BATI ANADOLU'DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI KUMYER

15-17 EYLÜL 2014 / ANKARA KONGREYE SUNULAN BúLDúRúLER I. CúLT ESKú ANADOLU UYGARLIKLARI TÜRK TARøH KURUMU XVII. TÜRK TARİH KONGRESİ I. CİLT ESKİ ANADOLU UYGARLIKLARI ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU T Ü R K TA R İ H K U R U M U YAY I N L A R I VIII. Dizi - Sayı: 26a XVII. TÜRK TARİH KONGRESİ Ankara: 15-17 Eylül 2014 KONGREYE SUNULAN BİLDİRİLER I. CİLT ESKİ ANADOLU UYGARLIKLARI ANKARA, 2018 Türk Tarih Kongresi (17. : 2014: Ankara, Türkiye) XVII. Türk Tarih Kongresi, 15-17 Eylül 2014, Ankara, kongreye sunulan bildiriler. I. Cilt, Eski Anadolu uygarlıkları. — Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018. 1. c. (xxiv, 556 s.): resim (çoğu renkli), çizim, harita, tablo; 24 cm. — (AKDTYK Türk Tarih Kurumu yayınları; VIII. Dizi-Sayı: 26a ) Bibliyografya var. ISBN 978 - 975 - 16 - 3571 - 6 (tk.) ISBN 978 - 975 - 16 - 3572 - 3 (1. c.) 1. Türkiye _ Tarih _ Kongreler. 2. Türkler _ Tarih _ Kongreler. 3. Türkiye _ Eski medeniyetler _ Kongreler. I. E.a. II. E.a. Eski Anadolu uygarlıkları. III. Dizi. 939.2 Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulu’nun 07.08.2014 tarih ve 691/82 sayılı kararı gereği 500 adet basılmıştır. ISBN: 978-975-16-3571-6 (tk.) 978-975-16-3572-3 Baskı Kuban Matbaacılık Yayıncılık İvedik Organize San. Matbaacılar Sitesi 1514. Cadde No: 20 06190 İVOGSAN - ANKARA Tel: 0 312 395 20 70 Faks: 0312 395 37 23 Sertifika No: 13403 XVII. TÜRK TARİH KONGRESİ Cumhurbaşkanı Sayın RECEP TAYYİP ERDOĞAN’ın Koruyucu Başkanlığında Türk Tarih Kurumu tarafından düzenlenmiştir. XVII. TÜRK TARİH KONGRESİ KOMİTE BAŞKANI Mehmet Ali BEYHAN HAZIRLIK KOMİTESİ Ahmet BELADA Mehmet İNBAŞI Musa KADIOĞLU Rüstem BOZER Ahmet CİHAN İbrahim Ethem ATNUR Halil Ersin AVCI Levent KAYAPINAR İlyas KEMALOĞLU Osman GÜMÜŞÇÜ YAYIN KOMİTESİ Refik TURAN Aytaç YÜRÜKÇÜ Kenan ÇELİK Güray KIRPIK Selda KARABEYOĞLU Şükrü ÇAVUŞ SEKRETERYA Ümit BEDEL Ayşe BEDİR Akif ARSLAN Selin EREN Uğur Cenk Deniz İMAMOĞLU Ayşenur ŞENEL Aytaç YÜRÜKÇÜ BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER BABÜR M. AKARSU* - FUAT YÖNDEMLİ** Kumyer Mevki Mezarlık Alanı; Muğla İli, Yatağan İlçe’si, Yeşilbağcılar Beldesi, Kumyer Mevki’nde yer almaktadır. Bu mezarlık alanında İlk Tunç Çağı’na tarihlenen 19 adet çömlek gömü, 78 adet pithos gömü ve 2 adet basit toprak mezar olmak üzere toplam 99 adet mezar ortaya çıkarılmıştır (Resim 1-2). Burada yer alan 96 mezarda inhumasyon, 3 mezarda kremasyon gömü tespit edilmiştir. Mezar kabı olarak kullanım gören pithoslar genel özellikleri itibarıyla, yükseklikleri 0.60 m. ile 1.82 m. aralığında değişen, kısa boyunlu, oval gövdeli forma sahiptirler. Boyun ve gövdelerinin her iki yanında dikey ve karşılıklı olarak yerleştirilmiş taşıma kulpları vardır. Kulp sayısı 2 ile 10 adet arasında değişmektedir. Pithosların dipleri; sivri, düz, oval ve yuvarlak olmak üzere dört farklı formdadır. Mezarlık alanında ortaya çıkarılan 78 adet pithos gömüden 73 adeti toprağa yatay olarak yatırılmış, 5 adeti toprağa dik olarak gömülmüştür (KYM 66, KYM 78, KYM 79, KYM 81, KYM 82 no’lu pithos gömüler). Toprağa dik olarak gömülen pithoslar, oval gövde formlu ve sivri diplidirler. Bu pithosların da, tıpkı toprağa yatay olarak yatırılan pithoslarda yapıldığı gibi, ağızları plaka taşlar ile kapatıldıktan sonra üstleri ve çevreleri taşlarla örtülmüştür (Resim 3-4). Toprağa dikey yerleştirilen pithosların, mezarlık alanının üzerlerindeki taşların ağırlığından ve mezarlık alanının günümüzde tarım arazisi olarak * Dr. Öğr. Üyesi, Sinop Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Sinop/ TÜRKİYE, baburakarsu@sinop.edu.tr ** Prof. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Meram Tıp Fakültesi, Konya/TÜRKİYE, fyondemlikb@yahoo.com 38 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ kullanımından kaynaklı olarak gövdelerinin üst kısımlarının kırıldığı görülmüştür (Resim 5-6). Mezar kabı olarak kullanılan çömleklerin yükseklikleri 0.29 m. ile 0.54 m. aralığında olup, küre, yuvarlak ve oval formlu gövdelere sahiptirler. Boyun kısımlarının her iki yanına dikey olarak bağlanan ve karşılıklı yerleştirilmiş, sayıları 2 ile 3 adet arasında değişen kulpları vardır. Sivri veya oval dipli olan çömlekler haricindekiler halka formlu kaidelidirler (Resim 7-8). Çömlek mezarlar içinde genel olarak bebek ve çocuk gömüleri ile karşılaşılmıştır. Ancak az sayıda olsa da bebek ve çocuk gömülerine pithoslar içinde de rastlanılmıştır (KYM 05, KYM 12, KYM 30, KYM 57, KYM 60 ve KYM 87 no’lu pithos gömüler). İki adet olan Kumyer basit toprak mezarlarının mimarisini, zemini taşlarla döşenmiş çukurlar oluşturur (KYM 68 ve KYM 70 no’lu mezarlar). KYM 68 ve KYM 70 no’lu basit toprak mezarlarda; her iki gömü de zemini taşlarla döşeli bir çukur içine, kuzeydoğu-güneybatı aksında ve başları kuzeydoğuya gelecek şekilde yerleştirilmişlerdir. Gömü şekilleri hokerdır. Mezar hediyeleri yoktur (Resim 9-10). İlk Tunç Çağı Batı Anadolu mezarlarında sıkça uygulama bulan, iki mezar kabının kombine edilerek düzenlendiği mezarlara Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda da rastlanılmıştır (KYM 29, KYM 40, KYM 74, KYM 75 ve KYM 88 no’lu mezarlar). Bu tipteki Kumyer mezarları, iki pithos, iki çömlek yahut çömlek ile pithosun ağız ağza yerleştirilmesi veya iç içe geçirilmesi suretiyle oluşturulmuştur. KYM 29 no’lu mezarın mimarisini, ağız ağza yerleştirilen iki pithos oluşturur. Pithos mezar doğu-batı aksındadır. Mezar içinde hoker pozisyonunda yatırılmış tek gömü tespit edilmiştir. Boyut olarak daha büyük olan birinci pithosta gömünün bedeni, ilkine göre daha küçük ebatta olan ikinci pithosta gömünün başı yer almaktadır. Gömünün kafasının altına, iki pithos arasındaki yükselti farkını gidermek amacıyla yassı plaka taş yerleştirilmiştir (Resim 11). KYM 74 no’lu mezar, iki pithosun iç içe geçirilmesi suretiyle düzenlenmiştir. Mezar içinde tek gömü tespit edilmiştir. Gömünün belden alt tarafının bulunduğu pithosun ağzını tam olarak kapatacak şekilde gövde kısmından kırılan ikinci bir pithosun içinde gömünün belden üst tarafı yer almaktadır. Gömü mezara sırt üstü yatırılmış, bacakları dizden arkaya doğru kıvrılmıştır. Pithos gömü doğu-batı aksındadır (Resim 12). BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 39 KYM 88 no’lu mezar, pithos ve çömleğin kombine edilmesiyle meydana getirilmiştir. Pithosun ağzını tam olarak kapatacak ağız genişliğine sahip olan çömlek bir nevi kapak olarak kullanılmıştır. İki kabın ağızlarının birleşme yeri tek sıra halinde dizilmiş taşlarla desteklenmiştir. Gömü pithos içine sırt üstü yatırılmış, bacakları dizden arkaya doğru kıvrılmış, elleri karın üzerinde birleştirilmiştir. Pithos üst seviyesinden 0,24 m derinlikte rastlanılan gömünün kafatası, karın kısmına kaymıştır. Pithos gömü doğu-batı aksındadır (Resim 13). KYM 75 no’lu çömlek gömü iki çömleğin ağız ağıza geçirilerek yapıldığı gömü tipine girmektedir. Mezarda tek gömü tespit edilmiştir. İçinde gömünün bulunduğu büyük boyutlu çömleğin ağzına daha küçük boyuttaki çömlek, kapak olarak geçirilmiştir. İkinci çömlek, birinci çömleğin boyun kısmına kadar içeri girmiştir. Kapak olarak kullanılan ikinci çömleğin sadece boyun kısmına ve gövdesine ait parçalar kalmıştır. Çömlek gömü kuzeydoğu-güneybatı akslıdır. Çömleğin ve içindeki iskeletin boyutundan dolayı gömünün bir çocuğa ait olması muhtemeldir (Resim 14). KYM 89 ve KYM 90 no’lu pithos gömüler anıtsal mezar geleneğine benzer bir düzenlemeye sahiptirler. Bu mezarlardan ilki, Kumyer mezarları arasında en büyük boyuta sahip olan ve içinde hoker pozisyonunda yatırılmış iki gömünün saptandığı KYM 89 no’lu pithos mezardır. 1.82 m. x 1.18 m. boyutlarındaki oval gövdeli pithosun ağız ve boyun kısmı tahribata uğradığı için profil vermemektedir. Gövdesinin her iki yanında 5’er adet olmak üzere gövdeye dikey ve karşılıklı olarak yerleştirilmiş toplam 10 adet kulpu vardır. Pithos gömünün ağzı büyük bir plaka taş ile kapatılmış ve bu taşın arkasına yine büyük bir taş daha koyularak desteklenmiştir. Boyun kısmının üzerinde, toprak ve taşlar ile duvar şeklinde örülmüş, kuzey-güney doğrultusunda devam eden bir taş blokajı oluşturulmuştur. Blokajın üzerine tekrar tek sıra halinde orta büyüklükte taşlar dizilmiştir (Resim 15-16). Anıtsal mezar türündeki diğer mezar, içinde hoker pozisyonunda yerleştirilmiş tek gömü tespit edilen KYM 90 no’lu pithos mezardır. 1.20 m. x 0.90 m. ölçülerindeki pithos, geniş ağızlı, yüksek boyunlu, oval gövdeli, sivri diplidir. Boyun kısmının ve gövdesinin her iki yanında 2’şer adet olmak üzere toplam 4 adet kulpu vardır. Kulplar kabın boyun ve gövdeye dikey ve karşılıklı olarak yerleştirilmişlerdir. Pithos gömünün ağzı plaka taş ile kapatılmış ve arkasına büyük bir taş daha konularak kapak taşı sağlamlaştırılmıştır. Boyun kısmının üzerinde, toprak ve taşlar ile duvar şeklinde örülmüş, kuzey-güney 40 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ doğrultusunda devam eden bir taş blokajı meydana getirilmiştir. Bu blokajın üzerine tekrar tek sıra halinde orta büyüklükteki taşlar dizilmiştir. Mezar bu haliyle tıpkı KYM 89 No’lu mezarda olduğu gibi anıtsal bir görünüme kavuşmuştur. (Resim 17-18). Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda kremasyon gömü biçimi 3 örnekle (KYM 04, KYM 43, KYM 01 no’lu mezarlar) temsil edilmiştir. Kremasyon uygulamasının yapıldığı ilk mezar, 0.38 m. x 0.34 m. ebatlarındaki KYM 04 no’lu çömlek gömüdür. Doğu-batı aksında yer alan çömlek gömünün ağzı doğu yönündedir. Küre gövdeli çömleğin, boyundan gövdeye dikey olarak bağlanan ve karşılıklı yerleştirilmiş iki adet kulpu vardır. Mezar içerisinde bir bebek iskeletine ait yanmış parmak ve ayak kemikleri bulunmuştur. Mezar hediyesi yoktur (Resim 19-20). İkinci kremasyon mezar, 0.32 m. x 0.30 m. ölçülerindeki KYM 43 no’lu çömlek gömüdür. Doğu-batı istikametindeki çömlek gömünün ağzı doğu yönündedir. Kısa boyunlu ve küre gövdeli çömlek içinde bir bebeğin iskeletine ait olduğu tespit edilen yanmış kemik parçaları ele geçmiştir. Mezar hediyesi yoktur (Resim 21-22). KYM 01 no’lu pithos gömü, kremasyon gömü biçimindeki son mezardır. 1.75 m. x 1.05 m. boyutlarındaki pithos, kısa boyunlu, oval gövdeli, sivri diplidir. Gövdesinin her iki yanında 3’er adet olmak üzere toplam 6 adet kulpu vardır. Kulplar gövdeye dikey ve karşılıklı olarak yerleştirilmiştir. Doğu-batı akslı pithos gömünün ağzı doğu yönlüdür. Mezar içinde yetişkin bir bireyin iskeletine ait yanmış kemik parçaları olduğu saptanmıştır. Pithos mezarın ağız kısmına yerleştirilen plaka taş bir nevi kapak taşı olarak kullanılmıştır. Kapak taşının önüne konulan hediyelerin etrafı küçük taşlarla çevrilerek, özel bir hediye alanı oluşturulmuştur. Mezar içinde ve mezar dışındaki özel hediye alanı içinde; bronz, taş ve pişmiş toprak mezar hediyeleri ele geçmiştir (Resim 23). Çoklu gömü geleneğinin uygulandığı Kumyer mezarlarında bir mezar içinde en fazla üç gömünün olduğu saptanmıştır (KYM 07, KYM 11, KYM 16, KYM 18, KYM 27, KYM 33, KYM 37, KYM 59, KYM 60, KYM 86, KYM 89, KYM 91 no’lu pithos gömüler). Genel özellikleri itibarıyla bu mezarlarda, ilk gömülerin iskelet kemikleri ve hediyeleri düzenli bir şekilde kabın dibine doğru itilmiş olduğundan yatırılış pozisyonları ayırt edilemezken, mezara en son yerleştirilen gömülerin hoker pozisyonunda yatırıldığı tespit edilmiştir. Bu gelenekteki mezarlardan ilki KYM 11 no’lu pithos gömüdür. 1.60 m. BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 41 x 1.40 m. ölçülerindeki pithos içinde iki gömü bulunmuştur. Doğu-batı akslı pithos mezarın ağzı doğu yönlüdür. İlk gömü düzgün bir biçimde pithosun dibine itilmiş olduğundan yatırılış pozisyonu belirli değildir. İkinci gömü pithos içine hoker pozisyonunda yerleştirilmiştir. Mezar dışında ve mezar içinde her iki gömüye ait olduğu belirlenen 13 adet mezar hediyesi bulunmuştur (Resim 24). 1.00 m. x 0.58 m. ebatlarındaki KYM 27 no’lu pithos mezarın içindeki her iki gömünün de hoker pozisyonunda yatırıldığı saptanmıştır. Kuzeydoğugüneybatı akslı pithos gömünün ağzı kuzeydoğu yönlüdür. Mezar içinde, bronz ve pişmiş topraktan yapılmış 3 adet mezar hediyesi bulunmuştur. Mezar dışında ele geçen 1 adet testi için taşlarla çevrili özel bir alan oluşturulmamış, testi mezarın ağız kısmının kenarına bırakılmıştır (Resim 25-26). KYM 18 no’lu mezar içinde üç gömü olduğu belirlenmiştir. 1.32 m. x 0.92 m. boyutlarında olan pithosun ağzı, başka bir pithosun gövde parçasıyla kapatılmıştır. Doğu-batı akslı pithos gömünün ağzı doğu yönündedir. Mezara ilk olarak yerleştirilen gömü pithosun dibine itildiği için yatırılış pozisyonu belirli değildir. Gömülerden biri hoker pozisyonunda yatırılmıştır. Diğer gömü mezara sırt üstü yatırılmış, kolları göğüs üzerinde çapraz olarak birleştirilmiş, bacakları dizden arkaya doğru kıvrılmıştır. Bu gömünün başının altına bir plaka taş yerleştirilerek, pithosa sığmayarak kabın ağzından dışarı sarkan kafatası yükseltilmiştir. Mezar içinde ve mezar dışında toplam 12 adet mezar hediyesi bulunmuştur (Resim 27-28). Kumyer Mezarlık Alanı’nda ortaya çıkarılan pithos ve çömlek gömüler çoğunlukla doğu-batı akslı olup, ağızları doğu yönlüdür. Az sayıda olsa da ikinci bir yön tercihi kuzeydoğu-güneybatı aksıdır. Bu farklılığın gün doğumunun mevsimlere göre değişmesinden dolayı olabileceği konusunda görüşler ileri sürülmektedir. Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nın kuzeydoğusunda yedi adet seramik fırını tespit edilmiş olup, bu fırınlardan üç adedi yapılan çalışmalarla ortaya çıkarılmıştır. Yaklaşık olarak 3.25 m. x 2.70 m. ölçülerinde ve genel olarak oval planlı olduğu saptanan fırınların üst örtülerini kerpiç bloklar oluşturmuştur. Fırınlar içinde ele geçen az sayıdaki çömleğin İlk Tunç Çağı’na tarihlenmesi ve yakın çevrede Kumyer yerleşim merkezinin tespit edilememiş olması, fırınların mezar kabı üretiminde kullanıldığının düşünülmesine sebebiyet vermiştir1. Ahmet A. Tırpan ve Zeliha Gider, “Lagina ve Börükçü 2009 Yılı Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2011, s. 386-387. 1 42 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Kumyer mezar hediyelerinin büyük bir kısmını pişmiş toprak eserler oluşturur. Bu grubun içinde; tankardlar, çan biçimli fincanlar, tek kulplu fincanlar, maşrapalar, tek veya çift kulplu çanaklar, ip delikli tutamağa sahip üçayaklı ya da halka kaideli çömlekler, minyatür çömlekler, çift ve dört kulplu büyük çömlekler, pedestalli çanaklar, gaga ağızlı testiler yer almaktadır. Açık kahverengi, koyu kahve renkli, pembe, gri, devetüyü renkli hamurlu, kırmızı ya da siyah astarlı kapların üzerleri kabartma, yiv, çentik, enkrüste bezemeler ve insize geometrik motifler ile donatılmıştır. Silindirik boyunlu, küre gövdeli, ip delikli tutamaklı, üçayaklı veya halka kaideli çömlekler, Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda en sık ele geçen kap tiplerinden biridir. Bu kapların boyun kısmında karşılıklı olarak açılmış iki adet deliği ve gövdesinin her iki yanında boyun kısmına paralel gelecek şekilde yerleştirilmiş delikli tutamakları vardır. Bazı kapların daire biçimli ve tek ip delikli tutamağı olan kapakları da bulunmuştur. Bu çömleklerin, boyun, tutamaklar ve kapak üzerinde bulunan deliklerden, ip ya da metal tellerle bağlanarak kullanılmış olmaları muhtemeldir (Resim 29-30). Bu tip kaplar, İlk Tunç Çağı II Evresi’ne tarihlenen Yortan, Demircihöyük/Sarıket, Kıyıkışlacık/ Iasos ve minyatür olanları da dahil olmak üzere Küçükhöyük mezar buluntuları arasında fazla sayıda açığa çıkarılmıştır2. Tankardların, düz, basit ağız kenarlı, küresel gövdeli, tek burgu kulplu, üzeri yiv bezemeli olan formları İlk Tunç Çağı II Evresi’ne; düz, basit ağız kenarlı, küresel gövdeli, tek burgu kulplu olan formları İlk Tunç Çağı II ve III Evreleri’ne tarihlenmektedir. Her iki tankard tipi Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda mezar hediyesi olarak ele geçmiştir (KYM 21, KYM 23, KYM 29, KYM 35, KYM 41, KYM 47, KYM 49, KYM 66, KYM 77, KYM 84, KYM 85, KYM 86, KYM 89, KYM 90, KYM 91 no’lu pithos gömüler ve KYM 61 no’lu çömlek gömü). Küçük buluntular grubu içinde ağırşaklar sayıca fazla olup, ünik örnekler arasında; 4 adet taş boncuk, 2 adet taş dilgi, 2 adet taş çekiç, 1 adet damga 2 Turan Kamil, Yortan Cemetery in the Early Bronze Age of Western Anatolia, BAR 74, Oxford, 1982, Fig. 32- 74, 75, Fig. 33/76, 77, 79; Paolo Emilio Pecorella, La cultura preistorica di Iasos in Caria, G. Bretschneider, Roma, 1984, p. 14, 18, 21, 24; G. Gürkan und Jürgen Seeher, "Die Frühbronzezeitliche Nekropole von Küçükhüyük bei Bozüyük", İstanbuler Mitteilungen, Vol. 41, 1991 1991, p. 43; Jürgen Seeher, Die Bronzezeitliche Nekropole von Demircihüyük-Sarıket, Verlag Ernst Wasmuth, Tübingen, 2000, p. 135, Abb.19/ G.57.a, p. 153, Abb. 37/ G.305.i, p. 159, Abb. 43/ G.373. BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 43 mühür, 1 adet Kusura tipinde mermer şematik idol ve 1 adet pişmiş toprak idol mevcuttur (Resim 31-35). Bronz ve altın malzemeli Kumyer madeni mezar hediyeleri buluntu grubu; iğneler, saç takıları, bilezikler ve kesici aletlerden meydana gelmiştir. Madeni mezar hediyeleri arasında, spiral ve halka formlu olmak üzere iki tip saç takısı yaygındır. Birinci tip saç takıları; ince bronz çubukların hafif sivriltilmiş açık uçlarının birbiri üzerine getirilerek sarılması suretiyle oluşturulmuş, iki veya daha fazla kıvrıma sahip spiral forma sahiptir. İkinci tip saç takıları; ince bronz çubukların, hafif sivriltilmiş açık uçlarının karşı karşıya gelecek şekilde eğilmesiyle meydana getirilmiş tek kıvrımdan oluşan halka forma sahiptir (Resim 36). Çapları 1,8 cm ile 1.2 cm., kalınlıkları 0.2 cm. ile 0.4 cm. arasında değişen ve tamamı bronz olan saç takılarına, biri çocuk mezarı (KYM 24 no’lu çömlek gömü), diğer 6’sı yetişkin olmak üzere toplam 7 mezarda rastlanılmıştır (KYM 06, KYM 14, KYM 16, KYM 27, KYM 80 ve KYM 99 no’lu pithos gömü). Saç takılarının benzerleri; Demircihöyük/Sarıket, Bakla Tepe, Kıyıkışlacık/ Iasos, Harmanören/Göndürle mezar buluntuları arasında yer almaktadır3. Kumyer mezarlarında sık olarak ortaya çıkarılan madeni objelerden biri de bronz iğnelerdir. Mercimek başlı, topuz başlı ve rulo başlı iğnelerin gözlü ve gözsüz türleri ortaya çıkarılmıştır (KYM 01, KYM 14, KYM 32, KYM 38, KYM 89 ve KYM 90). Özellikle mercimek başlı ve gözlü iğneler ile rulo başlı iğnelerin birebir benzerleri Demircihöyük/Sarıket’te4 bulunmuştur. Altın ve bronz bilezikler ile kesici aletler, Kumyer madeni mezar hediyelerinin diğer bir önemli buluntu grubunu oluşturmaktadır (KYM 01, KYM 32, KYM 83, KYM 84 ve KYM 91 no’lu mezarlar). KYM 83 no’lu pithos mezar içinde; levha şekilli, birleşme yerlerine karşılıklı olarak yerleştirilmiş iki ip deliği olan 1 adet altın bilezik bulunmuştur (Resim 37). Aynı mezarda, 2 adet bronz kama ele geçmiştir. 3 Pecorella, a.g.e., 17; Seeher, a.g.e., p. 100, 152, Abb.36/ f-g, 171, Abb. 55/ 9-14; Mehmet Özsait, “Göller Bölgesi Yüzey Araştırması ve Harmanören Kazısı”, (ed. Oktay Belli), Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, İstanbul, 2000, s. 151; Hayat Erkanal, “Die Neue Forschungen in Bakla Tepe bei İzmir”, (ed. Hayat Erkanal, Herald Hauptmann, Vasıf Şahoğlu, Rıza Tuncel.) The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, Ankara University Press, Ankara, 2008, p. 173, Abb.5. 4 Seeher, a.g.e., p. 115, 161, Abb. 45/ c., p. 118, 163, Abb.47.c. 44 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ KYM 84 no’lu pithos mezarda, gömünün her iki kolunda birer adet takılı olmak üzere, 2 adet üç kıvrımlı bronz spiral bilezik bulunmuştur. Gömünün göğüs kafesinin altında, dikdörtgen kesitli, gövde kısmının her iki ince kenarı da keskin olan, burgu formlu saplı 1 adet spatula ele geçmiştir (Resim 38). KYM 83 ve KYM 84 no’lu pithos mezarlar, madeni hediyelerinin içerikleri ve bulunuş şekilleri bakımından Bakla Tepe G-24 no’lu pithos mezar ile birebir örtüşmektedir. Bakla Tepe G-24 no’lu mezarda bir erkek bireye ait olduğu belirlenen gömü, her iki koluna birer adet halka şekilli gümüş bilezik takılı halde bulunmuştur. Gömünün başucuna ise 1 adet bronz hançer ve 1 adet bronz iğne bırakılmıştır5. İlk Tunç Çağı Batı Anadolu mezarlarında sıkça karşılaşılan, cinsiyet ve yaş tayinine yardımcı objeler grubundan olmayan ve erkek mezarlarında da ele geçen bileziklerin yanında bronz kamalar ya da keskin kenarlı spatulalar da bulunmuştur. Karataş/Semayük 191 no’lu çocuk mezarının hediyelerini; 1 adet bronz spatula ile 1 adet iğne oluşturmuştur6. Küçükhöyük 179 no’lu pithos mezardaki çocuk gömüsünün kol kemikleri hizasında 1 adet spiral bilezik ele geçmiştir7. Yine Harmanören/Göndürle J5 mezarında gömünün karın üstüne getirilmiş kolunda 1 adet bronz bilezik, kulak hizasının tam altında 1 adet halka küpe ve çenesinin altına düşmüş şekilde 1 adet bronz iğne ortaya çıkarılmıştır. Gömünün kemiklerinin boyutlarından ötürü mezar sahibinin, 4-5 yaşlarındaki bir kız çocuğu ya da bir cüce olabileceği ileri sürülmüştür8. Gömünün iskeleti üzerinde farklı noktalara düşmüş ve bazen bükülmüş şekilde bulunan iğnelerin gömülerin kıyafetleri ile gömüldüğü göz önüne alınmazsa, hoker pozisyonunun verildiği kumaş vs. parçalarını tutturmak için kullanılmış olması ihtimaller arasındadır. Kumyer mezarlarında in situ olarak ele geçen iğnelerin, gömülerin elbiselerinin iğne ile tutturulamayacak vücut bölgelerine denk geldiği gözlenmiştir (Resim 39). Özellikle içinde tek gömünün saptandığı bu mezarlarda ölünün kayması ya da zorlanarak Turan Özkan ve Hayat Erkanal, Tahtalı Barajı Kurtarma Kazısı Projesi: Tahtalı Dam Area Salvage Project, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, İzmir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü Yayınları, İzmir, 1999, s. 31. 6 J. M. Mellink, “Excavations at Karataş-Semayük in Lycia”, AJA, Vol. 71, (1967), p. 253-254. 7 Gürkan und Seeher, a.g.e., p. 68. 8 Mehmet Özsait, “1996 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998, s. 601. 5 BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 45 itilmesi sonucu iğnenin yer değiştirmesini sağlayacak dış etkenlerin olmaması da bu olasılığı güçlendirmektedir (KYM 01, KYM 14 ve KYM 32 no’lu pithos gömüler). Demircihöyük/Sarıket9, Ahlatlı Tepecik10 ve Harmanören/ Göndürle11 mezarlarında ele geçen iğnelerin bükülmüş olması ya da gömünün kafasının, omzunun, kalça kemiklerinin altında, göğsünün üzerinde bulunmuş olmaları bu duruma örnek olarak gösterilebilir. İğne bulunmayan mezarlarda, hasır veya benzeri olan daha sert bir malzemenin gömüye yatırılış pozisyonu vermek için kullanılmış olması, gömünün sarıldığı kumaşın belli noktalarından dikilmiş olması ya da iğne yerine kullanılabilecek farklı materyallerin olması gibi çeşitli varsayımlar göz önünde bulundurulmalıdır. Nitekim Aphrodisias/Pekmeztepe II no’lu açma pithos mezarında gömünün kaburga kemiklerinin altında bulunan kızılımsıkahve renkli tozun, bir nevi kefen görevi gören bir hasıra ait olabileceği ileri sürülmüştür12. Saç takılarının cinsiyet tayin edici bir obje olması faktörü göz önüne alınırsa, Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda saç takılarının ele geçtiği mezarlardaki gömülerin cinsiyetlerinin kadın olması muhtemeldir. Nitekim Kılıçini Mağarası’nda bulunan mezarda ele geçen bir saç takısı, mezar sahibinin kadın olduğu şeklinde yorumlanmasını sağlamıştır13. Kumyer mezarlarında ikili gömülerin yapıldığı ve saç takılarının bulunduğu KYM 16 no’lu ve KYM 27 no’lu pithos gömüler içindeki her bir gömüden birinin kadın olma ihtimali, bu mezarların aile mezarları olmadıkları takdirde kadın ve erkek gömülerin bir arada gömüldükleri fikrini akla getirmektedir. Ilıpınar mezarlarında gömülerin tek mezara cinsiyet ayrımı 9 Seeher, a.g.e., p. 96, 150, Abb. 34/ a, b, p. 99, 151, Abb. 35/ b, p. 122, 165, Abb. 49/ a, p. 171, Abb. 55/ 19, 20, 22, 23. 10 Mitten ve Yüğrüm, a.g.e., s. 126. 11 Özsait, 1996 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı, s. 610; Mehmet Özsait, “1998 Yılı Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarlık Kazısı”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000, s. 372-373. 12 M. S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias I-II, D’Histoire De L’Art et D’Archéologie De L’Université Catholique De Louvain XXXIX, Louvain-Belgium, 1986, p. 76. 13 Işın Yalçınkaya, “Anadolu İskan Tarihinde Katran Dağı”, 1994 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, T.C. Kültür Bakanlığı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yayınları, Ankara, 1995, s. 66. 46 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ yapılmaksızın yerleştirilmiş olduğu belirlenmiştir14. Bu durumun Kumyer ölü gömme geleneği içinde yerinin olup olmadığı, mezarlarda ortaya çıkarılan iskeletlerin antropolojik ve arkeometrik incelemeleri yapıldıktan sonra açıklığa kavuşabilecektir. Anıtsal mezar geleneğini tam olarak yansıtan mezarlara Kumyer mezarlarının (KYM 89 ve KYM 90 no’lu pithos gömüler) yanı sıra Harmanören/ Göndürle mezarları arasında da (T5, Ü4 ve V11 no’lu mezarlar) rastlanılmıştır. İçinde hoker pozisyonunda ve kucak kucağa yatırılmış iki gömü tespit edilen Harmanören/Göndürle T5 no’lu pithos mezarın ağız kısmı büyük plaka taşla kapatılmış ve kapak taşının arkasında bir taş blokajı oluşturularak sağlamlaştırılmıştır. Pithosun üstü daha küçük boyuttaki taşlarla örtülmüştür. Pithosun kuzeyinde yer alan taş blokaj küp boyunca devam ettirilmiştir. Bu blokajın kuzeydoğu kösesindeki taşlar düzenli bir şekilde yerleştirilerek yarım daire biçimi verilmiş, blokajın kuzeyinde kalan üst sıra taşları sıkıştırılarak düz bir yüzey elde edilmiştir15. İçinde dört gömü ortaya çıkarılan Harmanören/Göndürle V 11 no’lu pithos mezarın kapak taşının önünde T5 numaralı mezarda olduğu gibi yarım daire formlu bir blokaj yer almaktadır16. Harmanören/Göndürle Ü4 no’lu taş kütle mezar da ise toprak zemin üzerine gömünün kol ve bacak kemikleri ile kafatası yerleştirilmiş ve üstleri küçük taşlarla daire oluşturacak biçimde örülmüştür. Bu mezarın önünde yine 2 sıra halinde küçük taşlarla örülerek devam ettirilen daire formlu bir blokaj oluşturulmuştur17. İşlevi belirlenememiş olan bu yarım daire ya da daire biçimli taş blokajlar, anıtsal tipteki Kumyer mezarlarında yoktur. 14 Jacob Roodenberg, “Note on the Early Bronze Age Pithos Burials from Ilıpınar-Hacılartepe”, (ed. M. Özdogan, H. Hauptmann, N. Başgelen), Köyden Kente Yakındoğu’da İlk Yerleşimler: Studies Presented to Ufuk Esin, From Village to Cities Early Villages in the Near East, Studies Presented to Ufuk Esin, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2003, s. 300. 15 Mehmet Özsait, “ 2001 Yılı Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarlık Kazısı”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2003, s. 310. 16 Mehmet Özsait, “Harmanören-Göndürle Höyük Mezarlık Kazısı 2004: The Harmanören-Göndürle Höyük Necropolis Excavations of 2004”. ANMED, say. 3, (2005a), 26-27; Mehmet Özsait, “2004 yılı Harmanören - Göndürle Höyük- Mezarlık Kazısı”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2006, s. 313. 17 Mehmet Özsait, “Harmanören- Göndürle Hoyuk Mezarlık Kazısı 2003: The Harmanören-Göndürle Höyük Necropolis Excavations 2003”, ANMED, say. 2, (2004), s. 25; Mehmet Özsait, “ 2003 Yılı Harmanören-Göndürle Höyük Mezarlık Kazısı”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005b, s. , 321. BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 47 Pithos ve çömleklerin farklı kombinasyonlarından oluşturulan mezar tiplerinin, Batı Anadolu’da İlk Tunç Çağı’na tarihlenen: Ahlatlı Tepecik18, Bakla Tepe19, Çine-Tepecik Höyük20, Demircihöyük/Sarıket21, Harmanören/ Göndürle22, Karataş/Semayük23 ve Küçükhöyük’te24 sıkça uygulama bulduğu görülmektedir. Özellikle Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda içlerinde tek gömü olduğu saptanan farklı varyasyonlara sahip bu mezar tiplerinin, gömünün mezar kabına sığmaması nedeniyle oluşturulduğu belirlenmiştir. Ancak Harmanören/Göndürle mezarları, oluşturulma amaçlarının farklılıklarıyla çağdaşı olan bu türdeki diğer mezarlardan ayrılırlar. Mehmet Özsait, içinde tek gömünün bulunduğu, ikinci veya ünik örnek olarak üçüncü bir mezar kabı (A1 Mezarı) kullanılarak oluşturulan mezarların, Harmanören/ Göndürle mezarlık geleneği dahilinde yer alan “anıtsal mezar anlayışının” bir sonucu olduğunu belirtmiştir25. Kumyer mezarlarında olduğu gibi, İlk Tunç Çağı’nda Batı Anadolu’daki mezarlık alanlarında uygulama gören çoklu gömü geleneği dahilinde, bir mezarda gömü sayısının 2 ile 6 arasında değiştiği ve ilk gömülerin mezarın köşesine itilerek diğer gömülere yer açıldığı belirlenmiştir. Bu gelenekteki mezarlar için umumiyetle aile mezarı nitelemesi yapılmıştır. 18 D. G. Mitten ve G. Yüğrüm, “Excavation at Ahlatlı Tepecik the Gygean Lake-1968”, TAD, 17/1, (1969), s. 126. 19 Ahmet Uhri, Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Ölü Gömme Gelenekleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2006, s. 75. 20 Günel Sevinç,”Çine-Tepecik 2010 Yılı Kazıları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2012, s. 26-27. 21 Seeher, a.g.e., 74, Tafel 4/ 5, 74, Tafel 6/ 6, 125, Tafel 2/ 2, 128, Tafel 2/ 4. 22 Mehmet Özsait, “1993 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995, s. 155; Özsait, 1996 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı, s. 469; Mehmet Özsait, “1999-2000 Yılları (Göndürle Höyük) Harmanören Mezarlık Kazısı”, 23. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 328-331; Özsait, 2001 Yılı Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarlık Kazısı, s. 308-309; Özsait, Harmanören-Göndürle Höyük Mezarlık Kazısı 2004, s. 24; Özsait, 2004 yılı Harmanören - Göndürle Höyük- Mezarlık Kazısı, s. 312. 23 J. M. Mellink, ”Excavations at Karataş-Semayük in Lycia, 1963”, AJA, vol. 68, (1964), p. 272-273; J. M. Mellink, ”Excavations at Karataş-Semayük in Lycia, 1968”, AJA, vol.73, (1969), p. 319. 24 Gürkan und Seeher, a.g.e., s. 42-43, 50, 70. 25 Özsait, 1993 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı, s. 155. 48 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Çoklu gömü geleneğindeki mezarlar: Pekmeztepe26, Demircihöyük/ Sarıket, Harmanören/Göndürle27, Karataş/Semayük28, Babaköy/Başpınar29, Bakla Tepe30, Kıyıkışlacık/Iasos31, Kaklık Mevki32, Küçükhöyük33, Bozcaada34 da oldukça fazla sayıda açığa çıkarılmıştır. Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nda kremasyon gömünün uygulandığı 3 mezar, kremasyon gömü biçiminin İlk Tunç Çağı Batı Anadolu’sunda ölü gömme geleneği içindeki varlığı açısından olduğu kadar, uygulamanın kronolojisi açısından da önem taşımaktadır. Bugüne kadar Kaklık Mevki Mezarlık Alanı’nda kremasyon gömünün kesin olarak yapıldığı tek mezar tespit edilmiştir. Kaklık Mevki Mezarlık Alanı’nda yer alan 15 no’lu mezarda; küre gövdeli, üçayaklı, 4 adet şerit kesitli tutamağa sahip çömlek içinde kremasyon gömüye rastlanmıştır. Gömünün yapıldığı çömlek kırık olduğu için küllerin ve yanık kemiklerin bir kısmı mezar kabının altında bulunmuştur. Mezar, İlk Tunç Çağı’na tarihlendirilmiştir 35. Kumyer mezarları ve mezar buluntularının, Batı Anadolu’daki İlk Tunç Çağı mezarları ve yerleşimlerinin buluntuları ile neredeyse birebir benzerliğinden yola çıkılarak, Kumyer Mevki Mezarlık Alanı’nın İlk Tunç Çağı boyunca kullanım gördüğü anlaşılmaktadır. Joukowsky, a.g.e., p. 74, 76-77, 177. Mehmet Özsait, “1997 Yılı Harmanören (Göndürle) Mezarlık Kazısı”, 20. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 469-470; Özsait, 1999-2000 Yılları (Göndürle Höyük) Harmanören Mezarlık Kazısı, s. 331; Özsait, 2001 Yılı Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarlık Kazısı, s. 310; Özsait, Harmanören- Göndürle Hoyuk Mezarlık Kazısı 2003, s. 25-26. 28 Mellink, Excavations at Karataş-Semayük in Lycia, s. 272-273; Mellink, Excavations at Karataş-Semayük in Lycia, 1968, s. 319. 29 Kurt Bittel ve J. R. Stewart, “Ein Gräberfeld der Yortan-Kultur bei Babaköy”, AfO, vol. 13, (1939), p. 7, 9. 30 Hayat Erkanal ve Özkan Turan, “1997 Bakla Tepe Kazıları”, XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 340-341. 31 Pecorella, a.g.e., p. 13, 14-15, 17, 22, 30-31, 39. 32 Topbaş vd., a.g.e., p. 35, 69. 33 Gürkan und Seeher, a.g.e., p. 70. 34 Nurten Sevinç, “Tenedos Kurtarma Kazısı”, V. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995, s. 114. 35 Ahmet Topbaş- Efe Turan ve Ahmet İlaslı, “Salvage Excavations of the Afyon Archaeological Museum, Part 2: The Settlement of Karaoğlan Mevkii and The Early Bronze Age Cemetery of Kaklık Mevkii", Anatolia-Antiqua, vol. VI, (1998), p. 35. 26 27 BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 49 KAYNAKÇA Bittel Kurt ve Stewart J. R., “Ein Gräberfeld der Yortan-Kultur bei Babaköy”, AfO, vol. 13, (1939), s. 1-31. Erkanal Hayat ve Turan Özkan, “1997 Bakla Tepe Kazıları”, XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 337-355. Erkanal Hayat, “Die Neue Forschungen in Bakla Tepe bei İzmir”, (ed. Hayat Erkanal, Herald Hauptmann, Vasıf Şahoğlu, Rıza Tuncel), The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age, Ankara University Press, Ankara, 2008, p. 165-178. Günel Sevinç ,”Çine-Tepecik 2010 Yılı Kazıları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2012, s. 19-38. Gürkan G. und Seeher Jürgen, "Die Frühbronzezeitliche Nekropole von Küçükhüyük bei Bozüyük", İstanbuler Mitteilungen, vol. 41, 1991, p. 39-90. Joukowsky M. S. , Prehistoric Aphrodisias I-II, D’Histoire De L’Art et D’Archéologie De L’Université Catholique De Louvain XXXIX, Louvain-Belgium, 1986. Kamil Turan, Yortan Cemetery in the Early Bronze Age of Western Anatolia, BAR 74, Oxford, 1982. Mellink J. M., “Excavations at Karataş-Semayük in Lycia, 1963”, AJA, vol. 68, (1964), p. 269-278. __________,“Excavations at Karataş-Semayük in Lycia”, AJA, vol. 71, (1967), p. 251267. __________,“Excavations at Karataş-Semayük in Lycia, 1968”, AJA, vol.73, (1969), p. 319-331. Mitten D. G. ve Yüğrüm G., “Excavation at Ahlatlı Tepecik the Gygean Lake-1968”, TAD, 17/1, (1969), s. 125-131. Özkan Turan ve Erkanal Hayat, Tahtalı Barajı Kurtarma Kazısı Projesi: Tahtalı Dam Area Salvage Project, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, İzmir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü Yayınları, İzmir, 1999. Özsait Mehmet, “1993 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995, s. 153174. __________, “1996 Yılı Harmanören Mezarlık Kazısı”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998, s. 607-626. 50 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ __________, “1997 Yılı Harmanören (Göndürle) Mezarlık Kazısı”, XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s. 467- 484. __________, “1998 Yılı Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarlık Kazısı”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000, s. 371-381. __________, “1999-2000 Yılları (Göndürle Höyük) Harmanören Mezarlık Kazısı”, 23. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s. 327-340. __________, “ 2001 Yılı Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarlık Kazısı”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2003, s. 307-318. __________, “Harmanören- Göndürle Hoyuk Mezarlık Kazısı 2003: The Harmanören-Göndürle Höyük Necropolis Excavations 2003”, ANMED, say. 2, (2004), s. 21-26. __________,“Harmanören-Göndürle Höyük Mezarlık Kazısı 2004: The HarmanörenGöndürle Höyük Necropolis Excavations of 2004”, ANMED, say. 3, 2005a, s. 23-27. __________, “ 2003 Yılı Harmanören-Göndürle Höyük Mezarlık Kazısı”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005b, s. 319-330. __________, “2004 yılı Harmanören - Göndürle Höyük- Mezarlık Kazısı”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2006, s. 311-320. Pecorella Paolo Emilio, La cultura preistorica di Iasos in Caria, G. Bretschneider, Roma, 1984. Roodenberg Jacob, “Note on the Early Bronze Age Pithos Burials from IlıpınarHacılartepe”, (ed. M. Özdogan, H. Hauptmann, N. Başgelen), Köyden Kente Yakındoğu’da İlk Yerleşimler: Studies Presented to Ufuk Esin, From Village to Cities Early Villages in the Near East, Studies Presented to Ufuk Esin, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2003, s. 297-306. Seeher Jürgen, Die Bronzezeitliche Nekropole von Demircihüyük-Sarıket, Verlag Ernst Wasmuth, Tübingen, 2000. Sevinç Nurten, “Tenedos Kurtarma Kazısı”, V. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1995, s. 113-127. BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 51 Tırpan Ahmet A. ve Gider Zeliha, “Lagina ve Börükçü 2009 Yılı Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2011, s. 374-395. Topbaş Ahmet - Turan Efe - İlaslı Ahmet, “Salvage Excavations of the Afyon Archaeological Museum, Part 2: The Settlement of Karaoğlan Mevkii and The Early Bronze Age Cemetery of Kaklık Mevkii", Anatolia-Antiqua, vol. VI, (1998), p. 21-94. Uhri Ahmet, Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Ölü Gömme Gelenekleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2006. Yalçınkaya Işın, “Anadolu İskan Tarihinde Katran Dağı”, 1994 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, T.C. Kültür Bakanlığı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yayınları, Ankara, 1995, s. 55-76. 52 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ EKLER Resim 1. Kumyer Mezarlık Alanı Genel Görünüm (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 2. Kumyer Mezarlık Alanı Genel Görünüm (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 53 Resim 3. KYM 16 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 4. KYM 14 ve KYM 15 No’lu Pithos Gömüler (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 54 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 5. KYM 66 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 6. KYM 78 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 7. KYM 24 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER Resim 8. KYM 92 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 55 Resim 9. KYM 68 No’lu Basit Toprak Mezar (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 10. KYM 70 No’lu Basit Toprak Mezar (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 56 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 11. KYM 29 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 12. KYM 74 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER Resim 13. KYM 88 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 57 Resim 14. KYM 75 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 15. KYM 89 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 58 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 16. KYM 89 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 17. KYM 90 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER Resim 18. KYM 90 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 19. KYM 04 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 59 60 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 20. KYM 04 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 21. KYM 43 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER Resim 22. KYM 43 No’lu Çömlek Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 23. KYM 01 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 61 62 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 24. KYM 11 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 25. KYM 27 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 26. KYM 27 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 27. KYM 18 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 63 Resim 28. KYM 18 No’lu Pithos Gömü (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 29. KYM 16 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, İp Delikli Çömlek (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 30. KYM 16 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, İp Delikli Çömlek (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 64 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 31. KYM 03 ve 29 No’lu Pithos Gömülerin Mezar Hediyeleri, Taş Çekiçler (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 32. KYM 66 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, Damga Mühür (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER Resim 33. KYM 06 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, Taş Boncuklar (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 34. KYM 07 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, Mermer İdol (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 65 66 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 35. KYM 23 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, Pişmiş Toprak İdol (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 36. KYM 14 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyeleri, İn Situ Olarak Ele Geçen Saç Takıları (2009 Kumyer Kazısı Raporu) BATI ANADOLU’DA YENİ BİR İLK TUNÇ ÇAĞI MEZARLIĞI: KUMYER 67 Resim 37. KYM 83 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, Altın Bilezik (2009 Kumyer Kazısı Raporu) Resim 38. KYM 84 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, İn Situ Olarak Ele Geçen Spiral Bilezikler ve Spatula (2009 Kumyer Kazısı Raporu) 68 BABÜR M. AKARSU - FUAT YÖNDEMLİ Resim 39. KYM 14 No’lu Pithos Gömü Mezar Hediyesi, İn Situ Olarak Ele Geçen İğne (2009 Kumyer Kazısı Raporu)