TÜRK DİNİ TARİHİNE KATKI “KIRIMÇAKÇA BİR DUA”
ÜZERİNE
Abdullah KÖK*
ÖZET
Bu çalışmada Kıpçak Türklerinden Kırımçaklar
ve onlardan bize kadar ulaşan dua metni üzerinde
durulmuştur. Dua metninden önce Kırımçakların etnik
kökenleri, dilleri ve dinleri hakkında bilgi verilmiştir.
Kırımçaklar’ın sözlü kültürlerinde yaşayan ve bize kadar
ulaşan dualarından birisinin çeviri yazısı yapılıp, Türkiye
Türkçesine aktarılıp dizini hazırlanmıştır. Dua metninden
hareketle
Kırımçakların dili ve dillik özellikleri
çıkarılmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kırımçak, Dua, Kıpçak,
Kırımçak Dini.
CONTRIBUTION TOTURKISH RELIGION HISTORY
“A PRAY BASED ON KRYMCHAK”
ABSTRACT
In this study, I have deal with pray text, which
dates to us from the Krymchaks from Turkish Kıpchak.
You can see some information about Krymchak such as
their ethnicity, their language and their religion before
the pray text. One of the prays text, which existed in the
oral ethnicity of Krymchaks and reached to our lives,
transcribed to Turkiye turkish and it was indexing. The
language properties and the language of the Krymchaks
were extracted from this pray text.
Key Words: Krymchak, Pray, Kıpchak, Krymchak
religion.
*
Yrd.Doç.Dr., Niğde Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, el-mek: akok27@hotmail.com
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1785
Giriş
Kırımçaklar
Kırımçaklar, Ukrayna sınırları içerisinde yer alan Kırım
özerk
Cumhuriyetinde
yaĢamaktadır.
Kırımçaklar,
Hazar
imparatorluğunu kuran Hunların hazar kolunun bakiyeleri olarak
bilinirler. SSCB‟de 1989 yılında yapılan nüfus sayımına göre sayıları
1448‟dir. 604 Kırımçak Kırım yarım adasında yaĢamaktadır.
Ukrayna‟daki Kırımçaklar Türk asıllı Küçük bir grup olarak kabul
edilir. Kırımçaklar, Simferopol (Akmescid), Akyar, (Sivastopol),
Kerç, Kefe (Feodosya)‟da yaĢarlar (Altınkaynak: 2006, 2).
Kırımçakların Kökeni Sorunu
Kırımçakların önemli sorunlarının baĢında köken ve etnik
durumları gelmektedir. Kırımçakların kökeniyle ilgili olarak onları
etnik olarak Yahudi sayan (Garkavi ve Hvolson) ve Yahudilerden
farklı bir kültüre sahip olduğunu savunan (Lakup) baĢlıca iki görüĢ
vardır (Altınkaynak: 2006, 22). Kırımçakların kökeni farklı kaynak
veya anlayıĢla farklı biçimlerde dile getirilmiĢtir. Çözüm olarak da
farklı çözüm yolları gösterilmiĢtir. Elbetteki bu farklı bakıĢlar
tamamıyla politik olmalıdır. Belge, bilgi ve etnografik literatürde
Kırımçaklar hakkındaki bilinenler oldukça azdır ve bunlar da
birbirlerine zıt görüĢlerden oluĢur. Kırımçakların XIX ve XX.
asırlardaki tarihi sorunları ancak SSCB‟nin dağılmasıyla 1991‟de ele
alınabilmiĢ, XX. asrın yazılı literatürü desteğiyle de tarihleri
aydınlatılmaya çalıĢılmıĢtır1.
Kırımçaklar arasında kendilerini Türk soylu olarak
adlandıranların varlığı yanında Türk kültürlü, Ġsrail asıllı olarak
görenler de vardır. Bu ikinci grup biraz da Yahudi lobisinin gücü
altında kendilerini tanımlamaktadırlar. Bazı kaynaklar onların
Filistin‟den gelen Yahudiler olduğunu iddia etse de bu görüĢ ilmi
gerçeklerden uzak olarak addedilmektedir.
Büyük Sovyet Ansiklopedisi Kırımçakların kökeni olarak
iki kaynak göstermektedir: Türk ve Ceneviz. Resmi politika gereği
olacak ki bu kaynakta Kırımçaklar Türk Dilli Ceneviz asıllı Yahudiler
olarak tanımlanmaktadırlar. Hatta ilave olarak onların artık Rus dilli
olduğu da vurgulanmaktadır2.
Onların Kırım‟a geliĢ ve orada ortaya çıkıĢlarını 1492‟de
Portekiz ve Ġspanya‟dan kovulan Yahudiler olarak kabul eden
B. M. Açkinazi, İmene Kırımçakov, Problemi İstorii Krıma, Tezisı
Dokladov Nauçnoy Konferantsıy, Simferopol 1991.Vıp.1
2
Balşaya Sovetskaya Ansiklopediya, XIII, Moskova 1973.
1
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1786
görüĢten baĢka bir görüĢe göre Kırımçaklar VI-VIII asırlarda oluĢan
Kırım‟ın en eski ahalisidir. Bir baĢka görüĢe göre ise Kırımçaklar
Musevi dinli Türkler olup Hazarlar daha Hunlular ile birlikte iken
mevcuttular ve bugün de Hazarların bakiyeleri olarak devam
etmektedirler.
Kırımçak etnisitesini Portekiz ve Ġspanya‟dan kovulan
Yahudilerle baĢlatma görüĢü Kırımçak soyadları ile ilgili olmalıdır.
Bütün soyadları içinde bir iki soyadını esas alarak genellemek, yorum
yapmak, hem de ezici çoğunluğu yok sayarak tez ileri sürmek doğru
sonuca götürmez. Kırımçak soyadlarının tamamına yakını Türkçe
veya TürkçeleĢmiĢ sözcüklerden oluĢur. Kırımçakların sadece
soyadları değil, dil ve düĢünce biçimleri ile davranıĢ Ģekilleri de diğer
Türk halklarıyla benzeĢir. Kırım yarımadasına Hazarların geliĢi ve
onlardan bir kısmının VIII.-X. asırlar arasında Museviliği kabul
etmesi etnik bir boy olarak Kırımçak tarihinin baĢlangıcı sayılmalıdır3.
SSCB Döneminde Kırımçaklar
Kırımçaklar arasında ilk kültürel çalıĢmayı Mark
Yevseyeviç Piastro baĢlatmıĢtır. 8 Mayıs 1921 tarihinde Kırımçak
Gençlik Derneği ve organları kurulmuĢ, 20 Mayıs‟ta da baĢkanlığa
Piastro seçilmiĢtir. Piastro ilk iĢ olarak (Ġlminskiy politikası gereği)
okuma yazama seferberliği ve kütüphane oluĢturma kararı alır ve Rus
okullarını bitiren Kırımçakları ev ev dolaĢarak derslere çağırır. 1923
tarihinde Akmescid (Simferopol) Ģehrinde de Hondo baĢkanlığında
Kırımçaklar kulübü kurulur. Kurulan bu dernekler tiyatro
çalıĢmalarına baĢlarlar. Ġlk sahneye konulan oyun 1923‟te “Esfir ve
Mordehey” olmuĢtur. Kırımçaklar sonraları kendi yazdıkları piyesleri
sahnelerler. Dondo, BakĢı, Çahçir bunlardandır. 1925 yılında
Çahçir‟in “Mutsız Sevda” adlı oyunu çok tutulur. Kerç‟te de 1925‟de
“Eki Ev Karaga Dondu” adlı piyes sahnelenir4.
1926 yılında Kırım‟da 2 Kırımçak okulu vardı. Okullarda
300 öğrenci Kırımçak çocuğa 7 öğretmen düĢmekteydi5. Eğitim
Kırımçak dilinde yapılmaktaydı. Kırımçak dilinde eğitim sorunu ile
ilgili Kaya birkaç yazı yayınlamıĢtır. Kırımçaklar asırlar boyunca eski
Ġbrani alfabesini kullanmıĢlardı. 1927‟de Krasniy Kırım gazetesine
3
Erdoğan Altınkaynak, “Kırımçakların MenĢei ve Bu Konudaki ÇalıĢmaların
Değerlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of
International Social Research, Volume 2/7 Spring 2009., s. 12.
4
Krasnıy Kırım, 1925, 30. 01.
5
S. Gamalov, “RazreĢen li Vopros (Opyat v Krımçakskom Alfavite)”,
Krasnıy Kırım, 28 Ġyunya, 1927.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1787
verilen ilanla toplantı yapılmıĢ, toplantıdan eski Ġbrani alfabesinin
bırakılması sonucu çıkmıĢtı6.
SSCB yönetimi Arap alfabesini kullanan halkların Latin
alfabesine geçmeleri yönünde karar almıĢtı. Bu karar Uygur, Moğol,
eski Ġbrani ve Arap alfabesi kullanan halklar genelinde alınsa da Türk
soylu halklar için geçerli olmuĢtur7.
Kaya, 1928 yılında Ġlkokullar için “Qırımçak Balalar Ġçun
Ana Tilinde Alfabet ve Oqu Kitabı” hazırlar ve Latin alfabesiyle
bastırılır. 1928-1929 yıllarında Kırımçak çocuklarının ancak yarısı
okullara gidiyordu. 1929-1930 yıllarında Kırımçak Ġlk kademe eğitimi
yedi yıllık olur. Kırımçak dilinde eğitim veren öğretmenlerin
yokluğundan “Tatar Pedogoji Teknükoma”da Kırımçakların
okutulması düĢünülür8.
Kırımçakların Etnik Yapısı
Kırımçak adı ilk olarak Çarlık Rusyası belgelerinde
geçmektedir9. Bu adın kullanım nedenini araĢtırmacılar Kırım
Yahudilerini sonradan gelen Yahudilerden ayırmak olarak
açıklarlarlar10. 1860 yılında Yahudilerin eğitimi projesinde yer alan iki
bilim adamı Lakup ve Samuilzon Kırımçak sözcüğünü kullanmaya
baĢlarlar. Lakup “Onlar kendilerini hükümetten saklıyorlar. Var
oldukların göstermek istemiyorlar. Kırımçaklar hakkında fazla söz
duymamışlardır. Tavriya vilayetinin dışında ise onların var
olduklarından kimsenin haberi yoktur.”11 demektedir. Altınkaynak,
Kırımçak sözcüğü hakkında Ģunları söyler12:
1. Kırım Yarımadası ve Karasubazarın yerli Yahudilerini
Kefe Yahudilerinden ayırt etmek için ortaya çıkmıĢtır.
2.Veinstein M. Balard‟ın kaynaklarına göre cemiyetin adı
Cenevizler döneminden kalmıĢtır13.
2. B. M. Açkinazi‟nin arĢivinde14 Simferopol‟de yaĢayan 86
yaĢındaki hanımın Kırımçak sözcüğünün nereden çıktığına dair
S. Gamalov, agm., 28 Ġyunya, 1927.
A. T. Baziyev- M. Ġ. Ġsayev, Yazık i Natsiya, Moskova, 1973, 109.
8
D. Ġ. Rebi, B. M. Açkinazi, Ġ. V. Açkinazi, Turki Tilderi, Qırımşaq Tılı,
Qazırgı Zaman Tılderi, Astana, 2002, s. 398-410.
9
Levanda, Polnımı Hronopoliçeskiy, 920-921.
10
Çernin, O Payevleni Etnonima, Kırımçak, 101.
11
Lakup, Kırımçaki, Rasvet Organ Ruskiy Yevreyev, XIII, 1860,204.
12
Erdoğan Altınkaynak, Kırımçaklar (Kültür- Tarih,-Folklor), Türkistan ve
Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006, s. 80.
13
Veinstein, La Population, 235-236.
6
7
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1788
anlattığı efsane Ģöyledir. Efsaneye göre Ġshak adlı Yahudi biri Kırıma
gelir ve yerleĢir. Kendinden sonra onun nesline Kırımishak denilmeye
baĢlanır. Kırımçaklar hala Ġshak adını (Ġsaak/Isaak) Ģeklinde
kullanıyorlar. Kefe‟de bulunan yazmaların arasında 1520 yılına ait
Kefe Yahudi cemiyetine Ġshak adı verilmiĢti.
Anlatılan efsaneden hareketle Kırımçak sözcüğünün
Kırımisak sözcüğünden bozulma olduğu Ģeklindeki görüĢ mümkün
değildir. Kırımçak sözcüğünü Kırım+çak15
Ģeklinde açıklamak
mümkündür. Kırımçak halkı Kırım Yarımadasında yaĢayan Tatar,
Nogay, BaĢkurt, Karakalpak, Karay, Urum etnik halklarından yalnız
birisidir. Türk soylu etnik halklardan baĢka Yarımada‟da Rus, Ukrayn
gibi Slav, Kore ve Alman soylu farklı halklar da vardır. +çak eki ister
küçültme ister sevgi olsun iki Ģekilde de semantik kavram alanı olarak
mümkün görünmektedir. Bir yerde küçük olan halklar genelde sevgi
ifadesi olarak kendilerini adlandırırlar. Bu küçüklük nüfus olarak
sayıca az olmanın yanında seçkinlik/farklılık olarak da ifade edilir.
Dolayısı ile Kırımçak sözcüğünün Kırımisak sözcüğü ile ilgisi
mümkün
görülmemektedir.
Bu
ancak
olsa
olsa
Kırımçak/KırımĢak/Kırımsak Ģeklinde dillik kurallarla açıklanır.
Kırımçaklarda Dil ve Alfabe
Kırımçak dili Türk dilleri grubunun Kıpçak kolundan
gelmektedir. XIX. yüzyıl sonuna kadar Kırımçaklar kendi dillerini
Çağatayca olarak adlandırırlar. 1989‟da SSCB‟de yapılan nüfus
sayımında 1448 kiĢi kendisini Kırımçak olarak saydırmıĢ bunların %
2004-20005 Eğitim Öğretim yılında TĠKA tarafından Ukrayna/Kırım Özerk
Cumhuriyeti Akmescid (Simferopol) Ģehrinde bulunan Kırım Devlet Mühendislik ve
Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve Türk Dili Kafedrasında Misafir Öğretim Üyesi
olarak görevlendirildim. Akmescid Ģehrinde adı geçen Üniversite‟de görev yaparken
Kırım Tatarları dıĢında Akmescit‟te yaĢayan Türk soylu halklar bende farklı
heyecanlar uyandırmıĢtı. Derslerden fırsat bulduğum zamanlarda gerek Karay gerek
Kırımçak gerek Urum Türkleri ile ilgili belge ve bilgi toplamaya baĢladım.
GörüĢmelerim sırasında David Rebi, Açkinaziden iĢittiği bu bilgileri benimle
paylaĢmıĢtı. Aynı bilgileri Altınkaynak‟ta Açkinazi arĢivinde gördüğünü söyler. (bkz.
Erdoğan Altınkaynak, Kırımçaklar
(Kültür-Tarih,-Folklor), Türkistan ve
Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006, s. 80.
15
çXk küçültme bildiren bir ektir. Gustaf John Ramsted, “Zur MongolischTürkischen Lautgeschichte”, Kleti Szemle, XVI, 1915, s. 66-84. çalıĢmasında bu ekin
ç+k eklerinden oluĢtuğunu düĢünmektedir. Zeynep Korkmaz “Türk Dilinde +ça Eki
ve Bu Ek ile Yapılan Ġsim teĢkilleri Üzerine Bir Deneme”, Türk Dili üzerine
Makaleler, I. C., TDK, Yay., Ankara, 1995, s. 12-84. baĢlıklı makalesinde; ça+ok
yapısından geliĢtiğini savunmaktadır. Korkmaz, bu ekin küçültme isimleri yaptığını
fakat ekteki küçültme görevinin bazen zayıfladığını ifade etmektedir. Ek Ġsimden isim
yapma Ģeklinde Türkçe‟nin tarihi metinlerinde hem küçültme hem sevgi bildirme
hem de alet ve organ isimleri olarak da kullanılır.
14
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1789
34.9‟u Kırımçak Türkçesini ana dili diye bildirmiĢtir16. Günümüzde
Kırımçak Türkçesini bilen ve tam olarak konuĢan kiĢi yoktur.
Kırımçak Türkçesinden birkaç cümle veya sözcük bilenler 1930‟lu
yılların sonuna kadar doğmuĢ olanlardır.
XX. asır baĢlarında Akmescit‟te ve Karasubazar‟da
Kırımçak Türkçesini öğreten milli mektep bulunmaktaydı. Kırım
özerk cumhuriyeti kurulduktan sonra ilk on yılda Kırımçak
çocuklarına ana dilde eğitim hakkı ve imkânı verilmiĢti. SSCB‟nin
dağılmasıyla 1989 yılında yeniden okuma yazma kursu açıldı ve
Kırımçak Türkçesi öğretilmeye baĢlandı. 2004 Ekim-2005 Eylül
tarihlerinde Kırım‟da görev yaparken kursun kapalı olduğuna bizzat
tanık oldum.
Arami alfabesi ile yazılı Kırımçak Türkçesi metinleri XX.
yüzyıl öncesine aittir. 1920‟li yıllardan sonra Latin alfabesi
kullanılmıĢ 1936‟dan sonra yerini Kril alfabesine bırakmıĢtır.
Kırımçak dilinin müstakil olarak öğretilmesinde sorunlarla
karĢılaĢılmaktadır. Bunun baĢlıca sebepleri okur yazar Kırımçak
entellektüllerinin Kırımçak Ģuuru eksikliğinin yanında Kırımçakça
konuĢurların dıĢa kapalı olması da bunda etkin olmuĢtur. Az sayıda
Kırımçakça konuĢurun sözlü muhayyilesinde yaĢayan dil unutulma ve
yok olma tehlikesi ile karĢı karĢıyadır. Yeterli ölçüde yazılı
kaynakların olmaması, dilin öğretilmesi ve konuĢulması konusunda
temel sorun yaratmaktadır. Bu sebeplerden dolayı az sayıda Kırımçak
halkı birlikte yaĢadığı halkın dilini sosyal sebeplerden dolayı
kullanmak zorunda kalmıĢtır. Birlikte yaĢadığı sayıca fazla olan halk
Kırım Tatarlarıdır. Ġki halk arasında aynı etnik kökten geldiklerinden
dolayı dil sorunu yoktur. Sorun uzun yıllardan kaynaklanan dilin
iĢlenmiĢliğidir. Nitekim S.A. Tokarev “Bazı Yahudi grupları yaĢadığı
halkların dilini kullanmıĢlardır. Kırım Yahudileri (Kırımçaklar) Kırım
Tatar dilinde konuĢmaktadırlar.” diye yazar.
Yahudi Bilim adamları arasında Kırımçakların konuĢma
dilinin Kırım Tatarcası olduğunu kabul edenler ve Kırımçakça
konuĢurların dilini araĢtırmak isteyenler de vardı. 1870 yılında
Deynard17 Kırımçaklar kendi dillerine Çağatay dili diyorlar diye
yazar. “..Karayların ve Tatarların kullandıkları temiz Tatar dili değil..”
ġapĢal, Kırımçak dilinin Kırım Tatar ve Karay dillerinden
farklı olduğunu yazmıĢtır. ġapĢal‟a göre Kırımçaklar Kırım‟a
gelmeden önce Türk dilini biliyorlardı. Radloff, Kırımçakların
Karasubazar Ģehir diyalektini karıĢık olarak kullandıklarını söyler.
16
17
D. Ġ. Rebi, B. M. Açkinazi, Ġ. V. Açkinazi, age., s. 398.
Deynard, Masso Kırım, 115.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1790
ġapĢal‟a göre Kırımçakların dili ayrı bir dil olarak alınmalıdır. Bu dil
yalnız Tatarların kullandıkları Tatarcadan ayrı değil Karaylardan ve
baĢka
bölgelerde
kullanılan
Tatarcadan
da
farklılıklar
göstermektedir18. Kırımçakların dilinin Doğu Türkçesi kökenli Türkçe
olması kaçınılmazdır. Bu dil, bölgede uzun yıllara dayanan siyasi
Türk hakimiyetinden dolayı milli, akademik ya da ölçünlü dil olan
Çağatayca olmalıdır. Kırımçaklar bölgede yaĢayan diğer Türk soylu
halkların yönetimi altında oldukları için dillerinin geliĢmiĢ olması
düĢünülemez. Az sayıda Kırımçak Türkünün dillerini bölgedeki diğer
Türk soylu halklardan farklı görmeleri ve kendilerine ayrıcalık
yaratmaları kapalı toplum özelliği olsa gerektir. Etnik köken, dil,
kültürel geliĢmiĢlik elbette Kırımçakların dilini Kırım Tatarcası ve
Karay Türkçesi‟nden farklı kılacaktır.
1920 ile 30 yıllarda Rusya‟da görülen politik milli
geliĢmelerden Kırımçaklar da etkilenmiĢtir. Türk soylu halklara
uyguladıkları politikalar sonucunda Kırımçaklar ayrı bir halk olarak
kendilerini kabul ettirirler19.
Kaya‟nın, Kırımçak milli mektepleri için üç kitap
hazırladığı söylense de bize kadar ancak ikisi ulaĢabilmiĢtir. 1.
Kırımçak Balaları içün Ana Tilinde Alefbet ve Oquv Kitabı, Kırım,
1928. 2. Kırımçak Mekteplerinin Ekinçi Sınıfına Mahsus Okuv Kitabı.
Bu kitabın baskı tarihi 1930‟dur. Ana dil eğitimi yalnız ilkokullarda
verilmekteydi. Son sınıflarda dersler Rus diliyle verilmekteydi. 1930
yılında ise milli mekteplerin kapanması ile Kırımçak dilinde ders
okutmak da yasaklanmıĢ oldu.
1941 yılına kadar Kırımçakların sayısı 8000 kiĢi olarak
verilmektedir. SavaĢ zamanında % 80 Kırımçak Naziler tarafından
katledilmiĢti. Katledilen insanların büyük çoğunluğu (dilini ve sözlü
kültürü saklayan) yaĢlı nesildi. (Altınkaynak: 2006, 81-82).
Kırım‟da Tatarların ve baĢka halkların sürgüne uğramaları,
Kırım‟ın özerklik statüsünü kaybetmesi gibi değiĢiklikler Kırımçakları
da derinden etkilemiĢtir. Sovyetlerin Türk soylu halklara uyguladıkları
asimilasyon politikasından Kırımçaklar da fazlasıyla nasiplerine
düĢenleri almıĢlardır. Kırım yarımadasında Türk dilini kullanan tüm
Türk halkları Rusların dil, kültür, ekonomik ve siyasi politikaları
sonucunda sözlü geleneklerini ve maddi ve manevi miraslarını
kaybetmiĢlerdir.
ġapĢal, Refarat, 4-5.
S. Gamalov, RazreĢen li Vopros (Opyat v Krımçakskom Alfavite), Krasnıy
Kırım, 28 Ġyunya, 1927
18
19
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1791
1950‟de ünlü Ģarkiyatçı V. Ġ. Filonenko makalesinde,
Kırımçakların etnografi ve tarihî bilgileri yanında 1927‟de
Karasubazar‟da, Zengin‟den kaydettiği yedi Kırımçak türküsünü de
vermiĢti. Bu yazı uzun yıllar boyunca basılmadı, 1972 yılında bazı
değiĢikliklerle Polonya bilim dergisinde “Krımçakskiye Etudı” adı
altında basıldı20. Filonenko, Kırımçak dili ile ilgili lengüistik
araĢtırmasını bu makalesinde yapmıĢtır.
Kırımçaklar
hakkında
Radloff‟un
çalıĢmasından
kaynaklanan görüĢ Sovyet dil bilim çalıĢmalarında değiĢmemiĢtir.
Radloff Kırımçaklara ait folklor malzemesinin Karaylara ait olduğu
görüĢündedir21.
Açkinazi‟nin özel arĢivinde Peysah‟ın22 1973‟te yazdığı
“Kırımçak dili ve yazısı hakkında” baĢlıklı makalesi bulunmaktadır.
Açkinazi, Kırımçakçanın ayrı bir dil olduğu görüĢündedir. Kırımçak
dilinin bazı fonetik özelliklerini de verir. Açkinazi Sovyet dönemi
Türkologları Peysah ve Filoneko‟nun makalelerini dikkate almaz.
Kırımçak konusuyla ilgili 1980‟li yıllardaki çalıĢmalar, 1920‟li
yıllarda Rusya‟da sona eren Yahudi düĢünceleri doğrultusunda devam
etmiĢtir. 1983 yılında çıkan ilk makale Kırımçaklar ve Kırımçak dili
olup Kırımçak varlığı sorununda bilinenlerin tersini söylemektedir.
Çernin, Kırımçak dilini Kırım Tatarcasının etnolekti olduğunu
söyler23. H. Donon Bıt Yevreyem, Yerusalim adlı çalıĢmasında
Kırımçakların Yahudiliğini ispata çalıĢır. Aynı terimi 1979 yılında
Ġsrailli tarihçi M. Zand‟da kullanmıĢtır24.
1987 yılında Ġ. ġ. Koinskiy ve M. S. Polinskaya, SvodiĢ ve
Starostina‟nın metodunu kullanarak Kırımçak dilinin araĢtırmasını
yapmıĢlardı. AraĢtırmanın önemli tarafı ilk defa Kırımçak dilinden
100 sözcüğün ÇağdaĢ Doğu literatürünün sayfalarında yer almasıdır.
Yazarların vardıkları sonuç Ģu olmuĢtur: Oğuz etkisi altında kalan
Kırımçakça ve güney tarafında kullanılan Tatarcanın Kıpçak
grubundan olup olmadığı belli değildir. Bu dil malzemesi Oğuz
grubundan olup Kıpçaklarla iliĢkiler sonucunda alınmıĢ olabilir25. Bir
Filonenko, V., Ġ., Krımçakskie Etudı, Rocznik Orientalistyczny, T.
XXXXV. Z. 1. 1972. 5-35.
21
Radloff, Obrazstı Narodov, 16; Filonenko; Kırımçakskiye Etüdi, 15.
22
Peysah, Kırımçaki, Sovetişe Geymland, IX, 1074, 141-144.
23
Çernin, V. Yu. O., Poyvlenni Etnonima “Krımçak” i Ponyatiya
“Krımçakskiy Yazık, Geografiya i Kultura Etnografiçeskih Grupp Tatar v
SSSR. Moskova, 1983, s. 100.
24
M. Zand, des Krymthchaks, 429.
25
Ġ. ġ. Kozinskiy-M. S. Polinskaya, Ob Adnom Sluçaye Kontaktnogo
Vzaimovliyavinya Rodsvennıh Yazıkov, Krımsko-Tatarskiy-Krımçakskiy-Turetskiy,
20
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1792
yıl sonra Polinskaya görüĢünü değiĢtirir. 1988‟de Sovetskaya
Turkologiya” da Polinskaya, Terminologiya Rodstva u Kırımçakov
adlı çalıĢmasını yayınlar. Polinskaya, çalıĢmanın ön sözünde
Çernin‟in çalıĢmalarından alıntılarla Kırımçak dili ve tarihi hakkında
görüĢlerini ifade eder. “XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Kırımçaklar
konuşma dili olarak Kırım Tatar dilinin diyalekti olan Kırımçakçayı
kullanmışlardır. Genç nesil Kırımçak dilini müstakil bir dil olarak
kabul ettirmek istiyor26. Fakat yaşlı insanlar ve Güney Kırım Tatarları
Kırımçak dilini Tatarca olarak kabul ederler27.
1988 yılında Filistin‟de basılan Kratkaya Yevreyskaya
Ansiklopediya’nın 4. cildinde aynı yazarlar Kırımçak Dili adlı
çalıĢmalarını yayınlarlar28. Kırımçak dili/diyalekti Kırımçakların hem
yazı hem de günlük konuşma dilidir. Kırım Tatar diline çok yakındır,
onun bir varyantı olduğu da söylenebilir. Türk dillerinin Kıpçak
kolundan gelmektedir. Kırım Tatar dilinden ayrılan önemli
özelliklerden biri diyalektin yanında, söz varlığında Arami kökenli
sözcüklerin kullanılması şeklinde ifade ederler. Bu değerlendirme
siyasi değerlendirmedir. Dinin etkisi ile birkaç ödünçleme Arami
kökenli sözcük geçmiĢ olabilir. Bu sınırlı sayıda ve çok azdır.
Yıllardır Kırım yarım adasında birlikte yaĢayan Türk halklarının dili
devrin akademik dili, milli dili, ölçünlü dili Çağatayca olmalıdır. Etnik
Türk boyları arasındaki farklar diyalekt farkıdır.
1992 yılında Bilim Akademisi Dil Enstitüsü için Kırımçak
Dili adlı makale hazırlanmıĢ Kırımçak dili hakkında ses bilgisi, Ģekil
bilgisi ve söz dizimi bilgileri verilmiĢtir29.
Ortaçağ döneminde Kırımçak dili kendi alfabesini
kullanmıĢ yazı dili olarak teĢekkül etmiĢtir30. En erken döneme ait
kaynaklardan birisi XV. asırda Kefe tüccarı Kokos ile Moskova beyi
Ġvan Vasilyeviç‟in mektuplarıdır31. Kokos soyadı Kırımçaklarda
bügünde yaygın olarak kullanılmaktadır. XVI. yüzyıla ait Ritual Kafı
Materiali Raboçego SoveĢaniye Voznikovaniye i Funktsionor ovaniye Kontaknıh
Yazıkov Moskova 1987, s. 56-59.
26
bkz. Filonenko Krımçakskiye Etudı, 9.
27
M. S. Polinskaya-V. Yu. Çernin, “Terminologiya Rodstva u Krımçakakov”,
Sovestkaya Turkologiya, 1988. No. 3, s. 15-16.
28
Kratkaya Yevreyskaya Ansiklopediya, 1988. C.4. s. 612.
29
Devid Rebi. B. M. Açkinazi- Ġ. V. Açkinazi, “Kırımçakskiy”, Yazıki Mira
Türkskiye Yazıki, Moskova 1997, 309-319.
30
V. V. Lebedev, Yevreyskaya Srednovekovaya Rukopisnaya Kniga,
Rukopisnaya Kniga v Kulture Narodov Vostoka Oçerki, I., Moskova, 1987. s.
326.
31
Vaysenberg, Ġstoriçeskiya Gnezda, 1913; Gideleyeviç, Futlar, no:53 1916;
Kotler, Familii Kırımçakov; 83-94.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1793
adlı çalıĢmada Kırımçak dili hakkında önemli bilgiler vardır. Yazarı
ve redakte edeni Moisey Ga-Gole‟dir32. Berlin‟de 1909 yılında eser
için araĢtırma yapmıĢtır. Berlin “Kırımçak cemiyeti duaları onların
konuşma diline (Tavriça tili, Tatar tili,Türki tili çevrilmişti. Cumartesi
vaazları aynı dilde yapılmaktaydı33.
XVIII. yüzyılın baĢlarında Kırımçakların dini yöneticisi ve
lideri olan David Lehno, Ritual Kafı adlı çalıĢmayı yayıma
hazırlamıĢtır ve ön sözünü Kırımçak dilinde yazmıĢtır34. XVIII. asrın
ikinci yarısına ait Karasubazar cemiyet defterleri Kırımçak dilinde
yazılmıĢtır35.
XIX. asırda Kırımçak dilinin özelliklerini taĢıyan ve
Kırımçaklarda yaygın olan conkler vardır. Conklere daha çok folklor
ürünleri yazılırdı. Masallar, türküler, bilmeceler, atasözleri ve
deyimler gibi sözlü kültüre ait ürünler kaydedilirdi. Peysah‟a göre bazı
popüler foklor ürünleri yalnız Kırımçaklar arasında kullanılmıĢtır.
Conklerin içinde Feodosya‟da Purim (Urum) ailesine, Simferopol
(Akmescid)‟den Bohor, Çapiço, Karasubazar‟dan Zengin ailesine ait
olanlar en çok bilinenlerdir36.
Kırımçak dil yadigârlarından birisi de XIX. asırda
Karasubazar cemiyetinin Rusya Ġmparatoru I. Aleksandr‟a yazdıkları
mektuptur. Bu dil yadigârı Kırımçak dilinde Rus transkripsiyon
Ģekliyle Filonenko tarafından yayımlanmıĢtır37. 1862 yılında
Sankpetersburg kütüphanesine Firkoviç‟in koleksiyonu teslim
edilmiĢtir. Teslim edilen eserler arasında Kırımçak diliyle yazılmıĢ
Kırımçak cemiyetleri dil yadigârları da vardır38.
1930 yılında Karasubazar Kırımçakları, DaĢevski
aracılığıyla Asya Müzesine el yazma malzemelerini vermiĢlerdi. Bu el
yazmalarının özetini 1988 yılında Medvedeva yapmıĢtır39. 1984
yılında Leningrad Kütüphanesine Peysah‟ın çalıĢmaları ve
kitaplığından oluĢan koleksiyonu da verilmiĢti. Peysah‟ın
koleksiyonunun listesi Ģu Ģekildedir: Kırımçakça-Rusça Sözlük (93
sayfa), Eski Ġbrani Sözcüklerinin Kırımçak ve Rus Diline Çevirisi (21
sayfa), Kırımçak-Tatar-Rus Sözlüğü (46 sayfa), Kırımçak Sözcükleri,
Folklor ürünleri 1968-1972 (96 sayfa), ayrıca K. Y. Hondo tarafından
Yevreyskaaya Ansiklopediya, 213, Tsinberg, Avraam Krımskıy, 108, 109.
Berlin, Ġstoriçskiye Sudbı, 130. Ġstoriya Yevreyskogo., 1921, s. 82.
34
Ġ. V. Açkinazi, Krımçaki Ġstoriografiçeskiy, 171.
35
Kaya, Krımçakskoy Rukopisi, no, I, 1927. s. 100-105.
36
Peysah, Krımçaki, Sovetişe Geymland, IX; 1974. s. 140.
37
Filonenko, Krımçakskiye Etüdi, s. 11-15.
38
Medvedeva, Sovetskaya Turkologiya, VI, 1988, s, 91.
39
Medvedeva, Sovetskaya Turkologiya, VI, 1988, s,91-99.
32
33
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1794
hazırlanmıĢ Kırımçak Sözcükleri Sözlüğü (82 sayfa), Rus-Kırımçak
Sözlüğü, 1960, (S. D. Yusupova, 15 sayfa). XIX. yüzyılın ikinci
yarısında Kırımçak dilinde Eski İbrani Dilinin Grameri ve L harfine
kadar Yahudi Kırımçak Sözlüğü” de vardır40.
XX. yüzyılın baĢlarında kendi dillerini unutmayan ve
folklorunu bilen insanlar vardı. Karasubazarda yaĢayan Çopr
Spamay41 ve Z. Zengina42, Moskova‟da yaĢayan T. Bohor (S. Y.
Surujin)43 bunlar arasındadır. 1989 Eylül‟ünden 1992 yılı sonuna
kadar Simferopol (Akmescid)‟de Kırımçaklar derneğinde “Pkata
ahtıhın midraĢı” okulu açılmıĢ, Kırımçak dilinin kılavuz kitabı
yayımlanmıĢtı44. Kırımçaklar derneği baĢkanı B. M. Açkinazi (19271992) tarafından hazırlanmıĢ Kırımçak Ata Sözleri ve Deyimler ve
Rusça Kırımçakça, Kırımçakça Rusça Sözlüğü 2004 yılında
yayımlanmıĢtır.
2004 yılına ait Kırımçakça yayın yine David Rebi‟ye
aittir45. Türkiye‟de 2005 yılında Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı‟nda Nesrin Güllüdağ
tarafından Ahat Üstüner danıĢmanlığında doktora tezi yapılmıĢtır46.
Erdoğan Altınkaynak son yıllarda Kırımçaklar‟ın Kültürü, Tarihi ve
Folkloru ile ilgili önemli yayınlar yapmıĢtır47.
Kırımçaklarda Din
AraĢtırmacıların çoğu Kırımçakların Yahudilik dininden
olduğu konusunda aynı görüĢtedirler. Bu konuda Altınkaynak Ģunları
söyler. “Günümüz Kırımçaklarının dini Yahudiliktir. Kendi dillerinde
yaptıkları dualar, çeĢitli dini kitaplar veya mütercimler tarafından
çevrilen kitaplar Tevrattan alıntıdır. Kırımçakların dua kitapları el
40
Lebedev, V., V. Materiali po Krımçakskkomu Yazıku i Folkloru v
Sobranii.239-241.
41
ġapĢal, Referat, 4-5.
42
Filonenko, Krımçakskiye Etüdi, s.16.
43
Lebedev, Materiali po Krımçakskkomu Yazıku, 240.
44
David Rebi, Krımçakskiy Yazık, Kırımçah Tili, Simferopol, 1993. 52 s.
45
David Rebi, Kırımçakskuy Yazık, Krımçaksko- Ruskuy Slovar,
Simferopol, 2004, 224 s.
46
Nesrin Güllüdağ, Kırımçak Türkçesi Grameri, Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamıĢ Doktora Tezi), Elazığ, 2005.
47
Erdoğan Altınkaynak, Kırımçaklar (Kültür-Tarih,-Folklor), Türkistan ve
Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota Yayınları, Hollanda, 2006; Erdoğan
Altınkaynak, Kırımçakların MenĢei ve Bu Konudaki ÇalıĢmaların Değerlendirilmesi,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social
Research Volume 2/7 Spring 2009, s. 11-28.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1795
yazması olarak Kiev‟de basılmıĢtır. Kırımçaklar her gün Hz. Davut‟un
Zebur‟undan okurlar. (Altınkaynak: 2006, 2-3).
Kırımçakların ibadetlerinde ve dua pratiklerinde Tengricilik
dinine ait izler bulmak mümkündür. Bu onların kökenleriyle ilgili
olmalıdır. Entelektüel bir Kırımçak Türkü olan Devid Rebi Ġliç
Kırımçakların dininin tamamen yakıĢtırmalardan hareketle ifade
edildiğini söyler. Bu bilgiyi Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji
Üniversitesi‟nde Görev yaptığım 2004 Ekim‟i ile 2005 Eylül‟ü
arasında görüĢtüğüm Devid Rebi Bey‟den dinlemiĢtim. Altınkaynak
da kitabında aynı ifadeyi Devid Rebi‟den iĢittiğini ifade eder. (bkz.
Altınkaynak: 2006, 23).
Devid Rebi bu ifadeyi Ģu Ģekilde anlatır: “1860‟lı yıllara
kadar Kırımçaklar kaal adını verdikleri ibadethanelerde toplanıp
birlikte ibadet ederlerdi. Bu ibadetlerde söylenen dualar yazılı değildi.
Kırım Hanlığı Rusya tarafından iĢgal edildikten sonra sonra bütün
etnik halkların bir dininin ve ibadethanesinin olması ve orada ibadet
etmesi gerekliydi. Çar‟ın din adamları Kırımçakları Yahudi statüsünde
sayarak onların da Yahudilerle birlikte Sinogoga gitmelerini ister.
Kırımçaklar buna Ģiddetle karĢı çıkarlar, içlerinden birisini Ġstanbul‟a
gönderirler ve bir Haham getirtirler. Haham çok iyi Türkçe bilen
Ortodoks
Yahudi
Medini
Haymshhaya‟dır.
Haymshhaya
Kırımçakların bu güne kadar bildiği ve ibadetlerinde söylediği bütün
Türkçe duaları yasaklar ve Türkçe duaların yerine Arami dualar
öğretir. Okur yazarlık Kırımçaklar‟da az olduğu için ve yalnız
erkekler okuma yazma bildikleri için bu duaları kadınlar
öğrenemiyordu.
1960‟lı yıllarda Karasubazar‟da yaĢayan Kırımçak
aydınlardan Piyer Lakup‟a göre Kırımçaklar sabah ve akĢam olmak
üzer Kallarda Kırım Tatar musiki makamalrında dua etmekteydiler.
Karasubazar‟da üç Kırımçak ibadethanesi vardı. Bu ibadethaneler
kilimle döĢeli idi. YaĢlılar arkalarda oturur gençler ön taraflarda
otururlardı. Ġbadethaneden içeri baĢı açık ve ayakkabı ile girilmezdi.
Ravin, Kırımçaklar arasında hem dini lider hem de yönetici hem de
doktordur. Bu durum ġamanlıkla örtüĢmektedir. Ravinlere her zaman
saygı gösterilir ve unvanlarına Rabbi adını eklerler. Kırımçaklar
kendilerinden yaĢlı veya akran olanlara bu Ģekilde hitap etmezler.
Yahudiler ise kendilerinden büyüklere ve dinen yakın olmayanlara
(Rabbi) Ģeklinde hitap ederler. Kırımçaklar yalnız kendi ravinlerine
saygı gösterirler. Kırımçakların ravinlerinin maddi sıkıntısı yoktur. O,
Yahudilikteki gibi üç yıllığına değil ömür boyu ravin olur. Kırımçak
ravinleri mutlaka evli olmalıdır. Geçimini dini törenle sağlar, bunun
dıĢında hiçbir geliri yoktur. Kırımçaklar, Yahudiler gibi ibadetlerini
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1796
yüksek sesle yapmazlar. Kırımçak duaları Tatar ilahilerine benzer.
Kırımçakların sinagoglarında ön kısımda oturaklar vardır. Bu
oturaklara yalnız aĢkenaziler oturur. Gürcüler halılar üzerine bağdaĢ
kurarak oturabilirler. Kırımçaklarda ihtiyarlar ve saygın insanlar giriĢ
kısmında kapıya yakın oturur, diğerleri ise iyi yerlerde otururlar.
Dua (Ar. i. ç. ed’iye)
Çağırmak, yalvarmak anlamında olup ıstılâhî manâsı kulun
Allah‟ın ululuğu karĢısında kendi zayıflığını ifade ile Allah‟ın
büyüklüğünü dile getirip O‟na hamd ve senâ etmesi; bir hayır ve
nîmet‟in celbi veya bir Ģer veya belânın def‟î için Allah‟a yalvarıp
O‟nun inayâtini dilemesidir. (Ansiklopedik Ġslâm Lügatı; I; 187a)
Dua, sözcüğü Çanga‟da Ģu Ģekilde tanımlanır. 1. Çağırmak;
2. Sızlanarak zikretmek, temenni etmek (Ah, yetiĢ ölüm, nerdesin?!)
demek; 3. Dua etmek; 4. Ġbadet etmek; 5. Yardım etmek, meded
istemek; 6. Ġstemek; 7. TeĢvik etmek; 8. Nisbet etmek; 9.
Ġsimlendirmek; 10. Beddua etmek. (Çanga; 1999; 185 a)
Ġnsanoğlunun bütün baĢarılarına rağmen her zaman
kusurları, aczleri, korkuları, arzu ve ümitleri olmuĢtur ve olacaktır.
Ġnsanlar, yenemeyecekleri korku ve endiĢelerden kurtulmak, gücünü
aĢan arzu ve ümitlere ulaĢmak için bir Yaradan‟a inanmak ve
dayanmak ihtiyacındadırlar. ĠĢte bu ihtiyaçtan dolayı da dua etmenin
gerekliliğini düĢünmüĢlerdir.
Kırımçakca Bir Dua48
Творец наш, Создатель, Бог отцов наших! Прости нам
прегрешения наши, дай нам силы творить добро, сохранить наши
обычаи, язык, доставшиеся нам от древних времѐн.
Аминь!
Bizi, atalarımızı ve her Ģeyi yaratan Tanrım! Günahlarımızı
bağıĢla, iyilik yapmak için bize güç ver! Atalarımızdan (eski
zamanlardan) kalan adetlerimizi, dilimizi koru! Amin
48
2004-20005 Eğitim Öğretim yılında TĠKA tarafından Ukrayna/Kırım Özerk
Cumhuriyeti‟nin Akmescid (Simferopol) Ģehrinde bulunan Kırım Devlet Mühendislik
ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar ve Türk Dili Kafedrasında Misafir Öğretim
Üyesi olarak görevlendirildim. Akmescid Ģehrinde adı geçen Üniversite‟de görev
yaparken Kırım Tatarları dıĢında Akmescitte yaĢayan Türk soylu halklar bende farklı
heyecanlar uyandırmıĢtı. Derslerden fırsat bulduğum zamanlarda gerek Karay gerek
Kırımçak gerek Urum Türkleri ile ilgili belge ve bilgi toplmaya baĢladım.
GörüĢmelerim sırasında David Rebi‟den bu Kırımçak duasını aldım. Aynı dua latin
harfleriyle Altınkaynak‟ta da yer almaktadır.
(bkz. Altınkaynak, Erdoğan,
Kırımçaklar (Kültür- Tarih,-Folklor), Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi,
Sota Yayınları, Hollanda, 2006. s. 92.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1797
Йараданым
Алла,
Аталарымызнынъ
Танърысы!
Гÿнахларымызны бахышла, зехус этмее такъат вер бызге. Эвель
вахытлардан кельген адэтлерымыз, тыльымыз мылетлерымызге
сахлансын.
Амен!
Yardanım Alla! Atalarımıznın Tanrısı! Günahlarımıznı
bahıĢla, zehus etmee takat ver bizge. Evel vahıtlardan kelgen
adetlerımız, tılımız miletlerimizge sahlansın. Amin!
Творец наш! В эти чѐрные трудные дни пусть каждая
родная душа, друг и товарищ, найдѐт в нашем крымчакском доме
веру и надежду. Помоги нам обрести светлую дорогу и увидеть
счастливые дни. Да будет судьба к нам благосклонна, и наши
дети и внуки увидят лучшие времена.
Аминь!
Yaratan Tanrım! Bu kara ve zor günlerimizde Kırımçak‟taki
evimize gelen her dost, arkadaĢ ve yakın ruhlu kiĢiler iman ve inanç
bulsunlar! Sıkıntılı günler gösterme. Güzel günler görmemizi sağla ve
aydınlık bir geleceğe kavuĢturmayı nasip et. Çocuklarımıza
torunlarımıza bahtlı ömürler ve güzel günler yaĢat. Amin!
Йараданым Алла! Бу кърымчах эвымыздэ эр догъмыш
адам, дост – аркъадаш инан – ишанч тапсын бу къара, къыйын
кÿнлерны чекмее. Йардым эт бызге йарых йол, частлы-бахтлы
кÿнлер кöрмее. Къысмет олса, балаларымыз, ахтыхларымыз
частлы йашарлар, даа гÿзель кÿнлер корсынлер. Амен!
Yaradanım Alla! Bu Kırımçah evimizde er doğmıĢ adam,
dost arkadaĢ ınan-ıĢanç tapsın bu kara, kıyın künlerni çekmee. Yardım
et bizge yarıh yol, çastlı-bahtlı künler körmee. Kısmet olsa,
balalarımız, ahtıhlarımız çastlı yaĢarlar daa güzel künler körsinler.
Amin!
Вразуми нас всегда помнить об ушедших от нас в
лучший мир, вспоминать в молитвах своих покойных отцовматерей, дедушек и бабушек, братьев и сестѐр – всех своих
родных и близких. Пусть души их молятся за нас. Аминь!
Ölülerimizi her zaman hatırlamamız için akıl ver bize!
Ebediyete göçmüĢ büyüklerimize, eĢlerimize (kocalarımıza)
analarımıza, kardeĢ ve kız kardeĢlerimize bütün akrabalarımıza
ölenlerimize duacı olmamız için bize akıl ver! Onların ebediyete
göçmüĢ ruhları bizlere duacı olsunlar! Amin!
Йахшы фыкырлер вер бызге Öльгенлерны анъмаа,
къадыш
этмее
раметльы
ата-аналарымызгъа,
пкъатапкъаналарымызгъа,
акъайларымызгъа,
къардаш
ве
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1798
къызкъардашларымызгъа – эпсы тувгъанларымызгъа. Чъанлары
дувачъы олсын.
YahĢı fikirler ver bizge ölgenlerni anmaa, kadıĢ etme
rametli, ata-analarımızga, pkata-pkanalarımızga, akaylarımızga,
kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga- epsi tuvganlarımızga, canları duvacı
olsın.
Мѐртвым – покой, живым – милосердие.
Аминь!
Амен!
Амен!
Ölülerimize rahmet, yaĢayanlarımıza merhamet (et) Amin!
Öльгенлерге – рамет, сагъ къалгъанларгъа – мерамет.
Ölenlerge- ramet, sağ kalganlarga- meramet, Amin!
Amin!
Чокъ йашлар версын Алла чъумле кърымчахларгъа.
Çok yaĢlar versin Alla cümle Kırımçahlarga. Amin!
Rusça ve Kırımçakça verilen iki dilli dua metninin çeviri
yazısı yapılıp, dua Türkiye Türkçesine aktarılmıĢtır. Kırımçakça
duanın dizini yapılıp; Kırımçakça duadan hareketle Kırımçak dili
hakkında bilgi verilecektir. Duada geçen sözcüklerden hareketle
Kırımçakça‟nın ses, Ģekil ve köken bilgisi açıklanmaya çalıĢılacaktır.
DİZİN
adam (A): insan
er doğmıĢ adam dost arkadaĢ
ahtıh: torun
a.+larımız balalarımız
akay: koca, eĢ.
a.+larımızga
rahmetli
ata
analarımızga
pkatapkata
pkanalarımızga akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
alla (A.): Tanrı
a. yaradanım
amen (A): tasdik, kabul.
ana: anne.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1799
a.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga
akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
an-: yad etmek.
a.-maa ölgenlerni
arkadaş: arkadaĢ, dost.
er doğmıĢ adam dost a.
ata: baba, ced.
a.+larımıznın tanrısı
bahışla-: affetmek, ihsan etmek, lutfetmek.
b.- günahlarımıznı
bahtlı: talihli, kutlu.
b. çastlı künler körme
bala: çocuk, yavru.
b.+larımız ahtıhlarımız
biz: Ģahıs zamiri.
b.+ge takat ver
b.+ge yardım et
b.+ge yahĢı fikirler ver bizge
bu: bu.
b. kara kıyın künlerni çekmee
b. kırımçah evimizde
can (F): can, ruh.
c.+ları duvacı olsın
cümle (A): bütün.
c. kırımçahlarga
çastlı: talihli, Ģanslı.
ç. bahtlı künler körmee
ç. yaĢarlar
çekmee-: çekmek, duçar olmak.
ç.- bu kara kıyın künlerni
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1800
çok: fazla, uzun (metinde uzun anlamındadır).
ç. yaĢlar versin
daa: daha, çok, fazla.
d. güzel künler körsinler
doğ-: doğmak.
d.-mıĢ er adam dost arkadaĢ
dost (F): arkadaĢ.
er (F): her, bütün"
doğmıĢ e. adam dost arkadaĢ
duvacı (Ar.+T. Du‟a+cı): Allaha yalvaran
canları d. olsın
epsi (<F. hep+T. si): tamamı, bütünü.
e. tuvganlarımızga
et-: yapmak, etmek, eylemek.
e yardım et.bizge
e.-me kadıĢ
e.-mee zehus
ev: ev
e.+imizde bu kırımçah
evel (<Ar. evvel): ilk, önce.
e. vahıtlardan kelgen adetlerımız tılımız
fikir (A): düĢünce.
f.+ler yahĢı f.+lerver bizge
günah (F): suç.
g.+larımıznı bahıĢla
güzel: hoĢ, iyi.
daa g. künler körsinler
ınan: iman.
ıĢanç ı. tapsın
ışanç: inanç.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1801
ı. ınan tapsın
kadış: ölenleri hatırlama.
k. etme
kal-: kalmak.
k.-ganlarga sağ kalganlarga meramet
rahmet etmek”
(A) “Ģefaat etmek
kara: kara, metinde acı, kötü.
bu k. kıyın künlerni çekmee
kardaş: kardeĢ.
rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga akaylarımızga
k. ve kızkardaĢlarımızga
kırımçah: Kırımçak.
bu k. evimizde
k.+larga cümle kırımçahlarga
kısmet (A): hisse, nasip, pay”
k. olsa
kıyın: güç, zor.
bu kara k. künlerni çekmee
kızkardaş: bacı, kız kardeĢ.
k.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga
akaylarımızga kardaĢ ve k.larımızga
körmee-: görmek.
çastlı-bahtlı künler körmee.
kör-: görmek.
k.-sinler daa güzel künler
kün: gün.
k.+ler daa güzel künler körsinler
k.+lerni bu kara kıyın künlerni çekmee k.ler k.ler çastlı bahtlı
k.+ler
meramet (A): bağıĢlamak.
sağ kalganlarga m.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1802
milet (A): topluluk.
m.lerimizge sahlansın
ol-: olmak.
o.-sa kısmet
o.-sın canları duvacı
öl-: ölmek.
ö.-genlerni anmaa
ö.-enlerge ramet
pkana (Rus.): ana tarafından ebevynler.
p.+larımızga rahmetli ata analarımızga pkata p.+larımızga
akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
pkata (Rus.): baba tarafından ebevynler.
p. rahmetli ata analarımızga p. pkanalarımızga akaylarımızga
kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
ramet (A): rahmet.
r. ölenlerge
r.+li rahmetli ata analarımızga pkata
akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
pkanalarımızga
sağ: sağ, ölü olmayan.
s. kalganlarga meramet
sahlan-: korunmak.
s.-sın miletlerimizge
takat (A): güç, kuvvet.
t. ver bizge
tanrı: Allah.
t.+sı atalarımıznın tanrısı
tap-: bulmak.
t.-sın ınan ıĢanç
tıl: dil, lisan.
t.+ımız evel vahıtlardan kelgen adetlerımız
tuvgan: doğan, doğmuĢ.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1803
t.+larımızga epsi
vahıt (A. vakt): vakit, zaman.
v.+lardan evel vahıtlardan kelgen adetlerımız tılımız
ver-: vermek.
v.- takat ver bizge
v.- yahĢı fikirler ver bizge
v.-sin çok yaĢlar
yahşı: güzel, iyi.
y. fikirler ver bizge
yaradan: yaradan.
y.+ım alla
y.+ım alla
yardım: yardım.
y. et bizge
yarıh: ıĢık, aydınlık.
y. yol
yaş: çağ, ömür.
y.+lar çok yaĢlar
yaşa-: yaĢamak.
y.-rlar çastlı
yol: yol.
y. yarıh
zehus (Yun. Zeus): Tanrı.
Tanrıların kralı, en büyük tanrı,
Olimpos'un ve Tanrılar da dahil olmak üzere her Ģeyin
yöneticisi.
z. etmee
Notlar
1. ahtıh: torun. akıt- (ED:81 a)
ahtıhlarımız balalarımız
Sözcüğün kökeni ah-ı-t-ı+h Ģeklinde olmalıdır. ahtıh
sözcüğü metonimik kullanılmıĢtır. ak- hareket etmektir. Bulunduğu
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1804
yerden taĢmaktır, çoğalmaktır. Torun soyun devamıdır. Neslin
türemesi ve çoğalması demektir.
Kelime içi ve sonunda k>h değiĢimi Oğuz grubu
lehçelerinden Azerbaycan Türkçesi‟nin karekteristik özelliğidir. Ön
seste ise Hakas, Tuva, Yakut ve ÇuvaĢ lehçelerinde görülür49.
Kırımçakçada bu sesin görülmesi yalı boyu Kırım Tatar ağızlarının
özelliği olmalıdır. Ünsüz değiĢmeleri‟nden sızıcılaĢma örneğidir.
ahtıhlarımız balalarımız
sahlansın miletlerimizge
vahıtlardan evel vahıtlardan kelgen adetlerımız tılımız
yahşı fikirler ver bizge
yarıh yol
2. akay: koca, eĢ.
aka<aga ünlüler arasında bulunan /q/ sesinin tonlulaĢarak
/ğ/ ye dönüĢmesi Kıpçak Türkçesinin önemli ses özelliklerinden
biridir50.
akay<aka ey sözünden akay Ģeklinde kısaltma olmalıdır.
rahmetli ata analarımızga pkatapkata
akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
pkanalarımızga
3. h>
Türkçede h sesi ile sözcük baĢlamadığı için söz baĢı, içi,
sonu /h/ düĢer. Bu durum Kıpçak Türkçesi eserlerinde dahi
görülmektedir51. Karamanlıoğlu‟nun da belirttiği gibi son seste ünsüz
düĢmesi Kıpçak grubundaki eserlerde görülür.
alla yaradanım
er doğmıĢ adam d. arkadaĢ
epsi tuvganlarımızga
bu kırımçah evimizde
kırımçahlarga cümle kırımçahlarga
Gürer Gülsevin, “Türkiye Türkçesi Ağızlarında ≠h Sesi Üzerine” TDAY-B
2001/I-II, TDK, Yay., Ankara, 2003, s.130.
50
Süer Eker, Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi,
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi,
Ankra, 1998, s. 169.
51
Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK, Yayınları,
Ankara, 1994, s. 21.
49
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1805
sağ kalganlarga meramet
ramet ölenlerge
rametli rahmetli ata analarımızga pkata pkanalarımızga
akaylarımızga kardaĢ ve kızkardaĢlarımızga
4. -ğ->-h- değişmesi
söz içi -ğ-, -h- ye dönüĢmüĢtür. Sibirya Tatar Türkçesinde
alıntı sözcüklerde sürekli ünsüzler arasında görülen ses değiĢmeleri52
metinde Türkçe sözcükte görülmüĢtür. Bu durum dil kullanıcılarından
çok dilin kullanım sıklığı ve yayılma alanı ile ilgilidir. Dar çevrede
kapalı toplumda kullanılan Kırımçakcanın milli ve akademik bir
dilinin olmaması Ģeklinde açıklanabilir.
bahışla günahlarımıznı
5. çastlı: talihli.
çastlı bahtlı künler körmee
çastlı yaĢarlar
çastlı<Ģanslı süreklileĢme ses olayı‟nın sızıcılaĢma
konusunda değerlendirilmelidir. ç->Ģ- ses değiĢmesi Kuzey Batı Türk
Lehçelerinden Kazak, Karakalpak ve Nogay Türkçesinin karakteristik
özelliğidir53. Ģanslı sözcüğü sızıcılaĢma ile ön ses Ģ-<ç- „ye dönüĢmüĢ
iç sesteki –n- sesi akıcı, tonlu, diĢ-diĢ eti ünsüzü; -s- tonsuz, sızıcı diĢdiĢ eti ünsüzünün etkisiyle düĢmüĢtür. çast<Ģans olmuĢtur. Çastlı
sözcüğü bahtlı sözcüğü ile ikileme olarak kullanılmıĢtır.
6. duvacı: (Ar.+T. Du‟â+cı): “Allaha yalvaran, dua eden”.
duvacı sözcüğünde dar yuvarlak /u/ ünlüsünün etkisiyle iç
seste –v- ünsüzü türemiĢtir. Mehmet Kara, özellikle ÇuvaĢçada
yuvarlak ünlülerin yanında türeyen –v- ünsüzüne dikkat çeker.54
Kıpçak Lehçe grubunda görülen /u/ sesi genel Türkçedeki /o/ sesinin
karĢılığıdır ve genellikle ilk hecede görülür.
canları duvacı olsın
7. ışanç: inanç.
ıĢanç ismi Clauson‟da iĢen- (ED:264a) Ģeklinde
geçmektedir. Clauson bu sözcüğün aynı anlama gelen ınanErcan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008, s. 180.
Ercan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008, s. 166.
54
Mehmet Kara, “ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde “v” Eksenli Ses Olayları”, IV,
Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-29 Eylül 2004) Bildirileri, TDK, Yay.,
Ankara, 2007, s. 907-908.
52
53
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1806
sözcüğünün etkisiyle ünlülerin kalınlaĢmıĢ olabileceğini belirtir.
Kuzey Batı Türk lehçelerinde ıĢan-fiili yaĢamaktadır. Bu fiil Kırımçak
dua metninde ınan ıĢanç Ģeklinde ikileme olarak geçmektedir.
KalınlaĢma olayı eskicil sözcüklerde görülmektedir.
ışanç ınan tapsın tılımız evel vahıtlardan kelgen adetlerımız
8. kadış: “ölenleri hatırlama, yâd etme duası”.
kadış sözcüğü David Rebi‟nin hazırlamıĢ olduğu sözlükte
Ģöyle geçer: (kadıĢ: pominalnaya molitva.) Anlamı “(ölenleri)
hatırlama, yad etme duası” Ģeklinde açıklanmaktadır.. (Rebi:2004,
124).
kadış sözcüğüne “ölenleri hatırlama, yâd etme” anlamıyla
tarihî ve modern Türk dilinde ilk kez geçmektedir. (bkz. Rebi:2004,
124). 9. tuvgan
Ġlk hecede /o/ ünlüsünün daralarak /u/ ya dönüĢmesi Tatar,
BaĢkurt ve Sibirya Tatar Türkçesi ağızlarının karekteristik özelliğidir.
Sibirya Tatar Türkçesi‟nde ilk hecede bulunan bütün /o/ ların /u/ ya
dönüĢümü mümkündür55. Metnimizde tek örnekte ilk hecede /o/
ünlüsünün daralarak /u/ ya dönüĢümü görülmektedir. Ġki ünlü arasında
kalan /-ğ-/ ünsüzü sızıcılaĢarak diĢ-dudak ünsüzü /-v-/ ye dönüĢür56.
Sözcük tog- köküne sıfat-fiil eki -gan eki gelerek oluĢmuĢtur. toggan>togan/doğan Doğu ve Batı Türkçelerindeki Ģeklidir. Kıpçakça
Ģekillerde ise fiilin kökündeki son ses g‟nin v‟ye dönüĢmesi
sonucunda toggan>tovgan>tuvgan Ģekli ortaya çıkmıĢtır.
tuvganlarımızga epsi
Sonuç
1. Kırımçaklar, Kırım yarımadasında Türk halklarının
çoğunlukta olduğu Simferopol (Akmescid), Akyar (Sivastopol), Kerç,
Kefe (Feodosya)‟da yaĢarlar.
2. Kırımçaklar asgari bin yıldır Kıpçak soylu halklarla
birlikte Kırım yarımadasında yaĢayan Tatar, Nogay, BaĢkurt,
Karakalpak, Karay, Urum etnik Türk halklarından birisidir.
3. Kırımçak dili Kırımçaklarında ifade ettiği gibi Çağatay
dilinin bakiyesi olmalıdır.
4. Kırımçak dilini Kıpçak dil grubu içinde değerlendirmek
doğru olsa gerektir.
55
56
Ercan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008, s. 129-130.
Ercan Alkaya, age., s. 168.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1807
5. Sovyet coğrafyasında yaĢayan bütün Türk soylu halklarda
olduğu gibi Kırımçak dili de Rusça‟dan fazlasıyla etkilenmiĢtir.
6. Uzun yıllardır Kırım Tatarları ile birlikte yaĢadıkları için
dillerinde Kırım Tatarcasının dillik özellikleri yer almaktadır.
7. ıĢanç, kadıĢ gibi az tanıklı, seyrek tarihî Türkçe
sözcüklerin uzun yıllardır Kırımçakların sözlü muhayyilesinde
yaĢadığını ve Kırımçakça konuĢurlar tarafından kuĢaktan kuĢağa
akatarıldığını bize göstermektedir.
8. ahtıh sözcüğünde alduğu gibi ak-t-ı+h gibi Türkçe sözcük
yapımına uygun sözcüklerin türetilmesi Kırımçak Türklerinin Türkçe
düĢündüğünün en açık ispatı olmalıdır.
9. Kırımçaklardan kalan bu kısa dua metninde bir çok dillik
özelliğin tarihî ve modern Türk lehçeleri ile dillik olarak örtüĢmesi
Kırımçakların Türk soylu halk olduklarının ispatı olsa gerektir.
KAYNAKÇA
AÇKĠNAZĠ B. M; İmene Kırımçakov, Problemi Ġstorii Krıma,
Tezisı Dokladov Nauçnoy Konferantsıy, Simferopol
1991.Vıp. I.
AÇKĠNAZĠ Ġ. V; K Voprosu Ob Etnogeneze Krımçakov v
Sovetskoy İstoriografii, Materiali Po Arheologii, İstorii i
Etnogrfii Tavrii, Simferopol, 1990. Vıp. I.
ALKAYA Ercan, Sibirya Tatar Türkçesi, Ankara, 2008.
ALTINKAYNAK Erdoğan, “Kırımçakların MenĢei ve Bu Konudaki
ÇalıĢmaların Değerlendirilmesi”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi The Journal of International
Social Research Volume 2/7 Spring 2009. s.11-28.
ALTINKAYNAK Erdoğan, Kırımçaklar (Kültür- Tarih,-Folklor),
Türkistan ve Azerbaycan AraĢtırma Merkezi, Sota
Yayınları, Hollanda, 2006.
ANSİKLOPEDİK İSLÂM LÜGATI, DanıĢman
Tercüman yayınları, Ġstanbul, 1982.
Salih
Tuğ,
CLAUSON Sir Gerard, An Etymological Dictionary of PreThirteenth Century Turkish, Oxford 1972.
ÇANGA Mahmut, Kur’an-ı Kerim Lugatı, TimaĢ Yayınları,
Ġstanbul, 1999.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Abdullah KÖK
1808
ÇERNĠN V. Yu. O., Poyvlenni Etnonima “Krımçak” i Ponyatiya
“Krımçakskiy
Yazık,
Geografiya
i
Kultura
Etnografiçeskih Grupp Tatar v SSSR. Moskova, 1983.
EKER Süer, Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses
Bilgisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 1998.
FĠLONENKO V., Ġ., Krımçakskie Etudı, Rocznik Orientalistyczny.
T. XXXXV. Z. 1. 1972.
GÜLSEVĠN Gürer, “Türkiye Türkçesi Ağızlarında ≠h Sesi Üzerine”
TDAY-B 2001/I-II, TDK, Yay., Ankara, 2003. s. 129-146.
KARA Mehmet, “ÇağdaĢ Türk Lehçelerinde “v” Eksenli Ses
Olayları”, IV, Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-29
Eylül 2004) Bildirileri, TDK, Yay., Ankara, 2007. 15031524.
KARAMANLIOĞLU Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK,
Yayınları, Ankara, 1994
KAYA I. S., Qrımçak Balaları içün Ana Tilinde Alfebet ve Oquv
Kitabı., Krım, 1928.
LEBEDEV V., V.; Materiali po Krımçakskkomu Yazıku i
Folkloru v Sobranii. E. Ġ. Medevedev L., Ya.; Kollektsii
Karaimskih i Krımçakskih Rukopisey v Lo İnstituta
Vostokovedeniya, AN SSSR, Sovetskaya Turkologiya,
1988.
MOSKOWĠTCH W., V. Tukan., Ouelque traits caracteristiques du
parler des Jüifs Krimtchaks de Crimee, Massorot., 1986.
PEYSAHA, Voprosı Sovetskoy Turkologii, Tezisı Dokladov i
Soobşeny, AĢhabad, 1985.
POLĠNSKAYA M. C., V. Yu. Çernin, Terminologiya Rodstva u
Krımçakov, Sovetskaya Turkologiya, 1988.
POLĠNSKY M., Crimean Tatar and Krymchak: classification and
descrription, The Non-Slavic languages of the USSR.
Linguistic Studies. Second Series. Chicago, 1992.
POLĠNSKY M., The Krimchaks: History and Texts, Ural-Altaische
Jahrbücher, 1991.
REBĠ D., B. M. Açkinazi- Ġ. V. Açkinazi, Kırımçakskiy, Yazıki
Mira Türkskiye Yazıki, Moskova 1997.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009
Türk Dini Tarihine Katkı...
1809
REBĠ D., B. M. Açkinazi, Ġ. V. Açkinazi, Turki Tilderi, Qırımşaq
Tılı, Qazırgı Zaman Tılderi, Astana, 2002.
REBĠ David, Kırımçakskuy Yazık, Krımçaksko- Russkiy Slovar,
Simferopol, 2004.
REBĠ David, Krımçakskiy Yazık, Kırımçah Tili, Simferopol, 1993.
ġAPġAL S., M.; Skazka Na Yazıke Krımskih Evreev (Krımçakov),
Napisannaya v Karasubazare, Letom 1911 G. , Zapiski
Vostoçnogo Arhelogiçeskogo Obşestva, Protokolı., 23.
IV-V.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/8 Fall 2009