ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE

Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki Jelenia Góra Rocznik Jeleniogórski 2012, t. XLIV PL ISSN 0080-3480 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE Informacja o tym, że w Jeleniej Górze stała szubienica nie jest żadnym zaskoczeniem. Zwłaszcza, że sama konstrukcja posiada dosyć bogatą ikonografię, a i ilość źródeł dotyczących funkcjonowania tego miejsca straceń jest bardzo obfita. Mimo tego, kierując się dosyć schematycznymi przedstawieniami i ogólnymi opisami trudno było odnaleźć w terenie dokładne miejsce, gdzie konstrukcja została wybudowana. Obecne Wzgórze Kościuszki (dawniej: Galgenberg, następnie: Cavalierberg), obsadzone drzewami posiada specyficzną formę z wyróżniającym się wypiętrzeniem od strony pn.-wsch. Wiadomo, że stawiając szubienicę preferowano miejsca najbardziej eksponowane, a wybrany przed badaniami teren znakomicie spełniał te warunki. Był doskonale widoczny z drogi prowadzącej do Kowar i dalej do Czech oraz z miasta. To w tym miejscu założony został wykop archeologiczny. Dodajmy, że przeprowadzone badania w dniach 28 kwietnia – 5 maja 2012 r. miały charakter ratowniczych i poprzedzały inwestycję budowlaną związaną z rewitalizacją Wzgórza i znajdującego się na nim parku1. Granice wyżej wspomnianego wykopu zostały wyznaczone przez okrąg o średnicy ok. 9,5 m, który znajdował się na szczycie wyniesienia. Jego powierzchnia została wyłożona betonowymi płytkami, krawędzie natomiast umocniono krawężnikami. Konstrukcja ta pochodziła z najnowszych czasów. Charakterystyka odkrytych nawarstwień Najstarszą odkrytą warstwą (j.s. 10), której eksploracja nie została w pełni przeprowadzona, była szarobrunatna próchnica, z licznym udziałem mniejszych i większych kamieni i żwiru. Strop tej jednostki był jednocześnie pierwotnym poziomem użytkowym jeleniogórskiego miejsca straceń od średniowiecza po koniec XVIII w. Warstwa ta opadała łagodnie w kierunku pn.-zach., natomiast od strony pd., w obrębie całego wykopu, ograniczona była litą skałą. W stropie tej warstwy występowały sporadycznie mocno rozdrobnione kości ludzkie. Od strony pn.-wsch. 1 Badania zostały przeprowadzone przez członków i sympatyków Stowarzyszenia Ochrony i Badań Zabytków Prawa przy wsparciu Urzędu Miasta w Jeleniej Górze i Archiwum Państwowego we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze. W tym miejscu pragniemy złożyć podziękowania pracownikom tegoż Oddziału za okazane wsparcie podczas prowadzonej kwerendy archiwalnej. Z ramienia Stowarzyszenia uczestniczyli w nich oprócz autorów także: Katarzyna Górska, Krzysztof Grenda, Ryszard Kuczer, Leszek Różański, Zdzisław Tyrcz, Ivan Vokáč i Teresa Witusiak. 53 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki 1. Jelenia Góra, panorama miasta. Na trzecim planie, po prawej stronie na jednym ze wzgórz widoczna szubienica (zaznaczona strzałką). Rycina wg rysunku F.B. Wernera, Scenographia Urbium Silesiae, tabl. VIII; repr. ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. jednostka przylegała do fundamentów szubienicy. Dodatkowo w stropie tej warstwy, w odległości 0,9 m od pd. krawędzi szubienicznego fundamentu odsłonięto dwa dołki posłupowe oznaczone jako j.s. 11. Dołki te znajdowały się na linii wsch.zach. w rozstawie 1,1 m licząc od ich krawędzi wewnętrznych. W rzucie poziomym miały zarys prostokątny o wymiarach 47×37 cm oraz 45×36 cm. Po przecięciu w profilu miały proste krawędzie i płaskie dno ograniczone litą skałą. Ich głębokość wynosiła 25 cm. Można przypuszczać, że są to pozostałości drewnianej szubienicy poprzedzającej murowaną konstrukcję. Jednak głębokość na jaką wkopane zostały belki – o dość znacznym przekroju – (głębsze wkopanie uniemożliwiała skała) zdaje się sugerować obecność dodatkowej konstrukcji stabilizującej belki (kamienie?), której nie udało się rozpoznać. W późniejszym czasie postawiona została murowana szubienica, której fundament został odsłonięty w trakcie prac (j.s. 8). Konstrukcja została zbudowana na samej krawędzi wyniesienia i jej niewielka część musiała się z niego osunąć, albo została celowo zniszczona podczas tworzenia parku. Fundament wymurowano z łamanego kamienia pozyskanego najprawdopodobniej na miejscu (skała nosiła czytelne ślady łupania), łączonego następnie zaprawą z niewielkim udziałem wapna. Osadzono go na litej skale a w części pd.-zach., został niestety, bardzo dokładnie rozebrany w 1778 r.. Mimo tego na podstawie zachowanych fragmentów udało się ustalić wymiary szubienicy. Szerokość fundamentu wahała się od 90 do 97 cm. Natomiast wewnętrzna średnica byłej szubienicznej cembrowiny wynosiła 3,55 m. Na tej podstawie można także zrekonstruować średnicę zewnętrzną, która mogła mieć maksymalnie ok. 5,5 m. Nie znamy dokładnej daty budowy murowanej szubienicy. Jednak dzięki odkrytemu w zaprawie jednostronnemu fenigowi saskiemu, wiemy że nastąpiło to po 1541 r. Następnie w środku cembrowiny odłożyła się warstwa użytkowa szubienicy pochodząca z okresu od XVI w. do 1778 r. Warstwa ta (j.s. 6) składała się głównie z silnie pofragmentaryzowanych szczątków ludzkich przemieszanych z drobnymi kamieniami i ciemną próchnicą. Warstwa ta wypełniała nieckę ograniczoną od strony pn. pozostałościami fundamentu szubienicy i granicą wykopu, natomiast od pd. litą skałą, zajmując połowę wnętrza 54 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE cembrowiny. W trakcie eksploracji nie udało się rozpoznać wyraźnych podziałów wewnątrz tej jednostki. Wydzielono więc trzy warstwy mechaniczne o miąższości do 15 cm. Grubość całej warstwy wynosiła od 35 do 45 cm (zob. analiza antropologiczna). W spągu tej jednostki natrafiono na żelazny skobel oraz bełt użyty wtórnie jako gwóźdź. Pod j.s. 6, a między litą skałą, zalegała cienka warstwa ciemnej próchnicy, w której nie było szczątków ludzkich, znajdowały się jednak grudki wapna i niewielkich rozmiarów owalne skupiska zaprawy pochodzące z czasów budowy szubienicy. W wąskim zagłębieniu, utworzonym pomiędzy litą skałą a wewnętrzną, pd. krawędzią szubienicznej cembrowiny odłożyła się warstwa próchnicy przemieszanej z niewielkimi kamieniami (j.s. 12). Warstwa ta wydaje się być równoczasowa z j.s. 6, nie zawierała jednak tak licznych fragmentów kości ludzkich. Zabarwienie próchnicy było również jaśniejsze od zarejestrowanej w j.s. 6. W opisywanej 2. Jelenia Góra, szubienica, fragment panoramy miasta z końca XVII w. lub z pierwszego warstwie o miąższości do 40 cm, w jej dziesięciolecia XVIII w. spągowej części odnaleziony został żelazny skobel oraz ogniwo łańcucha egzekucyjnego. W części pd.-zach. warstwa została zakłócona przez wkop pochodzący z XIX w. oznaczony jako j.s. 9. Zawierała fragmenty ceramiki polewanej obustronnie i szkła. Wszystkie wcześniej opisane warstwy (za wyjątkiem j.s. 9), zostały przykryte, pochodzącą z 1778 r., warstwą rozbiórkową zawierająca liczne kamienie małych i średnich rozmiarów oraz zaprawę wapienną i ceramikę budowlaną. Warstwa ta pokrywała niemalże całą powierzchnię wykopu a jej miąższość wahała sie od 10 cm w części pd.-wsch. do nawet 50 cm w części pn.-zach. Od strony pd.-wsch. przy zewnętrznej krawędzi fundamentów szubienicy w warstwie spągowej znajdowało się skupisko kilku dachówek i cegły (o wym. 26,5×13,5×6,3 cm). Warstwa ta zawierała nieliczne szczątki ludzkie. W jej fragmencie pd.-zach., w części spągowej udało się odsłonić niemalże kompletne pozostałości zadaszenia in situ wykonanego z dachówek (j.s. 7). Jednostka ta znajdowała się ok. 180 cm od fundamentu szubienicy. W rzucie poziomym zadaszenie miało kształt prostokątny i wym. ok. 100×145 cm. Na pozostałości składały się silnie spękane dachówki ułożone maksymalnie do 10 sztuk w sześciu poziomych pasach. Zostały one połączone przy użyciu zaprawy wapiennej koloru ciemno szarego, z dużym udziałem piasku. Konstrukcja wystąpiła do „góry spodem” o czym świadczył odwrotny układ dachówek i fakt, że wszystkie zachowane noski, którymi zahaczało się pierwotnie o drewniane łaty, skierowane były na zewnątrz. Dachówki były spiczasto zakończone i posiadały ślady zagładzania palcami na stronie zewnętrznej. Ich wymiary wynosiły najczęściej: 37×13,5×2,3 cm; 37×13×2,3 cm; 37,5×13,4×2,4 cm. W części spągowej warstwy rozbiórkowej (j.s. 5), w przestrzeni 55 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki pomiędzy pozostałościami zadaszenia a pozostałościami fundamentu szubienicy, zauważalnie odcinało się prostokątne zagłębienie w gruncie wypełnione zaprawą. Mogły to być pozostałości dojścia do wejścia. W takim przypadku odnalezione zadaszenie musiało się znajdować pierwotnie na drewnianej konstrukcji przylegającej do muru szubienicy. Zapewne pierwotnie wsparty na drewnia3. Jelenia Góra, widok na dawną Górę Szubieniczną, ob. Wzgórze nej konstrukcji (w postaci Kościuszki, fot. L. Różański. dwóch belek i niewielkiego szkieletu) daszek został przewrócony w trakcie rozbiórki w 1778 r. Kolejnie opisywana warstwa rozbiórkowa została nakryta ciemno-żółtym piaskiem z dużą zawartością żwiru (j.s. 3). Warstwa ta rozkładała się dosyć równomiernie na całej powierzchni wykopu osiągając grubość maksymalną do 15 cm. Pochodziła z okresu przystosowywania wzgórza do funkcji punktu widokowego i adaptacji pobliskiego terenu na założenie parkowe. Bezpośrednio nad nią nasypano grubą warstwę niwelacyjną żółtego, gruboziarnistego piasku (j.s. 2). Warstwa ta o miąższości dochodzącej do 30 cm pokrywała całą powierzchnię wykopu i pochodziła z czasów współczesnych. Na tak przygotowanej powierzchni ułożone zostały kwadratowe płytki betonowe (j.s. 1). Zabytki ruchome Wśród odkrywanych kości sporadycznie występowały żelazne gwoździe pochodzące zapewne z drewnianych elementów konstrukcyjnych omawianego urządzenia (il. 12d) oraz nieokreślone przedmioty metalowe (il. 13c, d). Do rzadkich znalezisk zaliczyć należy dwa żelazne skoble (il. 12a, b), którymi przybijano stryczki lub łańcuchy do belek egzekucyjnych, oraz niewielki fragment następnego (il. 13c). Wygięte ogniwo łańcucha egzekucyjnego zostało również odnalezione wśród ludzkich szczątków (il. 13a). Do unikatowych znalezisk wypada zaliczyć bełt kuszy zalegający w omawianej jamie (il. 12c). Nie jest to znalezisko rzadkie, jednak jeleniogórski egzemplarz nosi na sobie ślady świadczące o tym, że bełt został użyty wtórnie jako gwóźdź (!). Nie wiadomo czy zabieg ten ma wymowę symboliczną, czy przedmiot wykorzystano w takiej roli całkowicie przypadkowo. Analiza antropologiczna pozyskanych szczątków Materiał kostny pozyskany w trakcie eksploracji warstw we wnętrzu szubienicy przedstawiał różny stan zachowania. Kości koncentrowały się w części pn.-zach. (j.s. 6) szubienicy tworząc nieregularną jamę o miąższości ok. 35-45 cm. Warunki 56 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE środowiskowe, sąsiedztwo skał, a w szczególności rozbudowany system korzeniowy sąsiadujących z szubienicą drzew oraz układ wód gruntowych sprawiły, że poprzerastane drobnymi korzonkami, wilgotne kości łamały się i kruszyły w trakcie ich odsłaniania. W miarę możliwości wydobywano je etapami z zachowaniem układu stratygraficznego wydzielonych warstw. Łącznie pozyskano ok. 985 kości ludzkich i ich fragmentów (znaczną liczbę stanowią fragmenty żeber, kręgów i niewielkich rozmiarów kości niezidentyfikowane) oraz ok. 110 kości zwierzęcych (gryzoni i małych ssaków). Dobrze rozpoznano ok. 525 kości (tab. 1); ponadto wydzielono kości co najmniej 8 czaszek, 11 żuchw (tab. 2), 9 pierwszych kręgów szyjnych (atlas), 4 drugich kręgów szyjnych (axis), kolejnych 20 kręgów szyjnych oraz 52 kręgów piersiowych i 12 kręgów lędźwiowych. Na drugich kręgach szyjnych nie stwierdzono złamania zęba kręgu, do którego może dojść na skutek gwałtownej śmierci w wyniku powieszenia. Taki stan rzeczy, może sugerować, iż w świetle dotychczasowych badań kości z szubienicy w Jeleniej Górze, skazańcy powieszeni na jeleniogórskiej szubienicy ponieśli śmierć w wyniku uduszenia. Kości nie noszą również śladów cięcia. 4. Jelenia Góra, Wzgórze Kościuszki, na jego szycie niegdyś znajdowała się miejska szubienica, fot. D. Wojtucki. 5. Jelenia Góra, odsłonięte fundamenty szubienicy, fot. P. Duma. 6. Jelenia Góra, najlepiej zachowany fragment muru szubienicy, fot. D. Wojtucki. 57 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki Tab. 1. Stan. Jelenia Góra/Wzgórze Kościuszki; rozpoznane kości ludzkie z wnętrza jamy w szubienicy Rodzaj kości Obojczyk Łopatka Mostek K. ramienna K. łokciowa K. promieniowa K. krzyżowa K. miednicy K. udowa K. piszczelowa K. strzałkowa Rzepka K. piętowa K. skokowa Liczba kości Prawa lewa 13 9 6 4 5 6 5 8 6 7 8 2 2 3 4 3 3 6 6 6 6 2 5 4 12 11 Tab. 2. Stan. Jelenia Góra/Wzgórze Kościuszki; opis żuchw z wnętrza jamy w szubienicy Nr żuchwy Opis rozpoznanych żuchw Uwagi 1. Płeć mężczyzna Wiek dorosły 2. mężczyzna dorosły 3. 4. 5. mężczyzna mężczyzna mężczyzna 6. mężczyzna 50-59 lat 45– 54 lata do 23 roku życia 55-64 lat 7. 8. mężczyzna mężczyzna 50-59 lat 35-44 lata 9. mężczyzna 35-44 lata 10. mężczyzna 45-54 lata 11. mężczyzna 38-47 lat 58 mocno starte korony zębowe średnio starte korony zębowe trzecie zęby przedtrzonowe w trakcie wyrastania mocno starte korony zębowe, przyżyciowa utrata zębów trzonowych mocno starte korony zębowe początki ścierania się powierzchni żucia na zębach początki ścierania się powierzchni żucia na zębach średnio starte korony zębowe, próchnica na zębach przedtrzonowych początki ścierania się powierzchni żucia na zębach ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE Kości szkieletu postkranialnego, przede wszystkim kości kończyn górnych i dolnych były masywne lub średnio masywne. Rozpoznano dwie pary dużych, masywnych mostków oraz fragmenty również dużych żeber co sugeruje, iż co najmniej dwóch osobników miało atletyczną budowę ciała. Mocno zarysowane kresy karkowe na fragmentach 3 kości potylicznych czaszek wskazują na dobrze rozwinięte mięśnie karkowe u co najmniej 3 osobników. Kości 8 stóp (4 7. Jelenia Góra, próba rekonstrukcji szubienicy, rys. P. Duma. prawych i 4 lewych) – kości piętowe, skokowe, łódkowate, sześcienne i 5 klinowatych – były masywne. Również mostki (3 rękojeści i 3 trzon) posiadały znaczne rozmiary. Pośród zbioru masywnych i średnio masywnych kości, znacznie wyróżniał się zbiór kości delikatnych i mniejszych, które możemy identyfikować z żuchwą nr 5, należącą do młodego mężczyzny. Wybrane kości to: prawy i lewy obojczyk, prawa kość promieniowa z niezrośniętą nasadą dalszą z trzonem kości, 5 kręgów piersiowych z widocznymi śladami kostnienia trzonów, fragment kości łonowej ze słabo zarysowaną wyniosłością na brzegach spojenia łonowego, łuska kości czołowej z wyraźnie widocznym szwem czołowonosowym. Proces kostnienia poszczególnych kości szkieletu zachodzi z wiekiem – w tym przypadku, na podstawie niezrośniętej 8. Jelenia Góra, relikty zadaszenia odnalezione w sąsiedztwie nasady dalszej z trzonem fundamentów szubienicy, fot. D. Wojtucki. kości promieniowej, określono wiek wybranych szczątków kostnych na ok. 23 lata i połączono je z najmłodszą w zbiorze żuchwą męską. Pośród badanych kości zaskakującym okazał się fakt małej liczby kości rąk. Kości nadgarstka, śródręcza i paliczki ręki wystąpiły w liczbie: nadgarstek – 12 kości (komplet kości jednego nadgarstka to 7 sztuk), śródręcze – 21 kości (komplet: 5 kości), paliczki – 9 kości (komplet: 14 kości). Liczby te, mając na uwadze, iż w trakcie eksploracji jamy z kośćmi mogło dojść do przeoczenia drobnych kości rąk, pozwalają wysnuć wniosek, że na co najmniej 13 zidentyfikowanych osobników (czyli 26 rąk), zidentyfikowano zaledwie jeden pełny nadgarstek i 4 komplety 59 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki śródręcza. Jest to stosunkowo za mało kości rąk w odniesieniu do liczby kości kończyn górnych. Stan taki możne być potwierdzeniem znanego zwyczaju, opisywanego w źródłach, gdzie ręce przestępców straconych na szubienicy cieszyły się bardzo dużym powodzeniem. Były często wykradane ze zwłok wiszących na szubienicy. 9. Jelenia Góra, szubienica, relikty zadaszenia in situ, rys. P. Duma. W wyniku przeprowadzonej analizy kości ludzkich z jamy, z wnętrza szubienicy w Jeleniej Górze, zidentyfikowano kości należące do co najmniej 13 osobników płci męskiej w wieku od 23 do 64 lat. Co najmniej trzech z nich posiadało atletyczną budowę ciała. Na kościach nie stwierdzono żadnych zmian patologicznych ani degeneracyjnych. Rys historyczny Jeleniogórską szubienicę poddawano okresowym remontom. Dzięki zapiskom kronikarskim posiadamy informacje o dwóch takich renowacjach – we wrześniu 1699 r. i październiku 1737 r. Przed pierwszą z nich, zaznaczono, że szubienicę należało wyremontować, ponieważ od sześćdziesięciu lat nie został nikt na niej powieszony2. Co oczywiście nie było zgodne z prawdą, ponieważ udokumentowana egzekucja kary powieszenie odbyła się tutaj np. w roku 1682 (por. tab. 3). Podczas ogólnej uroczystości, przy udziale władz miejskich i przedstawicieli sądu odremontowano szubienicę, chociaż nie odbyło się bez ekscesów. Kronikarz odnotował kłótnie pomiędzy przedstawicielami cechu cieśli a stolarzy, której przedmiotem były wykonane drzwi do szubienicy3. Z kolei dokładny opis renowacji szubienicy w październiku 1737 r. zachował się dzięki jeleniogórskim dziejopisarzom4. Wynika z niego, iż wszelkie niezbędne prace przeprowadzono w przeciągu jednego dnia. W pierwszej kolejności zamontowano nowe belki egzekucyjne, wykonano drabinę, murarze przeprowadzili swoją pracę, dodatkowo też otynkowali szubienicę. Następnie sklejono nowe drzwi, które zajęły miejsce starych, przy czym nie wymieniono zawiasów. Wyjęto zamek drzwiowy i zapewne wymieniono go na nowy. Po zakończeniu prac, jeszcze tego samego dnia przekazano obiekt miejscowemu katu, wówczas był nim Johann Heinrich Kühn5. 2 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Rękopisów [dalej: BUWr.], sygn. R. 2710, G. Mentz, K. Gessel, Kurtze Nachricht Denckwürdiger Sachen so sich in der Stadt Hirschberg und dero benachbarten Orten bei zimlichen Jahren zu getragen, Hirschberg 1694, s. 121-122. 3 BUWr., sygn. 2710, s. 122-123. 4 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze [dalej: APJ], Akta miasta Jeleniej Góry [dalej: AmJG], sygn. 3671, Schriften zur Chronik des Kasper Gottlieb Lindner XVIII w., s. 263-267; BUWr., sygn. R. 2710, s. 121-123; Parafia Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze, Kronika rękopiśmienna Jeleniej Góry, brak sygnatury, [dalej: Kronika Jeleniej Góry], s. 935. 5 Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu, Księgi metrykalne, [dalej: AAWr.], sygn. 419v, s. 820; Kronika Jeleniej Góry, s. 939. 60 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE W toku prowadzonych kwerend archiwalnych udało się dotrzeć do blisko pięćdziesięciu informacji o egzekucjach wykonanych na lub przy jeleniogórskiej miejskiej szubienicy. Egzekwowano tutaj przeważnie karę powieszenie, ścięcia, pogrzebania żywcem, czy spalenia, co ilustruje poniższa tabela. Nie jest to jednak pełna lista osób, które weszły w konflikt z ówczesnym prawem i na mocy wyroku sądowego zakończyły swój żywot na miejskim miejscu straceń. Odtworzenie pełnej listy osób skazanych i straconych nie będzie zapewne nigdy 10. Jelenia Góra, saska możliwe, ze względu na brak ksiąg sądowych, które to moneta z 1541 r. odnaleziona nie dotrwały do czasów obecnych. Straconych skazańprzy fundamencie szubienicy, ców grzebano przeważnie w sąsiedztwie szubienicy, na fot. D. Wojtucki. miejscu straceń, chociaż zdarzały się wyjątki. Według relacji zaczerpniętej z ksiąg metrykalnych 15 maja 1625 r. została stracona mieczem przez nowego kata Balthasara Kinasta pewna dzieciobójczyni. Wyrok wykonano nie przy szubienicy a „beim den Vogellstange“. Ciało skazanej nie pogrzebano na miejscu kaźni, a na jednym z miejscowych cmentarzy przy udziale szkoły. Zaznaczono jednak, że za czynności pogrzebowe pobrano podwójną opłatę, jak w przypadku obcych6. Przeprowadzone badania archeologiczne na dawnym Galgenbergu w Jeleniej Górze wiosną 2012 r. pozwoliły odkryć szczątki straconych w tym miejscu skazańców. Nie były to jednak pierwsze znaleziska, jakie miały miejsce na Szubienicznej Górze. W marcu 1935 r. doszło do przypadkowego odkrycia dwóch szkieletów, o czym rozpisywała się miejscowa prasa. Podczas prac melioracyjnych na dawnej Szubienicznej Górze, odnaleziono na głębokości 1,5 m resztki dwóch szkieletów. Oba zostały odkryte ponoć w najwyższym punkcie wzniesienia, w miejscu, gdzie wcześniej stała szubienica. Jeden ze szkieletów należał najprawdopodobniej do kobiety. Znaleziono przy nim mocno zaśniedziały prosty pierścionek wykonany 11. Jelenia Góra, plan odkrytych reliktów szubienicy wraz z naniesionymi jednostkami stratygraficznymi opisanymi w tekście, z mosiądzu lub brązu. rys. P. Duma. Bezpośrednio przy pozo6 AAWr., sygn. 419s, s. 128. 61 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki 13. ,Jelenia Góra, zabytki odnalezione we wnętrzu szubienicy: a) ogniwo łańcucha egzekucyjnego, b) fragment skobla egzekucyjnego, c-d) nieokreślone przedmioty metalowe, rys. P. Duma. stałościach drugiego ze szkieletów odkryto szpic dużego pala, wykonanego z mocnego żelaza7. Być może jedne z odnalezionych kości należały do którejś straconej w tym miejscu dzieciobójczyni. Wyroki na matkach zabijających własne potomstwa wykonano tutaj np. w latach: 1717 i 1737. Do egzekucji podczas nich użyto też pali do przebicia serca osoby skazanej. W zachowanych rachunkach miejskich z roku 1717 odnajdziemy zapis dotyczący poniesionych kosztów na przedmioty niezbędne do wykonania egzekucji. I tak kowalom wypłacono 3 talary za pal z okutym szpicem, motykę i łopatę, z kolei kołodziejów wynagrodzono za bijak do pala, szuflę i trzonek do motyki 21 srebrnymi groszami8. Natomiast kat za wykonanie egzekucji oraz za wyżywienie i wino dla skazanej otrzymał 6 talarów9. Jednak nie wszystkie zasądzone wyroki najwyższego wymiaru kary były egzekwowane. Czasem, chociaż bardzo rzadko, co należy podkreślić, okazywano litość osobom skazanym. Jeleniogórscy kronikarze przytaczają dwa takie przypadki. Pierwszy z wiosny 1714 r., kiedy pewną dzieciobójczynię skazano na dekapitację mieczem oraz obcięcie prawej dłoni ułaskawiono dopiero na miejscu kaźni, kiedy klęcząc czekała na cięcie katowskiego miecza10. Drugi przypadek dotyczy pewnego podpalacza z Karpnik i miał miejsce 12. Jelenia Góra, zabytki odnalezione we wnętrzu szubienicy: a) uszkodzony skobel żelazny, b) skobel żelazny, c) bełt kuszy, d) gwóźdź żelazny, rys. P. Duma. 7 133. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej, sygn. 712, s. APJ, AmJG, sygn. 1210, brak paginacji. Ibidem. 10 APJ, AmJG, sygn. 2892, T. 7, Vermehrter Hirschbergischer Merckwürdigten Siebender Theil darinnen von allerhand Unglücks-Fällen und Erlittenen Kriegs-drang-salen gehandelt wird, von M. David Zeller, Hirschberg [b.m.w], s. 17. 8 9 62 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE we wrześniu 1753 r. Skazanego poprowadzono na miejsca kaźni, gdzie miał zostać ścięty i następnie jego zwłoki miano spalić na stosie, do czego jednak nie doszło, ponieważ delikwent otrzymał łaskę, zapewne ku niezadowoleniu setek gapiów, których zgromadziła ta egzekucja11. Obok murowanej szubienicy wznoszono też w razie potrzeby obiekty drewniane, do wykonania tylko jednej egzekucji. Takowy wystawiono w 1722 r., kiedy na śmierć skazano Hansa Christopha Liebigsa (Lie14. Jelenia Góra, ogniwo łańcucha bicha) oskarżonego o fałszerstwa. Cieślom egzekucyjnego odnalezione wewnątrz za jej wykonanie zapłacono wówczas 1 szubienicy, fot. D. Wojtucki. talar i 10 srebrnych groszy12. Szubienice wznoszono też u podnóża Góry Szubienicznej, te służyły jednak wojskowemu wymiarowi sprawiedliwości. Powieszeniem karano na nich głównie dezerterów lub szpiegów, jak np. 10 września, 8 października czy 11 grudnia, wszystkie w 1759 r.13 Na szubienicy wieszano także portrety osób zaocznie skazanych. Ten rodzaj kary nazywano powieszeniem – in effigie (w obrazie). Forma ta upowszechniła się szczególnie w XVIII w. Przeważnie stosowano ją w wojskowym systemie karnym wobec zbiegłych dezerterów, chociaż nie była ona obca i sądom miejskim. Jej wykonanie praktykowano poprzez umieszczanie na szubienicy zamiast skazańca jego portretu lub tabliczki z imieniem i nazwiskiem, wraz z opisem przestępstwa, za które go skazano. Kara ta przynosiła zbiegłemu lub nieuchwytnemu oskarżonemu hańbę, a ponadto pozwalała na konfiskatę jego majątku. W Jeleniej Górze 28 kwietnia 1773 r. do belki egzekucyjnej miejskiej szubienicy przybito portret przedstawiający miejscowego bankruta nazwiskiem Ihls. Nie wisiał on jednak długo. Został skradziony już pierwszej nocy. Równocześnie, z podobnych pobudek do belki szubienicy przybito też tabliczkę z personaliami Johanna Ehrenfriedta Fischera14. Niespodziewane zniknięcie portretu skazanego nie zniechęciło miejscowego sądu i już 4 czerwca 1773 r. kolejne przedstawienie Ihlsa przytwierdzono do szubienicy15. U stóp jeleniogórskiej szu15. Jelenia Góra, kości odsłonięte wewnątrz szubienicy, bienicy zakopywano także fot. D. Wojtucki. ciała samobójców. Służył temu APJ, AmJG, sygn. 3598, Giller, Hirschbergische Chronik, s. 17. APJ, AmJG, sygn. 1214, brak paginacji. 13 APJ, AmJG, sygn. 3598, s. 39, 40. 14 Ibidem, s. 76. 15 Ibidem. 11 12 63 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki plac nazywany błoniami rakarskimi (Schind-Anger). Kiedy 29 grudnia 1720 r. powiesił się z nieznanych powodów Heinrich Mende, jego ciało beym lichten hellen Tage zostało zawleczone na Schind-Anger i tam po ucięciu głowy pochowane16. Tutaj zagrzebywano też padlinę i inne nieczystości z miasta, do których usuwania zawodowo zobligowany był zatrudniony kat. Jeszcze dwa lata przed likwidacją miejskiej szubienicy 16. Jelenia Góra, szubienica, żuchwa należąca do jednego ze kat Johann Karl Bircko w doskazańców, fot. D. Wojtucki. kumencie z 18 kwietnia 1776 r. wspomniał o znajdującym się na Szubienicznej Górze tego typu miejscu, nazywanym – Abdecker Stelle17. Jeleniogórską szubienicę rozebrano na początku listopada 1778 r. Jednak już w kwietniu 1779 r. rozpoczęto budowę w innym miejscu nowej szubienicy, którą ukończono do końca maja tegoż roku18. Z inwestycji tej dochował się kosztorys obejmujący poszczególne wydatki19. Nowo wzniesiona szubienica składała się z murowanej wieży 17. Jelenia Góra, kości odsłonięte wewnątrz szubienicy, fot. D. (studni), do której budowy Wojtucki. wykorzystano 44 sążnie kamieni, 132 fury piasku i 40 szefli wapna. Na jej koronie stanęły cztery filary, na które zużyto prawie 500 cegieł. Na nich spoczywały belki egzekucyjne, w kosztorysie zaznaczono, że niezbędne było 8 sztuk pali, każdy o długości ośmiu łokci, czyli ok. 4,5 m. Nad wejściem z cegieł wymurowano łuk, a otwór wejściowy zasłoniły masywne drzwi z zamkiem. Czy nowa szubienica była wzorowana na rozebranym obiekcie? Być może, w każdym razie nie można tego wykluczyć20. Budowa nowej szubienicy kosztowała ponad 70 talarów. Z sumy tej najwięcej pochłonęło wynagrodzenie dla murarzy, które wyniosło ponad 40 talarów21. APJ, AmJG, sygn. 2892, T. 7, s. 15r. APJ, AmJG, sygn. 2099, Acta betreffend den Anbau des Pflanzberges und Abbrechung des darauf stehenden Galgen von 1779 bis 1784, s. 8-9. 18 APJ, AmJG, sygn. 3598, s. 82, 90. 19 APJ, AmJG, sygn. 1461, Acta wegen der kleinen Baue und Reparaturen bey verschiedenen öffentl. Gebäuden Stadt=Mauer ingl. Von Anschaffung der Inventarien Stücke in und bey der Stadt Hirschberg, s. 63. 20 Ibidem. 21 Ibidem. 16 17 64 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE Tab. 3. Egzekucje w Jeleniej Górze wykonane w XVI-XVIII wieku22 Data egzekucji 1519 1545 Imię i nazwisko skazańca (zawód lub płeć) Margaretha Beumelin i mężczyzna (matka i syn) Hieronymus Nürnberg Sposób wykonania Miejsce egzekucji Miejsce pochówku Przestępstwo spalenie szubienica ------ brak danych brak danych cudzołóstwo brak danych kradzieże brak danych cudzołóstwo szubienica kradzież brak danych kradzieże brak danych zabójstwo ścięcie23 1561 Peter Kahl ścięcie 12 maj 1561 niejaki Paulus ścięcie 1564 mężczyzna powieszenie 1566 3 sierpień 1590 17 kwietnia 1591 Balthasar Schlung pomocnik ślusarza Michel Stoltzer, Caspar Paul, Christoph Lethe ścięcie ścięcie brak danych brak danych brak danych szubienica brak danych brak danych powieszenie szubienica szubienica 30 kwiecień 1593 mężczyzna ścięcie brak danych brak danych 16 maj 1612 mężczyzna powieszenie szubienica szubienica kradzieże, włamanie się do ratusza pobicie ze skutkiem śmiertelnym kradzieże 22 W wykazie uwzględniono również informacje o samobójcach, których zwłoki zagrzebano w pobliżu jeleniogórskiej szubienicy. Tabela została sporządzona na podstawie: APJ, AmJG, sygn. 1195, brak paginacji; sygn. 1214, brak paginacji; sygn. 3598, s. 19; sygn. 3671, s. 190, 202, 203, 263-267; sygn. 2886, T. 1, Von der Stadt Hirschberg Erbauung, Benennung, Situation, Beschaffenheit und Gegend, s. 122, 129, 152, 154, 175, 177; Kronika Jeleniej Góry, s. 451, 493, 517, 536, 549, 793, 798, 799, 857, 917, 919, 945; BUWr., sygn. 862, s. 82; sygn. R. 2710, s. 18-19; Národní Archiv w Pradze [dalej: NAP], Apelační soud [dalej: AS], sygn. 266, s. 133; sygn. 269, s. 68v-69; sygn. 270, s. 77-77v; sygn. 271, s. 1, 44v; sygn. 272, s. 51, 78; sygn. 273, 193v-194; sygn. 274, s. 29, 97; sygn. 275, s. 48; J.D. Hensel, Historisch-Topographische Beschreibung der Stadt Hirschberg in Schlesien seit ihrem Ursprung bis auf das Jahr 1797, Hirschberg 1797, s. 144-145, 171; J.K. Herbst, Chronik der Stadt Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, Hirschberg 1849, s. 570-71; E. i U. Junker, Ortsgeschichte Hermsdorf untern Kynast, Bodnegg, 1991, s. 158-159; E. Lindgen, op. cit., s. 88; I. Łaborewicz, Jeleniogórski mistrz sprawiedliwości, „Karkonosze“, nr.7, 8/178/92, s. 6-7; Idem, Szubienice w Kotlinie Jeleniogórskiej, „Sudety”, nr 11, 2001, s. 6-7; [b. i. n] Nachricht von dem ehemaligen Galgenberge bey Hirschberg, „Schlesische Provinzialblätter“, April 1790, Bd. 11, s. 355-356; M. Vogt, Illustrierte Chronik der Stadt Hirschberg in Schlesien, Hirschberg 1876, s. 63, 123-125, 197, 253, 269; D. Wojtucki, Publiczne miejsca straceń na Dolnym Śląsku od XV do połowy XIX wieku, Wrocław 2009, s. 310-313. 23 Kara ścięcia w Jeleniej Górze w większości przypadków mogła być wykonywana koło szubienicy. Podczas remontu tego obiektu w październiku 1737 r. wzmiankowany jest plac kaźni za pomocą miecza, który miał się znajdować w pobliżu szubienicy. 65 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki 20 lub 23 kwiecień 1617 dwie kobiety ścięcie brak danych brak danych cudzołóstwo, kradzieże 1619 Hans Tilisch samobójstwo (poderżnięcie gardła) ------ pochówek przez kata ------ 22 luty 1660 mężczyzna ścięcie brak danych brak danych kradzież w kościele szubienica szubienica zabójstwo szubienica szubienica kradzieże maj 1672 mężczyzna 1682 mężczyzna 8 czerwiec 1682 czerwiec lub wrzesień 1685 ścięcie, położenie ciała na kole powieszenie kobieta ścięcie (?) szubienica szubienica zabójstwo dziecka mężczyzna ścięcie i spalenie szubienica ------ sodomia ------ czerwiec 1687 mężczyzna samobójstwo (utopienie) ------ wpierw pochowano go na cmentarzu, następnie wykopano i zakopano (?) na Galgenbergu kwiecień 1690 mężczyzna ścięcie i spalenie szubienica ---------------- fałszerstwa 5 maj 1699 mężczyzna samobójstwo (powieszenie)24 ------ szubienica ------ 8 lub 18 wrzesień 1699 Johann Christoph Bore powieszenie szubienica szubienica kradzieże kobieta ścięcie, położenie ciała na kole, głowa została nabita na żerdź szubienica szubienica zabójstwo noworodka 13 lipiec 1704 24 Interesujący jest fakt, że drzewo, na którym powiesił się samobójca zostało ścięte przez kata, Kronika Jeleniej Góry, s. 568. 66 ODKRYCIE POZOSTAŁOŚCI SZUBIENICY W JELENIEJ GÓRZE 26 sierpień 1704 14 październik 170625 29 lipiec 1712 mężczyzna i kobieta ścięcie (?) szubienica szubienica morderstwo Melchior Hoffmann ścięcie szubienica szubienica ------ szubienica ------ kradzież w kościele szubienica szubienica zabójstwo noworodka ------ szubienica ------ szubienica szubienica brak danych, kradzież (?) ------ SchindAnger, przed pogrzebaniem odrąbano głowę ------ szubienica ----------------- fałszerstwo (?) szubienica szubienica zabójstwo noworodka (?) ścięcie szubienica szubienica brak danych powieszenie szubienica szubienica zapewne kradzież ścięcie szubienica szubienica brak danych powieszenie szubienica szubienica kradzieże Anna Rosina Hilbigin ścięcie, spalenie ścięcie i przebicie serca palem samobójstwo 16 październik 1717 Christina Nixdorfin 28 styczeń lub luty 1718 mężczyzna 3 listopad 1719 Hans Christian (Christoph) Herrmann powieszenie 29 grudzień 1720 Heinrich Mende samobójstwo (powieszenie) 16 styczeń 1722 Hans Christoph Liebigs (Liebich) 10 grudzień 1722 Susanna Reichsteinin 24 lipiec 1727 Anna Rosina Seidlin Johann Christoph Jentsch Johanna Hessin Johann Friedrich Hermann 1 grudzień 1727 8 listopad 1734 grudzień 1734 powieszenie i spalenie wraz z szubienicą ścięcie, przebicie serca palem 25 Daty podane kursywą odnoszą się do zatwierdzenia wyroku przez ławników Praskiej Izby Apelacyjnej i nie są datami wykonania wyroku. W praktyce wyegzekwowanie orzeczonej kary na skazańcu, po zatwierdzeniu jej przez praskich sędziów nie przeciągało się zbytnio w czasie. Zazwyczaj potrzebowano od kilku do kilkunastu tygodni na wykonanie. Dla przykładu w sprawie Hansa Christopha Hermanna zawyrokowano dnia 9 października 1719 r., natomiast skazańca powieszono 3 listopada tegoż roku. Z kolei w przypadku Gottfrieda Ritsche wyrok powieszenia zapadł 17 stycznia 1738 r. Orzeczenie wyegzekwowano dnia 10 maja 1738 r., NAP, AS, sygn. 270, s. 77-77v; sygn. 274, s. 97. 67 Paweł Duma, Honorata Rutka, Daniel Wojtucki 14 grudzień 1735 mężczyzna styczeń 1737 mężczyzna 11 luty 1737 kobieta 29 kwiecień 1737 Anna Maria Ungerin 24 maj 173726 10 maj 1738 17 maj 1740 27 maj 1740 20 styczeń 1755 11 grudzień 1759 Hans Friedrich Siegert i Maria Elisabetha Einrichin Gottfriedt Ritsche Jonas Hofmann samobójstwo (poderżnięcie gardła) samobójstwo (poderżnięcie gardła) przebicie serca palem, pogrzebanie ścięcie, przebicie serca palem ścięcie powieszenie powieszenie ------ brak danych, szubienica (?) ------ ------ SchindAnger ------ szubienica szubienica zabójstwo dziecka szubienica szubienica zabójstwo dziecka szubienica szubienica brak danych szubienica szubienica kradzież szubienica szubienica kradzież Johann Franz Fried spalenie szubienica ------ fałszerstwo kobieta ścięcie szubienica szubienica zabójstwo dziecka mężczyzna powieszenie szubienica szubienica szpiegostwo27 Przebadanie najwyższego punktu na dawnej Górze Szubienicznej nie wyczerpało jednak możliwości badawczych dawnego miejsca kaźni. Kwestią otwartą pozostaje odkrycie dalszych grobów osób straconych w pobliżu szubienicy. Być może w niedalekiej przyszłości uda się przeprowadzić kolejne badania archeologiczne, które pozwolą na lepsze rozpoznanie tego miejsca straceń, przynależnego do jednego z większych ośrodków na tym terenie, jakim była ówczesna Jelenia Góra. 26 Wyroki zapadły w tym samym dniu dla obu skazanych osób. Nie wiadomo jednak, czy zostały one wykonane jednocześnie, NAP, AS, sygn. 274, s. 37. 27 Kronikarz przytacza informację, iż szpiega powieszono na miejskiej szubienicy (an den Stadt Galgen), nie tak jak dotychczas na innym urządzeniu u stóp Góry Szubienicznej (np. we wrześniu 1759 r.), APJ, AmJG, sygn. 3598, s. 39 i 40. 68