Yükseköğretimde Din Eğitimi

Bölüm 8 Zeynep Kaya 1 YÜKSEKÖĞRETİMDE DİN EĞİTİMİ 8.1. Cumhuriyet Dönemi İlahiyat Fakültelerinin Tarihsel Gelişimi 8.1.1. Dârul’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi 8.1.2. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 8.1.3. Yüksek İslam Enstitüleri (YİE) 8.1.4. İslâmî İlimler Fakültesi 8.1.5. 1980 Sonrası İlahiyat Fakülteleri 8.2. İlahiyat Fakültelerinin Kuruluş Amaçları 8.2.1. İlahiyat Fakültelerinin Ders Programları 8.2.2. İlahiyat Fakültesi Programı Yararlanılan Kaynaklar 1 Dr. Öğr. Üyesi, Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi YÜKSEKÖĞRETİMDE DİN EĞİTİMİ 8.1. Cumhuriyet Dönemi İlahiyat Fakültelerinin Tarihsel Gelişimi Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde, yüksek din öğretiminin tarihi gelişimini anlayabilmek için; Cumhuriyetin ilanından önce Osmanlı son dönemi eğitim kurumları içinde yüksek din öğretiminin konumunu bilmek gerekmektedir. Zira, Cumhuriyet’in ilanı ile beraber yönetim sistemi değişse de ilk başlarda kurumlar bazında bir süreklilikten bahsetmek mümkündür. Osmanlı İmparatorluğu kuruluş ve yükseliş dönemlerinde yüksek din öğretimi medreselerde verilmekteydi. Osmanlı modernleşmesi olarak adlandırılan süreç ile birlikte her alanda başlayan yenileşme hareketleri, eğitim alanına da yansımış ve Batılı tarzda eğitim kurumlarının açılması ilerleyen aşamalarda yüksek din öğretiminin de modern üniversite bünyesi içine alınması ile sonuçlanmıştır. Medreselerden ayrı olarak üniversite bünyesi içinde İlahiyat Fakültesi'nin kuruluşunu, II. Abdülhamit döneminde, 1 Eylül 1900 tarihinde İstanbul’da açılan Dârülfünûn-ı Şâhâne' deki Ulûm-ı Âliye-i Dîniye (Yüksek Dini İlimler-İlahiyat) şubesi ile başlatmak mümkündür.2Ulûm-ı Âliye-i Dîniye (İlahiyat) şubesi, üniversite bünyesinde Edebiyat ve Hikmet (Felsefe) şubesi, Ulûm-i Riyâziyye ve Tabîîyye (Fünun) şubesi ile birlikte de almıştır. 3 Diğer iki bölümde Halis Ayhan, “İlahiyat Fakültesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 11 Haziran 2020). 3 İsmail Kara, “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri Dinî Kurumlar mı, Laik Kurumlar mı?”, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2/1 (2009), 4. 2 210 öğretim süresi üç yıl iken öğrenim süresi dört yıl4 olan Ulûm -ı Âliye-i Dîniye şubesinde; Tefsir, Hadis ve Usulü, Fıkıh ve Usulü, Kelâm ve Târîh-i Dîn-i İslâm dersleri okutulmuştur ve şubeye 10’u sınavsız olmak üzere 30 öğrenci alınmıştır. 1912 yılında Ulûm-ı Şer'iyye olarak isim değişikliğine uğrayan şube,5 1914 yılında medreselerin ıslahı konusunda bir takım düzenlemelere gidilmesi ve İstanbul’daki medreselerin hepsinin "Dâru'l-Hilafeti'l-Aliyye Medreseleri" adı altında birleştirilmesiyle6 Süleymaniye Camii avlusunda bulunan "Medresetü'l-Mütehassısîn"e devredilerek Darülfünun dâhilinde kalmasına gerek görülmemiş ve ilga edilmiştir.7 Bununla birlikte, medreselerde dini eğitim-öğretim- istenilen düzeyde olmamakla ve sürekli eleştiri almakla birlikte- 1924 yılına kadar devam etmiştir. 8.1.1. Dârul’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi 1923 yılında Cumhuriyet’in ilan edilmesi ile kurulan Türkiye Cumhuriyeti, pek çok alanda olduğu gibi eğitim alanında da yeniden bir yapılanmaya gitmiştir. 1924’te çıkarılan Tevhîd-i Tedrisât Kanunu, Osmanlı son döneminde iyice belirgin hale gelen mektep-medrese ikilemini sonlandırmış; kanun ile tüm eğitim kurumları Maarif Vekâletine bağlanmıştır. Kanunun 4. Maddesi yüksek din öğretimi ile ilgili; “yüksek din uzmanları yetiştirmek amacıyla Dâru’l-Fünûn’da bir İlâhiyat Fakültesi ve imam-hatiplik gibi dinî hizmetlerin ifası için görevlilerin yetişmesi maksadıyla da ayrı okullar (ki bunlar İmam-Hatip Okullarıdır) açılacaktır.”8 hükmünü içermektedir. Bahsi geçen fakültenin, daha önce üniversite bünyesinde açılan “Şer'i İlimler Şubesi"nin9 yeniden hayat bulmuş şekli olduğu söylenebilir. Halis Ayhan, “İlahiyat Fakültesi”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 256. 5 Kara, “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri”, 3-4. 6 Zeki Salih Zengin, “ll. Meşrutiyet Döneminde Osmanlılarda Medreselerin Islah Çalışmaları”, Diyanet İlmi Dergi 34/ 2 (1998), 46. 7 Ayhan, “İlahiyat Fakültesi”. 8 Mustafa Öcal, Osmanlı’dan Günümüze, Türkiye’de Din Eğitimi (İstanbul: Düşünce Kitabevi, 2011), 85; Halis Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi (İstanbul: İFAV, 1999), 27. 9 Münir Koştaş, “Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ö.s. (1999), 147. 4 211 1924 yılında açılan ve öğrenim süresi üç yıl olan fakülte; ilk etapta, Süleymaniye Medresesi’nin kapatılmasının ardından burada okur iken açıkta kalan 400’den fazla öğrencinin alınması suretiyle eğitim-öğretime başladı.10 Bununla birlikte, özel ve resmi liseden mezun olanlar yapılacak olan Arapça ve Farsça sınavından başarılı olmak şartı ile fakülteye girebilmekteydi. Lise düzeyinde İmam-Hatip Okulu mezunları da kayıt yaptırabilme hakkına sahipti. Ancak, 1926 yılında tüm yükseköğretime alınacak öğrencilerde lise mezuniyeti şartı aranması ile bu hak ortadan kalmış oldu.11 Fakültenin programında yer alan dersler şöyle idi: "Tefsir ve Tefsir Tarihi, Hadis ve Hadis Tarihi, Fıkıh Tarihi, Kelâm Tarihi, Mabadü'ttabiiyat,(Metafizik) Tasavvuf Tarihi, Tarih-i Edyan, İçtimaiyat(sosyoloji), Ruhiyat(Psikoloji), Ahlak, İslâm Felsefesi Tarihi, İçtimai Ruhiyat (Din sosyolojisi), Tarih-i Felsefe, Türk Tarih-i Dinisi ve İslâm Tarihi.”12 İlâhiyat Fakültesi 1933 yılına kadar, yıldan yıla azalan öğrenci sayısına rağmen, faaliyetlerini sürdürmüştür.13 1933 tarihinde Dâru’lFünûn’un kapatılarak yerine İstanbul Üniversitesi açılmış; ancak yeni üniversite bünyesinde İlahiyat Fakültesine yer verilmemiştir.14 İlahiyat Fakültesi’ne kayıtlı olan öğrenciler ve eğitim veren hocalar, Edebiyat Fakültesi bünyesinde açılan “İslam Tetkikleri Enstitüsü” ne devredilmiştir.15 Fakülteye yeni öğrenci alınmaması ve öğretim üyelerinin tayinlerini ve emekliliklerini gerekçe göstererek kurumdan ayrılması sonucu işlevsiz kalan enstitü, 1936 yılında kapatılmıştır.16 Cumhuriyet tarihinin ilk ilahiyat fakültesinin kapanmasında öğrenci yokluğu bir gerekçe olarak gösterilmektedir. Ancak, fakülte programından Arapça, Farsça derslerinin çıkarılması ve imam-hatip Öcal, Türkiye’de Din Eğitimi, 374. Recai Doğan, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din eğitimi-Öğretimi ve Yapılan Tartışmalar”, 75.Yılında Türkiye’de Din Eğitimi Öğretimi, hz. Fahri Unan-Yücel Hacaloğlu (Ankara: Türk Yurdu Yayınları, 1999), 259260. 12 Emre Dölen, “Osmanlıdan Cumhuriyete Darülfünûnda’da İlâhiyat Öğretimi”, Dârülfünûn İlâhiyat Sempozyumu Tebliğleri,( İstanbul: 2010), 120. (Parantez içi açıklamalar bölüm yazarına aittir.) 13 Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, 47. 14 .Ekmeleddin İhsanoğlu, “Dâru’l Fünûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 13 Haziran 2020). 15 .Mahmut Kaya, “İslâm Tetkikleri Enstitüsü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 16 Haziran 2020). 16 Kostaş, “Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi”, 148-149. 10 11 212 okullarının da kapanması ile mezunlarının öğretmenlik yapma şansının kalmaması fakültenin cazibesini doğal olarak azaltmıştır.17 Ayrıca, mezunların Diyanet İşleri Başkanlığı kadrolarına, fakülte mezunu derecesiyle değil bir alt dereceden atanmaları da başka bir hak kaybı olarak gerçekleşmiştir. İlmî zihniyeti ve imam-hatip mezunlarını kabul etmemesi, ihtiyaç duyulan din görevlilerini yetiştirmede yetersiz kalması18 gibi hususlarda eleştiri alan fakültenin kapanması ile yüksek din öğretimi alanındaki eğitim-öğretim uzun bir kesintiye uğramıştır. 8.1.2. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türkiye’de Cumhuriyet’in ilanı ile beraber başlayan süreçte din eğitimi ve öğretimi alanı oldukça dalgalı bir seyir izlemiştir. 1924 yılında açılan İmam-Hatip Okulları ve İlahiyat Fakültesi’nin 6 yıl sonra kapması, beraberinde din derslerinin kademeli olarak örgün eğitimden kaldırılmasının19 toplumsal hayat üzerinde oldukça olumsuz etkileri olmuştur. Devletin katı laiklik politikasının bir sonucu20 olarak yorumlanabilecek bu tablo neticesinde insanlar dinlerini öğrenme ve din hizmeti alma imkânından mahrum kalmışlardır. Bu durumun çözüme kavuşması gereği başta dönemin iktidar partisinin kendi içinde, TBMM’de ve basın yayın organlarında dile getirilmiştir.21 Gelişmeler neticesinde 1948 yılında, “Din meselelerinin sağlam ve ilmî esaslara göre incelenmesini mümkün kılmak, meslekî bilgisi kuvvetli ve düşünüşünde ihatalı din adamlarının yetişebilmesi için gerekli şartları sağlamak maksadıyla memleketimizde de garptaki örneklerine benzer bir İlâhiyat Fakültesi’nin kurulması” teklifi ile İlahiyat Fakültesi kurulması için TBMM’ye bir tasarı sunulmuştur. 22 Tasarının yürürlüğe girmesi ile, Öcal, Türkiye’de Din Eğitimi, 385-386. Halit Ev, “Yükseköğretimde Din Öğretimi”, Din Eğitimi, ed: Mustafa KöylüNurullah Altaş (Ankara: Gündüz Yayıncılık, 2012), 253-254. 19 Beyza Bilgin, Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri (Ankara: Emel Matbaacılık, 1980), 46. 20 Tahsin Banguoğlu, Kendimize Geleceğiz (İstanbul: Derya Dağıtım, 1984) , 56. 21 Bkz. Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi; Zeynep Nevzatoğlu, Basında Din EğitimiÖğretimi Laiklik Tartışmaları (1945-1960) (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005). 22 İsmet Parmaksızoğlu, Türkiye’de Din Eğitimi (Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1966), 29. 17 18 213 21 Kasım 1949'da Ankara Üniversitesi bünyesinde açılan İlahiyat Fakültesi’nin ilk programında yer alan dersler şu şekilde belirlenmiştir: Arapça, Farsça, Yabancı Dil (İng. Alm. Fr.), Sosyoloji, Mantık ve İlimler Felsefesi, İslam Dini ve Mezhepleri Tarihi, İslam Sanatı Tarihi, Mukayeseli Dinler Tarihi.23 Uzun bir aradan sonra yüksek din öğretimi vermesi ve özellikle din görevlisi yetiştirmesi beklenen Ankara İlahiyat Fakültesi’nin ilk programının bu beklentiyi karşılamaktan oldukça uzak olduğu görülmektedir. Aslında, yeni fakültenin programında -1924’teki İlahiyatın bir nevi Sosyoloji Fakültesi programına sahip olduğu itirafından hareketle“İslâmî bilginin esas, sosyolojik bilgilerin yardımcı” olacağı, İsmail Hakkı Baltacıoğlu tarafından ifade edilmekle birlikte24 ilk yıllarda; fakülteye, 1924’tekinde olduğu gibi laik ve modern ilmî düşüncenin hâkim olması prensip olarak kabul edilmiştir.25 Dört yıllık lisans seviyesinde öğretim yapan fakülte, lise mezunu öğrencileri kabul etmiş daha sonra açılacak olan İmam-Hatip Lisesi mezunlarını kabul etmemiştir. Bu durum, 1971-1972 öğretim yılında kadar devam etmiş, bahsi geçen öğretim yılında imam-hatip mezunları fakülteye alınmaya başlanmıştır.26 İlahiyat Fakültesi programları ilerleyen yıllarda, çeşitli değişikliklere uğramış, 1972 yılında öğretmen olmak isteyenler için program dışı olarak pedagojik formasyon dersleri ile öğretmenlik uygulama çalışmaları konulmuştur.27 Yine 1972 yılında yapılan değişiklikle, birinci sınıfta yalnız Arapça ve Kur'an-ı Kerim dersleri okutulmak üzere öğretim süresi 5 yıla çıkarılmış 28 4. ve 5. Sınıfta bir bölümleşmeye gidilerek, Tefsir ve Hadis Bölümü ile Kelam ve İslam Felsefesi bölümü oluşturulmuştur. Fakülte mezunları, mezun oldukları bölüm dikkate alınmaksızın, İmam-Hatip Liseleri’ne meslek dersi, ortaöğretim kurumlarına Din Bilgisi Öğretmeni olarak atanabilmiş ya da Diyanet İşleri Başkanlığı’nda görev alabilmişlerdir.29 Münir Kostaş, “Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (1989), 8-11. 24 Öcal, Türkiye’de Din Eğitimi, 393. 25 Parmaksızoğlu, Türkiye’de Din Eğitimi, 29. 26 Ev, “Yükseköğretimde Din Öğretimi”, 254. 27 Şevki Aydın, “Öğretmen Yetiştiren Kurumlar Olarak İlahiyat Fakülteleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6 (1995), 63. 28 Suat Cebeci, “ Cumhuriyet Döneminde Yüksek Din Öğretimi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ö.s (1999), 229. 29 Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 404. 23 214 8.1.3. Yüksek İslam Enstitüleri (YİE) 1949 yılında kurulan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, yüksek din öğretimi alanında önemli bir boşluğu doldurmuştur. Ancak fakülte, 1949 yılında ilkokullara isteğe bağlı din derslerinin konulması30 1951 yılında ilkokula dayalı birinci evresi dört, ikinci evresi üç yıllık olan İmam-Hatip Okulları’nın açılması31 ve 1956'da isteğe bağlı din dersleri ortaokulları kapsayacak şekilde genişletilmesi gelişmeleri karşısında ortaya çıkan meslek dersi ve din dersleri öğretmeni ihtiyacını karşılamada yetersiz kalmaktaydı.32 Ayrıca, Ankara İlahiyat Fakültesi’nin lise mezunu öğrencileri kabul etmesi dolayısıyla, İmam-Hatip Okulu mezunlarının gidebileceği bir yükseköğretim kurumu da mevcut değildi. Bunlara ilaveten, mevcut İlahiyat Fakültesi haricinde, imamlık ve vaizlik gibi görevleri daha lâyıkıyla yapabilecek din görevlilerini yetiştiren bir kuruma olan ihtiyaç din eğitimi ile ilgilenen çevrelerce dile getiriliyordu.33 Bahsi geçen ihtiyaçlar doğrultusunda, 1959 yılında, öğrenim süresi 4 yıl olan yalnız İmam-Hatip Okulu mezunlarının girebildiği ilk “Yüksek İslâm Enstitüsü” İstanbul’da açıldı.34 Enstitü, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı yüksekokul statüsünde idi.35 Enstitü'nün amacı ilgili kararda "Orta ve muadili okullarımıza yeter derecede ehliyetli din dersleri öğretmeni yetiştirmek, bu arada memleketimizin muhtaç olduğu müsbet ve hayatî bilgilerle mücehhez din bilginleri yetişmesine zemin hazırlamak…”36 şeklinde ifade edilmiştir. Yüksek İslam Enstitüsünün ilk programında yer alan dersler ise Tablo 8.1’de verilmiştir. Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, 118. Nahid Dinçer, 1913’ten Günümüze İmam-Hatip Okulları Meselesi, hz. Ertuğrul Düzdağ, (İstanbul: Şule Yayınları, 1998), 97. 32 Mustafa Öcal, “İlahiyat Fakültelerinin Tarihçesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I/I (1986), 118. 33 Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, 224-226. 34 Mustafa Öcal, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Din Eğitimi- Öğretimi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998), 252. 35 Suat Cebeci, Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye’de Din Eğitimi (Ankara: Akçağ Yayınları, 2005), 195. 36 Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, 235. 30 31 215 Tablo 8.1.Yüksek İslâm Enstitüsünün ilk programı37 Kur’ân-ı Kerîm Tasavvuf Tarihi Vücûh İlmi Ahlâk Tefsir İslâm Felsefesi Tarihi Belâgat-ı Kur’âniyye Mantık Hadis İslâm tarihi Siyer Muasır İslâm Ülkeleri Tarih ve Coğİlm-i Tevhid rafyası Kelâm Arap Dili ve Edebiyatı İslâm Hukuku Dinî Psikoloji Fıkıh Dinî Pedagoji Usûl-i Fıkıh İslâm Sanatları Tarihi İslâm Dini ve Mezhepleri Tarihi Hitabet ve İrşad Mukayeseli Dinler Tarihi Dinî Mûsiki İslâmî Türk Edebiyatı Tarihi Yabancı Dil (Almanca, Fransızca, İngilizce), İnkılâp Tarihi Enstitü programı, çok sayıda ve çok çeşit ders içermesi bakımından oldukça yüklü bir program olmuştur. Ayrıca, kuruluş amaçlarından biri öğretmen yetiştirmek olan kurumun ilk programında formasyon derslerine de yer verilmemiştir. Bu eksiklik, 1972'deki program değişikliğinde pedagojik formasyon derslerine ve öğretmenlik uygulamasına yer verilmek38 1978 programında ise öğretmenlik alan dersleri diye ayrı bir ders grubu oluşturulmak suretiyle giderilmiştir.39 Enstitü; İmam-Hatip Okulu mezunlarını sınavla kabul etmiştir. Enstitü mezunları, Ankara İlahiyat Fakültesi mezunları ile aynı atama haklarına sahip olmuşlardır. 1979 yılında, Ankara İlahiyat Fakültesi’ndekine benzer, ancak bu sefer istihdam alanına katkı sağlayan üçlü bir bölümleşme uygulaması denenmiştir. Tefsir-Hadis ile Fıkıh-Kelam bölümünden mezun olanların İmam-Hatipler’de meslek dersi öğretmeni ve Diyanet personeli; İslâm Dini Esasları bölümü mezunlarının ise Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öğretmeni olarak atanmaları öngörülmüş fakat, Mustafa Öcal, “Yüksek İslam Enstitüsü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Erişim Tarihi 20 Haziran 2020). 38 Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi (MEBTD), Milli Eğitim Bakanlığı (1971), 1682, 255. 39 Program için bkz. Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi (MEBTD), Milli Eğitim Bakanlığı (1978), 1975. 37 216 mezunların her tür göreve atanmaları bu bölümleşmeyi faydasız kılmıştır. Enstitü öğrencilerinin mezuniyet şartları ise; 1971 yılından itibaren öğretmenlik ve din görevliliği uygulaması ile seminer çalışmalarına ilaveten mezuniyet tezi yapma zorunluğu olarak belirlenmiştir.40 Yüksek İslâm Enstitüleri’nin kuruluş kanunlarının olmaması, devlet bütçesinden en az mali destek gören kuruluşlar olması,41 kurulduğu günden itibaren nitelik ve nicelikçe yeterli öğretim elemanına sahip olmamaları,42 programlarının çok sık değişmesi gibi dezavantajlarına rağmen- belli bir boşluğu doldurmaları sebebiyle- sayılarında artış yaşanmış; İstanbul’un ardından sırasıyla Konya,-Kayseri, İzmir, Erzurum, Bursa, Samsun, Yozgat İslam Enstitüleri açılmıştır.43 Ancak enstitülerin; yüksekokul statüsünde olması, lisansüstü eğitim yaptırma imkânının olmaması44 ve üst paragrafta ifade edilen diğer eksiklikler öğrenciler açısından enstitüler kapanıncaya kadar sürekli şikâyet konusu olmuştur. 8.1.4. İslâmî İlimler Fakültesi 1971 yılı yüksek din öğretimi kurumlarının programlarında köklü değişikliklerin yaşandığı bir tarih olmuştur. Aynı tarihte, Ankara İlahiyat ve Yüksek İslam Enstitüleri’nin amaçlarına benzer bir amaçla yeni bir fakülte daha kurulmuştur. Erzurum’da kurulan İslami İlimler Fakültesi, İmam-Hatip Okulu mezunlarına üniversiteye girme imkânı45 Yüksek İslam Enstitüsü mezunlarına da doktora yapma imkânları tanımıştır.46 Fakültenin kuruluş amacı; 1983 yılında yayımlanan fakülte bültenine göre, “Kütüphanemizi dolduran her çeşit kitabı ve arşivlerimizi dolduran her çeşit vesikayı çözüp değerlendirecek, Müslüman Türk kültürünü, bilimsel kaynaklarına inebilecek kapasitede İslami ilimler bilen, tedrisi amaçlanan din eğitiminin orta ve yüksek dereceli okullarda Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 416-422. Halis Ayhan, “Yüksek İslâm Enstitülerinde Din Eğitimi ve Problemleri”, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri (23-25 Nisan 1981), (İstanbul: İlahiyat Vakfı Yayınları, 1982), 374-375. 42 Kara, “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri”, 14. 43 Aydın, Türkiye’de Din Eğitimi, 239; Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, s. 415; 44 Cebeci, “ Cumhuriyet Döneminde Yüksek Din Öğretimi”, 231. 45 Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 259. 46 Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, 223. 40 41 217 öğretmenliğini yapabilecek, araştırmacı ve öğretim elemanı olarak üniversitelerde, memleketi kalkındırmada manevi cephe teşkil etmek üzere Diyanet İşleri Başkanlığında istihdam edilecek pedagojik şahsiyet kazanmış nesiller yetiştirmek.”47 olarak tanımlanmıştır. Buradaki ifadelerden fakültenin, geniş çaplı ilmi araştırmalar yapabilen, İslami ilimler alanına hâkim ilim adamları yetiştirmeyi önceleyeceği gibi bir anlam çıkarılabilse de uygulama diğer fakültelerden farklı olmamıştır. Fakülte; ilk yılı hazırlık olmak üzere, 5 yıllık lisans eğitimi veren bir yükseköğretim kurumu olarak kurulmuştur.48 Diğer fakülteler gibi lise mezunu öğrencileri almak durumunda olan fakülte, üniversitenin aldığı bir karar ile, meslek okulları ve bilhassa İmam-Hatip Lisesi mezunları için %40 kontenjan ayırmıştır.49 Fakültenin 1971-1972 yılındaki ilk programında, çok çeşit ve sayıca fazla ders yer almıştır. Fakültede, üçüncü sınıftan itibaren başlayan; Tefsir ve Hadis Bölümü, Kelâm ve İslâm Felsefesi Bölümü, Fıkıh ve İslâm Hukuku bölümü, İslâm Dil ve Edebiyatları Bölümü olmak üzere dört bölüm yer almıştır.50 1975-76 yılı program değişikliğinde bölümler, dördüncü sınıftan itibaren Tefsir ve Hadis Bölümü, Kelâm ve İslâm Felsefesi Bölümü olmak üzere iki bölüme düşürülmüş51 bölümleşmenin, mezunların görev atamalarında herhangi bir etkisi olmamasının öğrencilerin şikâyetine sebep olması dolayısıyla, 1977-78 öğretim yılında tüm bölümler programdan kaldırılmıştır.52 Fakültenin ilk programında -tüm bölümler dikkate alındığında- yer alan dersler şu şekildedir: − Kur’an-ı Kerim, − Retorik, − İslâm Dini Esasları, − Tefsir ve Usûlü, − Hadis ve Usûlü, − İslâm Hukuku, Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 424-425. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Öğretim ve İmtihan Yönetmeliği (AÜİİFÖİY), Resmi Gazete 13903 (22 Temmuz 1971), 2-3. 49 Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 424-425. 50 (AÜİİÖİY, 22 Temmuz 1971). 51 Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Öğretim ve Sınav Yönetmeliği (AÜİİFÖSY), Resmi Gazete 15314 (2 Ağustos 1975), 8-9. 52 Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 426. 47 48 218 − Tevhid ve Kelâm, − Tasavvuf ve Tarihi, − Fıkıh, − Fıkıh Usûlü, − Mukayeseli İslâm Hukuku, − İslâm Felsefesi ve Kelâm, − İslâm Felsefesi ve Tasavvuf, − İslâm –Türk Edebiyatı, − İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, − Paleografi, − İslâm Sanatları Tarihi, − İslâm Tarihi ve Siyer, − Dinler Tarihi, − Pedagoji, − Mantık ve Cedel, − Sistematik Felsefe, − Felsefe Tarihi, − Mantık, − Okkült Bilgisi, − Türkçe Kompozisyon, − Türkçe Dil Bilgisi, − Osmanlıca, − Devrim Tarihi, − Yabancı Dil ve − Farsçadır.53 Çok fazla sayıda ders içeren fakülte programı, her şeyden biraz verip hiçbir şey verememe durumuna düşülmesi ve din görevlisi olacakların alması gereken zorunlu bazı derslerden yoksun olması bakımından eleştirilmiştir.54 Bölümler kapatıldığında ders programı Yüksek İslam Enstitüsü programına benzetilmiştir.55 Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 260.; Her ders her bölümde yer almamaktadır. Örneğin Tevhid ve Kelam dersi sadece Kelam ve İslam Felsefesi Bölümünde okutulmaktadır. Ders isimleri bölümlere göre farklılık gösterebilmektedir. 54 M. Şevki Aydın, Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Yetiştirme ve İstihdamı (1923-1998) (Kayseri: İlahiyat Bilimleri Araştırma Vakfı Yayınları, 2000), 109-116. 55 Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 260. 53 219 Fakülte öğrencilerinden, öğretmen olmak isteyenlere formasyon dersleri; Edebiyat fakültesinde devam edecekleri bir programla verilmiş; programda öğretmenlik uygulaması ile beraber, Eğitime Giriş, Eğitim Sosyolojisi, Eğitim Psikolojisi, Türk Eğitim Tarihi Teşkilatı, Rehberlik ve Eğitim İdareciliği dersleri yer almıştır. Bu dersleri alan öğrencilere; “Pedagoji Öğrenimi Görmüştür” yazılı bir belge verilmiştir.56 Fakülte mezunları, diğer yüksek din öğretimi kurumlarında olduğu gibi Diyanet personeli olarak atanmışlardır. İslami İlimler Fakültesi bu isimle kurulan ilk fakülte olarak, 1982 yılında tüm yüksek din öğretimi kurumlarını ilgilendiren düzenlemeye kadar, eğitim-öğretim hayatına devam etmiştir. 8.1.5. 1980 Sonrası İlahiyat Fakülteleri 1981 yılı Türkiye’deki yükseköğretim kurumları kurumsal ve idari anlamda bir yeniden yapılanma sürecinin içine girmiştir. 1981'de çıkarılan 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu ile tüm yükseköğretim kurumları “Yükseköğretim Kurulu (YÖK)” çatısı altında toplanmış, akademiler üniversitelere dönüştürülürken; eğitim enstitüleri de eğitim fakültelerine dönüştürülmüş, meslek yüksekokulları üniversitelere bağlanmıştır.57 Kanun kapsamında, Yüksek İslam Enstitüleri ve İslami İlimler Fakültesi de, İlahiyat Fakültesi'ne dönüştürülerek her biri bulunduğu ildeki üniversiteye bağlanmıştır.58 Ancak, Yozgat Y. İ. Enstitüsü daha önce kapatıldığı için fakülteye dönüşmemiş,59 yeni yapılanma ile sekiz tane İlahiyat Fakültesi ortaya çıkmıştır. Bu yeni düzenleme ile beraber, tüm İlahiyat Fakülteleri’nin öğretim süresi, ilk yılı hazırlık olmak üzere, 5 yıl olmuştur. 20 saat Arapça, 5 saat Kur'an-ı Kerim ve 1 saat İslam Dini Esasları derslerinin okutulduğu hazırlık sınıfından muaf olmak için sene başında yapılan sınavda başarılı olmak gerekmekteydi.60 Fakültelere giriş, genel ve meslek lisesi mezunlarının merkezi sınav sisteminde (ÖSYS) yeterli puan almaları ile gerçekleşiyordu.61 Şevki Aydın, Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni, 110. Yükseköğretim Kurulu (YÖK), “ Yükseköğretim Kurulu Tarihçe” (Erişim 2 Temmuz 2020). http://yok.gov.tr/web/guest/tarihce, Erişim Tarihi: 26.09.2018 58 Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, 242. 59 Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 432. 60 Aydın, “Öğretmen Yetiştiren Kurumlar Olarak”, 67. 61 Öcal, “İlahiyat Fakültelerinin Tarihçesi”, 120. 56 57 220 Fakültelerin lisans eğitim programı, üç grup dersten oluşmuştur: Mesleki dersler, genel kültür ve öğretmenlik formasyon dersleri. Genel kültür dersleri olarak; tüm yükseköğretim kurumlarında ortaklaşa okutulan Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Türk Dili ile Yabancı dil dersleri mecburi; Beden Eğitimi veya Güzel Sanatlardan biri de "seçmeli" olarak okutulmuştur. Bütün öğrencilerin almak mecburiyetinde olduğu formasyon dersleri, 9 çeşit olarak programda yer almıştır. Toplamda 39 çeşit dersle beraber bir seçmeli dersin yer aldığı programdan mezun olmak için, üç hafta süreli öğretmenlik uygulaması ve lisans tezi yapmak da zorunlu tutulmuştur.62 1983-1984 yılındaki program Tablo 8.2’de verilmiştir.63 Tablo 8.2. 1983-1984 yılındaki program Arapça Kur’an-ı Kerim İslâm Dini Esasları Tefsir Usûlü Hadis Usûlü Tefsir Türk-İslâm Sanatları Tarihi Dinler Tarihi Din Sosyolojisi Din Psikolojisi Din Eğitimi Din Felsefesi Hadis İslâm Kurumları Tarihi İslâm Hukuk Usûlü İslâm Hukuku İslâm Mezhepleri Tarihi İslâm Tarihi Yeniçağ Felsefesi Tarihi Mantık Kelâm Tasavvuf Türk-İslâm Edebiyatı İlkçağ Felsefesi Tarihi İslam Felsefesi Tarihi Seçmeli (Musiki- Paleografi- Farsça Atatürk İlke ve İnkılâpları Araştırma Teknikleri Eğitime Giriş Eğitim Sosyolojisi Eğitim Psikolojisi Eğitim Yönetimi Eğitim Programları ve Öğretim Yöntemleri Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Eğitim Teknolojisi Rehberlik DKAB Özel Öğretim Yöntemleri Uygulama Türk Dili Yabancı Dil Beden Eğitimi Güzel Sanatlar ve Fakülte programı, daha sonra geçirdiği değişikliklere rağmen, ders sayısını fazlalığı, din hizmetleri alanına da eleman yetiştiren bir kurum olmasına karşılık din hizmetleri ile ilgili uygulama ya da derslere yer Halit Ev, Türkiye’de Yüksek Din Öğretimi Kurumları ve Öğretmen Yetiştirme (İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2003), 261 63 Ev, Türkiye’de Yüksek Din Öğretimi Kurumları ve Öğretmen Yetiştirme, 261-262. 62 221 vermemiş olması dolayısıyla eleştirilmiştir. Nitekim ilerleyen yıllarda seçimlik bir ders olarak “Hitabet ve Mesleki Uygulama” programa dâhil edilmiştir.64 Fakülte mezunlarının istihdam alanları daha önceki yükseköğretim kurumlarında olduğu üzere aynı kalmıştır. 1980 yılında yaşanan değişikliklere ek olarak, “Din Eğitimi” alanını ilgilendiren çok önemli bir gelişme de meydana gelmiştir. 1980 tarihinde, ilk olarak Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi bünyesinde "Din Eğitimi Kürsüsü” kurulmuştur.65 Kürsünün kurulması ile beraber “Din Eğitimi” dersi de müfredatta yerini alabilmiştir. Bundan sonraki tarihlerde bu bilim dalı, ilahiyat fakültelerinin eğitimci yetiştirme fonksiyonunu vurgulayan eserler ortaya koyduğu gibi, okullarda okutulmakta olan din derslerinin programlarının hazırlanmasında da aktif görev almıştır. 1991-1992 yılından itibaren ilahiyat fakültelerinin idari-akademik yapılanması değişikliğe uğramış ve hala mevcut olan üç bölüm oluşturulmuştur. Temel İslam Bilimleri, Felsefe ve Din Bilimleri, İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü.66 Bu yapılanma istihdam alanlarına dönük değildir, ancak müfredatta yer alan derslerin dağılımının belirlenmesine bu bölümler esas alınmaktadır. İlahiyat fakülteleri, 1997 yılına kadar, tek bir program ve diploma ile öğretmenlikten vaizliğe kadar otuz farklı alanda göreve atanan eleman yetiştirmiştir. 1997 yılında YÖK’ün öğretmen yetiştiren kurumları yeniden yapılandırma çalışmaları, öğretmen yetiştiren bir kurum olarak67 İlahiyat Fakültesi’ni de kapsamış ve 1998-1999 öğretim yılından itibaren bünyesinde eğitim fakülteleri bulunan üniversitelerdeki İlahiyat Fakülteleri “ İlahiyat Lisans Programı” ve “İlköğretim Din Kültürü Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Programı” olmak üzere iki ayrı bölüme ayrılmıştır.68 Bu Ev, Türkiye’de Yüksek Din Öğretimi ve Öğretmen Yetiştirme, 69. Nevzat Y. Aşıkoğlu, “Din Eğitimi Bilimi’nin Türkiye’de Bağımsız Bir Bilimsel Disiplin Olarak Doğuşu ve Gelişimi”, Diyanet İlmi Dergi 30/3 (1994), 87-88. 66 N.Yaşar Aşıkoğlu, “Yüksek Öğretimde Din Eğitimi ve Öğretimi,” Din Eğitimi El Kitabı, ed: Recai Doğan-Remziye Ege (Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2012), 220. 67 1989 yılında İlahiyat Fakülteleri resmen “öğretmen ve eğitim uzmanı yetiştiren yükseköğretim kurumları” olarak kabul edilmiştir. Bkz.Öğretmen ve Eğitim Uzmanı Yetiştiren Yükseköğretim Kurumlarında Parasız Yatılı veya Burslu Öğrenci Okutma ve Bunlara Yapılacak Sosyal Yardımlara İlişkin Kanun, Resmi Gazete 20215 (4 Temmuz 1989), Kanun no. 3580, 2. 68 Aşıkoğlu, “Yüksek Öğretimde Din Eğitimi ve Öğretimi”, 221. 64 65 222 bölümleşmenin uygulamaya konulmasında, 1997-1998 öğretim yılından itibaren kesintisiz sekiz yıllık ilköğretim uygulamasının başlatılması ve bu okulların 4 ve 5. sınıflarında yer alan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin branş öğretmenleri tarafından okutulması ihtiyacı etkili olmuştur.69 Yeni düzenleme ile hazırlık sınıfı kaldırılarak her iki bölüm için de dört yıllık bir program öngörülmüştür. Ancak, diğer bölümde program içinde verilen pedagojik formasyon dersleri, İlahiyat Lisans Programı’ndan çıkarılmıştır. İlköğretim Din Kültürü Ahlak Bilgisi Öğretmenliği bölümü 1998-1999 öğretim yılından itibaren 11 İlahiyat Fakültesi bünyesinde açılarak öğretime başlamıştır.70 İstihdam olarak, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği programını tamamlayanlar ilköğretimde görev alırken; İlahiyat Lisans Programını tamamlayanlar Diyanet İşleri Başkanlığı teşkilatında görev almışlardır. İlahiyat Lisans programını bitirenlerden liselerde Din Kültürü ve İmam- Hatip Liselerinde meslek dersi öğretmeni olmak isteyenler için ise “Alan Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans Programı”ndan mezun olma şartı getirilmiştir.71 İlk olarak sadece Ankara Üniversitesi bünyesinde, belirli kontenjan dâhilinde verilen tezsiz yüksek lisans programı açma hakkı, 2008-2009 öğretim yılında diğer bazı üniversitelere de tanınmıştır. Ancak72 2010 yılında bu uygulamadan vazgeçilerek İlahiyat ve Fen-Edebiyat fakültesi gibi kurumlara “Formasyon Sertifika Programı” düzenleme hakkı verilmiştir.73 Son olarak YÖK, 2017 yılında İlahiyat Fakülteleri’ndeki derslerin kredisini 150 ile sınırlandırarak 25 kredilik pedagojik formasyon derslerinin program içinde, lisans eğitimi sırasında, verilmesine karar vermiştir.74 Aydın, Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni, 125. Öcal, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi, 439-440. 71 Yükseköğretim Kurulu (YÖK), Öğretmen Yetiştirme ve Eğitim Fakülteleri(19822007),( Ankara:2007), 57. 72 Mevlüt Kaya- Bayramali Nazıroğlu, “İlahiyat Fakültelerinde Pedagojik Formasyon Derslerinin Tarihi Gelişimi” Modern Dönemde İlahiyat Eğitimi Müfredatı ve Yöntem Tartışmaları (Uluslararası Katılımlı Çalıştay (19-25 Temmuz 2010),( 2011), 136. 73 Yakup Keskin, “Yeterlilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Bölümlerinin Değerlendirilmesi”, Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 5/3 (Aralık 2015), 306. 74 Yükseköğretim Kurulu (YÖK), K. 75850160-104.01.07.01-43446 (23 Haziran 2017). 69 70 223 İlköğretim Din Kültürü Ahlak Bilgisi Öğretmenliği bölümünün açılması ile İlahiyat Fakülteleri’ne, ilk defa, istihdama yönelik bir bölümleşme imkânı sağlamıştır. Ancak, 2006 yılında, YÖK’ün öğretmen yetiştirme ile ilgili yeni düzenlemelere gitmesi neticesinde, İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği bölümü İlahiyat Fakülteleri'nin bünyesinden alınarak Eğitim Fakülteleri’ne devredilmiştir.75 2012 yılında ise karardan geri dönülmüş ve bölüm; eğitim fakültelerinden alınarak tekrar İlahiyat Fakülteleri’ne aktarılmıştır.76 Son yapılan değişiklik ile ise, İlahiyat Fakülteleri’ne aktarılan İlköğretim Din Kültürü Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Bölümü’ne, YÖK’ün 17.04.2014 tarihli kararı ile öğrenci alımı durdurulmuştur.77 2010 yılında yüksek din öğretimi açısından önemli bir gelişme yaşanmıştır. Bu tarihten itibaren çeşitli vakıf üniversiteleri bünyesinde yüksek din öğretimi kurumları açılmasına izin verilmiş, 2011 sonrasında yüksek din öğretimi kurumlarında isim çeşitliliğine gidilmiştir.78 Hali hazırda yüksek din öğretimi sahasında “İlahiyat Fakültesi” ve “İslâmi İlimler Fakültesi” olmak üzere amaçları, programları ve istihdam alanları benzer iki farklı kurum faaliyet göstermektedir. Türkiye’de yüksek din öğretimi alanındaki güncel durum hakkında şunları söylemek mümkündür: Yüksek din öğretimi ön lisans, lisans ve lisans tamamlama düzeyinde sürdürülmektedir. Ön lisans eğitimi, Anadolu Üniversitesi (Türkçe ve Arapça), Atatürk Üniversitesi olmak üzere iki üniversite bünyesinde faaliyet göstermedir. Açık öğretim İlahiyat ön lisans programı için YGS-4 puan türünde en az 150 puan alınması gerekmektedir. Lisans eğitimi veren İlahiyat ve İslâmi İlimler fakültelerinin bir kısmında %100 Arapça, %100 İngilizce ilahiyat programları Nurullah Altaş, “Türkiye’de Din Öğretimine Öğretmen Yetiştirme Sorunu ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümleri”, IV. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri, (Ankara: 2009), II/ 909. 76 Aşıkoğlu, “Yüksek Öğretimde Din Eğitimi ve Öğretimi”, 222. 77 Şahin Kızılabdullah, “Dün, Bugün ve Gelecek Üçgeninde İlköğretim Din Kültürü Ahlak Bilgisi Eğitim Programları”, 21.Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi, 5/13 (Şubat 2016), 33. 78 İbrahim Aşlamacı, “Din Eğitimi Politika ve Uygulamalarında Ak Partinin 15 Yılı”, Ak Partinin 15 Yılı Toplum, hz: İsmail Çağlar-Ali Arslan, (İstanbul : Seta, 2017), 200. 75 224 bulunduğu gibi %30 Arapça program uygulayan fakülteler de bulunmaktadır. Fakültelerde zorunlu Arapça sınıfı, YÖK kararı gereği, fakültelerin en az %30 Arapça programa sahip olması ile mümkündür. 2005-2006 yılından itibaren uygulanan İLİTAM (İlahiyat Lisans Tamamlama) programı ise önlisans mezunlarına uzaktan eğitim yoluyla, dikey geçiş sınavında başarılı olmak kaydıyla, lisans tamamlama imkânı sağlamaktadır. Hali hazırda 11 Üniversite bünyesinde İLİTAM programı açık bulunmaktadır. Ayrıca Ankara, İstanbul, Marmara, Uludağ, Necmettin Erbakan, 29 Mayıs Üniversiteleri bünyesinde Uluslararası İlahiyat programı devam etmektedir. Ülkemizde 4’ü yurt dışında79 olmak ve 60 tanesi İlahiyat, 40 tanesi İslâmi İlimler olmak üzere, 104 tane yüksek din öğretimi kurumu bulunmaktadır. 8.2. İlahiyat Fakültelerinin Kuruluş Amaçları İlk kuruldukları günden bu yana, İlahiyat Fakültesi’nin kuruluş amacının ne olduğu, buna uygun bir yapılanma ve programın nasıl şekillenmesi gerektiği tartışma konusu olmuştur. Bir kurumda verilecek eğitimin amacı, eğitimin niçin verilmesi gerektiğini belirlediğinden; derslerin isimlerinden, kredilerine ve derslerde uygulanacak yöntem ve ölçme değerlendirme yöntemlerine kadar pek çok eğitim sürecini etkilemektedir. Konuyla ilgili olarak, Cumhuriyet dönemi ile başlayan yeni süreçte kurulan İlahiyat Fakülteleri’nin kuruluş amaçlarına bakarak bir değerlendirmede bulunmak mümkündür. Ancak şu bir gerçektir ki; İlahiyat Fakülteleri’nin Türk üniversite sistemi içinde ne tür bir fakülte olduğu veya olması gerektiği ciddi bir şekilde tartışılmış değildir. 1924 yılında açılan İlahiyat Fakültesi’nin amacı, bir önceki bölümde ifade edildiği üzere, “yüksek diniyyat mütehassısları yetiştirmek" idi.80 Bu ifadeden, İlahiyat Fakültesi’nin amacının din görevlisi yetiştirmek olmadığı anlaşılmaktadır. Fakültenin programına bakıldığında, daha sonra İlahiyat Fakültesi’nde hocalık yapmış İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun sonraki yıllarda Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi-Beşeri Bilimler Fakültesi/İlahiyat; Yakın Doğu Üniversitesi- İlahiyat; Kıbrıs Sosyal Bilimler Üniversitesi-Dini İlimler Fakültesi/İlahiyat; Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi-İslam Bilimleri/İlahiyat. 80 Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 272. 79 225 belirttiği gibi, “bir nevi sosyoloji fakültesi”81 imajı verdiği görülmektedir. Yine Baltacıoğlu, 1933’de üniversite reformu yapılmadan önce, yeni üniversite içerinde yer almasını beklediği İlahiyat Fakültesi’nin, bir meslek mektebi değil; din âlimleri ve mütefekkirleri yetiştirmesi gerektiğini ifade etmiştir.82 Buradaki beklentinin, dinin ilmi esaslara uygun olarak incelenmesi şeklinde ifade edilebilecek dönemin eğitim ve din politikasına uygun olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi açılırken ve açıldıktan sonra da de fakültenin nasıl bir fonksiyon icra etmesi gerektiği; yani amacı konusunda farklı fikirlerin olduğu görülmektedir. Kanun tasarısında amacı; “Din meselelerinin sağlam ve ilmî esaslara göre incelenmesini mümkün kılmak, meslekî bilgisi kuvvetli ve düşünüşünde ihatalı din adamlarının yetişebilme” olarak ifade edilen İlahiyat Fakültesi’ne, bir öncekine benzer şekilde, din görevlisinden ziyada din adamı yetiştirme görevi yüklenmiştir. Ancak dönemin sosyal şartları dikkate alındığında, din görevlisi yetiştiren bir fakülte beklentisinin toplumda had safhada olduğu hatırlanmalıdır. Nitekim Ahmet Hamdi Akseki, o dönemde yazdığı raporda, İlahiyat Fakültesi ile din âlimi ve yetkin din görevlisi yetiştirecek müessese arasında ayırım yapmakta ve memleketin her sahadaki dinî ihtiyaçlarını karşılayabilecek, İslâm âlimleri yetiştirebilecek gerçek bir din müessesesi vurgusunda bulunarak mevcut İlahiyatın yetersizliğine dikkat çekmiştir.83 Burada, fakülteyi kuran irade ile halkın fiili beklentisinin örtüşmemesinden kaynaklanan bir amaç probleminden söz etmek mümkündür. 1982'de yeniden yapılandırılan İlahiyat Fakülteleri’nin amaçlarından hiç söz edilmemiştir. 1998-1999 öğretim yılında uygulamaya konulan son programında ise, "İlahiyat Lisans Programı, "Kur 'an’ı refererans alan, kültürel mirası değerlendirebilen, yaşanan hayatı yorumlayabilen ve problemlere çözüm üretebilen ilahiyatçılar yetiştirme" hedefine yönelik olarak hazırlanmıştır.” ifadeleri yer almaktadır. Bugün, İlahiyat Fakülteleri mezunlarının imam, müezzin, Kur’an kursu öğreticisi, imamhatip meslek dersi öğretmeni, din kültürü ahlak bilgisi dersi öğretmeni, Doğan, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat”, 262. Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 272. 83 A. Hamdi Akseki, “Din Tedrisatı ve Dini Müesseler Hakkında Bir Rapor”, Sebilürreşad, V/ 105 (Haziran 1951), 100-105. 81 82 226 dini danışman, manevi destek uzmanı, manevi rehber olarak atandığı göz önüne alındığında “ilahiyatçı” kavramının bu meslekleri icra eden herkesi kapsadığı sonucu çıkarılabilir. Burada sıralanan mesleklerden her birinin, genel anlamda bir ilahiyatçı olan her kişi tarafından ilave bir formasyona gerek kalmaksızın başarıyla yürütülemeyeceği bir gerçektir.84 Yukarıdaki süreç göz önüne alındığında; İlahiyat Fakültesi’nin amaçlarında, zaman içerisinde şartlara ve ihtiyaçlara göre bir farklılaşmalar yaşanmış ve son tahlilde istihdam alanlarına dönük bir amaç anlayışı ön plana çıkmıştır denilebilir. Ancak mezunların, İHL ve DKAB öğretmenliği ile beraber DİB bünyesinde, vaiz, Kur’an kursu öğreticisi, din görevlilerinin hizmet alanlarının genişlemesi ile beraber cezaevi vaizi; hastane, huzur evi, yurtlar, çocuk ıslah evleri vb. yerlerde manevi danışman/rehber olarak çalışma ihtimali ilahiyatın amaçlarının tespitini zorlaştırmaktadır.85 Bugün İlahiyat Fakülteleri’nin din adamı/görevlisi mi din âlimi mi yetiştireceği sorusu hala cevap bulmuş değildir. Hali hazırda; İlahiyat/ İslâmi İlimler Fakülteleri’nin amacının istihdam alanları üzerinden tanımlandığı görülmektedir. Ancak; ilahiyatlardan beklenenin, çağın sorunlarına çözüm üreten, sağlam dayanakları olan yeni bir İslâmi bilgi üretmek veya var olan bilgiyi söze ve duyuya dayalı olmaktan çıkarıp metin ve düşünce temelli sağlam kanıta dayalı hale getirerek bilimselleştirmek86 olması gerektiği de iddia edilmektedir. Bu durumda İlahiyat /İslâmi İlimler Fakülteleri, meslek erbabı yetiştiren kurumlar mı olacaktır yoksa bilimsel bilginin üretildiği kurumlar mı? sorusu cevap beklemektedir. Sonuç olarak; her hangi bir kurumda verilecek eğitimin planlanmasında, cevaplarının isabetle tespit edilmesi gereken genel/temel sorular olan; Niçin, ne, kime, nasıl öğretilecek ve sonuçta ne kadar öğretilmiş? sorularının cevapları İlahiyat/İslâmi İlimler Fakülteleri açısından belirsizdir. Her şeyden önce, mevcut ilahiyat lisans programıyla hangi M.Şevki Aydın, “İlahiyat Lisans Programın Amaç Sorunu”, Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu: Bildiriler-Müzakereler, 16-17 Ekim 2003, (Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004), 21-23. 85 Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 274. 86 Bayramali Nazıroğlu, “İlahiyat Fakültelerinde Din Eğitimi Sorunları”, Türkiye’de Din Eğitimi Sorunları, ed: Mustafa Köylü, (İstanbul: Dem Yayınları, 2018), 155. 84 227 mesleğin uzmanının yetiştirileceği açık seçik hale getirilmemiştir.87 Bu sorun, aynı zamanda müfredat ve branşlaşma sorununu da doğrudan ilgilendirmektedir. 8.2.1. İlahiyat Fakültelerinin Ders Programları İlahiyat Fakülteleri’nin kuruluş amaçlarına bağlı olarak belirlenen ders programları, zaman içeresinde çeşitli ekleme ve çıkarmalar ile 1982 yılında, o dönemde var olan diğer yüksek din öğretimi kurumları programları da dikkate alınarak, belirli bir yapıya kavuşmuştur. Dersler, idari bölüm yapılanmasına da uygun olarak –Temel İslam Bilimleri/ Felsefe ve Din Bilimleri/İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü- her üç bölümden dersleri farklı oranlarda içine alacak şekilde yapılandırılmıştır. Bu yapılanmada, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam, İslam Mezhepler Tarihi gibi dersler Temel İslam Bilimleri Bölüme aittir. Bu derslerin -genel olarak- İslâm dininin inanç, ibadet, düşünce, ahlak, kültür medeniyet boyutlarının Kur’an ve Sünnet doğrultusunda ele alınıp yorumlanması gibi genel bir amacı olduğunu söylemek mümkündür. Aynı zamanda programda bir ders olarak okutulan; Din Psikolojisi, Din Sosyolojisi, Din Eğitimi, Felsefe Tarihi, İslam Felsefesi ve Mantık anabilim dalları Felsefe ve Din Bilimleri Bölümüne aittir. Adı geçen derslerin öğrencilere geniş bir bakış açısı, eleştirel düşünme, inançları temellendirirken din-bilim; akıl-vahiy dengesi kurabilme yeteneği kazandırması beklenmektedir. İslam Tarihi ve Sanatları bölümüne ait dersler ile, (İslam Tarihi, Türkİslam Sanatları Tarihi-Türk İslam Edebiyatı vb.) İslâm toplumunun geçmişten günümüze yaşadığı siyasi ve kültürel olayların anlaşılması ve günümüz ile bağlantısının kurulması amaçlanmaktadır.88 Bu bölümlere ait derslerin dışında, programda öğretmenlik meslek dersleri de 25 kredi olacak şekilde bulunmaktadır. Ayrıca öğrenciler formasyon kapsamında “Öğretmenlik Uygulaması” adı altında Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı okullarda staj yapmaktadırlar. İlahiyat/İslâmi İlimler Programlarında ders oranları yaklaşık olarak, % 60'ı alan bilgisi (dini bilimler), %30'u genel kültür, %10'u da pedagojik formasyon alanına ait derslerden oluşmaktadır. 87 88 Aydın, “İlahiyat Lisans Programın Amaç Sorunu”, 19-23. Ev, “Yükseköğretimde Din Eğitimi”, 278. 228 İlahiyat Fakültesi’nin ders programları ile ilgili eleştiriler, ilk programdan itibaren dile getirilmiştir. Günümüzde de genel olarak, İlahiyat/İslâmi İlimler Fakülteleri’nde, temelde tek tip olan mevcut programla, ilahiyat mezunu ihtiyacı duyulan alanların tamamına eleman yetiştirmenin amaçlanması, bu fakülteleri, çok çeşitli bilim dallarını ihtiva eden ağır ve yığma bir ders yüküyle karşı karşıya bırakmıştır. Mevcut yapı ve programlarda, istihdam alanlarının hepsinin hedeflenmesi ya da bu alanlara yönelik ayrıntılı amaçların bulunmaması, bir yandan hangi derslerin öncelenmesi gerektiği noktasında tereddütlere yol açarken, diğer yandan temel alanla ilgili derslerin gerek sayı, gerekse saat olarak azalması anlamına gelmektedir. Bu durum, özellikle temel din hizmeti alanlarında faaliyet yapacak öğrencileri olumsuz etkilenmektedir.89 Bu durum aynı zamanda müfredatın dengesiz bir dağılım göstermesine neden olmaktadır.90 İlahiyat Fakültesi öğrencileri de bu durumdan memnuniyetsizliklerini dile getirmektedirler.91 Ders sayısı fazlalığı, aynı zamanda dönem başına düşen ders sayısına yansımakta, öğrenciler bir dönemde 13-14 dersten sorumlu olabilmektedirler. Bu tarz bir müfredatla, her şeyden biraz bilen ama gerçekte hiçbir şey bilmeyen ilahiyatçıların yetişiyor olduğu gözlemlenmekte; müfredatın, her derde deva, her dini meselede söz söyleyebilen, her problemi çözebilen, her alanda çalışabilen maharetli ilahiyatçılar yetiştirme amacının bir ürünü olduğu izlenimini vermektedir.92 Aslında, İlâhiyat Lisans Programı’nda, derslerin çeşitliliği ve dağınıklığı önemli ölçüde amaç sorunundan kaynaklanmaktadır.93 Ali Rıza Gül, “Yüksek Din Eğitimi Kurumlarında Değişim ve Yenilenmenin Gerekçeleri”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2016), 18. 90 İbrahim Turan, “Türkiye’de İlahiyat Eğitimi: İstihdam Alanı-Program İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat], 37(Aralık 2017), 71. 91 Semra Çinemre, “İlahiyat Fakültesi Son Sınıf Öğrencilerinin İlahiyat Fakültesi Programına İlişkin Algılarının Metafor Analizi Yoluyla İncelenmesi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED), 52 (Aralık 2019), 275-277. 92 Gül, “Yüksek Din Eğitimi Kurumlarında Değişim ve Yenilenmenin Gerekçeleri”, s.21. 93 Ahmet Koç, “İlâhiyat Fakültesi (İlâhiyat Lisans Programı) Öğrencilerinin Sorunları ve Beklentileri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25 (Haziran 2003), 27. 89 229 Bu anlamda İlahiyat/İslami İlimler Fakülteleri’nin ders programlarının tekrar gözden geçirilmesi ayrıca, gelişen ve değişen şartlar ışığında gerek isimlerinin gerekse içeriklerinin yenilenmesi ihtiyacı bulunmaktadır.94 8.2.2. İlahiyat Fakültesi Programı Hali hazırda ilahiyat/İslami İlimler Fakülteleri’nde tek tip “İlahiyat Lisans Programı” uygulanmaktadır. Program, akademik birimlerin uyguladıkları öğretim (teorik, pratik dersler, stajlar vb.) faaliyetleri olarak tanımlanmaktadır.95 Eğitim kurumlarından öğretim programlarını; yetiştirmeyi hedeflediği insana kazandıracağı nitelik ve yeterliklere göre hazırlanıp geliştirmeleri başarı uygulamaları beklenmektedir.96 Ancak, İlahiyat Fakülteleri’nin- amaçları bölümde ifade edildiği üzere- ilahiyat programı ile hangi mesleğin bilgi, beceri, davranış ve genel kültürüne sahip bireylerin yetiştirileceği açık değildir.97 İlahiyat/İslami İlimler Fakültesi programı konusuna, aynı zamanda bölümleşme/branşlaşma meselesi olarak yaklaşmak mümkündür. Yüksek din öğretimi kurumlarının tarihçelerinin verildiği bölümde ifade edildiği üzere, fakültelerde çeşitli bölümleşme uygulamaları görülmüş, ancak bunlar birer program olarak işlerlik kazanmamıştır. Tek tip program uygulaması ilk olarak; 1998 yılında İlahiyat Fakülteleri’nin yeniden yapılandırılması kapsamında kesintiye uğramıştır. İstihdam alanlarına uygun nitelikli eleman yetiştirmeye ağırlık veren yeni yapılanmada, öğretmen yetiştirme konusunda branşlaşmaya gidilmiş ve ilk kez İlköğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Öğretmeni yetiştirme, ayrı bir programla ele alınmıştır. Bu kapsamda uygulaya konulan İlahiyat Lisans Programı ise, şu anki program gibi, birbirinden farklı formasyonlar gerektiren görevlere aday elemanları tek programla yetiştirmek durumun kalmıştır.98 M.Fatih Genç. “İmam hatip okulları ve ilahiyat fakülteleri örneğinde din eğitiminde kalite sorunu.” Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 7(2018), 145-166." 95 Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM), “Tanıtımlar” (Erişim 15 Temmuz 2020). https://www.osym.gov.tr/TR,1371/tanimlar.html 96 Ramazan Buyrukçu, “Türkiye’de Din Görevlisi Yetiştirme Problemi ve Çözüm Önerileri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47/2 (2006), 105. 97 Aydın, “İlahiyat Lisans Programın Amaç Sorunu”, 19-23. 98 Koç, “İlahiyat Öğrencilerinin Sorunları ve Beklentileri”, 27. 94 230 İkili program uygulaması, 2014 yılında İlköğretim Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Öğretmenliği Programına öğrenci alımının durdurulması ise ortadan kalkmıştır. İlahiyat/İslami İlimler Fakülteleri’nde eğitim-öğretimi yapılmaya çalışılan İslâmi ilimler sahası çok geniştir. Bu genişlik, belirli kategorilerle sınırlandırılmayı gerekli kılmaktadır. Ayrıca, günümüzde pek çok toplumda bireysel ve toplumsal düzeyde, psikolojik, dinî, manevi temelli ihtiyaç, sorun ve beklentilerin çeşitlendiği ve buna karşılık dünyanın pek çok ülkesinde birbirinden farklı dinî sosyal hizmet alanlarının uygulandığı görülmektedir. Ülkemiz özelinde ele alındığında, tarım toplumundan sanayi toplumuna ve son olarak bilgi toplumuna geçiş sürecinde ortaya çıkan gelişme ve değişmeler karşısında İlahiyat Fakülteleri’nin misyonunun da çeşitlendiği pek çok kimse tarafından dile getirilen bir gerçektir. Hastane, huzurevi, cezaevi ve çocuk yuvası, kadın sığınma evi başta olmak üzere çeşitli kurumlarda bulunan kişilere yönelik de hizmet verecek, hedef kitlenin ve sahanın özel durumuna uygun olarak eğitim almış bireylere duyulan ihtiyaç, alanın uzmanları tarafından vurgulanmaktadır. İlahiyat/İslâmi İlimler mezunlarının, hizmet alanlarının büyümesi, bölünmesi ve hizmet çeşitliliğinin artması gerçeği karşısında tüm bu alanlarda nitelikli hizmet üretme konusunda zorlandıkları bir gerçektir.99 Bu yetersizliğe sebep olan hususlardan biri, bir ilahiyat öğrencisinin, mezuniyet sonrasında karşılaşacağı hedef kitleyi öğrenim sürecinde hiç görmeden, rehberlik ve iletişim süreçlerinin içine girmeden mezun olması, sahada kendisinden beklenen becerileri kazanabileceği pratik uygulamalardan mahrum olmasıdır. 100 İlahiyat Fakülteleri’nin mevcut yapıları, öğrencilere ilahiyatçının uygulama alanlarına yönelik problemleri belirleme ve çözme becerisini kazandırmakta yetersiz kalmaktadır. Çünkü; mevcut programlar genel olup belirli istihdam alanlarına yönelik değildir.101 Böyle olunca da temel din hizmetleri (müftülük, vaizlik, imamlık ve müezzinlik vb.), Mehmet Korkmaz, “Yaygın Din Eğitimcisi Yetiştirme Açısından İlahiyat Fakülteleri Lisans Programının Değerlendirilmesi”, Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu -I (30 Mart - 01 Nisan 2012,) (Ankara: 2013), I/ 233. 100 Aşıkoğlu, “Yüksek Öğretimde Din Eğitim ve Öğretimi”, 224. 101 M.Fatih Genç, “Avrupa ve Türkiye’de İlahiyat Lisans Programları, İspanya, Bosna-Hersek, Belçika ve Almanya’daki İlahiyat Fakülteleri İle Bir Karşılaşma” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/”1 (2013), 27-45. 99 231 öğretmenlik gibi alanlardan hangisiyle ilgili problemlerin gündeme alınıp çözüleceği arasında bir bocalama yaşanmaktadır.102 Netice itibariyle İlahiyat/İslâmi İlimler Fakülteleri’nde tek tip program uygulamasının terk edilerek, uzun yıllardır dile getirildiği üzere,103 bölümleşme/branşlaşmaya gidilmesi zarûret olarak durmaktadır. Gül, “Yüksek Din Eğitimi Kurumlarında Değişim ve Yenilenmenin Gerekçeleri”, 18-19. 103 Bölümleşme önerileri için bkz. Ramazan Buyrukçu, “İlahiyat Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılması Problemi”, Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu: Bildiriler Müzakereler, 16-17 Ekim 2003), (Isparta: 2004); Saadettin Özdemir, “Yüksek Din Eğitiminin Geleceği ve İstihdam Alanlarına Yönelik Program Önerileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30/1 (2013); Ahmet Koç, “‘İlahiyat Lisans’ Programı ve Mezunlarının İstihdam Sorunları Üzerine Bazı Mülahazalar”, Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu (16-17 Ekim 2003), (Isparta:2004); Cemal Tosun - Recai Doğan, “İlahiyat Fakültelerinin Yeniden Yapılanması Üzerine”, Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu: Bildiriler-Müzakereler (16-17 Ekim 2003), (Isparta, 2004); Sönmez Kutlu, “Müzakere Metinleri”, Bugünün İlahiyatı Nasıl Olmalıdır? – Sorunlar ve Çözümleri –, (İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2014). 102 232 Yararlanılan Kaynaklar Akseki, A. Hamdi. “Din Tedrisatı ve Dini Müesseler Hakkında Bir Rapor”, Sebilürreşad, V/ 105 (Haziran 1951). Altaş, Nurullah. “Türkiye’de Din Öğretimine Öğretmen Yetiştirme Sorunu ve Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümleri”. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri. II/ 908-919. Ankara: 2009. Aşıkoğlu, N.Yaşar. “Yüksek Öğretimde Din Eğitimi ve Öğretimi” .Din Eğitimi El Kitabı. ed: Recai Doğan-Remziye Ege. 215-231. Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2012. Aşıkoğlu, Nevzat Y. “Din Eğitimi Bilimi’nin Türkiye’de Bağımsız Bir Bilimsel Disiplin Olarak Doğuşu ve Gelişimi”. Diyanet İlmi Dergi 30/3 (1994), 85-92. Aşlamacı, İbrahim. “Din Eğitimi Politika ve Uygulamalarında Ak Partinin 15 Yılı”. Ak Partinin 15 Yılı Toplum, hz: İsmail Çağlar-Ali Arslan.181-209. İstanbul :Seta, 2017. AÜİİFÖSY, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Öğretim ve Sınav Yönetmeliği. Resmi Gazete 15314 ( 2 Ağustos 1975). Erişim 1 Temmuz 2020. AÜİİÖİY, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Öğretim ve İmtihan Yönetmeliği. Resmi Gazete 13903 (22 Temmuz 1971). Erişim 1 Temmuz 2020. http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx? home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/13903.pdf&main=http://w ww.resmigazete.gov.tr/arsiv/13903.pdf. Aydın, M. Şevki. Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Yetiştirme ve İstihdamı (1923-1998). Kayseri: İlahiyat Bilimleri Araştırma Vakfı Yayınları, 2000. Aydın, M.Şevki. “İlahiyat Lisans Programın Amaç Sorunu”. Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu: Bildiriler-Müzakereler, 16-17 Ekim 2003. 19-25. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004. 233 Aydın, Şevki. “Öğretmen Yetiştiren Kurumlar Olarak İlahiyat Fakülteleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6 (1995), 59-98. Ayhan, Halis. “İlahiyat Fakültesi”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 255-268. Ayhan, Halis. “İlahiyat Fakültesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi. org. tr/ ilahiyat-fakultesi Ayhan, Halis. “Yüksek İslâm Enstitülerinde Din Eğitimi ve Problemleri”, Türkiye I. Din Eğitimi Semineri (23-25 Nisan 1981). 374-379. İstanbul: İlahiyat Vakfı Yayınları, 1982. Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: İFAV, 1999. Banguoğlu, Tahsin. Kendimize Geleceğiz. İstanbul: Derya Dağıtım, 1984. Bilgin, Beyza. Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri. Ankara: Emel Matbaacılık, 1980. Buyrukçu Ramazan. “Türkiye’de Din Görevlisi Yetiştirme Problemi ve Çözüm Önerileri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/2 (2006), 75-113. Buyrukçu, Ramazan. “İlahiyat Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılması Problemi”. Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu: Bildiriler Müzakereler 1617 Ekim 2003). 509-520. Isparta: 2004. Cebeci, Suat. “ Cumhuriyet Döneminde Yüksek Din Öğretimi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ö.s (1999), 227-235. Cebeci, Suat. Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye’de Din Eğitimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Baskı, 2005. Çinemre, Semra. “İlahiyat Fakültesi Son Sınıf Öğrencilerinin İlahiyat Fakültesi Programına İlişkin Algılarının Metafor Analizi Yoluyla İncelenmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 52 (Aralık 2019), 265-286. http://dx.doi. org/10.29288/ilted.591076 234 Dinçer, Nahid. 1913’ten Günümüze İmam-Hatip Okulları Meselesi. hz. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Şule Yayınları, 1998. Doğan, Recai. “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din eğitimi-Öğretimi ve Yapılan Tartışmalar”. 75.Yılında Türkiye’de Din Eğitimi Öğretimi, hz. Fahri Unan-Yücel Hacaloğlu. 227-287.Ankara: Türk Yurdu Yayınları, 1999. Dölen, Emre. “Osmanlıdan Cumhuriyete Darülfünûnda’da İlâhiyat Öğretimi”, Dârülfünûn İlâhiyat Sempozyumu Tebliğleri. 105-123. İstanbul: 2010. Ev, Halit. “Yükseköğretimde Din Öğretimi”. ed: Mustafa KöylüNurullah Altaş. Din Eğitimi. 250-282.Ankara: Gündüz Yayıncılık, 2. Baskı, 2012. Genç, M.Fatih. “İmam hatip okulları ve ilahiyat fakülteleri örneğinde din eğitiminde kalite sorunu.” Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 7(2018), 145-166." Genç, M.Fatih., “Avrupa ve Türkiye’de İlahiyat Lisans Programları, İspanya, Bosna-Hersek, Belçika ve Almanya’daki İlahiyat Fakülteleri İle Bir Karşılaşma” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/”1 (2013), 27-45. Gül, Ali Rıza. “Yüksek Din Eğitimi Kurumlarında Değişim ve Yenilenmenin Gerekçeleri”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2016), 7-37. http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete .gov.tr/arsiv/15314.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv /15314.pdf. İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dâru’l Fünûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Haziran2020. https://islam ansiklopedisi.org.tr/darulfunun Kara, İsmail. “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri Dinî Kurumlar mı, Laik Kurumlar mı?”. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2/1 (2009), 119. Kaya, Mahmut. “İslâm Tetkikleri Enstitüsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16 Haziran 2020. https://islam ansiklopedisi.org.tr/islam-tetkikleri-enstitusu 235 Kaya, Mevlüt - Nazıroğlu, Bayramali. “İlahiyat Fakültelerinde Pedagojik Formasyon Derslerinin Tarihi Gelişimi”, Modern Dönemde İlahiyat Eğitimi Müfredatı ve Yöntem Tartışmaları (Uluslararası Katılımlı Çalıştay (19-25 Temmuz 2010). 125-141. 2011. Keskin, Yakup. “Yeterlilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Bölümlerinin Değerlendirilmesi”. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi 5/3 (Aralık 2015), 304-315. https://doi.org/10.5961/jhes.2015.132 Kızılabdullah, Şahin. “Dün, Bugün ve Gelecek Üçgeninde İlköğretim Din Kültürü Ahlak Bilgisi Eğitim Programları”. 21.Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi, 5/13 (Şubat 2016). 31-43. Koç, Ahmet. “‘İlahiyat Lisans Programı ve Mezunlarının İstihdam Sorunları Üzerine Bazı Mülahazalar”. Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu (16-17 Ekim 2003). 277-284. Isparta:2004. Koç, Ahmet. “İlâhiyat Fakültesi (İlâhiyat Lisans Programı) Öğrencilerinin Sorunları ve Beklentileri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (Haziran 2003), 25-64. Korkmaz, Mehmet. “Yaygın Din Eğitimcisi Yetiştirme Açısından İlahiyat Fakülteleri Lisans Programının Değerlendirilmesi”. Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu -I (30 Mart - 01 Nisan 2017). I/227-242. Ankara: 2013. Koştaş, Münir. “Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (1989), 1-27. Koştaş, Münir. “Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ö.s. (1999), 141-184. Kutlu, Sönmez, “Müzakere Metinleri”, Bugünün İlahiyatı Nasıl Olmalıdır? – Sorunlar ve Çözümleri –. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2014. MEB, Milli Eğitim Bakanlığı. “Tebliğler Dergisi”. 2018. http://tebligler.meb.gov.tr/index. Erişim 11 Ekim MEBTD, Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi. Türkiye: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971. Erişim 20 Haziran 2020. http://tebligler.meb.gov. tr/index.php/tuem-sayilar/viewcategory/35-1971?limitstart=0& order=hits&dir=ascfile:///C:/Users/serdar/Downloads/1682-aralik1971.pdf. 236 MEBTD, Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi. Türkiye: Milli Eğitim Bakanlığı, 1978. Erişim 11 Ekim 2018. http://tebligler.meb.gov. tr/ index.php/tuem-sayilar/viewcategory/42-1978?limitstart=0&order =date&dir=asc file:///C:/Users/serdar/Downloads/1975-Mart-1978. Pdf. Nazıroğlu, Bayramali. “İlahiyat Fakültelerinde Din Eğitimi Sorunları”, Türkiye’de Din Eğitimi Sorunları. ed: Mustafa Köylü. 169-208. İstanbul: Dem Yayınları, 2018. Öcal, Mustafa. “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Din Eğitimi- Öğretimi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998), 241-268. Öcal, Mustafa. “İlahiyat Fakültelerinin Tarihçesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I/I (1986), 111-123. Öcal, Mustafa. “Yüksek İslam Enstitüsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim Tarihi 20 Haziran 2020. https://islamansik lopedisi.org.tr/yuksek-islam-enstitusu Öcal, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: Düşünce Kitabevi, 2011 ÖSYM, Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi. “Tanıtımlar”. Erişim 15 Temmuz 2020. https://www.osym.gov.tr/TR,1371/tanimlar.html Özdemir Saadettin. “Yüksek Din Eğitiminin Geleceği ve İstihdam Alanlarına Yönelik Program Önerileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Aralık 2013). 237-249. Parmaksızoğlu, İsmet. Türkiye’de Din Eğitimi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1966. Tosun, Cemal - Doğan, Recai. “İlahiyat Fakültelerinin Yeniden Yapılanması Üzerine”. Türkiye’de Yüksek Din Eğitiminin Sorunları, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu: Bildiriler-Müzakereler (16-17 Ekim 2003). 487-507. Isparta, 2004. Turan, İbrahim. “Türkiye’de İlahiyat Eğitimi: İstihdam Alanı-Program İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 37 (Aralık 2017), 59-77. http://dx.doi.org/10.26650/ilahiyat.2017.19.2.0014 237 YÖK, Yükseköğretim Kurulu. “ Yükseköğretim Kurulu Tarihçe”. Erişim 2 Temmuz 2020. http://yok.gov.tr/web/guest/tarihce YÖK, Yükseköğretim Kurulu. K. 75850160-104.01.07.01-43446 (23 Haziran 2017). YÖK, Yükseköğretim Kurulu. Yükseköğretim Kurulu Öğretmen Yetiştirme ve Eğitim Fakülteleri(1982-2007. Ankara: 2007. Zengin, Zeki Salih. “ll. Meşrutiyet Döneminde Osmanlılarda Medreselerin Islah Çalışmaları”. Diyanet İlmi Dergi 34/ 2 (1998), 43-52. 238