Frederick William Hasluck ve Çalışmaları

EDEBİYAT FAKÜLTESİ “Frederick William Hasluck ve Çalışmaları” Hazırlayan Mert ÖZER KONYA 2020 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ .................................................................................................................................3 GİRİŞ .....................................................................................................................................4 BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. YAŞAMI .....................................................................................................................5 1.2. ÇALIŞMA HAYATI....................................................................................................5 İKİNCİ BÖLÜM 2.1. ESERLERİ VE MAKALELERİ ...................................................................................7 2.1.1. Cyzicus .....................................................................................................................9 2.1.2. Constantinata........................................................................................................... 11 2.1.3. Mount Athos and the Monasteries ........................................................................... 11 2.1.4. Letters on Religion and Folklore ............................................................................. 12 2.1.5. Christianity and Islam under the Sultans .................................................................. 13 SONUÇ ................................................................................................................................ 14 KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 15 2 ÖN SÖZ Bu tez çalışmasında; Frederick William Hasluck’un yaşamı, yaşamı boyunca sürdürdüğü çalışmaları ve bu çalışmalarından en önemli birkaçı incelemek istenmiştir. Öncelikle araştırma konusunu seçerken isteklerimi göz önünde bulundurup bana yardımcı olan Dr. Zehra Odabaşı’na teşekkürlerimi sunarım. Kaynak aramak için yardım talep ettiğim “British School at Athens” üyelerine ve ilgili görevlilere, bu zorlu sürecimde benden desteğini bir an için bile esirgemeyen ve tüm eğitim hayatım boyunca benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen, her zaman yanımda olan sevgili aileme teşekkürlerimi bir borç bilirim. Konya Mayıs 2020 Mert ÖZER 3 GİRİŞ 1878-1920 yılları arasında yaşamış olan Frederick William Hasluck, I. Dünya Savaşı öncesi dönemde Orta Doğu ve Balkanlar’da arkeoloji alanında kayda değer araştırmalar yapmış, arkeolojik bulgularını antropoloji bilgileriyle zenginleştirmiş önemli en önemli araştırmalarından birisi olan İngiliz arkeolog ve şarkiyatçıdır. Yunanistan ve Türkiye başlıca olmak üzere Orta Doğu ve Balkanlarda dönemin zorlu ve kısıtlı şartları içerisinde birçok önemli çalışmaya imza atmış olan Hasluck’un günümüzde değerinin ve şöhretinin çok iyi bir seviyede olmadığı gözle görülmektedir. Konya’da bulunduğu zaman zarfında Hristiyanlık ve Müslümanlık arasındaki yakın benzerlikler ve etkileşimler, onu bu coğrafyaya daha fazla bağlamış ve burada birçok araştırmaya başlamıştır. Hristiyanlıktan İslam’a ve İslam’dan Hristiyanlığa olan aktarımların farkına varmış ve bunları not etmiştir. Bu aktarımlarda, kimi zaman ibadethaneler, efsaneler, kimi zaman kabir ve mabetler, aziz ve erenler gibi yüce şahsiyetler konu olmuştur. Ayrıca Bektaşilik hakkında da birçok makale ve araştırma notları kaleme almıştır. Avrupa’nın ortasından Mısır’a kadar uzanan Bektaşi coğrafyası, Anadolu ve Avrupa’da Bektaşilik düşüncesi ile Hristiyanlık arasındaki etkileşime ve benzerlikler, birçok Bektaşi düşünürleri, Anadolu’daki Arap mezarları, Türk tarih ve halk menkıbesine dair bazı tezler ve Bektaşi düşüncesine ait rivayetler üzerinde durmuş ve edindiği bilgileri makaleleri içerisinde toplamıştır. F. W. Hasluck, Bektaşilik üzerine çalışırken aslında, Anadolu’nun ve Balkanlar’ın etnografik, antropolojik, sosyolojik, tarihi ve coğrafi yapısının tam anlamıyla bir portresini çekmiştir. Anadolu ve Rumeli’deki halk arasındaki inanç dağılımları, Hristiyanlık ile Müslümanlık arasındaki etkileşimler, sultanların kılıç kuşanması ve pek çok toplumda görülen inançsal sayıların rastlandığı bir inanç havuzu üzerinde durmuştur. Hasluck’un tüm bu araştırma ve görüşleri, bu konular hakkında uğraş veren Türk araştırmacılar için de fevkalade bir önem ve yere sahiptir. Bu çalışmada İngiliz arkeolog ve şarkiyatçı Frederick William Hasluck’un hayatına, eğitim hayatına, gezilerine, kazı çalışmalarına ve kaleme aldığı eserlerine ait; kaynakların el verdiğince, bilgiler sunacağım. Ayrıca F. W. Hasluck’un kaleme aldığı bu birkaç temel eseri ve çalışmayı genel hatlarıyla açıklamaya ve tenkit etmeye çalışacağım. 4 BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. YAŞAMI 16 Şubat 1878 tarihinde Londra’da doğdu. İlk olarak ailesi tarafından özel olarak eğitim gördü ve sonrasında Cambridge’deki Leys School’da daha sonra ise yine Cambridge’deki King’s College’da ve son olarak bir yıl boyunca Atina’daki British School’da arkeoloji eğitimi gördü. Okul hayatında gayet başarılı bir öğrenciydi.1904'te klasikler birinci sınıf derecesi ile mezun oldu ve bir “Browne madalyası”1 kazandı. Hayatının 1899-1916 yılları arasındaki döneminin büyük bir bölümünü Yunanistan ve Türkiye’de geçirdi. 1901-1905 yıllarında, Atina’daki İngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nde okuduğu üniversitenin bir bursiyeri olarak bulundu. Bir süre sonra da bu enstitünün kütüphanecisi ve müdür yardımcısı görevlerini yönetti. Atina'daki enstitünün müdürü olan Wace tarafından, Hasluck için her yıl yenilenecek olan kalıcı sözleşmeden çıkarılması gerektiğini Londra Komitesini ikna etti ve komite, isteksiz de olsa bunu kabul etti. Zaten sağlıksız olan Frederick William Hasluck; Atina'nın merkezinde, okuldan uzakta yaşamaya zorlandı. Atina'daki İngiliz Okulu, adeta çok parlak yetenekler arasındaki en orijinal bilginini kaybetmişti. F. W. Hasluck bu zamandan itibaren diğer kültürlerle ilgilenmek yerine antropoloji ile ilgilenmeye devam etti.2 1916’da Tüberküloz (Verem) hastalığına yakalandı ve daha sonra tedavi amacıyla gittiği İsviçre’de iyileşemedi. 22 Şubat 1920’de İsviçre’de hayata gözlerini yumdu. 3 1.2. ÇALIŞMA HAYATI Hasluck’un çalışmaları birbiriyle ilgili çeşitli alanlarda yoğunlaşmıştır. Bir şarkiyatçıdan ziyade bir arkeolog olarak çalıştığı bu dönemin ilk on dört yılında, çeşitli zamanlarda olmak üzere Yunanistan’ın klasik arkeolojisini, Smyrna’nın ortaçağ ve modern tarihini, Aynaroz’un Ortodoks manastırlarının ortaya çıkış ve gelişimini, Yakın Doğu’ya ilişkin ortaçağ coğrafya ve seyahat kayıtlarını ve bu bölgede bulunan Ceneviz ve Venedik sikkeleriyle çalışmıştır. Bu çalışmaların sonucunda ortaya çeşitli kitaplar ve elli civarında makale çıkmıştır. Önceleri bir arkeolog ve tarihçi olarak Grek arkeolojisi, İzmir’in tarihi, Athos Dağı’ndaki Ortodoks manastırları, Ortaçağ coğrafya kitapları ve seyahatnameleri, Doğu Akdeniz kıyılarındaki Ceneviz ve Venedik yapıları, sikkeler gibi konularda çalıştı. Daha sonra Atina'daki İngiliz Okulu'na gitti ve Yunanistan'daki Geraki, Angelona, Cyzicus ve Bithynia'daki kazılara yardım etti ve Pompeius Magnus'un bir yazıtını ve yayınlanmamış yerel paralar da dâhil olmak üzere birçok yeni tarihi malzeme buldu. 4 En dikkat çekici bulgusu, şimdiye kadar kaydedilmemiş olan Aesepus Köprüsü olan Mysia'daki büyük bir Roma köprüsüdür. Ayrıca orada Makestos Köprüsü, Beyaz Köprü ve Konstantin Köprüsü'nün yerlerini araştırdı. 5 1906'da Richard M. Dawkins ile Küçük Asya'yı yani; Anadolu’yu gezdi. Arkeoloji ve etnografya üzerine kapsamlı bir şekilde yazdı ve eserleri sık sık William Ramsay'ın saha çalışması üzerine inşa edildi, ancak 1 2 “Browne Ödülü Madalya”, Tıp Tarihi Bülten Vol. XIX, No. 4, Nisan 1946, s. 433-49. David Shankland, Archaeology and Anthropology: Past, Present and Future, Bloomsbury Publishing s. 8. F. H. Babinger, “F. W. Hasluck. An Obituary Notice”, MOG, (1923-26), s. 321-325. Dr. Stathi-Storell, Andrietta: The Excavations of Hasluck and Wace at Geraki, s. 81-91. 5 F. W. Hasluck (1905–1906), "A Roman Bridge on the Aesepus", The Annual of the British School at Athens, 12: s. 184–189. 3 4 5 Ramsay ile Hasluck sık sık aynı fikirlerde değildi. Hasluck bu seyahatlerinin sonucunda toplamda elliden fazla makale ve üç kitap yayınladı. Trakya, Ege ve Marmara bölgelerinde başlattığı arkeolojik çalışmaları sırasında sayısız keşif yapan F. W. Hasluck, 1910 yılında Aynaroz Adası’na gitmiş, bu adaya ayak basan ilk İngiliz olarak burada bulunan Ortodoks manastırları gezmiş, bilgi ve belgeler toplamıştır. 6 Cyzicus (Cambridge 1910), The Church of Our Lady of the Hundred Gates in Paros (London 1920) ve Athos and its Monasteries (London 1924) adlı üç kitapla kırk altı makale bu dönemin ürünüdür. 1913'te Atina'daki British School'un Müdür Yardımcısı (1911–15) ve Kütüphaneci (1906–15) olarak görev aldı ve buradayken Margaret Hardie ile evlendi. Bir düğün hediyesi olarak Hardie, kocasının sunduğu seçeneklerden Konya'ya (Antik Iconium) bir ziyaret seçti ve Hasluck çifti,1913 baharını Konya’da geçirdi. 7 1913’te Konya’ya yaptığı bir geziden sonra Osmanlı Devleti’ndeki Hıristiyanlık ile İslam dini arasındaki etkileşim ilgisini çekmiş ve zamanının büyük kısmını bu konu hakkında harcamıştır. Çalışmalarını, Rumeli ve Anadolu’da Hıristiyanlık ile Müslümanlık arasındaki ilişkiler üzerinde yoğunlaştırdı. En önemli kitabını oluşturan “Christianity and Islam under the Sultans” (I-II, Oxford 1929), Osmanlı şartlarında iki din arasındaki bağlantılar ve dinî gelenek mirasları üzerine yapılmış ilk ilmî araştırması olmuştur. Yine kendi gözlemlerine dayanarak yazdığı Letters on Religion and Folklore adlı eseri de (London 1926) Christianity and Islam’da ileri sürdüğü fikirleri destekleyici mahiyettedir. Konya’yı ziyaretinden sonra F. W. Hasluck, savaşın başlangıcına kadar düzenli bir şekilde konu hakkında okumuş ve yazmıştır. Sağlığı aktif askeri hizmete elverişli olmadığından sürekli artan zorluklara rağmen 1915 yazına kadar çalışmalarını devam ettirdi. Bu tarihten sonra Atina’daki Britanya Elçiliği’nin İstihbarat Bölümü’ne katıldı ve Yakındoğu dilleri ve genel koşullarına dair olağanüstü bilgisini elçiliğin hizmetine sundu. Sevimsiz bulmasına rağmen kendisini tamamen bu işe adadı ve dolayısıyla sadece haftalık izin günlerinde yazabildi. 1916’nın sonuna doğru, uzun süredir onu elden ayaktan düşüren akciğer sorunu sorununa teşhis konulmasının ardından İsviçre’ye gönderildi. O sıralarda Yunanistan’dan İtalya’ya yapılan deniz yolculukların-da Alman denizaltılarının saldırısına uğrama riski son derece yüksekti ve bu nedenle, kopyaları olmayan yazılarını Atina’da bırakmak zorunda kaldı. İsviçre’de yavaş yavaş kötüye giden sağlığının ve gücünün izin verdiği ölçüde okuma ve yazmayı sürdürdü ama sonunda, yine burada, 22 Şubat 1920’de, kırk ikinci yaş gününden birkaç gün sonra hayata gözlerini yumdu. 6 F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans (ed. M. M. Hasluck), London 1929, editörün notu, I, s. V-VIII. 7 Franklin Lewis, Rumi: Past and Present, East and West: The Life, Teaching and Poetry of Jalâl al-Din Rumi,2007, s. 505. 6 İKİNCİ BÖLÜM 2.1. ESERLERİ VE MAKALELERİ Eserlerinin bir kısmını kendisi hayatta iken yayımlamış olan F. W. Hasluck’un ölümünün ardından, elden geldiğince çok sayıda çalışmasını yayımlamak, özellikle Türkiye’deki dinî hayatla ilgili olanlar; eşi Margaret Hasluck’a kaldı. 8 Ayrıca Frederick William Hasluck’un makalelerinden on tanesi, Râgıb Hulûsi tarafından Türkçe’ye tercüme edilip Anadolu’nun Dinî Tarih ve Etnografyasına Dair Tedkikat Merkezi Neşriyatı’nın birinci kitabı olarak “Bektaşîlik Tedkikleri” adıyla neşredilmiş (İstanbul 1928), bu tercüme, Anadolu ve Balkanlar’da Bektaşîlik adıyla Yücel Demirel tarafından sadeleştirilerek Latin harfleriyle de yayımlanmıştır (İstanbul 1995). Mehmet Fuad Köprülü, tercümeye yazdığı takdim yazısında, söz konusu makalelerin doğrudan veya dolaylı şekilde Bektaşîlik ile ilgili olmaları sebebiyle bir kitapta toplandığını belirtmiştir. Ayrıca Türk ve İslâm kaynaklarına hakkıyla vâkıf olmayan Hasluck’un, bu makalelerde ileri sürdüğü görüşler ve ulaştığı sonuçlara tamamıyla güvenilemeyeceğini, ancak eski Hıristiyan kaynaklarına etraflı şekilde vâkıf olmasından dolayı konular üzerinde çalışan Türk araştırmacıları için önem taşıdığını belirtir. Kitapları      Cyzicus (Kyzikos) [Cambridge, 1910]. Constantinata [Cambridge, 1913] Mount Athos and the Monasteries (Aynaroz Dağı ve Manastırlar) [Londra, 1924] Letters on Religion and Folklore (Din ve Folklor Üzerine Mektuplar) [Londra,1926]. Christianity and Islam under the Sultans (Türk Sultanlarının Yönetimi Altında Hıristiyanlık ve İslamiyet) [yayınlayan: Margaret M. Hasluck, I-II, Oxford, 1929]. Makaleleri  Sculptures from Cyzicus, Annual of the British School at Athens (Annual B.S.A.), VIII (1901-1902) An inscribed basis from Czyicus, Journal of Hellenic Studies (J.H.S.) 22 (1902) Inscriptions from Cyzicus, J.H.S. 23 (1903) Unpublished inscriptions from the Cyzicus neighbourhood, J.H.S. 24 (1904) Topography of Cyzicus. J.H.S. 24 (1904) Notes on the Lion group from Cyzicus, Annual B.S.A. XI (1904-1905) Dr. Covel's notes on Galata, Annual B.S.A. XI (1905) Inscriptions from the Cyzicene district, J.H.S. 25 (1905) Roman Bridge on the Aesepus, Annual B.S.A. XII (1905-1906) Inscriptions from the Cyzicus district, J.H.S. 27 (1906)          F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans (ed. M. M. Hasluck), London 1929, editörün notu, I, s. V-VIII. 8 7                                       Notes on MSS the British Museum relating to Levantine Geography and Travel, Annual B.S.A., XII (1905-1906) Inscriptions from Bizye, Annual B.S.A. XII (1905-1906) Notes on coin-collecting in Mysia, Numismatic Chronicle 6 (1906) Poemanenum, J.H.S., 26 (1906) Bithynica, Annual B.S.A., XIII (1906-1907) Supplementary Notes on British Museum Manuscripts relating to Levantine Geography, Annual B.S.A., XIII (1906-1907) Albanian settlements in the Aegean islands, Annual B.S.A., XV (1908-1909) Frankish remains at Adalia, Annual B.S.A. XV (1908-1909) Monuments of the Gattelusi, Annual B.S.A. XV (1908-1909) Note on the inscription of the mausoleum frieze, J.H.S. 29 (1909) The Marmara Islands, J.H.S. 29 (1909) Latin Monuments of Chios, Annual B.S.A., XVI (1909-1910) A French inscription at Adalia, Annual B.S.A., XVI (1909-1910) Terra Lemnia, B.S.A., XVI (1909-1910) The first English traveller's account of Athos, B.S.A., XVII (1910-1911) Heraldry of the Rhodian Knights, formerly in Smyrna Castle, Annual B.S.A, XVII (1910-1911) Depopulation in the Aegean islands and the Turkish conquest, Annual B.S.A, XVII (1910-1911) Genoese heraldry and inscriptions at Amastra, Annual B.S.A, XVII (1910-1911) Tholos tomb at Kirk Kilisse, Annual B.S.A, XVII (1910-1911) Plato in the Folklore of the Konia Plain, B.S.A., XVIII (1911-1912) Datcha - Stadia - Halikarnassos, Annual B.S.A., XVIII (1911-1912) On imitations of the Venetian sequin struck for the Levant, Annual B.S.A., XVIII (19111912) "The Forty", Annual B.S.A., XIX (1912-1913) Studies on Turkish History and Folklore, Annual B.S.A., XIX (1912-1913) Graves of the Arabs in Asia Minor, Annual B.S.A., XIX (1912-1913) Contributions to the history of Levant currencies, Annual B.S.A., XIX (1912-1913) Christianity and Islam under the Sultans of Konia, Annual B.S.A., XIX (1912-1913) Studies in Turkish history and folk-legend, Annual B.S.A., XIX (1912-1913) The Tomb of Saint Polycarp and the Topography of Ancient Smyrna, B.S.A., XX (19131914) Note on Haidor, Khodja, Achmet, Karadja Achmet, B.S.A., XX (1913-1914) Thevet's Grand Insulaire and his travels in the Levant, Annual B.S.A. XX (1914) Ambiguous sanctuaries and Bektashi propaganda, Annual B.S.A. XX (1914) Dieudonne de Gozon and the dragon of Rhodes, Annual B.S.A. XX (1914) Stone Cults and Venerated Stones the Graeco-Turkish Area, B.S.A., XXI (1914-1916) Geographical Distribution of the Bektashi, B.S.A., XXI (1914-1916) The crypto-Christians of Trebizond, J. H. S. 41 (1921) Mosques of the Arabs in Constantinople, B.S.A., XXII (1916-1918) Rise of modern Smyrna, B.S.A., XXIII (191*) 8       Prentice Pillars, Folk-Lore, XXX (1919) The Levantine coinage, Numismatic Chronicle 1 (1921) Heterodox Tribes of Asia Minor, J.R.Anthr. Inst. LI (1921) The caliph Mamoun and the prophet Daniel, J. H. S. 42 (1923) Constantinopolitana, J. H. S. 43 (1923) The multiplication of tombs in Turkey, J. H. S. 43 (1923) 2.1.1. Cyzicus (Kyzikos) [Cambridge, 1910] Cyzicus Antik Kenti; Balıkesir ili, Erdek ilçesi sınırları içerisinde Kapıdağ Yarımadası’nda yer almaktadır. Kent Ege ile Akdeniz’i Karadeniz’e bağlayan deniz trafiğinin önemli duraklarından biridir. Kyzikos sahip olduğu büyük limanları ve tersanesiyle büyük bir ticaret merkezidir. Kent Karadeniz ticareti için de büyük bir alışveriş merkezi olduğundan, erken dönemden itibaren zenginleşmiştir. Kyzikos, işlek bir karayolu ile Pergamon’a (Bergama) ve Kral Yolunun son bulduğu Sardes’e (Salihli) bağlanmış olmasıyla dikkat çekmektedir. Kent Propontis’den Pergamon’a ve Hermos Havzası’ndaki (Gediz) kentlere ulaşan ticaret yolunun başlangıcındaydı. Asya’nın giriş kapısı olarak kabul gören kent, Roma döneminde Tuna ve Ren Nehri kıyılarından, Fırat boylarına giden askerlerin Avrupa’dan Asya’ya geçiş güzergâhında yer almaktaydı. Doğudaki büyük ordu yolu ile birleşen üç yola sahip olması, kentin önemini artırmıştır. Kyzikos’un kara ve deniz ulaşımındaki ayrıcalığı, sikkelerinin de antik dönemin en geçerli sikkelerinden biri olmasında önemli rol oynamıştır. Kyzikos tarih boyunca en önemli ulaşım yollarının kavşak noktasında yer almasıyla diğer kentler arasında özel bir yere sahip olmuştur. Ekonomik ve siyasi yönden güçlü bir yapıya sahip olan Kyzikos kenti bu gücünü mimari eserlere de yansıtmıştır. Şehirde dünyanın önemli tapınaklarından birisi olan ve Roma dönemine tarihlenen Kyzikos Hadrian Tapınağı’nın yanı sıra birçok önemli savunma sistemleri ve farklı amaçlarla yapılmış mimari eserler bulunmaktadır. Mimari kalıntıların çokluğu bölgeyi her zaman görülmeye değer kılmıştır. Bu coğrafyada ilk yerleşimleri kuran halkların kim olduğu da tartışmalıdır. Genel kanı yerel halkın Pelagslı Dolionlar olduğu ve Thrakia’dan geldikleri yönündedir. 9 F.W. Hasluck, Pelasglı Dolionlar’ın aslında Thesalia halkı olduğunu, Aeol baskısı sonucu Hellespontos’a göç ettiklerini ve Kyzikos’u kurduklarını belirtmiştir.10 Kyzikos, tarihi boyunca belirli bir özerkliği olmasına rağmen; Yunan, Pers, Makedon, Roma, Doğu Roma, Arap ve Türk-İslam devletlerinin ya yönetimi altına girdi ya da bu siyasi yapılardan doğrudan etkilendi. Özellikle 14. yy’dan itibaren artan bir ilgi ile günümüze kadar birçok kişi farklı amaçlarla da olsa Kyzikos kentini ziyaret etmiştir. Kyzikos kenti özellikler 18. yüzyıldan itibaren Avrupa’da ki düşünsel değişimin etkisini artırması ve antik tarihe merakın iyice artmasıyla seyyahların uğrak yeri olmuştur. Bu seyyahlar İngiltere ve Fransa başta olmak üzere birçok ülkeden geldiler. Anadolu’ya gelen seyyahlardan bazıları Kyzikos kentini de ziyaret etmiştir. Bu seyyahlar kentteki yapılar hakkında gördüklerini anlatmışlardır. İngiliz seyyahların Kyzikos kentinin mimari kalıntıları hakkında anlattıkları genel olarak sur duvarları, Hadrian Tapınağı, amfiteatr, tiyatro gibi büyük yapılardır. Bu yapıların 9 Nurettin Koçhan, Kyzikos Tarihi ve Mimari Kalıntıları, Renkvizyon Ofset Form Matbaacılık, Bursa 2011, s. 22. 10 Frederick William Hasluck, Cyzicus, Cambridge University Press, Cambridge 1910, s. 146. 9 konumları, amaçları, işlevleri ve bazen de ölçüleri verilmiştir. Antik kent kalıntılarının hakkındaki bu dönem bilgileri, günümüz araştırmalarına ışık tutacaktır. Bu İngiliz araştırmacı ve seyyahlar arasında adını yazdırmış olan Frederick William Hasluck, Kyzikos kenti gezilerine 1902 yılında başlamıştır. 1902 yılında A. E. Henderson ile birlikte British School adına bölgede bulunmuş ve bölgeyi incelemeye başlamışlardır. 1902 yılından sonra Atina’daki British School’dan ayrılması ile birlikte 1903 yılı itibariyle bu bölgedeki alan araştırmalarına ve bu bölgede ki gezilerine daha çok ağırlık vermiştir. Bu bölgedeki yoğun araştırma ve incelemeleri sonucunda Kyzikos kenti hakkında birçok makale yayımlamıştır. Hasluck’un Kyzikos kenti hakkındaki gezi ve araştırmalarını içeren “Cyzicus” adlı bir de kitabı bu sayede ortaya çıkabilirmiştir. Kitap, sadece Kyzikos Antik Kenti bölgesi hakkındaki araştırmalar üzerinde kalmamıştır. Kitapta Güney Marmara’nın da belirli bir kısmı F. W. Hasluck tarafından incelenmiş ve bu eserinde kaleme alınmıştır. F. W. Hasluck’un “Cyzicus” adlı eserinde, 19. yüzyılda Kyzikos Antik Kenti bölgesine, F. W. Hasluck’tan önce buraya gelmiş olan seyyahların ve araştırmacıların kaleme almış oldukları eserlere oldukça benzemektedir. Bu benzerliğin oluşmasında sebep ise takip edilen coğrafya, etnik ve dini bilgilendirme ve gittiği yerler hakkındaki anlatım tarzı etkili olmuştur. Hasluck Kyzikos’a ilk geliş yılı olan 1902 de A. E. Henderson ile birlikte şehri dolaşmıştır. Kyzikos kenti hakkındaki ilk bilgiler Kyzikos kentinin topografyası ile ilgilidir. 1902-1903 sezonundaki gezilerini 1904 yılında “On the Topograghy of Cyzicus” adlı makalelerinde yayımlamışlardır. Hasluck ve Henderson bu gezilerini anlatırken öncelikli olarak sur duvarlarından başlamışlardır. Surların doğu körfezinden batı körfezine kadar uzandığını, sur duvarlarının yerli granit taştan yapıldığını belirtir. Sur duvarlarında görülen farklı yapı özelliklerinin sur duvarlarının farklı dönemlerde yapıldığını ortaya koyduğunu bildirir. 11 Bulunan yapıların var olan yapım özelliklerinden yola çıkarak tasnif yapmıştır. Kentin ilk olarak, Güney Batı sur kısımları anlatılmıştır. A. E. Henderson tarafından bu kısımdaki bazı yapıların özellikleri aktarılmıştır. Hasluck ve Henderson tarafında altıgen kuleler, Hadrian Agorası, Hadrian Tapınağı, amfiteatr ve tiyatro anlatılıyor. Limanlardan bahsediliyor. Bu gezide dikkati çeken en önemli, nokta yaptıkları tasniflere göre yapılara yaklaşmaları ve zaman zaman bu tasniflerle uyum arayışlarıdır. Hasluck sonraki araştırmalarını tek başına yapmış, çalışmalarını ise makale, kitap olarak yayımlamıştır. F. W. Hasluck, daha sonra tek başına yayımladığı “Cyzicus” adlı kitabında Kyzikos kentinin yapılarını belirli bir sistem içerisinde vermiştir. Kitabında ilk önce, şehrin surlarından ve kapılarından bahsetmiştir. Detaylı olarak Hadrian Tapınağı’nı anlatmıştır. Hadrian Tapınağı’nı aktarırken, tapınak üzerine çalışmalardan özellikle bahsetmiştir. Tapınağın planı üzerine çalışmıştır. Bu çalışmalarında özellikle Anconalı Cyriacus ve T. Reinach’tan yararlanmıştır.12 Hasluck kısaca şehirdeki mezarlıklara da değinir. Kentte gördüklerini kendinden önceki gezginlerin yazdıklarıyla kıyaslar. Özetleyecek olursak; F. W. Hasluck, 11 Frederick William Hasluck, A. E. Henderson, On the Topography of Cyzicus, The Journal of Hellenic Studies, Cilt: 24, 1904, s. 135. 12 Frederick William Hasluck, Cyzicus, s. 10-12. 10 “Cyzicus” isimli eserinde Kyzikos’u, mitolojisi, tarihçesi, topografyası ve mimarlık eserleri ile birlikte bir bütün olarak ele almıştır diyebiliriz. 2.1.2. Constantinata [Cambridge, 1913] Doğu Roma İmparatorluğu'nun kurucusu olarak bilinen I. Konstantin, imparatorluk sınırları içinde yaşayan Hristiyanlara din özgürlüğü tanıması ve tüm imparatorluğun pagan inanç sistemini bu tek tanrılı yeni dine geçirmeye başlamasıyla tanınır. Bu tavrı nedeniyle Ortodoks kiliseleri tarafından "azizlik" mertebesine yükseltilerek kutsanan I. Konstantin'in aslında, imparatorluğun dört bir yanında yayılan bu dine karşı durmanın yaratacağı gerginlikleri engellemek için bu yolu izlediği düşünülmektedir. I. Konstantin Dönemi boyunca hem Roma'nın çok tanrılı inanç sistemine hem de yeni Hristiyan dinine saygı gösteren I. Konstantin, sikkelerinde Apollon gibi Roma tanrılarına yer vermekten hatta kimi zaman kendisini "Güneş Tanrısı" Sol Invictus şeklinde resmetmekten de kaçınmamıştır. Aynı dönemde paraların üzerinde Grek alfabesindeki bazı harflere ve erken dönem Hristiyanlığın sembollerinden biri olan Labarum'a da yer vermiştir. Büyük Konstantin döneminde bir sikke adı olan Constantinata terimi, gümüş ve bakır paralar haricinde tutulmamakla beraber, esas anlamıyla altın paraları ifade eder.13 10. ve 11. yüzyılların Konstantin’i elbette Geç Orta Çağ ve Modern dönemlerin sabitlerinden ayırt edilmelidir. Bunlar, I. Konstantin (Büyük Konstantin) ve validesi İmparatoriçe Helena’nın etkilerini ve tasvirlerini taşıyan ya da taşıması gerektiren madeni paralar veya muskalardı. Yunan dünyasında en azından 20. Yüzyılın başlarına kadar kullanılan “Monetiform Tılsımlar”, tam olarak yine İmparator I. Konstantin ve validesi Helena’yı tasvir ederek karakterize edilmiştir.14 Levant bölgesindeki Hristiyan nüfus arasında, Havarilere eşit sayılan Büyük Konstantin ve annesi S. Helena'nın çarptığı veya çarptığı iddia edilen sikkelerin büyülü özelliklerine dair belirsiz bir inanç bulunmaktaydı. Kadınlar tarafından doğumdan sonraki bebeklere ve küçük çocuklara gözden korunmak için bu sikkeler giydirilirdi. Ayrıca bu sikkelerin; bereket getirdiğine, büyük kötülüklerden koruduğu ve hastalıkları iyileştirmesini sağladığına dair, tüm Yunanistan'ın genel bir görüşü mevcuttu. Constantinata kısaca, “kerametli” madeni paralardı ve şüphesiz ki yüzyıllardır bu üne sahip olmuşlardı. 15 Bu türden antika nesneler F. W. Hasluck’un da ilgisini geçmiştir. 2.1.3. Mount Athos and the Monasteries [Londra, 1924] 1911'de Atina'daki İngiliz Okulu’nda kütüphane ve müdür yardımcılığı görevlerinde bulunan Frederick W. Hasluck, Athos Dağı'nı bir araştırma sahası haline getirmiştir. Burada sistematik olarak yarımadadaki tarihi yapıları fotoğraflamış, Ortodoks manastır mimarisinin 130'dan fazla görüntüsünü almış ve Kutsal Dağ'ın topografisini üretmiştir. Alışkanlığı olduğu gibi, Helenik Çalışmaların Teşviki Derneği'ne (SPHS) bu negatifleri bağışladı. 13 F. W. Hasluck, Constantinata, in Essays and Studies Presented to William Ridgeway, Cambridge 1913, s. 635-636. 14 Constantinata, s. 635. 15 Aynı sayfa. 11 Bu ziyaretten kısa bir süre sonra Hasluck, Atina'daki İngiliz Okulunun Yıllık bölümünde bu araştırmalarının sonucunda "The First English Traveller’s Account of Athos’ On Early Travellers" adlı bir makale yayınladı. Bu makalesinde, kendi çektiği fotoğraflarından altısını İllüstrasyon halinde kullandı. “Mount Athos and its Monasteries”(Aynaroz Dağı ve Manastırlar) makalesinin birinci bölümünde; manastır sisteminin tarihi hakkında tartışmalar hakkındadır. Bu bölümde, esas olarak tipik bir Ortodoks manastırının mimari düzenlemesi fikrini ortaya koymaktadır. İkinci bölüm ise; bölgede bulunan 20 manastırın bir güzergâhı olarak, modern gezginler için planlanmış bir rehber niteliğindedir. F. W. Hasluck çalışmasında, manastırlardan herhangi birini ziyaret etmeden önce, bölgedeki Karyes Köyü’ nün önemine değinmiştir. Hasluck ayrıca, bu köyün civarında bol ela ağaçları bulunduğu için bu adı almış olan Karyes Köyü için, çeşitli manastırların temsilcilerinden oluşmuş olduğu Kutsal Meclis'in, düzenli olarak toplandığı Athos Dağı'nın yönetim merkezi olduğunu ve aynı zamanda buranın, bölgenin en önemli pazar kasabası olduğunu ifade etmiştir. 2.1.4. Letters on Religion and Folklore [Londra, 1926] F. W. Hasluck’un 1914 yılından ölümünden 15 gün öncesine kadar kaleme aldığı notlardan oluşan “Letters on Religion and Folklore” (Din ve Folklor Üzerine Mektuplar) çalışması, kendisinden sonraki akademik araştırmacılar için büyük bir öneme sahip olmuştur. Bu notlarını Atina, Argentières, Montana (Kutlu Viça), Lausanne (Lozan) ve son olarak Leysin’de bulunduğu sıralarda yazmıştır. 1926’da kadar eşi Margaret Hardie Hasluck tarafından düzenlenmiş ve sonrasında yayımlanmıştır. Kitap, F. W. Hasluck’un bazı karakteristik çizikleriyle büyüleyici bir şekilde resmedilmiştir. Margaret Hasluck tarafından yayımlanan bu notlar, sadece F. W. Hasluck’un deyimlerine ve çalışmalarını aşina olmayanlar için metni yorumlamayı amaçlamaktadır. Hasluck, bu kitabında Yakın Doğu’nun çeşitli yerlerinde toplamış olduğu önemli miktarda çeşitli bilgiler vermiştir. Mimarlık üzerine yazmış olduğu notlar, unutulmuş sözlü geleneklerin sofistike literatürünün yeniden canlanması, ikonografinin halk edebiyatına etkisi, Balkan folklorunun bir çok oryantal karakterini ve Suriye’nin hem Hıristiyan, hem de Müslüman efsanelerinin yaymada oynadığı rolün önemini içerir. Ayrıca, bu kitap F. W. Hasluck’un yaşamının son yıllarına kadar yazdığı veya okuduğu kitaplar hakkında çalışmalarını bir yorum olarak Profesör R. M. Dawkins’e yazdığı mektupların alıntılarından oluşmaktadır. Bu mektuplarda, yalnızca Doğu’daki İslam ve Hıristiyanlığın etkileşimini değil, aynı zamanda Batı’da putperestlikten Hristiyanlığa geçişine de yer vermiştir 12 2.1.5. Christianity and Islam under the Sultans [I-II, Oxford, 1929] “Hıristiyanlık ve İslamiyet” eseri yazarın ölümünden sonraki bir kitaptır. İlk kez, eşi Margaret Hardie Hasluck'un sevgi dolu bakımı ve özverisi sayesinde yazarın ölümünden dokuz yıl sonra 1929'da yayınlandı. Başlangıçta, yazarın notları ve kısmi elyazmalarından oluşuyordu. İki ciltten oluşan Christianity and Islam under the Sultans (Türk Sultanlarının Yönetimi Altında Hıristiyanlık ve İslamiyet) eseri, aslında 1926 yılında yayımlanan Letters on Religion and Folklore (Din ve Folklor Üzerine Mektuplar) çalışmasının bir hasadı şeklinde ortaya çıkmıştır. Mektuplarda, “Türk Sultanlarının Yönetimi Altında Hıristiyanlık ve İslamiyet” çalışmasına göre çalışmadaki ışığı daha düzgün görebilecek tüm maddeler atlansa da, bu iki çalışmanın birbiriyle yakın bir bağlantısı vardır. Mektuplarda, yazarın zevkleri ve çalışma şekli hakkında fikir sahibi oluyoruz ve fikirlerin, zihninde kendisini nasıl şekillendirdiğini görüyoruz. Bu iki ciltte ise; işinin kurala dayalı olduğu apaçık bellidir. Fikirler aynıdır, ancak burada elenmiş ve sıralı kanıt zenginliği ile desteklenmektedir. Bu iki cilt, üç bölüme ayrılmıştır Kitabın birinci bölümü türbelerin ve kutsal mekânların kullanımındaki devamlılık üzerinedir. Burada, o zaman yaygın olan görüşün aksine, mahallî dinî geleneklerin büyük siyasî ve kültürel değişmeler sırasında ancak şartlar çok uygunsa hayatiyetini sürdürebildiğini ve belli bir türbe veya kutsal mekânın yaşamasını, ilgili dinî geleneklerin direnme gücünün değil maddî zenginlik ve mekânın sağladığını ileri sürer. Hasluck, Hıristiyanlığın İslami bölgedeki kutsal alanlarının çoğunda, fetihlerin dine yol göstermek zorunda kaldığı aktarım sürecini incelemiştir. Öncelikle Küçük Asya'da ve daha az başka yerlerde yazarın, alan araştırmalarının en değerli kaydını oluşturmaktadır. İkinci bölümün konusu, Anadolu’daki aykırı mezheplere mensup aşiretlerle çeşitli evliyalara ilişkin keramet ve destanlardır. Bu bölüm, neredeyse İslam dinine ayrılmış bir bölüm olmuştur. Ayrıca bu bölümde Bektaşizm'in kökenlerinin çok önemli incelenmesi de dâhil olmak üzere, Küçük Asya İslam toplumunda bir heterodoksi çalışmasıdır. Üçüncü bölümde ise Bektaşî dervişleri üzerine yapılmış uzun bir çalışma ile kırklar, kızıl elma gibi konularda ve Kızkulesi’ne dair kaleme alınmış çeşitli makaleler bulunmaktadır. 13 SONUÇ Frederick William Hasluck 20. Yüzyıla damgasını vuran; Yunanistan, Anadolu (Asia Minor) başta olmak üzere Orta Doğu ve Balkanlarda ömrü boyunca bilime hizmet vermiş büyük bir arkeolog ve doğu bilimcisidir. Atina’daki British School’da arkeoloji eğitiminden sonra yine burada, arkeoloji bilimi adına çeşitli görevlerde bulunmuştur. Bir arkeolog olarak sahada çalışmaya başladığı dönemin ilk on dört yılında, Yunanistan, Smyrna (İzmir), Aynaroz ve Akdeniz bölgelerinde yoğun bir tempoyla çalışmaya başlamıştır. Bu çalışmalarından bir süre sonra, seyahat amacıyla geldiği Konya şehri bölgesinde kendisini bulan F. W. Hasluck, yine kendisini meraklandıran ve heyecanlandıran bir araştırma konusu içinde bulmuştur. Konya şehrinde, Hristiyanlık ve Müslümanlık arasındaki yakın benzerlikler ve etkileşimler onu bu coğrafyaya daha fazla bağlamış ve burada birçok yeni araştırmaya başlamıştır. Ayrıca Bektaşilik hakkında da birçok makale ve araştırma notları kaleme almış olan Hasluck, Avrupa’nın ortasından Mısır’a kadar uzanan Bektaşi coğrafyasını, Anadolu ve Avrupa’da Bektaşilik düşüncesi ile Hristiyanlık arasındaki etkileşim ve benzerlikler ile ilgili tezler öne sürmüştür. Çalışmalarını, Rumeli ve Anadolu’da Hıristiyanlık ile Müslümanlık arasındaki ilişkiler üzerinde yoğunlaştıran Hasluck; Osmanlı şartlarında iki din arasındaki bağlantılar ve dinî gelenek mirasları üzerine yapılmış ilk ilmî araştırmayı ortaya çıkarmıştır. Bu araştırmaları sonucunda en önemli kitabı olan “Christianity and Islam under the Sultans” eseri, ölümünden yaklaşık dokuz sene sonra eşi tarafından yayımlanarak, bilim dünyasına kazandırılmıştır. Hasluck’un tüm bu araştırma ve görüşleri, bu konular hakkında uğraş veren günümüz Türk ve yabancı araştırmacılar için fevkalade bir önem ve yere sahip olmuştur. Savaşın başlangıcına kadar düzenli bir şekilde konu hakkında okumuş ve yazmış olan Hasluck, savaşın başlamasıyla birlikte, Anadolu’yu terk etmek zorunda kalmış ve savaş boyunda ülkesi adına kendisine verilmiş olan görevde yer almıştır. Yine de bu savaş döneminde çalışmalarında ve araştırmalarında, tempoda yoğun bir düşme olsa dahi devam etmiştir. Buna; 1916 yılında uzun süredir onu elden ayaktan düşüren akciğer sorunu ile gönderildiği İsviçre’de, yavaş yavaş kötüye giden sağlığına rağmen ölüm yılı olan 1920’ye kadar okuma ve yazmaya devam etmesi gözle görülür en önemli kanıt olmuştur. F. W. Hasluck; yaklaşık 42 yıl süren hayatı boyunca, ömrüne beş kitap ve elli kadar makale sığdırmış fevkalade bir bilim insanıdır. 14 KAYNAKÇA: KİTAP VE MAKALELER: Albera, Dionigi, Toward a Reappraisal of Ambiguity: In the Footsteps of Frederick W. Hasluck, Kingston Publishing, London 2017, s. 23-43. Babinger, F. H., “F. W. Hasluck. An Obituary Notice”, MOG, (1923-26). Hasluck, Frederick William, “Ambiguous Sanctuaries and Bektashi Propaganda”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 20, 1913-1914, s. 94-119. Hasluck, Frederick William, "A Roman Bridge on the Aesepus", The Annual of the British School at Athens, Vol. 12, 1905–1906, s. 184-189. Hasluck, Frederick William, Bektaşilik İncelemeleri, Say Yayınları, İstanbul 2012. Hasluck, Frederick William, “Christianity and Islam under the Sultans of Konia”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 19, 1912-1913, s. 191-197. Hasluck, Frederick William, Constantinata: In Essays and Studies Presented to William Ridgeway, Cambridge 1913, s. 635-638. Hasluck, Frederick William, Cyzicus, University of Cambridge Press, Cambridge 1910. Hasluck, Frederick William, “Geographical Distribution of the Bektashi”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 21, 1914-1916, s. 84-124. Hasluck, Frederick William, Heterodox Tribes of Asia Minor, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, London 1922. Hasluck, Frederick William, Letters on Religion and Folk-Lore, Luzac & Co., London 1926. Hasluck, Frederick William, “Note on Haidar, Khodja Achmet, Karadja Achmet”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 20, 1913-1914, s. 120-122. Hasluck, Frederick William, A. E. Henderson, “On the Topography of Cyzicus”, The Journal of Hellenic Studies, Cilt: 24, 1904 Hasluck, Frederick William, “Sculptures from Cyzicus”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 8, 1901-1902, s. 190-196. Hasluck, Frederick William, Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam I, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012. Hasluck, Frederick William, Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam II, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2013. Hasluck, Frederick William, “Studies in Turkish History and Folk-Legend”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 19, 1912-1913, s. 198-220. Hasluck, Frederick William, “The First English Traveller’s Account of Athos”, Annual of the British School at Athens Vol. 17, 1910/1911, s. 103-131. 15 Hasluck, Frederick William, “The Mosques of the Arabs in Constantiople”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 22, 1916-1918, s. 157-174. Huxley, Davina, Cretan Quests: British Explorers, Excavators and Historians, British School at Athens, 2000. Shankland, David, Archaeology, Anthropology and Heritage in the Balkansand Anatolia: The Life and Times of F.W. Hasluck (1878-1920), The Isis Press, Istanbul 2004. Koçhan, Nurettin, Kyzikos Tarihi ve Mimari Kalıntıları, Renkvizyon Ofset Form Matbaacılık, Bursa 2011. Lewis, Franklin, Rumi: Past and Present, East and West: The life, teaching and poetry of Jalâl al-Din Rumi, 2007. Shankland, David, “Scenes pleasant and unpleasant: the life of F. W. Hasluck (18781920) at the British School at Athens, Vol. 17, British School at Athens Studies, 2009, s. 91102. Stathi, Andrietta: The Excavations of Hasluck and Wace at Geraki. Penna, Vasiliki, “Reassessing The Gold Coinage of Basil I: The Testimony of An Unknown Byzantine “Pattern” Coin”, Collège De France – CNRS Centre De Recherche D’Historie Et Civilisation De Byzance, Travaux Et Mèmories 16., 663-673. Venn, J. A., Alumni Cantabrigienses: A Biographical List of All Known Students, Graduates and Holders of Office at the University of Cambridge, from the Earliest Times to 1900. Teil 2: From 1752 to 1900, Cambridge University Press, Cambridge 1947, s. 283. 16