Ozbek Atasozlerinde Kullanım Kalıpları

International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021, p. 380-401 Received 13.04.2021 Reviewed 09.06.2021 Published 30.06.2021 Doi Number 10.29228/ijlet.50859 Usage Patterns in Uzbek Proverbs Yasin KARADENİZ 1 ABSTRACT Proverbs are short but concise phrases that emerge as a result of the long experiences of societies and reflect the culture, beliefs and traditions of that society. Proverbs are the research area of folklore with their cultural features, as well as they are also an important source in grammar research because they are stereotyped language units. In this respect, it is among the important resources of linguistics. Proverbs of Uzbek Turks, which constitute an important branch of the Turkic World, also provide important information about the Uzbek language besides the Uzbek culture. Proverbs expressed by the Uzbek Turks wit h the term “maqol” are frequently used in everyday language as well as in literary products shuch as fairy tales, epics and folk ta les. Proverbs, one of the important sources of the Turkish language, have been and continue to be the subject of many grammatical studies of linguistics. In this study, the proverbs of Uzbek Turks, who have an important place in the Turkic World from past to present, will be examined in terms of usage patterns. Usage patterns are syntax elements that come together in the structure of the sentence, although they show similar features with word groups and syntax in the formation of the sentence. Usage pattern s that add harmony and expressiveness to proverbs can take place at the beginning, middle or end of the proverb. Usage patter ns, which are the products of common culture, are an important grammatical feature that shows the richness and flexibility of the language or language element in which it is used. In this study, the structural features of usage patterns in Uzbek proverbs will be dwelled on, usage patterns will be classified according to their formation styles, and these uses will be supported with sample proverbs. Key Words: Uzbek, proverb, usage pattern, linguistics, word group. Özbek Atasözlerinde Kullanım Kalıpları ÖZET Atasözleri toplumların uzun deneyimleri sonucunda ortaya çıkan ve o toplumun kültürünü, inanışlarını, geleneklerini yansıtan kısa ama özlü kalıp sözlerdir. Atasözleri içerdiği kültürel özelliklerle halk bilimin araştırma alanı olmakla birlikte kalıpl aşmış dil birimleri olması sebebiyle aynı zamanda dil bilgisi araştırmalarında da önemli bir çalışma konusudur. Bu açıdan dil biliminin de önemli kaynakları arasındadır. Türk dünyasının önemli bir kolunu oluşturan Özbek Türklerinin atasözleri de Özbek kültürünün yanı sıra Özbek dili hakkında da önemli bilgiler sunmaktadır. Özbek Türklerinin “maqol” terimiyle ifade ettiği atasözleri masal, destan, halk hikâyesi gibi edebiyat ürünlerinin yanı sıra günlük dilde de anlatımı kuvvetlendirmek amacıyla sıklıkla kullanılmaktadır. Türk dilinin önemli kaynaklarından olan atasözleri bugüne kadar dil biliminin birçok gramer çalışmasına konu olmuştur ve olmaya da devam etmektedir. Bu çalışmada ise Türk dünyasında geçmişten günümüze önemli yere sahip olan Özbek Türklerinin atasözleri kullanım kalıpları açısından incelenecektir. Kullanım kalıpları, cümlenin oluşumunda kelime grupları ve söz dizimi ile benzer özellikler göstermekle birlikte cümlenin yapısında bir araya gelen söz dizimi unsurlarıdır. Atasözlerine ahenk ve etkileyicilik katan kullanım kalıpları, atasözünün başında, ortasında veya sonunda yer alabilir. Ortak kültürün ürünü olan kullanım kalıpları, kullanıldığı dilin ya da dil unsurunun zenginliğini ve esnekliğin i gösteren önemli gramer özelliğidir. Bu çalışmada Özbek atasözlerinde kullanım kalıplarının yapısal özellikleri üzerinde durulacak, kullanım kalıpları oluşum biçimlerine göre sınıflandırılacak ve bu kullanımlar örnek atasözleriyle desteklenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Özbek, atasözü, kullanım kalıbı, dil bilimi, kelime grubu. 1 Arş. Gör. Dr., Manisa Celal Bayar Üniversitesi, ykaradeniz57@gmail.com, ORCID: 0000-0002-0604-1271. Yasin KARADENİZ 381 Giriş Atasözleri ile ilgili günümüze kadar birçok çalışma yapılmış, atasözleri farklı disiplinler tarafından farklı şekillerde ele alınmıştır. Atasözleri özellikle içerdiği farklı kullanım kalıplarıyla dil bilgisi çalışmalarına konu olmaktadır ve olmaya da devam edecektir. Bugüne kadar atasözleri ile ilgili birçok tanım yapılmıştır. Ömer Asım Aksoy atasözlerini “Atalarımızın uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural, bilgece düşünce, ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan kamuca benimsenmiş özsözler.” şeklinde tanımlamıştır (1998: 37). Zeynep Korkmaz atasözlerini “Anonim özellik taşıyan, atalardan kaldığı kabul edilen ve toplumun yüzyıllar boyunca geçirdiği gözlem ve denemelerden, ortak düşünce, tutum ve davranışlarıyla dünya görüşünden oluşan genel kural niteliğindeki kısa ve özlü kalıplaşmış söz.” olarak tarif etmiştir (2010: 27). Doğan Aksan ise atasözlerinin dilin zenginliklerini anlatması ve toplumun sosyal yaşantısı konusunda yansıtıcı bilgiler vermesi bakımından önemli olduğunu vurgulamıştır (2005: 189). Bu tanımlardan da anlaşıldığı üzere atasözleri ortak bir geçmişe sahip olan toplumun asırlar boyunca yaşadığı tecrübe, gözlem, deneme, tutum ve ortak davranışlarının neticesinde ortaya çıkan, genel geçerliği olan kısa ve özlü, kalıp hâlindeki sözlerdir. Sözlü edebiyatın önemli kaynakları olan atasözleri, Türklerin yazıyı kullanmaya başlamadan önceki dönemlerinde dilden dile dolaşarak gelecek nesillere aktarılmış, yazının kullanılmaya başlamasından sonraki dönemlerde yazıya geçirilerek ölümsüz hâle gelmiştir. Türklerin yazılı bir kaynağa dayalı ilk atasözleri Türk dilinin en eski yazılı hazinesi kabul edilen Orhun Abidelerine dayanmaktadır (Caferoğlu, 1930). Bu ilk yazılı eserlerden itibaren Türk dilinin yazılı tarihinin gelişmesiyle birlikte, yazılı eserlerde atasözleri daha sık kullanılmaya başlamıştır. Bazı çalışmalarda atasözleri bölümler hâlinde incelenmiştir. Mesela Türk dilinin önemli dil ve kültür hazinesi olan Dîvânu Lugâti’t-Türk, 11. yüzyılda Türk dünyasında kullanılan yaklaşık 300 atasözünü ele alması bakımından oldukça önemlidir. Atasözlerinin yapısında var olan bazı özellikler, sözlü edebiyatın etkili anlatım aracı olmasında önemli paya sahiptir. Atasözlerinin kısa cümleli ve devrik yapıya sahip olması, ayrıca mecazlı anlatımda olması sözlü edebiyatta yoğun olarak kullanılmasını sağlamıştır. Anlatıma hareket kazandırmak, kısa ve özlü bir şekilde öğüt vermek, olaylardan ders çıkarılmasını sağlamak için atasözleri özellikle tercih edilmektedir. Bununla birlikte atasözlerinin bazı kullanım özellikleri anlatıma ahenk kazandırır. Bu kullanım şekilleri, cümlelerin oluşumunda bir bütün olarak işlev görmektedir ve bir bütün olarak değerlendirildiklerinde kullanım kalıbı şeklinde adlandırılabilir (Tuğluk, 2013: 1853). Atasözleri üzerine yapılan çeşitli çalışmalarda atasözleri doğrudan kullanım kalıpları şeklinde değerlendirilmese de atasözlerindeki çeşitli kalıplara değinilmiştir. Bu anlamda en kapsamlı çalışmalardan birisi Şerif Ali Bozkaplan tarafından yapılmıştır. Bozkaplan “Atasözlerinin Yapı ve işleyiş Biçimlerine İlişkin Bir Örnekleme Modeli” isimli çalışmasında atasözlerini on dört grupta değerlendirmiş ve atasözlerinin sınıflandırılmış listesini vermiştir (2004: 513-552). Kalıplaşmış sözlerin birer örneği olan atasözleri, hem şekil bilgisi hem de anlam bilgisi yönünden incelemeye alınmaktadır. Atasözleri morfolojik açıdan incelendiği gibi söz dizimi yönünden de incelenmektedir. Bugüne kadar gerek Türkiye Türkçesindeki gerekse Tarihi ve Çağdaş Türk Lehçelerinde atasözleri morfolojik veya sentaks yönünden birçok incelemeye konu olmuştur ve olmaya da devam etmektedir. Bu çalışmada Özbek atasözleri kullanım kalıpları açısından değerlendirilmiştir. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda kullanım kalıpları ya dil bilgisi çalışmalarında konu olarak ya da bir eser üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır. Biz ise bu çalışmada daha önceki çalışmaları da dikkate alarak Özbek International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 382 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 atasözlerindeki kullanım kalıplarını gruplandırarak topluca vermeye çalıştık. Böylelikle Çağdaş Türk Lehçeleri alanına bir nebze de olsa katkı sağlamaya çalıştık. Çağdaş Türk Lehçelerinden Karluk grubu Türk Lehçeleri arasında olan Özbek Türkçesinde kelime grupları, Türkiye Türkçesine göre biraz farklıdır. Özellikle atasözlerinde bu farklılık daha belirgindir. Özbek atasözleri hemen hemen her kullanım kalıbında kullanılmıştır. Ancak yine de bazı kalıpların daha çok, bazı kalıpların ise daha az kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada çeşitli kaynaklardan tespit edilen Özbek atasözleri kullanım kalıpları açısından değerlendirilecek ve mümkün mertebe her bir kullanım kalıbına örnek teşkil edecek atasözleri verilecektir. Atasözleri kalıplaşmış dil birimleri olduğu için söz diziminde sözcüklerin yeri değiştirildiğinde kalıp yapının bozulacağı bilindiği için Özbek atasözleri, Türkiye Türkçesine aktarılırken söz dizim yapılarının bozulmamasına azami ölçüde dikkat edilmiştir. Atasözleri öncelikle Özbek Latin alfabesindeki kullanımı, sonrasında Türkiye Türkçesine aktarılmış hâli verilmiştir. Ayrıca atasözlerinin Türkiye Türkçesinde doğrudan karşılığı varsa bunlar da “Türkiye Türkçesinde Atasözleri” sözlüğünden alınarak aktarımdan sonra ayrıca verilmiştir. 1. İsim Tamlaması Kalıpları Bazı atasözleri isim tamlaması yapısıyla oluşmaktadır. İyelik bağlantısı ile birbirine bağlanmış iki veya daha çok isimden oluşan tamlamalar, isim tamlaması şeklinde adlandırılmaktadır (Korkmaz, 2010: 10). İsim tamlamaları konusunda Türkiye’de Türk dili grameri üzerine çalışmalar yapan Türk dili uzmanları arasında tam bir görüş birliği yoktur. Mesela Muharrem Ergin tamlamanın tamlayan eki alıp almaması durumuna isim tamlamasını belirtili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayırmış (Ergin, 2013: 381-384), Tahsin Banguoğlu isim tamlamalarını belirtili ad takımı ve belirtisiz ad takımı şeklinde ikiye ayırmış (Banguoğlu, 2007: 498-499), Tahir Nejat Gencan ise diğerlerinden farklı olarak isim tamlamalarını takısız tamlama ile birlikte üç gruba ayırmıştır (Gencan, 2001: 184-196). Özbek Türkçesi gramer kitaplarında otli birikma biçiminde adlandırılan isim tamlamaları belirtili ve belirtisiz olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Belirtili isim tamlaması “belgili qaratqichli birikma”, belirtisiz isim tamlaması ise “belgisiz qaratqichli birikma” şeklinde adlandırılmaktadır (Gürsoy-Naskali, 1997: 21-22; Hamroyev vd., 2007: 90-93; Mengliyev-Xoliyorov-Qodirova, 2010: 180-182; Rasulov-Mirazizov, 2005: 58-60). Özbek atasözlerinde isim tamlaması kalıpları genel olarak iki isim tamlamasının sıralanması biçiminde oluşmaktadır. İsim tamlaması kalıpları örneklerde görüleceği gibi isim cümlesi biçimindedir ve iki ögeden ibarettir. Hem belirtili hem de belirtisiz isim tamlaması kalıbında birinci tamlama özneyi diğeri ise yüklemi oluşturmaktadır. Özbek Türkçesindeki isim tamlaması kalıbındaki atasözü örnekleri şu şekildedir: 1.1. Belirtili İsim Tamlaması Kalıbı Erning moli-elning moli. (OXM: 7) “Yiğidin malı elin malıdır.” Ko’pning haqi-to’pning o’qi. (OXM: 9) “Çoğun hakkı parçanın okudur.” Erning so’zi-elning so’zi. (OXM: 11) “Yiğidin sözü halkın sözü.” Botirning kulgani-elning kulgani. (OXM: 54) “Kahramanın gülmesi halkın gülmesidir.” Qizning erkasi-echkining serkasi. (OXM: 83) “Kızın erkeği, keçinin tekesi.” Vatanning vayronasi-umrning g’amxonasi. (OXM: 5) “Vatanın viranesi, ömrün gam hanesidir.” Ko’ngilning olasi – xudoning balosi. (OXM: 33) “Gönlün alacası, Allah’ın belası.” 1.2. Belirtisiz İsim Tamlaması International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 383 Xalq ishi-haq ish. (OXM: 10) “Halk işi hak işi.” Xalq g’azabi-xudo g’azabi. (OXM: 10) “Halka gadredenin akıbeti hayrolmaz.” (TTA: 498) Otalar so’zi-aqlning ko’zi, onalar so’zi-baxtning o’zi. (OXM 67) “Atalar sözü aklın gözü, analar sözü bahtın özü.” Vatan gadosi-kafan gadosi. (OXM: 5) “Vatan dilencisi, kefen dilencisi.” Daraxtiga ko’ra – mevasi, ota—anesiga ko’ra – bolasi. (OXM: 78) “Ağacına göre meyvesi, ana babasına göre çocuğu.” Er bolasi, el bolasi. (OXM: 6) “Erkek çocuğu, elin çocuğu.” 2. Sıfat Tamlaması Kalıbı İsimleri nitelemek ya da belirtmek amacıyla isim ve ona bağlı sıfatın tamlama dizilişinde oluşturduğu kalıp sıfat tamlamasıdır (Korkmaz, 2010: 190). Özbek Türkçesinde sifatlovchili birikma ya da sifatlovchi birikma şeklinde adlandırılmaktadır (Ne’matov-Sayfullayeva, 2008: 410; Tursunov-MuxtorovRahmatullayev, 1975: 157-158). İsim tamlaması kalıplarında olduğu sıfat tamlaması kalıpları da iki tamlamanın sıralanmasıyla oluşmaktadır. Birinci kalıp özne görevinde ikinci kalıp ise yüklem görevindedir. Özbek atasözlerinde sıfat tamlaması kalıbı örnekleri şu şekildedir: El so’zi, dil so’zi. (OXM: 10) “El sözü, gönül sözü.” Zavqsiz ish-shavqsiz ish. (OXM:13) “Zevksiz iş, şevksiz iş.” Eldagi gap-dildagi gap. (OXM: 42) “Eldeki söz, gönüldeki söz.” 3. İki Bağlaçlı Tekrar Kalıbı Atasözleri yapıları itibarıyla daha çok sıralı cümle kuruluşundadır. Bu nedenle sıralı cümle yapısındaki atasözlerinde bağlaçlar çok fazla kullanılmamıştır. Bununla birlikte bazı atasözlerinde anlatıma ahenk katmak amacıyla bağlaçların tekrarlandığı görülmektedir (Özkan, 2011: 1599). Atasözlerinde iki bağlaçlı tekrarlar şeklindeki kullanımlar, bazen atasözünün tamamını kapsayıcı biçimdedir, bazen ise atasözünün giriş ya da sonuç bölümünü kapsayıcı şekilde kullanılmıştır. Özbek atasözlerinde birden fazla bağlaçla kurulan tekrar kalıplarında kullanılan bağlaç örnekleri şu şekildedir: 3.1. Ham…, ham… Kalıbı Ursa ham el yaxshi, so’ksa ham el yaxshi. (OXM: 6) “Dövse de el iyi, sövse de de el iyi.” Tuzgan ham odam, buzgan ham odam. (OXM: 34) “Yapan da insan, bozan da insan.” Yaxshining tilagi ham yaxshi, yomonning niyati ham yomon. (OXM: 37) “İyi adamın ağzından iyi çıkar, kötü adamın ağzından kötü.” (TTA: 575) Otni ham maydonda sina, erni ham maydonda sine. (OXM: 76) “Atı da meydanda sına, eri de meydanda sına.” Salom ham-farz, alik ham-farz. (OXM: 82) “Selam da farz, cevap da farz.” 3.2. Kim…, kim Kalıbı Kim tekkani yeydi, kim—suyganini. (OXM: 182) “Kimi dokunduğunu yer, kimi sevdiğini.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 384 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 Kim ishlaydi, kim tishlaydi. (OXM: 21) “Biri çalışır, biri yer.” 3.3. Bir…, bir… Kalıbı Bir ko’zlilar eliga borsang, bir ko’zingni qizib yur. (OXM: 8) “Körler arasında gözünü kırp.” (TTA: 668) Bir boshga-bir o’lim. (OXM: 54) “Bir başa bir göz yeter.” (TTA: 251) Bir kun-tug’ilmoq, bir kun-o’shmoq. (OXM: 54) “Bir gün doğmak, bir gün ölmek.” 3.4. Bilan…, bilan… Kalıbı Gap bilan shoshma, ish bilan shosh. (OXM: 12) “Sözle şaşma, işle şaş.” Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga. Yomon bilan yursang, qolarsan uyatga. (OXM: 35) “İyiyle yürürsen ulaşırsın murada. Kötüyle yürürsen kalırsın ayıba.” Odam gap bilan, hayvon o’t bilan. (OXM: 40) “İnsan sözle hayvan otla.” Sipohi bilan do’st bo’lma, yomon bilan — yo’ldash. (OXM: 244) “Sipahiyle dost olma, kötüyle yoldaş.” Jahl bilan qartayasan, kulgi bilan yasharasan. (OXM: 239) “Öfke yaşlandırır, tebessüm gençleştirir.” 3.5. Birov…, birov Kalıbı Birov so’rab yeydi, birov burab yeydi. (OXM: 198) “Biri sorup yer, biri kapıp yer.” Birov parini sevibdi, birov — qurbaqani. (OXM: 122) “Biri periyi sevmiş, biri kurbağayı.” Birov burab gapirar, birov qurab gapirar. (OXM: 168) “Biri saptırıp konuşur, biri kurup konuşur.” Birov suv topolmaydi ichgani, birov suv topolmaydi kechgani. (OXM: 98) “Biri su bulamaz içmeye, biri su bulamaz geçmeye.” Birov ekar, birov bichar.(ÖTAD: 48) “Birisi eker, birisi biçer.” 3.6. Yo…, yo… Kalıbı Yo yering serob bo’lsin, yo otang mirob bo’lsin. (OXM: 98) “Ya yerin serap olsun ya da baban sucu olsun.” Yo oting chiqsin, yo o’ting chiqsin. (ÖTAD: 174) “Ya adın çıksın ya da ateşin.” Yo lovullab yon, yo birato’la o’ch. (OXM: 98) “Ya alevlenip yan ya da tamamıyla sön.” Yo kattaning gapiga kir, yo kichikning. (OXM: 65) “Ya büyüğün sözüne gir ya da küçüğün.” Yo er bo’l, yo ering xizmatida bo’l. (OXM: 117) “Ya er ol ya da erin hizmetinde ol.” 3.7. Kerak …, kerak… Kalıbı Oy tunda kerak, aql kunda kerak. (ÖTAD: 32) “Ay gecede gerek, akıl günde gerek.” Bir kerak bo’lgan narsa ikki kerak bo’lmay qolmas. (ÖTAD: 45) “Bir defa gerekli olan şey, ikinci defa da gerekli olabilir.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 385 3.8. Na…, na… Kalıbı Yomon na yeydi, na yediradi. (OXM: 147) “Kötü ne yer ne de yedirir.” 3.9. Har…, har… Kalıbı Har ishning bir ustasi bor, har ustaning bir ustozi bor. (OXM: 72) “Her işin bir ustası var, her ustanın bir ustası var.” Har hunarning o’z siri bor, har ishning o’z yeri bor. (OXM: 72) “Her hünerin kendi sırrı var, her işin kendi yeri var.” Har gulning o’z isi bor, har elning o’z tusi bor. (OXM: 7) “Her çiçeğin kendi kokusu var, her elin kendi usulü var.” Har mevaning po’chog’i bor, har so’zning o’lchovi bor. (OXM: 43) “Her meyvenin kabuğu var, her sözün ölçüsü var.” Har yumushning fash bor, har bir ishning asli bor. (OXM: 181) “Her hizmetin sonu var, her bir işin aslı var.” Har bir ishning chamasi bor, har daryoning kemasi bor. (OXM: 195) “Her işin bir miktarı var, her nehrin bir gemisi var.” 3.10. …bor …bor Kalıbı Birlik bor-tiriklik bor. (OXM: 8) “Birlik var, dirilik var.” Baxshi bor joyda yaxshi bor. (OXM: 27) “Şair olan yerde iyilik var.” Til bor bol keltirar, til bor balo keltirar. (OXM: 41) “Dil var bal getirir, dil var bela getirir.” / “Söz var, dağa çıkarır; söz var, dağdan indirir.” (TTA: 798) Qiz bor — naf takizar, qiz bor — gap tekizar. (OXM: 164) “Kadın var ev yapar, kadın var ev yıkar.” (TTA: 584) Görüldüğü gibi Özbek atasözlerinde iki bağlaçlı tekrarların örnekleri bulunmaktadır. İki bağlaçlı kalıplarda her bağlaç için ayrı örnek tespit edilmemiş, sadece işlek kullanılanlar ve incelemesi yapılan atasözlerinde tespit edilen örnekler gösterilmiştir. 4. Çifte Tekrar Kalıbı Atasözlerinde yinelemeler üzerine çalışma yapan İbrahim Özkan, çifte tekrar kalıplarını “Bir cümlenin ya da dizenin sonunda kelime ya da kelime gruplarının takip eden cümlenin ya da dizenin başında tekrar edilmesi ile meydana getirilen biçim bilimsel yinelemeler.” şeklinde tanımlamıştır (2011: 1599). Çifte tekrar kalıpları, cümleler arasındaki ortak kelime ya da kelime gruplarının kullanılmasıyla oluşmaktadır. İki cümle yapısındaki atasözlerinde görülen çifte tekrar kalıpları iki şekilde kullanılmaktadır. Buna göre birinci cümlenin son kelime veya kelime grubu, ikinci cümlenin başında kullanılmaktadır. Ya da birinci cümlenin yükleminden önce kullanılan iki kelimenin ikinci cümlede tekrar kullanılmasıyla oluşmaktadır. Bu yapının Özbek atasözlerindeki örnekleri şöyledir: Jonga kuygan jonday do’st, jonga kuymas qanday do’st. (OXM 49) “Cana merhamet eden can gibi dost, cana merhamet etmeyen nasıl dost.” Chiyki terini it tortar, chiyki erni yov tortar. (OXM: 56) “Sahipsiz deriyi it sürükler, sahipsiz eri düşman sürükler.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 386 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 Naql qaydan chiqadi, o’y bo’lmasa, kigiz qaydan chiqadi, qo’y bo’lmasa. (OXM: 66) “Rivayet nereden çıkar hayal gücü olmasa, keçe nereden çıkar koyun olmasa.” Toy ot bo’lganini sezmas, yigit ota bo’lganini sezmas. (OXM: 67) “Tay at olduğunu anlamaz, yiğit baba olduğunu anlamaz.” 5. İkileme Kalıpları Atasözlerinde ikileme kalıpları ön ikileme, iç ikileme ve art ikileme şeklinde olmak üzere üç şekilde sınıflandırılabilir. Ön ikileme kalıpları genellikle aynı kelimenin tekrarı şeklinde oluşmaktadır. Aynı şekilde art ikileme kalıplarında da aynı kelimelerin atasözünün sonunda tekrarlanmasıyla oluşmaktadır. İç ikileme kalıbında ise aynı kelime tekrarları atasözünün ortasında kullanılmaktadır. İkileme kalıbındaki yapılar, ikilemelerin cümlede kullanıldığı yere göre yani ön, iç ve art ikileme şeklinde gruplandırılmıştır. Her üç ikileme kalıbında da hem isim hem de fiil tekrarlarından oluşan kalıplar bulunmaktadır. Ancak bu kalıplar ayrıca isim ve fiil türüne göre gruplandırılmamıştır. Özbek atasözlerinde ikileme kalıplarının örnekleri şu şekildedir: 5.1. Ön İkileme Kalıbı Yig’lab-yig’lab yop qazisang, kulib-kulib sug’orasan. (OXM: 15) “Ağlaya ağlaya ark kazarsan, güle güle sularsın.” Daryo-daryo qabul qil, tomchi-tomchi yubor. (OXM: 186) “Kazan kazan al, dam damla ver.” Yig’lab-yig’lab marza olsang, o’ynab-o’ynab sug’orasan. (OXM: 15) “Ağlaya ağlaya sınır kazsan, oynaya oynaya sularsın.” Shirin-shirin so’zlasang, ilon inidan chiqar. (OXM: 42) “Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.” Achiq-achiq so’zlasang, musulmon dinidan chiqar. (OXM: 42) “Acı söz insanı dininden çıkarır.” (TTA: 88) So’ray-so’ray bilib olibdi, uyala-uyala quruq qolibdi. (OXM: 103) “Soran dağı aşmış, sormayan düz ovada şaşmış. 5.2. İç İkileme Kalıbı Oyog’ing tap-tap etmasa, og’zing shap-shap etmaydi. (OXM: 17) “Ayağın rap rap etmese, ağzın şap şap etmez.” Turkistonda qo’y bir so’m, kela-kela o’n bir so’m. (OXM: 45) “Türkistan’da koyun bir som, gele gele on bir som.” O’zdan yig’ilib daryo bo’lar, so’rab-so’rab dono bo’lar. (OXM: 71) “Azdan birikip derya olur, sora sora âlim olur.” Gul — dasta-dasta, gul barmagan nokasta. (OXM: 87) “Çiçek demet demet, çiçek vermeyen rezil.” So’zlasam shaq-shaq deydi, so’zlamasam ahmoq deydi. (OXM: 168) “Konuşsam alkış tutar, konuşmasam ahmak der.” 5.3. Art İkileme Kalıbı Mehnat ham egiz-egiz, davlat ham egiz-egiz. (OXM: 16) “İş de birlikte devlet de birlikte.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 387 Berganga – qo’sha-qo’sha, bermaganga – o’sha-o’sha. (OXM: 86) “Verene koşa koşa, vermeyene aheste aheste.” O’zi kelgan yor-yor, o’zi ketar yor-yor. (OXM: 124) “Kendi gelen yâr yâr, kendi gider yâr yâr.” “Kendi düşen, kendi kalkar.” (TTA: 622) Qozonda jiz-biz, ko’rpada siz-biz. (OXM: 131) “Kazanda cız bız, yorganda siz biz.” Kimga — hoy-hoy kimga — voy-voy. (OXM: 182) “Kimine hay hay, kimine vay vay.” 6. Tahkiye (Öyküleme) Kalıpları Türkçede anlatıma zenginlik ve ahenk katmak amacıyla kullanılan anlatım biçimlerinden olan tahkiye yani öyküleme, atasözlerinde de aynı amaçla yoğun şekilde kullanılmıştır. Tahkiyeli anlatımlara sahip olan atasözlerinde dil sade, açık ve anlaşılırdır. Atasözlerimizde zaman zaman tahkiyeli kullanımları inceleyen Pertev Naili Boratav, tahkiyeli atasözlerini “fıkra özelliği taşıyan atasözleri” başlığı altında incelemiştir (1969: 131). Atasözlerinde tahkiyeli kullanımlar, karşılıklı konuşma tarzında bir olayın anlatılmasıdır. Bu kullanım biçimiyle birden çok cümle bu yapıların içinde yer alabilmektedir (Bozkaplan, 2007: 1105) Atasözlerinde tahkiyeli anlatımlar Türk dilinin eski dönemlerinden günümüze kadar kullanılagelmiştir. Tahkiyeli anlatımın Eski Uygur Dönemi ve Karahanlı Dönemi eserlerinde özellikle de Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yer alan atasözlerinde sıklıkla kullanıldığı görülmektedir (Bozkaplan, 2007: 1105). Saim Sakaoğlu, tahkiyeli atasözlerinin daha çok üçüncü şahsın ağzından anlatıldığına vurgu yapmış ve bu atasözlerini kahramanlarına göre kahramanı insan olan, kahramanı hayvan olan son olarak da kahramanı diğer varlıklar olmak üzere üç gruba ayırmıştır (1974: 134). Ömer Asım Aksoy ise bazı atasözlerinin kısa öykü biçiminde söylendiğini belirterek atasözleri sözlüğünde on iki tahkiyeli atasözü örneği vermiştir (1998: 26). Özbek atasözlerinde tahkiye kalıpları sıklıkla ve farklı şekillerde kullanılmaktadır. Bu farklı kullanımları göstermek adına tespit edilen tahkiye kalıpları gösterilmeye çalışıldı. Özbek atasözleri üzerine yapılan bu incelemede ise tespit edilen tahkiyeli atasözleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır: 6.1. İsim: “…”deb+…, “…” degan+… Kalıbı Tuyadan: “nega bo’yning egri” deb so’rasalar, “qayerim to’g’ri?” degan ekan. (OMIL: 402) “Deveye, “Niçin boynun eğri?” diye sormuşlar. Nerem doğru?” demiş.” 6.2. İsim+desang, fiil, isim +desang, Fiil Kalıbı Bir desang, suyunar, ber desang, kuyunar. (OXM: 87) “Bir desen sevinir, ver desen üzülür.” 6.3. Fiil+desang+yoq, fiil+desang+yoq Kalıbı Sog’ay desang suti yo’q, qirqay desang juni yo’q. (OXM: 88) “Sağayım desen sütü yok, kırkayım desen yünü yok.” 6.4. İsim+…+degan, isim+…+der Kalıbı O’zini aka degan echkisini taka der. (OXM: 97) “Kendine ağa diyen, keçisine teke der.” 6.5. İsim+...desa, isim+…+deydi Kalıbı Birov o’laman desa, birov kulaman deydi. (OXM: 98) “Birisi öleceğim dese, birisi güleceğim der.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 388 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 6.6. İsim+…+bo’lur, isim+…+bo’lur Kalıbı Yigit degan er bo’lur, mehnat ko’rsa sher bo’lur. (OMIL: 188) “Yiğit dediğin mert olur, iş görse aslan olur.” 6.7. İsim+…deyman, isim+…+deydi Kalıbı Men nima deyman-u xo’jam nima deydi. (OXM: 171) “Ben ne diyorum hocam ne diyor.” Men ne deyman, qo’bizim nima deydi. (OXM: 191) “Ben ne diyorum, kopuzum ne diyor?” 6.8. İsim+…+deydi, isim+…+deydi Kalıbı Mard mardni deydi, nomard—nomardni (deydi). (OXM: 75) “Mert mertliğini söyler, namert namertliğini (söyler.)” Qo’noq to’ydim, deydi, uy egasi yoqtirmadi, deydi. (OXM: 85) “Misafir doydum, der; ev sahibi beğenmedi, der.” Eshak yotaqolsam deydi, egasi yetaqolsam deydi. (OXM: 192) “Eşek yatsam der, sahibi gitsem der.” Bo’lar bola o’n beshida boshman, deydi. Bo’lmag’uri o’ttizda yoshman, deydi. (OXM: 64) “Adam olacak çocuk on beşinde başım, der; olmayacak otuzunda gencim, der.” 6.9. İsim+…+desa, isim+…+deydi Kalıbı Yomon somonxona kuydi desa, Samarkand kuydi, deydi. (OMIL: 126) “Kötüye samanlık yandı desen, Semerkand yandı der.” 6.10. İsim+aytar: …, isim+aytar: … Kalıbı Yaxshi aytar: Yo’l qo’ydim, Yomon aytar: Men yengdim. (OXM: 35) “İyi söyler: Yol verdim, kötü söyler: Ben yendim.” 6.11. İsim der: “…”, isim (der): “…” Kalıbı Kinnachi der: “Kasal ko’paysin”, Go’rkov (der): “O’lik ko’paysin.” (OXM: 191) “Büyücü der: Hastalık çoğalsın, Meyyit (der): Ölüler çoğalsın. 6.12. İsim+…+fiil, isim “…” deydi Kalıbı Yomondon to’n kiysang, to’yda “to’nim ber” deydi. (OXM: 30) “Kötüden kaftan giysen, toyda geri ister.” 6.13. İsim+so’radilar: “…?”, … (deydi) Kalıbı Tevadan so’radilar: Kasbing nima? Attorlik (deydi). (OXM: 95) “Deveye sormuşlar mesleğin ne? Attarlık.” 6.14. Fiil+ekan+fiil+ekan, …+ekan Kalıbı Degan ekan, degan ekan, bir kuyonni bir kuyon yegan ekan. (OMIL: 91) “Demiş imiş, demiş imiş, bir tavşanı bir tavşan yemiş imiş.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 389 7. Olumsuzluk Kalıpları Atasözlerinde olumsuzluk kalıpları genellikle iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar ya olumsuzluk ekleriyle ya da bazı olumsuz anlamdaki kelimelerle yapılmaktadır. Bu kelimeler de bazı edatlardan oluşmaktadır. Yapılan incelemelerde Özbek atasözlerinin daha çok fiil cümlesi kuruluşunda olduğu tespit edilmiştir. Bunun neticesinde Özbek atasözlerinde olumsuz anlamdaki edatlarla yapılan olumsuz kalıpların eklerle yapılan olumsuzlara göre sayıca daha az olduğu tespit edilmiştir. Özbek atasözlerindeki olumsuzluk kalıplarının örnekleri, önce edatlarla yapılanlar sonrasında eklerle yapılanlar biçiminde maddelendirilerek aşağıda gösterilmektedir: 7.1. …emas, …emas Kalıbı Dono aql dor emas, nodon aqli yor emas. (OXM: 64) “Bilgenin aklı dar değil, aptalın aklı dost değil.” Tasbeh ag’darganning bari mulla emas, tayoq tutganning bari cho’pon emas. (OXM: 71) “Tespih çeken molla değil, sopa sallayan herkes çoban değil.” Chiroylik murod emas, xunuklik uyat emas. (OXM: 91) “Güzellik murat değil, çirkinlik ayıp değil.” Boylik murod emas, yo’qlik uyat emas. (OXM: 116) “Zenginlik murat değil, yokluk ayıp değil.” 7.2. …+fiil-mas, …+fiil-mas Kalıbı Jiyan-tog’a el bo’lmas, yakka tomchi sel bo’lmas. (OXM: 9) “Yeğen el olmaz, tek bir damla sel olmaz.” Ko’chatni o’tqazmasang-ko’karmas, maqsadni istamasang-topilmas. (OXM: 16) “Fideyi dikmezsen yeşermez, maksadını aramazsan bulunmaz.” O’g’rining uyi bo’lmas, uyida siri bo’lmas. (OXM: 26) “Hırsızın evi olmaz, evinde sırrı olmaz.” So’ngak osh bo’lmas, nodon bosh bo’lmas. (OXM: 67) “Kemikten yemek olmaz, aptaldan baş olmaz.” Bozor bilan och qolmas, yo’l tanigan kech qolmas. (OXM: 102) “Pazar bilen aç kalmaz, yol bilen geç kalmaz.” O’g’il tug’mas xotin bo’lmas, mol topmas yiğit bo’lmas. (OXM: 105) “Oğul doğurmayan hatun olmaz, mal bulmayan yiğit olmaz.” 7.3. …+fiil-ma, …+fiil-ma Kalıbı Ilmi borni yosh dema, ilmi yo’qni bosh dema. (OXM: 70) “İlmi olana genç deme, ilmi olmayana baş deme.” Shamolimni so’kma, tuzimni yerga to’kma. (OXM: 82) “Rüzgârımı üfleme, tuzumu yere dökme.” Aytgan joyga erinma, aytmagan joyga ko’rinma. (OXM: 113) “Çağrıldığın yere gitmeye erinme, çağrılmadığın yerde görünme. / Çağrılan yere kuş ol, çağrılmayan yere taş.” (TTA: 293) Izzat tilasang ko’p dema, sihat tilasang ko’p yema. (OXM: 223) “Hürmet dilersen çok konuşma, sıhhat dilersen çok yeme.” Ko’rga tutqazma, karga eshittirma. (OXM: 224) “Köre yakalanma, sağıra duyulma.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 390 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 7.4. …+fiil-magan, …+fiil-mas Kalıbı Dushmanga nafrati bo’lmaganning, vatanga muhabbati bo’lmas. (OXM: 5) “Düşmana nefreti olmayanın vatana sevgisi olmaz.” Birikmagan birlashmas. (OXM: 8) “Birikmeyen birleşmez.” Uyiga sig’magan eliga sig’mas. (OXM: 10) “Evine sığmayan yurduna sığmaz.” Ari zahrin chekmagan, bol qadrini bilmas. (OXM: 11) “Arı zehrini bilmeyen, balın değerini bilmez.” Ishdan qo’rqmagan-qishdan qo’rqmas. (OXM: 14) “İşten korkmayan kıştan korkmaz.” O’ziga yeng bo’lmagan, o’zgaga bo’y bo’lmas. (OXM: 215) “Kendine yaka olmayan başkasına boy olmaz.” 7.5. …+fiil-may+isim+fiil-mas Kalıbı Mehnat qilmay rohat ko’rmas, urug’ sepmay ekin o’rmas. (OXM: 16) “İş yapmayana rahat görmez, tohum ekmeyen ekin biçmez.” Ota bo’lmay ota qadrini bilmas, ona bo’lmay ona qadrini bilmas. (OXM: 119) “Baba olmayan babanın değerini bilmez, ana olmayan ananın değerini bilmez.” 7.6. …+fiil-ar, …+fiil-mas Kalıbı Sovuq urgandan qolar, tuproq surgandan qolmas. (OXM: 5) “Soğuk dövenden kalır, toprak sürenden kalmaz.” Singan qo’l ishlar, dardi yurak ishlamas. (OXM: 213) “Kırılan el işler, dertli yürek işlemez.” Yuz qopni bog’lab bo’lar, yuz og’izni bog’lab bo’lmas. (OXM: 215) “Yüz çantayı bağlarsın, yüz ağızı bağlayamazsın.” Ko’z dardi ko’rinar, ko’ngil dardi ko’rinmas. (OXM: 224) “Gözün derdi görünür, gönül derdigörünmez.” 7.7. … +fiil-Gan+isim+fiil-mas Kalıbı Elga boqqan yerga boqmas, ko’kka boqqan elga yoqmas. (OXM: 18) “Ele bakan yere bakmaz, göğe bakan ele yaklaşmaz.” Esahkni urgan bilan ot bo’lmas. (OXM: 215) “Eşeği dövsen de at olmaz.” Yo’lda qo’shilgan—do’st bo’lmas. (OXM: 223) “Yolda katılan dost olmaz.” 7.8. …+fiil-mas, …+fiil-ar Kalıbı Yolg’izning yoyi yo’qolsa topilmas, ko’pning o’qi yo’qolsa topilar. (OXM: 9) “Yalnızın yayı kaybolsa bulunmaz, çoğun oku kaybolsa bulunur.” Qora chivin kishi o’ldirmas, ko’ngil aynitar. (OXM: 234). “Karasinek öldürmez ama mide bulandırır.” 7.9. …fiil-sa, …+fiil-mas Kalıbı Ona yurting omon bo’lsa, rangi ro’ying somon bo’lmas. (OXM: 5) “Ana vatanın iyiyse, rengin saman olmaz.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 391 El bor bo’lsa er xor bo’lmas, er bor bo’lsa el xor bo’lmas. (OXM: 6) “Yurt varsa er çaresiz olmaz, er varsa yurt çaresiz olmaz.” Qora qozon qaynab tursa, qizilo’ngach kuyib qolmas. (OXM: 219) “Kazan kaynadıkça yemek borusu yanmaz.” 7.10. …+fiil-magan+…+fiil+mas Kalıbı Vatan qadrini bilmagan o’z qadrini bilmas. (OXM: 5) “Vatanın değerini bilmeyen kendi değerini bilmez.” 8. Karşılaştırma Kalıbı Karşılaştırma, birbiriyle ilişkili iki kavram, varlık ya da iki şeyin ortak olan ile ortak olmayan yönlerini göstermektir (Bilgin, 2006: 555). Özbek atasözlerinde karşılaştırma genellikle iki nesne arasında, insan ile hayvan arasında ya da insan ile doğa olayları arasında yapılmaktadır. Bu karşılaştırmalarda insanın kötü huyları, olumsuz yönleri karşısında hayvanın ya da doğanın daha iyi olduğu vurgulanmıştır. Karşılaştırma kalıplarında olumsuz ya da kötü olan ilk bölümde verilirken iyi olan ikinci bölümde verilmiştir. 8.1. …+dan+…+yaxshi Kalıbı O’zganing otidan o’zining eshaging yaxshi. (OXM: 190) “Başkasının atından kendi eşeğin iyidir.” Birdan ikki yaxshi, ikkidan uch yaxshi. (OXM: 8) “Birden iki iyidir, ikiden üç iyidir.” Yo’li semiz eshakdan yag’ir bo’lsa ham ot yaxshi, qadr bilmas qarindoshdan yaqindagi yot yaxshi. (ÖTAD: 50) “Boynu kalın eşekten uyuz olsa da at iyidir, kadir bilmez akrabadan yakındaki yabancı iyidir.” Sinalmagan farishtadan, sinalgan shayton yaxshi. (OXM: 226) “Denenmemiş melekten, denenmiş şeytan iyidir. / Denenmiş ayran, denenmemiş yoğurttan iyidir.” (TTA: 338) Oltmish yashar ahmoqdan, olti yashar dono yaxshi. (OXM: 67) “Altmış yaşındaki ahmaktan altı yaşındaki âlim iyidir.” Qayg’u keltirar shodlikdan, yomg’ir keltirar momaqaldiroq yaxshi. (OXM: 239) “Keder getiren sevinçten yağmur getiren yıldırım iyidir.” O’tgan ishdan tush yaxshi. (OXM: 231) “Yaşanan işten rüya güzeldir.” Gap bilmagan og’izdan gapirolmas gung yaxshi. (ÖTAD: 161) “Söz bilmez ağızdan dilsiz daha iyidir.” Vafosiz yordan jafoli dor yaxshi. (ÖTAD: 174) “Vefasız yârdan cefalı darağacı iyidir.” 8.2. …+dan+…+afzal / a’lo Kalıbı Bazı atasözlerinde iki unsur arasında karşılaştırma yapılırken “yaxshi” kelimesi yerine aynı anlama gelen başka kelimelerin kullanıldığı ya da tamamen düşürüldüğü ama cümlede anlamının var olduğu görülmektedir. Bu kullanım örnekleri şu şekildedir: O’lik arslondan tirik sichqon afzal. (OXM: 204) “Ölü aslandan canlı sıçan iyidir.” Minnatli tuyadan beminnat to’qli afzal. (OXM: 118) “Minnetli deveden, minnetsiz toklu iyidir. Shirin yuzingdan shirin so’zing a’lo. (OXM: 42) “Tatlı yüzünden tatlı sözün âlâ.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 392 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 Sozli tordan – nozli sado. (OXM: 91) “Sözlü tardan nazlı seda iyidir.” Sevimsiz yordan kezimlik ot a’lo. (OXM: 123) “Sevimsiz yârdan başıboş at âlâ.” Obro’ni izlashdan ish ko’rsatgan afzal. (OXM: 202) “Hürmet isteyenden iş yapan iyidir.” 8.3. …+dan+…+yomon Kalıbı Bazı Özbek atasözlerinde karşılaştırma yapılırken olumsuzlama yapılarak iyi ile kötü arasında bir karşılaştırma yapılmaktadır. Qirqdan qirg’in yomon. (OXM: 52) “Kırktan kırgın kötü.” O’lqandan qo’rqqan yomon. (OXM: 56) “Ölenden korkan kötüdür.” Qo’rqqandan hovligan yomon. (OXM: 112) “Korkandan havlayan kötüdür.” Xo’rlik o’limdan yomon. (OXM: 119) “Aşağılanma ölümden kötüdür.” Intizorlik o’limdan yomon. (OXM: 122) “İntizar (beklemek) ölümden kötüdür.” 9. Paralellik Kalıpları Özbek atasözlerinde paralel kalıplar genellikle dört şekilde kullanılmaktadır. Birinci kalıp yapıda paralel yapı, tek sözcüğün paralel kullanılmasıyla oluşmaktadır. İkinci yapıda belirtili isim tamlamalarının paralel oluşumu vardır. Üçüncü yapıda yine isim tamlamalarının ancak bu sefer belirtisiz isim tamlamalarının paralel kullanımı vardır. Son yapıyı ise sıfat tamlamalarının paralel kullanımı oluşturmaktadır. 9.1. Paralel Kelime Kalıbı Otdan bo’lgan o’t yeydi, itdan bo’lgan et yeydi. (OXM: 44) “Attan olan ot yer, itten olan et yer.” Arslon izidan qaytmas, yigit – so’zidan. (OXM: 54) “Aslan izinden dönmez, yiğit sözünden.” Yolg’onchi horimas, o’g’ri qarimas. (OXM: 106) “Yalancı yorulmaz, hırsız ihtiyarlamaz.” Eshak oyog’i ostini ko’zlar, ot olti oylik yo’lni izlar. (OXM: 152) “Eşek ayağının altını gözler, at altı aylık yolu izler.” Er yursa, yo’li ochilar, xotin yursa, yuzi ochilar. (OXM: 169) “Erkek yürüse yolu açılır, kadın yürüse yüzü açılır.” 9.2. Paralel Belirtili İsim Tamlaması Kalıbı Otning yomoni – ola, xotinning yomoni – balo. (OXM: 34) “Atın kötüsü ala, kadının kötüsü bela.” Otning yomoni toy bilan o’ynar, eshakning yomoni ot bilan o’ynar. (OXM: 34) “Atın kötüsü tayla oynar, eşeğin kötüsü atla oynar.” Bir kishi ming kishi uchun, ming kishi bir uchun. (OXM: 8) “Birimiz hepimiz için, hepimiz birimiz için.” Yomonning yaxshi so’zidan, yaxshining yomon so’zi yaxshi. (OXM: 40) “Kötünün iyi sözünden, iyinin kötü sözü daha iyidir.” Erimning topganini o’ynab yeyman, o’g’limning topganini o’ylab yeyman. (OXM: 155) “Erimin bulduğunu oynayıp yerim, oğlumun bulduğunu düşünüp yerim.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 393 9.3. Paralel Sıfat Tamlaması Kalıbı Issiq kiyim tanli ilitar, issiq so’z jonni ilitar. (OXM: 40) “Sıcak giysi vücudu ısıtır, sıcak söz ruhu ısıtır.” Yomon kun yaxshi bo’lar, yomon odam yaxshi bo’lmas. (OXM: 151) “Kötü gün iyi olur ama kötü insan iyi olmaz.” 10. Tezat Kalıpları İki düşünce, duygu ve hayal arasında birbirine kaşıt nitelikleri ve benzerlikleri bir arada söyleme sanatı olarak ifade edilmiştir (Pala, 1999: 36). Bu ifadeden de anlaşılacağı gibi atasözlerinde tezat kalıpları sadece zıtlığı belirtmek için değil aynı zamanda benzerlikleri karşılaştırmak için kullanılmaktadır. Özbek atasözlerinde tezat kalıpları genel olarak üç şekilde kullanılmaktadır. Bunlar her iki cümlenin başında kullanılan ön tezat kalıpları, cümlenin ortasında yer alan orta tezat kalıpları ve cümlelerin sonunda kullanılan art tezat kalıplarıdır. Bu kalıpların örnekleri şu şekildedir: 10.1. Ön Tezat Kalıpları Tekinxo’r qopib yeydi, mehnatkash topib yeydi. (OXM: 22) “Haramzade çalıp yer, çalışkan kazanıp yer.” Yomon atalib tirik yurguncha, yaxshi atalib o’lgan yaxshi. (OXM: 28) “Kötü isimle yaşamaktansa iyi isimle ölmek iyidir.” Do’st kuydirib aytar, dushman-suydirib. (OXM: 48) “Dost acı söyler, düşman sevdirir.” Aqlli kengash qilar, ahmoq – urush. (OXM: 62) “Akıllı akıl danışır, ahmak savaşır.” Dono o’ylab aytar, nodon-o’ynab. (OXM: 64) “Âlim düşünüp söyler, aptal oynayıp.” Yaxshi kelin—kelin, yomon kelin—o’lim. (OXM: 129) “İyi gelin gelindir, kötü gelin ölümdür.” Avvalgi savdo—savdo, keyingi savdo—g’avg’o. (OXM: 209) “Önceki ticaret ticarettir, sonraki ticaret kavgadır.” 10.2. Orta Tezat Kalıpları Ishi borga bir kun hayit, ishi yo’qqa har kun hayit. (OXM:14) “İşi olana bir gün bayram, işi olmayana her gün bayram.” Kelining yaxshi bo’lsa berdi xudo, kelining yomon bo’lsa urdi xudo. (OXM: 127) “Gelinin iyi ise verdi Allah, gelinin kötü ise vurdu Allah.” Davlat kelsa yo’l ochar, davlat ketsa do’st qochar. (OXM: 167) “Devlet gelirse yol açar, devlet giderse dost kaçar.” O’zining butunini qo’yib, birovning yarmiga osilar. (OXM: 149) “Kendisinin bütününü bırakıp başkasının yarımına asılır.” 10.3. Art Tezat Kalıpları Er yigit o’zi uchun tug’ilar, eli uchun o’lar. (OXM: 7) “Er yiğit kendi için doğar, halk için ölür.” Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar. (OXM: 8) “Birleşen uzar, birleşmeyen tozar.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 394 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 Ishlaganning ishi bitar, kishnaganning kuni o’tar. (OXM: 15) “Çalışanın işi biter, kişneyenin günü geçer.” Ishchan tilagi-tong ota qolsa, erinchak tilagi-kun bota qolsa. (OXM: 15) “Çalışkanın dileği tan atsa, üşengecin dileği gün batsa.” 11. Emir Kalıpları Atasözleri yaşanmışlıkların neticesinde ortaya çıkmıştır ve bu yaşanmışlıklardan çıkarılan derslerle öğüt verici mahiyettedir. Bu nedenle atasözlerinde emir kipi yoğun şekilde kullanılmıştır. Emir kipi, Türk dilinin tarihi seyri içinde çok az değişikliğe uğramış ya da hiç değişmemiş nadir şekil bilgisi özelliğidir. Emir kipleri atasözlerinde emir kalıbı şeklinde kullanılmaktadır. Türk dilinin atasözlerinde genel olarak ikinci tekil ve üçüncü tekil şahıs emir kipi kullanılmıştır. Bu özellik Özbek atasözleri için de geçerlidir. Ancak yapılan incelemede Özbek atasözlerinde ikinci tekil şahıs emir kipinin daha sık kullanıldığı, üçüncü tekil şahıs emir kipinin ise kullanılmadığı ya da çok az örnekte kullanıldığı tespit edilmiştir. 11.1. Emir 2. Tekil Kişi Kalıbı Az önce ifade edildiği gibi Özbek atasözlerinde emir kalıpları daha çok ikinci tekil emir kipi ile yapılmaktadır. Bunda atasözlerinin öğüt verici mahiyette olmasının payı büyüktür. Emir kalıbındaki atasözlerine baktığımızda emir anlamının dışında gereklilik, uyarma, tavsiye ifade eden kalıplar da bulunmaktadır. Vatanni gado bo’lguncha, kafan gado bo’l. (OXM: 5) “Vatan dilencisi olacağına kefen dilencisi ol.” O’lsang o’l, vataningda bo’l. (OXM: 7) “Ölürsen öl, vatanında öl.” Eling o’g’ri bo’lsa, og’ri bo’l, bo’ri bo’lsa, bo’ri bo’l. (OXM: 11) “Elin hırsız ise hırsız ol, kurt ise kurt ol.” Do’sting uchun zahar yut. (OXM: 49) “Dostun için zehir yut.” Oldingdagini ko’rib fikr qil, orqadagini ko’rib shukur qil. (OXM: 66) “Önündekini görüp düşün, arkandakini görüp şükret.” Avval bil, keyin qil. (OXM: 69) “Önce bil, sonra yap.” Harom yegin to’yguncha, kaltak yegin o’lguncha. (OXM: 22) “Doyuncaya kadar haram ye, ölünceye kadar dayak ye.” 11.2. Emir 3. Tekil Kişi Kalıbı Darding bo’lsa bo’lsin, qarzin bo’lmasin. (ÖTAD: 16) “Derdin olursa olsun, borcun olmasın.” Yigitning sazasi singuncha, shaytonning boyni uzilsin. (OXM: 163) “Yiğidin sazı kırılıncaya kadar şeytanın boynu kırılsın.” Puling bo’lmasa, bo’lmasin, shirin so’zing bo’lsin. (OXM: 40) “Para olmazsa olmasın, tatlı sözün olsun.” 12. Tanım Kalıpları Tanım kalıpları doğrudan bir nesnenin, varlığın tanımlaması ya da açıklaması şeklinde değildir. Atasözlerinde verilmek istenen mesajlar bazı örneklerde, mecazlarla ya da benzetmelerle aktarılmıştır. International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 395 Bu kalıplarda isim….+dir şeklinde bir kalıp yapı vardır. Ayrıca bu kalıptaki atasözleri genellikle kısa cümle yapısındadır. 12.1. İsim+ …+dir Kalıbı Odam bordir, odamlarning naqshidur, odam bordir, hayvon undan yaxshidur. (OXM: 118) “İnsan vardır, insanların simgesidir; insan vardır, hayvan ondan iyidir.” Ona—olam faxridir. (OXM: 118) “Ana evrenin gururudur.” Qilich eng so’nggi hiyladir. (OXM: 207) “Kılıç en sonuncu hiledir.” Gul g’unchaligida xordir, ochilsa o’zgalarga yordir. (OXM: 116) “Gül tomurcuklandığında dikendir, açıldığında başkalarına yârdır.” Ona – olam faxridir. (OXM: 118) “Anne âlemin gururudur.” 12.2. İsim – … Kalıbı Aql—odamning oltin toji. (ÖTAD: 16) “Akıl insanın altın tacıdır.” Til-aql tarozusi. (OXM: 41) “Dil akıl terazisidir.” Ona yurting – oltin beshiging. (OXM: 5) “Ana vatanın altın beşiğindir.” Ota kasbi—davlat kasbi. (OXM: 71) “Baba mesleği devlet mesleğidir.” Odob—oltidan qimmat. (OXM: 81) “Terbiye altından değerlidir.” 12.3. İsim Tamlaması+…+dir Kalıbı Yurt egasi yo’lbarsdir, oldirgani qo’ymasdir. (OXM: 7) “Yurt sahibi kaplandır, sahibini bırakmaz.” O’z aqling aqldir, elning aqli naqldir. (OXM: 43) “Kendi aklın akıldır, elin aklı rivayettir.” Botir joni sabildir, yomon joni azizdir. (OXM: 54) “Kahramanın canı sahipsizdir, kötünün canı kıymetlidir.” Mol egasi yo’lbarsdir, oldirgani qo’ymasdir. (OXM: 148) “Mal sahibi kaplandır, aldığını bırakmaz.” Zolim ishi shafodir, mardning ishi vafodir. (OXM: 74) “Zalimin işi şefaattir, cesurun işi vefadır.” Qiz ko’ngli – qizigan tandir. (OXM: 152) “Kız gönlü sıcak fırındır.” 12.4. Sıfat Tamlaması+…+dir Kalıbı Olqish olgan omondir, qorg’ish olgan yomondir. (OXM:33) “Alkış alan iyidir, kargış alan kötüdür” Xotinli ro’zg’or guldir, xotinsiz ro’zg’or cho’ldir. (OXM: 128) “Hatunlu aile çiçektir, hatunsuz aile çöldür.” Yaxshi hamsoya guldir, yomon hamsoya cho’ldir. (OXM: 130) “İyi komşu çiçektir, kötü komşu çöldür.” Donni yiqqan donodir. (OXM: 186) “Buğday biriktiren bilgedir.” 13. Benzetme Kalıbı Atasözlerinde anlatıma ahenk katılmak istenildiğinde ya da anlatım zenginleştirilerek pekiştirilmek istenildiğinde benzetme kalıpları kullanılmaktadır. Atasözlerindeki benzetme kalıplarında toplumun International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 396 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 örf, âdet ve geleneklerini, toplumun değer yargılarını ya da geçim kaynaklarını görmek mümkündür. Çünkü atasözlerinde bir şey yüceltilmek ya da övülmek istenildiğinde toplum için değerli olan şeylerle benzerlik kurulmaktadır. Özbek atasözlerinde ise benzetme kalıplarının kuruluşunda çeşitli edatların yoğun şekilde kullanıldığı görülmektedir. 13.1. İsim+dek+…, isim+dek+… Kalıbı Chinordek bo’yning bo’lguncha, tumordek aqling bo’lsin. (OXM: 67) “Çınar gibi boyun olacağına muska gibi aklın olsun.” Kumusdek ter to’ksang, gavhardek dur olarsan. (OXM: 15) “Gümüş gibi terlersen, inci gibi değerlenirsin.” Quldek ishla, bekdek tishla. (OXM: 19) “Köle gibi çalış, bey gibi ye.” O’rqimchakdek o’rmala, bedanadek yo’rg’ala. (OXM: 104) “Örümcek gibi sürün, bıldırcın gibi hızlı yürü.” Qo’ydek yuvvosh bo’l, otdek – yuquruk. (OXM: 105) “Koyun gibi sakin ol, at gibi atik.” 13.2. …+bor, …+bor Kalıbı Ikki sig’ir soqqanning ayroni bor, ikki xotin olganning vayroni bor. (ÖTAD: 105) “İki sığır sağanın ayranı olur, iki hanımı olan viran olur.” Qimmatda bir hikmat bor, arzonda bir illat bor. (ÖTAD: 150) “Pahalıysa vardır bir hikmeti, ucuzsa vardır bir illeti.” Kishi bo’lgan kishining kishi birlan ishi bor, kishi bo’lmagan kishining kishi birlan ne ishi bor? (ÖTAD: 14) “İnsan olanın insanla işi olur, insan olmayanın insanla ne işi olur?” Osh yeganda ot kuchi bor, go’sht yeganda toy kuchi bor. (ÖTAD: 25) “Pilav yiyende at gücü olur, et yiyende tay gücü olur.” Aytilgan yerde bor, aytilmagan yerda nima bor? (ÖTAD: 63) “Davet edilen yere var, davet edilmeyen yerde ne var?” Dardim bor dardkashim yo’q, g’amim bor g’amkashim yo’q. (ÖTAD: 64) “Derdim var derdimi anlayan yok, gamım var üzüntümü anlayan yok.” 14. Kafiye Kalıpları Atasözlerinde kafiye kalıpları belirli bir kafiye kalıbıyla ortaya çıkmaktadır. Özbek atasözlerinde kafiye kalıpları genellikle iki şekilde oluşmaktadır. Birinci şekilde kafiye kalıbını oluşturan kelimelerden birisi diğerinin içinde yer almaktadır. Bu kullanım biçiminde atasözünün birinci bölümündeki kelime ikinci bölümdeki kelimenin içinde yer alabileceği gibi bunun tersi olabilmektedir. Diğer bir kafiye kalıbında ise yakın seslerin oluşturduğu bir kafiye bulunmaktadır. 14.1. Tekrara Dayanan Kafiye Kalıbı Ona yurting omon bo’lsa, rangi ro’ying somon bo’lmas. (OXM: 5) “Ana vatanın iyi olsa, rengin saman olmaz.” Tekin topqan mol yomon, oxiri qo’ymas omon. (OXM: 21) “Bedava bulduğun mal kötü, sonunu bırakmaz iyi.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 397 Yonmasa o’tin yomon, yoqolmasa xotin yomon. (ÖTAD: 177) “Yanmasa odun kötü, yakamazsa hatun kötü.” “ Yulduz aslo oy bo’lmas, o’g’rikdan boy bolmas. (OXM: 25) “Yıldız asla ay olmaz, hırsızdan zengin olmaz.” Yolg’onchi or bo’lmas, to’g’ri so’zli xor bo’lmas. (OXM: 106) “Yalancı arlanmaz, doğru sözlü aşağılanmaz.” 14.2. Yakın Seslerle Oluşan Kafiye Kalıbı Ko’pning ishi yetmas, ozning ishi bitmas. (OXM: 9) “Çoğun işi yetişmez, azın işi bitmez.” Oldinga kelganni yemak-hayvonning ishi. Og’ziga kelganni demak-nodonning ishi. (OXM: 66) “Önüne geleni yemek hayvanın işi. Ağzına geleni söylemek cahilin işi.” Suvsiz yerda tol bo’lmas, qovoqarida bol bo’lmas. (OXM: 88) “Susuz yerde söğüt olmaz, eşek arısında bal olmaz.” Xalqqa suyansang bo’lasan, xalqdan chiqsang so’lasan. (OXM: 10) “Halka güvenirsen olursun, halktan ayrılırsan solarsın.” Qo’lingdan kelsa qo’lingdan ber, qo’lingdan kelmasa yo’lingdan ber. (OXM: 38) “Elinden gelse elinden ver, elinden gelmese yolundan ver.” Meros moli to’zadi, merosli hunar o’zadi. (OXM: 70) “Miras malı tozar, miraslı hüner çoğalır.” 15. Eksiltme Kalıbı Eksiltili cümle, cümlenin bir ögesinin eksiltilerek kullanılmasıdır. Bu eksiltilen öge genellikle yüklem olduğu gibi cümlenin başka bir ögesi de eksiltilebilmektedir. Atasözlerinde eksiltili cümle kalıpları sıklıkla kullanılmaktadır. Eksiltili cümle yapısında olan atasözlerinde eğer eksik olan öge yüklem ise, cümle tek bir yargı üzerine kurulurken bazı atasözlerinde birden fazla yargı tek bir yükleme bağlanmaktadır. Özbek atasözlerinde eksiltme kalıpların örnekleri şu şekildedir: Ovni – oziq bilan, odamni – so’z bilan. (OXM: 39) “Avı azıkla, insanı sözle.” Odam gap bilan, hayvon o’t bilan. (OXM: 39) “İnsan sözle, hayvan otla.” Tilni bog’la dil bilan, dilni bog’la til bilan. (OXM: 41) “Dili bağla gönülle, gönlü bağla dille.” Daraxt – ildizi bilan, odam – do’stlari bilan. (OXM: 47) “Ağaç köküyle, insan dostlarıyla.” Itning ishi gadoy bilan. (OXM: 58) “İtin işi dilenciyle.” Bolalik – podsholik. (OMIL: 58) “Çocukluk padişahlık.” 16. Ek Tekrarı Kalıbı Atasözlerinde çeşitli kelimelerin tekrarlanmasıyla sağlanan ahenk ve pekiştirme, bazı eklerin tekrar edilmesiyle de sağlanmaktadır. Atasözlerinde kafiyeyi sağlamak için aynı anlam ve görevde ekler getirilerek ek tekrarı kalıpları oluşturulmaktadır (Özkan, 2011: 1600). Atasözlerindeki ek tekrarları genel olarak isim cinsinden eklerin özellikle de hâl eklerinin tekrarlanmasıyla yapılmaktadır. Bununla birlikte fiil çekim ekleri de ek tekrarı biçiminde kullanılmaktadır. Ek tekrarı kalıbında kullanılan ekler International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 398 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 daha çok çekim eki görevinde olmakla birlikte bazı yapım eklerinin de ek tekrarı kalıbında kullanıldığı görülmektedir. Özbek atasözlerinde tespit edilen ek tekrarı kalıpları şu şekildedir: 16.1. +da Kishi yerida sulton bo’lguncha, o’z elingda cho’pon bo’l. (OXM: 5) “Başkasının yerinde sultan olacağına, kendi yurdunda çoban ol.” Mehmon izzatda, mezbon xizmatda. (OXM: 84) “Misafir izzette, ev sahibi hizmette.” Ot qarisa—oxurda, it qarisa—chuqurda. (OXM: 243) “At yaşlanınca ahırda, it yaşlanınca çukurda.” Er qarisa—el ichida, sher qarisa—g’or ichida. (OXM: 243) “Er yaşlanınca el içinde, şer yaşlanınca mezar içinde.” El – qo’ngan yerda, ot – to’ygan yerda. (OXM: 6) “Halk konduğu yerde, at doyduğu yerde.” 16.2. +dan Kelish mehmondan, ketish mezbondan. (OXM: 84) “Gelmek misafirden, müsaade ev sahibinden.” Mehmon kelar eshikdan, rizqi kelar teshikdan. (OXM: 84) “Misafir gelir kapıdan, rızkı gelir delikten.” Alp – otadan, zot – onadan. (OXM: 54) “Yiğit babadan, soy anadan.” Yo – ostidan, yo – ustidan. (OXM: 98) “Ya altından ya üstünden.” Bola beshikdan yiqilguncha, podsho taxtidan yiqilsin. (OXM: 138) “Bebek beşikten düşene kadar, padişah tahtından düşsün.” 16.3. +ga Bulbulga bog’ yaxshi, kaklikka-tog’. (OXM: 5) “Bülbüle bahçe iyi, kekliğe dağ (iyidir).” Vatanga kelgan-imonga kelar. (OXM: 5) “Vatana gelen imana gelir.” Vatanga falokat-o’zinga halokat. (OXM: 5) “Vatana felaket, kendine ölümdür.” Suvni bersan elga, yasharsan ming yilga. (OXM: 5) “Suyu versen halka, yaşarsın bin yıl.” Zamon senga boqmasa, sen zamonga boq. (ÖTAD: 188) “Zaman sana uymuyorsa sen zamana uy.” 16.4. +siz Vatansiz inson, kuysiz bulbul. (OXM: 5) “Vatansız insan, ötmeyen bülbül.” Tilga ixtiyorsiz – elga e’tiborsiz. (OXM: 41) “Diline dikkat etmeyen, başkasına itibar etmez.” O’tirib edim g’amsiz, buzog’im tug’di dumsiz. (OXM: 100) “Oturup yedim gamsız, buzağım doğdu kuyruksuz.” Suvsiz yer – jonsiz jasad. (OXM: 237) “Susuz yer, cansız bedendir.” G’amsiz oshim – da’vosiz boshim. (OXM: 239) “Azıcık aşım, ağrısız başım.” 16.5. –ma Otni tepmez dema, itni qopmaydi dema. (ÖTAD: 29) “Atı tepmez deme, iti ısırmaz deme.” Yetdim deganda yiqilma, to’ldim deganda to’kilma. “(ÖTAD: 121) “Kavuştum dediğinde yıkılma, doldum dediğinde taşma.” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 399 Xashakdan hasham bichma, yolg’andan qasam ishma. (ÖTAD: 155) “Samandan harç yapma, yalandan yemin etme.” Bilmaqanni bildim dema, qilmaqanni qildim dema. (OXM: 93) “Bilmediğini bildim deme, yapmadığını yaptım deme.” Ertagi nasibadan qolma, kechki nasibiga borma. (OXM: 184) “Yarınki nasibinden kalma, geceki nasibine varma.” 16.6. +li Özbek atasözlerinde ek tekrarı biçiminde oluşan kullanım kalıplarında daha çok çekim ekleri kullanılmakta, bunun yanı sıra +li isimden isim yapım eki ile de ek tekrarı kalıplarının oluştuğu görülmektedir. Bu yapıdaki örnekler şu şekildedir: Pardoz qilgan chiroyli, ammo husni bir oyli. (OXM: 90) “Makyaj yapan güzeldir, ama güzelliği bir aydır.” Qiz bor – qirg’iz qavoqli, qiz bor – qarchig’ay qanotli. (OXM: 92) “Kız var Kırgız bakışlı, kız var şahin kanatlı.” Yoshlikning yeli kuchli, keksalikning – aqli. (OXM: 242) “Gençliğin rüzgârı güçlü, ihtiyarlığın aklı.” Yozning kuni – yuz turli, qishning kuni – qirq turli. (OXM: 247) “Yaz günü yüz türlüdür, kış günü kırk türlüdür.” Yaxshi xotin – umr boli, yomon xotin – jon zavoli. (OXM: 130) “İyi hatun ömrün balı, kötü hatun canın felaketi.” 16.7. -ar Ishdan qochar, yiroqqa sochar. (OXM: 14) “İşten kaçar, uzağa saçar.” Bilgan bilganin ishlar, bilmagan barmog’in tishlar. (OXM: 69) “Bilen bildiğini işler, bilmeyen parmağını dişler.” Bilgan bitirar, bilmagan yitirar. (OXM: 69) “Bilen bitirir, bilmeyen yitirir.” Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar. (OXM: 70) “İlimsiz bir yaşar, ilimli bin yaşar.” Yaxshi o’g’il tindirar, yomon o’g’il o’ldirar. (OXM: 140) “İyi oğul dindirir, kötü oğul öldürür.” 17. Sayı Kalıbı Özbek atasözlerinde sayı kalıpları iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bu kalıplar ya cümlenin başındaki bir sayı ile bir ismin oluşturduğu kalıp şeklinde ya da sıralı cümle yapısındaki atasözlerinde birinci cümlenin başındaki sayı ile ikinci cümlenin başındaki sayının mukayesesi şeklinde oluşmaktadır. Bu yapıdaki örnek atasözleri şu şekildedir: Bir aldasang, yuz aldasang. (OXM: 221) “Bir kandıran yüz kandırır.” Uch kishi bilgan sirni, yuz kishi bilar. (OXM: 161) “Üç kişinin bildiği sırrı yüz kişi bilir.” Besh qo’rqoqga – bir qarg’a. (OXM: 54) “Beş korkağa bir karga.” Umringdan uch kun qolsa ot ol, bir kun qolsa – xotin. (OXM: 135) Üç günlük ömrün varsa at al, bir günlük ömrün varsa hatun .” International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 400 IJLET 2021, Volume 9, Issue 2 Uch kun barvaqt turgan bir kun yutar. (OXM: 210) “Üç gün erkenden kalkan bir gün kazanır.” Yetti o’lchab, bir kes. (OXM: 194) “Yedi ölçüp bir kes.” Sonuç Bu çalışmada Özbek atasözleri kalıp yapılar açısından değerlendirildi. Özbek atasözlerinin yapı özellikleri farklı bir bakış açısıyla değerlendirildi ve Türk Lehçelerinin ortak özelliklerinin gösterilebilmesi için atasözleri Türkiye Türkçesine de aktarıldı. Atasözleri Türk dilinin geneli için değerlendirildiğinde bütün Türk dünyası için ortak kültürü, geçmişi ve dili göstermesi için önemlidir. Bununla birlikte Türk dünyasının farklı bölgelerinde farklı gramer özellikleri gösteren yapılar da ortaya çıkmıştır. Atasözleri dil bilgisi açısından değerlendirildiğinde kalıp hâldeki dil birimleridir. Bu kalıp ifadelerde yapılacak bir değişikliğin kullanım kalıbını ve atasözünün yapısını bozacağı için atasözleri asırlardır değişmeden günümüze gelmiştir. Yapılan incelemede Özbek atasözlerinin kalıp yapıların çeşitliliği açısından oldukça zengin olduğu görülmektedir. Özbek atasözlerindeki kullanım kalıpları yakından incelendiğinde daha çok isim tamlaması ve sıfat tamlaması yapısında olduğu görülmektedir. Hem isim tamlaması hem de sıfat tamlaması kalıbındaki yapılar aynı türdeki iki tamlamanın birlikte kullanılmasıyla oluşmaktadır. Atasözlerinde bu tamlamaların birincisi özne ikincisi ise yüklem görevindedir. Ayrıca karşılaştırmaya dayalı kalıp yapılarda paralellik ve tezat kalıplarının da sık kullanıldığı görülmektedir. İki bağlaçlı tekrar kalıplarında belirli bağlaçlar yerine farklı bağlaçların kullanıldığı görülmektedir. İkileme kalıplarında genellikle aynı kelimelerin tekrar edilmesi tercih edilmiştir. Özbek atasözlerinde oldukça farklı biçimde tahkiye kalıplarının kullanıldığı görülmektedir. Atasözlerinde karşılaştırma kalıpları iki nesne, iki insan ya da insan ile doğa olayları arasında yapılmaktadır. Paralellik kalıplarında tamlamalar oldukça sık kullanılmaktadır. Tezat kalıplarında olumlu-olumsuz, iyi–kötü gibi zıtlığın yanı sıra benzerlikler de yer almaktadır. Kafiye ve ahenge dayalı kullanım kalıplarında ek tekrarları ön plandadır. Yine bu kalıpların sınıflandırılmasında tekrar eden ekin yeri önemlidir. Emir kalıplarında genellikle tekil şahısların özellikle de ikinci tekil şahsın kullanıldığı görülmektedir. Tanım kalıplarında eksiltili cümlelerin sıklıkla kullanıldığı tespit edilmiştir. Ek tekrarı kalıplarında daha çok isim çekim eklerinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Özbek atasözleri cümle yapısı bakımından incelendiğinde daha çok sıralı cümle yapısında olduğu görülmektedir. Kullanım kalıpları sınıflandırılırken atasözünün tamamını kapsaması ya da atasözünün baş kısmı, orta kısmı veya son kısmını kapsamasını sınıflandırmada belirleyici olmuştur. Bu şekildeki sınıflandırmada üç grupta da yani atasözünün baş, orta ve son kısmını kapsayan kullanım kalıplarının kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca kalıbın oluşumunda önemli rol oynayan tamlama ya da kelimenin yerinin yapıların sınıflandırılmasında etkili olduğu görülmektedir. Kısaltmalar OXM O’zbek Xalq Maqollari OMIL O’zbek Maqollarining Izohli Lug’ati TTA Türkiye Türkçesinde Atasözleri ÖTAD Özbek Türk Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021 Yasin KARADENİZ 401 Kaynakça Aksan, D. (2005). Türkçenin Zenginlikleri İncelikleri. Ankara: Bilgi Yayınevi. Aksoy, Ö. A. (1998). Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Yayınevi. Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları. Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları. Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı Yayıncılık. Boratav, P. N. (1969). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınları. Bozkaplan, Ş. A. (2007). “Atasözlerinde Tahkiye”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume 2(4) Fall, s.1105-1109. Bozkaplan, Ş.A. (2004). “Atasözlerinin Yapı ve İşleyiş Biçimlerine İlişkin Bir Örnekleme Modeli”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri. C I, s. 513-552. Caferoğlu, A. (1930). “Orhun Abideleri’nde Atasözü”. Halk Bilgisi Haberleri, 1(3), s. 43-46. Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım. Gencan, T.N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Kitabevi. Gürsoy-Naskali, G. (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. Hamroyev, M. vd. (2007). Ona Tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya. Korkmaz, Z.(2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. Mengliyev, B.; Xoliyorov, O’.; Qodirova, X. (2010). Ona Tili (Maktab O’quvchilari Uchun). Toshkent: Yangi Asr Avlodi Nashriyoti. Mirzayev, T.; Musoqulov, A.; Sarımsoqov, B. (2005). O’zbek Xalq Maqollari. Toshkent: Sharq Nashriyoti. Ne’matov, H.F.; Sayfullayeva, P.P. (2008). Zamonaviy O’zbek Tili. Toshkent: Mumtoz So’z Nashriyoti. Özkan, İ. (2011). “Türk Atasözlerinde Yinelemeler”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume 6(1) Winter, s.1595-1603. Pala, İ. (1999). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları. Rasulov, R.; Mirazizov, A. (2005). O’zbek Tili. Toshkent: Aloqachi Nashriyoti. Sakaoğlu, S. (1974). “Atasözlerimizin Yapısı”. Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. s. 133-143. Shomaqsudov, Sh.; Shorahmedov, Sh. (1990). O’zbek Maqollarining Izohli Lug’ati. Toshkent: O’zbek Sovyet Entsiklopediyasi Bosh Redaksiyasi. Tuğluk, M. E. (2013). “Atasözlerini İçine Alan Kullanım Kalıpları” International Journal Of Social Science (Jasss). 6(2), s. 1851-1874. Tursunov, U.; Muhtarov, J.; Rahmatullayev, Sh. (1975). Hozirgi O’zbek Adabiy Tili. Toshkent: O’qituvchi Nashriyoti. Yoldaşev, İ.; Öztürk, T.; Öztürk, Y. (1998). Özbek-Türk Ata Sözleri ve Deyimleri Sözlüğü. Taşkent: Özbek Türk Liseleri. International Journal of Languages’ Education and Teaching Volume 9, Issue 2, June 2021