιστικές ομάδες, εργατικά συνδικάτα και βουλευτές του Εργατικού Κόμματος καταδίκασαν τις πυρηνικές δοκιμές. Το 1954, το Εργατικό Κόμμα εισήγαγε στην βουλή ένα ψήφισμα το οποίο καλούσε την κυβέρνηση του Συντηρητικών να επιληφθεί επί του θέματος του τερματισμού των δοκιμών. Παράλληλα το ειρηνιστικό κίνημα άρχισε να διαμορφώνεται. Τον Φεβρουάριο του 1957 ιδρύθηκε το Εθνικό Συμβούλιο για την κατάργηση των δοκιμών των πυρηνικών όπλων (National Council for the Abolition of Nuclear Weapon Tests – NCANWT) και μέχρι το τέλος του έτους είχαν ιδρυθεί περισσότερες από 100 τοπικές επιτροπές21. Ένα χρόνο αργότερα το Συμβούλιο αυτό ξεκίνησε τις διεργασίες με τη συμμετοχή πνευματικών προσωπικοτήτων, στις οποίες συμπεριλαμβανόταν και ο Ράσελ, για τη δημιουργία φορέα υπέρ του πυρηνικού αφοπλισμού και της ειρήνης. Το αποτέλεσμα των διεργασιών ήταν η ίδρυση της Εκστρατείας για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό (Campaign for Nuclear Disarmament – CND), με πρόεδρο τον Ράσελ και επιδίωξη τον μονομερή αφοπλισμό της Βρετανίας, διότι πίστευαν ότι οι διακρατικές συζητήσεις για αμοιβαίο αποκλεισμό των χωρών, μέσω διαπραγματεύσεων, δεν λειτουργούσαν αποτελεσματικά αφού η πλευρά των χωρών που διέθεταν πυρηνικά δεν ενδιαφερόταν να βρει κάποια ικανοποιητική λύση22. Η CND γρήγορα έγινε η κύρια δύναμη του αντιπολεμικού κινήματος στην Βρετανία και άρχισε να προσελκύει και μετέπειτα να οργανώνει σε ειδικές υποομάδες σπουδαστές, γυναίκες, θρησκευτικές ομάδες και ορισμένους ακτιβιστές του Εργατικού Κόμματος. Η «αντιπυρηνική» λογοτεχνία αποτέλεσε ένα από τα κύρια όπλα της για την ευαισθητοποίηση ευρύτερων μαζών. Στο ίδιο, σ. 57. Στο ίδιο, σ.58. 22 Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ.15. 20 21 18 Επίσης, σημαντική συμβολή της CND ως προς τις μορφές δράσης, στις οποίες θα κατέφευγαν και άλλες ειρηνιστικές οργανώσεις μετέπειτα, ήταν η οργάνωση της πορείας του Αλντερμάστον. Η πρώτη πορεία ειρήνης στη Μ. Βρετανία υπό την αιγίδα της νέας οργάνωσης, έλαβε χώρα στις 4 με 7 Απριλίου του 1958. Επρόκειτο για πορεία 85 χιλιομέτρων που διαρκούσε, κατά κανόνα, τρεις ημέρες και διεξάγονταν στο μέσο της Πασχαλινής περιόδου, και στην οποία συμμετείχε πλήθος πολιτικών, θρησκευτικών οργανώσεων, επαγγελματικών ομάδων, φοιτητικών συλλόγων καθώς και αντιπροσωπειών από ολόκληρο τον κόσμο, δηλώνοντας με αυτό τον τρόπο την συμπαράστασή τους στο αντιπολεμικό κίνημα. Η φορά της πορείας ήταν αρχικά από το Λονδίνο προς το Αλντερμάστον, όπου βρισκόταν η μεγαλύτερη πυρηνική βάση της Μ. Βρετανίας, όμως από το 1959 και έπειτα η φορά της αντιστράφηκε. Στην πορεία του Αλντερμάστον για πρώτη φορά έκανε την εμφάνισή του και το σήμα κατατεθέν του αντιπολεμικού κινήματος που επικράτησε και έγινε γνωστό παγκοσμίως το 1960. Το σύμβολο με τον κύκλο που περιλαμβάνει ένα σπασμένο σταυρό σχεδιάστηκε από τον βρετανό εικαστικό καλλιτέχνη Τζέραλντ Χόρτομ. Το σύμβολο απεικονίζει τον συνδυασμό των λατινικών γραμμάτων N και D στην οπτική μετάδοση σημάτων που χρησιμοποιείται από το Ναυτικό και παραπέμπει στις αγγλικές λέξεις «Nuclear Disarmament», δηλαδή Πυρηνικός Αφοπλισμός. Ανάκαμψη του αντιπολεμικού κινήματος την ίδια χρονική περίοδο παρατηρήθηκε και στη Δυτική Γερμανία. Η άφιξη των πρώτων πυρηνικών όπλων των ΗΠΑ και οι στρατιωτικές ασκήσεις του ΝΑΤΟ, προκάλεσαν την αντίδραση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD), που προειδοποίησε ότι το γερμανικό έδαφος θα γίνει ένα πυρηνικό πεδίο μάχης σε έναν πόλεμο που θα καταλήξει σε «συλλογική αυτοκτονία». Το 1957 καθώς η συντηρητική κυβέρνηση σχεδίαζε τον περαιτέρω εξοπλισμό με τακτικά πυρηνικά όπλα, 18 από τους πιο επιφανείς φυσικούς της χώρας εξέδωσαν δημόσια μία ανακοίνωση – προειδοποίηση για τους κινδύνους που απέρρεαν από τον πυρηνικό εξοπλισμό, δηλώνοντας ότι κανένας από αυτούς δε θα συμμετείχε στην παραγωγή, τις δοκιμές ή την εφαρμογή των ατομικών όπλων. Η δήλωση αυτή υποστηρίχτηκε από το SPD και έθεσε το ζήτημα αυτό ως βασική κεντρικό θέμα της εκλογικής εκστρατείας που πραγματοποιήθηκε το ίδιο έτος. Αν και ηττήθηκαν στις βουλευτικές εκλογές, οι Σοσιαλδημοκράτες με την υποστήριξη των εργατικών συνδικάτων τους ξεκίνησαν μία εκστρατεία με την επονομασία «Η πάλη 19 ενάντια στον Ατομικό θάνατο»23. Η εκστρατεία εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Δυτική Γερμανία με πάνω από μισό εκατομμύριο πολιτών να παίρνουν μέρος σε περισσότερα από 100 αντιπυρηνικά συλλαλητήρια. Ομάδες γιατρών υπέγραψαν αντιπυρηνικές εκκλήσεις, συγγραφείς και καλλιτέχνες υπέγραψαν ψηφίσματα κατά της κυβερνητικής πολιτικής, αντιπυρηνικές απεργίες πραγματοποιήθηκαν σε εργοστάσια. Παρ’ όλα αυτά η απόφαση της κυβέρνησης ήταν αμετάκλητη και το SPD εγκατέλειψε την εκστρατεία, αν και τα πυρηνικά όπλα παρέμεναν αντιδημοφιλή στη χώρα. Στην υπόλοιπη Ευρώπη ακολουθήθηκε το ίδιο περίπου μοτίβο. Σε κάποιες χώρες στον αντιπυρηνικό «αγώνα» πρωτοστάτησαν επιστήμονες και προσωπικότητες του δημόσιου βίου, όπως στην Ολλανδία, τη Σουηδία και την Ιρλανδία (αν και ιδρύθηκε το 1958 η ιρλανδική έκδοση της CND) και σε άλλες χώρες όπως στην Ιταλία και τη Νορβηγία τα κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα τοποθέτησαν τον πυρηνικό αφοπλισμό στο πολιτικό τους κάδρο. Στις ΗΠΑ, νιώθοντας ότι ήταν κατάλληλη η στιγμή για να γίνει ένα σημαντικό ρήγμα στο θέμα των πυρηνικών δοκιμών, οι Αμερικάνοι ακτιβιστές ξεκίνησαν μια εκστρατεία προς αυτή την κατεύθυνση. Το 1957, με την υποστήριξη του Norman Cousins προχώρησαν σε σύγκληση συνεδρίου με τη συμμετοχή 27 επιφανών Αμερικανών στη Νέα Υόρκη και αποφασίστηκε να υποστηρίξουν τη δρομολόγηση μιας ad hoc προσπάθειας ώστε να επικεντρωθεί η αμερικανική κοινή γνώμη στο ζήτημα των κινδύνων που προκαλούνται από τις πυρηνικές δοκιμές. Η νέα οργάνωση που προέκυψε από τις παραπάνω διεργασίες ονομάστηκε Αμερικανική Επιτροπή για μία Συνετή Πυρηνική Πολιτική (US Committee for a SANE Nuclear Policy – SANE). Η πρώτη της παρέμβαση έγινε στις 15 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς με τη δημοσίευση ενός άρθρου στην εφημερίδα New York Times. γραμμένο από τον Cousins και υπογεγραμμένο από 48 επιφανείς Αμερικανούς. Το άρθρο υποστήριζε ότι «Είμαστε αντιμέτωποι με έναν κίνδυνο που δεν έχει υπάρξει ποτέ ξανά παρόμοιος. Στην κατοχή μας και στην κατοχή των Ρώσων υπάρχουν περισσότερα πυρηνικά εκρηκτικά από αυτά που αρκούν να βάλουν τέλος στη ζωή του ανθρώπου πάνω στη γη». Καλώντας όλες τις χώρες στην άμεση αναστολή των πυρηνικών δοκιμών, στο άρθρο υποστηρίχθηκε επίσης ότι «η μεγάλη πρόκληση της εποχής είναι να προχωρήσουμε πέρα από το εθνικό συμφέρον, να προχωρήσουμε στην πίστη στην ανθρώπινη 23 Lawrence Wittner, ό.π., σ. 60. 20 κοινότητα»24. Με το κείμενο αυτό αναπτύχθηκε ένα νέο μαζικό κίνημα γύρω από τη SANE. Με το τέλος του 1957 πολίτες σε διάφορα μέρη των ΗΠΑ ανατύπωσαν το άρθρο σε 23 εφημερίδες. Από τα μέσα του 1958, η SANE έγινε πλέον εθνική οργάνωση με 130 επιτροπές και 25.000 μέλη, διευρύνοντας τον αρχικό της στόχο από την ανάσχεση των πυρηνικών δοκιμών, στην επικράτηση σε διεθνές επίπεδο του αφοπλισμού. Οργάνωσε ομιλίες με την παρουσία του Τύπου, μέλη της συμμετείχαν σε τηλεοπτικές συνεντεύξεις και διέδωσε βιβλιογραφία σχετικά με τους πυρηνικούς κινδύνους. Έτσι έγινε η μεγαλύτερη, η πιο «ορατή» και με τη μεγαλύτερη επιρροή ειρηνιστική οργάνωση στην Αμερική. Γ. 1958 – 1964. Η ραγδαία άνοδος. Όπως εξηγήσαμε στην προηγούμενη ενότητα, όσο αυξανόταν ο αριθμός των πυρηνικών δοκιμών και ενισχυόταν η αίσθηση του αδιεξόδου στον ανταγωνισμό των δύο μεγάλων δυνάμεων, τόσο οξύνονταν οι αντιδράσεις από ειρηνιστικές οργανώσεις και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων ενίσχυε το αντιπολεμικό κίνημα. Από το 1960 η Γαλλία και η ΕΣΣΔ πραγματοποίησαν πυρηνικές δοκιμές και το 1961 οι ΗΠΑ και η Βρετανία προχώρησαν σε υπόγειες και ένα χρόνο μετά σε ατμοσφαιρικές δοκιμές. Αν συνδυάσουμε με τα παραπάνω τη ματαίωση της Συνόδου κορυφής στο Παρίσι το 1960, μεταξύ ΗΠΑ, Γαλλίας, ΕΣΣΔ και Βρετανίας, τις άκαρπες διαπραγματεύσεις για τον έλεγχο των πυρηνικών όπλων μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων στη Γενεύη και την κρίση πυραύλων το 1962 στην Κούβα, γίνεται κατανοητό ότι η αντίδραση της κοινής γνώμης έφτασε σε πρωτοφανή έκταση αφού όλα τα παραπάνω δημιούργησαν το αίσθημα της προετοιμασίας για νέο πόλεμο. Και στην τελευταία φάση ανόδου του ειρηνιστικού κινήματος τον πρωταγωνιστικό ρόλο τον κατέχει η Αγγλία. Προς το τέλος του Οκτώβρη του 1960, δημιουργήθηκε η Επιτροπή των 100 (Committee of 100), με επικεφαλής τον Ράσελ, ο οποίος είχε παραιτηθεί από τη CND. Η Επιτροπή έχοντας εξασφαλίσει την εντός συνόρων υποστήριξη μερικών από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες στο χώρο του πολιτισμού, προχώρησε στην πρώτη της δράση στις 18 Φλεβάρη 1961. Οργανώνοντας μία καθιστική διαμαρτυρία έξω από το Υπουργείο Άμυνας στο κέντρο του Λονδίνου, συγκέντρωσε περίπου 5.000 άτομα. Η επόμενη καθιστική διαμαρτυρία 24 Στο ίδιο, σ. 64. 21 έγινε στις 17 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους στην πλατεία του Κοινοβουλίου. Αν και η συγκέντρωση απαγορεύτηκε από την κυβέρνηση, 12.000 έδωσαν το παρόν και κατέληξαν στην πλατεία Τραφάλγκαρ, όπου η αστυνομία συνέλαβε 1314 διαδηλωτές25. Μετά από τις δύο σημαντικές αυτές πρωτοβουλίες, η δύναμή της ατόνησε. Η ελλιπής υποστήριξη έξω από τα σύνορα του Λονδίνου, οι συλλήψεις και οι κυβερνητικές διώξεις, αλλά και η εσωστρέφεια αποδυνάμωσαν την οργάνωση και το 1963 ο Ράσελ παραιτήθηκε από τη θέση του Προέδρου. Σε αντίθεση με τον μαρασμό της Επιτροπής των 100, η CND ευημερούσε και παρέμενε η κύρια πηγή πίεσης για τον πυρηνικό αφοπλισμό. Το 1961 στις τάξεις της υπήρχαν περισσότερες από 800 τοπικές επιτροπές, αλλά και 26 μέλη ως προσωπικό πλήρους απασχόλησης26. Το 1960 όταν η οργάνωση επανέλαβε την ετήσια πορεία στο Aldermaston, 4.000 διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν σε μία πορεία σχεδόν 6 μιλίων, ενώ η επανάληψη της πορείας το 1962 προσέλκυσε τον αριθμό ρεκόρ των 150.000 ανθρώπων. Επιπλέον αναπτύχθηκε στους χώρους των πανεπιστημίων και έτσι 150 τμήματα της CND έγιναν από τις μεγαλύτερες και πιο ισχυρές ομάδες φοιτητών. Η αντίδραση προς τα πυρηνικά όπλα, διαπέρασε σχεδόν όλη την Ευρώπη. Στις Σκανδιναβικές χώρες (Σουηδία, Νορβηγία, Δανία) και στις υπόλοιπες (Ιταλία, Δυτική Γερμανία, Ολλανδία Ιρλανδία, Αυστρία, Βέλγιο) δημιουργήθηκαν νέες ειρηνιστικές οργανώσεις ή οι προϋπάρχουσες μαζικοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Κοινά χαρακτηριστικά των απανταχού οργανώσεων ήταν η στελέχωσή τους από επιφανείς προσωπικότητες αλλά και νεολαία, η οργάνωση διαδηλώσεων στα πρότυπα εκείνης του Αλντερμάστον στην Αγγλία, καθώς και η συνεχής δημοσίευση εκκλήσεων για την προώθηση του αφοπλισμού. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη ευρωπαϊκή πραγματικότητα, στη Γαλλία αν και έγιναν κάποιες προσπάθειες προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας ειρηνιστικής οργάνωσης, ο πόλεμος που ήταν σε εξέλιξη με την Αλγερία ανέκοψε κάθε τέτοια προσπάθεια. Όσον αφορά στις ΗΠΑ, η SANE παρέμενε η μεγαλύτερη και πιο γνωστή ειρηνιστική οργάνωση. Αν και τα μέλη της δεν αυξήθηκαν πάνω από 25.000 μέχρι τα τέλη του 1958, ο αριθμός των τμημάτων της αυξήθηκαν σε 150. Επιπλέον άνοιξε ένα γραφείο εκπροσώπησης στην Ουάσιγκτον και το 1961 πρωταγωνίστησε στην οργάνωση της πρώτης πορείας στην Αμερική, όπου συγκεντρώθηκαν 25.000 πολίτες. 25 26 Στο ίδιο, σ.84. Στο ίδιο, σ. 82. 22 Το 1960 ξεκίνησε ένα πρωτοφανές εγχείρημα, που οργανώθηκε από την Επιτροπή για τη μη βίαιη δράση (Committee for Nonviolent Action – CNVA) με επικεφαλή τον ειρηνιστή A.J. Muste. Καλώντας τις κυβερνήσεις όλων των χωρών να αφοπλιστούν, διαδηλωτές διένειμαν φυλλάδια σε όλη την Αμερική, τη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ. Δέκα μήνες αργότερα μετά από συλλήψεις, ξυλοδαρμούς και απελάσεις, κάποιοι διαδηλωτές έφτασαν μέχρι την Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας. Η δημιουργία νέων οργανώσεων όμως δεν είχε τελειώσει ακόμη. Το 1959 ιδρύθηκε από μία ομάδα ειρηνιστών και σοσιαλιστών η Φοιτητική Ένωση για την Ειρήνη (Student Peace Union – SPU). Ο αριθμός των μελών δεν ξεπέρασε ποτέ τα 50.000 μέλη, αν και είχε να επιδείξει περίπου 200 τμήματα. Τον Φεβρουάριο του 1962 κατάφερε να οργανώσει την πρώτη πορεία που είχε γίνει ποτέ στην πόλη της Ουάσιγκτον, συγκεντρώνοντας 5.000 διαδηλωτές που ζητούσαν να σταματήσει η κυβέρνηση τις πυρηνικές δοκιμές27. Η πορεία από τον Λευκό Οίκο κατέληξε στη σοβιετική πρεσβεία και συναντήθηκαν με μέλη του Κογκρέσου και αξιωματούχους της κυβέρνησης. Μετά από δύο χρόνια, το 1961 σχηματίστηκαν οι Γυναίκες για την Ειρήνη (Women Strike for Peace – WSP), που ενώ δεν αναπτύχθηκαν ποτέ σαν μία συνεκτική εθνική οργάνωση, παρ’ όλα αυτά συγκρότησαν 145 τμήματα. Παράλληλα με τις εξελίξεις στο εσωτερικό των χωρών που αναφέρθηκαν προηγουμένως, σημαντική ήταν η ίδρυση της διεθνούς οργάνωσης Κίνηση των Αδεσμεύτων (Non – Aligned Movement) το 1961 στο Βελιγράδι. Παίρνοντας σαφείς αποστάσεις από ΗΠΑ και ΕΣΣΔ στην έννοια των Αδεσμεύτων Χωρών συμπεριλήφθηκαν οι ειρηνιστικές οργανώσεις που δεν υποστηρίζονταν από τις κυβερνήσεις τους (εξαίρεση έγινε για τις οργανώσεις της Γιουγκοσλαβίας και της Ινδίας, αφού οι Τίτο και Νεχρού ήταν από τους βασικούς συντελεστές της ίδρυσης των Αδεσμεύτων). Σκοπός του κινήματος ήταν να διασφαλίσουν «την εθνική ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα και την ασφάλεια των αδεσμεύτων χωρών στον αγώνα τους ενάντια στον ιμπεριαλισμό, το ρατσισμό και όλες τις μορφές ξένης επιθετικότητας, κατοχής, κυριαρχίας, ανάμειξης, καθώς και εναντίον των μεγάλων δυνάμεων και των συνασπισμών ισχύος. Στα συνέδρια πήραν μέρος εκπρόσωποι πολλών χωρών που είδαμε πιο πάνω. Θα αναφερθούμε σε ένα από αυτά αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο. 27 Στο ίδιο, σ. 93. 23 Η περίοδος ανόδου του κινήματος ειρήνης κλείνει στο έτος 1963. Στενά συνδεδεμένο με τις εξελίξεις στην πολιτική σκακιέρα φαίνεται ότι το κίνημα ειρήνης ολοκλήρωσε το έργο του με την υπογραφή της Συνθήκης για τη μερική απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών το 1963. H Συνθήκη Μερικής Απαγόρευσης των πυρηνικών δοκιμών (Limited Test Ban Treaty) είναι η πρώτη διεθνής σύμβαση στην προσπάθεια για πυρηνικό αφοπλισμό ή για έλεγχο των πυρηνικών όπλων. Υπογράφηκε στη Μόσχα στις 5 Αυγούστου 1963 από τις κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, της Μεγάλης Βρετανίας, και της Σοβιετικής Ένωσης. Την υπογραφή εκ μέρους των κρατών ανέλαβαν ο Andrei Gromyko για την ΕΣΣΔ, ο Sir Alec Douglas-Home για το Ηνωμένο Βασίλειο και ο Dean Rusk για τις ΗΠΑ. Η Συνθήκη απαγόρευε τις πυρηνικές δοκιμές στον αέρα, το νερό και τη στρατόσφαιρα, όχι όμως και υπόγεια. Υπογράφηκε μέσα σε ένα κλίμα μείωσης της έντασης μετά από την κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου με τις κρίσεις της Κούβας και του Βερολίνου, όταν έγινε αντιληπτό ότι ήταν επιτακτική η ανάγκη της ύφεσης28. Έτσι φαίνεται ότι το έτος 1963 αποτελεί το έτος καμπής του κινήματος ειρήνης αφού εκπλήρωσε κατά κάποιο τρόπο τον λόγο, όχι που δημιουργήθηκε αλλά που γιγαντώθηκε, από τη στιγμή που με την υπογραφή της Συνθήκης αποκλειόταν ουσιαστικά ο πυρηνικός πόλεμος. Η LTBT είχε μεγάλη συμβολική σημασία καθώς, όπως ο Κέννεντυ παραδέχτηκε, ήταν «ένα βήμα προς την παγκόσμια ύφεση». Έτσι εμφανίστηκαν οι υπερδυνάμεις να συμφιλιώνονται και αυτό ήταν προς όφελός τους, καθώς ενίσχυσε το διεθνές γόητρό τους. Άλλωστε, ο συμβολικός χαρακτήρας της συνθήκης φαίνεται και από το προοίμιό της, με την αναφορά στο γενικό και ολοκληρωμένο αφοπλισμό και στην εξάλειψη του ανταγωνισμού των εξοπλισμών. Ακόμα, η Συνθήκη συνιστούσε το πρώτο νομικό εργαλείο στον αγώνα για περιορισμό της διάδοσης των πυρηνικών όπλων, καθώς εμπόδιζε άλλες χώρες να αποκτήσουν πυρηνικά, στο μέτρο που δε θα μπορούσαν να προχωρήσουν σε δοκιμές, παρά μόνο στο υπέδαφος. 28 24 B. Η Ελληνική Επιτροπή διά την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνη – ΕΕΔΥΕ, 1955-1967. Όπως σημειώθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, μία από τις πρώτες δράσεις του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης (Π.Σ.Ε) ήταν η συλλογή υπογραφών για την «Έκκληση της Στοκχόλμης». Από τις πρώτες συνεδριάσεις του Π.Σ.Ε η ελληνική παρουσία ήταν έντονη, αν και το αντιπολεμικό κίνημα στη χώρα μας πραγματοποιούσε τα πρώτα του βήματα. Από τότε η συμμετοχή των ελληνικών φορέων σε συνέδρια ειρήνης και ανάλογες δραστηριότητες ήταν συνεχής. Την ανάληψη της ευθύνης για τη συλλογή υπογραφών ανέλαβαν σημαντικές προσωπικότητες του δημόσιου βίου, όπως ο Κ. Βάρναλης και ο Μητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείμ. Παραθέτουμε το κείμενο της « Έκκλησης »: Απαιτούμε την απόλυτη απαγόρευση του ατομικού όπλου φοβερής μαζικής εξόντωσης για τους λαούς. Απαιτούμε τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού διεθνούς ελέγχου που θα εξασφαλίζει την εφαρμογή αυτού του μέτρου απαγόρευσης. Πιστεύουμε πως η κυβέρνηση, που πρώτη θα χρησιμοποιούσε τα ατομικά όπλα ενάντια σε οποιανδήποτε χώρα, θα διέπραττε ένα έγκλημα ενάντια στην ανθρωπότητα και γι’ αυτό θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί σαν εγκληματίας πολέμου. Καλούμε όλους τους καλοπροαίρετους ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο να υπογράψουν αυτή την έκκληση Εξαιτίας όμως της έντονης τρομοκρατίας και της νωπής μνήμης του εμφυλίου το πρώτο αυτό εγχείρημα δεν ευδοκίμησε, γεγονός που ενδεχομένως να οφείλεται και στην κατάσταση της Αριστεράς μετά τον εμφύλιο και κυρίως την επαυξημένη καταστολή, μέσω της οποίας οι μηχανισμοί επιχειρούσαν να περιορίσουν τις μαζικές εκδηλώσεις. Λέγοντας επαυξημένη καταστολή, μπορούμε να φέρουμε ως παράδειγμα τον εκτελεσθέντα Νίκο Νικηφορίδη. Στις αρχές του 1951 μία ομάδα νέων συνελήφθη στη Θεσσαλονίκη και χαρακτηρίστηκε από τις αρχές ασφαλείας ως «παράνομος κομμουνιστική οργάνωσις». Ανάμεσα στους συλληφθέντες και ο Νικηφορίδης, ο οποίος σύμφωνα με την εφημερίδα Ελευθερία είχε σταλεί στη Θεσσαλονίκη από την κομμουνιστική οργάνωση της Αθήνας, προκειμένου να συμβάλλει οργανωτικά, ώστε να ιδρύσει « νέαν παράνομον οργάνωσιν υπό τον τίτλον Δημοκρατικόν Φιλειρηνικόν Μέτωπον Νέων»29. Στην πραγματικότητα στόχος του ήταν η συγκέντρωση 29 εφ. Ελευθερία 18-1-1951, σ.4. 25 υπογραφών για την «Έκκληση». Εντέλει ο Νικηφορίδης εκτελέστηκε στις αρχές του Μάρτη του 1951, αφού καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο, με βάση τον Α.Ν509/27.12.1947 για σύσταση παράνομου μηχανισμού και κατασκοπία30. Οι συλληφθέντες αναγκάστηκαν να ομολογήσουν ότι ενεργούσαν βάσει διεθνούς κομμουνιστικού σχεδίου που με το πρόσχημα της φιλειρηνικής δραστηριότητας, προέβλεπε την ανασύσταση των ομάδων της παράνομης ΕΠΟΝ. Μετά από την πρώτη αυτή απόπειρα, θα χρειαστεί να επέλθει κάποιο χρονικό διάστημα για να δημιουργηθούν φιλειρηνικές οργανώσεις με σταθερό χαρακτήρα, μαζικές και όχι θνησιγενείς. Αφορμή για να εμφανιστεί ξανά στην Ελλάδα κάποια «κίνηση» ενδιαφέροντος σχετικά με το θέμα της πυρηνικής απειλής που συζητιόταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης την εποχή εκείνη, ήταν η εμφάνιση του ζητήματος της ενδεχόμενης εγκατάστασης πυρηνικών όπλων, γεγονός που προκάλεσε ισχυρές αντιδράσεις σε κοινωνικούς φορείς, οι οποίοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία πρόσκειντο στην Αριστερά. Το ζήτημα αφορούσε τα σχέδια των Αμερικανών για την εγκατάσταση πυραύλων τύπου IRBM στο ελληνικό έδαφος, στο πλαίσιο της απόφασης των ΗΠΑ να εξοπλιστεί το βορειοατλαντικό σύμφωνο με πυρηνικά όπλα, γεγονός που δίχασε τον πολιτικό κόσμο, φέρνοντας την ΕΔΑ κύριο αντίπαλο των αντιλήψεων της κυβέρνησης Καραμανλή. Λίγο πιο πριν στις 15 Μάη του 1955 δημοσιεύθηκε μία «έκκληση» προς «Τον Ελληνικό Λαό, τα Πολιτικά Κόμματα, τους Κοινωνικούς, πνευματικούς και πολιτικούς παράγοντες της Χώρας» στην οποία αναφέρεται: «Αι διακυμάνσεις των σχέσεων μεταξύ των Κυβερνήσεων των μεγάλων Κρατών, εναλλασσόμεναι μεταξύ υφέσεως και εντάσεως, ενώ επιτρέπουν ελπίδας σταθεροποιήσεως της Ειρήνης δεν αποκλείουν πάντοτε και δικαιολογημένους φόβους διά μίαν νέαν σύρραξιν, εις παγκόσμιον κλίμακα και με προσφυγήν, την φοράν αυτήν, εις τα επάρατα όπλα και μέσα μαζικής καταστροφής. Κατά πολλούς ατομικούς επιστήμονας, ανεγνωρισμένου κύρους μία σύραξις αυτής της εκτάσεως και μορφής δεν θα περιορισθή και προκαλέση εκ νέου τας κατά το πρόσφατον παρελθόν γνωστάς και τρομοκρατικάς θυσίας ανθρωπίνων υπάρξεων και καταστροφάς υλικών αγαθών και έργων πολιτισμού, αλλ’ ενδέχεται να φθάση και μέχρι αυτού του αφανισμού της καθόλου ζωής, ει εκταταμένας περιοχάς του πλανήτου μας. Η χώρα μας, νευραλγική περιοχή εις τα σύνορα των δύο έως τώρα αντιτιθεμένων συνασπισμών και με το βάρος των γνωστών δεσμεύσεων προς τον εν εξ αυτών, δεν έχει ελπίδας να μείνει έξω της απειλούμενης συρράξεως και να μη χρησιμοποιηθή ως μία των πολλών προκεχωρημένων βάσεων διεξαγωγής των πολεμικών επιχειρήσεων, ίσως δε και των ατομικών επιθέσεων. Σπύρος Κουζινόπουλος, Η εκτέλεση της ειρήνης: Υπόθεση Νικηφορίδη, Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα 1988, σ.27. 30 26 Προς αποτροπήν της φρικαλέας αυτής απειλής, που γεμίζει αγωνίαν την ψυχήν των λαών, εκατοντάδες εκατομμυρίων ανθρώπων ανέλαβον ήδη ιερόν αγώνα εναντίον των εξοπλισμών, κατά των ατομικών όπλων και γενικά κατά του πολέμου. Γενικευόμενος ο αγών αυτός ημπορεί να σταματήση την πορείαν της ανθρωπότητος προς τον όλεθρον, προς τον οποίον την ωθούν σκοτιναί δυνάμεις, που επίμονα επιβουλεύονται την ειρηνικήν διαβίωσιν του Κόσμου. Από την αυτήν αγωνίαν συνερχόμενοι και υπογράφοντες την παρούσαν έκκλησιν, απευθυνόμεθα προς όλους εκείνους που έχουν συνείδησιν του επικρεμαμένου τερατώδους κινδύνου και, ζητούμεν από αυτούς να ενωθούν με τους φιλειρηνικούς ανθρώπους όλου του κόσμου, εις μία κοινήν και ισχυράν προσπάθειαν ικανήν να πείση τους κυβερνώντας τα μεγάλα κράτη, ότι έχουν καθήκον να σπεύσουν να ικανοποιήσουν – σύμφωνα άλλωστε και προς τον αληθινόν πνεύμα του Καταστατικού Χάρτου του Ο.Η.Ε. – τους πλέον θερμούς και ανθρωπιστικούς πόθους όλων τν λαών δηλαδή: Το σημαντικόν περιορισμόν των κλασσικών εξοπλισμών, την κατάργησιν των όπλων και μέσων ομαδικής καταστροφής, την αποκήρυξιν του πολέμου ως μέσου επιλύσεως των διαφορών και την αποκατάστασιν ειλικρινών και σταθερών σχέσεων φιλίας και αλληλοσεβασμού μεταξύ όλων των χωρών, διότι έτσι και μόνον θα εδραιωθή η Ειρήνη, το Ύψιστον αυτό αγαθόν διά κάθε Λαόν»31. Η έκκληση αυτή αποτελεί και την ιδρυτική διακήρυξη της Ελληνικής Επιτροπής διά την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνη (ΕΕΔΥΕ), που ήταν η πρώτη ειρηνιστική οργάνωση στη χώρα μας και η σημαντικότερη. Το παραπάνω κείμενο υπογράφηκε από 77 προσωπικότητες της δημόσιας ζωής, διαδικασία που συχνά ακολουθούνταν για την ίδρυση ειρηνιστικών οργανώσεων στο εξωτερικό όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο (για παράδειγμα η Επιτροπή των 100 στην Βρετανία). Οι προσωπικότητες ήταν πρώην υπουργοί, βουλευτές, άνθρωποι των γραμμάτων, συνδικαλιστές κ.ά (βλ. Παράρτημα). Πρώτος πρόεδρος της ΕΕΔΥΕ διατέλεσε ο Αντρέας Ζάκκας και αντιπρόεδροι ο Μιχάλης Κύρκος και ο Κομνηνός Πυρομάγλου. Β.1.Καταστατικό. Στο καταστατικό της η ΕΕΔΥΕ παρουσιάζεται σαν «κίνησις» και όχι ως σωματείο. Η «κίνησις» θεωρούσε αναγκαία την ειρηνική συνύπαρξη όλων των κρατών, ανεξαρτήτως του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού καθεστώτος και προϋπόθεση για να επιτευχθεί αυτό ήταν η κατάργηση του πολέμου και να εφαρμοσθεί ένα σύστημα διαιτητικής διαδικασίας για τον διακανονισμό των ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, Τμήματα και βοηθητικά Γραφεία, Κίνημα Ειρήνης, Κινήσεις για την Ειρήνη, κουτί 256,00016. 31 27 εκάστοτε διαφορών. Οι στόχοι της οργάνωσης καθορίζονταν στο τρίτο άρθρο του καταστατικού. Παραθέτουμε : α) Εις τον σημαντικόν και αποτελεσματικώς ελεγχόμενον αφοπλισμόν, περιλαμβανομένου και του οριστικού τερματισμού των πειραμάτων και της καταργήσεως των ατομικών και θερμοπυρηνικών όπλων. β) Εις την διάλυσιν των στρατιωτικών συνασπισμών, την αποχώρησιν από κάθε χώραν των εν αυτή σταθμευουσών ξένων στρατιωτικών δυνάμεων και εις την αποδοχή ενός γενικού συμφώνου διεθνούς Ασφαλείας, προβλέποντος άμα και την οργάνωσιν της μονίμου διεθνούς δυνάμεως της απαιτουμένης δια την πραγματοποίησην ταύτης. γ) Εις την καθιέρωσιν και, τον σεβασμόν τόσον της αρχής της μη επεμβάσεως οιασδήποτε χώρας εις τας εσωτερικάς υποθέσεις άλλων χωρών, όσον και της αρχής της αυτοδιαθέσεως των υπό αποικιακόν καθεστώς τελούντων Λαών ως και της αρχής, ότι όπου υφίστανται εθνικαί μειονότητες, δέον αύται αν απολαμβάνουν επαρκούς και αποτελεσματικής προστασίας, διεθνώς εγγυημένης. δ) Εις το να αναπτύσσεται επί μάλλον και μάλλον η φιλία μεταξύ των διαφόρων χωρών και να καθίστανται ολοένα ευρύτεραι και στενώτεραι αι μεταξύ των οικονομικαί και πολιτιστικαί σχέσεις.32 Για να στηρίξει την σημασία που είχε για τη χώρα μας αλλά και σε διεθνές επίπεδο η ειρηνική συνύπαρξη των χωρών, στην ιδρυτική της πράξη η ΕΕΔΥΕ πρότεινε να εφαρμοσθούν περιφερειακά σύμφωνα ειρήνης και αφοπλισμού και να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση η δημιουργία αποπυρηνικοποιημένων και απύραυλων ζωνών. Κατ’ επέκταση υποστήριζε τη δημιουργία αποπυρηνικοποιημένων ζωνών στα Βαλκάνια, την Αδριατική και τη Μεσόγειο με σκοπό να διασφαλιστεί η χώρα μας από τους πυρηνικούς κινδύνους που ελλόχευαν αλλά και να εδραιωθεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης ανάμεσα στις χώρες που βρίσκονταν στην περιοχή αυτή33. Ως προς τα εσωτερικά της οργάνωσης, καθιστούσε ξεκάθαρο στο καταστατικό της ότι «η Κίνησις ίσταται μακράν των πολιτικών κομμάτων και εκτός των μεταξύ των ανταγωνισμών» . Από την άλλη μεριά θεωρούσε ότι για να επιτευχθούν οι σκοποί της ήταν αναγκαίο να συνεργαστεί με εθνικές ομάδες αλλά και διεθνείς οργανώσεις που επεδίωκαν και αυτές την προώθηση της ειρήνης και του αφοπλισμού. Εντός των συνόρων έπρεπε να επιδιώξει τη συνεργασία με κάθε οργάνωση, σύλλογο, σωματείο ή ένωση που εργάζεται προς την κατεύθυνση του αφοπλισμού, ώστε όλοι μαζί σε ένα σύνολο να συντονίσουν τη δράση τους. Στη διάδοση των σκοπών και στην προσπάθεια για να ριζωθεί στην «καθημερινότητα» της χώρας και να αγκαλιάσει η 32 33 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256. 00002. Στο ίδιο. 28 ίδια η οργάνωση πλατιά και ποικίλα στρώματα της κοινωνίας, θα συνέβαλαν οι Επιτροπές Ειρήνης που θα δημιουργούνταν κατά περιοχή, πόλεις, χωριά, συνοικίες, κατ’ επαγγέλματα και συλλόγους. Παράλληλα με την οργανωτική προσπάθεια, σε μία εισήγησή του, ο πρόεδρος της Επιτροπής Ανδρέας Ζάκκας τόνιζε ότι σημαντική ήταν και η διαφωτιστική προσπάθεια. Ανέφερε λοιπόν: Συγκεντρώσεις, διαλέξεις, λαϊκαί εκδόσεις περί των εκάστοτε φλεγόντων προβλημάτων της Ειρήνης, της υφής των, των λόγων της δημιουργίας των, των αντικτύπων και των συνεπειών των, των επιδιώξεων, φανερών ή απόκρυφων, των δημιουργών των προβλημάτων αυτών και κάθε άλλο μέσον επικοινωνίας προς τον λαόν θα διευκολύνουν την οργανωτικήν προσπάθειαν και θα συνδέσουν τους αγωνιστάς της ειρήνης μεταξύ των εις αδιάσειστον τείχος, κατά του οποίου δεν θα είναι δυνατόν να κατισχύσουν ούτε αι συκοφαντίαι, ούτε οι διάβολαι, ούτε αι δόλιαι ενέργειαι, οθενδήποτε και αν προέρχωνται. 34 Επιπρόσθετα, για να «απλωθεί» σε πολλά μέτωπα, η Επιτροπή ίδρυσε τρία τμήματα. Το Τμήμα Νέων το 1957, καθώς είχε κατανοηθεί εγκαίρως ότι η νεολαία θα μετατρεπόταν σε «αυτόνομο πολιτικό υποκείμενο» και θα διεκδικούσε τη δική της θέση στον κοινωνικό χάρτη. Το Τμήμα Γυναικών το 1962. Η ανάγκη για βελτίωση της θέσης των γυναικών και για την αύξηση της αυτονομίας και ανεξαρτησίας τους, ανήκε στα αιτήματα συνολικά των προοδευτικών δυνάμεων της εποχής σε ολόκληρη την Ευρώπη35. Μία ειρηνιστική οργάνωση δε θα μπορούσε να μην λειτουργεί προς αυτή την κατεύθυνση. Το Συνδικαλιστικό Τμήμα το 1960, καθώς η διασφάλιση της ειρήνης θα ωφελούσε κατά την ΕΕΔΥΕ τη θέση του εργαζόμενου, και οι χώροι εργασίας ήταν πρόσφορο έδαφος για την εξάπλωση μίας οργάνωσης με «αριστερό» πρόσημο. Τέλος, ως προς τις οργανωτικές δομές της ΕΕΔΥΕ, το ανώτατο σώμα της Επιτροπής ήταν το Συνέδριο, στο οποίο καθορίζονταν η γενική πολιτική και εκλέγονταν ο πρόεδρος και η διοίκηση. Το Συνέδριο συνερχόταν μία φορά το χρόνο, εκτός και αν κρινόταν αναγκαίο να συγκληθεί νωρίτερα. Λάμβαναν μέρος τα μέλη της Ελληνικής Επιτροπής και τα μέλη της γραμματείας των ειδικών επιτροπών, τα προεδρεία των επαρχιακών συνοικιακών, επαγγελματικών και κλαδικών επιτροπών, καθώς και φιλειρηνικοί παράγοντες της δημόσιας ζωής και εκπρόσωποι διάφορων σωματείων και οργανώσεων, προτεινόμενοι από τις παραπάνω επιτροπές. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256 00001 Mark Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος, μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, σ.128. 34 35 29 Β.2. Ένα συνοπτικό χρονικό των δράσεων της ΕΕΔΥΕ. Αν και η πρώτη δημόσια παρέμβαση της Επιτροπής πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο του 1957, δύο χρόνια μετά την ιδρυτική της διακήρυξη δηλαδή, τα έτη 1955 και 1956 πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις με θεματικές που «αγκαλιάζουν» το γενικότερο ζήτημα της ειρήνης και του αφοπλισμού. Μετά την δημοσίευση της έκκλησης που σηματοδοτεί την ίδρυση της ΕΕΔΥΕ, στις 25 Οκτωβρίου 1955 πραγματοποιήθηκε εκδήλωση για τον εορτασμό της ημέρας της Ηνωμένων Εθνών. Ο κεντρικός ομιλητής ήταν ο Στρατής Σωμερίτης, ο οποίος υπήρξε από τους συνιδρυτές του ΕΑΜ. Στον λόγο του ξεκινούσε με μία αφήγηση της ιστορίας του Οργανισμού και στη συνέχεια αναφέρθηκε σε βασικές αρχές του καταστατικού του προκειμένου να τις αντιπαραθέσει με τα προβλήματα που προέκυπταν γιατί όπως ανέφερε «το κενό που θα δημιουργούσε η έλλειψη του ΟΗΕ θα ήταν τόσο τρομακτικό, ώστε με αληθινό δέος να αναλογίζεται ο καθένας το ενδεχόμενο αυτό». Αναφερόταν εκτενώς στην λάθος χρήση, κατά τη γνώμη του, του εργαλείου του ‘’βέτο’’ που χρησιμοποιείται από τα κράτη μέλη του ΟΗΕ όταν συνεδριάζει το Συμβούλιο Ασφαλείας και πρότεινε την αντικατάστασή του από την αρχή της πλειοψηφίας καθώς ο ίδιος αλλά και η Επιτροπή «Πιστεύουμε πως τουλάχιστο για το σημερινό στάδιο των διεθνών σχέσεων η δημοκρατική αρχή της δεσμεύσεως της μειοψηφίας από τις αποφάσεις της πλειοψηφίας είναι ακόμη ανεφάρμοστη, τουλάχιστο μεταξύ των δυνάμεων που διαθέτουν παγκόσμια ακτινοβολία και δύναμη». Για να πετύχαινε όμως ο ΟΗΕ να παγιωθούν μέθοδοι που θα ενίσχυαν τη διεθνή συνεννόηση και διαπραγμάτευση και θα απομόνωναν κάθε ηγεμονική τάση θα έπρεπε σύμφωνα με τον Σωμερίτη να προχωρούσε σε τρεις ενέργειες. Παραθέτουμε: Πρώτο και κυριότερο θα ήταν η διάλυση των δύο μεγάλων συνασπισμών στους οποίους, κάτω από την επίφαση της ενότητας μέσα στον ΟΗΕ, έχει διαιρεθεί η μεταπολεμική ανθρωπότητα. Αυτό και μόνο το γεγονός της υπάρξεως των συνασπισμών αυτών μαρτυρεί πως εξακολουθεί η επιβίωση των ηγεμονικών τάσεων μιας ομάδας κρατών έναντι των άλλων. Η μεταφορά του ανταγωνισμού αυτού σε διηπειρωτικά πλαίσια και η προσθήκη των τρομακτικών μέσων αμοιβαίας καταστροφής, που ήρθε να δώση στην πολεμική τεχνική η σύγχρονη επιστήμη, τον έκανε ασύγκριτα πιο επικίνδυνο από τον ενδοευρωπαϊκό ανταγωνισμό, που αποκορυφώθηκε στους δύο παγκοσμίους πολέμους της γενιάς μας. Δεύτερο, η κατάργηση της μεθοδολογίας της βίας στις διεθνείς σχέσεις θα ήταν αδύνατο να νοηθή χωρίς την τελειωτική κατάργηση και των στρατιωτικών εξοπλισμών. 30 Γι’ αυτό και η παγκόσμια πάλη για την ειρήνη προϋποθέτει την τελική επιτυχία του παγκόσμιου αφοπλισμού, που θα έρθη να επισφραγίση το παγκόσμιο ειρηνικό οικοδόμημα..36 Τρίτη ενέργεια έπρεπε να ήταν η κατάργηση του αποικιοκρατικού συστήματος και η αντικατάστασή του με την ισότιμη συνεργασία των λαών. Βλέπουμε λοιπόν ότι μπαίνουν οι τρεις άξονες στους οποίους θα βασιστεί το ιδεολογικό πλαίσιο των διεκδικήσεων της ΕΕΔΥΕ, και οι οποίοι αφορούν ζητήματα με διεθνή χαρακτήρα. Το 1956 αν και δεν έχουμε στοιχεία ότι πραγματοποιήθηκαν μαζικές εκδηλώσεις ή συγκεντρώσεις, υπάρχει μία επιστολή από τον Πρόεδρο του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης Frederic Joliot-Curie προς τον πρόεδρο της ΕΕΔΥΕ Α. Ζάκκα. Στις 2 Μαΐου ο Curie αποκαλώντας τον Ζάκκα «Κύριε Υπουργέ» αναφέρει ότι στη Σύνοδο του Π.Σ.Ε που πραγματοποιήθηκε στη Στοκχόλμη από τις 5 έως τις 9 Απριλίου, συμμετείχε και η ελληνική αντιπροσωπεία υπό την προεδρεία του Ζάκκα. Από τη επιστολή φαίνεται ότι συζητήθηκε στη σύνοδο το Κυπριακό ζήτημα και από το ύφος του κειμένου καταλαβαίνουμε ότι αντιμετωπίζεται το συγκεκριμένο θέμα από το Π.Σ.Ε ως σημαντικό, καθώς ένας λάθος χειρισμός μπορούσε να διαταράξει την Ειρήνη στην Ανατολική Μεσόγειο. Παραθέτουμε: Η συμμετοχή μίας αντιπροσωπείας, ελθούσης εξ’ Ελλάδος υπό την ιδικήν Σας προεδρείαν είχε μεγάλη σημασίαν διά την σύνοδον του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης, η οποία συνήλθεν εις την Στοκχόλμην από τις 5 έως 9 Απριλίου. Η κοινή απόφασις, η υιοθετηθείσα από τους αντιπροσώπους της χώρας Σας και της Μεγάλης Βρετανίας αποδεικνύει ότι μια ικανοποιητική και δικαία λύσις του κυπριακού ζητήματος ημπορεί να ευρεθή. Λαμβάνον υπ’ όψιν ότι η παρούσα κατάστασις εις την νήσον Κύπρον διακυβεύει τάς προσπαθείας διά τη συντήρησιν της Ειρήνης εις την ανατολικήν Μεσόγειον, το Παγκόσμιο Συμβούλιο της Ειρήνης από μέρους του θα υποστηρίζη με όλας τας δυνάμεις του το δίκαιο αίτημα του Κυπριακού λαού να διαθέτη αυτόν. 37 Το αίτημα για τη λύση του Κυπριακού, λοιπόν που φαίνεται να προωθεί για συζήτηση στο Π.Σ.Ε η Επιτροπή είναι ακόμη ένα στοιχείο που θα εντάξει στο διεκδικητικό της ρεπερτόριο, αν και θα φανεί ότι το αίτημα αυτό δεν είχε τόσο ως στόχο τη σύνδεση της οργάνωσης με τους εθνικούς σκοπούς και τις «επιθυμίες», αλλά περισσότερο ενθυλακώθηκε στο αίτημα για τον τερματισμό της αποικιοκρατίας. Η πρώτη δημόσια παρέμβαση της ΕΕΔΥΕ, με θέμα τα όπλα μαζικής καταστροφής, πραγματοποιήθηκε στις 30 Μαρτίου, όταν διοχετεύτηκαν πληροφορίες στον Τύπο, μέσω γαλλικών και αμερικανικών εφημερίδων, σύμφωνα με τις οποίες ήταν πιθανή η 36 37 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256, 00028. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.260, 00010. 31 εγκατάσταση βάσεων πυρηνικών πυραύλων στο ελληνικό έδαφος. Η επιτροπή έκανε έκκληση προς την κυβέρνηση Καραμανλή και τα πολιτικά κόμματα να υιοθετήσουν κοινή στάση ώστε να αποτραπεί η εγκατάσταση πυρηνικών πυραύλων38. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί μόνο αν σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος αντιτασσόταν στην εγκατάσταση ατομικών βάσεων και την αποθήκευση ατομικών βομβών στην Ελλάδα, αλλά και στη χρησιμοποίηση του ελληνικού χώρου για την εξαπόλυση πυρηνικών επιθέσεων. Επιπροσθέτως, στην έκκληση γινόταν λόγος για την απαραίτητη διαφώτιση του ελληνικού λαού ώστε να κινητοποιηθεί η κοινή γνώμη και να αποκτήσει πλήρη συνείδηση του κινδύνου, του οποίου μεγάλο μέρος αγνοούσε, και έτσι να συμβάλει στον αγώνα για την κατάργηση των πυρηνικών δοκιμών και όπλων. Προς το τέλος του κειμένου φαίνεται και μία προσπάθεια σύνδεσης με τα ειρηνιστικά κινήματα του εξωτερικού, για να ενταχθεί και το αναπτυσσόμενο ελληνικό κίνημα ειρήνης στο διεθνές κάδρο των ειρηνιστικών κινημάτων. Παραθέτουμε ένα μέρος της έκκλησης : Η Ελληνική Επιτροπή δια την Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνην, εν τη συνειδήση του ιερού χρέους της έναντι όχι απλώς του μέλλοντος και των συμφερόντων του Λαού μας, αλλ’ αυτής ταύτης της υπάρξεώς του, απευθύνει έκκλησιν προς την Κυβέρνησιν και όλα τα πολιτικά κόμματα, να υιοθετήσουν κοινήν στάσην δια να αποτραπή η δημιουργία της εν λόγω τρομερωτάτης απειλής. Και η αποτροπή της απειλής αυτής είναι δυνατή, αν σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος της χώρας αντιταχθή εις την εγκατάστασιν ατομικών βομβών εν Ελλάδι, ως και εις την χρησιμοποίησιν του Ελληνικού Χώρου καθ’ οιονδήποτε τρόπον δια την εξαπόλυσιν ατομικών επιθέσεων. Δια να επιτευχθή ο συναγερμός ολοκλήρου του πολιτικού κόσμου, είναι ανάγκη να κινητοποιηθή δραστηρίως η Ελληνική δημόσια γνώμη, να αποκτήση πλήρη συνείδησιν του κινδύνου, τον οποίον μέγα μέρος αγνοεί και να συμβάλη και αυτή αποφασιστικώς εις την παγκόσμιον σταυροφορίαν δια την κατάργησιν των ατομικών όπλων και τον τερματισμόν των ατομικών πειραμάτων, εις την οποίαν τας ημέρας αυτάς πρωτοστατεί κατά δραματικόν τρόπον μία άλλη χώρα ανήκουσα πολιτικώς εις τον Δυτικόν κόσμον, η Ιαπωνία ως και υπέροχοι βρετανοί πολίται αποφασισμένοι και με προφανή κίνδυνον της ζωής των να αποτρέψουν την συνέχισιν των πειραμάτων.39 Πέντε μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 1957, οι δραστηριότητες της Επιτροπής επεκτάθηκαν εκτός συνόρων, αφού έλαβε επίσημα μέρος σε παγκόσμιο συνέδριο στο Τόκυο με θέμα τον διεθνή αφοπλισμό. Η πραγματοποίηση ανάλογων εκδηλώσεων στην Ιαπωνία, είχε προφανείς πολιτικές συνδηλώσεις40. Το συνέδριο συγκλήθηκε με αφορμή τη διεθνή κατάσταση της εποχής και τους κινδύνους που εγκυμονούσε για Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π.,σ.243. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256, 00017. 40 Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π., σ.243. 38 39 32 την ανθρωπότητα ένας θερμοπυρηνικός πόλεμος. Η δωδεκαμελής αντιπροσωπεία που έλαβε μέρος ήταν η εξής: Αριστομένης Φλώρος, πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών. Μάριος Μπαμπάκος, προεδρεύων αντιπρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών. Σπυρίδων Πάλλης, γενικός γραμματέας Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών. Γεώργιος Καλλιέρος εκ μέρους της Αντιατομικής Κινήσεως Ελλήνων Χημικών. Δημήτρης Σαπουνάκης, δήμαρχος Πειραιά. Αλέξανδρος Πανουργιάς, πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου Αθηνών. Λέων Μάκκας, τέως Υπουργός στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου το 1950 και προεδρεύων της Ελληνικής Κινήσεως κατά των Ατομικών εξοπλισμών. Μπαζίνα- Σπηλιώτου, γιατρός και πρόεδρος της Ενώσεως Διανοούμενων Γυναικών. Ανδρέας Ζάκκας, πρόεδρος της ΕΕΔΥΕ. Σοφία Πηλίκα Βουγιουκλάκη, πρόεδρος Εθνικής Πολιτικής Οργανώσεως Ελληνίδων και αντιπρόεδρος Δελφικών Αμφικτιονιών. Στρατής Δούκας, γενικός γραμματέας της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών. Τα βασικά θέματα που συζητήθηκαν στο συνέδριο ήταν: οι τρόποι με τους οποίους η κοινή γνώμη θα μπορούσε να επηρεάσει τις εργασίες της Υποεπιτροπής Αφοπλισμού και της Πολιτικής Επιτροπής του ΟΗΕ να επιδράσει επί των μεγάλων δυνάμεων που κατείχαν πυρηνικά όπλα (ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Βρετανία) αλλά και επί των μελλοντικών, πιθανών κατόχων των όπλων αυτών και να επηρεάσει τις αποφάσεις της κυβέρνησης της χώρας της. Επιπλέον, συζητήθηκαν τρόποι για την άμεση διεύρυνση των διεθνών κινημάτων εναντίον των θερμοπυρηνικών όπλων με στόχο τον παγκόσμιο αφοπλισμό, καθώς και η δυνατότητα σύγκλησης ενός επιστημονικού συνεδρίου με θέμα τους κινδύνους που δημιουργούνταν από τις πυρηνικές εκρήξεις αλλά και τις δυνατότητες ειρηνικής χρήσης της πυρηνικής ενέργειας. Το συνέδριο χαιρέτησε ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, ο οποίος το χαρακτήρισε «σταθμόν εις την παγκόσμιον σταυροφορίαν διά την σωτηρίαν της ανθρωπότητος». Επιπλέον, ο Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών εξέφραζε την ικανοποίησή του για το γεγονός ότι σημαντικό μέρος της ελληνικής κοινωνίας, όπως η Ακαδημία, η Ιερά Σύνοδος, επιστημονικές οργανώσεις και σύλλογοι, επιφανείς κοινωνικοί παράγοντες, τέως υπουργοί, βουλευτές, άνθρωποι του πνεύματος και της τέχνης, εργατικές και 33 φοιτητικές οργανώσεις, δήμοι και κοινότητες, μετείχαν «εις την Ελληνικήν σταυροφορίαν προς διάσωσιν του ανθρωπίνου γένους από τον αφανισμόν»41. Οι επόμενες συντονισμένες κινήσεις της ΕΕΔΥΕ πραγματοποιήθηκαν με αφορμή την κρίση στις σχέσεις της Τουρκίας με τη Συρία το φθινόπωρο του έτους 1957. Η πιθανολογούμενη στρατιωτική σύρραξη, μετά τη συγκέντρωση τούρκικων στρατευμάτων κοντά στα σύνορα της Συρίας, είχε ως αποτέλεσμα την έγκριση σχετικής απόφασης της ΕΕΔΥΕ. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, παρά το γεγονός ότι αυξανόταν ραγδαία τα εκατομμύρια των οπαδών της ειρήνης, εντούτοις, τα σχέδια του παγκόσμιου αφοπλισμού δεν είχαν υπερβεί το στάδιο των συζητήσεων. Η αποθαρρυντική αυτή κατάσταση είχε επιβεβαιωθεί με την κρίση που είχε ξεσπάσει στη Μέση Ανατολή. Βάσει των διαπιστώσεων, έπρεπε να δραστηριοποιηθούν περισσότερο οι φιλειρηνικές δυνάμεις και οργανώσεις σε όλο τον κόσμο, ώστε να πιέσουν τις κυβερνήσεις προς την κατεύθυνση του αφοπλισμού42. Επίσης, στις 21 Οκτωβρίου με πρωτοβουλία της Επιτροπής πραγματοποιήθηκε μεγάλη συγκέντρωση υπέρ της ειρήνης στο δημοτικό θέατρο Πειραιά. Τη συγκέντρωση άνοιξε ο πρόεδρος της ΕΕΔΥΕ Α. Ζάκκας, ο οποίος επεσήμανε την κρισιμότητα της κατάστασης στην ανατολική Μεσόγειο. Ο Ζάκκας κάλεσε τον κόσμο του Πειραιά να εντείνει τις προσπάθειές του για την αποτροπή του πολέμου και για την αυτοδιάθεση και αποστρατικοποίηση της Κύπρου, ώστε να εκλείψει μία εστία αναταραχής από την ανατολική Μεσόγειο, που αποτελούσε και αιχμή κατά των Αράβων. Οι υπόλοιποι ομιλητές υπογράμμισαν τους κινδύνους καταστροφής που διέτρεχε η ανθρωπότητα και υποστήριξαν πως ο πόθος όλων των ευρωπαϊκών λαών ήταν η απαγκίστρωση και η προώθηση της ουδετερότητας, γεγονός που είχε διαπιστωθεί και από ινστιτούτα έρευνας της κοινής γνώμης43. Τέλος, σχεδόν ένα μήνα από την συγκέντρωση για την επέτειο ίδρυσης του ΟΗΕ, φαίνεται ότι υπήρξε ένα πενθήμερο φεστιβάλ από τις 25 έως και 30 Νοεμβρίου το οποίο οργανώθηκε από φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών και ονομάστηκε «η εβδομάδα του φοιτητή». Την εκδήλωση αυτή την πληροφορούμαστε από μία ενημερωτική επιστολή του γραμματέα Νεολαίας της ΕΕΔΥΕ, Λεωνίδα Νασσιάκου προς το Ιαπωνικό Συμβούλιο ενάντια στην βόμβα υδρογόνου. Αναφέρει λοιπόν, στις ημέρες των εκδηλώσεων δε συζητήθηκαν θέματα αποκλειστικά που αφορούν τους Στο ίδιο, σ.244. Στο ίδιο. 43 Στο ίδιο. 41 42 34 φοιτητές και τις σπουδές τους, αλλά η συζήτηση διευρύνθηκε με ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος. Έτσι, η 27η Νοεμβρίου ήταν η μέρα των αντιπυρηνικών εκδηλώσεων, όπου οι φοιτητές μοίρασαν φυλλάδια, με τα οποία προσκαλούσαν συμφοιτητές τους και άλλους νέους για μία ομιλία και περαιτέρω συζήτηση γύρω από το θέμα της πυρηνικής ενέργειας και των πυρηνικών δοκιμών, με συνθήματα όπως : «Στα χέρια όλων των νέων, στα δικά μας χέρια, πρέπει να βρεθεί η φάτνη του κόσμου». Ο ομιλητής αφού διευκρίνισε ότι οι προοπτικές που άνοιξαν ενώπιον της ανθρωπότητας με την αλόγιστη χρήση της πυρηνικής ενέργειας, ήταν αδιανόητα επικίνδυνες, εξέφρασε την πεποίθησή του ότι η συνέχιση και η όξυνση των προσπαθειών που γίνονται από ανθρώπους της χώρας μας σε συνδυασμό με την άνοδο των ειρηνιστικών κινημάτων στο εξωτερικό θα οδηγήσουν στον αφοπλισμό44. Εν συνεχεία μίλησε ο εκπρόσωπος του Ιαπωνικού κινήματος ειρήνης Juzo Tanaka, ο οποίος είχε ζήσει τη μέρα των βομβαρδισμών στην Ιαπωνία. Η συμμετοχή του Tanaka στην εκδήλωση μας οδηγεί στη σκέψη ότι πίσω από την οργάνωση της ξεχωριστής ημέρας για την ειρήνη, βρισκόταν η ΕΕΔΥΕ αφού ήταν η μόνη που είχε επαφές με τις ειρηνιστικές οργανώσεις της Ιαπωνίας. Στις 22 Ιανουαρίου, με αφορμή τη συζήτηση στη Βουλή για το ζήτημα της εγκατάστασης IRBMs στην Ελλάδα, το τμήμα Νέων της ΕΕΔΥΕ, έστειλε ανοικτή επιστολή προς το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας με θέμα την απόρριψη της εγκατάστασης βάσεων πυραύλων στο ελληνικό έδαφος. Η επιστολή, γραμμένη σε έντονα συναισθηματικό ύφος, υποστήριζε ότι ο ελληνικός λαός ήθελε πάνω από όλα το καλό της νεολαίας, η οποία αποτελούσε το μέλλον του τόπου. Καλούσε κάθε Έλληνα πολίτη να σκεφτεί πως όλη η συζήτηση γύρω από τους πυραύλους είχε διεξαχθεί χωρίς να απαντηθεί το ερώτημα αν οι πύραυλοι αυτοί ήταν αμυντικοί ή επιθετικοί. Ακόμη, καλούσε τους πολίτες να διερωτηθούν αν πραγματικά με αυτούς τους πυραύλους δυνάμωνε η χώρα ή αν εν τέλει αποκτούσε «στρατηγικό ενδιαφέρον» και γινόταν στόχος βομβαρδισμού. Με αυτή την οπτική οι νέοι της Επιτροπής θεωρούσαν ότι τρεις υδρογονοβόμβες αρκούσαν για να καταστρέψουν την Ελλάδα και κατηγορούσαν την πολιτική ηγεσία για το γεγονός ότι δεν ευνοούσε τις διαπραγματεύσεις για τον αφοπλισμό και συνεισέφερε στη συνέχιση του Ψυχρού Πολέμου. Η καλύτερη άμυνα όμως για την Ελλάδα ήταν η συμμετοχή της, σύμφωνα με την επιστολή, στις διεθνείς διαπραγματεύσεις που άνοιγαν το δρόμο για την 44 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.260, 00011. 35 ειρήνη. Επίσης, ισχυρίζονταν ότι η ελληνική κυβέρνηση έπρεπε να παραδειγματιστεί από τη Δανία και τη Νορβηγία, καθώς και από όλες τις χώρες του Συμφώνου της Βαγδάτης45, εκτός βέβαια από την Τουρκία. Καμία από αυτές τις χώρες δεν είχε δεχθεί, ούτε επρόκειτο να δεχθεί, βάσεις πυραύλων στο έδαφός της. Σύμφωνα με την επιστολή, τις απόψεις αυτές προσυπέγραφαν όλοι οι «λεβεντογεννημένοι» Κρητικοί που εξέφραζαν με τον καλύτερο τρόπο τη θέληση του ελληνικού λαού και ο Αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος, ο οποίος είχε δηλώσει πως το ζήτημα των πυραύλων δεν ήταν πολιτικό αλλά εθνικό46. Τον Μάϊο του 1958, με αφορμή τις επικείμενες βουλευτικές εκλογές, η ΕΕΔΥΕ απηύθυνε ανοικτή επιστολή προς τους Έλληνες ψηφοφόρους με στόχο να τους παρακινήσει να στηρίξουν τους υποψηφίους που προωθούσαν το ιδεώδες της ειρήνης. Παραθέτουμε: Δεν έχομεν σκοπόν να ομιλήσωμεν διά κομματικάς προτιμήσεις και υπερωηφίσεις συνδυασμών. Μία Ελληνική Επιτροπή Ειρήνης δεν είναι κομματικός, είναι εθνικός οργανισμός. Η δε μεγάλη υπόθεσις της Ειρήνης δεν ικανοποιείται αν μία ή μερικαί μόνον πολιτικαί παρατάξεις εμμένουν εις τα ιδανικά της Ειρήνης και διακηρύσσουν τα συγκεκριμένα φιλειρηνικά αιτήματα. Σήμερον όμως διεξάγονται εκλογαί. Πρόκειται διά μίαν στιγμήν αποκορυφώσεως της δυνάμεως και της αποφασιστικής επιρροής της Πανελληνίου Κοινής Γνώμης. Πιστεύομεν ακραδάντως ότι το εκλογικό σώμα του Έθνους είναι πλήρως ηνωμένον ως προς το ύψιστον θέμα, την εδραίωσιν της Ειρήνης και την αποφυγή της πυραυλικής συμφοράς. 45 Κατά το πρότυπο του ΝΑΤΟ και του Οργανισμού Συμφώνου της Νοτιοανατολικής Ασίας, η ίδρυση του Συμφώνου της Βαγδάτης (Οργανισμός του Κεντρικού Συμφώνου - ΣΕΝΤΟ) στις 24 Φεβρουαρίου 1955 αποτέλεσε την προέκταση της δυτικής επιρροής στα νοτιοδυτικά σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης, με σκοπό τον περιορισμό της σοβιετικής επέκτασης στη Μέση Ανατολή, τον Περσικό Κόλπο και τον Ινδικό Ωκεανό. Το Σύμφωνο περιελάμβανε την Τουρκία, το Ιράκ, το Ιράν και το Πακιστάν με το Ηνωμένο Βασίλειο και τις Ηνωμένες Πολιτείες ως συνδεδεμένα μέλη. Επίσης ιδιαίτερος ήταν ο ρόλος της Κύπρου καθώς φιλοξενούσε τις βρετανικές βάσεις και τις συνέδεε επιχειρησιακά με τη Μέση Ανατολή.Η χρηματοδότηση του Συμφώνου προερχόταν από τις εισφορές των κρατών-μελών του, με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο να έχουν τη μερίδα του λέοντος σε επίπεδο εισφορών. Ωστόσο, ευθύς εξαρχής φάνηκαν οι εγγενείς αδυναμίες ενός εγχειρήματος όπως του Συμφώνου. Η διακυβερνητική στρατιωτική συμμαχία που αντιπροσώπευε το Σύμφωνο αποδείχθηκε βραχύβια και προβληματική στην εφαρμογή της, καθώς μία σειρά γεγονότων την περιθωριοποίησαν επιχειρησιακά. Στις 14 Ιουλίου 1958 η πτώση του Ιρακινού μονάρχη από το στρατιωτικό πραξικόπημα του Στρατηγού Αμπντούλ Καρίμ Κάσιμ είχε ως αποτέλεσμα την αποχώρηση του Ιράκ από το Σύμφωνο και την επίσημη ουδετεροποίησή του σε σχέση με το ψυχροπολεμικό κλίμα, αλλά με έντονη την ουσιαστική στροφή του προς τη σφαίρα επιρροής της Μόσχας. Παρά το ότι η έδρα του Συμφώνου μεταφέρθηκε στην Άγκυρα, η απώλεια του Ιράκ ήταν εμφανής και αποδυνάμωσε το Σύμφωνο. Κατά τη δεκαετία του 1960, η συνοχή του Συμφώνου δοκιμάστηκε από την αραβο-ισραηλινή διένεξη και τους πολέμους μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν.( άρθρο Ευάγγελου Βενέτη, «Το Σύμφωνο της Βαγδάτης», Καθημερινή 8.12.13 ). 46 Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π., σ.250. 36 Διά να εκφρασθή πανίσχυρος η μεγάλη αυτή Αλήθεια, η επιτροπή μας απευθύνεται προς ΕΣΕ, Ψηφοφόρε, εκπρόσωπε της Ελληνικής Κοινής Γνώμης και ζητά: - Ψήφισε ό,τι πιστεύεις, όποιο κόμμα συμπαθείς, την παράταξιν εις την οποίαν ανήκεις. - Ζήτησε όμως από το κόμμα σου να εκφρασθή σαφώς δια τα μεγάλα θέματα της Ειρήνης. Εκτιμώντας την φιλειρηνικότητα του Έλληνος ψηφοφόρου, κανένα κόμμα δεν επαγγέλεται προεκλογικώς τον πόλεμον, ούτε και δηλώνει επισήμως ότι τάσσεται υπέρ της αποδοχής των βάσεων θανάτου. Αυτό όμως δεν αρκεί. Πρέπει να πείσης το κόμμα σου να διακηρύξη συγκεκριμένως τάς φιλειρηνικάς του θέσεις. Κατ’ αρχήν εις το Πρόγραμμά του αλλά και εις τα συνθήματα των εκλογικών του κέντρων. Εις τους λόγους των υποψηφίων του εις τας ομιλίας των παραγόντων εις τις γειτονιές και τά χωριά. Μην ξεχνάς ότι στους συνδυασμούς των πλέον διαφορετικών κομμάτων υπάρχουν υποψήφιοι κεκηρυγμένοι υπέρ της Ειρήνης. Είναι προσωπικότητες ανήκουσαι είτε εις την Επιτροπήν μας, είτε εις την Επιτροπήν Αντιατομικών Εξοπλισμών είτε και ατομικώς δρώσαι, αι οποίαι απηύθυνθησαν εις τον Λαόν και απεκάλυψαν την φρίκην του ατομικού ολέθρου και την καταστροφικότητα των πυραυλικών βάσεων. Τίμησε με τον σταυρόν της προτιμήσεώς σου ΟΛΟΥΣ τους φιλειρηνικούς υποψηφίους που θα συναντήσης εις το ψηφοδέλτιον της προτιμήσεώς σου. Η σωτηρία του Έθνους και της Παγκοσμίου Ειρήνης επιτάσσει το πρώτον συμπέρασμα των επερχόμενων εκλογών- ανεξαρτήτως κομματικών αποτελεσμάτων- να είναι περίλαμπρος διαπίστωσις : ΟΛΟΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΨΗΦΟΦΟΡΟΙ ΘΕΛΟΥΝ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗΝ ΚΑΙ ΑΝΤΙΤΙΘΕΝΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΥΡΑΥΛΙΚΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ.47 Η επιστολή αυτή σαφώς έδειχνε την εύνοια της ΕΕΔΥΕ προς το κόμμα της ΕΔΑ, αφού λίγοι υποψήφιοι εκτός ΕΔΑ είχαν ταχθεί κατά των πυρηνικών βάσεων, και αυτοί ανήκαν στον χώρο του Κέντρου. Η ΕΕΔΥΕ, εξάλλου είχε στις τάξεις της ως μέλη εν ενεργεία βουλευτές των κομμάτων ΕΠΕΚ, ΔΚΕΛ και ΦΔΕ ( που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην ίδρυση της Ένωσης Κέντρου ). Μετά την ολοκλήρωση των εκλογών, η παρουσία της ΕΕΔΥΕ σε διεθνές επίπεδο συνεχίστηκε με τη συμμετοχή στη μεγαλύτερη, έως τότε, παγκόσμια συνδιάσκεψη κατά των ατομικών και θερμοπυρηνικών όπλων και υπέρ του αφοπλισμού που πραγματοποιήθηκε στο Τόκυο. Η απόφαση της συνδιάσκεψης ήταν κατά των πυρηνικών δοκιμών και της εγκατάστασης βαλλιστικών πυραύλων ενδιαμέσου βεληνεκούς στην Ευρώπη, ενώ παρότρυνε τις ΗΠΑ και τη Βρετανία να διακόψουν άμεσα τις πυρηνικές δοκιμές ακολουθώντας το παράδειγμα της ΕΣΣΔ. Κατά τη διάρκεια της συνδιάσκεψης καθορίστηκαν οι αρχές που έπρεπε να ακολουθήσουν όλοι οι οργανισμοί οι οποίοι είχαν ως στόχο τους την προώθηση της ειρήνης: α) Έπρεπε να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια σε κάθε χώρα ώστε να αναπτυχθούν κινήματα που θα έδιναν σε κάθε πολίτη τη δυνατότητα της συμμετοχής στον αγώνα 47 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258,00005. 37 υπέρ της ειρήνης. β) Το κίνημα ειρήνης βασιζόταν σε ανθρωπιστικές αρχές και δεν συνδεόταν με κομματικά συμφέροντα. Ωστόσο, τα κινήματα αυτά δρούσαν σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό περιβάλλον το οποίο δεν μπορούσαν να αγνοήσουν. γ) Το ειρηνιστικό κίνημα έπρεπε να είναι αμερόληπτο και να μην προωθεί καμία προκατάληψη προς οποιασδήποτε χώρα. δ) Στην τρέχουσα διεθνή συγκυρία δεν ήταν αρκετή η χάραξη γενικών στόχων. Αντιθέτως, ήταν απαραίτητη η προβολή συγκεκριμένων προτάσεων ώστε να υπάρξει η μέγιστη κινητοποίηση της κοινής γνώμης. ε) Ο καθένας έπρεπε να συνειδητοποιήσει την επείγουσα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί. Γι’ αυτό η διάδοση αξιόπιστων πληροφοριών αναφορικά με επιστημονικά ζητήματα ήταν απαραίτητη για την ενημέρωση και κινητοποίηση της κοινής γνώμης. στ) Οι οργανισμοί που προωθούσαν την ειρήνη έπρεπε να έρθουν σε επαφή με επιστήμονες ώστε να διαδοθεί με τον καλύτερο τρόπο το θέμα των καταστροφικών αποτελεσμάτων που θα είχε η ραδιενέργεια πάνω στην ανθρωπότητα. ζ) Για να επιτευχθεί ο κοινός στόχος, όλοι οι ειρηνιστικοί οργανισμοί έπρεπε να συνεργαστούν ανεξάρτητα από τα τοπικά ή εθνικά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά48. η) Η συνδιάσκεψη απαιτούσε την αναγνώριση του ηθικού δικαιώματος κάθε ατόμου να μπορεί να αντιταχθεί σε όλους εκείνους τους παράγοντες οι οποίοι θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πόλεμο. Οι πολίτες που παρέμεναν αδρανείς μπροστά στις προσκλήσεις της εποχής ήταν ένοχοι απέναντι στους απογόνους τους. θ) Ήταν αναγκαίο να οργανωθεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και νέα παγκόσμια συνδιάσκεψη κατά του πολέμου και υπέρ του αφοπλισμού. Από το 1958, φαίνεται, ότι είχαν τεθεί τα ευρύτερα πλαίσια μέσα στα οποία το παγκόσμιο κίνημα ειρήνης, όπως και το ελληνικό, έπρεπε να διεξάγει τον αγώνα του για την πραγματοποίηση των στόχων του49. Το 1959 η ΕΕΔΥΕ έκανε δύο σημαντικές δημόσιες παρεμβάσεις, στις 26 Μαρτίου και 25 Ιουλίου. Η πρώτη έκκληση αφορούσε τις επικείμενες δημοτικές εκλογές της 5ης Απριλίου. Με αφορμή τις δημοτικές εκλογές, λοιπόν, η Επιτροπή απηύθυνε επιστολή προς όλους τους υποψήφιους δημάρχους και κοινοτάρχες με στόχο να τους παρακινήσει να στηρίξουν τον αγώνα για τη μη εγκατάσταση των πυραύλων τύπου IRBM στην Ελλάδα. Στην επιστολή γινόταν ειδική μνεία στις συσκέψεις για τον αφοπλισμό που λάμβαναν χώρα στη Γενεύη μεταξύ ΗΠΑ, ΕΣΣΔ και Μεγάλης Βρετανίας. Τονιζόταν μάλιστα ότι η πρόοδος που είχε επιτευχθεί στις 48 49 Κουρκουβέλας, ό.π., σ.252. Στο ίδιο, σ.253. 38 διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό καρπό της ενεργούς πίεσης της κοινής γνώμης. Υπό αυτό το πρίσμα, η ΕΕΔΥΕ παρότρυνε τους υποψήφιους της τοπικής αυτοδιοίκησης να συντελέσουν στην πιο καθολική έκφραση της ελληνικής κοινωνίας. Στις 25 Ιουλίου η ΕΕΔΥΕ δημοσίευσε τη δεύτερη έκκλησή της, με αφορμή την ανταλλαγή διακοινώσεων μεταξύ Ελλάδας και ΕΣΣΔ50, καθώς και διαρροές προς τον Τύπο για ενδεχόμενη αποδοχή από την κυβέρνηση Καραμανλή πυρηνικών πυραύλων. Στη μακροσκελή έκκλησή της η Επιτροπή προειδοποιούσε ότι η εγκατάσταση ατομικών και θερμοπυρηνικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος μπορούσε να προκαλέσει τον αφανισμό της «ελληνικής φυλής». Η έκκληση απέρριπτε, επίσης, όλα τα επιχειρήματα που υποστήριζαν την εγκατάσταση ΙRΒΜs στην Ελλάδα. Ως υπόδειγμα η ΕΕΔΥΕ έφερνε τη Γιουγκοσλαβία, η οποία, παρόλο που είχε κατά καιρούς τεταμένες σχέσεις με τους γείτονές της και δεν ανήκε σε κάποιον συνασπισμό, είχε ταχθεί υπέρ της απύραυλης βαλκανικής. Στην έκκληση σημειωνόταν ότι η δημιουργία αποπυρηνικοποιημένων ζωνών όχι μόνο δεν είχε απορριφθεί από καμία πυρηνική δύναμη, αλλά πως η δημιουργία τέτοιων ζωνών αποτελούσε και πρόταση της Μεγάλης Βρετανίας στη Διάσκεψη της Γενεύης. Η δημιουργία μίας απύραυλης ζώνης στα Βαλκάνια έπρεπε να προχωρήσει με προσεκτικά βήματα κυρίως στο ζήτημα του ελέγχου, αλλά αυτό δεν δικαιολογούσε την άρνηση κάθε συζήτησης, όπως έκανε η κυβέρνηση Καραμανλή. Η έκκληση της Οι συζητήσεις της Ελλάδας με τις ΗΠΑ για την ενδεχόμενη εγκατάσταση πυρηνικών όπλων στο ελληνικό έδαφος, προξένησαν ισχυρές αντιδράσεις από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης.Η σοβιετική κυβέρνηση επεσήμαινε πως Αμερικανοί αξιωματούχοι με δηλώσεις τους φανέρωναν τις επιθετικές προθέσεις των ΗΠΑ για τη μετατροπή του ελληνικού εδάφους σε «ατομικό προγεφύρωμα». Η σοβιετική διακοίνωση τόνιζε πως ο Αμερικανός υπουργός Άμυνας McElroy είχε δηλώσει πως ο ανώτατος διοικητής δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη στρατηγός Norstad είχε αρχίσει διαπραγματεύσεις με αντιπροσώπους της ελληνικής κυβέρνησης για την εγκατάσταση πυρηνικών βάσεων επί ελληνικού εδάφους, γεγονός που είχε επίσης, επιβεβαιωθεί από τον ανώτατο διοικητή των ενόπλων δυνάμεων του ΝΑΤΟ στη Νότια Ευρώπη αντιναύαρχο Brown.Τα παραπάνω οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι η κυβέρνηση Καραμανλή είχε ως πρόθεση να συμβάλει στην ταχύτερη εφαρμογή των αμερικανικών σχεδίων. Η σοβιετική κυβέρνηση υποστήριζε πως η εγκατάσταση IRBMs στην Ελλάδα θα σήμαινε ότι οι τύχες της χώρας θα παραδίδονταν στα χέρια εκείνων των κρατών που είχαν πυρηνικούς πυραύλους στην κατοχή τους και τα οποία θα μπορούσαν να επωφεληθούν αυτών των όπλων για τα συμφέροντα των ΗΠΑ. Σε μία τέτοια περίπτωση η Ελλάδα θα αντιμετώπιζε τεράστιο κίνδυνο, καθώς όλος ο πληθυσμός της βρίσκονταν συγκεντρωμένος σε μικρή έκταση. Λίγο αργότερα, ο ίδιος ο Χρουστσώφ δήλωσε ότι η ΕΣΣΔ θεωρούσε τον ελληνικό λαό φίλο της και πως μόνη της επιθυμία ήταν να μην επιτρέψει η κυβέρνηση Καραμανλή την εγκατάσταση των αμερικανικών πυραυλικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, απαντώντας στον Χρουστσώφ τόνισε πως η ελληνική κυβέρνηση επιθυμούσε την ανάπτυξη καλών σχέσεων με την ΕΣΣΔ, όμως η τακτική που ακολουθούσε ο σοβιετικός ηγέτης και οι δηλώσεις, τις οποίες έκανε δεν βοηθούσαν προς αυτή την κατεύθυνση. Υπογράμμιζε τέλος πως οι εκφοβισμοί που εξαπολυόταν από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης δεν μπορούσαν να διαταράξουν την ψυχραιμία του ελληνικού λαού ( Κουρκουβέλας, ό.π., σ.139 ). 50 39 ΕΕΔΥΕ, καθιστούσε ξεκάθαρη την υποστήριξη της οργάνωσης στη δημιουργία αποπυρηνικοποιημένων και αποστρατικοποιημένων ζωνών στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια51. Επίσης, στις 12 Δεκεμβρίου με αφορμή την επίσημη επίσκεψη του προέδρου Eisenhower στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της οποίας έγινε δεκτός από τη Βουλή, η ΕΕΔΥΕ απέστειλε χαιρετισμό προς τιμήν του προέδρου των ΗΠΑ, παραθέτουμε : «Το Προεδρείον της Ελληνικής Επιτροπής Ειρήνης διά τη Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνην και αι μετ’ αυτού συνεργαζόμεναι προσωπικότητες, χαιρετίζομεν, με ενθουσιασμόν και τας καλλίτερας ελπίδας διά το μέλλον του Κόσμου, τον μεγάλον Αρχηγόν του Αμερικανικού Έθνους: τον πρόεδρο Άϊζενχάουερ. Ηγέται, οι οποίοι, ως οι συνομιληταί του Νταίηβιντ- Κάμπ, όχι μόνον κατανοούν τον φλογερόν πόθον των Λαών ν’ απαλλαγούν από τους πολέμους και τους εξοπλισμούς, αλλά και αναλαμβάνουν ευγενικόν αγώνα διά την ικανοποίησίν του, αποτελούν ισχυράς αγαθοποιούς δυνάμεις της Ιστορίας, δικαιουμένας κάθε τιμής. Ευχόμεθα ολοψύχως, όπως το υψηλόν Έργον, το οποίον ήρχισαν οι δύο Μεγάλοι εις το Ντέηβιντ–Καμπ, ολοκληρωθή το ταχύτερον δια να είναι του λοιπού ειρηνική, σταθερά και γοργή η πορεία της Ανθρωπότητος προς την Ευημερίαν και την Πρόοδον»52 . Η δραστηριοποίηση της Επιτροπής το 1960 υπήρξε ιδιαίτερα έντονη. Στις 20 Φεβρουαρίου εξέδωσε ανακοίνωση σχετικά με την δοκιμή πυρηνικής βόμβας, στην οποία είχε προχωρήσει η Γαλλία στη Σαχάρα. Στις 12 Απριλίου στα γραφεία της ΕΕΔΥΕ53 πραγματοποιήθηκε εκδήλωση για να εορταστεί η 5η επέτειος από την ίδρυση της οργάνωσης και στους συγκεντρωμένους μίλησε ο πρόεδρός της Α. Ζάκκας. Στην αρχή της ομιλίας του, ευχαρίστησε τις προσωπικότητες του πολιτικού, επιστημονικού, συνδικαλιστικού, καλλιτεχνικού και εμπορικού κόσμου που είχαν βοηθήσει την επιτροπή στους αγώνες της υπέρ της ύφεσης και της ειρήνης, στους αγώνες της για τον αφοπλισμό, τη λύση του Κυπριακού, την διακοπή των πυρηνικών δοκιμών και εναντίον της εγκατάστασης ατομικών βάσεων κλπ και οι οποίοι, όπως τόνισε ο ομιλητής, «ούτε συνήθεις, ούτε άνευ αποτελέσματος υπήρξαν». Στη συνέχεια, υπογράμμιζε ότι η ύφεση δεν ήταν εύρημα κάποιας ιδεολογίας ή δοκιμαστική τακτική και καρπός ευγενικών ουτοπικών προθέσεων, αλλά ήταν η πλέον επιτακτική ανάγκη που γνώρισαν οι ανθρώπινες κοινωνίες. «Αποτελεί», όπως είπε, «την μοναδική σωστική γέφυρα, την οποία οφείλει να διαβή η ανθρωπότητης». Στο δεύτερο μέρος του λόγου του ο Ζάκκας τόνισε ότι οι μικρές χώρες δεν αρκούσε να σύρονται στην ύφεση από τις μεγάλες, αντιθέτως όφειλαν να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για την προώθηση της ύφεσης στην ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256 00018. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00006 53 Τα γραφεία της ΕΕΔΥΕ βρίσκονταν στην Αθήνα, στην οδό Ιπποκράτους 13. 51 52 40 περιοχή τους, και ανέπτυξε στη συνέχεια τα οφέλη της χώρας μας από την ύφεση και τη συνεννόηση με τους γείτονες54. Η ένθερμη υποστήριξη της ΕΕΔΥΕ προς το «πνεύμα του Καμπ Ντέηβιντ» και προς την επικράτηση της διεθνούς ύφεσης, συνεχίστηκε με αμείωτη ένταση 13 ημέρες μετά την επετειακή εκδήλωση . Στις 25 Απριλίου με αφορμή τις επικείμενες ανταλλαγές επισκέψεων μεταξύ των πρωθυπουργών της Τουρκίας και της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και τη διαφοροποιημένη απόφαση του Σοφοκλή Βενιζέλου να επισκεφθεί την ΕΣΣΔ, η Επιτροπή έκανε έκκληση προς την πολιτική και πνευματική ηγεσία της Ελλάδας να επιδιώξει με όλα τα μέσα το στόχο του ελεγχόμενου αφοπλισμού και την παγίωση της ειρήνης στο βαλκανικό χώρο. Στην έκκληση, η ΕΕΔΥΕ υποστήριζε πως οι συναντήσεις των πρωθυπουργών της Τουρκίας και της ΕΣΣΔ κατεδείκνυαν με τον καλύτερο τρόπο το γεγονός ότι επιβάλλονταν οι αρχές της ύφεσης και της ειρηνικής συνύπαρξης και εδραιωνόταν η ατμόσφαιρα των διαπραγματεύσεων που είχε προβάλει η συνάντηση στο Καμπ Ντέηβιντ55. Η δραστηριότητα της ΕΕΔΥΕ συνεχίστηκε με τη δημοσίευση διακήρυξης στις 16 Σεπτεμβρίου. Με αφορμή την 15η ετήσια τακτική σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο, η Επιτροπή εξέδωσε ένα μακροσκελές κείμενο, στο οποίο αναγνώριζε ότι στο πρόσφατο παρελθόν ο ΟΗΕ είχε κατορθώσει να επιβάλει διακανονισμούς οι οποίοι, παρόλο που μπορεί να μην ήταν οι πλέον ενδεδειγμένοι, είχαν αποτρέψει τοπικές συρράξεις που θα μπορούσαν να αποβούν μοιραίες. Παρά ταύτα, τα αξιόλογα αυτά επιτεύγματα δεν ήταν αρκετά ώστε να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες των λαών, οι οποίοι είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στον Οργανισμό. Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με την ΕΕΔΥΕ, ήταν ευτύχημα για το μέλλον του ΟΗΕ το γεγονός ότι η Γενική Συνέλευση του προηγούμενου έτους είχε αποδεχθεί και επιδοκιμάσει το σχέδιο Χρουστσώφ για γενικό και ελεγχόμενο αφοπλισμό. Κατά την άποψη της ΕΕΔΥΕ, οι ελπιδοφόρες κινήσεις της ΕΣΣΔ είχαν ματαιωθεί από τη δυτική πλευρά και από «την σατανικήν, πείσμονα και αδίστακτον αντίδρασιν των σκοτεινών εκείνων δυνάμεων, αι οποίαι ισχυρά ακόμη επηρεάζουν την διεθνή πολιτικήν και εφεύρουν και συντηρούν τον ψυχρόν πόλεμον χάριν των ιδιοτελών, ανόμων και απανθρώπων κερδών και επιδιώξεών των». Επιπροσθέτως, η ΕΕΔΥΕ εκτιμούσε ότι από τις συζητήσεις και τις αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης 54 55 «5 χρόνια από την ίδρυσι της Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και την Ειρήνη», Αυγή, 13.4.1960. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00007. 41 μπορούσε να προέλθει η ύφεση στις διεθνείς σχέσεις, η οποία θα ήταν η απαρχή για να εισέλθουν οι λαοί στο δρόμο του γενικού αφοπλισμού και της ειρηνικής συνύπαρξης. Υπό αυτό το πρίσμα, η ΕΕΔΥΕ υποστήριζε ότι ο ίδιος ο Καραμανλής έπρεπε να ηγηθεί της ελληνικής αντιπροσωπείας στον ΟΗΕ, και να παρακολουθήσει αυτοπροσώπως τις συζητήσεις που θα διεξάγονταν επί των μεγάλων θεμάτων και για να έχει άμεση επαφή με όλες τις ηγετικές προσωπικότητες που θα παρευρίσκονταν εκεί56. Τον επόμενο μήνα, στις 12 Οκτωβρίου ξεκίνησε στα γραφεία της Επιτροπής μία έκθεση φωτογραφίας με αφορμή τα 15 χρόνια που είχαν περάσει από την ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Η έκθεση εμπεριείχε δύο θεματικές. Η μία, ήταν η έκθεση φωτογραφιών και στοιχείων από την Χιροσίμα μετά τον βομβαρδισμό. Η δεύτερη, αφορούσε φωτογραφίες που «απεικόνιζαν» την δεκαπενταετία του Ψυχρού Πολέμου, την παγκόσμια κινητοποίηση των μαζών υπέρ της ειρήνης και τις συνέπειες που είχαν όλα αυτά στην Ελλάδα. Η ανακοίνωση της Επιτροπής για την έκθεση αυτή, έκλεινε με το εξής: «Ο θεατής φεύγει από την έκθεσι με το αίσθημα ότι η φρίκη της Χιροσίμα είναι κάτι που ποτέ δεν θα πρέπει να επαναληφθεί οπουδήποτε της γης»57. Λίγες μέρες αργότερα, στις 24 του ίδιου μήνα έλαβε χώρα νέα συγκέντρωση στο Θέατρο Αθηνών για τον εορτασμό της 15ης επετείου του ΟΗΕ. Η κεντρική ομιλία του Ανδρέα Ζάκκα αναφερόταν ως επί των πλείστων στην ίδρυσή του, στα όργανα και τις αδυναμίες του ΟΗΕ, τον οποίον χαρακτήρισε «ως τον λαμπρόν καρπόν της υπό την σημαίαν των δημοκρατικών ιδεωδών συντριβής του φασισμού και ναζισμού»58. Τόνιζε, επίσης, ότι η σημασία του είναι μεγάλη τόσο για τους λαούς και τα άτομα ξεχωριστά, όσο και για ολόκληρη την ανθρωπότητα, της οποίας η ύπαρξη απειλείται από την ανάπτυξη «της καταστρεπτικότητας των νεωτέρων όπλων και πολεμικών μέσων». Υπογράμμιζε ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι στο ευρύτερο ειρηνιστικό κίνημα επιθυμούσαν να «απαλλαγούν του λοιπού και οριστικά από τους πολέμους και από τους εξοπλισμούς και τας λόγω αυτών βαρυτάτας δαπάνας. Να αναγνωρισθούν εις όλα τα άτομα και να είναι πανταχού της γης σεβαστά τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, να εξαφανισθούν δε διά παντός από τον κόσμον η φασιστική βαρβαρότης και θηριωδία. Να αποβή κύριον μέλημα κάθε Κράτους και Κυβερνήσεως και να είναι συνεχής η κοινωνική πρόοδος, υπό συνθήκας Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π., σ.262. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 258, 00007. 58 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256, 00032. 56 57 42 ελευθερίας και ατομικής αξιοπρέπειας. Και, το συντομώτερον, οριστικά δε, να τεθή τέρμα εις την Αποικιοκρατία που σημαίνειν καταδυνάστευσιν, καταπίεσιν και εκμετάλλευσιν ωρισμένων Λαών από άλλους Λαούς». Στο τελευταίο κομμάτι της ομιλίας του προχωρούσε σε κριτική των έως τότε επιτευγμάτων του ΟΗΕ: «Αν και αρτία η οργάνωσίς του και πολλαί αι σχετικαί προσπάθειαί του, δεν ημπορεί να λεχθή, ότι ο ΟΗΕ έχει ως τώρα προαγάγη, εις αξιόλογον βαθμόν, τους δια του Χάρτου διακηρυχθέντας σκοπούς και Αρχάς του. Από την δραστηριότητα του πολύ ολίγον έχει ευνοηθή έως τώρα η ανύψωσις του επιπέδου ζωής των υποανάπτυκτων ή των καθυστερημένων Λαών. Η ανεργία, η υποαπασχόλησις, η ασθένεια και η πείνα τους μαστίζουν, που σημαίνει ότι η διαβίωσίς των τελεί υπό συνθήκας, που δεν επιτρέπουν πολλήν αισιοδοξίαν δια το προσεχές ή και το απώτερον μέλλων των, πολύ δε ολιγώτερον δια την προώθησιν της οικονομικής και της κοινωνικής αναπτύξεως, της προόδου των και της ευημερίας των. Υπό τας συνθήκας αυτάς δεν ήτο δυνατόν να έχει προαχθή κατά πολύ η λύσις των διεθνών κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων, των προβλημάτων Υγιεινής και των άλλων που αφορούν την διεθνή πνευματικήν και εκπαιδευτικήν συνεργασίαν». Κατέληγε, ασκώντας κριτική προς την ελληνική κυβέρνηση: «η Σύμβασις διά την προάσπισιν των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών, κατηρτίσθη επί τη βάσει της Διακηρύξεως των Ανθρωπίων Δικαιωμάτων από την Γενικήν Συνέλευσιν του ΟΗΕ, από τας Κυβερνήσεις – Μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, εις την Συνδιάσκεψιν της Ρώμης, της 4ης Νοεμβρίου 1950. Αλλά αν και η χώρα μας εκύρωσεν, από το 1953, την σύμβασιν αυτήν διά του νόμου 2329, εξακολουθούν να εφαρμόζωνται παρ’ ημίν διατάξεις που αντίκεινται εις αυτήν και τάς Αρχάς του ΟΗΕ και επιτρέπουν να προσβάλλωνται, βαρύτατα δε, σημαντικά ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίαι, με πράξεις και ενεργείας της Διοικήσεως». Το σημείο αυτό αργότερα θα ενταχθεί στο διεκδικητικό πλάνο της ΕΕΔΥΕ, καθώς ο εκδημοκρατισμός της χώρας προβλήθηκε ως απαραίτητο στοιχείο για την ανάπτυξη φιλειρηνικής συνείδησης. Ο Ζάκκας τόνιζε ότι ο ΟΗΕ ήταν η μόνη λύση για να διευθετηθούν τα εκκρεμή ζητήματα ανάμεσα στα κράτη αλλά και το θέμα του αφοπλισμού και τόνιζε ότι έχει σημασία να υπάρξουν αμοιβαίες υποχωρήσεις και μεγαλύτερη κατανόηση ανάμεσα στα κράτη – μέλη που ανήκαν στον ΟΗΕ, καθώς δεν ήταν «υπέρ- Κράτος που ημπορεί με την ξεχωριστή και αυτόβουλον δραστηριότητά του να επιβάλη τους σκοπούς του»59. 59 Στο ίδιο. 43 Με την είσοδο του νέου έτους, η ΕΕΔΥΕ δημοσίευσε διακήρυξε προς τον ελληνικό λαό και ζητούσε από την κυβέρνηση «Η Ελλάς πρέπει να υποστηρίζη με θετικάς ενεργείας ΠΑΣΑΝ πρωτοβουλίαν Υφέσεως και Αφοπλισμού, ΠΑΣΑΝ πρότασιν και δράσιν διά την ανεξαρτησίαν των αποικιακών Λαών και την αναγνώρισιν ισοτιμίας εις τους εκπροσώπους οιασδήποτε χώρας. Επιβάλλεται το έδαφος και τα ύδατά μας να μην περιλαμβάνουν βάσεις πυραύλων και ατομικών όπλων…..», και συνέχιζε « Αναγκαίον να βελτιωθούν αι οικονομικαί και πνευματικαί σχέσεις μας εις όλας τας χώρας και πρωτίστως τας γειτονικάς. Επί του σημείου τούτου, με αφετηρίαν τας προτάσεις των γειτόνων μας, ωφέλιμον και ενδεδειγμένον είναι να υιοθετήσωμεν νέας αντιλήψεις διά μίαν ειρηνικήν συμβίωσιν όλων των Βαλκανικών Λαών, η οποία θα έχη ως συνέπειαν την πραγματικήν βελτίωσιν της οικονομικής μας θέσεως και την εξασφάλισιν καλυτέρου μέλλοντος διά τον Λαόν μας και την εθνική μας ασφάλειαν»60. Η ΕΕΔΥΕ επέμενε στην πρόταση, που είχε πρωτοδιατυπωθεί το 1957, στη δημιουργία μίας απύραυλης ζώνης στα Βαλκάνια. Μετά την διακήρυξη, η δραστηριότητα της οργάνωσης φαίνεται να ατονεί σε σχέση με τον προηγούμενο έτος, μάλλον λόγω της πυκνότητας των πολιτικών διεργασιών και εξελίξεων, αφού είχαν προκηρυχθεί και οι εκλογές του Οκτωβρίου61. Παρ’ όλα αυτά στις 6 Ιουνίου, η Επιτροπή προχώρησε σε μία συμβολική πρωτοβουλία. Ύστερα από απόφαση του Προεδρείου της πραγματοποίησε στους Δελφούς, σε χώρο δηλαδή με έντονο συμβολικό χαρακτήρα62, φιλειρηνικό συμπόσιο με τη συμμετοχή πάνω από 300 εκπροσώπων ειρηνιστικών οργανώσεων, καθώς και πολλών παραγόντων του πολιτικού, πνευματικού και καλλιτεχνικού κόσμου. Ο κύριος ομιλητής, όπως πάντα άλλωστε, Α. Ζάκκας αφού υπογράμμισε τους κινδύνους που απειλούσαν την ειρήνη, ανέπτυξε τους λόγους για τους οποίους πραγματοποιήθηκε το συμπόσιο στους Δελφούς. Με την ευκαιρία της 16ης επετείου από τη μέρα της ρίψης της βόμβας στη Χιροσίμα, η ΕΕΔΥΕ τόνιζε ότι «η έντονος επιθυμία του Ελληνικού Λαού να μην επαναληφθούν αι φρικαλεότητες της Χιροσίμα και να πραγματοποιηθή η απαίτησις όλης της ανθρωπότητος διά τον ΑΦΟΠΛΙΣΜΟ και την ΕΙΡΗΝΗ»63. Επισημαίνουμε ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256,00020. Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π., σ.264. 62 Οι Δελφοί ήταν ο τόπος των Αμφικτιονιών, όπου συναντιόντουσαν οι αντιπρόσωποι δώδεκα λαών της αρχαίας Ελλάδας για να συγκροτήσουν το Συμβούλιο Ειρήνης, του οποίου οι αποφάσεις και οι συστάσεις ασκούσαν σημαντική επίδραση για τη λύση πολιτικών, θρησκευτικών, εμπορικών ζητημάτων κ.ά 63 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00008. 60 61 44 ότι, από το έτος 1961, το συμπόσιο στους Δελφούς καθιερώθηκε ως ετήσια εκδήλωση με συμμετοχή εκπροσώπων και από το εξωτερικό. Το 1962 ήταν από τα σημαντικότερη έτη για την ΕΕΔΥΕ, αφού πραγματοποιήθηκε το πρώτο Πανελλήνιο Συνέδριο που οργάνωσε η Επιτροπή. Το Συνέδριο πραγματοποιήθηκε στις 24 Ιουνίου στο θέατρο «Πορεία». Έλαβαν μέρος αντιπρόσωποι από τις τοπικές οργανώσεις των Αθηνών, Πειραιά, Θεσσαλονίκης, Χαλκίδας και Πατρών. Στην αίθουσα επί της σκηνής υπήρχε ένα μεγάλο πανό με το σύνθημα «Εμπρός για ένα κόσμο χωρίς όπλα». Πραγματοποιήθηκαν τρεις εισηγήσεις, του προέδρου Ανδρέα Ζάκκα με θέμα «Αφοπλισμός και Ειρήνη», του Μιχάλη Κύρκου με θέμα «Το διεθνές και το Ελληνικόν Φιλειρηνικό κίνημα» και του Περικλή Αργυρόπουλου με θέμα «Απύραυλος Βαλκανική». Ο πρόεδρος της Επιτροπής στην ομιλία του αφού αναφέρθηκε στις προσπάθειες οι οποίες έγιναν κατά καιρούς για την επίτευξη της ειρήνης είπε ότι: «εάν μέχρι του δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ο αγών υπέρ της Ειρήνης ήτο καθήκον, σήμερα με τα πυρηνικά όπλα που μπορούν να εξοντώσουν μεγάλο τμήμα της ανθρωπότητος, αν όχι όλην την ανθρωπότητα, αποτελεί στοιχειώδη άμυναν»64. Εν συνεχεία, ο αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ Μιχάλης Κύρκος αφού αναφέρθηκε στο ιστορικό της δημιουργίας των κινήσεων ειρήνης στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, τόνισε ότι η πίεση των λαών αναγκάζει τις κυβερνήσεις να λάβουν σοβαρά το αίτημα αυτό. Ανέπτυξε επίσης την ανάγκη να ενταθούν οι αγώνες υπέρ της ειρήνης και του αφοπλισμού και να ασκηθούν πιέσεις για την Βαλκανική συνεννόηση. Αναφέρθηκε και στην πορεία του Αλντερμάστον και την σημαντική της συμβολή για το ευρύτερο ειρηνιστικό κίνημα. Τέλος, ο δεύτερος αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ, Περικλής Αργυρόπουλος αναφέρθηκε αποκλειστικά στο θέμα της Βαλκανικής συνεννόησης και της πρότασης για την «απύραυλη» Βαλκανική και υποστήριξε ότι γίνονται προσπάθειες για να αποδεχτεί αυτή την πρόταση η ελληνική κυβέρνηση. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι μεταξύ των ομιλητών ήταν και η μητέρα του Νίκου Νικηφορίδη που είχε εκτελεστεί, όπως είχαμε αναφέρει στην αρχή του δεύτερου κεφαλαίου. Στην ομιλία της ανέφερε τα εξής: «Είμαι μητέρα του Νίκου Νικηφορίδη. Το παιδί μου είναι θύμα του ψυχρού πολέμου, έδωσε τη ζωή του για την ειρήνη μαζεύοντας υπογραφές το 1951 κάτω από την έκκλησι της Στοκχόλμης, στην Θεσσαλονίκη για την σωτηρία του κόσμου, για το καλό της Πατρίδας μας, για την Ειρήνη. Πόνεσα πολύ, αλλά είμαι υπερήφανη. Ο Νίκος ήταν 64 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 264, 00007. 45 πρωτοπόρος αγωνιστής της Ειρήνης. Κάνω έκκληση σε όλη την ανθρωπότητα, σε όλους τους νέους της Ελλάδος και ιδίως σ’ αυτούς, που θα λάβουν μέρος στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ειρήνης και Αφοπλισμού της Μόσχας, να ενώσουν τη φωνή τους και να προτρέψουν τους μεγάλους να συνεννοηθούν για τον Αφοπλισμό. Η Ειρήνη είναι ζωή, είναι το μέγιστο αγαθό. Εύχομαι η Ειρήνη να ενώση όλους τους λαούς χωρίς πολέμους, χωρίς βόμβες, χωρίς αίματα, χωρίς δάκρυα, χωρίς άλλες εκτελέσεις»65. Το Συνέδριο απέστειλε μήνυμα-χαιρετισμό προς τον Μπέρτραντ Ράσσελ, ενώ το παρακολούθησαν επιτροπές από την Ιταλία, Ρουμανία και Βουλγαρία. Μετά το τέλος του Συνεδρίου δημοσιεύθηκε μία ανακοίνωση, η οποία κατηγορούσε το Συνέδριο και τον πρόεδρο της ΕΕΔΥΕ Α. Ζάκκα. Σταλμένη μάλλον από οργάνωση «φάντασμα» με το όνομα «Κίνηση για την Ελευθερία και Δημοκρατική Ειρήνη» κατηγορούσε τον Ζάκκα ότι εξαπατούσε τον λαό μιλώντας για ειρήνη και αφοπλισμό, ενώ ήταν ευθυγραμμισμένος με τις απόψεις του διεθνή Κομμουνισμού, ο οποίος σύμφωνα με την ανακοίνωση ήταν ο υπαίτιος για την μη ύπαρξη συμφωνίας για ειρήνη και αφοπλισμό. Παραθέτουμε κάποια τμήματα του κειμένου: «ο κ. Ζάκκας απέφυγε επιμελώς να αναφερθή εις τα πραγματικά αίτια τα οποία ωδήγησαν εις την σύγχρονο παγκόσμια κρίσι και τους εξοπλισμούς, ως επίσης και ποίων πολέμων ζητεί την κατάργησι, διότι ως είναι γνωστόν, κατά τας θεωρίας των Κομμουνιστικών ηγετών, τας οποίας ακολουθεί ο κ. Ζάκκας, υπάρχουν δύο ειδών πόλεμοι, πόλεμοι απηγορευμένοι των οποίων ζητείται η κατάργησις και πόλεμοι επιτρεπόμενοι των οποίων επιδιώκεται η υποκίνησις και διά παντός μέσου ενίσχυσις. Ζητών ο κ. Ζάκκας την κατάργησι των εξοπλισμών και αφήνων ανέπαφα τα πραγματικά αίτια τα οποία ωδήγησαν, εις την σημερινή κρίσι και τον κίνδυνο του πολέμου, παραπλανά ενσυνειδήτως και τους ακροατάς του και τον Ελληνικό λαό. Αίτια του πολέμου είναι η εμμονή της ηγεσίας του Δ/νους Κομμουνισμού να επιβάλη την παγκόσμιο κυριαρχία του. Οι ηγέται του Κομμουνισμού κ. Ζάκκα δεν αφήνουν ευκαιρία που να μην τονίσουν το θεωρητικό τους δόγμα ‘’ο θρίαμβος του Κομμουνισμού είναι αναπότρεπτος’’» και συνεχίζει «Παραδώσατε, λοιπόν, λαοί το κοινωνικό καθεστώς σας και εθνική σας κυριαρχία, εις τον κομμουνισμό και τότε θα εξησφαλίσετε την ειρήνη, λένε οι ηγέται του Κομμουνισμού, και για να μη γίνη ο πόλεμος παραδοθείτε ειρηνικά………….. Ο Κομμουνισμός κ. Ζάκκα με το σύνθημα της ‘’Ειρήνης’’ 65 Στο ίδιο. 46 εγκαινίασε έναν ‘’ανειρήνευτον’’ πόλεμον, για την ευτυχία της παγκόσμιας επικράτησίς του, την οποίαν προς παραπλάνησιν των λαών την ονομάζει ‘’Ειρήνη’’. Και επειδή εις τον αγώνα για την παγκόσμια επικράτησί του ο κομμουνισμός, ένα βασικό εμπόδιο συναντά, την ισχύν και την αμυντική ενότητα των ελευθέρων λαών της Δύσεως, οι οποίοι δεν είναι διατεθημένοι να παραδοθούν στις ιμπεριαλιστικές ορέξεις του Δ/νούς Κομμουνισμού, γι’ αυτό, με όλα τα μέσα, βάλλει κατά της ισχύος και της ενότητος αυτής του Δυτικού κόσμου. Στόχος λοιπόν της επιθέσεως του Κομμουνισμού είναι η εξασθένησις της αμυντικής δυνάμεως της Δύσεως και η χαλάρωσις της οργανωτικής του ενότητος»66. Το κείμενο συνέχιζε κατακρίνοντας με οξύ τόνο την κομμουνιστική ιδεολογία και την αντιπαρέβαλε με τις αρχές της ατομικής ελευθερίας και της ειρήνης κατ’ επέκταση. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει σφραγίδα στο έντυπο και ότι η αναφερόμενη οργάνωση δεν έχει εμφανιστεί ξανά, μας δίνει την εικόνα ότι μάλλον πρόκειται για ένα κείμενο, του οποίου οι συντάκτες είχαν «ενοχληθεί» από την παρουσία και τη δράση της Επιτροπής, σε μια περίοδο που βρισκόταν σε ανοδική πορεία. Τέλος, αναφέρεται απ’ ότι είδαμε στην εναντίωση της ΕΕΔΥΕ για την εγκατάσταση πυρηνικών βάσεων στη χώρα μας, τονίζοντας ότι μια τυχόν εγκατάσταση θα ήταν προς όφελος της χώρας, για να είναι οχυρωμένη αμυντικά σε τυχόν πολεμική σύγκρουση, άποψη που εξέφραζε και η ελληνική κυβέρνηση, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι κρύβεται πίσω από τον αποστολέα της ανακοίνωσης αυτής. Συνεχίζοντας τη διεθνή της παρουσία η ΕΕΔΥΕ συμμετείχε στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ειρήνης που έγινε στην Μόσχα από τις 9 έως τις 14 Ιουλίου του 1962 και οργανώθηκε από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης. Η ΕΕΔΥΕ συμμετείχε στο συνέδριο με αντιπροσωπεία 30 μελών67, της οποίας επικεφαλή ήταν ο Περικλής Αργυρόπουλος. Στις εργασίες του συνεδρίου πήραν μέρος 2476 αντιπρόσωποι. Οι 1900 ήταν μέλη αντιπροσωπειών, 239 προσκεκλημένες προσωπικότητες και 331 παρατηρητές, αριθμός ενδεικτικός του ενδιαφέροντος που προκαλούσε το συνέδριο. Αντιπροσωπεύτηκαν 121 χώρες από όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων 29 από την ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., 264, 00011. Ορισμένα από τα ονόματα που γνωρίζουμε είναι: Λαμπράκης, Βάρναλης, Ρηγόπουλος, Νυστεράκης, Ευαγγελίδης, Κύρκος, Παπαθεοδώρου, Νεφελούδης, Ιμβριώτης, Εγκολφόπουλος, Δημισιάνος, Χαίνης, Αχτύπη, Κουρλαμπά. 66 67 47 Ευρώπη, 25 από την Ασία, 37 από την Αφρική, 25 από τη Λατινική Αμερική, ο Καναδάς, η Αμερική, η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία68. Επίσης μεγάλη ήταν η συμμετοχή σημαντικών προσωπικοτήτων της περιόδου, όπως ο Ράσσελ, ο Ζαν Πώλ Σαρτρ, ο Έρεμπουργκ, ο Πάμπλο Νερούντα, ο Τζων Μπέρναλ, ο Ναζίμ Χικμέτ, η αδερφή του Ινδού ηγέτη Νεχρού, ο Πατριάρχης Μόσχας Αλέξιος, ο Γκαγκάριν κ.α. Μία από τις σημαντικές κινήσεις της ΕΕΔΥΕ στο συνέδριο ήταν η πρόταση να καθιερωθεί στην Ελλάδα «διεθνής πορεία» ειρήνης. Η ελληνική αντιπροσωπεία που συμμετείχε στο συνέδριο, έχοντας εξουσιοδοτηθεί από το Πανελλήνιο Συνέδριο του Ιουνίου μετέφερε τα εξής: «Να καθιερωθή Διεθνής Πορεία Ειρήνης στην Ελλάδα, με συμμετοχή αντιπροσώπων από όλα τα κράτη. Αρχή της πορείας να είναι οι Δελφοί, έδρα των πρώτων Αμφικτιονιών και το τέρμα της η Ακρόπολη. Και όπως συμβαίνει με τους Ολυμπιακούς Αγώνες, να ανάπτεται η ολυμπιακή φλόγα στην Ολυμπία, έτσι και η φλόγα της Ειρήνης να ανάπτεται στους Δελφούς. Οι αντιπρόσωποι των άλλων κρατών, μεταφέρουν το κηρύκειον με το περιστέρι της Ειρήνης, στις χώρες τους και συνεχίζουν τις εθνικές πορείες Ειρήνης με τη συμμετοχή των φίλων κάθε χώρας. Έτσι ενοποιείται το Παγκόσμιο κίνημα Ειρήνης στην εκδήλωση των πορειών και προβάλλεται αποφασιστικά η πάλη των φίλων της Ειρήνης εις Παγκόσμιον κλίμακα. Και το Παγκόσμιο κίνημα Ειρήνης σημασιολογικά δένεται με την ιστορία του Πρώτου Πολιτισμού και καθίσταται Πανανθρώπινον, αφαιρώντας από τους πολεμοκάπηλους να ανακηρύξουν τα Μνημεία της Ακρόπολης σε σύμβολα πολέμου»69. Η πρόταση αυτή αποτελεί τον πρόδρομο της απόφασης ένα χρόνο αργότερα για την οργάνωση της πρώτης πορείας ειρήνης στην Ελλάδα από την οργάνωση «Σύνδεσμος Μπέρτραντ Ράσσελ»70. Αν και η οργάνωση της πορείας ανήκε Κάποιες από τις οργανώσεις που συμμετείχαν: Διεθνές Συμβούλιο του Ερυθρού Σταυρού, Βρετανική Κίνηση για τον θερμοπυρηνικό Αφοπλισμό, Επιτροπή των 100 με πρόεδρο των Μπέρτραντ Ράσσελ, Ιαπωνικό Συμβούλιο εναντίον των βομβών, Λατινοαμερικανική Διάσκεψη για την Ανεξαρτησία, την Οικονομική Απελευθέρωση και την Ειρήνη, Διεθνής Ομοσπονδία Γυναικών, Συμβούλιο Ασιατικής Αλληλεγγύης, Διακομματική Ινδική κοινοβουλευτική Επιτροπή για την Ειρήνη, Εκκλησία των Μεθοδιστών των ΗΠΑ, Ελβετική Κίνηση εναντίον των ατομικών όπλων, Παγκόσμια Ομοσπονδία Δημοκρατικής Νεολαίας, Διεθνής Ένωση Δημοκρατικών Νομικών, Διεθνής Ένωση Γυναικών για την Ειρήνη και την Ελευθερία, Διεθνής Ομοσπονδία της Αντιστάσεως, Διάσκεψη των Λαών της Αμερικής, Διεθνής Οργάνωση της Εργασίας, Συμβούλιο των αφρικανών οργανώσεων, Ευρωπαϊκή Ένωση συγγραφέων, Διεθνή οργάνωση των Δημοσιογράφων κ.α. 69 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.266, 00002 70 Ο Σύνδεσμος Ράσελ ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1962. Αποτέλεσε το Ελληνικό παράρτημα της Βρετανικής Επιτροπής των 100. Στόχος του ήταν να ενωθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι από τον δημοκρατικό χώρο ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, έχοντας σαν σκοπό την επίτευξη ενιαίας δράσης και συνεργασίας γύρω από τα άμεσα και γενικότερα κοινωνικά, πολιτικά και 68 48 στον «Σύνδεσμο», η σύλληψη της ιδέας ανήκε στην ΕΕΔΥΕ, η οποία μελετούσε το σχέδιο της πορείας ένα χρόνο πριν την πραγματοποίησή της. Το συνέδριο κατέληξε στα δύο εξής συμπεράσματα: Πρώτον, η διεθνής κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί εμπεριέκλειε σοβαρούς κινδύνους. Για αυτό ήταν αναγκαίο η μεγαλύτερη δυνατή επαγρύπνηση και δράση για την πρόληψη και τη ματαίωση της καταστροφής που απειλούσε την ανθρωπότητα. Κανένας δεν είχε το δικαίωμα να υποτιμήσει τον κίνδυνο και να αδρανήσει με οποιαδήποτε δικαιολογία. Η δεύτερη βασική διαπίστωση ήταν ότι παρά τις δυσκολίες του αγώνα για τον γενικό αφοπλισμό και την ειρήνη, παρά την «λυσσασμένη αντίδραση των μονοπωλίων και των στρατοκρατών»71 ο αγώνας δεν ήταν μάταιος. Από τη στιγμή που οι ειρηνιστικές οργανώσεις ισχυροποιούνταν, με τον όρο ότι θα δρούσαν χωρίς καθυστέρηση και με αποφασιστικότητα μπορούσαν δια μέσου του γενικού, πλήρους και ελεγχόμενου αφοπλισμού να οδηγήσουν στην διαφύλαξη και την στερέωση της ειρήνης. Με βάση αυτές τις διαπιστώσεις κάθε ειρηνιστική οργάνωση έπρεπε να αναπτύξει πρωτοβουλίες και δραστηριότητες ώστε να συμβάλει στην επίτευξη του παραπάνω στόχου. Μετά τα δύο σημαντικά συνέδρια, η ΕΕΔΥΕ εξέδωσε μία διαμαρτυρία στις 23 Οκτωβρίου σχετικά με την κρίση των πυραύλων στην Κούβα72. Στο κείμενο η οικονομικά ζητήματα. Ως μέσα για την πραγματοποίηση των σκοπών προβλέπονταν η έκδοση εντύπων ή περιοδικών εκδόσεων, η οργάνωση διαλέξεων και συζητήσεων, η ίδρυση βιβλιοθηκών κτλ, κάτι που προφανώς ίσχυε για όλες τις οργανώσεις που δραστηριοποιήθηκαν γύρω από το ειρηνιστικό κίνημα και όχι μόνο για την συγκεκριμένη. Επίσης, η επιλογή του ονόματος του Ράσσελ, ως «σφραγίδα» της οργάνωσης, μαρτυρά την ευρεία απήχηση και αποδοχή της δράσης του Βρετανού φιλοσόφου, γύρω από το ζήτημα της ειρήνης και του πυρηνικού αφοπλισμού. Τα μέλη του Συνδέσμου ταυτίζονταν ιδεολογικά με τα αντίστοιχα αντιπολεμικά κινήματα των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, ηγετική και πνευματική φυσιογνωμία των οποίων υπήρξε ο Ράσσελ. Συν τοις άλλοι αν αναλογιστεί κάποιος, ότι υπήρξε από τις εμβληματικότερες προσωπικότητες του Διεθνούς ειρηνιστικού κινήματος, είχε καταφέρει να αγγίξει τον παλμό της νεολαίας και ταυτόχρονα να εκφράσει τις ανησυχίες ολόκληρου του μεταπολεμικού κόσμου, αλλά και της σημαντικής συμβολής του στο κίνημα, τότε οι συμβολισμοί της επιλογής, καθίστανται προφανείς (Φοίβος- Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ. 29) 71 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.266, 00006. 72 Στις 14 Οκτώβρη του 1962 ένα κατασκοπευτικό U-2 των Η.Π.Α. φωτογράφησε υπό κατασκευή βάσεις ενδοηπειρωτικών πυραύλων στο κουβανέζικο νησί. Οι αμερικάνοι αξιωματούχοι, αφού συγκέντρωσαν έχοντας συγκεντρώσει περισσότερες πληροφορίες, ενημέρωσαν τον Πρόεδρο στις 16 του Οκτώβρη. Αυτός έσπευσε να συστήσει μια «εκτελεστική Επιτροπή» του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας, απαρτιζόμενη από έμπειρους διπλωμάτες της εποχής του Τρούμαν και νεώτερους «ειδικούς». Μέλη της ομάδας αυτής ήταν, μεταξύ άλλων, οι Robert Kennedy, McNamara, McGeorge Bundy, Th. Sorensen, D. Acheson, P. Nitze, R. Lovett. Το πρώτο μέλημά της ομάδας ήταν η επιλογή της αμερικάνικης αντίδρασης. Εκφράστηκαν τρεις, κυρίως, απόψεις: α) να μείνουν οι Η.Π.Α. αδρανείς, β) να διεξαγάγουν αεροπορική επιδρομή --ιδέα, μεταξύ άλλων, και του Acheson--, γ) να εφαρμόσουν ναυτικό αποκλεισμό- ιδέα του McNamara. O Κέννεντυ, φοβούμενος την αποτυχία, την επικινδυνότητα αλλά και το πολιτικό κόστος ενός βομβαρδισμού, επέλεξε την τρίτη πρόταση. Με διάγγελμα προς τον αμερικάνικο λαό, στις 22 Οκτώβρη, ανακοίνωσε το ναυτικό αποκλεισμό της Κούβας, αποφεύγοντας, επιδέξια, τη λέξη «καραντίνα» (quarantine). Έτσι, το αμερικάνικο ναυτικό θα επιχειρούσε νηοψία σε 49 Επιτροπή κατήγγειλε την κυβέρνηση των ΗΠΑ ότι λόγω της επιθυμία της να μη δημιουργηθεί στην Κούβα πολεμική βάση, η οποία δεν ανήκε στην ακτίνα των συμφερόντων της, έδρασε με νευρικότητα και προχώρησε στον αποκλεισμό του νησιού της Καραϊβικής. Στο τέλος της επιστολής, εκφραζόταν η επιθυμία της ΕΕΔΥΕ να μεσολαβήσει το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και να προχωρήσει σε αποφάσεις που θα διαφύλατταν την παγκόσμιο ειρήνη και θα διασφάλιζαν επίσης την ανεξαρτησία όχι μόνο της Κούβας, αλλά και όλων των άλλων χωρών που στα εδάφη τους υπήρχαν εγκατεστημένες πυρηνικές και πολεμικές βάσεις 73. Στον καθιερωμένο χαιρετισμό της ΕΕΔΥΕ για το νέο έτος, ο πρόεδρος της Επιτροπής ανέφερε ότι το έτος 1962 «θα μείνη εις την Ιστορίαν». Θεωρούσε ότι γεννήθηκαν βάσιμες ελπίδες για την παγκόσμια ασφάλεια, ειδικά μετά από την κρίση των πυραύλων στην Κούβα, «η τόσον επικίνδυνος υπόθεσις της Κούβας και η λύσις της, εξεταζόμενη όχι επιφανειακώς αλλά εις το βάθος της, αποτελεί την πρώτην, πολύ σταθεράν όμως εγγύησιν, ότι ο πυρηνικός όλεθρος θα αποτρέπεται»74. Λίγες μέρες μετά από την ανακοίνωση αυτή, η ΕΕΔΥΕ συμμετείχε στο Διεθνές Συνέδριο Αδεσμεύτων Οργανώσεων που πραγματοποιήθηκε στην Οξφόρδη από τις 4 έως τις 7 Ιανουαρίου. Οργανώθηκε από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία εναντίον των πυρηνικών όπλων, που έδρευε στο Λονδίνο και πρόεδροί της ήταν οι Henrich Buchbinder, Canon L.John Collins, Peggy Duff και Dr. Heinz Kloppenberg. Στο συνέδριο συμμετείχαν οι φιλειρηνικές οργανώσεις που δεν είχαν την υποστήριξη των κυβερνήσεών τους. Στο συνέδριο δεν εκλήθησαν, σαν σύνεδροι, αντιπρόσωποι της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων ανατολικών χωρών όπου τα κινήματα ειρήνης ενισχύονταν από τις κυβερνήσεις. Αντιπρόσωποι όμως από τις προαναφερθείσες χώρες είχε προγραμματιστεί να πάρουν μέρος στο συνέδριο ως παρατηρητές την τελευταία μέρα του συνεδρίου. Πιο συγκεκριμένα, πήραν μέρος εκπρόσωποι οργανώσεων από την Αμερική (SANE), τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, την Ινδία, την Γκάνα, την Αγγλία (CND, Επιτροπή των 100), το Βέλγιο, τη Δυτική Γερμανία, την Ελλάδα οποιοδήποτε σοβιετικό καράβι πλησίαζε το νησί, αποτρέποντας τον περαιτέρω εξοπλισμό του. Περισσότερα από 180 πολεμικά πλοία των Η.Π.Α. ξεκίνησαν περιπολίες στην Καραϊβική. Από την πλευρά των Σοβιετικών, πυρηνικά υποβρύχια άρχισαν να πλέουν στην περιοχή (Thomas G. Paterson, κ.ά, American Foreign Relations. A History-Since 1895. Houghton Mifflin Company, 2000, σ.337). 73 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00009. 74 Στο ίδιο, 00010. 50 (ΕΕΔΥΕ )75, την Ιταλία, τη Γαλλία, την Ιρλανδία (CND), τη Σουηδία, τη Δανία, την Ολλανδία, την Ελβετία και τη Γιουγκοσλαβία. Ακόμη από διεθνείς οργανισμούς συμμετείχαν οι: Διεθνής Οργάνωση Πολεμιστών Αντιστάσεως, Διεθνής Εταιρία Συμφιλίωσης, Διεθνής Επιτροπή Συνδέσμου των Οργανώσεων Ειρήνης, Διεθνής Ένωση Γυναικών για την Ειρήνη και την Φιλία. Ο σκοπός της συνάντησης, λοιπόν ήταν να δοθεί η ευκαιρία στις συμμετέχουσες οργανώσεις να συνομιλήσουν και να ανταλλάξουν ιδέες σχετικά με τις μορφές οργάνωσης και τις δράσεις, οι οποίες θα βοηθούσαν τις ειρηνιστικές οργανώσεις να αναπτυχθούν και να ισχυροποιηθούν. Η «ποθητή» ισχυροποίηση θα καθιστούσε στην . κοινή γνώμη πιο σαφή την έννοια των Αδεσμεύτων κινήσεων ειρήνης κινήσεων δηλαδή που κατανοούσαν ότι ο «πόθος» για την ειρήνη έπρεπε να σταθεί υπεράνω εθνικών και ιδεολογικών διαφορών76. Τελικά οι εκπρόσωποι των χωρών και των οργανώσεων κατέληξαν στο εξής οργανωτικό σχήμα, ώστε να εξασφαλίσουν ένα καλύτερο συντονισμό: α) Διεθνές Συνέδριο, β) Επιτροπή Συνεχίσεως, γ) Γενικό Γραφείο, δ) Λειτουργική Επιτροπή (διαλέξεις, εκθέσεις, σχέδιο, έρευνα), ε) περιφερειακές οργανώσεις, στ) υπάρχουσες οργανώσεις. Με βάση αυτή τη δομή το συνέδριο αποφάσισε: 1) Να ενισχυθεί η επαφή μεταξύ των οργανώσεων προκειμένου να διευκολυνθεί η ανταλλαγή ιδεών και εντύπων προπαγάνδας. 2) Να συντονίζονται καλύτερα οι μεταξύ τους ενέργειες. 3) Να προχωρούν σε κοινές και συνδυασμένες εκπροσωπήσεις στα παγκόσμια συνέδρια, στον ΟΗΕ κτλ, και να είναι σε συνεχή επαφή με τα Ηνωμένη Έθνη. 4) Σε χώρες που δεν υπάρχουν ειρηνιστικές οργανώσεις, να ενθαρρύνουν τη δημιουργία τους και 5) οι οικονομικοί πόροι να καλύπτονται μέσω των συνδρομών των μελών, ενώ θα επιβάλλεται επιπρόσθετη συνδρομή ανάλογα με το μέγεθος της οργάνωσης77. Στις 11 Απριλίου και μετά την ανακοίνωση για την οργάνωση της πρώτης Μαραθώνιας πορείας Ειρήνης από τον «Σύνδεσμο Μπέρτραντ Ράσελ» , η ΕΕΔΥΕ έστειλε επιστολή συμπαράστασης προς τον «Σύνδεσμο», με την οποία τον συνέχαιρε για την πρωτοβουλία του και τον ενημέρωνε ότι η Επιτροπή θα συμμετέχει μαζικά στην πορεία. Αφού τόνισε ότι η Μαραθώνια πορεία συνέδεε την παγκόσμια κίνηση Αντιπρόσωποι της ΕΕΔΥΕ, ήταν ο Γρηγόρης Λαμπράκης και η Αμαλία Δραγούμη. ΑΣΚΙ , Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.265, 00014. 77 Συνδρομές σε δραχμές ετησίως: βασική 75, μικρές οργανώσεις 60, μεγάλες οργανώσεις 125, οργανώσεις νέων ή φοιτητών 25, οι διεθνείς οργανώσεις που τα μέλη τους συμμετείχαν στην Ομοσπονδία 5. 75 76 51 της ειρήνης με την ελληνική ιστορική κληρονομιά, ανέφερε ότι σε ένδειξη συμπαράστασης προς τα υπόλοιπα κινήματα του εξωτερικού είχε αποφασίσει να συμμετάσχει στην πορεία του Αλντερμάστον ο αντιπρόεδρος της ΕΕΔΥΕ Γρηγόρης Λαμπράκης78. Στις 20 Απριλίου η Επιτροπή δημοσίευσε μία ανακοίνωση με την οποία γνωστοποιούσε ότι την ίδια μέρα, μία μικρή ομάδα αστυνομικών μπήκε στα γραφεία της και κατέσχεσε ορισμένα πανό τα οποία ήταν προορισμένα για την πορεία. Σύμφωνα με την επιστολή, η ενέργεια αυτή ήταν παράνομη καθώς τα γραφεία ανήκαν στον Γρ. Λαμπράκη, ο οποίος τα «προστάτευε» βάσει της βουλευτικής του ασυλίας79. Ακολούθησαν τα γεγονότα της απαγόρευσης της Μαραθώνιας πορείας και η δολοφονία Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη. Με αφορμή την δολοφονία, λίγες μέρες αργότερα η ΕΕΔΥΕ σε συνεργασία με τον «Σύνδεσμο Ράσελ» πραγματοποίησαν εκδήλωση στο θέατρο «Διάνα». Μεταξύ των άλλων, ο Νικηφόρος Αντωνόπουλος, μέλος των νέων της ΕΔΔΥΕ στην ομιλία του ανέφερε: «Στις επιθέσεις που έχει υποστή το φιλειρηνικό κίνημα στη χώρα μας τα τελευταία δέκα χρόνια. Επιθέσεις που άρχισαν από τη δολοφονία του νεολαίου Νικηφορίδη το 1952 στη Θεσσαλονίκη, συνεχίστηκαν με τρομοκρατικές επιθέσεις στον Πειραιά και Μυτιλήνη σε εκδηλώσεις για την Ειρήνη και που κορυφώθηκαν με την απαγόρευση της Μαραθωνίου πορείας, τον ξυλοδαρμό και τις απελάσεις των ξένων ειρηνιστών για να καταλήξουμε στην απαίσια δολοφονία του Λαμπράκη»80. Από την παραπάνω ομιλία, γίνεται φανερή η προσπάθεια του ομιλητή να δημιουργήσει μία γενεαλογία, μία συνέχεια, για την ακρίβεια, του κινήματος ειρήνης, η οποία εκτείνεται έως δέκα χρόνια πίσω. Στις 3 Ιουλίου η Επιτροπή Θεσσαλονίκης δημοσίευσε ψήφισμα μέσω του οποίου ζητούσε: Να παρασχεθούν εις την Δικαιοσύνην της πατρίδος μας όλαι αι δυνατότητες να επισημάνη, να αποκαλύψη και τιμωρήση αυστηρά, όλους ανεξαιρέτως τους ενόχους, φυσικούς και ηθικούς αυτουργούς, συνεργούς και εμπνευστάς. Να διαλυθούν με την άμεσον, ειλικρινή και δραστικήν αποφασιστικότητα των αρμοδίων πολιτειακών παραγόντων, όλαι αι παρακρατικαί και φασιστικής μορφής νοοτροπίας οργανώσεις, είτε με επίσημον ένδυμα εμφανίζονται, είτε ανεπίσημα λειτουργούν και αναπτύσσουν συνωμοτικήν δράσιν, και αι οποίαι προετοιμάζουν επιτηδείως την επιστροφήν της Ελλάδος εις την τυραννίαν ενός νεοφασισμού ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00010. Στο ίδιο, 00010. 80 Στο ίδιο, 00011. 78 79 52 υποδουλώνοντας τον φιλειρηνικόν Λαόν μας εις ύποπτα αντεθνικά αντιλαϊκά, εγχώρια και ξένα συμφέροντα»81. Στο τέλος, η Επιτροπή καλούσε τους παράγοντες της πολιτικής, πνευματικής και κοινωνικής ζωής της Θεσσαλονίκης να συμπαραταχθούν και να υπερασπίσουν «την Ειρήνην και την Δημοκρατίαν, την ιεράν υπόθεσιν διά την οποίαν έδωσε την ζωή του ο αλησμόνητος ήρως Γρηγόρης Λαμπράκης.82 Στις 24 Σεπτεμβρίου 1963, η ΕΕΔΥΕ δημοσίευσε έκκληση με θέμα το Σύμφωνο της Μόσχας, δηλαδή τη μερική απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών, που υπογράφηκε όπως έχουμε αναφέρει στο πρώτο κεφάλαιο στις 5 Αυγούστου του 1963. Στο κείμενο, η είδηση για την υπογραφή της Συνθήκης γινόταν αποδεκτή με χαρά και αισιοδοξία ότι η ύφεση θα επικρατήσει τελικώς. Αφού έδινε τα εύσημα στους ηγέτες των ΗΠΑ, ΕΣΣΔ και Μ. Βρετανίας, έκανε ειδική μνεία σε όλους όσους πίεσαν ως προς αυτή την κατεύθυνση: «Με πρωτεργάτες και κύριους συντελεστάς πολλούς κορυφαίους, υψηλού ανθρωπισμού, ειδικούς επιστήμονας, εξέχουσες προσωπικότητες, ανωτέρου ήθους και διανοήσεως, τα προοδευτικά κόμματα, τας πολυάριθμας οργανώσεις, οι οποίοι με εκατοντάδας εκατομμυρίων μελών, από ετών αγωνίζονται κατά του πολέμου και υπέρ της Ειρήνης και τον ανά τον Κόσμον προοδευτικόν Τύπον»83. Παρ’ όλα αυτά τόνιζε ότι ο κίνδυνος δεν είχε αποτραπεί πλήρως, καθώς δεν επετεύχθη ο γενικός αφοπλισμός και από τη στιγμή που υπήρχαν ακόμη μεγάλα αποθέματα πυρηνικών όπλων, σε συνδυασμό με την μη απαγόρευση των υπόγειων δοκιμών, μπορούσαν να οδηγήσουν είτε σε πολέμους είτε σε κάποιο πυρηνικό ατύχημα. Επίσης, υπογράμμιζε ότι το να σπαταλούνται ακόμη μεγάλα ποσά για την ενίσχυση των εξοπλισμών, ήταν από τη φύση του «τρομοκρατικόν κακόν»84, διότι εμπόδιζε την ανάπτυξη της οικονομίας, με συνέπεια να οδηγηθεί στην εξαθλίωση η ανθρωπότητα. Έτσι η πρόταση της ΕΕΔΥΕ ήταν: «το συντομώτερον ν’ απαγορευθούν αι υπόγειαι δοκιμαί και να αρχίση η εφαρμογή μέτρων ικανών σύντομα ν’ απολήξουν εις τον γενικόν, πλήρη και αποτελεσματικό ελεγχόμενον Αφοπλισμόν. Αν ήθελεν καταδειχθή πολύ δυσχερής η εφαρμογή του αμέσως, ας αρχίση σταδιακώς. Με την βαθμιαίαν αλλά γενικήν κατάργησιν ωρισμένων κατηγοριών όπλων και στρατιωτικών δυνάμεων. Και με την αποπυρηνοποίησιν και έπειτα την αποστρατικοποίησιν διαφόρων γεωγραφικών ζωνών, υπό την εγγύησιν των πυρηνικών Δυνάμεων. Πολύ θετική εξασφάλισις διά την Ειρήνην θα ήτο, αν ως πρώται τοιούται ζώναι ήθελον καθορισθή αι περιοχαί από τις οποίες εξαπελύθησαν οι ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 256, 00038. Στο ίδιο. 83 Στο ίδιο, 00022. 84 Στο ίδιο. 81 82 53 δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Δηλαδή η Κεντρική Ευρώπη (Δύο Γερμανίαι, Βερολίνον, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία) και η Βαλκανική (Ρουμανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Τουρκία, Ελλάς, Αλβανία) με την Ιταλίαν, την Κεντρικήν και Ανατολικήν Μεσόγειον και τον Εύξεινον Πόντον »85. Στις αρχές του 1964, στις 4 Ιανουαρίου η ΕΕΔΥΕ απηύθυνε έκκληση προς όλες τις ειρηνιστικές οργανώσεις, τις κυβερνήσεις και τους πολίτες με σκοπό να «συμπαρασταθούν ενεργώς στον Κυπριακόν Λαόν εις τον συνεχιζόμενον σκληρόν αγώνα του διά την πλήρην ανεξαρτησίαν του και την ουσιαστικήν αναγνώρισιν του δικαιώματός του προς αυτοδιάθεσιν »86. Αφορμή της έκκλησης ήταν « διά το αιματοκύλισμα της Κύπρου και την απειλήν ευρυτέρας διαταράξεως της Ειρήνης εις τον νευραλγικόν χώρον της Ανατολικής Μεσογείου »87. Το « αιματοκύλισμα » που αναφέρεται στο κείμενο, αφορούσε την έναρξη της ένοπλης διακοινοτικής σύγκρουσης στις 21 Δεκεμβρίου του 1963 στην Κύπρο88. Έπειτα, στις 17 Μαΐου πραγματοποιήθηκε η Β’ Μαραθώνια πορεία ειρήνης. Η Επιτροπή κάλεσε τα μέλη της και τον ελληνικό λαό να «βαδίση στα βήματα του Λαμπράκη»89. Η κυβέρνηση Παπανδρέου αν και είχε τους ενδοιασμούς της, δεν απαγόρευσε την πορεία, και έτσι εξελίχθηκε σε μία από τις μαζικότερες διαδηλώσεις που έγιναν ποτέ στην Ελλάδα. Στις 5 Ιουλίου, η Επιτροπή συμμετείχε σε μία ακόμη διεθνή συνδιάσκεψη. Αυτή τη φορά η συνδιάσκεψη οργανώθηκε με πρωτοβουλία της Αλγερινής Επιτροπής Ειρήνης για την αποπυρηνικοποίηση της λεκάνης της Μεσογείου. Στη συνδιάσκεψη που έλαβε χώρα στο Αλγέρι, συμμετείχαν αντιπρόσωποι και παρατηρητές από τις χώρες: Στο ίδιο. ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00011. 87 Στο ίδιο. 88 Στις 21 Δεκεμβρίου 1963 υπήρξε ένα επεισόδιο, το οποίο φαινομενικά ήταν τυχαίο. Δύο Τουρκοκύπριοι αρνήθηκαν να υποβληθούν σε αστυνομικό έλεγχο στη Λευκωσία. Επακολούθησε συμπλοκή μετά την παρέμβαση και άλλων ομοεθνών τους, που κατέληξε στο θάνατο των δύο Τουρκοκυπρίων. Στις 22 Δεκεμβρίου οι συγκρούσεις γενικεύθηκαν. Σύμφωνα με τον Σωτήρη Ριζά, το επεισόδιο αυτό συνδεόταν με δύο διαμετρικά αντίθετες στρατηγικές των Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Από την ελληνική πλευρά, τρεις ένοπλες ομάδες υπό τις οδηγίες του Νίκου Σαμψών, του Βάσου Λυσσαρίδη και του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, είχαν σχεδιάσει την εξουδετέρωση ενδεχόμενης αντίδρασης των Τουρκοκυπρίων. Από την άλλη μεριά, οι Τουρκοκύπριοι θα προσπαθούσαν να μετακινήσουν ομοεθνείς τους από τις διάσπαρτες στο νησί εστίες τους, με σκοπό να τους συγκεντρώσουν σε σημεία κατάλληλα για τη δημιουργία γεωγραφικής βάσης για διχοτόμηση. Παράλληλα, οι τουρκοκύπριοι λειτουργοί της Κυπριακής Δημοκρατίας, πολιτικοί και διοικητικοί, θα συγκροτούσαν τουρκοκυπριακό πολιτικό και διοικητικό μηχανισμό στις συγκεκριμένες περιοχές. Αυτός ο σχεδιασμός αν και φαινομενικά είχε αμυντικό χαρακτήρα, στην πραγματικότητα ήταν στρατηγικός και απέβλεπε στην προώθηση της διχοτόμησης. ( Σωτήρης Ριζάς, Ένωση Διχοτόμηση Ανεξαρτησία, Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2000, σ.40 ) 89 ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00011. 85 86 54 Αλγερία, Αλβανία, Κύπρος, Ισπανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Λίβανος, Λιβύη, Μάλτα, Μαρόκο, Παλαιστίνη, Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία, Συρία, Τυνησία, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία90. Συμμετείχαν επίσης το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης, η Παγκόσμια Δημοκρατική Οργάνωση Γυναικών και η Παγκόσμια Οργάνωση Δημοκρατικής Νεολαίας. Στη βάση των εργασιών η επιτροπή των επιστημόνων επεσήμανε τους κινδύνους που υπήρχαν στην περιοχή της Μεσογείου και γύρω από αυτή εξαιτίας των υποβρυχίων που ήταν εξοπλισμένα με πυραύλους Πολάρις, και των εγκαταστάσεων πυρηνικών βάσεων και όπλων και προχώρησε σε εννέα προτάσεις που θα οδηγούσαν σε μία «ρεαλιστική» διασφάλιση της ειρήνης στη Μεσόγειο91. Εν συνεχεία η επιτροπή Δράσεως και Συνεργασίας πρότεινε να ακολουθήσουν ως τρόπο δράσης τις δημόσιες συγκεντρώσεις, την υποβολή υπομνημάτων και να ενισχύσουν την παρουσία τους στις δημόσιες και τοπικές αρχές, στις επιστημονικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές οργανώσεις, αλλά και σε εθνικούς ή παγκόσμιους οργανισμούς (όπως το Π.Σ.Ε). Πιο ειδικά, η επιτροπή Δράσης πρότεινε να πραγματοποιούνται εκδηλώσεις- διαδηλώσεις στα λιμάνια για τη ενημέρωση των υπαλλήλων των στρατιωτικών βάσεων κατά την ώρα της μεταφοράς ή τοποθέτησης ατομικών όπλων. Επίσης, ως απαραίτητα μέσα προπαγάνδας επιλέχτηκαν ο τύπος, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, το θέατρο και οι ειδικές εκδόσεις βιβλίων που θα ενημέρωναν το κοινό. Προτάθηκε ακόμη να οριστεί η 5η Ιουλίου ως μέρα για τον αγώνα για την αποπυρηνικοποίηση της Μεσογείου και να συγκληθεί δεύτερη συνδιάσκεψη τον επόμενο χρόνο92. Παράλληλα με την διάσκεψη του Αλγερίου, στις 6 Ιουλίου η ΕΕΔΥΕ οργάνωσε συγκέντρωση διαμαρτυρίας στην Πλατεία Κλαυθμώνος με αιτήματα: «Την άμεσον Παρατηρητές έστειλαν οι χώρες: Γερμανική Δημοκρατία, Αγκόλα, Αργεντινή, Αυστρία, Βουλγαρία, Γκάνα, Μεγάλη Βρετανία, Μάλι, Μοζαμβίκη, Νιγηρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σενεγάλη, Τσεχοσλοβακία, ΕΣΣΔ. 91 Οι προτάσεις ήταν οι ακόλουθες: 1) Εκκένωση της περιοχής της Μεσογείου από όλα τα πυρηνικά αποθέματα και τις στρατιωτικές βάσεις που υπάρχουν. 2) Απαγόρευση εισόδου εντός της περιοχής με σκοπό την αποθήκευση ατομικών όπλων ή τη δημιουργία βάσεων. 3) Υποστήριξη των προσπαθειών και των διαπραγματεύσεων που πραγματοποιούνται με σκοπό την αποχώρηση ξένων δυνάμεων από ορισμένες μεσογειακές χώρες. 4) Απαίτηση να φύγουν από την περιοχή οι ξένες δυνάμεις και να διαλυθούν οι βάσεις των χωρών που είναι συνδεδεμένες με το ΝΑΤΟ. 5) Διακοπή των πυρηνικών δοκιμών με βάση τις συμφωνίες της Μόσχας, ακόμη και από χώρες που δεν υπέγραψαν, και επέκταση της απαγόρευσης αυτής και για τις υπόγειες δοκιμές. 6) Καταγγελία των στρατιωτικών συμφωνών και συμμαχιών στη Μεσόγειο. 7) Απαγόρευση σύναψης συμφωνιών και συμμαχιών αυτού του είδους. 8) Να μην μεταβιβάσει καμία Μεσογειακή χώρα πυρηνικά όπλα σε άλλη χώρα και να μη χρησιμοποιήσει από κοινού και να βοηθήσει στην παραγωγή ατομικών όπλων. 9) Ίδρυση ενός διεθνούς ελέγχου που θα εξασφαλίσει την εφαρμογή των παραπάνω μέτρων. 92 ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 258, 00011. 90 55 τιμωρίαν των ενόχων. Την διάλυσιν των παρακρατικών οργανώσεων. Την κατοχύρωσιν της Δημοκρατίας χωρίς την οποία δεν είναι δυνατή η Ειρήνη»93. Η συγκέντρωση όμως απαγορεύτηκε για λόγους «τάξεως και ασφαλείας» και την επόμενη μέρα η Επιτροπή εξέδωσε διαμαρτυρία που καλούσε την κυβέρνηση να «άρη την επιβληθείσα απαγόρευση»94. Τρεις μήνες αργότερα, στις 10 Οκτωβρίου η ΕΕΔΥΕ ανακοίνωσε ότι θα στείλει αντιπροσωπεία στην πορεία ειρήνης που θα πραγματοποιούνταν στην Κύπρο (κατά των πυρηνικών βάσεων) στις 11 Οκτωβρίου. Η ελληνική αντιπροσωπεία απαρτίζονταν από τους: Μελά Νικολαΐδη (θα αναλάμβανε επικεφαλής της πορείας στην Κύπρο), Μιχάλη Χατζημιχάλη (μέλος του προεδρείου της Επιτροπής ), Φρόσω Μυλωνάκου (μέλος της Επιτροπής), Νίνα Σκανδάλη (γραμματέας της Πανελληνίου Ένωσης Γυναικών), Κων/νο Προβελέγγιο (δημοτικός σύμβουλος Αθηναίων). Παράλληλα με την πορεία στην Κύπρο η ΕΕΔΥΕ οργάνωσε εκδρομή στην Χαλκίδα σε ένδειξη συμπαράστασης στον «αγώνα των Κυπρίων»95. Στις 14 Δεκεμβρίου πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση στο θέατρο «Παπαιωάννου» με θέμα «Η πολυμερής πυρηνική δύναμις του ΝΑΤΟ». Εντός της αίθουσας συζητήθηκε το θέμα του σχεδίου του ΝΑΤΟ που θα εξόπλιζε τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης (και τη Δυτική Γερμανία) με πυρηνικά όπλα και αποφασίστηκε να εκδοθεί ψήφισμα με τις ακόλουθες αποφάσεις: 1) Πρότειναν στην κυβέρνηση να ματαιώσει ενδεχόμενη συμμετοχή της Ελλάδας στο σχέδιο του ΝΑΤΟ. 2) Καλούσαν τον ελληνικό λαό και τις οργανώσεις, τους πνευματικούς και επιστημονικούς παράγοντες να αγωνιστούν για την ματαίωση της εφαρμογής του σχεδίου και της συμμετοχής της Ελλάδας σε αυτό. 3) Προχωρούσαν στην οργάνωση συγκέντρωσης με αφορμή την σύνοδο στο Παρίσι των Υπουργών του ΝΑΤΟ.96 Το 1965 το σημαντικότερο γεγονός στη «ζωή» της Επιτροπής ήταν το δεύτερο Πανελλήνιο Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε από τις 16 έως τις 17 Μαΐου. Το συνέδριο ανακοινώθηκε από το Προεδρείο της ΕΕΔΥΕ στις 20 Ιανουαρίου, και η σύγκλησή του προέκυπτε από δύο αιτίες. Η πρώτη, σύμφωνα με την ανακοίνωση της Επιτροπής, ήταν ότι είχαν συσσωρευθεί προβλήματα, όπως ο σχηματισμός από το ΝΑΤΟ πολυμερούς πυρηνικής δύναμης και η αυτοδιάθεση και 93 94 95 96 Στο ίδιο. Στο ίδιο. Στο ίδιο. Στο ίδιο. 56 αποστρατιωτικοποίηση της Κύπρου, τα οποία χρειάζονταν απάντηση. Παράλληλα, η Επιτροπή εξέταζε να παρουσιάσει ένα σχέδιο για μια «ελληνική πολιτικής ειρήνης» γενικής αποδοχής, η οποία περιείχε προτάσεις για όλα τα ζητήματα που την απασχολούσαν, η επίλυση των οποίων θα προωθούσε το κλίμα της ύφεσης και θα συνέβαλε στην επικράτηση της ειρήνης. Η δεύτερη αιτία αφορούσε την απόφαση που είχε ληφθεί από το Προεδρείο της ΕΕΔΥΕ να τεθούν οι βάσεις για τη διεύρυνση της οργάνωσης και στο συνέδριο θα γινόταν ευρύτερη συζήτηση ως προς αυτή την κατεύθυνση97. Στις 2 Φεβρουαρίου, με ανακοίνωσή της η Επιτροπή «με ζωηρή ικανοποίηση»98 απηύθυνε χαιρετισμό για το γεγονός της συνάντησης του Πρωθυπουργού της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας, καθώς μία τέτοια συνάντηση θα ήταν η αφορμή, σύμφωνα με την ανακοίνωση, για τη δημιουργία νέου κλίματος στις σχέσεις των Βαλκανικών χωρών και θα επικρατούσε κλίμα φιλικής συνεργασίας99. Στις 27 Μαρτίου, οι συνοικιακές επιτροπές ειρήνης με τη συμμετοχή πολλών δημοτικών, κοινοτικών και άλλων παραγόντων, επισκέφθηκαν την Αμερικανική πρεσβεία. Οι επιτροπές απέδωσαν εγγράφως διαμαρτυρία στην οποία καταδίκαζαν την Αμερικανική επέμβαση στο Βιετνάμ και ιδιαιτέρως την χρησιμοποίηση αερίων, την οποία «καταδικάζει ο Ελληνικός Λαός, όπως ο Αμερικανικός και όλοι οι λαοί γενικά»100. Το σημαντικότερο όμως γεγονός για την Επιτροπή πραγματοποιήθηκε από τις 16 έως τις 17 Μαΐου στο θέατρο «Διάνα» και ήταν το Β’ Πανελλήνιο Συνέδριο Ειρήνης. Στο συνέδριο έλαβαν μέρος όλες οι τοπικές επιτροπές της ΕΕΔΥΕ, πολιτικές προσωπικότητες101 της χώρας μας, καθώς και προσωπικότητες του εξωτερικού, που προσκλήθηκαν ως παρατηρητές102. Το συνέδριο χαιρέτησαν και οργανώσεις του ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00012. Στο ίδιο. 99 Στο ίδιο. 100 Στο ίδιο. 101 Ενδεικτικά αναφέρουμε: Ιωάννης Ζίγδης, Στέφανος Στεφανόπουλος, Σταύρος Κωστόπουλος, Μιχάλης Στεφανίδης, Δημήτρης Παπασπύρου, Σάββας Λοϊζίδης, Παύλος Βαρδινογιάννης, Γιάννης Αράπης, Νίκος Ζορμπάς, Δημήτρης Παπασπύρου, Νικόλαος Έξαρχος, Αθανάσιος Ρουσόπουλος (όλοι εκλεγμένοι βουλευτές με την Ένωση Κέντρου). Θεόδωρος Γιαννόπουλος, Νικόλαος Κιτσίκης, Ιωάννης Ευαγγελίδης, Μαρία Σβώλου, Δημήτρης Στρατής (εκλεγμένοι με την ΕΔΑ). 102 Αιδεσιμότατος Στάνλευ Ήβανς (Αρχιεπίσκοπος Καθολικής Εκκλησίας Λονδίνου και εκπρόσωπος του αγγλικού κινήματος ειρήνης), Έρικ Κος (Γενικός Γραμματέας της Γιουγκοσλαβικής Λίγκας για την Ειρήνη) και οι λόρδοι Μίλφορντ και Κέσσελ. 97 98 57 εξωτερικού103.Οι κύριες εισηγήσεις έγιναν από τον αντιπρόεδρο Μιχάλη Κύρκο και τον Μελή Νικολαΐδη. Στην πρώτη ομιλία με θέμα «Το Παγκόσμιο και το Ελληνικό κίνημα Ειρήνης», ο Κύρκος αναφέρθηκε στη διεθνή κατάσταση και τον πόλεμο του Βιετνάμ, ο οποίος γινόταν για αποικιοκρατικούς λόγους, σύμφωνα με τον ομιλητή. Στη συνέχεια ανέφερε την πολεμική που συναντούσε η Επιτροπή για την οργάνωση της πορείας ειρήνης από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό, Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος υποστήριξε ότι η πορεία ειρήνης ήταν της ΕΔΑ και όχι του κινήματος ειρήνης. Ο Κύρκος, τόνισε ότι στις πορείες ειρήνης που έγιναν δεν ανταποκρίθηκε μόνο ένα μέρος του ελληνικού λαού (οι υποστηρικτές της ΕΔΑ, δηλαδή) αλλά ευρύτερες μάζες και αυτό ακριβώς ήταν το ζητούμενο για την ΕΕΔΥΕ, «αι φιλειρηνικαί δυνάμεις να συσπειρωθούν, να αποτελέσουν ένα ενιαίον σύνολον, ώστε όπου αναφέρεται κίνδυνος της Ειρήνης να είναι έτοιμαι να εφορμήσουν και να στραγγαλίσουν εκείνους που προσπαθούν ν’ ανάψουν τον σπινθήρα του πολέμου, μέχρις ότου, υπό την ηθικήν αυτήν και ακαταγώνιστον πίεσιν φτάσουμε εις τον γενικόν και πλήρη αφοπλισμόν»104. Στη δεύτερη ομιλία, ο Μελής Νικολαΐδης, ανέπτυξε το Κυπριακό ζήτημα κάνοντας μια αναδρομή στα προηγούμενα έτη, από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 και υπογράμμισε τις πτυχές που ο ίδιος θεωρούσε ότι συνέβαλαν στην αδιέξοδη κατάσταση που αντιμετώπιζε το νησί την εποχή εκείνη. Υποστήριξε την πολιτική του Μακάριου, και συσχέτισε την προσπάθεια που γινόταν για την ανεξαρτησία της Κύπρου, με το ζήτημα της Ειρήνης, διότι η ανεξαρτησία και η αυτοδιάθεση της Κύπρου, ήταν προϋποθέσεις που αν επικρατούσαν παγκοσμίως θα διασφαλιζόταν η ύφεση και η ειρήνη περαιτέρω105. Οι διεργασίες του συνεδρίου έκλεισαν με το σχέδιο απόφασης το οποίο υπερψηφίστηκε. Στο κείμενο αναφερόταν ότι η υπεράσπιση της ειρήνης απαιτούσε την αδιάκοπη κινητοποίηση των ανθρώπων που πίστευαν στην καλή θέληση. Η επανάπαυση ότι πόλεμος δε θα γινόταν, ήταν το ίδιο επικίνδυνο με την σκέψη ότι ο πόλεμος αποτελούσε λύση στα προβλήματα της εποχής εκείνης. Όλοι οι πολίτες είχαν χρέος να σκεφτούν πάνω στα προβλήματα της εποχής. Η άγνοια, η προκατάληψη, η αδιαφορία, η παθητικότητα, λειτουργούσαν υπέρ των εχθρών της ειρήνης. Ο μαχητής Χαιρετισμούς έστειλαν: η Φιλανδική, η Ιταλική και η Ρουμανική Επιτροπή Ειρήνης, η Επιτροπή Ειρήνης Τσεχοσλοβακίας, η Διεθνής Ομοσπονδία Αντίστασης, το Συμβούλιο Ειρήνης Δημοκρατίας Ανατολικής Γερμανίας και το Προεδρείο του Ουγγρικού Συμβουλίου Ειρήνης. 104 ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.264, 00016. 105 Στο ίδιο. 103 58 της ειρήνης ήταν, σύμφωνα με την ΕΕΔΥΕ, ο άνθρωπος της πυρηνικής εποχής. Η απόφαση του 2ου Συνεδρίου ήταν να οργανωθούν και να τεθούν σε κίνηση οι δυνάμεις αυτές της χώρας μας. Να ανοίξει ο διάλογος για να αναζητηθούν οι ορθότεροι δρόμοι για την υπεράσπιση της ειρήνης, ώστε να διαλυθούν οι μύθοι και τα πλέγματα. Απόφασή της Επιτροπής ήταν να διευρύνει τις σχέσεις με τα κινήματα ειρήνης και τις φιλειρηνικές τάσεις στα Βαλκάνια, τις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Μεσογείου. Να συμβάλλει, επίσης στην ένταση της φιλειρηνικής δραστηριότητας και στην οικοδόμηση του φιλειρηνικού κινήματος σε βάθος, πιο ευρεία και αποτελεσματική106. Ακολούθησε η Τρίτη Μαραθώνια πορεία η οποία πραγματοποιήθηκε στις 23 Μαΐου. Η πορεία συνδέθηκε με την κλιμάκωση του πολέμου στο Βιετνάμ, την ορθή επίλυση του Κυπριακού (πλήρη ανεξαρτησία του νησιού και αποστρατιωτικοποίηση) και την 20η επέτειο από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η πολιτική κρίση της περιόδου107 όμως δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη, με αποτέλεσμα στις 20 Ιουλίου η ΕΕΔΥΕ δημοσίευσε μία δριμεία ανακοίνωση με έντονους χαρακτηρισμούς για το «Αυλικό πραξικόπημα της λαοπροβλήτου κυβερνήσεως και της αντικαταστάσεώς της από λιποτάκτες της λαϊκής εντολής»108. Στο κείμενο συνέδεε την εσωτερική πολιτική κατάσταση με την εξωτερική και τόνιζε ότι οποιαδήποτε εσωτερική «ανωμαλία» μπορούσε να προκαλέσει αστάθεια όχι μόνο στο εσωτερικό, αλλά και στο κύριο ζητούμενο που ήταν η διασφάλιση της ειρήνης. Παραθέτουμε: «Το πραξικόπημα έχει σοβαρή απειλή και κατά της εξωτερικής ειρήνης της χώρας διότι κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει σε ποιες εξωτερικές περιπέτειες μπορούν να οδηγήσουν το Έθνος, οι άνθρωποι που τόλμησαν να αντιπαραταχθούν προς την συντριπτικήν πλειοψηφίαν του λαού και να γίνουν 106 107 ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.264, 00017. Η πολιτική κρίση είναι τα «Ιουλιανά». Με τον όρο αυτό, αναφερόμαστε στα γεγονότα που ακολούθησαν μετά την υποβολή της προφορικής παραίτησης του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου στο βασιλιά της Ελλάδος, Κωνσταντίνο, την 15 η Ιούλη του 1965 και διήρκεσαν περίπου 70 ημέρες. Σχηματικά η λήξη τους τοποθετείται στις 25 Σεπτέμβρη του ίδιου έτους, μετά την υπερψήφιση της κυβέρνησης του Στέφανου Στεφανόπουλου στη Βουλή. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1965 είχαν προηγηθεί οι προσπάθειες συγκρότησης κυβερνήσεων με «εντολή» των Ανακτόρων, με πρωθυπουργό τον Γιώργο Αθανασιάδη-Νόβα αρχικά και τον Ηλία Τσιριμώκο στη συνέχεια. 108 ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π.,φ.258, 00012. 59 ανδρείκελα της Αυλής. Επιτακτικό χρέος λοιπόν ο αγώνας για την συντριβή και αυτών αλλά και των δυνάμεων που τους στηρίζουν»109. Η πρώτη δημόσια παρέμβαση του έτους έγινε στις 3 Φεβρουαρίου, όταν δημοσιεύθηκε διαμαρτυρία για τον πόλεμο που διεξαγόταν στο Βιετνάμ. Στην ανακοίνωση αναφερόταν ότι η ΕΕΔΥΕ συμπαραστέκονταν στις φιλειρηνικές δυνάμεις των ΗΠΑ, οι οποίες αγωνίζονταν για να επαναφέρουν την κυβέρνηση της χώρας τους στον δρόμο της ειρήνης και της εγκατάλειψης των δυναμικών πολεμικών επεμβάσεων, με σκοπό να επικρατήσει η πρακτική της επίλυσης των διεθνών διαφορών μέσω διαπραγματεύσεων110 . Επτά μέρες αργότερα, η ΕΕΔΥΕ με ανακοίνωση εφιστούσε την προσοχή της ελληνικής κυβέρνησης να μην εμπλακεί άμεσα ή έμμεσα στην αποστολή Ελλήνων πολιτών, ακόμη και εθελοντών, για να συμπολεμήσουν στο Βιετνάμ. Γιατί αυτό θα αποτελούσε εθνικό έγκλημα, στρεφόμενο ευθέως κατά του «ηρωικού απελευθερωτικού αγώνος των αδερφών Κυπρίων» εφ’ όσον ο σκοπός των δύο λαών ήταν κοινός, δηλαδή η ανεξαρτητοποίησή τους111 . Στις 3 Μαρτίου με αφορμή το ατύχημα μεταξύ δύο αεροσκαφών που ήταν εξοπλισμένα με βόμβες στο Παλομάρες της Ισπανίας112, η ΕΕΔΥΕ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία καλούσε την Ελληνική κυβέρνηση να απαγορεύσει την πτήση αεροπλάνων με πυρηνικές βόμβες πάνω από το ελληνικό έδαφος, καθώς υπήρχε σοβαρός κίνδυνος από τα αεροπλάνα που μετέφεραν πυρηνικές βόμβες, αφού είχαν συμβεί άλλα 14 ατυχήματα τέτοιου είδους113. Στις 22 Μαΐου για τέταρτη συνεχόμενη χρονιά πραγματοποιήθηκε η Μαραθώνια πορεία ειρήνης η οποία ήταν έντονα ιδεολογικά φορτισμένη114, καθώς είχαν Στο ίδιο. ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π.,φ.258, 00013. 111 Στο ίδιο. 112 Στις 17 Ιανουαρίου 1966, ένα αμερικανικό βομβαρδιστικό Β-52 και ένα αεροσκάφος μεταφοράς καυσίμων συγκρούστηκαν κατά λάθος πάνω από τις ισπανικές ακτές κοντά στην Αλμερία, κατά τη διάρκεια ανεφοδιασμού εν πτήσει. Από την σύγκρουση, έπεσαν και οι τέσσερις βόμβες υδρογόνου που έφερε το Β-52, στο χωριό Παλομάρες της Ανδαλουσίας, όπου χρειάστηκε μια επιχείρηση καθαρισμού διάρκειας οκτώ εβδομάδων από δυνάμεις των ΗΠΑ ώστε να απομακρυνθούν μερικές χιλιάδες τόνοι μολυσμένου χώματος και να μεταφερθούν στις ΗΠΑ για αποθήκευση. Οι τρεις βόμβες εντοπίστηκαν εντός 24ωρου στο έδαφος από τον αμερικανικό στρατό, ενώ η τέταρτη περισυλλέχθηκε απ' το βυθό της Μεσόγειου, στα μέσα του Μαΐου του 1966. 113 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π.,φ.258, 00013. 114 Το έντονο ιδεολογικό υπόβαθρο που απέρρεε από την πορεία, είχε να κάνει και με την εναντίωση προς τον πόλεμο του Βιετνάμ. Για πρώτη φορά ακούστηκε στην πορεία το σύνθημα ‘’ΈΞΩ ΤΟ ΝΑΤΟ’’.(ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, φ.283, 00018) 109 110 60 προηγηθεί τα γεγονότα του καλοκαιριού του 1965 και είχε μεγάλη συμμετοχή και από οργανώσεις όπως οι Λαμπράκηδες. Επιπλέον, στις 3 Σεπτεμβρίου, η ΕΕΔΥΕ με ανακοίνωσή της ζητούσε από την κυβέρνηση να αρνηθεί να συμμετάσχει στα Νατοϊκά γυμνάσια με την επονομασία «Σάμμερ Εξπρές». Για την ΕΔΔΥΕ, τα γυμνάσια αυτά γίνονταν σκόπιμα για να παρεμβάλλουν εμπόδια στην αποκατάσταση σχέσεων φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των Βαλκανικών χωρών και να δημιουργηθεί κλίμα δυσπιστίας μεταξύ τους115. 21 μέρες αργότερα, η ΕΕΔΥΕ δημοσίευσε ακόμη μία ανακοίνωση, αυτή τη φορά όμως για εσωτερικούς λόγους. Σύμφωνα με το έγγραφο, 13 αντιστασιακοί παράγοντες είχαν καταδικασθεί από το Εφετείο Αθηνών με νόμο που «έχει χαρακτηρισθεί απ’ το σύνολο του νομικού κόσμου της χώρας μας ως χιτλερικός και ο οποίος επί μακρά σειρά ετών δεν είχε εφαρμοστεί»116. Η Επιτροπή καλούσε την κυβέρνηση να προχωρήσει σε κατάργηση των νόμων αυτών και να απελευθερώσει τους συλληφθέντες. Τέλος, στις 12 Δεκεμβρίου με αφορμή την κατάθεση στη Βουλή νομοσχεδίου για την διάλυση της νεολαίας Λαμπράκη, η ΕΕΔΥΕ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία υποστήριζε ότι παραβιαζόταν το άρθρο 11 του Συντάγματος, το οποίο εγγυόταν την απόλυτη ελευθερία των πολιτών ως προς την άσκηση του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι. Διαμαρτυρόταν, στην ουσία, για την πρωτοβουλία της κυβέρνησης να διαλύσει τη Νεολαία Λαμπράκη όχι για κάποια παράνομη δράση της αλλά γιατί, σύμφωνα με την ΕΕΔΥΕ, έφερε το όνομα του δολοφονημένου Γρηγόρη Λαμπράκη117. Με την αρχή του επόμενου έτους η Επιτροπή απηύθυνε τον καθιερωμένο χαιρετισμό για το νέο έτος, υπογραμμίζοντας την ανάγκη τερματισμού του πολέμου του Βιετνάμ και της αδιέξοδης κατάστασης στην Κύπρο. Από την άλλη πλευρά, θεωρούσαν ότι το 1967 θα μπορούσε να θεωρηθεί έτος ελπιδοφόρο για την αποκατάσταση της πολιτικής ομαλότητας η οποία είχε διαταραχτεί επικίνδυνα από τα γεγονότα του Ιουλίου 1965 και όσα έκτοτε επακολούθησαν. Η ΕΕΔΥΕ ήλπιζε ότι όλοι οι παράγοντες του δημοσίου βίου θα θελήσουν ειλικρινά να συμβάλουν ώστε οι εκλογές που είχαν προσδιορισθεί για τον Μάιο να διεξαχθούν μέσα σε ατμόσφαιρα ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00013. Στο ίδιο. 117 Στο ίδιο. 115 116 61 πλήρους ελευθερίας, για όλα τα κόμματα, ώστε ο ελληνικός λαός να ασκήσει αβίαστα και ανεπηρέαστα τα κυριαρχικά του δικαιώματα και να αναδείξει την κυβέρνηση της εμπιστοσύνης του118. Η Επιτροπή δεν ήταν προετοιμασμένη για το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Το 1967 είχε αποφασιστεί η καθιερωμένη πορεία ειρήνης να γίνει στις 16 Απριλίου, ένα μήνα δηλαδή πριν από το συνηθισμένο, προκειμένου η πορεία να προηγηθεί των εκλογών. Μία μέρα πριν την πραγματοποίησή της, η πορεία ανεστάλη με την δικαιολογία εκ μέρους της προπαρασκευαστικής επιτροπής, της έναρξης του προεκλογικού αγώνα για τις εκλογές της 28ης Μαΐου. Η διάλυση όμως της Βουλής, ανάγκασε την οργανωτική επιτροπή να την μεταθέσει για τον Ιούνιο με αποτέλεσμα να μην διεξαχθεί, καθώς την πρόλαβε η δικτατορία. Σύμφωνα με τον Σπύρο Λιναρδάτο, στο πεντάτομο έργο του Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, η ματαίωση αυτή τελικά ίσως να δείχνει ότι η οργανωτική επιτροπή φοβήθηκε την ένταση που επικρατούσε στην πολιτική σκηνή της χώρας, και θεώρησε ότι «ήταν επικίνδυνη στιγμή γιατί θα μπορούσε η πορεία να τύχει εκμετάλλευσης από συνωμοτικούς κύκλους και να δημιουργηθούν επεισόδια για την ανατροπή του πολιτεύματος»119. Με την επιβολή, της δικτατορίας η ΕΕΔΥΕ διαλύθηκε και αρκετά στελέχη της φυλακίστηκαν, δίνοντας τέλος στην δωδεκάχρονη παρουσία της στην ελληνική κοινωνία. ΑΣΚΙ, αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00016. Σπύρος Λιναρδάτος, Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τ.Δ΄, Εκδόσεις Το ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη, Αθήνα 2010, σ.741. 118 119 62 Β.3. Το περιοδικό Δρόμοι της Ειρήνης. Οι Δρόμοι της Ειρήνης αποτέλεσαν το θεωρητικό όργανο της ΕΕΔΥΕ, το οποίο ξεκίνησε ως ενημερωτικό δελτίο για της δραστηριότητες της Επιτροπής και κυκλοφορούσε σε όλη την Ελλάδα. Το πρώτο φύλλο του περιοδικού κυκλοφόρησε στις 9 Μαΐου του 1958. Διευθυντής ήταν ο πρόεδρος της ΕΕΔΥΕ, Ανδρέας Ζάκκας, συνδιευθυντής ο Λέων Κουκούλας, αρχισυντάκτης ο Μάρκος Δραγούμης και από το 1963, τη θέση ανέλαβε ο Μανώλης Παπουτσάκης. Το υπόλοιπο επιτελείο των Δρόμων απαρτιζόταν από τους: Λένα Δραγούμη, Σοφία Κουκουβίκου, Κώστας Κουκουβίκος, Ανδρέας Ραμπαβίλας, Αλέκος Σκανδάλης, Μίμης Παπαναγιώτου. Οι κατά καιρούς «μόνιμοι» δημοσιογράφοι ήταν οι: Γιώργος Μανιάτης, Ανδρέας Γεωργίου, Νικηφόρος Αντωνόπουλος, Φώντας Λάδης, Κώστας Ρεσβάνης, Γιώργος Σαββίδης, Άννα Φωκά, Λένα Μπαλλή, Γιώργος Κουκάς και Μαρία Τσακανίκα. Η πρώτη περίοδος του περιοδικού εκτείνεται από το 1958 έως και τον Δεκέμβριο του 1964, όταν και αποφασίστηκε να σταματήσει η έκδοση του περιοδικού και να κυκλοφορήσει σε νέα βάση από το 1965. Αν και αρχικά ήταν, όπως είπαμε, ενημερωτικό έντυπο για τις δραστηριότητες της Επιτροπής, από το 1960 εκτοξεύθηκε η κυκλοφορία του, ταυτόχρονα με την άνοδο της δημοτικότητας της ΕΕΔΥΕ. Η ανάπτυξη του ειρηνιστικού κινήματος και η απήχησή του ιδιαίτερα στην νεολαία της εποχής είχε ως αποτέλεσμα και την ανάπτυξη του εντύπου, το οποίο από το 1960 μετατράπηκε σε μηνιαίο πολυσέλιδο περιοδικό ποικίλης ύλης, ενώ στην αρχή ήταν διμηνιαίο και με περιορισμένο αριθμό σελίδων. Το «άνοιγμα» του περιοδικού στο ευρύ κοινό σχεδιάστηκε από τον Μίμη Δεσποτίδη, στέλεχος της ΕΔΑ και ιδρυτή των εκδόσεων Θεμέλιο, καθώς είδε εγκαίρως τις προοπτικές που διανοίγονταν τόσο για την ΕΕΔΥΕ, όσο και για ένα προοδευτικό έντυπο που να εκφράζει τις πολιτικές και πολιτιστικές αναζητήσεις της νέας γενιάς της εποχής. Η ανοδική πορεία του περιοδικού διήρκησε σχεδόν τέσσερα χρόνια, γνώρισε μεγάλη απήχηση πλησιάζοντας το πρώτο εξάμηνο του 1964 τα 15.000 φύλλα. Οι νέες πολιτικές συνθήκες όμως που δημιουργήθηκαν στη μετάβαση από το 1964 στο 1965, με την ραγδαία άνοδο της Νεολαίας Λαμπράκη και με την εμφάνιση του περιοδικού η Γενιά μας, αποδυνάμωσαν και την ΕΕΔΥΕ, αλλά και τους Δρόμους, των οποίων το δυναμικό απορροφήθηκε από το έντυπο των Λαμπράκηδων. Το «κλείσιμο» των Δρόμων οφειλόταν, επίσης, στα υπέρογκα έξοδα τα οποία δεν μπορούσαν να 63 καλυφθούν, καθώς οι πηγές εσόδων ήταν οι συνδρομές και οι εισπράξεις από διαφημίσεις, οι οποίες το 1964 είχαν πέσει κάτω από το 50%. Β.3.1. Χαρακτήρας και Θεματογραφία. Μια απλή ματιά και φυλλομέτρηση των σελίδων των Δρόμων της Ειρήνης δείχνει πως επρόκειτο για ένα πρωτοποριακό περιοδικό για την εποχή του, με νεολαιίστικο περιεχόμενο. Ένα έντυπο με θέματα που απλώνονται σε ένα ευρύτερο φάσμα, πέρα από τα ζητήματα ειρήνης και ύφεσης, καθώς προσέγγιζε επίσης τα θέματα του πολιτισμού, της τέχνης, θέματα παγκοσμίου ενδιαφέροντος, οικολογίας και ιατρικής. Στο πλαίσιο των θεμάτων αυτών, παρουσιάζονται σχεδόν σε κάθε τεύχος του περιοδικού από το 1960 και μετά αποσπάσματα συγγραφικών έργων και ποιημάτων, καλλιτέχνες του εξωτερικού, εκθέσεις ζωγραφικής που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα, παρουσιάσεις και περιγραφές ταινιών της χώρας μας και του εξωτερικού και αφιερώματα σε θεατρικές παραστάσεις, δίνοντας στον αναγνώστη την ευκαιρία να ενημερωθεί για τα θεατρικά δρώμενα. Θέματα των λογοτεχνικών κειμένων και των ταινιών ήταν κατά κύριο λόγο ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος και η κατεστραμμένη μεταπολεμική Ευρώπη που προσπαθούσε να επουλώσει τα τραύματά της. Το περιοδικό συνεργαζόταν με λογοτέχνες όπως ο Γιάννης Ρίτσος και η Έλλη Αλεξίου, ενώ κάποιες συνεργασίες είχαν πιο σταθερό χαρακτήρα όπως εκείνη του Νικηφόρου Βρεττάκου, ο οποίος διέθετε στήλη στο περιοδικό με τον τίτλο «Με το ράμφος του περιστεριού». Μόνιμος επίσης συνεργάτης ήταν και ο Μέντης Μποσταντζόγλου (Μπόστ) δίνοντας χιουμοριστικό τόνο στο περιοδικό με άρθρα και γελοιογραφίες. Οι Δρόμοι της Ειρήνης πραγματεύονταν εκείνη την περίοδο με τόλμη τα θέματα της ειρήνης. Άσκησαν έντονη κριτική στην τότε κυβέρνηση της ΕΡΕ για την άρνησή της να δεχτεί την πρόταση για αφοπλισμό και ύφεση στις χώρες της Βαλκανικής, που είχαν κάνει από κοινού οι ηγέτες της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, της Αλβανίας και της Γιουγκοσλαβίας. Επίσης, προέβαλαν με κάθε τρόπο την ανάγκη για διεθνή ύφεση και αφοπλισμό. Από τις κορυφαίες στιγμές για το περιοδικό αποτέλεσε το τεύχος του Μαΐου του 1963, αφιερωμένο εξολοκλήρου στη δολοφονία του Γρηγορίου Λαμπράκη, βουλευτή της ΕΔΑ και αντιπρόεδρο της ΕΕΔΥΕ από το 1962, με καταγγελίες εναντίον των δολοφόνων αλλά και το προσωπικό ημερολόγιο του Λαμπράκη που ήρθε για πρώτη φορά στη δημοσιότητα. 64 Αναφορικά με την θεματολογία του περιοδικού, μία από τις μόνιμες στήλες του ήταν η στήλη με γεγονότα «Απ' όλον τον κόσμο». Εδώ μπορεί κανείς να βρει μικρά άρθρα που αναφέρονται στις αποικιοκρατικές χώρες της Αφρικής, με καταγγελτικό ύφος συνήθως για τις επιπτώσεις της πολιτικής των δυτικών αποικιακών -κρατών στους λαούς των αφρικανικών χωρών. Η παρουσία των άρθρων είναι σχεδόν συνεχής από το 1960 έως και το 1962. Δύο τέτοια παραδείγματα είναι: η διεξαγωγή των πρώτων εκλογών στην Κένυα το 1960, δίνοντας έμφαση στον πρόσωπο του Γυόμο Κενυάτα120 και η υπογραφή της συμφωνίας της Εβιάν μεταξύ της Γαλλικής Κυβέρνησης και της Επαναστατικής Κυβέρνησης της Αλγερίας το 1962121. Πέρα από τη στήλη αυτή υπάρχει το 1960 στο τεύχος 39 ένα τετρασέλιδο αφιέρωμα στην Αφρικανική ήπειρο, το οποίο το υπογράφει η Ρίτα Μπούμη-Παπά. Μία ακόμη θεματική που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η συνεχής παρουσίαση των χωρών του Ανατολικού Συνασπισμού, κυρίως μέσω εντυπώσεων που προσκόμισαν οι εκάστοτε ανταποκριτές στις επισκέψεις τους. Το μοτίβο των άρθρων είναι σχεδόν πανομοιότυπο: ο κομμουνιστικός κόσμος ήταν οικονομικά και τεχνολογικά εξοπλισμένος, το βιοτικό επίπεδο ήταν άκρως ικανοποιητικό και το πιο σημαντικό διατηρούσαν τις βασικές ανθρωπιστικές αξίες, την ισότητα, την αδελφοσύνη και την εργατικότητα σε αντίθεση με τον καπιταλιστικό κόσμο. Οι δύο πληρέστερες και σε έκταση και σε περιγραφή ανταποκρίσεις ήταν του Ιωάννη Ζακόπουλου για τη Ρουμανία, η οποία εκτείνεται σε τρία τεύχη και του Γιώργου Θεοδωράκη για την Μόσχα. Ο πρώτος λόγω της ιατρικής του ιδιότητας πέρα από τις περιγραφές ως προς το κοινωνικοπολιτιστικό πλαίσιο ανέφερε ότι τελούνταν πρόοδος στην ιατρική επιστήμη, με την ενθάρρυνση ερευνών και μελετών στην καταπολέμηση του καρκίνου. Για τη δεύτερη περίπτωση θα αρκεστούμε στο «τα πάντα με γούστο τοποθετημένα»122. Γενικά η εξιδανικευμένη εικόνα που μεταφερόταν μέσω των Δρόμων της Ειρήνης είχε ως κέντρο του κάδρου το αξιακό σύστημα που είχαν οι Συνοπτικά αναφέρουμε ότι τον Οκτώβριο του 1952 στην περιοχή του Ναϊρόμπι ξέσπασε η επανάσταση των Μάου-Μάου, ζητώντας την πλήρη ανεξαρτησία της χώρας τους. Ο Κενυάτα και πολλά στελέχη συνελήφθησαν, καταδικάστηκαν και έμειναν για χρόνια στη φυλακή. Το 1959 οι Βρετανοί κατόρθωσαν να καταπνίξουν την επανάσταση. Ένα χρόνο αργότερα αναγκάστηκαν να επιτρέψουν τη διενέργεια των εκλογών στις οποίες το κόμμα του Κενυάτα συγκεντρώνει την πλειοψηφία και αποφασίζει να πάρει μέρος στην κυβέρνηση υπό τον όρο να απελευθερωθεί ο Κενυάτα. 121 Με τη συμφωνία αυτή λήγει ο επταετής πόλεμος που είχε ως αποτέλεσμα, σύμφωνα με το άρθρο 18.000 νεκρούς Γάλλους στρατιώτες και 350.000 από την πλευρά των Αλγερινών, εκ των οποίων οι 200.000 ήταν άμαχοι. Η Γαλλία εγγυόταν την ανεξαρτησία της Αλγερίας ύστερα από μια προσαρμοστική περίοδο. 122 Δρόμοι της Ειρήνης, Αύγουστος 1962, Αρ. Φύλ.55. 120 65 κομμουνιστικές χώρες σε αντίθεση με την αλλοτρίωση που είχαν υποστεί οι καπιταλιστικές κοινωνίες. Αν δεχτούμε λοιπόν ότι το περιοδικό ήταν ο καθρέφτης των θέσεων της ΕΕΔΥΕ, φαίνεται ότι η ουδετερότητα της ανάμεσα στους δύο Ψυχροπολεμικούς συνασπισμούς ειδικά από το 1960 και μετά δεν υπήρχε. Αντιθέτως, φαινόταν ξεκάθαρα η προτίμησή της στον Ανατολικό Συνασπισμό και αυτό παρουσιάζεται στους Δρόμους την περίοδο που η Επιτροπή φαίνεται να πολιτικοποιείται, θέμα στο οποίο θα αναφερθούμε στο τέταρτο κεφάλαιο. Επιπλέον, θέματα που απασχολούσαν τους νέους, εργαζόμενους και φοιτητές, παραθέτονταν στο περιοδικό, όπως οι συνθήκες εργασίας, η ανεργία και γενικότερα κοινωνικά αιτήματα που συζητούσε κατά κόρον την ίδια περίοδο η νεολαία της ΕΔΑ. Και ειδικά από την στιγμή της ίδρυσης της Νεολαίας Λαμπράκη το 1964, παρουσιάζονταν συχνά οι δράσεις της οργάνωσης. Προς τις τελευταίες σελίδες του περιοδικού υπήρχαν από το 1962 και μετά σταυρόλεξα προς λύση ή και παιχνίδια τύπου ερωτήσεων και κουίζ. Από το 64 ο τεύχος εγκαινιάστηκε η στήλη «Η Λήδα και οι φίλες της». Νεανική στήλη αφιερωμένη στη γυναίκα, δίνοντας συμβουλές για ένδυση, συνταγές κ.λ.π, δείχνοντας ότι το περιοδικό απευθύνεται και στα δύο φύλα, γεγονός σημαντικό ειδικά εκείνη την εποχή όπου το αίτημα για δημοκρατία είχε εγκολπώσει το ζήτημα της βελτίωσης της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία και της περαιτέρω χειραφέτησής της123. Πρωτοπορία της εποχής αποτελούσε η έγχρωμη εμφάνιση του περιοδικού και γενικότερα τα εξώφυλλά του που από το 1961 και το τεύχος 38 έγιναν πολύχρωμα και φιλοξενούσαν καλλιτέχνες. Το τεύχος 38 για παράδειγμα είχε τον Αλέκο Αλεξανδράκη και την Αλίκη Γεωργούλη. Στα εξώφυλλα συναντά κανείς καλλιτέχνες που ανήκαν στον αριστερό χώρο, όπως οι προαναφερθέντες, ο Κώστας Χατζηχρήστος, η Ειρήνη Παππά κ.ά. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν και εξώφυλλα, όπως του τεύχους 63 (Απρίλιος 1963) με την Αλίκη Βουγιουκλάκη, που δεν συνδέονταν με την Αριστερά. Με αυτό τον τρόπο φαίνεται ότι το περιοδικό δεν περιοριζόταν (ακόμη και στην εμφάνισή του) ιδεολογικά στον χώρο όπου ανήκε, αλλά με αφορμή το ζήτημα της ειρήνης επιχειρούσε να φτιάξει ένα ευρύ μέτωπο. Στο πλαίσιο της προσπάθειας αυτής, είχαν φιλοξενηθεί ρεπορτάζ και άρθρα που παρουσίαζαν την «φιλειρηνική πλευρά» της Αμερικής, και επίσης στο εξώφυλλο του τεύχους 72 (Ιανουάριος 1964) απεικονιζόταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζόν Κέννεντυ με τη σύζυγό 123 Mark Mazower, ό.π., σ.128. 66 του. Αυτό σίγουρα αποδεικνύει ότι το περιοδικό προσπάθησε να έχει απήχηση στο κοινό πέρα από τα όρια της Αριστεράς, καθώς όπως είδαμε προηγουμένως ειδικά στις αρχές του 1960 η προτίμηση των Δρόμων στον Ανατολικό συνασπισμό ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής. Τέλος, υπήρχε ανέκαθεν η στήλη «Όσα μας γράφουν», με την οποία οι αναγνώστες των Δρόμων μπορούσαν να επικοινωνήσουν με το περιοδικό, να προβούν σε παρατηρήσεις για τυχόν ελλείψεις σε προηγούμενα τεύχη ή να εκθειάσουν το έργο του. Β.3.2. Η εμφάνιση της ιστορίας στο περιοδικό. Όσον αφορά την εμφάνιση ιστορικών γεγονότων στους Δρόμους της Ειρήνης , οι θεματικές αντλούνταν κυρίως από τα γεγονότα των περιόδων της κατοχής και της αντίστασης στο πλαίσιο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στα πρώτα τεύχη δεν υπάρχουν συχνά ιστορικά αφιερώματα ή στήλες που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα. Αργότερα και κυρίως από το 1962 και έπειτα το περιοδικό αφιερώνει σελίδες στην ιστορία. Συγκεκριμένα, στο τεύχος 53 (Ιούνιος 1962) αφιερώνονταν αρκετές σελίδες στην ιστορία του Διστόμου, χωριού του νομού Βοιωτίας σε συνδυασμό με το Λίντιτσε, χωριό στην Τσεχοσλοβακία. Και στα δύο χωριά οι Ναζί εξόντωσαν τον πληθυσμό τους124. Το περιοδικό περιέγραφε με λεπτομέρεια το χρονικό των γεγονότων και παραλλήλισε τα δύο γεγονότα αυτά, αλλά και του Οραντούρ (χωριό της νοτιοδυτικής Γαλλίας που καταστράφηκε την ίδια μέρα με το Δίστομο) τονίζοντας ότι επρόκειτο για συστηματικές τακτικές των Ναζί, οι οποίοι βλέποντας την πτώση τους θεωρούσαν ότι μπορούν να σωθούν με αυτό τον τρόπο. Επίσης, στο τεύχος 57 (Οκτώβριος 1962), υπήρχε η διήγηση του Νικηφόρου Βρεττάκου σχετικά με το πώς βίωσε ο ίδιος το Αλβανικό μέτωπο. Στη διήγησή του προέβαλε τη συναδέλφωση των λαών και την αντίθεσή τους στα καθεστώτα που τους κυβερνούσαν125. Συνεχίζοντας τα αφιερώματα στην Κατοχή και στην Αντίσταση, το τεύχος 64 (Μάιος 1963) αναφερόταν στη μάχη της Κρήτης (Μάιος 1951) και την 124 Στο Δίστομο, εξοντώθηκαν 223 άνθρωποι, ανάμεσά τους 47 παιδιά, 90 γυναίκες και 25 υπερήλικοι. Αναφέρεται σε τραυματίες Ιταλούς που μαζί με τον ίδιο και τους συντρόφους του μοιράζονταν το κατάλυμα που τους είχαν μεταφέρει και υποστηρίζει : «Δεν είχαμε τίποτα να χωρίσουμε. Είχαμε όλοι το ίδιο μίσος για τα φασιστικά καθεστώτα μας. Με τον τρόπο τους σου έδιναν να καταλάβεις ότι γνωρίζανε το μέγεθος της Μουσολινικής απρέπειας στην οποία όμως συνέβαλαν χωρίς να το θέλουν». 125 67 τελική κατάληψή της, με τον τίτλο «Η Κρήτη μπορούσε να κρατήσει». Ουσιαστικά αποτελούσε ένα χρονικό για τη μάχη που διαδραματίστηκε στο νησί μέχρι να καταληφθεί. Η επόμενη ιστορική αναφορά υπήρχε στο τεύχος 70 (Νοέμβριος 1963). Ήταν ένα αφιέρωμα σε έναν Ελληνοιταλό ονόματι Κάρλο Ντε Νόγια, ο οποίος ζούσε στην Ελλάδα προπολεμικά, έπειτα έφυγε για σπουδές στην Ιταλία το 1938, όπου και θα τον έβρισκε το ξέσπασμα του πολέμου και θα κατατασσόταν στον ιταλικό στρατό με την αρμοδιότητα να μεταφράζει στο ραδιοφωνικό σταθμό της Αθήνας. Ο ίδιος ανέφερε ότι δεν πολέμησε εναντίον των Ελλήνων και όταν κατάφερε να διαφύγει από τον στρατό, εντάχθηκε στην Ελληνική αντίσταση και τον ΕΛΑΣ, όπου είχε ενεργό συμμετοχή. Επιπρόσθετα, στο πλαίσιο των ιστοριών της αντίστασης, το τεύχος 77 (Μάιος 1964) αφιέρωνε ένα δισέλιδο στα «54 κυπαρίσσια του Χαρβατιού», εστιάζοντας στην ιστορία του μικρότερου εκτελεσμένου Κώστα Ξεφτίλη, ο οποίος ήταν ένας 16χρονος μαθητής που εκτελέστηκε στην Παλλήνη με άλλους 53 αντιστασιακούς στο πλαίσιο εκκαθαρίσεων των αντιστασιακών εστιών που πραγματοποιούσαν τα SS126. Πέρα από τις ιστορίες της κατοχής-αντίστασης, υπήρχε στο τεύχος 50 (Μάρτιος 1962) αφιέρωμα στη δίκη του Κολοκοτρώνη και του Πλαπούτα, με τίτλο «Στρατηγέ, είσαι προδότης» και αποτελούσε το χρονικό της φυλάκισης, της δίκης και της αποφυλάκισης των δύο αγωνιστών της επανάστασης του 1821127. Τέλος, στο τεύχος 56 (Σεπτέμβριος 1962) υπήρχε ένα αφιέρωμα στη Μικρασιατική καταστροφή μέσα από τις διηγήσεις αυτόπτων μαρτύρων που τις παρουσίαζε η ποιήτρια και λογοτέχνης Έλλη Παπαδημητρίου. Η παρουσία της ιστορίας στους Δρόμους αν και δεν είναι έντονη, μπορούμε να πούμε ότι έχει μια κομβική θέση. Για ένα αριστερό περιοδικό, όπως οι Δρόμοι, ήταν Οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει να χτυπήσουν τις εστίες αντίστασης στον Πειραιά. Στις 2/6/1944 εκκαθαρίζουν Γερμανοί και ταγματασφαλίτες τις περιοχές Αγ.Δημήτρη, Αγ. Σοφιά και Ταμπούρια. Οι συλληφθέντες μετά από βασανιστήρια μεταφέρονται στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου, όπου παραμένουν εκεί μερικές μέρες. Παράλληλα όμως συμβαίνει η απόπειρα δολοφονίας κατά του Χίτλερ οπότε και αποφασίζονται από τη Βέρμαχτ εντυπωσιακές ομαδικές εκτελέσεις για να τρομοκρατηθεί ο κόσμος των κατεχόμενων περιοχών. Έτσι ο Κώστας Ξεφτίλης και άλλοι 53 αντιστασιακοί απαγχονίστηκαν στο χωριό Χαρβάτι, σημερινή Παλλήνη. 127 Δικάζονται στις 30/4/1834 για προδοσία κατά του Βασιλιά και σύσταση συνωμοσίας για τάραξη της εσωτερικής ασφάλειας του κράτους. Η δίκη κράτησε μέχρι τις 26/5 του ίδιου χρόνου και δύο δικαστές ονόματι Πολυζωίδης και Τερτσέτης δεν υπέγραψαν την καταδίκη σε θάνατο. Η κοινή γνώμη εξεγέρθηκε λόγω της καταδίκης κι έτσι η ποινή τους μειώθηκε στα 20 χρόνια και φυλακίστηκαν στο Παλαμήδι. Στις 27/5/1835 αποφυλακίστηκαν. 126 68 σημαντικό να αναπαράγει τις θέσεις της Αριστεράς, η οποία τις μετεμφυλιακές δεκαετίες ζητούσε την νομιμοποίησή της και την «χαμένη» θέση της. Στην Αριστερά εκείνη την περίοδο κυριαρχεί ο ενωτικός λόγος, συνεπώς άρθρα ή κείμενα σχετικά με τον εμφύλιο θα ερχόταν σε αντίθεση με τον πατριωτισμό που καλλιεργεί η Αριστερά και η υπενθύμιση αυτής της περιόδου θα ενδυνάμωνε τα επιχειρήματα του αντιπάλου και κυρίως θα αποδυνάμωνε τη συσπείρωση της αριστεράς που φαινόταν ότι είχε επιτύχει η ΕΔΑ. Βέβαια στο περιοδικό, υπήρχαν άρθρα και αφιερώματα στους πολιτικούς κρατούμενους με στόχο την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, καθώς το αίτημα για την απελευθέρωσή τους αποτελούσε κορυφαίο αίτημα της ΕΔΑ από το 1951. Οι πολιτικοί κρατούμενοι εντάσσονται όμως και συνδέονται ως επί το πλείστον με την αντιστασιακή δραστηριότητα, ακόμη και αν είχαν συλληφθεί για αδικήματα της εποχής του εμφυλίου. Τα κινήματα που εμφανίστηκαν την περίοδο αυτή προσπαθούσαν να αναπτυχθούν ως νέο υποκείμενο και προσπαθούσαν να συνδεθούν με το παρόν και όχι με το παρελθόν. Το παρελθόν αναφέρεται σε γεγονότα που δεν μπορούν να αγνοηθούν ή να αποσιωπηθούν, για αυτό και βλέπουμε και περισσότερα αφιερώματα στο περιοδικό για τις μέρες Κατοχής και Αντίστασης. Το γεγονός αυτό όμως ίσως να είχε και μια άλλη εξήγηση. Εξαιτίας της περιθωριοποίησης της Αριστεράς μετά του τέλος του εμφυλίου, από τη στιγμή που επικράτησε ο λόγος του νικητή, η επιλογή του περιοδικού να αφιερώσει σελίδες για την περίοδο της Κατοχής, της Αντίστασης και της Επανάστασης του 1821, προσέφερε την απαραίτητη νομιμοποίηση που είχε ανάγκη η Αριστερά της προδικτατορικής περιόδου. Η επίκληση στην Επανάσταση του 1821 και η σύνδεσή της με την Εθνική Αντίσταση δεν είχε στόχο μόνο τη νομιμοποίηση της Αριστεράς, αλλά την απονομιμοποίηση της Δεξιάς στην κοινή γνώμη128. Έτσι βλέπουμε ότι η επιλογή των θεμάτων του περιοδικού δεν είναι καθόλου τυχαία και η πολιτική αυτή φαίνεται ότι εντάσσεται στο πλαίσιο διαμόρφωσης του λόγου της Αριστεράς της περιόδου. Β.3.3. Σχέσεις με την ΕΔΑ και το τέλος της πρώτης φάσης κυκλοφορίας. Η σχέση των Δρόμων της Ειρήνης με την ΕΔΑ, συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της σχέσης της ΕΕΔΥΕ με την ΕΔΑ. Η διασύνδεση των δύο οργανώσεων είναι φανερή 128 Ελένη Πασχαλούδη, Ένας πόλεμος χωρίς τέλος, Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2010,σ.308. 69 από τις ιδεολογικές ομοιότητες των δύο φορέων και από τη συμμετοχή προσωπικοτήτων που πρόσκειντο στην Αριστερά και ανήκαν στις τάξεις και των δύο. Η ενδεχόμενη εγκατάσταση πυρηνικών πυραύλων, ανέδυε ένα νέο ζήτημα στον πολιτικό χώρο και προκάλεσε ζυμώσεις κυρίως στον χώρο της Αριστεράς. Η ΕΔΑ από τις εκλογές του 1958 έφερε το αίτημα για πυρηνικό αφοπλισμό και ύφεση στην πρώτη γραμμή του προεκλογικού της ρεπερτορίου. Εντός του περιοδικού συναντάμε συχνά θέματα τα οποία «συζητά» η ΕΔΑ, όπως το αίτημα για απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, το Κυπριακό, η ανάγκη αναβάθμισης της Παιδείας και οι εργασιακές συνθήκες. Σε έγγραφο όπου το Γραφείο Διαφώτισης της ΕΔΑ έκρινε τη δουλειά που γινόταν στους Δρόμους, και το οποίο αναδεικνύει και το σημαντικό ρόλο που είχε η ΕΔΑ στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του περιοδικού, βρίσκουμε σημαντικά στοιχεία για την άποψη των ίδιων για το περιοδικό. Φαίνεται ότι σκοπός των Δρόμων από τη στιγμή που έγινε το άνοιγμα προς το ευρύ κοινό, ήταν η αποκατάσταση της επικοινωνίας με τις ευρύτατες μάζες των νέων, οι οποίοι δέχονταν ερεθίσματα ποικίλων μορφών (σχολείο, βιβλία, εφημερίδες κτλ) από τον κυβερνητικό λόγο. Στόχος τους δεν ήταν μόνο η αριστερή νεολαία, αλλά όλοι οι νέοι που είχαν ορισμένες δημοκρατικές τάσεις, συμπάθειες και διαθέσεις129. Έπρεπε λοιπόν το περιεχόμενο του περιοδικού να είναι νεολαιίστικο αλλά να έχει και ευρύ χαρακτήρα θεματογραφικά, για να αποκτήσει και μεγαλύτερο κοινό. Αντιθέτως, για τις ανάγκες που προέκυψαν μετά και την δημιουργία της Νεολαίας Λαμπράκη, οι Δρόμοι, κρίθηκε ότι ήταν ελλιπείς. Σύμφωνα με το έγγραφο πάντα, το οποίο αποτελεί απόδειξη των εσωτερικών διεργασιών που έγιναν ειδικά μετά το 1963, το περιοδικό ήταν κομματική – Εδαίτικη υπόθεση130. Αυτό οφειλόταν στο ότι είχε συνδεθεί με την προώθηση συγκεκριμένης πολιτικής επιδίωξης, δηλαδή της Ειρήνης, η οποία επιδίωξη θεωρήθηκε γενικά σαν υπόθεση ‘’αποκλειστικότητας’’ της Αριστεράς. Επίσης, οφειλόταν στο ότι ήταν όργανο της ΕΕΔΥΕ, μιας σαφώς αριστερής οργάνωσης και στο ότι εξαιτίας των παραπάνω λόγων το περιοδικό ήταν συνδεδεμένο με βιώματα φοβίας και διώξεων. Όλα αυτά σε συνδυασμό με την «προπαγάνδα της αντίδρασης που συνεχώς κατάγγελλε τους Δρόμους σαν κομμουνιστικό περιοδικό καθώς και η τρομοκρατία που ασκούσε η Καραμανλοκρατία στους αναγνώστες του, 129 130 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.259, 00002. Στο ίδιο. 70 αντικειμενικά είχαν στενέψει το περιοδικό, γιατί όλα αυτά οδηγούν σε φραγμό κυκλοφοριακό»131. Αν και το περιοδικό πλησίασε τα 15.000 φύλλα το Α΄ εξάμηνο του 1964, καλύπτοντας κατά πολύ τα έξοδά του, μέσα σε λίγους μήνες έχασε το 50% της κυκλοφορίας του και οι διαφημίσεις μειώθηκαν και αυτές εξίσου στο μισό και αυτό οφειλόταν σύμφωνα με το έγγραφο από το Διαφωτιστικό τμήμα της ΕΔΑ, στο ότι δεν αντιμετωπίστηκε σωστά η απόφαση να γίνει το περιοδικό αποκλειστικά νεολαιίστικο. Η συντακτική ομάδα έμεινε μονομελής και τα χρέη του περιοδικού που έφταναν τις 150.000 δραχμές δεν μπόρεσαν να καλυφθούν και μάλιστα αυξήθηκαν στις 200.000132. Έτσι, αποφασίστηκε να σταματήσουν την έκδοση των Δρόμων και με αυτόν τον τρόπο έληξε η πιο σημαντική περίοδος που γνώρισε το περιοδικό. Το περιοδικό σε αντίθεση με την οργάνωση της ΕΕΔΥΕ φαίνεται ξεκάθαρα από τα παραπάνω ότι χρηματοδοτούνταν από την ΕΔΑ. Οι σχέσεις των Δρόμων με την ΕΔΑ ήταν πιο ξεκάθαρες απ’ ότι οι σχέσεις της ΕΕΔΥΕ με το κόμμα. Ενώ στην αρχή οι Δρόμοι είχαν ξεκινήσει σαν ενημερωτικό έντυπο της δράσης της Επιτροπής, αργότερα αυξήθηκε η απήχηση που είχαν στην κοινωνία. Αλλάζοντας μορφή και εμπλουτίζοντας το περιεχόμενό τους στόχευσαν στο να αποτελέσουν ένα προοδευτικό για την εποχή περιοδικό, το οποίο απευθυνόταν στην Νεολαία. Όπως είδαμε ο σχεδιασμός για το «άνοιγμα» του περιοδικού σχεδιάστηκε από τον Μίμη Δεσποτίδη. Με το σχέδιο αυτό αποσκοπούσαν το περιοδικό να κερδίσει υποστηρικτές από τον προοδευτικό κόσμο της εποχής που τα ενδιαφέροντά του δεν καλύπτονταν από τα υπάρχοντα έντυπα. Εδώ ξεκάθαρα βοήθησε η ΕΔΑ. Καθώς η ΕΕΔΥΕ δεν ήταν στα τέλη του 1950 μαζική οργάνωση με μεγάλο αριθμό υποστηρικτών, η ΕΔΑ είδε το περιοδικό σαν μέσο προβολής των αιτημάτων της αλλά και σαν μέσο για να προσεγγίσει το νέο υποκείμενο που αναδυόταν, τη νεολαία. Από τη μεριά της ΕΕΔΥΕ, η υποστήριξη που έδειχνε προς το κόμμα της ΕΔΑ ήταν φανερή, έτσι η βοήθεια της τελευταίας στην έκδοση του περιοδικού, το οποίο θα βοηθούσε και την ίδια την ΕΕΔΥΕ να ριζωθεί στην ελληνική κοινωνία μάλλον έμοιαζε το πιο ρεαλιστικό σενάριο. Η συνύπαρξη και η αλληλεπίδραση των δύο οργανώσεων φαινόταν με το πείραμα αυτό, δηλαδή της έκδοσης του περιοδικού. Είδαμε προηγουμένως ότι μέχρι το 1964, το περιοδικό μπορούσε να καλύπτει τα έξοδά του. 131 132 Στο ίδιο. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.259, 00003. 71 Σύμφωνα με το ίδιο έγγραφο, από το Διαφωτιστικό Τμήμα της ΕΔΑ, η εργασία του επιτελείου των Δρόμων ήταν εθελοντική σε ένα μεγάλο ποσοστό και τα έσοδα του περιοδικού ήταν κυρίως από συνδρομές. Η χρηματοδότηση από την ΕΔΑ που είδαμε παραπάνω συνέβη το 1964 όταν και εμφανίστηκε η ΔΝΛ. Αυτό μας οδηγεί στην σκέψη ότι η ΕΔΑ προσπάθησε να «σώσει» τους Δρόμους και να τους μετατρέψει σε περιοδικό που θα ήταν στην υπηρεσία των επιδιώξεων των Λαμπράκηδων και θα προέβαλε τη δράση τους133. Εξάλλου το κοινό του περιοδικού ήταν ως επί το πλείστον νεολαιίστικο και φίλα προσκείμενο στον αριστερό χώρο, οπότε υπήρχε έτοιμο το έδαφος για την προώθηση ενός περιοδικού που θα αποτελούσε ουσιαστικά το πλατύ περιοδικό της ΔΝΛ. Κρίνουμε ότι ο ρόλος της ΕΔΑ σχετικά με το περιοδικό ήταν περισσότερο καθοδηγητικός από ότι στην περίπτωση της ΕΕΔΥΕ. Μέσω αυτού εκφράστηκαν και οι δύο οργανώσεις, αλλά φαίνεται ότι η παρουσία της ΕΔΑ έπαιζε μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή των Δρόμων. Δεν μπορούμε επίσης να ισχυριστούμε ότι το περιοδικό ήταν αυτοτελές, καθώς φαίνεται ότι μέσω του περιοδικού διαμορφώνονταν μία νεολαία με τα χαρακτηριστικά που επιθυμούσε η ΕΔΑ. Τέλος, η ισχυρή σύνδεση κόμματος και Δρόμων, αποδεικνύεται από το ίδιο έγγραφο του Διαφωτιστικού Τμήματος, στο οποίο τονίζονταν ότι η απόφαση του κλεισίματος του περιοδικού και η επεξεργασία της επανέκδοσής του σε νέα βάση, οφειλόταν στην πολιτική ανάγκη, η οποία είχε επιβάλλει την έκδοση περιοδικού νεολαίας134, προκειμένου να υποστηριχθούν οι Λαμπράκηδες. 133 134 Στο ίδιο. Στο ίδιο. 72 Γ. Η τομή του 1963. Στιγμιαία άνοδος ή απαρχή της φθίνουσας πορείας; Τα γεγονότα της άνοιξης του 1963 αποτελούν κομβικό σημείο για την πορεία της ΕΕΔΥΕ την περίοδο που εξετάζουμε. Η απαγόρευση της Πρώτης Μαραθώνιας Πορείας σε συνδυασμό με τον ρόλο του Λαμπράκη σε αυτήν, καθώς και η δολοφονία του ένα μήνα αργότερα σε εκδήλωση της Επιτροπής Θεσσαλονίκης της ΕΕΔΥΕ135, προκάλεσαν αλυσιδωτές αντιδράσεις και διεργασίες όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και στον «χώρο» γύρω από την ΕΕΔΥΕ. Για να προχωρήσουμε στην ανάλυση της τομής που πραγματοποιήθηκε, πρέπει πρώτα να αναφερθούμε στις σχέσεις της Επιτροπής με την ΕΔΑ. Γ.1. Σχέσεις με ΕΔΑ. Όπως έχουμε προαναφέρει η απόφαση των ΗΠΑ να εξοπλίσουν τις χώρες που ανήκαν στο ΝΑΤΟ με πυρηνικά όπλα, μαζί με αυτές τις χώρες και η Ελλάδα, προκάλεσε ισχυρές αντιδράσεις και σε κοινωνικούς φορείς και στον πολιτικό κόσμο, κυρίως σε αυτόν που εγγραφόταν στην Αριστερά. Από τις αρχές του 1957, όταν και διαδόθηκε η είδηση στον Τύπο ότι η κυβέρνηση συζητούσε την εγκατάσταση πυρηνικών βάσεων, η ΕΔΑ τάχθηκε ξεκάθαρα εναντίον των βάσεων και μάλιστα ανέδειξε το ζήτημα αυτό σε κύριο άξονα στην πολιτική της ατζέντα136. Παράλληλα η ΕΕΔΥΕ την περίοδο αυτή πραγματοποίησε την πρώτη της δημόσια παρέμβαση αναφορικά με το ίδιο θέμα, αν και είχε ιδρυθεί δύο χρόνια πριν. Τη θέση της Επιτροπής για τη δημιουργία «απύραυλων ζωνών» σε διάφορα σημεία της Ευρώπης, και κυρίως στις Βαλκανικές χώρες, τη συναντάμε σε συζητήσεις που έγιναν στο Β’ Συνέδριο της ΕΔΑ τον Δεκέμβριο του 1962, όταν και υιοθετήθηκε η πολιτική απόφαση να τεθεί το ζήτημα της ειρήνης ξανά σε πρώτο πλάνο και να προωθηθεί η θέση για «απύραυλη» Βαλκανική καθώς θεωρήθηκε ότι οι διαμάχες με τις γειτονικές Γιάννης Βούλτεψης, Υπόθεση Λαμπράκη, Εκδόσεις ΜΕΔΑ ,Αθήνα 1966,τ.Α', σ.111. Τάσος Τρίκκας, ΕΔΑ 1951-1967,το νέο πρόσωπο της Αριστεράς, τομ.Α', Εκδόσεις Θεμέλιο ,Αθήνα 2009,σ.525. 135 136 73 χώρες οι οποίες ανήκαν και στο κομμουνιστικό μπλοκ ήταν τελείως ξεπερασμένες και θα έπρεπε να διακανονιστούν οριστικά137. Πέρα από την ταύτιση απόψεων και θέσεων, παρατηρείται ότι αρκετές προσωπικότητες μετέχουν και στην ΕΔΑ και στην ΕΕΔΥΕ, όπως ο Κιτσίκης, ο Βάρναλης, ο Αυγέρης, η Ρόζα Ιμβριώτη κ.ά., αλλά και αρκετοί αριστεροί υποστηρίζουν την ΕΕΔΥΕ. Πρόκειται λοιπόν αδιαμφισβήτητα για μία αριστερή οργάνωση, η οποία δρα παράλληλα με την ΕΔΑ, χωρίς όμως, όσο γνωρίζουμε, να καθοδηγείται άμεσα τουλάχιστον από το κόμμα, αλλά σίγουρα να επηρεάζεται από αυτό. Επιπλέον, λόγω της ανάπτυξης του φοιτητικού κινήματος και γενικότερα την εμφάνιση της νεολαίας σαν νέο πολιτικό «υποκείμενο» στα τέλη του 1950, η ΕΕΔΥΕ στράφηκε και προς την ανερχόμενη αυτή κοινωνική ομάδα, η οποία πιο εύκολα θα μπορούσε να εντάξει τις ιδέες για αφοπλισμό και ειρήνη στο διεκδικητικό της ρεπερτόριο. Το άνοιγμα της Επιτροπής προς τη νεολαία φαίνεται και από την έκδοση του περιοδικού Δρόμοι της Ειρήνης, που παρουσιάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Μέσω του εντύπου επεδίωξαν να προσεγγίσουν τη νεολαία προσφέροντάς της μια ευρεία γκάμα θεμάτων που την ενδιέφεραν, όπως ο κινηματογράφος, το θέατρο, η μουσική, οι εκθέσεις ζωγραφικής αλλά και ο επαγγελματικός προσανατολισμός, η ανεργία κτλ. Ίσως μέσα από το περιοδικό, θα ήθελαν να διαμορφώσουν, ή να «διαφωτίσουν» έστω, τη νεολαία η οποία αρχικά ήταν φίλα προσκείμενη στην οργάνωση αλλά και ευρύτερα στην Αριστερά και μέσω της αποδοχής των ιδεών της Ειρήνης και του Αφοπλισμού, προωθώντας αιτήματα που αφορούσαν το εσωτερικό, να δημιουργήσουν ένα νέο είδος νεολαίας που πλάι στο αίτημα για Παγκόσμια Ειρήνη θα αμφισβητούσε τις υπάρχουσες δομές του μετεμφυλιακού κράτους. Η ΕΕΔΥΕ, φαίνεται από τις αρχές του 1960 να πολιτικοποιείται περισσότερο, παράλληλα την ίδια περίοδο η επιρροή που ασκεί το εξόριστο ΚΚΕ στην ΕΔΑ εντείνεται138. Αν και δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι αυτά τα δύο είναι αλληλένδετα, σίγουρα από τους Δρόμους αλλά και από τις ανακοινώσεις που είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο φαίνεται ότι η Επιτροπή είχε ενσωματώσει στο πολιτικό της Ζάν Μεϋνώ, Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, Εκδόσεις «Τυπογραφική Ε.Π.Ε», Αθήνα 1966, σ.202. 137 138 Ηλίας Νικολακόπουλος, Η Καχεκτική Δημοκρατία, κόμματα και εκλογές (1946-1967), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2010, σ.262. 74 λόγο αιτήματα που αφορούσαν εσωτερικά ζητήματα ως επί το πλείστον, και είχαν να κάνουν συνολικά με τη λειτουργία του κράτους. Μάλιστα στις εκλογές του 1958 με ανακοίνωσή της (βλ. εδώ σελ.35) είχε προτείνει στους ψηφοφόρους να ψηφίσουν τους υποψηφίους που είχαν ανοιχτά ταχθεί υπέρ της Ειρήνης. Αυτό βέβαια δεν άφηνε πολλά περιθώρια καθώς ήταν λίγοι αυτοί εκτός ΕΔΑ, που είχαν ταχθεί ενάντια στην εγκατάσταση πυρηνικών βάσεων και ανήκαν στην κεντροαριστερά, στις διάσπαρτες δηλαδή ομάδες του Κέντρου που αργότερα συγκρότησαν την Ε.Κ (ΕΠΕΚ, ΔΚΕΛ, Φ.Δ.Ε.). Μαζί με τα παραπάνω, αν προστεθούν και τα επακόλουθα των εκλογών του 1958, όταν και τέθηκε στη λειτουργία από τον κρατικό μηχανισμό, σε όλες τις εκφάνσεις του, ένα οργανωμένο σχέδιο που είχε ως στόχο την άσκηση συστηματικής βίας για την μείωση της επιρροής της ΕΔΑ139, γίνεται αντιληπτό ότι η ΕΕΔΥΕ ως αριστερή οργάνωση, εξαιτίας της μικρής έστω πολεμικής που δέχθηκε, αλλά κυρίως παρατηρώντας να δυναμώνουν οι διωγμοί, οι καταδιώξεις και η αστυνομική επιτήρηση140 προς τον ιδεολογικό της χώρο, ήταν επόμενο να στρέψει το ενδιαφέρον της προς τα «εσωτερικά» ζητήματα. Προώθησε έτσι αιτήματα για τον εκδημοκρατισμό του κράτους, για περισσότερες κοινωνικές ελευθερίες, για τη δημιουργία συνολικά ενός κράτους πρόνοιας, όπως έγινε μεταπολεμικά σε κάποιες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Στο ίδιο, 268. Σπύρος Λιναρδάτος, Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, 1958-1962,τομ.Γ', Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978, σ..82. 139 140 75 Γ.2. Ο Λαμπράκης και τα αποτελέσματα της δολοφονίας του. Τα γεγονότα της δολοφονίας του Λαμπράκη141 είναι ευρέως γνωστά. Εδώ όμως θα μας απασχολήσει το πώς η δολοφονία αυτή επέδρασε στην ΕΕΔΥΕ και τι αποτελέσματα προκλήθηκαν στην ίδια την οργάνωση. Ο Λαμπράκης υπήρξε μία από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες της οργάνωσης. Με τα επιτεύγματά στον χώρο του αθλητισμού και της ιατρικής προσέδιδε κύρος στην Επιτροπή και αποτέλεσε πρόσωπο κατατεθέν. Πέρα από το ότι εκλέχθηκε αντιπρόεδρος στο Α’ Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ το 1962, πήρε μέρος σαν αντιπρόσωπος της οργάνωσης σε διεθνείς συναντήσεις, όπως στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ειρήνης στην Μόσχα το 1962. Επίσης με τη στάση του στην Πρώτη Μαραθώνια Πορεία, όταν και αρνήθηκε να σταματήσει λόγω της κυβερνητικής απαγόρευσης, φάνηκε να «κερδίζει» η ΕΕΔΥΕ ένα πρόσωπο με ηγετικές ικανότητες αλλά και θάρρος. Όπως είδαμε, το μοντέλο ανθρώπου που προωθούσε η οργάνωση σαν πρότυπο, ώστε να επηρεαστεί και η νεολαία και να το ακολουθήσει, ήταν ενός ανθρώπου προοδευτικού, με πολιτιστικά ενδιαφέροντα, μακριά από τα παραδοσιακά πρότυπα της ελληνικής κοινωνίας, που στα ενδιαφέροντα του μαζί με τον αθλητισμό, την μουσική και το θέατρο, θα είχε σε περίοπτη θέση την ανάγκη για επικράτηση της Ειρήνης, πέρα από διακρατικές αντιπαραθέσεις και κρίσεις, και την κοινωνική δικαιοσύνη. Ο μαχητής της ειρήνης ή ο άνθρωπος της πυρηνικής εποχής, όπως διατυπώθηκε στο Β’ Συνέδριο της ΕΕΔΕΥΕ το 1965, ήταν ακριβώς αυτό. Ο άνθρωπος δηλαδή που θα είχε κατανοήσει την επικινδυνότητα ενός νέου πολέμου, θα δρούσε για την επικράτηση της Ειρήνης διεθνώς και την άρση των κοινωνικών αδικιών, και θα χρησιμοποιούσε ως μέσα την καλλιέργειά του και την μαχητικότητα που θα ανέπτυσσε ως μέλος μιας μεγάλης ομάδας που θα δρούσε προς αυτή την κατεύθυνση. Στο πρόσωπο του Λαμπράκη λοιπόν, αντικατοπτρίζονταν όλα τα παραπάνω. Αθλητής, επιστήμονας γιατρός και άνθρωπος με φιλειρηνικές πεποιθήσεις για τις οποίες δρούσε προωθώντας την ανάγκη επικράτησης της ειρήνης και του κλίματος Ο Γρηγόρης Λαμπράκης γεννήθηκε το 1912. Διακρίθηκε σε δύο στίβους: στον αθλητισμό και στην επιστήμη. Το 1935 ήταν Βαλκανιονίκης και το 1950 ήταν υφηγητής της Ιατρικής και διευθυντής Νοσοκομείου. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του έλαβε ενεργό μέρος και στην πολιτική. Συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ εκλέχθηκε βουλευτής το 1961. Ασχολήθηκε ενεργά με το ζήτημα της Ειρήνης και το 1962 στο Α’ Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ, εκλέχτηκε αντιπρόεδρος της Επιτροπής. Το 1963 κατά τη διάρκεια της απαγορευμένης Μαραθώνιας Πορείας, ήταν ο μοναδικός μαραθωνοδρόμος και συνελήφθη. 141 76 της ύφεσης γενικότερα. Με τη δολοφονία του η ΕΕΔΥΕ αποκτά έναν μάρτυρα, ο θάνατος του οποίου όμως συμβόλιζε περισσότερα πράγματα πέρα από τον αγώνα για διεθνή ύφεση και ειρήνη. Όλα αυτά που προηγήθηκαν πριν τη δολοφονία του142, αλλά και η ίδια η δολοφονία (συμμετοχή παρακρατικών οργανώσεων με την ανοχή της χωροφυλακής) έδωσαν ένα νόημα που μετατράπηκε σε μία συνολική αμφισβήτηση του μετεμφυλιακού κοινωνικοπολιτικού συστήματος143. Ο Λαμπράκης ήρθε αντιμέτωπος με τρία κέντρα ισχύος της οργάνωσης του μεταπολεμικού κράτους: το Παλάτι, τα σώματα ασφαλείας και τις παρακρατικές οργανώσεις. Αυτά τα κέντρα ισχύος, μαζί με τα κρατικά όργανα, έφτιαξαν ένα ψηφιδωτό το οποίο είχε ως απώτερο σκοπό τον διωγμό και τη μείωση της επιρροής της Αριστεράς. Έτσι, μέσα από τον μάρτυρα εκφράστηκαν τα αιτήματα για εκδημοκρατισμό και για μία γενικότερη αλλαγή και έγινε αντιληπτό από τους υποστηρικτές της ΕΕΔΥΕ, και του αριστερού χώρου γενικότερα, ως αίσθηση «χρέους» να συνεχίσουν με αγωνιστικό προσανατολισμό μέχρι να επιτευχθεί αυτή η αλλαγή. Λόγω του θανάτου του Λαμπράκη η οργάνωση έλαβε μεγαλύτερη δημοσιότητα, αυξάνοντας το ακροατήριό της. Η στιγμή αυτή, όμως της ανόδου, σηματοδότησε και την αρχή της φθοράς. Από τη στιγμή που υπήρχε ένας νεκρός, έμοιαζε ο «αγώνας» της ΕΕΔΥΕ να δικαιώνεται και να λαμβάνει μεγαλύτερη νομιμοποίηση. Νομιμοποίηση που την κέρδισε και από τις αντιδράσεις που επακολούθησαν στο εξωτερικό μετά τη δολοφονία. Ο Ράσελ δήλωσε ότι ο μόνος υπεύθυνος για τα γεγονότα ήταν η κυβέρνηση Καραμανλή ενώ στα γραφεία της ΕΕΔΥΕ απέστειλε διαμαρτυρία για την δολοφονία το γαλλικό κίνημα ειρήνης. Ακόμη, ο Ίο Μπλούμ, συντονιστής Πρόεδρος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης, δήλωσε σχετικά: «Ο Γρηγόρης Λαμπράκης, εφονεύθη στις 22.5.1963 την στιγμή που ο ελληνικός λαός αγωνίζονταν ταυτόχρονα διά την επαναφοράν της δημοκρατίας και την προστασίαν της ειρήνης, απειλουμένης από τις αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις και τας πιέσεις των Αμερικανών ηγετών του ΝΑΤΟ. Ο Γρηγόρης Λαμπράκης αποτελεί διά το Παγκόσμιον Συμβούλιο Ειρήνης και όλους τους φίλους της Ειρήνης ένα από τους πιο αγνούς ήρωας του αγώνος διά την προστασία της ειρήνης. Ο θάνατός του αποτελεί την απόδειξιν ότι η τύχη της Ειρήνης είναι στενότατα συνδεδεμένη με την τύχη της δημοκρατίας. Υπό το Για μια εκτίμηση των γεγονότων που οδήγησαν στη δολοφονία Λαμπράκη βλ. Τάσος Τρίκκας, ό.π., τομ. Β΄, σ.87-95. 143 Λυκούργος Κουρκουβέλας, ό.π., σ.282. 142 77 φως της δίκης το κίνημα της ειρήνης αγωνίζεται να περισώση την απειλούμενην δημοκρατίαν»144. Στους Δρόμους της Ειρήνης, από τον επόμενο μήνα του θανάτου του, δημοσιεύονταν αποσπάσματα από το προσωπικό ημερολόγιό του, αλλά και συχνά υπήρχαν άρθρα αναφορικά με την πορεία της δίκης που διεξάγονταν. Αν και η ΕΕΔΥΕ για τους επόμενους μήνες κέρδισε δημοσιότητα, οι ευρύτατες πολιτικές διαστάσεις που έλαβε η δολοφονία οδήγησαν στην αρχή της πτώσης της οργάνωσης. Μετά τον θάνατο του Λαμπράκη οι διεργασίες που ακολούθησαν οδήγησαν στην ίδρυση της «Δημοκρατικής Κίνησης Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης» και σχεδόν ένα χρόνο αργότερα με την συγχώνευση και της Νεολαίας της ΕΔΑ, δημιουργήθηκε η «Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη». Τα αποτελέσματα αυτά είχαν άμεσο αντίκτυπο στην ΕΕΔΥΕ. Η μετατροπή των αιτημάτων της ώστε να εκφράζει πολιτικοκοινωνικά αιτήματα της ελληνικής κοινωνίας, δεν οδήγησαν μόνο στην άνοδο της επιρροής της οργάνωσης αλλά και την αρχή του τέλους. Στην κηδεία του Λαμπράκη, η οποία ήταν η πιο μαζική της μεταπολεμικής περιόδου, εκφράστηκαν οι άνθρωποι που ζητούσαν αλλαγή του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος, χωρίς να τίθεται σε υψηλή θέση το αίτημα για Ειρήνη. Αν και η ΕΕΔΥΕ δεν ήταν νεολαιίστικη οργάνωση, δεν έπαυε μεγάλο μέρος των υποστηρικτών της και ήταν φιλικά προσκείμενοι να ήταν νεολαίοι. Το αποτέλεσμα της ίδρυσης της ΔΝΛ, δεν ήταν μόνο ότι απορρόφησε κάποιους υποστηρικτές της ΕΕΔΥΕ, αλλά σε αυτό που συνετέλεσε ουσιαστικά ήταν στην μετατόπιση του ενδιαφέροντος. Η μετατόπιση του ενδιαφέροντος δεν έγκειται μόνο στην παρουσία των μαζών, οι οποίες έψαχναν να βρουν μία νέα μορφή οργάνωσης και δράσης, αλλά και στην ΕΔΑ, η οποία έδινε περισσότερο βάρος στην ανάπτυξη ενός μαζικού κινήματος το οποίο θα εκμεταλλευόταν την «αντίδραση» που προκλήθηκε από τη δολοφονία και έβαλε ως πρωταρχικό στόχο την πολιτική αλλαγή. Εξάλλου και η ΕΔΑ, από το 1961 και έπειτα φαίνεται να έχει βάλει το ζήτημα των πυρηνικών όπλων σε δεύτερη μοίρα και να προωθεί το ζήτημα του εκδημοκρατισμού δημιουργώντας, μαζί με τον «Ανένδοτο» που είχε εγκαινιάσει ο Γεώργιος Παπανδρέου μετά τις εκλογές του 1961, ένα πλατύ δημοκρατικό κίνημα που επιζητούσε την αλλαγή μετά από δέκα χρόνια μόνιμης παρουσίας της Δεξιάς στην εξουσία. Έχοντας ως δεδομένο τις στενές σχέσεις της ΕΕΔΥΕ με την ΕΔΑ, η μετατόπιση ενδιαφέροντος που αναφέραμε προηγουμένως παρατηρείται και από δύο άλλα 144 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00011. 78 γεγονότα. Εν πρώτοις, η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη που και αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ΕΔΑ, ιδρύει το 1964 το Εθνικό Συμβούλιο. Σκοπός του θεσμού αυτού ήταν «να βοηθά με τα μέλη του πολύπλευρα τη δραστηριότητα και κυρίως τις πλατιές εκδηλώσεις της οργάνωσης»145. Η ίδρυση αυτή όμως συνεπαγόταν με την τοποθέτηση στον θεσμό αυτό του Κώστα Βάρναλη (ως πρόεδρος), του Γιάννη Ρίτσου, του Λέων Κουκούλα, του Νικηφόρου Βρεττάκου, της Ρίτας Μπούμης, του Νίκου Κιτσίκη και του Γιάννη Ιμβριώτη. Όλοι μέλη της ΕΕΔΥΕ και σημαντικά στελέχη στο περιοδικό Δρόμοι της Ειρήνης. Βλέπουμε λοιπόν, ότι μέλη της ΕΕΔΥΕ ανέλαβαν νέα πόστα, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι δε θα μπορούσε να λειτουργεί εξίσου το ίδιο επιτυχημένα με τα προηγούμενα χρόνια η οργάνωση. Υπάρχει, όμως, σαφώς μία αλλαγή κατεύθυνσης της ΕΔΑ. Η αλλαγή κατεύθυνσης αυτή ήταν λογικό να επηρεάσει την Επιτροπή, αφού πλέον το ζητούμενο της ύφεσης και του αφοπλισμού είχε περάσει σε δεύτερη μοίρα, για να μην πούμε ότι είχε ξεχαστεί και προωθούνταν μία νέα οργάνωση με πιο συγκεκριμένα αιτήματα. Επιπλέον, σημαντικό είναι ότι φθίνουσα πορεία ακολουθούν και οι Δρόμοι, οι οποίοι το 1964 κλείνουν. Ενώ, όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, στις αρχές του 1964 το περιοδικό είχε μεγάλη απήχηση, σε λίγους μήνες γνώρισε ραγδαία κάθοδο και τον ίδιο χρόνο έκλεισε. Τα οικονομικά προβλήματα, η έλλειψη προσωπικού, οι καθυστερήσεις στην έκδοση αλλά και η αλλαγή πολιτικής κατεύθυνσης έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Από το Γραφείο Διαφώτισης της ΕΔΑ, απέρρεε ότι ήθελαν ένα ανανεωμένο περιοδικό το οποίο θα πραγματευόταν μία ευρεία γκάμα θεμάτων, περνώντας όμως τις θέσεις του αριστερού κινήματος146. Το νέο περιοδικό που είχαν στο μυαλό τους θα ήταν ένα πλατύ περιοδικό των Λαμπράκηδων, που θα είχε σκοπό να διαπαιδαγωγήσει τη νεολαία και ταυτόχρονα να προβάλλει την οργάνωση και την δράση147. Ενώ οι Δρόμοι έκλεισαν, τον Ιούλιο του 1965, κυκλοφόρησε το έντυπο των Λαμπράκηδων, η Γενιά μας. Στο νέο έντυπο, στο δημοσιογραφικό επιτελείο ήταν οι συνεργάτες των Δρόμων, Γιάννης Θεοδωράκης, Φώντας Λάδης, Κώστας Ρεσβάνης, Γιώργος Κουκάς, ο Μπόστ και ο Νικηφόρος Αντωνόπουλος, ο οποίος ήταν και μέλος του τμήματος Νεολαίας της ΕΕΔΥΕ. Κατά τη γνώμη μας λοιπόν, η αποδυνάμωση της ΕΕΔΥΕ, οφείλεται κατά ένα μέρος και στην ΕΔΑ, η οποία ανέθετε νέους ρόλους και Κατερίνα Σαιν-Μαρτέν, Λαμπράκηδες, Ιστορία μιας γενιάς, Εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα 1984,σ.99. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.259, 00002. 147 Στο ίδιο. 145 146 79 καθήκοντα σε στελέχη της ΕΕΔΥΕ, και κυρίως τους κατεύθυνε σε νέους στόχους με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν από την ειρηνιστική οργάνωση. Δεύτερη σημαντική παράμετρος ήταν η υπογραφή της Συνθήκης για τη Μερική Απαγόρευση των Πυρηνικών Δοκιμών στη Μόσχα, από τις ΗΠΑ, ΕΣΣΔ και Μ. Βρετανία στις 5 Αυγούστου 1963. Μετά από ένα έτος (το 1962) όπου με την κρίση πυραύλων στην Κούβα η ανθρωπότητα έφτασε ένα βήμα από μία θερμοπυρηνική αναμέτρηση, το γεγονός ότι αποφεύχθηκε, οδήγησε σε ένα γενικότερο κλίμα ύφεσης148. Η τελική συμφωνία που επετεύχθη το 1963, έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από την ΕΕΔΥΕ, υπογραμμίζοντας βέβαια στην ανακοίνωση που εξέδωσε (βλ. σελ. 52) ότι ο αγώνας για τον πλήρη και καθολικό αφοπλισμό δεν είχε τελειώσει. Το πρώτο βήμα όμως που έγινε με την υπογραφή του Συμφώνου της Μόσχας έμοιαζε να ολοκληρώνει το έργο της Επιτροπής, αφού και στην ιδρυτική της διακήρυξη, τόνιζε ότι σκοπός της δημιουργίας της ήταν να συμβάλλει στην κινητοποίηση για «το σημαντικόν περιορισμόν των κλασσικών εξοπλισμών, την κατάργησιν των όπλων και μέσων ομαδικής καταστροφής, την αποκήρυξιν του πολέμου ως μέσου επιλύσεως των διαφορών»149. Όπως και το διεθνές κίνημα ειρήνης και κατ’ επέκταση οι διεθνείς ειρηνιστικές οργανώσεις, η δημιουργία τους και η ραγδαία ανάπτυξή τους βασίστηκε στην απειλή ενός πυρηνικού πολέμου. Έτσι και η ΕΕΔΥΕ, από τη στιγμή που ο αρχικός της στόχος ήταν να εργαστεί και να ενταχθεί στο διεθνές κίνημα για την επικράτηση της ύφεσης, η υπογραφή της Συνθήκης, άφησε την οργάνωση με ένα κενό στόχου, αν και η ίδια επέμενε ότι υπήρχαν και άλλες παράμετροι που έπρεπε να ρυθμιστούν για να είναι βέβαιη η αποτροπή ενός πυρηνικού πολέμου. Η Συνθήκη, λοιπόν, σε συνδυασμό με την «στροφή» της ΕΕΔΥΕ προς το εσωτερικό οδήγησαν στην αρχή μίας περιόδου παρακμής. Η «στροφή» των αιτημάτων της ΕΕΔΥΕ προς την κατεύθυνση της εξομάλυνσης της ζωής εντός της χώρας που ξεκινά από τις αρχές του 1960, συναντά το 1963 το νέο κύμα διεκδικήσεων που λόγω της δολοφονίας του Λαμπράκη απέκτησαν ιδιαίτερα μεγάλη συναισθηματική φόρτιση και μαζικότητα, οδήγησαν στη δημιουργία οργανώσεων με πιο ξεκάθαρες πολιτικές επιδιώξεις που θα διεκδικούσαν τα αιτήματα που είχε θέσει η ΕΕΔΥΕ με πιο μαχητικό τρόπο και μέσα σε ένα κλίμα ανανέωσης. Το αποτέλεσμα ήταν να ατονήσει η επιρροή που ασκούσε η Επιτροπή, από τη στιγμή που ένα άλλο μόρφωμα, ανανεωμένο και μαζικότερο, του 148 149 Σπύρος Λιναρδάτος, ό.π., σ.523. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256, 00016. 80 ίδιου πολιτικού χώρου συγκέντρωνε στο διεκδικητικό του ρεπερτόριο τα αιτήματα της ΕΕΔΥΕ. Γ.3. Ο ρόλος της Ένωσης Κέντρου. Στους δύο προαναφερθέντες λόγους που κατά τη γνώμη μας έπαιξαν ρόλο στην φθίνουσα πορεία της ΕΕΔΥΕ, σημαντική είναι και η άνοδος της Ένωσης Κέντρου στην εξουσία. Η Επιτροπή απαρτίζονταν από μέλη, και σίγουρα οπαδούς, του κεντροαριστερού χώρου, ο οποίοι λόγω της πολυδιάσπασης του κεντρώου χώρου είχαν βρει «διέξοδο» στην ΕΔΑ, είτε συμμετέχοντας σε εκδηλώσεις που οργάνωνε η τελευταία είτε δίνοντας στήριξη σε οργανώσεις που προσανατολισμός τους ήταν να συγκρουστούν με το υπάρχον σύστημα και να προκαλέσουν ρήξεις (για παράδειγμα το συνδικαλιστικό κίνημα των οικοδόμων). Στην ΕΕΔΥΕ υπήρχαν ως μέλη βουλευτές που ανήκαν στο κεντροαριστερό χώρο, όπως ο πρόεδρός της Ζάκκας, ο Τσιριμώκος, ο Αράπης, ο Μιχάλης Κύρκος, ο Μπρεδήμας, ο Πυρομάγλου κ.α. Όλοι αυτοί πλην του Ζάκκα, ίδρυσαν μετά τις εκλογές του 1958, την Δημοκρατική Ένωση, η οποία ήταν η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια μετά το 1952 για τη δημιουργία ενός σοσιαλδημοκρατικού κόμματος 150. Να σημειωθεί ότι οι βουλευτές αυτοί το 1958 είχαν εκλεγεί ως συνεργαζόμενοι στα ψηφοδέλτια της ΕΔΑ. Επίσης, στα συνέδρια της ΕΕΔΥΕ συμμετείχε ένας μεγάλος αριθμός από βουλευτές του κεντρώου χώρου (βλ. υποσημείωση σελ.63). Οι σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ αυτού του χώρου και της ΕΔΑ, δεν άφησαν ανεπηρέαστη την ΕΕΔΥΕ. Στο εσωτερικό της, η σύμπραξη αριστερών με κεντρώους ήταν ένας πρόδρομος των ζυμώσεων που έγιναν μεταξύ των δύο πολιτικών χώρων αυτών, πριν και κατά τη διάρκεια των εκλογών του 1963. Δεν μπορούμε να πούμε ότι στο εσωτερικό της οργάνωσης πραγματοποιούνταν ζυμώσεις ή υπήρχε αντιπαλότητα μεταξύ των δύο διαφορετικών ιδεολογικών ομάδων, αλλά μπορούμε να δούμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η ΕΕΔΥΕ δεν τασσόταν αναφανδόν με τη γραμμή της ΕΔΑ. Ένα τέτοιο παράδειγμα, ήταν η ανακοίνωση που εξέδωσε η Επιτροπή με αφορμή την επίσκεψη στην Ελλάδα του προέδρου των ΗΠΑ Αϊζενχάουερ (βλ. σελ.39), και στην οποία υποδεχόταν θερμά τον Πρόεδρο των ΗΠΑ. Αντιθέτως, η ΕΔΑ απετέλεσε το μοναδικό κόμμα που δεν επεφύλαξε θερμή υποδοχή στον Αμερικανό πρόεδρο. Γιώργος Λεονταρίτης, Ο Ηλίας Τσιριμώκος και η πορεία του σοσιαλισμού 1945-1967, Εκδόσεις Προσκήνιο, Αθήνα 2002, σ. 67. 150 81 Άποψή μας είναι ότι αν και ο Αϊζενχάουερ υποστήριξε, με τη συνάντησή του με τον Χρουστσώφ, την επικράτηση της ύφεσης, η θερμή ανακοίνωση της ΕΕΔΥΕ μπορεί να ήταν έργο και της ομάδας των κεντροαριστερών μελών της Επιτροπής που σίγουρα δεν ήταν καχύποπτοι προς τη Δύση σε σχέση με μέλη της ΕΔΑ που λόγω και της επιρροής του ΚΚΕ έβλεπαν με περισσότερη συμπάθεια τον Ανατολικό Συνασπισμό. Κατά τη διάρκεια του «ανένδοτου» η ΕΔΑ αναπροσάρμοσε την πολιτική της για τις συμμαχίες. Οι δύο αντίρροπες θέσεις που ισορροπούσαν στους κόλπους της ήταν από τη μία η «πάση θυσία» συμμαχία χωρίς όρους με την Ε.Κ και από την άλλη η άρνηση της συμμαχίας151. Η ΕΔΑ εντέλει ενέμεινε στην «κεντριστική» θέση και αποφασίστηκε να διεξάγει κοινό αγώνα μαζί με την Ε.Κ στην προσπάθεια που γινόταν για αλλαγή του πολιτικού σκηνικού με ό,τι αυτό συνεπαγόταν και για την κοινωνία. Εξάλλου ένα μέρος των ψηφοφόρων της ΕΔΑ των εκλογών του 1958 και 1961, προέτασσε την ανάγκη να «καταργηθεί το μονοκομματικό κράτος της Δεξιάς»152, να απολυθούν οι πολιτικοί κρατούμενοι και να σταματήσουν οι κάθε είδους διωγμοί, με αποτέλεσμα να βάζει σε δεύτερη μοίρα τις ιδεολογικές και κομματικές του προτιμήσεις και να ψηφίζει Κέντρο, που είχε μεγαλύτερες πιθανότητες να κερδίσει τις εκλογές και μπορούσε να οδηγήσει κατά κάποιο τρόπο σε μία κατάρρευση της παλιάς τάξης πραγμάτων153. Η επικράτηση λοιπόν της Ε.Κ στις εκλογές στις αρχές του 1964 είναι μία ακόμη παράμετρος για να εξηγηθεί η πτώση της επιρροής της ΕΕΔΥΕ. Από την αρχή της ανάληψης της εξουσίας από την Ε.Κ φάνηκε η πρόθεση να προωθηθούν κάποιες μεταρρυθμίσεις που φαινομενικά τουλάχιστον θα ανταποκρίνονταν στα αιτήματα των προηγούμενων χρόνων για την ανάπτυξη της κοινωνικής πλευράς του κράτους. Μέσα σε λίγους μήνες, υπήρχε η πεποίθηση ότι θα καταρρεύσει το οικοδόμημα των δώδεκα χρόνων που είχαν δημιουργήσει οι προηγούμενες δεξιές κυβερνήσεις154. Στους επόμενους μήνες διαλύθηκαν κάποιες εξτρεμιστικές ακροδεξιές οργανώσεις, αφέθηκαν ελεύθεροι αρκετοί πολιτικοί κρατούμενοι και υποβαθμίστηκε το 151 152 153 Τάσος Τρίκκας, ό.π., τόμ. Β΄, σ.980. Σπύρος Λιναρδάτος, ό.π., τόμ. Δ΄, σ.156. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Η ελληνική τραγωδία. Από τον εμφύλιο στους συνταγματάρχες, Εκδόσεις Λιβάνης, Αθήνα 1981, σ. 145. 154 Στο ίδιο. 82 πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων, αν και τυπικά διατηρήθηκε155. Άνοιξαν, ακόμη, γενικότερα οι συζητήσεις για μεταρρυθμίσεις (όπως η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964). Όλα αυτά φαίνεται ότι κάλυπταν μία σειρά επιδιώξεων και αιτημάτων της ΕΕΔΥΕ. Όσα αιτήματα της Επιτροπής αφορούσαν το εσωτερικό της χώρας, φέρονταν να καλύπτονται αρχικά με την νέα κυβέρνηση. Η ανάγκη εκδημοκρατισμού, η απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, η διάλυση ακροδεξιών οργανώσεων, η μείωση των διώξεων οπαδών της Αριστεράς και γενικότερα η «αποσυντηρητικοποίηση» του πολιτικοκοινωνικού συστήματος φαινόταν να επιτυγχάνεται με την άνοδο της Ε.Κ. Συνεπώς, η κάλυψη ορισμένων αιτημάτων της ΕΕΔΥΕ, οδήγησε σε μία άμβλυνση των πιέσεων, όπως αποτυπώθηκε και στη μείωση του αριθμού των ανακοινώσεων που εξέδιδε η οργάνωση. Από τη στιγμή που επικράτησε μία πολιτική παροχών εκ μέρους της κυβέρνησης, και αν όχι άμεσων παροχών, τουλάχιστον προωθήθηκε ένα κλίμα ανοιχτών συζητήσεων για τα αιτήματα, ήταν επόμενο να υποχωρήσει η συγκρουσιακή δράση που είχε παρατηρηθεί τα προηγούμενα χρόνια των κυβερνήσεων της ΕΡΕ. Έτσι συνέβη και στην περίπτωση της Επιτροπής, καθώς είδαμε ότι η υποστήριξη στην κυβέρνηση της Ε.Κ ήταν αδιαμφισβήτητη156. Συνεπώς κατά τη γνώμη μας η φθίνουσα πορεία που ακολουθεί η ΕΕΔΥΕ από το 1963 μέχρι και την διάλυσή της από την Απριλιανή Δικτατορία οφειλόταν σε τρεις λόγους: τη μετατόπιση του πολιτικού ενδιαφέροντος και των διεργασιών που ακολούθησαν μετά τη δολοφονία Λαμπράκη, την υπογραφή της Συνθήκης της Μόσχας για την Μερική Απαγόρευση των Πυρηνικών Δοκιμών και τέλος την άνοδο της Ε.Κ στην εξουσία, που εκπλήρωσε ένα μέρος των αιτημάτων της οργάνωσης. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ό.π., 147. Βλέπε σελ. 64. Σε ανακοίνωση της ΕΕΔΥΕ χαρακτηρίζεται η κυβέρνηση της Ε.Κ ως «λαοπρόβλητος». 155 156 83 Δ. Τα χαρακτηριστικά της ΕΕΔΥΕ. Το αντιπολεμικό κίνημα τις δεκαετίες που εξετάζουμε απέκτησε διεθνές χαρακτήρα καθώς έθελξε και κινητοποίησε ανθρώπους σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Ο απόηχός του έφτασε και στην Ελλάδα και το πρώτο παράγωγο που προέκυψε ήταν η ΕΕΔΥΕ. Στη χώρα μας όμως αναπτύχθηκε σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο σε όλα τα επίπεδα. Η μεταπολεμική και μετεμφυλιακή πραγματικότητα, το ζήτημα της Κύπρου, αλλά και τα τρέχοντα προβλήματα της κατακερματισμένης ελληνικής οικονομίας σε συνδυασμό με τις οξυνόμενες κοινωνικές ανισότητες, αποτέλεσαν ορισμένους από τους παράγοντες που δημιούργησαν διαφορετικό ιδεολογικό υπόβαθρο και στην ΕΕΔΥΕ. Η Επιτροπή επιχειρούσε αρχικά να προωθήσει αιτήματα αντίστοιχα με αυτά των διεθνών ειρηνιστικών διεκδικητική της οργανώσεων, αλλά φαρέτρα συνθήματα στο τέλος που ενσωματώθηκαν στη αναφέρονταν στην ελληνική πραγματικότητα. Μέσω των συνθημάτων αυτών η ΕΕΔΥΕ πρόβαλε και ανέδειξε αιτήματα της ελληνικής αριστεράς που υπερέβαιναν τα όρια μιας ειρηνιστικής οργάνωσης, καθώς από ένα σημείο και έπειτα, ειδικά από τις αρχές του 1960, φαίνεται ότι «απεκδύθηκε» τη διεθνή ταυτότητά της και «έστρεψε» τη συγκέντρωσή της στα τρέχοντα – εσωτερικά προβλήματα (κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά). Αυτό βέβαια συνδέεται με την πολιτική κατάσταση της εποχής, η οποία δεν επέτρεπε την άμεση εκφορά των αριστερών πολιτικών αιτημάτων, θεωρώντας μία τέτοια ενέργεια ως πράξη παραβατική157. Οι άνθρωποι που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση και λειτουργία της οργάνωσης και αυτοί όμως που εντάχθηκαν ως μέλη, είδαν την ΕΕΔΥΕ σαν μία ευκαιρία διεξόδου από το ασφυκτικό πολιτικό πλαίσιο, έχοντας ως στόχο να εκφράσουν αιτήματα εσωτερικού χαρακτήρα πέρα από την Ειρήνη και τον Αφοπλισμό. Όπως όλοι οι εμφύλιοι πόλεμοι, έτσι και στην Ελλάδα, ο εμφύλιος δημιούργησε πρωτοφανές σχίσμα ανάμεσα στους νικητές και τους ηττημένους, εξαφάνισε κάθε ανεκτικότητα και οδήγησε σε εκτεταμένη καταπίεση των τελευταίων158. Η πόλωση που προκλήθηκε, έφερε σε σύγκρουση το αστικό κράτος με τους κομμουνιστές. Από τη μεριά των νικητών, η πόλωση αυτή ερμηνεύονταν ως η αντίθεση του έθνους προς Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ.75. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Κράτος Κοινωνία Εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 2005, σ. 18. 157 158 84 τους εχθρούς του. Ακολουθώντας τα ψυχροπολεμικά αξιώματα της διεθνώς κυρίαρχης προπαγάνδας, η Αριστερά ταυτίστηκε εύκολα με την επεκτατική απειλή της Σοβιετικής Ένωσης. Οι επιθέσεις κατά της Αριστεράς δεν μνημόνευαν τις κοινωνικές, οικονομικές ή ιδεολογικές επιπτώσεις της πολιτική της, ούτε και τις ατέλειες του προτεινόμενου σοσιαλιστικού προτύπου159. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η εμπειρία του εμφυλίου και η απειλή ανατροπής του καθεστώτος: η Αριστερά τέθηκε εκτός νόμου, ως μόνιμη απειλή για την ακεραιότητα του έθνους, που με τη σειρά του ταυτίστηκε με το καθεστώς και το κράτος και με το διεθνές σκηνικό του Ψυχρού Πολέμου160. Δ.1. Πολιτικός λόγος. Η έκταση που πήρε ο αποκλεισμός της Αριστεράς, είχε αντίκτυπο και στις οργανώσεις που εξέφεραν αιτήματα όπως εκείνα της ΕΕΔΥΕ για ύφεση και αφοπλισμό. Αυτό αποτελούσε εμπόδιο ως προς την ελεύθερη ανάπτυξη των ιδεών, όπως ανέφερε ο Τάσος Εγκολφόπουλος (μέλος της ΕΕΔΥΕ) σε εισήγησή του σε επιτροπή νομομαθών στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ειρήνης στη Μόσχα το 1962. Ο δικηγόρος αντιπρόσωπος της Επιτροπής αναφερόμενος στις δυσκολίες που συναντούσε η οργάνωση να προωθηθεί τόνισε ότι ο κύριος λόγος που αποτελούσε τροχοπέδη για την ανάπτυξη όχι μόνο μιας ειρηνιστικής οργάνωσης, αλλά και του ειρηνιστικού κινήματος στην Ελλάδα ευρύτερα, προερχόταν από την ύπαρξη νομοθεσίας που «περιόριζε τις ατομικές ελευθερίες και έπληττε την ανάπτυξη ιδεών»161. Ο ίδιος νόμος είχε περιθωριοποιήσει και την Αριστερά. Ανέφερε ότι: « Οι νόμοι αυτοί επιτρέπουν τη στέρηση ελευθερίας ενός ατόμου, όχι κατόπιν δικαστικής κρίσεως, αλλά κατόπιν αποφασίσεως των διοικητικών επιτροπών, οι οποίες μπορούν να διατάξουν την εκτόπιση, στηριζόμενοι μόνο σε μυστικούς φακέλους της αστυνομίας. Στην Ελλάδα, η ισχύς των αντιδημοκρατικών νόμων εξαρτάται από την ύπαρξη μιας καταστάσεως, η οποία χαρακτηρίζεται στα ίδια τα κείμενα ως «ανταρσία». Η διάρκεια αυτής της «ανταρσίας» ετέθη ως προϋπόθεση της ισχύος αυτών των νόμων. Η ανταρσία αυτή έπαψε να υπάρχει εδώ και 14 έτη, εν τούτοις για Στο ίδιο, σ. 34. Στο ίδιο. 161 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 266, 00001. 159 160 85 να διατηρηθούν σε ισχύ οι αντισυνταγματικοί αυτοί νόμοι δημιουργούν αυτού του είδους τα νομικά «πλάσματα» υποστηρίζοντας ότι ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίζεται ακόμη. Με αυτό τον τρόπο παρετάθη η ισχύς των νόμων αυτών. Τούτο δημιουργεί θέλοντας και μη μια πολεμική ψύχωση. Το πράγμα δεν θα έμενε άνευ σοβαρών συνεπειών στις σχέσεις μεταξύ ημών και των άλλων κρατών αν κάτω απ’ την ισχύ των εξαιρετικών αυτών νόμων δεν είχε αφαιρεθεί η Ελληνική ιθαγένεια από 3000 πολίτες, οι οποίοι τώρα ζουν εκπατρισμένοι στις σοσιαλιστικές χώρες. Αν κάποιος εξ’ αυτών επιστρέψη στην Ελλάδα δεν υπόκειται στην τακτική δικαιοσύνη αλλά συλλαμβάνεται ως κατάσκοπος των γειτονικών και μη δυνάμεων και δικάζεται απ’ τη Στρατιωτική δικαιοσύνη, η οποία μπορεί να επιβάλλει και εν καιρώ ειρήνης την ποινή του θανάτου. Και τούτο δια της εφαρμογής ενός άλλου νόμου, ο οποίος διατηρείται σε ισχύ προκειμένου να αντιμετωπίζονται οι εξωτερικοί κίνδυνοι, οι οποίοι απειλούν την ακεραιότητά μας»162. Αναφερόταν στον νόμο 375 «περί κατασκοπείας» που είχε τεθεί σε εφαρμογή το 1936, καταργήθηκε το 1941 και τέθηκε σε ισχύ ξανά το 1945163. Βέβαια οι συντάκτες του νόμου, δεν απέβλεπαν τόσο στην ουσιαστική εφαρμογή του, όσο στις ψυχολογικές επιπτώσεις της διατήρησής του καθώς και στην ενδεχόμενη εφαρμογή του στην περίπτωση που οι περιστάσεις θα το επέβαλλαν και Στο ίδιο. Το άρθρο 2 του νόμου 375 απειλούσε με την ποινή του θανάτου ή των ισοβίων δεσμών οποιονδήποτε θα προμηθευόταν πληροφορίες στρατιωτικού χαρακτήρα για να τις διαδώσει, στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό, «επί σκοπώ κατασκοπείας». Το άρθρο 8 του νόμου προέβλεπε τις ίδιες ποινές για την απόπειρα και για το τετελεσμένο έγκλημα, τα στρατοδικεία απάγγελναν εξαιρετικά βαριές ποινές κατά των κομμουνιστών. Οι αποφάσεις αυτές δεν βασίζονταν σε καμιά συγκεκριμένη απόδειξη, αλλά αποκλειστικά στο φάκελο των κατηγορουμένων, και ειδικότερα στις πληροφορίες και τις υποδείξεις των αστυνομικών αρχών που αφορούσαν το βαθμό «επικινδυνότητας» των κατηγορουμένων, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε συγκεκριμένη πράξη και αποκλειστικά και μόνο της «θέσης» που κατείχαν στην ιεραρχία του Κομμουνιστικού Κόμματος και της εμμονής τους να μείνουν πιστοί στην ιδεολογία τους. Έτσι, υπήρξαν περιπτώσεις όπου απλώς και μόνο το γεγονός ότι κομμουνιστές που είχαν καταφύγει στο εξωτερικό μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου είχαν ξαναγυρίσει κρυφά στην Ελλάδα, επέφερε την καταδίκη τους, σύμφωνα με το νόμο 375, χωρίς να στηρίζεται η εναντίον τους κατηγορία σε καμιά συγκεκριμένη πράξη. Σε άλλες περιπτώσεις, χωρίς να υπάρχουν έστω και στοιχειώδεις αποδείξεις για συγκεκριμένες πράξεις ή ενέργειες, κομμουνιστές καταδικάζονταν για «προσφορά» προς διάπραξη «κατασκοπείας», που, σημειωτέον, ήταν η συχνότερη κατηγορία που απαγγελλόταν στα στρατοδικεία στις δίκες του είδους αυτού. Ο δικανικός συλλογισμός που χρησιμοποιούνταν από τα στρατοδικεία κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής ήταν «ο κομμουνισμός κάνει κατασκοπεία. Άρα αφού είστε κομμουνιστές, είστε κατάσκοποι». Δεν είναι περίεργο που, κάτω από τις συνθήκες αυτές, οι περισσότερες δίκες στα στρατοδικεία του 1950 και στις αρχές του της δεκαετίας του 1980, δεν ασχολούνταν με την απόδειξη συγκεκριμένων γεγονότων, τα οποία, άλλωστε, σπάνια αναζητούνταν, αλλά εξελίσσονταν σε ιδιόμορφες «θεωρητικές» λογομαχίες όπου, από τη μια η κατηγορούσα αρχή προσπαθούσε να καταγγείλει τη «συνωμοσία» του διεθνούς κομμουνισμού και να δείξει τον «προδοτικό» και εξ ορισμού «αντεθνικό» χαρακτήρα της ελληνικής συνιστώσας του και, από την άλλη, οι κατηγορούμενοι αρνούνταν τους ισχυρισμούς των κατηγόρων τους, για να υποστηρίξουν την προσήλωσή τους στην υπόθεση για την οποία αγωνίζονταν. (Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974, όψεις της ελληνικής εμπειρίας, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1995, σ. 574-575). 162 163 86 που ο συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων θα το επέτρεπε. Έτσι ο νόμος χρησίμευσε περισσότερο σαν δαμόκλεια σπάθη που κρεμόταν πάνω από τα κεφάλια των οπαδών και των κομμάτων ή οργανώσεων της Αριστεράς, που απειλούνταν ανά πάσα στιγμή με διωγμούς και ποινές164. Ήταν επόμενο λοιπόν, οι άνθρωποι που συνδέονταν με την ΕΕΔΥΕ προκειμένου να μη διωχθούν εξαιτίας των περιορισμένων πλαισίων του ελληνικού κράτους, να εκφράσουν τις ιδέες τους, με ένα ασφαλές επικάλυμμα. Μπορούμε να πούμε, ότι κάποια στοιχεία του πολιτικού λόγου της Επιτροπής επιδέχονταν και μία άλλη ερμηνεία, πέρα από την συνηθισμένη. Η Δημοκρατία, για παράδειγμα, ήταν το πρωταρχικό και κύριο ζητούμενο, χωρίς να εκφέρεται άμεσα στην συνθηματολογία, αφού το πολιτικό κλίμα ήταν ιδιαίτερα βαρύ για τους αριστερούς και τους ριζοσπαστικούς δημοκρατικούς τους οποίους το μετεμφυλιακό καθεστώς, αποκαλούσε συλλήβδην «κομμουνιστές». Η Δημοκρατία αποτελούσε εσωτερικό ζήτημα με κύριο αίτημα την άρση του διαχωρισμού ανάμεσα σε πολίτες πρώτης και δεύτερης κατηγορίας, διαχωρισμός που είχε «νομιμοποιηθεί» από το σύνταγμα του 1952. Απέκτησε λοιπόν συμβολική ερμηνεία, καθώς τα διεκδικητικά υποκείμενα, επιδίωκαν τον μετασχηματισμό της «καχεκτικής δημοκρατίας» σε πραγματική165. Η έννοια της Ειρήνης, ήταν επίσης διφορούμενη. Η διττή σημασία της έγκειται στην προσπάθεια να ακολουθηθεί ο διεθνής χαρακτήρας του κινήματος, αλλά και να ξεπεραστεί ο μετεμφυλιακός διχασμός. Υπό την έννοια αυτή το αίτημα της ήταν αμφίσημο. Από την μία θίγονταν το ζήτημα της ειρήνης ως ένα από τα μεγαλύτερα και ευγενέστερα ανθρωπιστικά ιδεώδη και από την άλλη ως καθαρά εσωτερικό πρόβλημα που επικεντρωνόταν στην άρση των διαχωρισμών του Εμφυλίου. Ιδίως από τις εκλογές του 1961, η εσωτερική ειρήνευση ήταν πρωταρχικής σημασίας για την ΕΕΔΥΕ. Επιπλέον, η ερμηνεία του αφοπλισμού, είχε μάλλον τρεις ερμηνείες. Η πρώτη ήταν η διεθνής σημασία του όρου, δηλαδή ο αγώνας και η προσπάθεια για την εξάλειψη των πυρηνικών όπλων στο πλαίσιο των διεθνών οργανισμών. Η δεύτερη ερμηνεία αφορούσε τα εσωτερικά προβλήματα, ζητώντας περικοπές των πολεμικών δαπανών και την προώθησή τους στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής (ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, δημόσια δωρεάν παιδεία κτλ). Η τρίτη ερμηνεία, είχε να κάνει με την 164 165 Νίκος Αλιβιζάτος, ό.π., σ.559. Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ. 76. 87 ανάγκη μετασχηματισμού της επικρατούσης πολιτικής κατάστασης μέσω της μείωσης δηλαδή των επαυξημένων κατασταλτικών μέτρων της μετεμφυλιακής περιόδου και της παύσης των διώξεων των δημοκρατικών πολιτών. Ο αφοπλισμός, κοντολογίς, σήμαινε παράλληλα την κατάργηση του μετεμφυλιακού κράτους, ενδεχομένως και σε θεσμικό επίπεδο, χωρίς πάντως να τεθεί όχι άμεσα, αλλά ούτε καν έμμεσα166. Συνεχίζοντας στους ιδεολογικούς άξονες που χρησιμοποίησε η ΕΕΔΥΕ για να «πλέξει» το πολιτικό της ρεπερτόριο, βρίσκουμε το ζήτημα του Κυπριακού. Το ζήτημα της Κύπρου από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 φαίνεται να «διεθνοποιείται» και σε συνάρτηση με το κίνημα της αυτοδιάθεσης των λαών, κίνημα που συνδέθηκε άμεσα με το αντιπολεμικό, η ήδη υπάρχουσα κοινωνική ένταση σε συνδυασμό με την έκφραση αλληλεγγύης προς τον Κυπριακό Ελληνισμό μετατρέπεται σε ιδεολογική σύγκρουση μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς. Η μεν Δεξιά ζητούσε την ενσωμάτωση της Κύπρου στο Ελληνικό κράτος στο πλαίσιο που είχε καθοριστεί από τον ένοπλο αγώνα της ΕΟΚΑ. Η δε Αριστερά εκδήλωνε την αντίθεσή της στη νεοαποικιοποίηση προβάλλοντας το αίτημα της αυτοδιάθεσης και παράλληλα αιτούσε κοινωνική δικαιοσύνη. Η ΕΕΔΥΕ, συντάχθηκε σαφώς με την Αριστερά και υποστήριξε για την Κύπρο, την γραμμή της αδέσμευτης ανεξαρτησίας με το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Η αυτοδιάθεση θα ήταν αποτέλεσμα της ελεύθερης άσκησης των κυριαρχικών δικαιωμάτων του Κυπριακού λαού μετά την αποχώρηση όλων των μη Κυπριακών στρατευμάτων και την γενική αποστρατικοποίηση του νησιού. Επίσης, υποστήριζε να γίνουν απολύτως σεβαστά τα δικαιώματα της Τουρκικής μειονότητας και να κατοχυρωθούν νομικά. Το ζήτημα της Κύπρου για την Επιτροπή πέρα από τη σημασία που είχε για την χώρα μας, εντασσόταν στον λόγο της ως μία πτυχή του ευρύτερου προβλήματος της αποικιοκρατικής επέκτασης των χωρών της Ευρώπης. Επιπρόσθετα, στο Α΄ Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ το 1962, ο αντιπρόεδρος Μιχάλης Κύρκος στην ομιλία του, η οποία περιελάμβανε αναφορές για το Κυπριακό, πήγε το ζήτημα λίγο παραπέρα, τονίζοντας ότι «Το Κυπριακό γιατί το χάσαμε; Διότι οι Βρετανοί εστηρίζοντο επί της υλικής των δυνάμεως. Αν όμως είχε επικρατήσει ο πλήρης και ολοκληρωτικός αφοπλισμός, οι διαπραγματεύσεις θα ‘’έτρεχαν’’ και το δίκαιο της Ελλάδος θα κατίσχυε εξ’ ολοκλήρου. Το ίδιο συμβαίνει και στην Αλγερία όπου ο λαός ζητά την απελευθέρωσή του, η Γαλλία αρνείται όμως στηριζόμενη στην υλική της δύναμη. Όταν όμως η δύναμη αυτή φάνηκε ότι δεν ήταν δυνατό να δώσει 166 Στο ίδιο, σ. 77. 88 τη λύση, η ίδια η Γαλλία ακολούθησε την οδό των διαπραγματεύσεων και δόθηκε λύση προς το συμφέρον και των δύο χωρών»167. Υποστηρίχθηκε λοιπόν ότι το ζήτημα της επικράτησης του γενικού αφοπλισμού θα έβαζε τέλος στη διαφορά δυναμικότητας των αποικιοκρατικών χωρών με τις αποικιοκρατούμενες και θα άνοιγε ο δρόμος για την αυτοδιάθεση και την ανεξαρτητοποίηση των χωρών. Γεγονός που αποδείκνυε ότι τα ζητήματα της Παγκόσμιας Ειρήνης ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τα εσωτερικά ζητήματα των χωρών. Αυτή η σύνδεση προωθούνταν κατά κύριο λόγο στα κείμενα της ΕΕΔΥΕ. Η παραπάνω θέση της Επιτροπής μετατράπηκε σε πρόταση, και δημοσιεύτηκε το 1966 με τον όρο «Εθνικήν Πολιτικήν Ειρήνης». Σύμφωνα με το έγγραφο, τα Ιουλιανά του 1965, κατέστησαν πασιφανή τον δεσμό μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής και κατέδειξαν την ενότητα των δύο σημαντικών αιτημάτων της Εθνικής Ανεξαρτησίας και της Δημοκρατίας. Έτσι η Επιτροπή πρότεινε τα εξής: 1) Αποκλειστική αφετηρία για την χάραξη της Ελληνικής πολιτικής να είναι το συμφέρον της Ελλάδας και της Ειρήνης. Οι συμμαχίες μπορούσαν να υπάρχουν μόνο εφόσον υπηρετούσαν τα συμφέροντα της Ελλάδας. Οι σχέσεις με το ΝΑΤΟ είχαν εξελιχθεί σε πολλές περιπτώσεις σε δεσμό. Για αυτό και η ιδέα της αποδέσμευσης κέρδιζε σταθερά έδαφος, η ακινησία εντός της κλυδωνιζόμενης συμμαχίας, οδηγούσε στην ασφυκτική πρόσδεση με τις ΗΠΑ και την Δυτική Γερμανία. Έτσι έπρεπε να επεξεργαστούν το θέμα με την διπλή έννοια, δηλαδή είτε της εξόδου είτε της τροποποίησης της συνθήκης, η οποία εξέπνεε το 1969. 2) Να αποκρούσει η Ελλάδα οποιαδήποτε ξένη επέμβαση στα εσωτερικά της. Η ασφυκτική πρόσδεση στο ΝΑΤΟ κάλυπτε την ουσιαστική κατάλυση της ανεξαρτησίας της. Η παρουσία ξένων βάσεων στα ελληνικά εδάφη με πρώτο το πυραυλικό κέντρο της Κρήτης, δημιουργούσε υλικές προϋποθέσεις για τον δεσμό με το ΝΑΤΟ. Η Επιτροπή ζητούσε την κατάργηση των ξένων βάσεων και της συμφωνίας. 3) Να υποστηριχθεί για την Κύπρο η γραμμή της ανεξαρτησίας με παροχή δικαιωμάτων στην Τουρκική μειονότητα. 4) Επειδή η Ελλάδα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο προς την κατεύθυνση της ύφεσης, να ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις για τη μετατροπή των Βαλκανίων σε απύραυλη ζώνη, με μέτρα για τη τον αμοιβαίο περιορισμό των εξοπλισμών, την απαγόρευση της εγκατάστασης πυραυλικών και ατομικών όπλων και την πύκνωση των σχέσεων των χωρών. Καθώς και να αναλάβει η χώρα μας τις πρωτοβουλίες για 167 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 264, 00001. 89 να μετατραπεί σε απύραυλη ζώνη και η Μεσόγειος. 5) Πρέπει να αναπτυχθούν δεσμοί με όλα τα κράτη και κυρίως με τα κράτη που δεν συνδέουν τις οικονομικές σχέσεις με επέμβαση στο εσωτερικό και την πολιτική. Να απαγκιστρωθεί λοιπόν η χώρα από τις ΗΠΑ, καθώς έχει συμφέροντα προς όλες τις κατευθύνσεις και δε γίνεται να υπάρχουν δεσμοί (όπως με τις ΗΠΑ) που εμποδίζουν τις ευρύτερες διακρατικές σχέσεις της Ελλάδας. 6) Θεμέλιο του προσανατολισμού της χώρας όφειλε να είναι η αρχή ότι η Ελλάδα δεν ανήκε ούτε στη Δύση, ούτε στην Ανατολή, αλλά στον λαό της και τον κόσμο168. Επιπρόσθετα, ένα σημαντικό στοιχείο στον πολιτικό λόγο της ΕΕΔΥΕ ήταν ο αντιαμερικανισμός. Για την Επιτροπή ο μεταπολεμικός ρόλος των ΗΠΑ στα ελληνικά πράγματα χαρακτηρίζονταν από την ασφυκτική τους παρουσία που κατέλυε κάθε έννοια ανεξαρτησίας και γινόταν αισθητή σε κάθε πτυχή της ζωής των Ελλήνων, είτε πρόκειται για την εξωτερική πολιτική είτε για τις εσωτερικές υποθέσεις. Η ΕΕΔΥΕ εδώ φαίνεται να υιοθετεί πλήρως τον αντιαμερικανικό λόγο της Αριστεράς. Ο αριστερός λόγος ενοποιούσε κάθε πτυχή της δυσαρέσκειας των Ελλήνων για την παρέμβαση των Αμερικανών στη ζωή τους υπό το σημασιολογικό πεδίο της κατοχής169. Η παρέμβαση αυτή αφορούσε μία σειρά πεδίων στα οποία η δράση των Αμερικανών αναιρούσε επί της ουσίας την εθνική ανεξαρτησία στους τομείς της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής, της οικονομίας κλπ. Σε συνέχεια του παραπάνω συλλογισμού, η ΕΔΔΥΕ στα δικά της επιχειρήματα γενίκευε το φαινόμενο της αμερικανικής παρέμβασης στα εσωτερικά των χωρών και θεωρούσε ότι αυτό ήταν ο κύριος λόγος της διεθνούς κρίσης. Σε ένα κείμενο της Επιτροπής το 1965, μετά τα Ιουλιανά, αναφέρονταν τα εξής: «η εσωτερική μας κρίσις και η όξυνσις σε βαθμό άκρως επικίνδυνο της διεθνούς καταστάσεως οφείλεται αποκλειστικά στην επιθετική αμερικανική πολιτική και στην επιδίωξη της αμερικανικής κυβερνήσεως να αναμιγνύεται στα εσωτερικά των διαφόρων χωρών και να επιβάλη διά της απειλής της βίας ή της διαφθοράς κυβερνήσεις υποταγμένες σ’ αυτήν εναντίον της κυριαρχικής θελήσεως του Λαού»170. Ακόμη μία πτυχή του αντιαμερικανικού λόγου της ΕΕΔΥΕ ήταν η αμφισβήτηση της νομιμοποίησης και της χρησιμότητας του ΝΑΤΟ. Οι δεσμοί που συνέδεαν την ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00013. Ζηνοβία Λιαλιούτη, Ο Ελληνικός Αντιαμερικανισμός (1947-1989), ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2010, σ.180. 170 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256, 00006. 168 169 90 Ελλάδα και τις ΗΠΑ δεν ήταν συμμαχικοί, αλλά αντίθετα υποδήλωναν μία de facto υποδούλωση που στερούσε ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα υπέρ των ΗΠΑ. Αυτό σε συνδυασμό με την ιμπεριαλιστική πολιτική των ΗΠΑ, που ενίσχυε το σύστημα της αποικιοκρατίας (το οποίο, για την ΕΕΔΥΕ, «εμπόδιζε» την ανεξαρτησία της Κύπρου), οδηγούσε στην γενική παραδοχή ότι η αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα ήταν πολιτική κατακτητή προς κατεκτημένη χώρα. Σε ομιλία του, ο Μιχάλης Κύρκος το 1967 είχε τονίσει: «οι ίδιες δυνάμεις που αρνούνται την αυτοδιάθεση στο Βιετναμικό λαό, οι ίδιες δυνάμεις αρνούνται την αυτοδιάθεση και στον Κυπριακό λαό. Είναι οι δυνάμεις του αμερικανικού ιμπεριαλισμού»171. Παράλληλα οι σχέσεις της Ελλάδας με το ΝΑΤΟ, είχαν σοβαρές επιπτώσεις και στην οικονομία. Για την ΕΕΔΥΕ, η κακή οικονομική κατάσταση της χώρας ήταν αλληλένδετη με το πλέγμα των συμμαχικών της δεσμεύσεων. Ο τριπλασιασμός, έναντι των προπολεμικών, των στρατιωτικών εξόδων της Ελλάδας172, είχε σαν αποτέλεσμα να ματαιωθεί η ανασυγκρότηση ενώ ταυτόχρονα περιορίστηκαν τα κονδύλια για την κοινωνική πολιτική. Τελευταία πτυχή του «αρνητικού» ρόλου των ΗΠΑ για την Ελλάδα, σύμφωνα πάντα με τις θέσεις της Επιτροπής, ήταν η παρουσία του 6ου στόλου στη χώρα μας. Η παρουσία του, προσλαμβανόταν σαν εθνική πρόκληση και σαν μορφή καταναγκασμού, έχοντας ως απώτερο σκοπό να διαταραχτεί η σχέση της Ελλάδας με τις βαλκανικές χώρες, που ανήκαν στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Σε ανακοίνωση της ΕΕΔΥΕ στις 3 Σεπτεμβρίου 1966, τονίζονταν τα εξής: «Να αρνηθεί η Ελληνική κυβέρνηση οποιεσδήποτε Νατοϊκές ενέργειες όπως η διεξαγωγή των γυμνασίων ‘’Σάμμερ Εξπρές’’ με συμμετοχή μάλιστα των δυτικογερμανών ρεβανσιστών, που αποφασίζονται σκόπιμα για να παρεμβάλλουν εμπόδια στην αποκατάσταση σχέσων φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των Βαλκανικών χωρών και τη δημιουργία δυσπιστίας μεταξύ των»173. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.256, 00045. ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.258, 00003. 173 Στο ίδιο, 00013. 171 172 91 Δ.2.Πολιτικοποίηση της ΕΕΔΥΕ. Όπως σημειώθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η διασύνδεση της ΕΕΔΥΕ με την ΕΔΑ ήταν φανερή. Τόσο από τις ιδεολογικές ομοιότητες, όσο και από την συμμετοχή στελεχών και στις τάξεις των δύο οργανώσεων. Στην ΕΕΔΥΕ συμμετείχαν και εκπρόσωποι της Κεντροαριστεράς, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν συνεργαστεί με την ΕΔΑ στις βουλευτικές εκλογές του 1958, βάζοντας υποψηφιότητα μέσω των ψηφοδελτίων της. Μία ένδειξη της πρόθεσης της ΕΕΔΥΕ να αποκτήσει μαζικότητα ήταν η ίδρυση συνδικαλιστικού τμήματος το 1960, όταν δηλαδή άρχισε να γίνεται πιο εμφανής η «στροφή» της Επιτροπής προς τα εσωτερικά ζητήματα. Βέβαια η Επιτροπή είχε προσπαθήσει και πιο νωρίς να έρθει σε επαφή με εργατικά σωματεία και εργατικά κέντρα, αλλά οι προσπάθειές της δεν τελεσφόρησαν ίσως επειδή δεν ήταν ακόμη ευρέως γνωστή. Συγκεκριμένα στις 9 Νοεμβρίου του 1956 στην πρόταση της ΕΕΔΥΕ για από κοινού συμμετοχή και συμπαράσταση στο Κυπριακό ζήτημα, από το Εργατικό Κέντρο Κοζάνης έφτασε στα γραφεία της η ακόλουθη απάντηση: «Επιστρέφοντες υμίν συνημμένως το από 1ης παρελθόντος μηνός υμέτερον έγγραφον ως απαράδεκτον, σπεύδομεν να σας πληροφορήσωμεν ότι η εργατική τάξις της χώρας μας με επικεφαλής τας οργανώσεις αυτής και της ΓΣΕΕ διεξέγει, ως γνωστόν, οργανωμένον αγώνα υπέρ του Κυπριακού δικαίου, ευρισκόμενη εις συνεχή επαφήν με τους Διεθνείς Οργανισμούς και τις Διεθνείς Οργανώσεις. Εις τον οργανωμένον τούτον αγώνα οι εργαζόμενοι της περιφερείας του Εργατικού μας Κέντρου παρέχουσιν ανεπιφύλακτον και αμέριστον συμπαράστασιν, πλήν απέχουσιν οιασδήποτε συμπαραστάσεως προς πρόσωπα ανεύθυνα και ενεργούντα κατά προσωπικήν πρωτοβουλίαν, μη εγγυομένη αναγκαίως ορθήν γραμμήν»174. Η προσπάθεια της οργάνωσης να εισχωρήσει στους χώρους εργασίας ήταν σαφώς πρακτική που παρέπεμπε στην Αριστερά. Ένα μεγάλο ποσοστό, άλλωστε, ανθρώπων που ανήκαν στον αριστερό πολιτικό χώρο, λόγω των διώξεων είχαν βρει καταφύγιο σε χειρωνακτικές εργασίες (και κυρίως στην οικοδομή) όπου δεν ίσχυε η απαίτηση του πιστοποιητικού των κοινωνικών φρονημάτων175. Αυτοί οι άνθρωποι όπως αναφέρει η Δήμητρα Λαμπροπούλου είχαν έρθει σε επαφή, άμεσα ή έμμεσα με το 174 175 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 260. 00001. Δήμητρα Λαμπροπούλου, Οι Οικοδόμοι, Εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009, σ. 285. 92 κίνημα της Αντίστασης στην ύπαιθρο και με τη λαϊκή εκδοχή του κομμουνισμού176. Αυτούς τους ανθρώπους προσπάθησε να «πλησιάσει» η Επιτροπή, γιατί ήταν πιο εφικτό να κερδίσει την εύνοιά τους, λόγω και της συγγένειάς της με την Αριστερά. Σε περίπτωση που αυτό πραγματοποιούνταν, θα είχε στις τάξεις υποκείμενα έτοιμα να κινητοποιηθούν λόγω και της δυσαρέσκειάς τους από τις σκληρές συνθήκες ζωής177 και να αμφισβητήσουν το πολιτικό κατεστημένο. Προς αυτή την κατεύθυνση, ιδρύθηκε στις 15 Δεκεμβρίου του 1960 το Εθνικό Συμβούλιο της Εργατικής Κινήσεως διά τον Αφοπλισμόν και την Ειρήνην και κατά τον ίδιο τρόπο με την ΕΕΔΥΕ, την ιδρυτική του διακήρυξη την υπέγραψαν 26 προσωπικότητες του εργατικού και συνδικαλιστικού χώρου178. Η ανάγκη για τη δημιουργία του Εθνικού Συμβουλίου τονίζονταν στην ιδρυτική διακήρυξη: «Στη χώρα μας σε όσες εργατικές συγκεντρώσεις πραγματοποιούνται, σαν πρώτο θέμα μπαίνει το ζήτημα του Αφοπλισμού και της Ειρήνης, έχει γίνει δε πια συνείδηση στους εργαζομένους ότι οποιαδήποτε συνδικαλιστική επιτυχία είναι χωρίς αξία, εάν δεν κατοχυρωθεί σε ολόκληρο τον κόσμο η πολυπόθητη Ειρήνη, γιατί η Ειρήνη είναι αυτή που θα εξασφαλίσει την αδιάκοπη βελτίωση της ζωής των εργαζομένων»179. Η σύνδεση της εργατικής τάξης με το ζήτημα της Ειρήνης είχε και μία ακόμη πτυχή. Σύμφωνα με την Εργατική Κίνηση, η εργατική τάξη σε κάθε πόλεμο υφίστατο τις περισσότερες ανθρώπινες και υλικές απώλειες, και για τον λόγο αυτό θα έπρεπε να μπει στον αγώνα για τον Γενικό και πλήρη αφοπλισμό, γιατί η επικράτησή του ήταν η μοναδική προϋπόθεση ώστε να δημιουργηθούν οι συνθήκες για να βελτιώσει τη θέση της και να επιλύσει ζωτικά προβλήματα που την απασχολούσαν180. Επιπλέον, σημαντικά στοιχεία για την πολιτική παρουσία της ΕΕΔΥΕ, αντλούμε από τους Δρόμους της Ειρήνης. Όπως σημειώθηκε στο δεύτερο κεφάλαιο, στο περιοδικό από τις αρχές του 1960 γινόταν φανερή η υποστήριξη της οργάνωσης στη σοβιετική διεθνή πολιτική αλλά και στο σύνολο του ανατολικού κόσμου σε σχέση με το δυτικό. Σε όλη αυτή την περίοδο καταγράφονταν εντυπώσεις ανταποκριτών του περιοδικού από επισκέψεις τους σε χώρες του ανατολικού συνασπισμού, παρουσιάζοντας μία εξιδανικευμένη εικόνα των κομμουνιστικών κοινωνιών, οι οποίες διατηρούσαν ένα ισχυρό αξιακό σύστημα σε σχέση με την «αλλοτρίωση» που Στο ίδιο, σ.286. Στο ίδιο, σ. 287. 178 Βλέπε παράρτημα. 179 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.262, 00012. 180 Στο ίδιο, 00004. 176 177 93 είχαν υποστεί οι καπιταλιστικές κοινωνίες. Και δεν ήταν μόνο η υποστήριξη προς τον ανατολικό συνασπισμό. Μία ειρηνιστική οργάνωση όπως η ΕΕΔΥΕ, σε γεγονότα όπως η εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων στην Κούβα το 1961181 και η κρίση των πυραύλων το 1962, θα περίμενε κανείς ότι στο έντυπο που την αντιπροσωπεύει θα δινόταν μεγάλη έκταση. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχουν αρκετές σε αριθμό αναφορές ή άρθρα για την κατάσταση στο νησί τα δύο αυτά χρόνια. Τα μοναδικά άρθρα τα συναντάμε στο τεύχος 40, τον Μάιο του 1961 και στο τεύχος 58, τον Νοέμβριο του 1962. Στο τεύχος 40 φιλοξενείται το άρθρο της Ρίτας Μπούμη - Παπά με τίτλο «Στο κάστρο αυτό η δουλειά είναι γλέντι» και το επόμενο άρθρο σχετικό με την Κούβα, δημοσιεύτηκε στο τεύχος 58, τον Νοέμβριο του 1962 με τίτλο «Στην Κούβα όλοι πολέμησαν», το οποίο ήταν ένα χρονικό της εισβολής στον Κόλπο των Χοίρων όπως το κατέγραψε στο βιβλίο της «Κουβανέζικο πανηγύρι» η Γαλλίδα δημοσιογράφος Άνια Φρανκό. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι το ενδιαφέρον της Επιτροπής για το εξωτερικό είχε περιορισθεί. Αν και στα προαναφερθέντα άρθρα η υποστήριξη του περιοδικού στην Κούβα ήταν έκδηλη (καθώς αποτέλεσε ειδικά την περίοδο εκείνη βαλβίδα συμπίεσης και αποσυμπίεσης στο πλαίσιο των σχέσεων των ψυχροπολεμικών συνασπισμών), η ισχνή παρουσία άρθρων για αυτά τα δύο σημαντικά γεγονότα για την παγκόσμια ειρήνη, μαρτυρά ότι η προσοχή της ΕΕΔΥΕ ήταν στραμμένη προς το εσωτερικό. Τέλος, όσον αφορά τις κατηγορίες που είχε δεχθεί η Επιτροπή για τη σχέση της με τον κομμουνισμό, ο Μιχάλης Κύρκος στο Β’ Συνέδριο της ΕΕΔΥΕ δεν απέρριψε τις επαφές με τον κομμουνισμό, αλλά κράτησε κατά κάποιο τρόπο την θέση της οργάνωσης για έναν τύπο ουδετερότητας. Μεταξύ των άλλων είχε υποστηρίξει: «Οι δυνάμεις αντίδρασης απέναντι στο κίνημα Ειρήνης χρησιμοποιούν μέσα για τη διαβολή του κινήματος. Ένα από αυτά είναι ότι το κίνημα ειρήνης αποτελεί κομμουνιστική υποκίνηση που αποβλέπει στη διάβρωση του σήμερον κρατούντος εις τη Δύσιν πολιτικού και κοινωνικού συστήματος και την υποκατάστασή του δια του κομμουνισμού. Ημείς οι οπαδοί της Φιλελευθέρας δημοκρατικής ιδεολογίας πιστεύομεν, ότι υπό καθεστώς ειρηνικής συνυπάρξεως, όχι μόνο δυνάμεθα επιτυχώς Η εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων, ήταν μια αποτυχημένη στρατιωτική επέμβαση στην Κούβα. Εκτελέστηκε από την παραστρατιωτική ομάδα Μπριγκέιντ 2506, υποστηριζόμενη από την CIA, στις 17 Απριλίου του 1961. Ο αντι-επαναστατικός στρατός Μπρίγκειτ 2506, εκπαιδευμένος και χρηματοδοτούμενος από την CIA της κυβέρνησης των ΗΠΑ, ήρθε αντιμέτωπος με την οπλισμένη ομάδα του Κουβανέζικου Δημοκρατικού Επαναστατικού Μετώπου με σκοπό την πτώση της επαναστατικής κυβέρνησης του Φιντέλ Κάστρο, προσπάθεια που απέτυχε. 181 94 να αμιλλώμεθα προς την κομμουνιστικήν ιδεολογίαν, αλλά και να φέρωμεν τους οπαδούς της προς ημάς, παρά να οδηγηθώμεν ημείς προς εκείνους. Εάν όμως, κατά την ειρηνικήν εξέλιξην της ζωής της ανθρωπότητος το αντίθετον ήθελε συμβή, τούτο αναντιρρήτως θα σήμαινεν ότι αι δικαί των αρχαί ήσαν ορθότεραι των ιδικών μας και δι’ αυτό επεκράτησαν»182. Πριν ολοκληρώσουμε την αναφορά μας στο ζήτημα της πολιτικοποίησης της ΕΕΔΥΕ, αξίζει να αναφέρουμε ένα παράδειγμα μιας τέτοιας κατηγορίας που προαναφέραμε. Σε άρθρο της Καθημερινής με τίτλο «Ποιος είναι ο υπεύθυνος» με αφορμή την απόφαση της ΕΕΔΥΕ να καθιερώσει ετήσιο φιλειρνηνικό συμπόσιο στους Δελφούς, αναφέρονταν τα εξής: « Η Ελληνική Επιτροπή δια την διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνην, η οποία ερωτοτροπεί αγρίως με τους Ανατολικούς ανεκοίνωσεν ότι καθιέρωσεν ετήσιαν φιλειρηνική εκδήλωσιν εις Δελφούς. Θα ήτο δυνατόν να πληροφορηθώμεν ποιος επέτρεψε την οργάνωσιν της ετήσιας αυτής εκδηλώσεως συνοδοιποριακού χαρακτήρος; Διότι δεν πιστεύομεν οι αρμόδιοι να αγνοούν τον αληθή χαρακτήρα παρόμοιων εκδηλώσεων»183. Δ.3. Μορφές δράσης και συμβολισμοί. Εντός του πολιτικού περιβάλλοντος της περιόδου, οι δραστηριότητες της Επιτροπής είχαν διαφωτιστικό χαρακτήρα με σκοπό να ενημερώσουν τους μη μυημένους στο ζήτημα της Ειρήνης και του Αφοπλισμού, αλλά και εκπολιτιστικό, με τη διοργάνωση εκδρομών και εκθέσεων ζωγραφικής. Ο διαφωτιστικός χαρακτήρας αφορούσε στην διοργάνωση διαλέξεων, ομιλιών και συγκεντρώσεων. Όπως είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο, οι δράσεις της ΕΕΔΥΕ μέχρι και τις αρχές το 1960, περιορίζονταν σε ανακοινώσεις και εκκλήσεις που αφορούσαν ένα σημαντικό διεθνές ή εθνικό θέμα κατά την κρίση της Επιτροπής. Επίσης, οι δράσεις επεκτείνονταν σε διαλέξεις, σε συμμετοχές σε διεθνή συνέδρια (Τόκυο) και σε συλλογές υπογραφών για ζητήματα όπως ο πυρηνικός αφοπλισμός κτλ. Υπήρχε περιορισμός των δράσεων λόγω της ενεργοποίησης των κρατικών κατασταλτικών μηχανισμών που παρακολουθούσαν το έργο της επιτροπής. Να σημειώσουμε εδώ ότι μία δράση όπως η συλλογή υπογραφών δεν ήταν εύκολη υπόθεση καθώς απαιτούσε συντονισμό και οργάνωση σε περιβάλλον 182 183 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ. 264, 00001. Καθημερινή 7.7.1961 «Ποιος ο υπεύθυνος». 95 αρκετά εχθρικό, ενώ όσοι αναλάμβαναν ένα τέτοιο εγχείρημα διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο184. Για αυτό το λόγο όπως είδαμε και στην ιδρυτική διακήρυξη της ΕΕΔΥΕ, οι υπογράφοντες την ίδρυση ήταν πρόσωπα του δημόσιου βίου με κύρος και εγνωσμένη κοινωνική θέση, όπως βουλευτές, πρώην υπουργοί, ποιητές, ακαδημαϊκοί κ.α., που έδιναν δηλαδή ένα ειδικό βάρος στην οργάνωση και στα αιτήματα της Επιτροπής, ενώ στέκονταν αρωγοί στην προσπάθεια για εκδημοκρατισμό. Από την άλλη πλευρά, η παρουσία αριστερών προσωπικοτήτων αποσκοπούσε στο να καταστεί «εθνικά» αποδεκτός ο χώρος της αριστεράς σε μια εποχή που το μετεμφυλιακό κράτος την παρουσίαζε ως κίνδυνο185. Από το 1960 και μετά οι μορφές δράσης ανανεώθηκαν σημαντικά. Αν και οι καθιερωμένες ανακοινώσεις, εκκλήσεις, διαμαρτυρίες, συγκεντρώσεις και εκδρομές συνεχίστηκαν, η ΕΕΔΥΕ οργάνωσε συνέδριο, με δική της πρωτοβουλία καθιερώθηκε ετήσιο φιλειρηνικό συμπόσιο στους Δελφούς. Συνδιοργάνωσε, ακόμη, και συμμετείχε στην πιο σημαντική δράση του αντιπολεμικού κινήματος στην Ελλάδα, τις πορείες Ειρήνης, οι οποίες έδωσαν τη δυνατότητα συμμετοχής και έκφρασης των αντιπολεμικών αισθημάτων σε εργαζόμενους, νέους, και νέες. Οι πορείες στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο πραγματοποιούνταν αρκετά χρόνια πριν εμφανιστούν στην Ελλάδα. Στην Αγγλία για παράδειγμα η πορεία στο Αλντερμάστον είχε λάβει χώρα για πρώτη φορά το 1958. Και ένα χρόνο αργότερα κάποια μέλη της ΕΕΔΥΕ είχαν πάρει μέρος στην πορεία. Σαφώς επηρεασμένη από τη μαζικότητα της πορείας στην Μ. Βρετανία, η ΕΕΔΥΕ συζητούσε από το 1962 την καθιέρωση μιας πορείας με διεθνή χαρακτήρα που θα είχε διάρκεια δύο ημερών στα πρότυπα της βρετανικής και θα ξεκινούσε από τους Δελφούς για να καταλήξει στην Ακρόπολη, όπου θα γινόταν η Αφή της Φλόγας της Ειρήνης. Οι συμβολισμοί εδώ είναι έντονοι. Οι Δελφοί, έδρα των πρώτων Αμφικτιονιών, συμβόλιζαν την ανακωχή και την ειρήνη, η Ακρόπολη τα επιτεύγματα της ειρηνικής πορείας και προόδου της ανθρωπότητας και με την Αφή της Φλόγας ήταν εμφανές ότι ήθελαν να γίνει σύνδεση με τους Ολυμπιακούς αγώνες. Αν και η παραπάνω πρόταση δεν ευδοκίμησε, ήταν ο πρόδρομος των πορειών που ακολούθησαν, οι οποίες οργανώθηκαν όμως από τον Σύνδεσμο Ράσελ. Η συμμετοχή της Επιτροπής στις πορείες αποσκοπούσε στο να προβληθεί το πλέγμα των αιτημάτων και των ιδεών της οργάνωσης. Η δυσκολία του εγχειρήματος ήταν σαφώς υψηλή, καθώς μια πορεία, η οποία οργανώνονταν από φορείς που σχετίζονταν με την 184 185 Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ.24. Στο ίδιο, σ.25. 96 αριστερά και σύμφωνα με το κράτος ήταν κομμουνιστική, αποτελούσε παράνομη μορφή δράσης και διεξαγόταν υπό την επίβλεψη της αστυνομίας, της χωροφυλακής και της πυροσβεστικής. Δ.4. Σχέσεις με οργανώσεις του εξωτερικού. Η ΕΕΔΥΕ μπορεί να είχε χαρακτηριστικά οργάνωσης που δρούσε περισσότερο για τα εντός συνόρων προβλήματα, δεν έπαυε όμως να είναι μία οργάνωση με διεθνή χαρακτήρα και προεκτάσεις. Ο διεθνής της χαρακτήρας αναδεικνύεται από την εισερχόμενη και εξερχόμενη αλληλογραφία με ειρηνιστικές οργανώσεις του εξωτερικού, αλλά και με την παρουσία της σε εκδηλώσεις όπως τα Παγκόσμια Συνέδρια Ειρήνης που οργανώνονταν από το Π.Σ.Ε και τη συμμετοχή της σε συνέδρια ειρηνιστικών οργανώσεων άλλων χωρών. Μέσω της αλληλογραφίας παρατηρούμε ότι οι πιο συχνές επαφές της ΕΕΔΥΕ ήταν με το Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης, και αφορούσαν μια σειρά από ζητήματα: την αποστολή προσκλήσεων προς την Ελληνική Επιτροπή για να στείλει εκπροσώπους για διεθνείς συναντήσεις που είχαν θεματική τον Αφοπλισμό και την Ειρήνη, ενημερωτικά κείμενα που είχαν να κάνουν με την εξάπλωση του ειρηνιστικού κινήματος και τον αριθμό των εκδηλώσεων που λάμβαναν χώρα στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι επαφές της ΕΕΔΥΕ με άλλες ειρηνιστικές οργανώσεις ετίθεντο στο πλαίσιο της ενίσχυσης των μεταξύ τους σχέσεων με σκοπό να αναπτυχθούν συνεργασίες και να γίνει με περισσότερη ευκολία η διακίνηση και ανταλλαγή απόψεων. Οι επιστολές με την μεγαλύτερη συχνότητα που έφταναν στα γραφεία της Επιτροπής προέρχονταν από τις Βαλκανικές χώρες, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Πολωνία. Επρόκειτο για επιστολές που αποσκοπούσαν στη συστηματική επαφή των οργανώσεων αλλά και στην ενημέρωση για τυχόν δράσεις τους. Οι συχνές επαφές με αυτές τις χώρες έδειχναν την προσπάθεια ανάπτυξης φιλικών σχέσεων μεταξύ των χωρών που θα προωθούσαν το ευρύτερο αίτημα για Βαλκανική συνεννόηση, με σκοπό να επικρατήσει ύφεση στη συγκεκριμένη περιοχή και να αναπτυχθεί το σχέδιο για «απύραυλη» χερσόνησο. Επίσης, επαφές υπήρχαν και με οργανώσεις χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Εδώ ο κύριος σκοπός ήταν ξεκάθαρα προς την κατεύθυνση της γνωριμίας και της «μονιμοποίησης» μιας επαφής έστω δια αλληλογραφίας. Σε επιστολή του, το τμήμα 97 Νεολαίας της ΕΕΔΥΕ προς το αντίστοιχο τμήμα της Βελγικής Επιτροπής Ειρήνης ζητούσε να: «γνωριστούμε ώστε να υπάρχει συχνή και συνεχής επαφή μεταξύ μας. Θα θέλαμε να γνωρίσουμε την κουλτούρα και τον πολιτισμό σας και εσείς να γνωρίσετε τον δικό μας, γι’ αυτό θα βοηθούσε να ανταλλάξουμε βιβλία και περιοδικά» 186 . Η ανταλλαγή υλικού ήταν διαδεδομένη ανάμεσα στις οργανώσεις καθώς τις βοηθούσαν να προβάλλουν την ανάπτυξη του φιλειρηνικού κινήματος παγκοσμίως. Φαίνεται ότι μεταξύ τους, αντάλλασσαν μπροσούρες, αφίσες, βιβλία και φιλμ, με θέμα την Ειρήνη και τον Αφοπλισμό. Η πρακτική αυτή να ενέτασσε τις οργανώσεις αυτές σε μία ευρύτερη κοινότητα και τους έδινε το αίσθημα του συνανήκειν σε μία πανευρωπαϊκή ή και παγκόσμια κοινωνία που μοιραζόταν τις ίδιες απόψεις και επιδίωκε τους ίδιους στόχους. Επιπλέον, εκτός από την ανταλλαγή υλικού, το 1963 η Επιτροπή Ειρήνης της Ιταλίας πρότεινε στην ΕΕΔΥΕ να αποστείλει εκπροσώπους για το Β’ Συνέδριο που θα πραγματοποιούσε στις 25 έως 27 Ιανουαρίου του 1963 στο Λιβόρνο187. Η πρόταση αυτή έγινε αποδεκτή, καθώς η ιταλική ειρηνιστική οργάνωση δεν είχε μεγάλη απήχηση και χρειαζόταν αρωγή στη συγκεκριμένη προσπάθειά. Η ελληνική αντιπροσωπεία που έλαβε μέρος αποτελούνταν από τον Ζάκκα και τον Ευαγγελίδη. Δ.4.1. Διαφορές και ομοιότητες με τις οργανώσεις του εξωτερικού. Όπως έχουμε αναφέρει, η ΕΕΔΥΕ όντας η πρώτη ειρηνιστική οργάνωση στην Ελλάδα, έλαβε διαφορετική μορφή σε σχέση με τις οργανώσεις που δραστηριοποιήθηκαν στο εξωτερικό. Η κύρια διαφορά με τις οργανώσεις , κυρίως της Ευρώπης, ήταν η έντονη πολιτικοποίηση που παρατηρήθηκε στην περίπτωση της ΕΕΔΥΕ. Σε αντίθεση με το ελληνικό παράδειγμα, στο εξωτερικό το κίνημα ειρήνης αναπτύχθηκε με την πρωτοβουλία επιφανών επιστημόνων όπως ο Πάουλινγκ, ο Αϊνστάιν, ο Ρότμπλατ κ.ά. Πριν ξεκινήσει η μαζικοποίηση των οργανώσεων και η ραγδαία άνοδός τους, αυτοί που δρούσαν για την κινητοποίηση της κοινής γνώμης και την ενημέρωσή της για το ζήτημα των πυρηνικών ήταν κατά κανόνα φυσικοί και 186 187 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΕΔΑ, ό.π., φ.260, 00011. Στο ίδιο, 00023. 98 πυρηνικοί επιστήμονες, καθώς και άνθρωποι της αριστοκρατικής τάξης. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, όπως ξέρουμε, η μορφή του Ράσελ, ο οποίος ήταν φιλόσοφος και λόρδος, δέσποσε σε όλες τις στιγμές του αγγλικού ειρηνιστικού κινήματος από την άνοδό του το 1955 μέχρι και το ζενίθ της παρουσίας του το 1961. Αν και αργότερα η CND συγκέντρωσε στις τάξεις της μεγάλο αριθμό μελών, η δημιουργία της οργάνωσης οφείλονταν σε ανθρώπους που ήταν ευκατάστατοι και ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη. Αντίθετα στην ελληνική περίπτωση, αν και στην ιδρυτική διακήρυξη της ΕΕΔΥΕ υπέγραφαν άτομα του δημόσιου βίου, οι περισσότεροι από αυτούς, και ιδίως τα «άγνωστα» μέλη της οργάνωσης, ανήκαν στον αριστερό χώρο, ο οποίος ήταν «ανομιμοποίητος» ακόμη στο μετεμφυλιακό κράτος. Επίσης, στην Ευρώπη φαίνεται ότι η ισχύς του ειρηνιστικού κινήματος αντλούνταν από τον φόβο ενός επικείμενου πυρηνικού πολέμου. Αυτό ήταν εξάλλου και ο λόγος της ανάπτυξής του, αλλά και του μαρασμού του. Φαίνεται ξεκάθαρα ότι από το 1963, όταν υπογράφηκε η Μερική Απαγόρευση των Πυρηνικών Δοκιμών, το ειρηνιστικό κίνημα έπεσε σε ραγδαία ύφεση. Στην Ελλάδα αντίστοιχα, αν και είδαμε ότι το έτος 1963 ήταν η αρχή της ύφεσης και για την ΕΕΔΥΕ, η υπογραφή της Συνθήκης δεν ήταν το κύριο αίτιο για την μείωση της επιρροής της. Κύριο αίτιο ήταν οι εσωτερικοί λόγοι που αναλύσαμε στο τρίτο κεφάλαιο και αφορούσαν τον «ελληνικό» χαρακτήρα που πήρε η οργάνωση. Εδώ εντοπίζεται ακόμη μία διαφορά με το εξωτερικό παράδειγμα. Στην περίπτωση της ΕΕΔΥΕ, σημαντικό ρόλο έπαιξε το κόμμα της ΕΔΑ και ως προς την ανάπτυξή της ως μόρφωμα, και ως προς τον πολιτικό της λόγο και τους τρόπους με τους οποίους αυτός εκφράστηκε αλλά και ως προς την ύφεση της δραστηριότητας και της παρουσίας της. Αντίθετα, στις χώρες της Ευρώπης αυτό δε συνέβη. Μπορεί στην Αγγλία, την Δυτική Γερμανία, τη Δανία και τη Νορβηγία τα εργατικά και σοσιαλιστικά κόμματα να κινητοποιήθηκαν ή και να οργάνωσαν αντιπυρηνικές καμπάνιες μαζί με τις ειρηνιστικές οργανώσεις, επουδενί όμως δεν είχαν τη σχέση της ΕΕΔΥΕ με την ΕΔΑ, οι οποίες λειτούργησαν ως «συγκοινωνούντα δοχεία». Επίσης, έχοντας αυτό το στοιχείο υπόψη, μπορούμε να πούμε ότι από τις οργανώσεις της Ευρώπης η ΕΕΔΥΕ ίσως να ήταν η μόνη που έδειχνε τόσο έντονα την υποστήριξή της στον ανατολικό συνασπισμό. Αντίθετα, στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι οργανώσεις κρατούσαν ίσες αποστάσεις από τα δύο στρατόπεδα, ίσως γιατί δεν είχαν επηρεαστεί τόσο από την κομμουνιστική ιδεολογία. Ειδικά στην 99 περίπτωση της Βρετανίας, όπου ο Ράσελ δεν υποστήριξε καμία από τις δύο αντίπαλες δυνάμεις εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, βοήθησε ώστε να αναπτυχθεί το κίνημα ειρήνης και να αυξηθεί κιόλας η αποδοχή στο πρόσωπό του. Τέλος, είναι σημαντικό ότι στο εξωτερικό είχαν ξεκινήσει νωρίτερα τις πορείες και τις δημόσιες διαμαρτυρίες ενώ στην Ελλάδα η πρώτη ολοκληρωμένη πορεία έγινε το 1964, δηλαδή έξι χρόνια αργότερα από την πορεία του Αλντερμάστον στη Βρετανία. Αυτό βέβαια οφειλόταν κυρίως στο ότι δεν έβλεπαν σαν «εχθρούς» του έθνους τους κινητοποιημένους σχετικά με το ζήτημα της Ειρήνης, όπως γινόταν στην Ελλάδα, λόγω της έντονης παρουσίας της Αριστεράς στις κινηματικές δράσεις της εποχής. Παρ’ όλες τις διαφορές όμως, υπήρχαν και αρκετά κοινά στοιχεία που συνέδεαν την ΕΕΔΥΕ με τον τύπο των οργανώσεων του εξωτερικού. Όπως και στην Αγγλία, στις ΗΠΑ, στις Σκανδιναβικές χώρες οι ιδρυτικές διακηρύξεις των οργανώσεων έγιναν με παρόμοιο τρόπο. Αφού είχαν προηγηθεί συναντήσεις, δημοσιευόταν το ιδρυτικό κείμενο, το οποίο περιείχε τις υπογραφές των ονομάτων που ξεκινούσαν το εγχείρημα. Εδώ βρίσκεται και η επόμενη ομοιότητα. Η επιλογή προσωπικοτήτων ήταν σαφώς μία κίνηση που θα βοηθούσε την πιο γρήγορη και άμεση αποδοχή της εκάστοτε οργάνωσης, αλλά και εμμέσως θα αποκτούσε ο αγώνας για την επικράτηση της ειρήνης ειδικό βάρος. Έτσι λειτούργησε και η Επιτροπή, όπως είδαμε, αλλά η επιλογή προσωπικοτήτων του δημόσιου βίου αποσκοπούσε στο να γίνει εθνικά αποδεκτός ο χώρος της αριστεράς σε μία εποχή που παρουσιαζόταν από το κράτος ως εθνικό κίνδυνος188. Επιπλέον, σημαντικό είναι ότι η κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνθηκαν κατά κύριο λόγο οι ειρηνιστικές οργανώσεις ήταν η νεολαία. Στην Αμερική η SANE επεκτάθηκε κατά μεγάλο βαθμό στα Πανεπιστήμια και στους φοιτητές, ενώ και στη Βρετανία ένας μεγάλος αριθμός νέων συμμετείχε και στην ανάπτυξη της οργάνωσης αλλά και στις αντιπολεμικές πορείες. Παρόμοια και στην Ελλάδα, η ΕΕΔΥΕ μετά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της πραγματοποίησε ένα άνοιγμα προς τη νεολαία και σε αυτό βοήθησαν κατά μεγάλο ποσοστό οι Δρόμοι της Ειρήνης, που ήταν χωρίς αμφιβολία ένα νεολαιίστικο έντυπο. Το ζήτημα της νεολαίας ειδικά στα τέλη της δεκαετία του 1950, αποτέλεσε και το κλειδί της επέκτασης και αποδοχής των ειρηνιστικών οργανώσεων της εποχής. Η υποτιμητική αντιμετώπισή της από την οργανωμένη πολιτική, μάλλον λόγω των ριζοσπαστικών αλλαγών που προωθούνταν μέσω των αιτημάτων της, συνέδεσε μία νέα διεκδικητική κοινωνική 188 Φοίβος – Βασίλειος Τσούμπος, ό.π., σ.25. 100 ομάδα με τις ειρηνιστικές οργανώσεις. Μια νεολαία ήταν έτοιμη να συγκρουστεί με ότι θύμιζε το παλιό πολιτικό και θεσμικό πλαίσιο που ίσχυε προπολεμικά και αναζητούσε νέους τρόπους οργάνωσης του πολιτικοκοινωνικού συστήματος. Έτσι, αν συνδυάσουμε τα παραπάνω με τις ιδέες που προωθούσαν οι απανταχού ειρηνιστικές οργανώσεις για Ειρήνη, Αφοπλισμό και κατάργηση του πολέμου ως μέσω επίλυσης των διαφορών, γίνεται κατανοητό ότι η νεολαία αποτέλεσε ένα από τους βασικότερους μοχλούς των ειρηνιστικών κινημάτων της εποχής. 101 Αντί επιλόγου Το ζήτημα της Ειρήνης και του Αφοπλισμού αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα της πολιτικής ζωής της Ελλάδας από τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Αν και η δημιουργία ενός οργανωμένου μορφώματος που θα αναλάμβανε τη διάδοση των ιδεών αυτών καθυστέρησε σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη και το εξωτερικό γενικότερα, η ΕΕΔΥΕ αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της χώρας μας. Αν και η οργάνωση στις αρχές της δραστηριοποίησής της υιοθέτησε έναν πιο «αδέσμευτο» δημόσιο λόγο σχετικά με ζητήματα διεθνούς χαρακτήρα189, αργότερα και πιο έντονα από τις αρχές της δεκαετίας του 60΄ άρχισε να ταυτίζεται περισσότερο με τις ιδέες και τις αρχές που πρέσβευε η ΕΔΑ, με συνέπεια να πολιτικοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό και να συνδεθεί οργανικά με το κόμμα. Εξάλλου και η ΕΔΑ από το 1958 ανέδειξε το ζήτημα της Ειρήνης και της Ύφεσης στην πρώτη θέση της πολιτικής της ατζέντας. Είναι σαφές ότι ήταν μία αριστερή οργάνωση, με τη συμμετοχή όπως είδαμε και ανθρώπων της κεντροαριστεράς, με αποτέλεσμα να αποκτήσει πλατιές βάσεις, στις οποίες συγκεντρώθηκε μέρος του κόσμου το οποίο ανήκε, σύμφωνα με τη γλώσσα της εποχής, στον «δημοκρατικό χώρο». Εξαιτίας της δομής του μετεμφυλιακού κράτους, με τους διάφορους περιορισμούς και την απουσία του κοινωνικού του προσώπου, μέσω της ΕΕΔΥΕ εκφράστηκαν πολιτικά και κοινωνικά αιτήματα που είχαν ως απώτερο σκοπό τον εκδημοκρατισμό σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Η κάλυψη που έδινε η ειρηνιστική οργάνωση, ωφέλησε την Αριστερά να εκφράσει αιτήματα που λόγω των διώξεων που είχε υποστεί ήταν δύσκολο, και «παράνομο» κατά κάποιο τρόπο, να τα προβάλλει και κατ’ επέκταση να «ζητήσει» την νομιμοποίησή της στην ελληνική κοινωνία, αφού τουλάχιστον όλη την πρώτη μετεμφυλιακή δεκαετία αντιμετωπιζόταν ως εχθρός. Κατά την άποψή μας, και η ΕΕΔΥΕ αλλά και η ΕΔΑ επωφελήθηκαν από την στενή τους σχέση και οι δύο ως προς το θέμα της αποδοχής τους από την κοινωνία. 189 Κουρκουβέλας, ό.π., σ.291. 102 Η μεν πρώτη, αν και φαίνεται ότι επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το κόμμα της Αριστεράς, κρατώντας την αυτονομία της ως προς την λήψη αποφάσεων, με την υποστήριξη της ΕΔΑ ενίσχυσε τη μαζικότητα της. Τα διεκδικητικά υποκείμενα που ασχολήθηκαν με το ζήτημα της Ειρήνης, εξαιτίας των ειδικών συνθηκών που επικρατούσαν μετεμφυλιακά στη χώρα, δεν θεωρούνταν απολύτως νομιμοποιημένοι πολίτες, εξάλλου η αντίθεσή τους στο ζήτημα της εγκατάστασης πυρηνικών βάσεων που συζητούσε η κυβέρνηση την περίοδο εκείνη τους κατέτασσε στους αντιπάλους της. Έτσι τα υποκείμενα αυτά ενισχύθηκαν από ένα σύμμαχο όπως ήταν η ΕΔΑ, η οποία διέθετε ισχυρούς οργανωτικούς πόρους και ειδικά από τα τέλη της δεκαετίας του 50΄ αναδείχθηκε σε κατ’ εξοχήν οργανωτή των λαϊκών μαζών190 . Από την άλλη μεριά, η ΕΔΑ χρησιμοποίησε την Επιτροπή για να έχει το νόμιμο κάλυμμα για να μπορέσει να εκφράσει αιτήματα όπως η απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, αλλά και να ζητήσει την θέση της εντός της κοινωνίας, προωθώντας την «εθνικόφρονα» πλευρά της. Έτσι δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε αν η ΕΔΑ κατεύθυνε την ΕΕΔΥΕ, ή αν τελικά επεκτάθηκε κοινωνικά με τη βοήθεια της ειρηνιστικής οργάνωσης. Το πιο πιθανό είναι να λειτούργησαν σαν δύο συγγενείς οργανώσεις, αλλά με την ΕΕΔΥΕ να μοιάζει να παίρνει τη μορφή ενός μετωπικού σχήματος της ΕΔΑ, διατηρώντας όμως σε σημαντικό βαθμό την αυτονομία της. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται από τις επιπτώσεις που είχε στην ΕΕΔΥΕ η δολοφονία του Λαμπράκη και η άνοδος της Ένωσης Κέντρου στην εξουσία τον Ιανουάριο του 1964. Και τα δύο αυτά συμβάντα, προκάλεσαν συζητήσεις και ζυμώσεις στον χώρο της Αριστεράς και από τη στιγμή που στο τόξο επιρροής της ΕΔΑ ήταν και η Επιτροπή, είδαμε ότι οι διεργασίες αυτές την επηρέασαν άμεσα και με αρνητικό μάλιστα τρόπο αφού οδήγησαν στην ραγδαία μείωση της επιρροής της και την αποστελέχωσή της. Μέσω αυτού φαίνεται ότι από τη στιγμή που ένα μεγάλο μέρος των υποκειμένων που εκφράστηκαν αρχικά μέσω της ΕΕΔΥΕ, κυρίως οι νεολαίοι, και αργότερα μεταπήδησαν στην ΔΝΛ η οποία συμμετείχε στα «Ιουλιανά», η συμβολή της ΕΕΔΥΕ στις ραγδαίες κοινωνικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα τον Ιούλιο του 1965 ήταν στο να γαλουχήσει μία γενιά υποκειμένων, τα οποία με τη συμμετοχή τους στους αγώνες για την ειρήνη κοινωνικοποιήθηκαν και έμαθαν να δρουν συλλογικά για τα αιτήματά τους και εντέλει αποφάσισαν να διοχετεύσουν τη διαμαρτυρία τους για το πολιτικό αδιέξοδο με τη μορφή της σύγκρουσης. Βερναρδάκης Χριστόφορος, Μαυρής Γιάννης, Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα, διαδικτυακή ανατύπωση 2012, σ. 145. 190 103 Τέλος, αν και η δραστηριοποίηση της ΕΕΔΥΕ στον εσωτερικό χώρο ήταν πιο έντονη, δεν πρέπει να ξεχνάμε τις σχέσεις της οργάνωσης με τις ειρηνιστικές οργανώσεις του εξωτερικού και τη συμμετοχή της σε παγκόσμια συνέδρια, που καταδεικνύουν την απόλυτη ενσωμάτωσή της στο διεθνές πλαίσιο. Η προσφορά της όμως στο εσωτερικά δρώμενα, λόγω των έντονων εθνικών χαρακτηριστικών που πήρε, ήταν μεγαλύτερη απ’ ότι στα διεθνή ζητήματα. Και αυτή είναι και ειδοποιός διαφορά της με το σύνολο των ειρηνιστικών οργανώσεων του εξωτερικού. 104 Παράρτημα Οι 77 προσωπικότητες της ΕΕΔΥΕ: Ανδρέας Ζάκκας. Βουλευτής του κόμματος ΔΚΕΛ (Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού) και τέως υπουργός εργασίας επί κυβερνήσεως Θεμιστοκλή Σοφούλη από 22/11/1945 έως 4/4/1946. Στις εκλογές του 1958 ενίσχυσε το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ. Περικλής Αργυρόπουλος. Πρώην βουλευτής του κόμματος των Φιλελευθέρων το 1932. Εξελέγη το 1963 βουλευτής με την ΕΔΑ. Διατέλεσε επίσης και υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Γεωργίου Κονδύλη από τις 26 Αυγούστου 1926 έως τον Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς και υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου το 1928. Μιχάλης Κύρκος. Δημοσιογράφος και τέως υπουργός Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως (1926 – 1928). Στις εκλογές του 1958 εκλέχθηκε βουλευτής, συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ. Εμμανουήλ Κοθρής. Βουλευτής του κόμματος Φ.Δ.Ε (Φιλελευθέρα Δημοκρατική Ένωσις). Πρώην υπουργός Συντονισμού στην κυβέρνηση Σοφοκλή Βενιζέλου το 1950. Από το 1961 και μετά εκλέχθηκε βουλευτής με την Ένωση Κέντρου. Δημήτρης Παπασπύρου. Βουλευτής Φ.Δ.Ε. Πρώην υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Πλαστήρα το 1951, εισηγητής του Συντάγματος του 1952. Το 1961 εκλέχθηκε βουλευτής με την Ένωση Κέντρου. Ηλίας Τσιριμώκος. Στις εκλογές του 1958 εκλέχθηκε βουλευτής με την ΕΔΑ. Η πορεία του ξεκίνησε με την εκλογή του το 1936 με το κόμμα των Φιλελευθέρων, ακολούθησε η συμμετοχή του ως πρόεδρος του κόμματος της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας που συνίδρυσε το ΕΑΜ και διατέλεσε υπουργός Εθνικής Οικονομίας το 1944 στην κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Από το 1961 μέχρι το 1965 εκλέχθηκε τρεις φορές βουλευτής με την Ένωση Κέντρου. 105 Ηλίας Μπρεδήμας. Δημοσιογράφος στο επάγγελμα και βουλευτής του κόμματος ΔΚΕΛ. Όπως και ο Ζάκκας, στις εκλογές του 1958 συμμετείχε στο ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ. Ηλίας Ηλιού. Δικηγόρος και εξόριστος από το 1947 έως και το 1951. Από το 1956 εξελέγη σε όλες τις βουλευτικές εκλογές με το κόμμα της ΕΔΑ, του οποίου ήταν κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος. Κομνηνός Πυρομάγλου. Διατέλεσε γενικός γραμματέας και ουσιαστικός οργανωτής του ΕΔΕΣ. Το 1958 εκλέχθηκε βουλευτής συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ. Δημήτρης Στρατής. Συνδικαλιστής και πρώην γενικός γραμματέας της ΓΣΕΕ τα χρόνια 1926-1929 με την συνδικαλιστική παράταξη των σοσιαλιστών. Εκλέχθηκε βουλευτής με το ΔΚΕΛ το 1956 και στις εκλογές του 1963 με την ΕΔΑ. Νίκος Ζορμπάς. Βουλευτής Χίου του κόμματος Ε.Π.Ε.Κ (Εθνική Προοδευτική Ένωσις Κέντρου). Λευτέρης Βαμβουλής, βουλευτής Καρδίτσας με την ΕΠΕΚ Κωνσταντίνος Δημόπουλος, βουλευτής Κατερίνης με την ΕΠΕΚ. Δημήτρης Θεοχαρίδης, βουλευτής Φλωρίνης της ΕΠΕΚ. Παναγιώτης Λαπατσάνης, γιατρός και πρώην βουλευτής της ΕΠΕΚ. Ευάγγελος Πέτσος. Βουλευτής Εδέσσης της ΕΠΕΚ. Κωνσταντίνος Βασαρδάνης, βουλευτής ΔΚΕΛ στο νομό Καρδίτσας. Χρήστος Κόρακας, βουλευτής ΔΚΕΛ του νομού Ελασσόνας. Ανδρές Ριζιώτης, βουλευτής Φαρσάλων με το ΔΚΕΛ. Τάσος Βουλοδήμος, βουλευτής Πειραιώς με τη ΦΔΕ. Ελευθέριος Ελευθεριάδης, βουλευτής Κατερίνης με τη ΦΔΕ. Εμμανουήλ Ζαννής, βουλευτής Ρόδου με τη ΦΔΕ. Παναγιώτης Τζανετάκης, βουλευτής Γυθείου με τη ΦΔΕ. Γεώργιος Τζατζάνης, βουλευτής Πειραιώς της ΦΔΕ. Νίκος Βέης, ακαδημαϊκός. Ιωάννης Γιαννικώστας, ναύαρχος. 106 Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, καθηγητής Πανεπιστημίου. Ιωάννης Ιμβριώτης, καθηγητής Πανεπιστημίου. Κωνσταντίνος Καζάκος, υποστράτηγος. Γεράσιμος Γιαννηδάκης, αρχιμανδρίτης. Άγις Θέρος, λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Σπύρου Θεοδωρόπουλου, αντιπρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών. Μάρκος Αυγέρης, λογοτέχνης – κριτικός. Πλάτων Αγγελόπουλος, έμπορος. Δημήτρης Βαρθολομαίος, χρηματιστής. Γιώργος Βασιλακόπουλος, δικηγόρος. Βάσω Κατράκη, χαράκτρια. Κώστας Βάρναλης, ποιητής. Νικηφόρος Βρεττάκος, ποιητής. Βασίλης Διαμαντόπουλος, ηθοποιός. Ρόζα Ιμβριώτη, παιδαγωγός και στέλεχος της ΕΔΑ. Θάνος Καλλιάννης, φαρμακέμπορος. Μάνος Κατράκης, ηθοποιός. Δημήτρης Καντράκης, χρηματιστής. Γαλάτεια Καζαντζάκη, συγγραφέας. Ιωάννης Κοκορέλης, δικηγόρος. Παναγιώτης Κοντοπάνος, ιδιοκτήτης πρακτορείου «Κοσμοπόλιταν». Γιάννης Κορδάτος, συγγραφέας και ιστορικός. Λέων Κουκούλας, λογοτέχνης και κριτικός. Λάμπρος Κωνσταντάρας, ηθοποιός. Ευάγγελος Κορώνης, φαρμακοβιομήχανος. Στάθης Λιβιεράτος, δικηγόρος. 107 Τάσος Λειβαδίτης, ποιητής. Γιώργος Λημναίος, γλύπτης. Κώστας Μακρής, χημικός. Μελίνα Μερκούρη, ηθοποιός. Ρίτα Μυράτ, ηθοποιός. Γιώργος Μπάρας, κάτοχος λογιστικών επιχειρήσεων. Κωνσταντίνος Παναγόπουλος, βιοχημικός. Ασπασία Παπαθανασίου, ηθοποιός. Σπύρος Πατρίκιος, ηθοποιός. Κώστας Πετρίτης, πολιτευτής Κορίνθου. Μάριος Πλωρίτης, σκηνοθέτης. Γιάννης Παπαδόπουλος, ιερέας. Γιάννης Ρίτσος, ποιητής. Αγνή Ρουσσοπούλου, δικηγόρος και μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών. Μιχάλης Σαραντάκος, πρώην διευθυντής Υπουργείου Εργασίας. Ιωάννης Σκουριώτης., δικηγόρος. Στρατής Σωμερίτης, δικηγόρος και από τους συνιδρυτές του ΕΑΜ. Κατερίνα Σωτηρίου, παιδαγωγός. Γιώργος Ταμπάζης., πρώην βουλευτής. Γιώργος Τυπάλδος, βιομήχανος. Γεώργιος Φτέρης, λογοτέχνης. Το Φτέρης ήταν ψευδώνυμο του Τσιμπίδαρος. Βασίλης Φραγκούλης, έμπορος. Δημήτρης Φωτιάδης, λογοτέχνης. Ευτύχιος Φικιώρης, συγγραφέας. Εμμανουήλ Χαλκιαδάκης, ιδιοκτήτης εστιατορίου «Αβέρωφ». 108 Οι 26 προσωπικότητες της Εργατικής Κίνησης για τον Αφοπλισμό και την Ειρήνη: Σίμος Χατζηδημητρίου, τέως Γενικός Γραμματέας Γ.Σ.Ε.Ε Σταμάτης Μακρογιαννάκος, Πρόεδρος Συνομοσπονδίας Συνταξιούχων Ελλάδας Ιωάννης Λαγός, από την Ομοσπονδία Ηλεκτρισμού Μιχαήλ Χατζηγιάννης, Πρόεδρος Εργατικού Κέντρου Σαλαμίνας Κωνσταντίνος Τσιρωνάκης, Πρόεδρος Οδηγών Λεωφορείων Πειραιώς Βασίλειος Παπασταφίδας, Πρόεδρος Εισπρακτόρων Λεωφορείων Πειραιώς Κλεόβουλος Χριστοδούλου, Γενικός Γραμματέας Συνδικάτου Κατεργασίας Ξύλου Αθηνών Γεώργιος Πυρπασσόπουλος, Γραμματέας Πανελλήνιας Συνομοσπονδίας Εργατών Αντώνης Τσολομπός, Γενικός Γραμματέας Υποδηματεργατών Αθήνας Μιλτιάδης Ράλλης, Γενικός Γραμματέας Τυπογράφων Αθηνών Παύλος Ντάλιος, Σύμβουλος Σωματείου Αρτεργατών Αθηνών Δημήτρης Ζέλος, Σύμβουλος της Μηχανουργικής Ενώσεως Αθηνών Ιωάννης Σταθιάτης, Σύμβουλος Κονιαστών Πειραιώς Γεώργιος Κοτσανάς, Πρόεδρος Μηχανοξυλουργών Αθηνών Ανδρέας Καρυωτάκης, Πρόεδρος Σωματείου Εργατών Ψυγείων Ηλίας Λυκούδης, Γενικός Γραμματέας Εμποροϋπαλλήλων Φώτης Πανταζόπουλος, μέλος Σωματείου Ηλεκτριών Καλτσών Ηρακλής Κωνσταντόπουλος, Σύμβουλος Μπετόν Αρμέ Πειραιώς Πίτσα Πετρακαρέα, Σύμβουλος Κλωστοϋφαντουργών Μαρία Ζουμή, Σύμβουλος εργατών Υποκαμίσων Χρήστος Καρολόγος, Πρόεδρος Λεβητοποιών Πειραιώς Ελένη Τσώκου, Συνδικαλιστικό Στέλεχος Τακουνοποιών Αθηνών Αναστάσιος Πολύδωρος, συνδικαλιστής 109 Νικήτας Σουγλάκος, Σύμβουλος Σωματείου Ελαιοργοσαπουνοποιών Σαράντος Λούντζης, Πρόεδρος Βυρσοδεψεργατών Αθηνών Ευάγγελος Τσακίρης, τέως Εκτελεστικός Ομοσπονδίας Τραπεζοϋπαλλήλων 110 Συντομογραφίες ΔΚΕΛ Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού ΔΝΛ Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη ΕΔΑ Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά ΕΕΔΥΕ Ελληνική Επιτροπή διά την Διεθνή Ύφεσιν και την Ειρήνην ΕΚ Ένωσις Κέντρου ΕΠΕΚ Εθνική Προοδευτική Ένωσις Κέντρου ΠΣΕ Παγκόσμιο Συμβούλιο Ειρήνης ΦΔΕ Φιλελευθέρα Δημοκρατική Ένωσις CND Campaign for Nuclear Disarmament IRBMs Intermediate Range Ballistic Missiles SANE Committee for a Sane Nuclear Policy 111 Πηγές και Βιβλιογραφία Αρχειακές Πηγές. Αρχείο ΕΔΑ, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Αθήνα «Ελληνική Επιτροπή διά την Διεθνή Ύφεσιν κα την Ειρήνη». Κουτιά: 256, 258, 259, 260. Κινήσεις για την Ειρήνη. Κουτιά: 262, 263, 264 Διεθνές Κίνημα Ειρήνης. Κουτιά: 265, 266, 267. Τύπος Εφ. Αυγή 1960 Εφ. Ελευθερία 1951 Εφ. Καθημερινή 1961 Περ. Δρόμοι της Ειρήνης 1958 - 1964 Βιβλιογραφία Calvocoressi Peter, Διεθνής Πολιτική 1945-2000, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2004 Paterson Thomas G., κ.ά, American Foreign Relations. A History-Since 1895. Houghton Mifflin Company, 2000 Wittner Lawrence, Confronting the Bomb: A Short History of the World Nuclear Disarmament Movement, Stanford California, Stanford University Press,2009. Αλιβιζάτος Νίκος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974, όψεις της ελληνικής εμπειρίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1995 Βερναρδάκης Χριστόφορος, Μαυρής Γιάννης, Κόμματα και κοινωνικές συμμαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα, διαδικτυακή ανατύπωση 2012 Βούλτεψης Γιάννης, Υπόθεση Λαμπράκη, Εκδόσεις ΜΕΔΑ ,Αθήνα 1966,τ.Α' Κουζινόπουλος Σπύρος, Η εκτέλεση της ειρήνης: Υπόθεση Νικηφορίδη, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 1988 112 Κουρκουβέλας Λυκούργος, Η Ελλάδα και το ζήτημα των πυρηνικών όπλων 19571963, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2011 Λαμπροπούλου Δ., Οικοδόμοι, Οι άνθρωποι που έχτισαν την Αθήνα 1950-1967, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2009 Λεονταρίτης Γιώργος, Ο Ηλίας Τσιριμώκος και η πορεία του σοσιαλισμού 1945-1967, εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα 2002 Λιαλιούτη Ζηνοβία, Ο Ελληνικός Αντιαμερικανισμός (1947-1989), ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Αθήνα 2010 Λιβιεράτος Δημήτρης, 90 χρόνια Γ.Σ.Ε.Ε., εκδ. ΆΡ.ΙΣΤΟ.Σ, Αθήνα 2009 Λιναρδάτος Σπύρος, Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, τ. Γ΄ + Δ΄, εκδ. Το ΒΗΜΑ βιβλιοθήκη, Αθήνα 2010 Mazower Mark, Σκοτεινή Ήπειρος, μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2001, Μεϋνώ Ζάν, Οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, εκδ. «Τυπογραφική Ε.Π.Ε», Αθήνα 1966 Νικολακόπουλος Ηλίας, Η Καχεκτική Δημοκρατία, κόμματα και εκλογές (1946-1967), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2010 Παπαθανασίου Ιωάννα, Η Νεολαία Λαμπράκη τη δεκαετία του 1960. Αρχειακές τεκμηριώσεις και αυτοβιογραφικές καταθέσεις, ΙΑΕΝ – ΓΝΓΓ – ΙΝΕ - Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2008 Πασχαλούδη Ελένη, Ένας πόλεμος χωρίς τέλος, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2010 Ριζάς Σωτήρης, Ένωση Διχοτόμηση Ανεξαρτησία, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2000 Σαιν-Μαρτέν Κατερίνα, Λαμπράκηδες, Ιστορία μιας γενιάς, εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα 1984 Τρίκκας Τάσος, ΕΔΑ 1951-1967(Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς), τ. Α΄ + Β΄, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2009 Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Η ελληνική τραγωδία. Από τον εμφύλιο στους συνταγματάρχες, εκδ. Λιβάνης, Αθήνα 1981 113 Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Κράτος Κοινωνία Εργασία στη μεταπολεμική Ελλάδα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2005 Τσούμπος Φοίβος – Βασίλειος, Το αντιπολεμικό κίνημα στην Ελλάδα 1957-1967, ανέκδοτη μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Αθήνα 2011 114