ΚΙΝΗΜΑ - Τεύχος 9ο - Μάρτιος 2023

το Ηλεκτρονικό περιοδικό σοσιαλιστικής προοπτικής ΚΙΝΗΜΑ ΤΕΥΧΟΣ 9 - ΜΑΡΤΙΟΣ 2023 Αν σιωπούσαν για λίγο οι πολιτικοί... Θα μας ανακούφιζε όλους πολύ αν οι πολιτικοί προτιμούσαν για λίγο τη σιωπή. Αλλά δυστυχώς οι πολιτικοί μιλάνε πολύ. Ένας Πολίτης… σχολιάζει! Ευαγγελισμός του 1956 – Ηλίας Βενέζης Αχμάτοβα, η «Άννα Πασών των Ρωσιών» Ο Μοντιλιάνι που γνώρισα – Άννα Αχμάτοβα Να σεβαστούμε και να αφουγκραστούμε τη φύση. Δεν είμαστε εμείς οι κυρίαρχοι... – Αλέξης Κολυβάς το ΚΙΝΗΜΑ Ηλεκτρονικό περιοδικό σοσιαλιστικής προοπτικής ΤΕΥΧΟΣ 9 - ΜΑΡΤΙΟΣ 2023 - Διευθυντής: Νίκος Λαγκαδινός - Επικοινωνία – συνεργασίες στο e-mail: nikos.lagadinos@yahoo.gr - Δημιουργικό: Λιβέριος Πετρίδης e-mail: liverios.petridis@gmail.com 2 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΟΙΗΣΗ | Μιλώ – Μανόλης Αναγνωστάκης 4 Editorial | Μύθοι και θρύλοι για την ιστορία μας – Νίκος Λαγκαδινός 5 ΕΜΕΙΣ… | Ζαχαρίας Καραταράκης, Δημήτρης Δόγκας, Τόλης Κοϊνης, Λεωνίδας Γ. Μαργαρίτης, Δημήτρης Μιχαηλίδης 9-10 ...και οι άλλοι | Λευτέρης Κουσούλης, Σάκης Μουμτζής, Κώστας Χλωμούδης, Στέλλα Πριόβολου 11-13 Ένας Πολίτης… σχολιάζει! 14-23 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ | Να σεβαστούμε και να αφουγκραστούμε τη φύση. Δεν είμαστε εμείς οι κυρίαρχοι... – Αλέξης Κολυβάς 24-25 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ | Βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη, ή ερημοποίηση της γης; – Λούης Σερεμέτης 26-28 ΑΓΡΟΤΙΚΑ | Η κοινωνικά υποστηριζόμενη γεωργία – Βασίλης Τακτικός 29-31 ΓΥΝΑΙΚΑ | 8 Μαρτίου - Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας: Η Φωνή μας… η Φωνή της – Ιφιγένεια Τέκου 32-33 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ | Ν' αντιδράσουμε για να επιβιώσουμε! - Νίκος Καραμπάσης 34 ΤΟ ΘΕΜΑ | Oι γλυπτοί μας “μετανάστες” και το “ορφανό” Μινωϊκό μας ψηφιδωτό, στη Βιέννη - Γιώργος Ουρανός 35-37 ΙΔΕΕΣ | Η Μοίρα, η Τύχη, η Θέληση: Δυνάστες ή ελευθερωτές; – Ηλίας Γιαννακόπουλος 38-40 ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ | Ο χαράκτης Α. Τάσσος και «Η Διάπλασις των Παίδων» – Κώστας Γ. Τσικνάκης 41-43 EK NEOY | Ευαγγελισμός του 1956 – Ηλίας Βενέζης 44-46 EK NEOY | Στίχος και ποίηση – Γιώργος Σαραντάρης 47-48 ΑΦΙΕΡΩΜΑ | Αχμάτοβα, η «Άννα Πασών των Ρωσιών» 49-55 ΑΦΙΕΡΩΜΑ | Ο Μοντιλιάνι που γνώρισα – Άννα Αχμάτοβα 56-59 ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ | Οι επαναστάσεις της ανάγνωσης – Pietro Citati 60-63 ΕΡΑΝΙΣΜΑΤΑ | Ερρίκος Ίψεν | Πίστευε πως το θαυμάσιο μέσα στον άνθρωπο ξυπνάει όταν δοκιμάζει κάτι το πολύ βαρύ! – Ερανιστής 64 ΘΕΑΤΡΟ | Το 1821 και το θέατρο -Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος 65-67 ΘΕΑΤΡΟ | Η γνωριμία μου με τον σκηνοθέτη Αλέξη Σολομό – Γιάννης Γ. Ιορδανίδης 68-70 ΘΕΑΤΡΟ | Ποιος θυμάται την Χριστίνα Τσίγκου; – Νίκος Λαγκαδινός 71-72 ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ | Από τα Φάρσαλα στο Βόλο. Ιούλιος 1890 – Gaston Deschamps 73-75 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 76-79 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ | Το σχήμα του σπαθιού – Χόρχε Λουίς Μπόρχες 80-83 ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΕΥΧΟΥΣ 84 ΜΙΛΩ Μιλώ για τα τελευταία σαλπίσματα των νικημένων στρατιωτών Για τα κουρέλια από τα γιορτινά μας φορέματα Για τα παιδιά μας που πουλάν τσιγάρα στους διαβάτες Μιλώ για τα λουλούδια που μαραθήκανε στους τάφους και τα σαπίζει η βροχή Για τα σπίτια που χάσκουνε δίχως παράθυρα σαν κρανία ξεδοντιασμένα Για τα κορίτσια που ζητιανεύουν δείχνοντας στα στήθια τις πληγές τους Μιλώ για τις ξυπόλητες μάνες που σέρνονται στα χαλάσματα Μανόλης Για τις φλεγόμενες πόλεις τα σωριασμένα κουφάρια στους δρόμους Αναγνωστάκης (10 Μαρτίου Τους μαστρωπούς ποιητές που τρέμουνε τις νύχτες στα κατώφλια 1925-2005) Μιλώ για τις ατέλειωτες νύχτες όταν το φως λιγοστεύει τα ξημερώματα Για τα φορτωμένα καμιόνια και τους βηματισμούς στις υγρές πλάκες Για τα προαύλια των φυλακών και το δάκρυ των μελλοθανάτων Μα πιο πολύ μιλώ για τους ψαράδες Π’ αφήσανε τα δίχτυά τους και πήρανε τα βήματά Του Κι όταν Αυτός κουράστηκε αυτοί δεν ξαποστάσαν Κι όταν Αυτός τους πρόδωσε αυτοί δεν αρνηθήκαν Κι όταν Αυτός δοξάστηκε αυτοί στρέψαν τα μάτια Κι οι σύντροφοί τους φτύνανε και τους σταυρώναν Κι αυτοί, γαλήνιοι, το δρόμο παίρνουνε π’ άκρη δεν έχει Χωρίς το βλέμμα τους να σκοτεινιάσει ή να λυγίσει Όρθιοι και μόνοι στη φοβερή ερημία του πλήθους. Δημοσιεύεται στη συλλογή: Μανόλης Αναγνωστάκης, «Τα Ποιήματα 1941-1971», Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη, 2000. 4 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Μύθοι και θρύλοι για την ιστορία μας Π άντα βρίσκονται κάποιοι καλοθελητές για να λένε τις εξυπνάδες τους για την “αποκατάσταση” της αλήθειας σε ό,τι σχετίζεται με την εθνική μας ιστορία. Τη μια γκρεμίζουν το μύθο του ΚΡΥΦΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ, την άλλη το μύθο της κήρυξης της επανάστασης στην Αγία Λαύρα κ.λπ. Θ’ αναρωτηθεί κανείς προς τι όλη αυτή η έγνοια; Σε τι θα μας χρησιμεύσει; Στην αυτογνωσία; Δυστυχώς πάντα θα υπάρχουν εκείνοι που θα σημαδεύουν την ιστορία για να γκρεμίσουν μύθους, θρύλους, παραδόσεις κι ό,τι τέλος πάντων σχετίζεται με όσα μάθαμε, αγαπήσαμε και εγκολπωθήκαμε ως Έλληνες. Φυσικά, τα γραπτά “ντοκουμέντα” δεν είναι πάντα τόσο αληθινά ώστε οι επιστήμονες ιστορικοί να βασίζονται σ’ αυτά για ν’ ανατρέψουν τα γενικώς παραδεδεγμένα. Εν παρόδω, ας σημειώσω και το θέμα των παρελάσεων. Για τις παρελάσεις έχουν γραφτεί πάρα πολλά, τα περισσότερα αρνητικά, τα οποία αντιπαρέρχομαι. Ωστόσο πολλοί ξέρουμε πόσο εορταστική ατμόσφαιρα πάντοτε δημιουργούσαν και συναινούσαν σ’ ένα κλίμα πατριωτικής έξαρσης αλλά και ώθησης των νέων ανθρώπων να συλλογιστούν όλα όσα έχουν σχέση με την ιστορία μας, τους αγώνες μας, τα πάθη μας. Επειδή λοιπόν πλέον πολύς λόγος γίνεται, ας καταθέσω κάποια γνωστά πραγματάκια για να το κλείσω κι αυτό το κεφάλαιο. Τα πράγματα είναι πολύ απλά. Διάβαζα ένα πολύ γνωστό αλλά αριστουργηματικό κείμενο και παραθέτω το σχετικό απόσπασμα που μ’ ενδιαφέρει: Εὑρισκόμενος ἕνας στρατιώτης, λέγει ὁ ἀξιάγαστος Πλούταρχος, εἰς τὴν μάχην, καὶ ἀφοῦ ἐνίκησαν τὸν ἐχθρόν, ἔτρεξεν νὰ ἐμποδίσῃ τὸ πλοιάριον εἰς ἕνα ποταμόν, ὅπου ἤθελε νὰ διέλθῃ ὁ ἀρχιστράτηγος τῶν ἀντικειμένων, καὶ φθάνοντάς το τὸ ἥρπασε μὲ τὴν δεξιάν του χεῖρα, διὰ νὰ τὸ βαστάξῃ, ἕως νὰ ἔλθουν οἱ συμπολῖται του, ἀλλ᾿ οἱ ἐχθροὶ ἀπὸ τὸ πλοῖον τοῦ τὴν ἐσύντριψαν, αὐτὸς δὲ παραχρῆμα ἐκτείνει τὴν ἀριστερὰν καὶ ἔπαθε τὸ ἴδιον. Τότε, ὡς λέων, ὥρμησε μὲ τοὺς ὀδόντας νὰ τὸ ἁρπάσῃ, καὶ εὐθὺς τὸν ἀποκεφάλισαν. Ὤ! πόσον, πόσον ζῆλον ἡ πατρὶς εἶχεν ἐμφυτεύσει εἰς τὴν καρδίαν ἐκείνου τοῦ ἥρωος! Καὶ πόσον ἀπέδειξεν ἐμπράκτως τὴν εὐγνωμοσύνην του πρὸς αὐτήν! ΑΝΩΝΥΜΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑ, ΗΤΟΙ ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Εγώ θα το γράψω πιο κοντά στα δικά μας για να γίνει κατανοητό σε όσους έχουν σχέση με την ιστορία. Προφανώς αναφέρεται στον Κυναίγειρο, τον γιο του Ευφορίωνος και αδελφό του Αισχύλου, έναν από τους γενναίους Μαραθωνομάχους, ο οποίος καταδιώκοντας τους Πέρσες έως την παραλία, όπου προσπαθούσαν στη σύγχυση της άτακτης φυγής τους να επιβιβαστούν στα πλοία τους, δοκίμασε μέσα στην αντάρα της μάχης, να συγκρατήσει μια περσική τριήρη με το χέρι, οπόταν ένας Πέρσης του το έκοψε με το ξίφος του. Αυτό το λέει η ψυχρή ιστορία. Και ο θρύλος, δηλαδή η λαϊκή φαντασία, συμπληρώνει: Όταν του έκοψαν το ένα χέρι, ο Κυναίγειρος προσπάθησε να συγκρατήσει το περσικό πλοίο με το άλλο, κι όταν του το έκοψαν κι αυτό, με δεύτερη σπαθιά, άρπαξε την τριήρη με τα δόντια… Οι ψύχραιμοι πιστεύουν την ιστορία. Ο λαός πιστεύει τον θρύλο. Και ο Κυναίγειρος διεσώθη στην ιστορία χάρη στον θρύλο… Ο θρύλος, φίλοι μου, είναι παντοδύναμος, αλλά μπορεί να φθαρεί και να ριχτεί στα άχρηστα της μνήμης όταν περιέλθει στη δικαιοδοσία της αγοραίας εκμετάλλευσης. Ο θρύλος δεν γίνεται ποτέ σύνθημα γιατί στηρίζεται στην ελεύθερη και αυτόβουλη και εντελώς αυθόρμητη συναισθηματική προσχώρηση του πλήθους. Η υπεροχή του θρύλου έναντι της ιστορίας είναι ότι δεν διδάσκεται, δεν επιβάλλεται και δεν στηρίζεται σε αποδεικτικά στοιχεία. Όταν ο θρύλος αποσυντεθεί στα στοιχεία που τον συνθέτουν και αρχίσει η έρευνα και η συζήτηση και η δικαιολογία του θρύλου, τότε ο ίδιος ο θρύλος διαλύεται. Γίνεται… πολιτική!!! Αλλά πολιτική και θρύλος είναι δυο έννοιες ασυμφιλίωτες. Ο θρύλος αρνείται τη διαλεκτική της πολιτικής και η πολιτική αρνείται τον μυστικισμό του θρύλου. Οι θρύλοι χρειάζονται στην εποχή μας διότι απλώς αντιπροσωπεύουν ηθικές αξίες κοινής αποδοχής. Και το εικονοστάσι της ψυχής επιφυλάσσει πάντοτε ιδιαίτερη θέση για κάποιους θρύλους που τους έπλασε η λαϊκή φαντασία… Νίκος Χ. Λαγκαδινός • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 5 Η παθολογία του πολέμου Ξ έρουμε ότι μετά τους Περσικούς Πολέμους οι ελληνικές πόλεις ανθοφορούν, αναπτύσσονται και δημιουργούνται μεγάλα έργα τέχνης, όπως ο Παρθενώνας στην Αθήνα. Δεν θα αργήσουν όμως τα σύννεφα του ανταγωνισμού και του διχασμού να θολώσουν τον ορίζοντα και συγκροτούνται δυο πόλοι με τους Πελοποννησίους και την Αθηναϊκή συμμαχία. ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗΣ Ο Θουκυδίδης με την οξύνοιά του σαφώς διακρίνει τις βαθύτερες αιτίες από τις αφορμές που οδήγησαν στον καταστρεπτικό Πελοποννησιακό Πόλεμο. Μια από τις αφορμές ήταν και τα Κερκυραϊκά. Μετά τη λεπτομερή αφήγηση των πολεμικών γεγονότων θα καταλήξει στο Γ' Βιβλίο με την «παθολογία του πολέμου» στις αλλοιώσεις του ήθους και των σχέσεων που πρώτη φορά εμφανίζονται και επέφεραν το διχασμό και την καταστροφή σε πόλεις που με διαφορετικούς θεσμούς λειτουργούσαν δημοκρατικά με υψηλό ύφος και αλληλοσεβασμό. Είναι από τις ωραιότερες και πιο διδακτικές σελίδες. Θα παραθέσω μόνο λίγα αποσπάσματα που αξίζει να μελετήσουμε για να διαπιστώσουμε ότι η ανθρώπινη φύση δεν έχει αλλάξει και το έργο του Θουκυδίδη παραμένει «κτήμα εσαεί», αιώνιο απόκτημα που σήμερα διδάσκεται σε όλο τον κόσμο. «Ξαφνικά δοκιμάστηκαν πολύ σκληρά οι πόλεις από εμφύλιους σπαραγμούς που γίνονται και θα γίνονται πάντοτε, όσο η φύση των ανθρώπων θα παραμένει ίδια, δοκιμασίες ακόμα πιο σκληρές ή και ηπιότερες και με διαφορετική μορφή, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο θα τύχει να γίνει η κάθε μεταβολή. Γιατί σε περίοδο ειρήνης και ευημερίας τόσο οι πόλεις όσο και οι πολίτες ως άτομα εμφορούνται από υγιέστερα αισθήματα, επειδή δεν αντιμετωπίζουν αναπότρεπτες ανάγκες. Αντίθετα, ο πόλεμος αφαιρώντας σταδιακά την ευμάρεια της καθημερινής ζωής γίνεται δάσκαλος της βίας και προσαρμόζει τις διαθέσεις του πλήθους προς την παρούσα κατάσταση». «Άλλαξαν ακόμα και την συνήθη σημασία των λέξεων όπως τους συνέφερε. Πράγματι η θρασύτητα θεωρήθηκε παλληκαριά και αφοσίωση στο κόμμα, η προνοητική επιφυλακτικότητα δειλία υπό ωραίο πρόσχημα, η σωφροσύνη πρόφαση της ανανδρίας και η σύνεση σε κάθε τι ως αδράνεια. Η παραφορά θεωρήθηκε ως μια επιπλέον αρετή του ανθρώπου, ενώ η περαιτέρω σκέψη για ασφάλεια θεωρήθηκε εύλογη πρόφαση υπεκφυγής. Ο κάθε σκληροπυρηνικός θεωρούνταν πάντοτε αφοσιωμένος στην παράταξη, όποιος εναντιωνόταν ύποπτος…». «Και η συγγένεια ακόμη θεωρήθηκε πιο χαλαρός δεσμός από ό,τι το κόμμα, γιατί οι ομοϊδεάτες ήταν πιο πρόθυμοι να αποτολμήσουν οτιδήποτε χωρίς δισταγμό. Γιατί τα κόμματα αυτά δεν σχηματίστηκαν χάριν ωφελείας του συνόλου σύμφωνα με τους ισχύοντες νόμους, αλλά κατά παράβαση αυτών για ιδιοτελείς σκοπούς…». «Οι περισσότεροι άνθρωποι δέχονται ευκολότερα να τους χαρακτηρίζουν κακούργους και καπάτσους παρά καλούς και αφελείς. Οι αρχηγοί των κομμάτων στις διάφορες πόλεις, προβάλλοντας η κάθε πλευρά ωραία συνθήματα, η δημοκρατική ισότητα των πολιτών έναντι των νόμων, η ολιγαρχική συνετή διακυβέρνηση των αρίστων, με τα λόγια υπηρετούσαν τα κοινά, στην πραγματικότητα όμως αυτά δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η επιβράβευση του ανταγωνισμού τους». Αν στην περιγραφή του Θουκυδίδη αναγνωρίζετε στοιχεία από την έκπτωση του δημοκρατικού πολιτεύματος στη χώρα μας και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες δεν κάνετε λάθος. Αναφέρω μόνο την Ευρώπη, γιατί παρά τις αδυναμίες αναμφισβήτητα οι χώρες της Ασίας και της Ανατολής ποτέ δε χάρηκαν τους καρπούς του Δημοκρατικού πολιτεύματος. Τονίζω ιδιαίτερα τη φθορά των λέξεων και την αλλοίωση της σημασίας τους, όπως συμβαίνει δυστυχώς και σήμερα. Η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη και δεν είναι τυχαίο ότι και μέσα στη Βουλή ακούγονται οι λέξεις προδότες, βλάκες, προσκυνημένοι, γερμανοτσολιάδες για τον αντίπαλο. Στην προεκλογική περίοδο που έχει αρχίσει η όξυνση θα ενταθεί ακριβώς για να συσκοτίσει τη σκέψη των πολιτών. Όσοι δεν έχουν προτάσεις, θέσεις και αξίες, όσοι κενολογούν και, όταν είχαν την εξουσία, οδήγησαν τη χώρα στα πρόθυρα της καταστροφής, καλό είναι να αποδοκιμαστούν και να τιμωρηθούν με τη λαϊκή ψήφο. Η πολιτική της μη-πολιτικής Μ ου φαίνεται σαν χτες που κατέρρευσε η χούντα όταν έμεινε μετέωρη ανάμεσα στον γύψο που είχε βάλει την ΔΗΜΗΤΡΗΣ πολιτική ζωή, στην ΔΟΓΚΑΣ Κύπρο που έστεκε προδομένη και αιμάσσουσα και στο μέλλον που σαν στήλη 6 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 άλατος αδυνατούσε πλέον να το διαχειριστεί. Τότε η πολιτική σπάζοντας σε μια νύχτα τον γύψο στον οποίο την είχαν φυλακίσει εισέβαλε με ορμή στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων έτσι που συχνά λέγαμε αυτοσαρκαζόμενοι ότι ακόμα και το κατούρημα είναι πολιτική πράξη. Από τότε πέρασε στην πραγματικότητα πολύς καιρός σαν νεράκι και πολλά άλλαξαν. Ήρθαν νέες γενιές στο προσκήνιο χωρίς να διατηρούν καμιά μνήμη από κείνη την εποχή. Γεννή- θηκαν και μεγάλωσαν σε έναν άλλο κόσμο χωρίς σιωπή, χωρίς γύψο και με πολλές φωνές, τόσες που ήταν αμφίβολο αν ακούγονται καθαρά. Από αρκετούς με τον καιρό άρχισε να γίνεται αντιληπτό πως ότι φθείρει και ότι ματώνει τη δημοκρατία μας δεν έρχεται ορθό αλλά ζυγώνει έρποντας και σχεδόν ανεπαίσθητα. Δεν έχει σώμα και μορφή αλλά σαν άρρωστο σύννεφο μας τυλίγει και μολύνει τις ανάσες μας. Από τότε άρχισαν να αλλάζουν και τα μέσα επι- κοινωνίας, η δημοσιογραφία και οι δημοσιογράφοι. Μεγάλωσαν όλα πολύ και έκαναν να φαίνονται πιο μικροί οι άνθρωποι. Απέκτησαν τη δύναμη να διαμορφώνουν τις συνειδήσεις και τα κοινωνικά αντανακλαστικά και έγιναν για τούτο αντί για ελεγκτές εκπρόσωποι της εξουσίας η οποία απέκτησε έτσι έναν ισχυρό υπηρέτη, όχι απλά για να επικοινωνεί με τον λαό αλλά για να τον εξουσιάζει δήθεν επικοινωνώντας μαζί του. Όσο για το διαδίκτυο που φάνηκε αρχικά σαν μια αδέσμευτη δύναμη έκφρασης με πλουραλισμό απέναντι στην ομοιομορφία των συστημικών ΜΜΕ, γρήγορα βρέθηκαν οι τρόποι εμπορευματοποίησης, παραπλάνησης, αποχαύνωσης και χειραγώγησης. Φτάσαμε στο σημείο κράτη ολόκληρα να βομβαρδίζονται και να καταστρέφονται χωρίς σχεδόν καμιά φωνή διαμαρτυρίας να διαπερνά τον επικοινωνιακό αποκλεισμό, χωρίς κανένα μέσο να διαφοροποιείται ή να αντιδρά σε αυτά τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Και σε αυτό το σκηνικό που είχε στηθεί ήρθε σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία και η οικονομική κρίση. Και μαζί οι δανειστές και η ύβρις κατά του Ελληνικού λαού, το Eurogroup, η λεηλασία και η εθνική ταπείνωση, η χειραγώγηση του κράτους και η χειραγώγηση των ατομικών συνειδήσεων. Η πολιτισμική ταυτότητα και ο άυλος εθνικός πλούτος των αξιών που είχαν ήδη φυλλορροήσει στον καταναλωτικό χειμώνα που είχε προηγηθεί τώρα έδιναν τη θέση τους στις τιμές και η κοινωνία υποχώρησε σαν την άμπωτη. Η αξιοπρεπής ατομικότητα έγινε κυνικός ατομισμός. Σε αυτό το περιβάλλον αναδύθηκε ραγδαία ένα νέο είδος πολιτικών σαλτιμπάγκων και ένα νέο είδος πολιτικής, Η ΜΗ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ! Χωρίς ίχνος σεβασμού σε ιδέες και αξίες, πολύ περισσότερο σε ιδεολογία ή έστω ιδεοληψία. Αλαζόνες και Νάρκισσοι ερω- τευμένοι με την εικόνα τους αλλά και το φαίνεσθαι τα οποία φροντίζουν επιμελώς μέσα από τους προνομιακούς δεσμούς που με κάθε τρόπο δημιουργούν με τα μέσα. Τα μέσα που έτσι αποκτούν υπέρτερη δύναμη από το ίδιο το μήνυμα. Ακριβώς σαν να ακούμε τις καμπάνες που μας προσκαλούν κι αυτοί να πηγαίνουν στην εκκλησία για να προσκυνήσουν τις καμπάνες. Αυτό το νέο φρούτο των πολιτικών και της πολιτικής, η μη πολιτική, εκφασίζει πλέον τον πολιτικό λόγο, τις κοινωνικές αξίες και τις ανθρώπινες σχέσεις αναδύοντας ότι πιο φτηνό μπορεί να αντιστοιχεί στην ανθρώπινη μικρότητα. Ενώπιον των επερχόμενων εθνικών και δημοτικών εκλογών είναι ο πιο μεγάλος εχθρός που υπερβαίνει μάλιστα τις κομματικές διαιρέσεις. Εχθρός επικίνδυνος γιατί τρέφεται όχι μόνο από το παρόν αλλά κυρίως από το μέλλον των παιδιών μας που το αλλοτριώνει προτού καν προλάβει να αναλάβει τις ευθύνες του. Αυτόν τον εχθρό οφείλουμε να νικήσουμε τώρα. Όχι αύριο, τώρα! Αλλά πριν να τον αναγνωρίσουμε καθώς βρίσκεται στο πολύ στενό μας περιβάλλον όπου επιβιώνει ως χαμαιλέοντας. Η νύχτα των στρατηγών, η νύχτα της Δημοκρατίας, η νύχτα της Ελλάδας Τ α τελευταία γεγονότα με τις υποκλοπές είναι άξια σχολιασμού. Ως στοιχείο σύγκρισης δεν επιλέγω τον στρατηγό Πλαστήρα, που πέθανε σε δανεικό ράντσο, ή τον Σαράφη. Διαλέγω έναν καθαρόαιμο Δεξιό, τον Ναυπλιώτη στρατηγό Βάσο Βραχνό. Αν και είχε την τιμή να ηγηθεί της νίκης στην Πίνδο και να οργανώσει την επιΤΟΛΗΣ τυχή άμυνα στην «εαρινή αντεπίθεση», ΑΓΕΚΟΪΝΗΣ ΕΘΑ δεν έγινε. Εκλέχτηκε βουλευτής Αργολιδοκορινθίας με τον Παπάγο και διετέλεσε υφυπουργός Εσωτερικών. Στη συνέχεια προτίμησε τον Μαρκεζίνη από τον Καραμανλή. Κατέβηκε κατ επανάληψη υποψήφιος των «προοδευτικών» στην Αργολίδα χωρίς να εκλεγεί. Οι ψήφοι όμως που στερούσε από την ΕΡΕ, βοηθούσε το «Δημοκρατικό Κέντρο» να βγάλει βουλευτή στην περιοχή μας. Πέθανε το 1972. Πέθανε σε ένα ημιυπόγειο στα Πατήσια – κάτω από την πλατεία Κολιάτσουαπό διαρροή φωταερίου της παλιάς πολυκατοικίας. Το μεγάλο μυστήριο στην ζωή του ήταν πως ενώ ήταν ο ιδρυτής της «Χ», υφάρπαξε την οργάνωση ο Γρίβας (τέταρτος στην ιεραρχία) και ο Βραχνός βρέθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία. Αντιδιαμετρικά θέτω τον νυν ΑΓΕΕΘΑ, αυτόν τον πολύ ωραίο κύριο με την μεγάλη στολή. Στρατηγός και αυτός… όχι όμως ένοικος ημιυπογείου στα Πατήσια αλλά τριώροφου σπιτιού στου Παπάγου, αξίας 1.200.000 ευρώ. Για να βγάλει τέτοια λεφτά θα έπρεπε να έπαιρνε μισθό 5.000 ευρώ από …ανθυπολοχαγός! Έγινε διάσημος όχι γιατί διέταξε την αντεπίθεση στην Πίνδο, αλλά γιατί έπεσε θύμα υποκλοπής! Ναι, τον παρακολουθούσαν. Όχι οι Τούρκοι, αλλά ο ίδιος ο Πρωθυπουργός ως πολιτικός προϊστάμενος της ΕΥΠ! Πιθανή αιτία είναι οι υποψίες ότι έπαιρνε μίζες. Ε! κάτι ξέρει ο Μητσοτάκης από μίζες… είναι από σόι καλό. Όμως φιλότιμο στον κόσμο Μαυρογιαλούρων δεν υπάρχει. Ο μεν στρατηγός δεν παραιτήθηκε, ο δε Πρωθυπουργός τού ανανέωσε την θητεία. Ο στρατηγός θα βάλει από ό,τι φαίνεται και άλλα παράσημα στην μεγάλη στολή του. Το μεγάλο κατόρθωμά του ήταν ότι αφόπλισε τον Ελληνικό Στρατό για να εξοπλίσει τον στρατό του Ζελένσκι. Οι νύχτες δεν είναι ίδιες για όλους τους Στρατηγούς, άλλοι πεθαίνουν σε ημιυπόγεια και άλλοι λαμβάνουν εύσημα από την Αμερικάνικη Πρεσβεία. Νύχτα σκοτεινή πάνω στην Δημοκρατία και τους θεσμούς της. Και φαίνεται να σουρουπώνει για την Ελλάδα καθώς ακούγονται οι τούρκικοι λύκοι. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 7 Διάκριση εξουσιών και Δικαιοσύνη Η διάκριση των εξουσιών είναι θεμελιώδης αρχή του Κράτους Δικαίου. Η έννοια αυτή προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Στους νεότερους ΛΕΩΝΙΔΑΣ Γ. χρόνους αποδίδεται ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ στο Γάλλο φιλόσοφο του διαφωτισμού Μοντεσκιέ. Με την πολιτική της σημασία και την οργανική θεσμική έννοια του όρου, είναι δημιούργημα της αστικής επανάστασης, άρα σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Με την ουσιαστική ή λειτουργική όμως σημασία του όρου, η ιδέα είναι πολύ παλιά, και απαντάται στον Αριστοτέλη, ο οποίος διέκρινε τρία μόρια στην Πολιτεία, ένα που σκέφτεται και αποφασίζει για τα κοινά, ένα που ασχολείται με τις Αρχές της διοίκησης και ένα που δικάζει. Βασίζεται στη στοιχειώδη διαπίστωση ότι το κράτος εκδηλώνει την εξουσία του, και μεταφορικά τη βούλησή του, προς τρεις κατευθύνσεις τις οποίες ονομάζουμε λειτουργίες. Σήμερα θα ασχοληθούμε με τη Δικαστική Εξουσία και θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε πόσο ανεξάρτητη είναι από τις δύο άλλες. Στη χώρα μας οι εκάστοτε κυβερνήσεις είναι εκείνες που διορίζουν τους προέδρους και αντιπροέδρους των τριών ανωτάτων Δικαστηρίων, του Συμβουλίου της Επικρατείας (Σ.τ.Ε) του Αρείου Πάγου(Α.Π.),του Ελεγκτικού Συνεδρίου(Ε.Σ.) καθώς επίσης τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου και τον Γενικό Επίτροπο του Ε.Σ. Από αυτό το σημείο ξεκινάνε τα προβλήματα. Πόσο δηλαδή μπορεί να είναι ανεξάρτητη η Δικαστική Εξουσία όταν την ηγεσία της την επιλέγει και την διορίζει η Εκτελεστική Εξουσία. Οι πρόεδροι και αντιπρόεδροι των ανωτάτων Δικαστηρίων καλούνται να υπηρετήσουν σημαντικά καθήκοντα. Προεδρεύουν στα ανώτατα δικαστικά και πειθαρχικά συμβούλια ενώ στο ανώτατο ειδικό δικαστήριο προεδρεύει ο αρχαιότερος των προέδρων του Σ.τ.Ε. η του Αρείου Πάγου. Οι πρόεδροι προεδρεύουν στις ολομέλειες και ο αντιπρόεδροι στα τμήματα. Εκείνοι καθορίζουν τις συνθέσεις των δικαστηρίων και χρεώνουν τις υπο8 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 θέσεις. Οι ίδιοι επιλέγουν τον εισηγητή και διευθύνουν τις συζητήσεις στα ακροατήρια και στις διασκέψεις. Βέβαια εκ των πραγμάτων οι αρμοδιότητες αυτές για να έχουν θετικά αποτελέσματα, απαιτούν τα πρόσωπα που καλούνται να τις υπηρετήσουν να διαθέτουν αυξημένα προσόντα. Οι Κυβερνήσεις που έχουν προέλθει από εκλογές και έχουν τη λαϊκή νομιμοποίηση συγκροτούν ένα εκλεκτορικό σώμα για την επιλογή ως προέδρων και αντιπροέδρων των ανωτάτων δικαστηρίων εκείνων οι οποίοι κατά τεκμήριο διαθέτουν αυξημένα προσόντα. Αντικειμενικά βέβαια, από τη στιγμή που η επιλογή της ηγεσίας της Δικαιοσύνης διεξάγεται από εκπροσώπους εκλεγμένους από το λαό, η πράξη αυτή έχει δημοκρατική νομιμοποίηση. Η επιλογή όμως της ηγεσίας της Δικαιοσύνης από την εκάστοτε Κυβέρνηση έχει κατακριθεί κατά καιρούς και όχι αδίκως. Θεωρείται πως μ’ αυτό τον τρόπο υπάρχει κηδεμονία της Δικαιοσύνης και δεν είναι τόσο όσο θα έπρεπε να είναι διακριτή και ανεξάρτητη εξουσία. Όσοι κατακρίνουν το σύστημα εκλογής της ηγεσίας της Δικαιοσύνης κυρίως επικεντρώνουν τα πυρά τους στο γεγονός το οποίο βεβαίως είναι υπαρκτό, ότι δηλαδή δεν υφίσταται αξιοκρατία στις επιλογές και υπάρχουν κατά καιρούς επιλογές εξ αρχής διαβλητές αφού προκειμένου να επιλεγεί ένας Δικαστικός πρέπει να ήταν αρεστός στην Κυβέρνηση και γίνονταν παρεμβάσεις στην ιεραρχία, οι λεγόμενες «βουτιές» στην επετηρίδα, αφού κάποιοι ικανότεροι και αρχαιότεροι δικαστές βρέθηκαν υποβαθμισμένοι η υποχρεώθηκαν από λόγους ευθιξίας για την παράλειψη και απαξίωση τους να ακολουθήσουν την οδό της συνταξιοδότησης, παραιτούμενοι από τη θέση τους. Ένα άλλο ζήτημα που δημιουργεί προβλή- ματα είναι ότι οι δικαστές αν και θα έπρεπε να μην εξωτερικεύουν τις πολιτικές-κομματικές προτιμήσεις τους, όσοι εποφθαλμιούν υψηλές θέσεις εκδηλώνονται κομματικά και έτσι υπογράφουν μ’ αυτή τη συμπεριφορά τους υποθήκες για αξιοποίηση από το κόμμα που θα ανέλθει στην εξουσία. Ένα άλλο ζήτημα που έχουν υπόψη τους οι δικαστές, είναι πως προσεταιριζόμενοι κάποιους κομματικούς παράγοντες θα έχουν τη δυνατότητα μετά τη συνταξιοδότησή τους να έχουν μια επιλεκτική μεταχείριση για τοποθέτηση σε θέσεις προέδρων οργανισμών και γνωμοδοτικών επιτροπών ακόμη και ορισμό τους ως υποψηφίων βουλευτών η και κατάληψη υπουργικών θώκων. Θεωρούμε πως το πρόβλημα της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης θα επιλυθεί πλήρως όταν την εκλογή της ηγεσίας της δικαιοσύνης την κάνει εκλεκτορικό σώμα από τους ίδιους τους Δικαστές των Εφετείων της χώρας με αξιοκρατικά κριτήρια και συνεκτίμηση των ικανοτήτων και της προσφοράς τους. Υποστηρίζεται επίσης από δικαστικούς κύκλους ίσης σημασίας και αξίας άποψη, ότι πρέπει η ηγεσία της δικαιοσύνη να ακολουθεί τη σειρά αρχαιότητας στην επετηρίδα και η άποψη αυτή στηρίζεται στο ότι οι δικαστές επιθεωρούνται κάθε χρόνο από ανώτατους δικαστές και συντάσσονται εκθέσεις επιθεώρησης, οι οποίες λαμβάνονται υπόψη για την προαγωγή στον επόμενο βαθμό, ενώ για την προαγωγή στις θέσεις των ανωτάτων δικαστών απαιτούνται εξαίρετες εκθέσεις επιθεώρησης, έπεται ότι για να φτάσει ο δικαστής στον ανώτατο βαθμό έχει αυτές τις προϋποθέσεις. Συνεπώς ο Δικαστής έχει κατά τεκμήριο και την ικανότητα και την κατάρτιση και το ήθος (στοιχεία που εκτιμώνται και καταχωρούνται στις εκθέσεις επιθεώρησης) για να καταλάβει την αντίστοιχη ηγετική θέση και έτσι δεν εξαρτάται από την πολιτική εξουσία, αλλά ούτε από τους συναδέλφους του εκλέκτορες. Έτσι θεωρούμε πως θα κοπεί ο ομφάλιος λώρος που συνδέει την μια εξουσία, την Κυβέρνηση με την άλλη τη Δικαιοσύνη, προς όφελος της Δημοκρατίας και του λαού. Συμβολή στην ισορροπία του περιβάλλοντος Η Με πολύ ενδιαφέρον μάθαμε από την κα Μάγδα Κοντογιάννη, κτηνοτρόφο (Μενίδι, Αττικής, 6932094231) την Προσυνεδριακή Ημερίδα (1 Μαρτίου 2023, 18.00-22.00) του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττικής-Άγιος Γεώργιος με θέμα: Η συμβολή της κτηνοτροφίας στην ισορροπία-αειφορία του περιβάλλοντος. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Μάλιστα, ακολουθώντας τις διαδρομές των σωστών, παραδοσιακών, προσαρμοσμένων στο ελληνικό περιβάλλον, κτηνοτρόφων της μετακινούμενης εκτατικής κτηνοτροφίας, το Συνέδριο θα γίνει σε συνεργασία με τον Κτηνοτροφικό Σύλλογο Δωρίδας και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Λιδωρικίου στις 10 & 11 Ιουνίου 2023, (12.0020.00 & 10.00-14.00) στο Λιδωρίκι. Αυτή ήταν η διαδρομή των Ρουμελιωτών με τα κοπάδια τους από τα θερινά λιβάδια στον Δάφνο Βαρδουσίων στα χειμαδιά στα Μεσόγεια της Αττικής, και που σήμερα ακολουθεί ακόμα ευλαβικά ο κ Παναγιώτης Μπακλατζής, κτηνοτρόφος με χειμαδιά στο Μαρκόπουλο Αττικής. Αξίζει να ξεκαθαρισθεί ότι το περιβάλλον, είναι ότι μας περιβάλλει, δηλαδή τόσο το φυσικό, όσο και το κοινωνικό, πολιτιστικό, τεχνολογικό, οικονομικό, πολιτικό κλπ. Το Ελληνικό φυσικό περιβάλλον είναι ένας βράχος ριγμένος στην θάλασσα, με το 76% των εδαφών της πάνω από 600μέτρα υψόμετρο, με μικρές καλλιεργούμενες εκτάσεις. Μόνο 2-3 πεδιάδες στην Ηλεία, Θεσσαλία, Θεσσαλονίκη … Οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις (και κάθε μορφής επιχειρήσεις) που μπορούν να είναι προσαρμοσμένες στο περιβάλλον της Ελλάδος, χωρίς να το καταστρέφουν, είναι οι μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις που σέβονται το περιβάλλον της μοναδικής μας Ελλάδος, στον μοναδικό μας πλανήτη, ΓΗ, ή και μεγαλύτερες, ανάλογα με το διαθέσιμο περιβάλλον. Κριτήριο των πάντων πρέπει να είναι η «φέρουσα ικανότητα» του περιβάλλοντος (φυσικού, κοινωνικού, πολιτιστικού, τεχνολογικού, οικονομικού, πολιτικού κλπ). Η άκριτη κερδοσκοπική ιδιωτική οικονομική, προσανατολισμένη αποκλειστικά στην κερδοσκοπία του χρήματος δημιούργησε τα σταβλισμένα, μη προσαρμοσμένα στο φυσικό, κοινωνικό, πολιτιστικό περιβάλλον, «καρκινώματα»… και τις επιφάνειες ομογενοποιημένων καλλιεργειών. Όπως όλα τα καρκινώματα (δηλαδή ανισόρροπη ανάπτυξη) οδηγούν το σύστημα που τα εξυπηρετεί (την φύση, την κοινωνία, τον πολιτισμό κλπ) και που εξυπηρετούν σε… ΘΑΝΑΤΟ. Το πιθανό πρόβλημα για την ανάγκη μεγέθους κλίμακος, όταν απαιτείται και όπου απαιτείται, μπορεί να καλύπτεται με τον συνεργατισμό της Κοινωνικής Οικονομίας. Κάθε μορφή Κοινωνικής Οικονομίας απαιτεί να λειτουργεί η τοπική Κοινωνία και τα μέλη της τοπικής κοινωνίας να έχουν επαρκείς κοινωνικές δεξιότητες. Δυστυχώς τα τελευταία 200 χρόνια το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι ακριβώς το ίδιο, προσανατολισμένο στην παραγωγή εργατών, υπαλλήλων και στρατιωτών που θα εξυπηρετούσαν αποτελεσματικά την μαζική λεγόμενη «Βιομηχανική επανάσταση», χωρίς κοινωνικές δεξιότητες συνεργασίας και συλλογικοτήτων. Και δυ- στυχώς χωρίς ανάπτυξη ικανοτήτων διάθεσης για ατομική δράση σε περιβάλλον μεγάλων αβεβαιοτήτων, δηλαδή χωρίς ανάπτυξη ικανοτήτων επιχειρηματικότητας. Ιστορικά, το ειδικό φυσικό περιβάλλον της Ελλάδος εξυπηρετείτο βιώσιμα (αειφόρα) από τις οικογενειακές παραδοσιακές αγροτικές εκμεταλλεύσεις, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα. Στις τεχνικές της εκμετάλλευσης ήταν ενσωματωμένες οι βιώσιμες τεχνικές και μάλιστα σε μερικές περιβλήθηκαν ακόμα και με λατρευτικές πρακτικές για να εξασφαλισθεί η ισορροπία του περιβάλλοντος. Με μια περίεργη άκριτη «θεοποίηση» των επιστημόνων και των τεχνοκρατών οι οποίοι για να μελετήσουν ένα φαινόμενο το απομόνωναν σε τέτοια εξειδίκευση ώστε να φθάνουν εύκολα και απλά σε «αίτιο και αιτιατό», χάθηκε από την γενική εικόνα το σύνολο, η κοινωνία, η ολιστική προσέγγιση, η αλληλεξάρτηση όλων… Μετά το «Σύμφωνο ειρήνης με τη φύση» που υπογράφηκε στην COP15 (Μόντρεαλ, 18/12/2022) από πάνω από 190 χώρες με στόχο να σταματήσει η καταστροφή της βιοποικιλότητας και των πόρων που παρέχει η φύση που είναι απαραίτητοι για την επιβίωση της ανθρωπότητας, ίσως μπορούμε να ελπίζουμε σε κάτι καλύτερο. Τουλάχιστον να σεβαστούμε το περιβάλλον. Το «Σύμφωνο ειρήνης με τη φύση» αποσκοπεί στην προστασία των χερσαίων εκτάσεων, των ωκεανών και των ειδών της φύσης από την μόλυνση, την υποβάθμιση και την κλιματική κρίση. Και αυτό το πετύχαιναν χιλιάδες χρόνια τώρα οι αγρότες με τις μικρές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις και τις παραδοσιακές μεθόδους καλλιέργειας ή εκτροφής που έχουν ενσωματωμένους τους κανόνες της αειφορίας (βιωσιμότητας). Οι 190 χώρες συμφώνησαν σε έναν οδικό χάρτη που έχει κυρίως ως στόχο την προστασία του 30% του πλανήτη ως το 2030, την μείωση κατά το ήμισυ του κινδύνου που συνδέεται με τα φυτοφάρμακα και στην αποδέσμευση 30 δις$ ετήσιας βοήθειας για την διατήρηση της φύσης για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Και δεν ξεχνάμε ότι ο εξ επαγγέλματος ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΣ του περιβάλλοντος είναι ο αγρότης. Και ο αγρότης είναι επιχειρηματίας, πάλι εξ ορισμού. Αγρότης είναι ΜΟΝΟ ο γεωργός, ο κτηνοτρόφος, ο ψαράς & ο δασοκόμος, ο οποίος μπορεί να έχει συμπληρωματικό εισόδημα και απασχόληση (ΜΟΝΟ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ, ΟΧΙ κύριο) από την παραγωγή ενέργειας, από την μεταποίηση και εμπορία της δικιάς του παραγωγής και από την παροχή υπηρεσιών τουρισμού. Τον Ιούνιο 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε πρόταση κανονισμού για την αποκατάσταση της φύσης. Ο νόμος περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, συγκεκριμένους στόχους για το πρασίνισμα των αστικών περιοχών. Αναφέρει, για παράδειγμα, αύξηση 5% της επιφάνειας των χώρων πρασίνου σε αστικές περιοχές έως το 2050 και επίσης αύξηση 10% του θόλου-κόμης των δέντρων σε αστικούς οικισμούς έως το 2050. Το πράσινο δεν θα θεωρείται πλέον ως διακόσμηση, αλλά θα εκτιμάται για τα οφέλη του για ένα καλύτερο κλίμα, βιοποικιλότητα και συνολική υγεία. Και δεν ξεχνάμε ότι στο «ολιστικό» περιβάλλον η χλωρίδα είναι αναγκαία και συμβιωτική με την πανίδα και η κτηνοτροφία εκτός από θέμα αισθητικής, μυρωδιάς ή ζωικών τροφίμων, είναι και θέμα ισορροπίας στο περιβάλλον και φροντίδας της φύσης, ενώ εξασφαλίζει ισχυροποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος. Θα • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 9 έπρεπε να δημιουργηθούν οι συνθήκες για δημιουργία και στην Ελλάδα city farm με πλήρως λειτουργικά αγροκτήματα-στάβλους μέσα στις πόλεις, και εξασφάλιση περιαστικών στάβλων για την εξισορρόπηση της λειτουργίας του περιβάλλοντος. Περιμένουμε την αποκατάσταση των κανόνων χωροταξίας που περιλαμβάνουν υποχρεωτικούς χώρους για λατρεία, για εκπαίδευση, για άθληση, για ψυχαγωγία, για ύδρευση, για απόβλητα και πολλά ακόμα αλλά «ξέχασαν» να προβλέψουν υποχρεωτικές και σταθε- ρές χρήσεις γης για φυτική & ζωική παραγωγή τροφής. Η τοπική αυτάρκεια είναι προϋπόθεση πολιτικής αυτονομίας και ελευθερίας επιλογής και αυτό έγινε σαφέστερο μετά την πανδημία του covid-19. Αυτά και πολλά άλλα είναι το αντικείμενο της Προσυνεδριακής Ημερίδας (1/3/2023, Διαδικτυακά) και του Συνεδρίου (1011/6/2023, Λιδωρίκι) για την συμβολή της κτηνοτροφίας στην ισορροπία-αειφορία του περιβάλλοντος. Να πάρετε τα «καλάθια» σας και να πάτε αλλού! Ο ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ ι επενδύσεις και η ανάπτυξη της χώρας για τις οποίες επαίρεται ο Πρωθυπουργός και οι υπουργοί του σε κάθε δημόσια ομιλία τους, μεταφράζονται με απλά ελληνικά σε «καλάθια» και επιδόματα. Σχήμα οξύμωρο, αν σκεφτεί κανείς ότι οι επενδύσεις και η ανάπτυξη δημιουργούν θέσεις εργασίας, κινητικότητα και πλούτο και όχι εξαθλιωμένους πολίτες που δεν έχουν πρόσβαση στα είδη πρώτης ανά- γκης. Χαίρονται, λοιπόν, η Κυβέρνηση και ο κ. Μητσοτάκης για τη δεξιά «ανάπτυξη» τους, όπως επίσης είναι ικανοποιημένοι, που οι πολιτικές τους εξαντλούνται σε φιλανθρωπίες αντί να στοχεύουν στην ευμάρεια του λαού. Γνωρίζουν πως μόνο έτσι θα κρατούν τους πολίτες σε ομηρεία. Μας θέλουν επαίτες. Να ζούμε μόνο με την αγωνία αν τα χρήματα θα φτάσουν για φαί, για βενζίνη, για τα φροντιστήρια των παιδιών μας, για την εξόφληση των λογαριασμών. Η περίφημος ψηφιακός μετασχηματισμό της ΝΔ γίνεται κτήμα των πολιτών μέσα από τις ηλεκτρονικές αιτήσεις που καταθέτουν για 10 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 το καλάθι του νοικοκυριού, για το καλάθι του Αι Βασίλη, για το καλάθι της Σαρακοστής και πάει λέγοντας. Ψηφιοποίησαν την κατάντια, στην οποία οι ίδιοι μας οδήγησαν. Πρόκειται για την ίδια Δεξιά που κατηγορούσε τον Αντρέα Παπανδρέου για δημαγωγικές παροχολογίες. Μόνο που ο Παπανδρέου δε μοίραζε «καλάθια» αλλά έκανε την μοναδική αναδιανομή πλούτου που έγινε ποτέ στην Ελλάδα από πάνω προς τα κάτω και διασφάλισε την εργασιακή ειρήνη. Σήμερα, ο Μητσοτάκης παίρνει τον πλούτο των πολιτών και τον δίνει στους λίγους, σε μας μένουν τα «καλάθια». Γι’ αυτό θα πρέπει, μέσα σε αυτό το ερεβώδες τοπίο, να αναστοχαστούμε πώς θέλουμε το μέλλον μας. Αν θέλουμε «καλάθια» μόνο, αν η φιλοδοξία μας ως λαός είναι να μετατραπεί το κράτος σε έναν μεγάλο προνοιακό φορέα, τότε η ΝΔ τα έχει καλώς καμωμένα. Αν, όμως, θέλουμε να θυμηθούμε ξανά πώς είναι να ονειρευόμαστε, να κάνουμε σχέδια, να μπορούμε να στεγάσουμε τον έρωτά μας σε ένα δικό μας σπίτι και όχι στα παιδικά δωμάτιά μας, αν διεκδικούμε διαύγεια και λογοδοσία και αν θέλουμε μέλλον για μας και τα παιδιά μας, τότε θα πρέπει να στείλουμε το μήνυμα στον Πρωθυπουργό και στην κυβέρνησή του πως ήρθε η ώρα να πάρουν τα «καλάθια» τους και να φεύγουν. Ν.Δ.- ΣΥΡΙΖΑ. Στην θαλπωρή του χθες Τ ον τελευταίο καιρό διευκρινίζονται πλήρως οι πολιτικές συνθήκες της εκλογικής αναμέτρησης. Οι δύο πρωταγωνιστές ΛΕΥΤΕΡΗΣ δεν αφήνουν τίΚΟΥΣΟΥΛΗΣ ποτα κρυφό, οι εκπλήξεις προϋποθέτουν μια δημιουργική πολιτική φαντασία. Απουσιάζει. Το ήδη γνωστό δεν απειλείται. Το παρελθόν παραμένει κυρίαρχο, ως κοινά αποδεκτό μέτρο των πραγμάτων. Πρόκειται για μια βαθύτερη εγκατάσταση στην πολιτική θαλπωρή του χθες. Αυτό δεν έχει απαιτήσεις. Και για τους δύο διεκδικητές της πρώτης θέσης στις εκλογές της Άνοιξης, η καταφυγή στο παρελθόν είναι μια εύκολη άσκηση. Όταν η κυβερνητική παράταξη μιλάει επίμονα για την επικείμενη σύγκριση, υποδηλώνει την αδυναμία της για μια τολμηρή πολιτική αλλαγών και μεταρρυθμίσεων. Ο αντίπαλος είναι η ελπίδα της. Όταν ο ΣΥΡΙΖΑ οργανώνει την ανακεφαλαιωτικά αρνητική καταγραφή των κυβερνητικών πεπραγμένων, ψάχνει μέθοδο που θα τον απαλλάξει από το βάρος της ίδιας της αλλαγής του. Ως παράλληλοι σκηνοθέτες, οι δυο πρωταγωνιστές θα ανεβάζουν το ίδιο έργο, με άλλο τίτλο. Αν η σκηνοθεσία είναι μια οργανωμένη και συνειδητή διάταξη εικόνων και παραστάσεων στο χώρο, αυτή δεν νοείται χωρίς τον λόγο, που περιγράφει, αποδίδει και κινητοποιεί. Αν στη «θεατρική» σκηνή ο λόγος είναι η πνοή του συναισθήματος, στην πολιτική είναι το πυρομαχικό της σύγκρουσης. Θα έχουμε – λέει – εκλο- Η γές πρωτόγνωρης πόλωσης. Ας προσπεράσουμε την υπερβολή και ας μείνουμε στην ουσία που θα κερδίζει και αρνητικά θα καθορίσει μια κρίσιμη εκλογική αναμέτρηση, που θα αναπτυχθεί πάνω στην μεθοριακή γραμμή μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Η πόλωση είναι πάντα και πρώτα ένας παροξυσμός του λόγου. Μια κατάχρηση των λέξεων, στην πιο δηλητηριαστική εκδοχή τους. Μέσο επικοινωνίας και διαλόγου η γλώσσα, στην πόλωση γίνεται όργανο βίαιης απόδοσης των πραγμάτων και επιδίωξης ισοπέδωσης της σκέψης, με σκοπό την οπαδική χρήση και επιβολή. Πόλωση μπορεί να υπάρξει μόνο σε ένα μέτωπο σύγκρουσης. Με το παρελθόν ως υπόστρωμά του. Πόλωση για το μέλλον δεν νοείται. Η πόλωση είναι πάντα ένας εναγκαλισμός με τον αντίπαλο άλλο. Είναι συνεπώς μια συ- νειδητή πράξη, μια επιλογή ύπαρξης δια του αντίπαλου άλλου. Η πόλωση είναι πάντα προσήλωση στο χθες. Έτσι κατανοούνται – φρονώ – καλύτερα αυτά που βλέπουμε και ακούμε τις τελευταίες ημέρες στη Βουλή και στις οθόνες. Έτσι εξηγούνται οι προσωρινοί πολιτικοί στόχοι, είτε πρόκειται για την (μάταιη) απόπειρα αναβίωσης του αντι-ΣΥΡΙΖΑ μετώπου, είτε για την προσπάθεια της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης να ανακινήσει συνολικά θέμα Δημοκρατίας, λόγω του θεσμικού ζητήματος των παρακολουθήσεων. Εκεί που το παρόν δεν αντέχεται ως πολιτική ανάγκη, το παρελθόν επιλέγεται ως κοινός τόπος. Ο εναγκαλισμός είναι σχεδόν πλήρης. (Ο Λευτέρης Κουσουλής είναι πολιτικός επιστήμονας). Το Βήμα, 08.02.2023 Στρεβλωμένες αντιλήψεις "Ο ΣΑΚΗΣ ΜΟΥΜΤΖΗΣ ργανώσεις όπως η 17 Νοέμβρη δεν έχουν στον πυρήνα τους τη ναζιστική ιδεολογία, έχουν απλά μια στρεβλή αντίληψη των πραγμάτων». Αυτή την «ενδιαφέρουσα» άποψη διατύπωσε ο τομεάρχης Δικαιοσύνης του ΣΥΡΙΖΑ κ. Θεόφιλος Ξανθόπουλος, στο ραδιόφωνο του ΣΚΑΪ. Έχει τη σημασία του αυτό το «απλώς». Προδίδει την άνεση και τη ρηχότητα με την οποία αντιμετωπίζει ο εν λόγω βουλευτής –και όχι μόνον αυ- τός– την σχεδόν τριακονταετή δολοφονική δράση της 17 Νοέμβρη. Ο κ. τομεάρχης διατύπωσε αυτή τη θεωρία προσπαθώντας να αντιδιαστείλει τη δράση των νεοναζιστικών μορφωμάτων από αυτήν της 17 Νοέμβρη. Μήπως υπονοεί ότι η 17 Νοέμβρη επειδή «απλώς έχει μια στρεβλή αντίληψη των πραγμάτων» θα μπορούσε να συμμετάσχει σε βουλευτικές εκλογές, σε αντίθεση με τα νεοναζιστικά μορφώματα που θα πρέπει να αποκλειστούν; 23 άνθρωποι δεν δολοφονήθηκαν γιατί οι δολοφόνοι τούς έβλεπαν απλώς με στρεβλό τρόπο! Είναι γεγονός πως ιστορικά η δράση της 17 Νοέμβρη έφερε σε αμηχανία σύμπασα την Αριστερά. Μπορεί σε επίπεδο κεντρικού δημόσιου λόγου να καταδίκαζε τις πράξεις • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 11 της επειδή βλάπτουν το κίνημα, όπως έλεγε, όμως στον υπόρρητο λόγο της απευθυνόταν στα παραστρατημένα παιδιά της, στους εν όπλοις συντρόφους. Υπήρχε περισσότερο ένα πνεύμα νουθεσίας παρά αποστροφής. Αυτές οι εκλεκτικές συγγένειες αποκαλύφθηκαν και στις δηλώσεις για «το ιδεώδες υπέρ του ανθρώπου» που είχε η 17 Νοέμβρη, όπως και στην ομόθυμη συμπαράσταση στα αιτήματα του Δ. Κουφοντίνα. Η προσέγγιση που κάνει ο κ. Θεόφιλος Ξανθόπουλος στη φυσιογνωμία της 17 Νοέμβρη είναι απλοϊκή και υποκρύπτει μια ευεξήγητη επιείκεια, καθώς κινείται στη λογική της Αριστεράς που απορρίπτει τη «θεωρία» των δύο άκρων. Την ενοχλεί. Όμως αυτή η θεωρία επιβεβαιώνεται συνεχώς από τα ίδια τα γεγονότα. Είναι κανόνας πως τα δύο άκρα αποτελούν ένα αλληλοτροφοδοτούμενο σύστημα που αποβλέπει στην υπονόμευση του δημοκρατικού πολιτεύματος και στον ευτελισμό των θεσμών του. Τα δύο άκρα μισούν πρωτίστως τον άνθρωπο –και γι’ αυτό δολοφονούν–, μισούν και τη φιλελεύθερη δημοκρατία που αυτόν έχει ως ιστορικό της υποκείμενο και όχι κάποια φυλετική ή ταξική συλλογικότητα. Το θύμα ελάχιστα το ενδιαφέρει αν το δολοφονούν στο όνομα της άριας φυλής ή του προλεταριάτου. Η Καθημερινή, 09.02.2023 Είναι η οικονομία το “δυνατό χαρτί της χώρας” ή να ανησυχούμε για νέο 2009; Η ελλειμματική διαχείριση της Κυβέρνησης, με σωρευτικό έλλειμμα, την τριετία 20202022, περίπου 38,8 δισ. ευρώ, έχει ως ΚΩΣΤΑΣ αποτέλεσμα την εκτόξευση του δημόσιου ΧΛΩΜΟΥΔΗΣ χρέους σε αυτό το επίπεδο. Δηλαδή 3,45 δισ. ευρώ παραπάνω από το δημόσιο χρέος πριν το PSI! Όταν εκφράζαμε την επιφύλαξή μας για τον αλυσιτελή και ανερμάτιστο σχεδιασμό της διαδικασίας δανεισμού της χώρας μας, τον προηγούμενο χρόνο, ήταν σαν να επιχειρούσαμε να πείσουμε πριν τον Γαλιλαίο ότι «… η Γη γυρίζει…». Σήμερα όμως, για όποιον επιχειρήσει να ρίξει μια ματιά στα αναλυτικά στοιχεία του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους, θα αντιληφθεί χωρίς περιστροφές ότι, η όποια αύξηση του δημοσίου χρέους προήλθε από τον νέο δανεισμό, το ύψος του οποίου ήταν υψηλότερο από τις εξοφλήσεις τίτλων που έληξαν. Για την ακρίβεια το 2022 εκδόθηκαν μακροπρόθεσμοι τίτλοι αξίας 8.202 εκατ. ευρώ (υψηλότερος σε σχέση με τον στόχο που έθεσε το υπουργείο Οικονομικών και αποτυπώνεται στην εισηγητική έκθεση του προϋπολογισμού του 2023) και εξοφλήθηκαν ομόλογα αξίας 4.352 εκατ. ευρώ, με αποτέλεσμα να προστεθούν στο χρέος 3.850 εκατ. Ευρώ. Ειδικότερα ο στόχος του ΥΠΟΙΚ ήταν το συνολικό χρέος να συγκρατηθεί στο τέλος του 2022, στο ποσό των 392,3 δισ. ευρώ, αλλά τελικά διαμορφώθηκε σε επίπεδα υψηλότερα κατά 7,98 δισ. Ευρώ. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Οικονομικών το συνολικό δημόσιο χρέος της χώρας, στο τέλος του περασμένου Δεκεμ12 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 βρίου εκτινάχθηκε στο ποσό των 400,28 δισ. ευρώ, αυξημένο κατά 11,94 δισ. ευρώ, σε σχέση με τον Δεκέμβριο του 2021 που είχε διαμορφωθεί σε 388,34 δισ. ευρώ. Αυτή η συνολική επιβάρυνση προκύπτει από το “ισοζύγιο” νέων εκδόσεων και εξοφλήσεων, δανείων, εντόκων γραμματίων και repos, συν αλλαγές στην ισοτιμία. Από το συνολικό ποσό του χρέους, τα 303,54 δισ. ευρώ, αποτελούνται από δάνεια και τα υπόλοιπα, περίπου 97 δισ. ευρώ, είναι ομόλογα και έντοκα γραμμάτια. Από μόνο της αυτή η εξέλιξη αποτελεί πηγή ανησυχίας για την πορεία των οικονομικών της χώρας. Συνοδευόμενη δε και με άλλα σχετικά μεγέθη της οικονομίας, μας έρχεται στη μνήμη εκείνη η ανατριχιαστική περίοδος του 2008 που ενώ τα στοιχεία έδειχναν άλλα, η επικοινωνιακή επίδοση της τότε κυβέρνησης είχε πείσει την μεγάλη μερίδα της κοινωνίας και των θεσμών της ότι “…η οικονομία είναι το δυνατό χαρτί της χώρας…”. Εάν επιχειρήσουμε δε να εξετάσουμε και την πορεία του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου, στην Ελλάδα, θα δούμε ότι και αυτό διαρκώς αυξάνεται. Το Νοέμβριο π.χ. παρουσίασε αύξηση της τάξης του 27,5% σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ ενώ συνολικά για τους πρώτους 11 μήνες του 2022 εκτινάχθηκε στα 35 δισ. Το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών από τα 2,7 δισ. το 2019 σκαρφάλωσε στα 13,5 δισ. το 1ο δεκάμηνο του 2022. Το ιδιωτικό χρέος φαίνεται να έχει ξεπεράσει το όριο της δυνατότητας διαχείρισής του, μιας και υπερβαίνει τα 270 δισ. ευρώ. Πάνω από 4 εκατ. ΑΦΜ έχουν οφειλές στην εφορία και περισσότερα από 1 εκατ. "κόκκινα" δάνεια. Φαίνεται ότι η επικοινωνιακή δυνατότητα της προπαγανδιστικής μηχανής της κυβέρνησης θα περάσει τον σκόπελο των εκλογών, με το πρόβλημα κρυμμένο κάτω από το χαλί. Παρά όμως αυτή τη μεθοδευμένη απόκρυψη της πραγματικότητας, μέσω της δημιουργικής λογιστικής και την παραπλανητική ρητορική της κυβέρνησης, το πρόβλημα της οικονομίας, η χώρα, το έχει μπροστά της και θα υποχρεωθεί να το λύσει, σε κάθε περίπτωση, αμέσως μετά τις εκλογές… Είναι σαφές ότι η όποια επόμενη κυβέρνηση δεν θα μπορέσει να αποφύγει τη σύγκρουση με την πραγματικότητα. Το θέμα είναι να έχει συνείδηση, η κοινωνία και οι θεσμοί της, του προβλήματος, για να μην συρθεί, η χώρα, σε αντίστοιχες ατραπούς με αυτές του 2009. www.metarithmisi.gr Το όνειρο της Μελίνας θα παραμείνει όνειρο; Α πό το 1842 η Ελλάδα άρχισε να αντιδρά για την αρπαγή των γλυπτών του Παρθενώνα από τον λόρδο Έλγιν, και να προσδοκά την επιστροφή τους. Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής, ως πρώτος Γενικός Γραμματέας της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, είχε διατυπώσει επίσημο αίτημα. ΣΤΕΛΛΑ Το 1982, 140 χρόνια αργότερα, η τότε ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη κήρυξε έναν αγώνα ζωής για την ανάκτηση των αρχαιοτήτων της Ελλάδας, προβάλλοντας με το κύρος και το πάθος που διέθετε αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης για την επιστροφή των Γλυπτών. Η εθνική αυτή προσπάθεια συνεχίστηκε το 2003 από τον Υπουργό Πολιτισμού Ευάγγελο Βενιζέλο, και ακολούθησαν προτάσεις διακεκριμένων νομικών για νομική διεκδίκηση των Γλυπτών, αλλά και ομόφωνο ψήφισμα της Unesco, που κάλεσε τη Βρετανία να αναθεωρήσει τη στάση της. Τέλος, από το 2021 ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης έθεσε επίσημα το ζήτημα διακυβερνητικής συνεργασίας και διαλόγου για την επιστροφή των Γλυπτών. Κατά τη μακρά διάρκεια των προσπαθειών της η Ελλάδα απέκτησε ένα νέο, σύγχρονο, αξιοθαύμαστο Μουσείο της Ακρόπολης. Το Μουσείο αναμφισβήτητα έφερε ένα πρώτο ικανοποιητικό αποτέλεσμα, καθώς το «θραύσμα Fagan» από το Μουσείο Antonino Salinas του Παλέρμο επανενώθηκε οριστικά στην ανατολική ζωοφόρο του Παρθενώνα σε αυτό το Μουσείο της Ακρόπολης. Είναι βέβαιο ότι κάθε ενέργεια των Ελλήνων για την προβολή του πολιτισμού τους είναι αναγκαία, γιατί ο πολιτισμός αυτός της κλασικής αρχαιότητας αποτελεί το πιο πολύτιμο κεφάλαιο, που διαθέτει η χώρα μας. Ακόμα και σε ένα «παγκόσμιο» πλαίσιο, επισημαίνει ο ιταλός καθηγητής Σαλβατόρε Σέτις, το ελληνορωμαϊκό «κλασικό» διατηρεί, τουλάχιστον σε σχέση με κάθε άλλο ιστορικό πολιτισμό, μιαν ιδιαιτερότητα μοναδική και ανεπανάληπτη, η οποία καθιστά όλο και πιο αναγκαία τη γνώση του για την κατανόηση όχι μόνο της μακράς διάρκειας της ιστορίας αλλά και των συστατικών στοιχείων του σύγχρονου πολιτισμού, ιδιαιτέρως εκείνου που προέρχεται από την ευρωπαϊκή παράδοση. Δυστυχώς, όμως, στη σύγχρονη Ευρώπη φαίνεται να λησμονιούνται οι κλασικές αυτές αξίες. Στη σύγχρονη Ελλάδα, εξάλλου, ο πολιτισμός δεν αποτελεί προτεραιότητα και χώροι ιστορικοί, που παραμένουν ανεκμετάλλευτοι, θα μπορούσαν διαχρονικά να αξιοποιηθούν προς όφελος και της εθνικής οικονομίας. Πρόσφατο παράδειγμα, που ήρθε στην επιφάνεια με τον θάνατο του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου, είναι το κτήμα του Τατοΐου. Ανάλογοι χώροι, και λιγότερο αξιόλογοι, σε άλλες χώρες γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης για οικονομική ευρωστία. Το Τατόι επί χρόνια εγκαταλελειμμένο, με αποκαΐδια τριγύρω, απαιτούσε ειδική… σκηνοθεσία για την επικήδεια τελετή! Διάβασα όμως πρόσφατα, ότι σύντομα θα υπογραφεί το μνημόνιο συνεργασίας ανάμεσα στο Υπουργείο Πολιτισμού και το Ίδρυμα «The Prince’s Foundation» της Βρετανίας, που προβλέπει την αποκατάσταση και τη λειτουργικότητα του κτήματος Τατοΐου. Ας ευχηθούμε και αυτή η ενέργεια να λειτουργήσει θετικά προς όφελος του πολιτισμού μας, και να συγκινήσει τους Βρετανούς για να υποχωρήσουν ώστε να μη παραμείνει τελικά ανεκπλήρωτο το όνειρο της αλησμόνητης Μελίνας. (Η κ. Στέλλα Πριόβολου είναι ομότιμη καθηγήτρια, πρόεδρος Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών ΕΚΠΑ, κοσμήτορας Δημοτικού Λαϊκού Πανεπιστημίου Αγ. Παρασκευής.) Το Βήμα, 14.02.2023 Επιλογές Όταν καιροφυλακτούν τα συμφέροντα και ο κομματισμός... Ας υποθέσουμε ότι έχουμε να εξετάσουμε τον τρόπο διακυβέρνησης μιας χώρας, είτε πραγματικής, είτε φανταστικής, όπου η εξουσία πρέπει να κατανέμεται μεταξύ πολλών διαμερισμάτων και διαφόρων τάξεων της κοινωνίας. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να μάθουμε ποιο είναι το συμφέρον που επικρατεί σε καθεμιά από τις τάξις αυτές. Όταν βρίσκουμε ότι, χάρη σε μια εύστοχη κατανομή, όλα τα ιδιαίτερα αυτά συμφέροντα τείνουν μαζί στο γενικό συμφέρον, μπορούμε αδίστακτα να πούμε ότι πρόκειται για σοφή κυβέρνηση και για ευτυχισμένο Κράτος. Αν αντίθετα, τα ιδιαίτερα συμφέροντα της κάθε τάξης παραμένουν ιδιαίτερα και δεν συντείνουν στο κοινό καλό, ας μην περιμένουμε τίποτ’ άλλο από κομματισμό, ταραχές και τυραννία. David Hume (1711-1776), “Essais moraux et politiques”, “Le contrat primitif ” • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 13 Ένας πολίτης σχολιάζει! Ο κόσμος σκηνή, ο βίος πάροδος. Ήλθες, είδες, απήλθες. Δημόκριτος (470-370 π.Χ.) Αν σιωπούσαν για λίγο οι πολιτικοί... α μας ανακούφιζε όλους πολύ αν οι πολιτικοί προτιμούσαν για λίγο τη σιωπή. Αλλά δυστυχώς οι πολιτικοί μιλάνε πολύ. Δεν φτάνουν οι εκπρόσωποι των κομμάτων, αλλά είναι και τα στελέχη των κομμάτων που προσκαλούνται στις διάφορες τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές και παπαγαλίζουν τα ίδια και τα ίδια και τελικά μιλάει ο ένας πάνω στον άλλον και ο κόσμος δεν καταλαβαίνει τίποτα. Συνένοχοι στο μπάχαλο και οι δημοσιογράφοι. Όλα αυτά που συμβαίνουν καθημερινά στις τηλεοπτικές οθόνες δίνουν την εντύπωση ενός ατέρμονος τοκ σόου με ακροβατικά, όπου οι λέξεις χάνουν το νόημά τους, η εμφάνιση είναι τα πάντα και η δομημένη σκέψη καταργείται. Τα πολλά λόγια -όπως και οι πολλές πράξεις- απλά μειώνουν την αξιοπιστία του στόχου. Οι «τεχνίτες», όμως, του «πώς να επιτύχετε τον σκοπό σας σιωπώντας» είναι οι Κινέζοι. Λένε τη γνώμη τους μόνον όταν πρέπει, και ει δυνατόν κατ’ ιδίαν. Οι εσωτερικές διαφορές δεν κοινοποιούνται ενώ εφόσον δεν υπάρχει κάποιο εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα (π.χ. η Ταϊβάν) επιλέγουν τη «διπλωματία της σιωπής». Και συνήθως πετυχαίνουν τον στόχο τους. Ίσως οι Κινέζοι να είναι καλύτεροι μαθητές του Βίσμαρκ από ό,τι εμείς οι Δυτικοί. Ο «σιδηρούς καγκελάριος» ως όπλα για την επίτευξη των στόχων χρησιμοποιούσε τη διπλωματία και τη διαπραγμάτευση. Κι ήταν εξαιρετικά επιτυχής. Θ 14 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Τι έκανε ο Βίσμαρκ (1815 - 1898) Εξαιρετικά εντυπωσιακή ήταν η συμπεριφορά του όταν οι αντιπαραθέσεις στα Βαλκάνια και μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων απειλούσαν με πανευρωπαϊκό πόλεμο μεγάλης κλίμακας. Τις δεκαετίες του 1870 και 1880, οι στρατοί μπορούσαν να πολεμήσουν μόνο τους πιο ζεστούς μήνες και ο κίνδυνος πολέμου αυξανόταν την ίδια περίοδο. Γι’ αυτό, ο μεγάλος πολιτικός το καλοκαίρι αποτραβιόταν σε θέρετρα αρνούμενος να δεχθεί επισκέπτες και αλληλογραφώντας μόνο διαμέσου του υπουργείου Εξωτερικών. Μην μπορώντας να ανακαλύψουν τις προθέσεις, οι «φιλοπόλεμοι» επέλεγαν την πολιτική της καθυστέρησης. Δεν τολμούσαν, άλλωστε, να δράσουν αγνοώντας τις προθέσεις του Βερολίνου. Βέβαια, εκείνες οι περίοδοι ήταν ιστορικώς μοναδικές. Η Γερμανία ήταν η κινητήριος δύναμη του ευρωπαϊκού συστήματος των μεγάλων δυνάμεων, ο Βίσμαρκ μεγαλοφυής διπλωμάτης και μαέστρος στο... «πόκερ». Κυρίως, όμως, δεν περιοριζόταν από τα Κοινοβούλια, την κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ. Δεν πρέπει να κλείσουμε τα μάτια στο παράδειγμα της «χρυσής σιωπής του» και την αυτοσυγκράτηση της κινεζικής ηγεσίας. Ακόμα και αν οι πολιτικοί μας δεν μπορούν να κρατήσουν για πολύ το στόμα τους κλειστό ή να «μονάσουν» για μια χρονική περίοδο, μήπως θα μπορούσαν, τέλος πάντων, να «σιωπήσουν» για κάνα μήνα; Ίσως για μία βδομάδα. Παρακαλώ. Κάποιες φορές όμως ας μιλάνε! Η Ζωή Κωνσταντοπούλου μιλώντας (15.02.2023) στον Alpha 98,9 ανέφερε ότι ο κόσμος είναι απελπισμένος από την απόφαση του Αρείου Πάγου, ενώ η αίτηση ακύρωσης των πλειστηριασμών θα εκδικαστεί στις 28 Φεβρουαρίου στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Η ίδια, από το 2016 μέχρι σήμερα, υπερασπίστηκε σειρά προσώπων που κινδύνευαν με πλειστηριασμό πρώτης κατοικίας. «Σταματήσαμε πάρα πολλούς πλειστηριασμούς και τότε οι κ.κ. Τσίπρας και Κοντονής φέρανε τους ηλεκτρονικούς πλειστηριασμούς και δεν σταματώνται. Είναι μια τρομακτική διαδικασία κανείς δεν μπορεί να ελέγξει και να σταματήσει. Δεν έχει καμία δημοσιότητα, γίνονται πολλές παραβάσεις. Σε αυτή τη διαδικασία καταθέσαμε αίτηση ακύρωσης και θα εκδικαστεί στις 28 Φλεβάρη στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Η μάχη δεν έχει τελειώσει θα είμαι εκεί όπως και ο πατέρας μου» είπε. Η κυρία Κωνσταντοπούλου μίλησε με έντονους χαρακτηρισμούς για τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ και τις δηλώσεις του. «Ο κ. Τσίπρας είναι ψεύτης. Ο Πινόκιο μπροστά του είναι υπόδειγμα φιλαλήθειας. Έφερε νομοθεσία το 2015, το 2017, το 2018 για να επιτρέπει στα funds να κάνουν τη διαδικασία. Τολμά να μιλά σήμερα και να λέει ότι θα καταργήσουμε τους πλειστηριασμούς. Να μην ξεγελαστεί κανείς και τον ψηφίσει και μετά κλαίει. Έχει ξαναπεί ψέμματα. Να μην ξεχάσει ο κόσμος τι έχει συμβεί. Και για τον Μητσοτάκη να μην προσποιείται ότι έχει δεμένα τα χέρια του γιατί είναι νόμοι του ΣΥΡΙΖΑ. Είναι νόμοι του ΣΥΡΙΖΑ και είναι στο χέρι του κ. Μητσοτάκη να τους καταργήσει. Τους εφαρμόζει μια χαρά, να μην κρύβεται ο ένας πίσω από τον άλλον» τόνισε. Ονειρεύομαι... Ήταν ένας στίχος που όταν τον σκέφτομαι μου φέρνει στο μυαλό τη βροχή. Κι εγώ καθισμένος μέσα στο σπίτι, κοιτάζω από το παράθυρο το νερό να κατεβαίνει φουριόζικα, άλ- λοτε ρυθμικά λες και πάλλεται σαν τις χορδές της άρπας, και άλλοτε σαν τρελό να πηγαίνει πότε από τη μια και πότε από την άλλη κατεύθυνση. Και το μικρό κομμάτι που κορνιζάρεται από το παράθυρο δεν είναι παρά ένα χαλί από χλόη, το υπόλοιπο η άσφαλτος κι απέναντι τα σπίτια... Τι μένει; Ένα κομμάτι του Σούμαν, ίσως η 3η συμφωνία, μέσα στο σπίτι, δίνει νόημα στις εικόνες που βλέπω κάτω από τη βροχή. Αποκτούν νόημα οι στιγμές... Έτσι, απλά! • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 15 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Στράτης Μυριβήλης “Η ζωή εν τάφω” Η ζωή είναι αχόρταστα όμορφη. Μπορώ να ζυγιάσω και να φωνάξω την αμέτρητην αξία της. Μπορώ να τη γευτώ στάλα-στάλα σα σοφός κρασοπατέρας. Αιστάνουμαι κατάβαθα πόσο ακριβή μού είναι κάθε στιγμούλα που περνάει πάνουθέ μου. Θέλω να τη σταματήσω και να της το πω στ' αυτί: Τράβα και συ, μα ξέρε το. Σε κατάλαβα που πέρασες. Σ' ένιωσα, σε χάρηκα και σ' ευχαριστώ! Είμαι μονομιάς γεμάτος ώς την πίστη από χαρά και συγκίνηση. Είναι ένα παράξενο συναίστημα. Όλη μου την ύπαρξη τη νιώθω σαν ένα όργανο πολύ ευγενικό και πολύ ηχερό. Τρομαχτικά ευαίστητο. Είναι τεντωμένες πάνω του, στο καντίνι, χιλιάδες, χιλιάδες λεπτεπίλεπτες χορδές χρυσές, σαν ξανθές τρίχες. Αυτό το όργανο τρέμει μουσικά από χαρούμενη συγκίνηση. Πάλλεται και βουίζει γλυκά σα να τραγουδούν μέσα του λαός πολύχρωμα έντομα, μικρούλια σα μόρια σκόνης, που παίζουν ηχερά τις φτερούγες και βγαίνουν άπειρες-άπειρες μικρές φωνούλες. Οι χιλιάδες χορδές του ανετριχιάζουν μουσικά, δονιούνται χαρούμενα και παραπονετικά και δίνουν ένα θαυμάσιο βόμβο. Φτάνει ένας λόγος, ένας στίχος, ένας ήχος, ένα ανάβλεμμα, ένα χαμόγελο, λίγο χρώμα, μια φούχτα ήλιος και δυο-τρία κλωνάρια πεταμένα στην τύχη πάνου σ' ένα τσαντήρι, για να κάνουν αυτό τ' όργανο να τραγουδεί και να κλαίει από χαρά. Σφίγγω τις γροθιές μου δυνατά, ώσπου να νιώσω τα νύχια μου να δαγκάνουν τη σάρκα. Εγώ 'μαι αυτό τ' όργανο το πολύ λεπτό, το πολύ ευαίστητο. Και απαντά στη φωνή της ζωής που βουίζει σιγαλινά, γλυκά και παραπονετικά με τις χίλιες χιλιάδες τις ξανθές χορδές του. Είμαι ένας "κονεσσαίρ" της ζωής και μου αξίζει που τη ζω! μα το Θεό μου αξίζει που τη ζω. "Η ζωή εν τάφω" (2η έκδοση 1930), εκδ. "Βιβλιοπωλείον της Εστίας" Η κοινή γνώμη πλάθει τον πολιτικό! Κάτω υπό ομαλές συνθήκες, η λεγόμενη κοινή γνώμη πλάθει τον πολιτικό και ο πολιτικός επιστρέφει το χρέος του, μεταπλάθοντας – εάν είναι πολιτικός και όχι ξυλοσχίστης – την κοινή γνώμη. Τελικά, θα έχουμε παρατηρήσει κάποιοι από εμάς που ενδεχομένως διαθέτουμε περισσότερη προσοχή και οξυμένο αισθητήριο, ότι η βασική κακοδαιμονία της πολιτικής και του πολιτικού βίου, όχι μονάχα του ελληνικού αλλά και του διεθνούς, είναι ότι μονάχα η μια βαλβίδα του μηχανισμού αυτού λειτουργεί. Δηλαδή, η κοινή γνώμη πλάθει τον πολιτικό, κατ’ εικόνα και ομοίωσή της, αλλά ο πολιτικός αδυνατεί να μεταπλάσει την κοινή γνώμη κατ’ εικόνα και ομοίωση του ιδεώδους το οποίο υποτίθεται ότι καλλιεργεί εκείνος που έχει την αξίωση να γίνει ηγέτης. Και το θλιβερό είναι ότι οι σημερινοί πολιτικοί έχουν καταντήσει αχθοφόροι του επαγγέλματός τους και παραμέρισαν τον εμπνέοντα ρομαντισμό των οραματιστών. Απλούστατα έχουν όραση για να βλέπουν και όχι για να διαβλέπουν. Οι πολιτικοί μας δεν σκέφτηκαν ποτέ ότι η πολιτική είναι μαζί και πηλός του μέλλοντος. Δεν τους πέρασε ποτέ από το νου ότι η πολιτική μπορεί να είναι και μια μορφή ποίησης υπό την αρχέγονη έννοια της δημιουργίας. Μια θητεία δίχως ορατό τέλος! Θητεία! Κοινή λέξη, ιδίως για τους άντρες που πήγαν στο στρατό. Δεν ξέρω αν είναι κατανοητή για τις γυναίκες. Πάντως είναι μια λέξη φορτισμένη με φόβο, πόνο, αγωνία, μαρτύρια, προσμονή… Όσοι δεν στρατεύτηκαν, δεν ξέρουν. Ωστόσο για μένα θητεία δεν είναι μονάχα το πέρασμα από το στρατό. Ο βίος όλος είναι μια θητεία που περικλείει ό,τι μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου. Θυμάμαι όταν πρωτοδιάβασα την “Ευρωπαϊκή θητεία” του Ρομέν Γκαρί, αγάπησα τον ήρωά του, τον δεκατετράχρονο Γιάνεκ, παρακολουθώντας τον να εντάσσεται σε μια ομάδα παρτιζάνων στην Πολωνία κατά την περίοδο του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου κι εκεί ν’ αποκτά μια αιματηρή πείρα ζωής. Τι σήμαινε αυτό; Απλώς, η παραμονή του στην ομάδα και η συμμετοχή του στη δράση της, αποτέλεσε για τον νεαρό ένα “ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο”, αφού εκεί υπέστη τα πάντα κι έμαθε τα πάντα: την πείνα, το κρύο, τη μάχη, το θάνατο, τον έρωτα, την προδοσία, την αγάπη της ελευθερίας, το μεγαλείο και την αγριότητα του ανθρώπου… Όλα αυτά τα ζούμε και σήμερα. Μια θητεία δίχως ορατό τέλος, μέσα σ’ ένα κλίμα ψυχολογικού καταναγκασμού, αποσυνάγωγοι, κλεισμένοι στο καβούκι μας, φοβισμένοι, με το φόβο να μας τσακίζει 16 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ τη θέληση και το νευρικό σύστημα, με τους άξεστους μπασιμπουζούκους “αρνητές” και “θεματοφύλακες του Συντάγματος” να ηδονίζονται με την ιδέα του θανάτου, με τους θλιβερούς ιδιοτελείς πολιτικούς που σκέφτονται μονάχα το κομματικό συμφέρον τους… Μια θητεία αργή, βασανιστική, ανυπόφορη… Οι Ιδέες σήμερα δεν διδάσκονται αλλά καρφώνονται στα κρανία με σφυροκοπήματα! Η ζωή είναι αχόρταστα όμορφη. Μπορώ να ζυγιάσω και να φωνάξω την αμέτρητην αξία της. Μπορώ να τη γευτώ στάλα-στάλα Κάποτε ο γάλλος συγγραφέας και δραματουργός Αλέξανδρος Δουμάς (Alexandre Dumas, fils, 27 Ιουλίου 1824 - 27 Νοεμβρίου 1895) υιός έλεγε ότι το θέατρο δεν είναι σκοπός αλλά μέσο και πως με την κωμωδία, το δράμα, τη φάρσα, την τραγωδία και οτιδήποτε άλλο πρόσφορο μέσο, ας εγκαινιάσουμε το χρήσιμο θέατρο... Εκ των υστέρων λέμε ότι η εποχή του ήταν μια μακάρια εποχή, γιατί πίστευε ότι υπάρχουν τρόποι να διδάξεις τους ανθρώπους. Κι αυτό το αναφέρω σε αντιδιαστολή με τη δική μας εποχή, που όταν θέλει να διαδώσει τις ιδέες της δεν τις διδάσκει αλλά τις σφηνώνει στα κρανία του κοσμάκη με σφυροκοπήματα. Γι' αυτό έχει στη διάθεσή της όλα τα μηχανικά μέσα εντατικής προπαγάνδας και το κατάλληλα καλλιεργημένο αγελαίο πνεύμα. Τελικά, δεν μπορεί κανείς ν' αρνηθεί ότι ζούμε σ' ένα σύμπαν που έχει για θεμελιακούς νόμους την ανισότητα, την αδικία και την ανηθικότητα… Μη με ρωτάτε τίποτα... Ό,τι ξέρετε το ξέρετε. Από δω κι εμπρός δε λέω λέξη...". Είναι τα τελευταία λόγια του Ιάγου στον σαιξπηρικό "Οθέλλο". Μου φέρνουν στο νου, ακούσια, σαν αντίλαλο πολύ μακρινό, κάποια άλλα τελευταία λόγια, από έναν άλλο σαιξπηρικό ήρωα πολύ διαφορετικό: "Τ' άλλα είναι σιωπή"! Αυτός που μιλάει εδώ είναι ο Άμλετ, το νόημα του οποίου το συμπληρώνει ο θάνατος. Στο εξής θα βασιλέψει η έσχατη εχεμύθεια. Όμως αυτό δεν μας εμποδίζει να νιώσουμε ότι ο θάνατος του Άμλετ δεν λύνει και το μυστήριο της ζωής του. Το σκεπάζει μόνο. Ο ήρωας έφυγε παίρνοντας μαζί του ένα βαθύ μυστικό… Ποιοι καλλιέργησαν τον ευδαιμονισμό; Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καλλιέργησαν μια ψεύτικη ζωή, την αυταπάτη, τον ευδαιμονισμό... Οι πολιτικοί επίσης. Μην νομίσετε ότι τους εξαιρώ. Τα έχω πει πολλές φορές άλλωστε και θα συνεχίσω να τους τα λέω. Αυτοί οι άθλιοι πολιτικοί που μόλις ζεστάθηκε η τσέπη τους δεν φορούσαν κοστούμι αν δεν ήταν ραμμένο στον Καρούζο! Ναι, ναι... Και πάλι είμαστε θύματα του συστήματος και της πολιτικής γιατί έχουμε αρχίσει να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με τους πιο κάτω, με τους δυστυχείς, τους άνεργους, τους πεινασμένους, αυτούς που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα! Κι αυτό τι σημαίνει; Ότι πλέον δεν κάνουμε όνειρα! Προσέξτε τι λέω: Δεν κάνουμε όνειρα, παρά μονάχα παρακαλάμε τον Θεό να έχουμε την υγειά μας! Να μην μοιάσουμε με τους άστεγους, να ευχαριστούμε τον Θεό γιατί δεν κατοικούμε στις σπηλιές, γιατί έχουμε ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μας, γιατί τρώμε ένα κομμάτι ψωμί, γιατί μπορούμε να πάρουμε έστω μια σομπίτσα να ζεστάνουμε τα παγωμένα μέλη μας και μπορούμε (όσοι μπορούμε) να πληρώσουμε τη δόση στην ξεφτιλισμένη την τράπεζα που μας εκμαύλισε και σχεδόν μας ανάγκασε να πάρουμε ένα δάνειο! Και τώρα θέλουμε απλώς να ικανοποιήσουμε τις στοιχειώδεις ανάγκες μας, σαν τα ζώα. Κι επανέρχομαι στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, οι άνθρωποι των οποίων κάνουν την πάπια και δεν βάζουν το δάχτυλο στην πληγή, παρά χτυπάνε εκεί όπου θεωρούν ότι παραμονεύει ο δικός τους εχθρός. Έγινε όλη η ελληνική κοινωνία λεία της τηλεοπτικής ευτέλειας, η οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την απάτη, και δεν σταματάει μπροστά σε τίποτα. Θα μου πείτε, η τηλεόραση φταίει για όλα; Η απάντηση είναι πως έχει το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για όσα κακά πέσανε στο κεφάλι μας. Όπως και οι πολιτικοί έτσι οι άνθρωποι της τηλεόρασης ευθύνονται για πολλές μεγάλες διαψεύσεις, γιατί συνέβαλαν στη γελοιοποίηση των ιδεολογιών, των θρησκειών που ναυάγησαν για τα ιδανικά που κυλίστηκαν στις λάσπες. Και τώρα που οι στιγμές είναι κρίσιμες και η ατμόσφαιρα βαραίνει και προβάλλει η άμεση και ζωτική ανάγκη για κάποιες εστίες ελπίδας, πάλι οι άνθρωποι της τηλεόρασης υψώνουν τα λάβαρα της ευκαιριοθηρίας της εκμετάλλευσης, της υστεροβουλίας, της κουφότητας, της γελοιότητας και θρονιάζονται στα σπίτια του απελπισμένου κόσμου και ναρκισσεύεται και κορδώνεται και διεκδικεί τα πρωτεία της σωτηρίας του. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 17 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Όχι στην ανθρωποφαγία! Έχουμε φτάσει ως κοινωνία σε ανθρωποφαγικές καταστάσεις και δεν το καταλαβαίνουμε ή κάνουμε πως δεν το καταλαβαίνουμε. Χάθηκε ο σεβασμός στους συνανθρώπους, ο σεβασμός στην ελευθερία των άλλων και στη δυνατότητα που έχουν να απολαμβάνουν αυτά που τους παρέχει το κράτος μέσα στο οποίο ζουν – όσα τους παρέχει ή όσα πλέον απέμειναν. Ξέρουμε πού είμαστε, σε ποια κατάσταση είναι η χώρα, πόσο υποφέρουμε όλοι με την οικονομική κρίση, αλλά είναι ατιμία να φτάνουμε στο... "η ζωή μου, ο θάνατός σου"! Έχει αρχίσει να αναδίνεται πια η φονική αναθυμίαση ενός πολιτισμού που δεν τον ξέραμε, δεν τον θέλαμε, δεν είχε σχέση με την ιστορία και την παράδοσή μας. Είναι ανεξάντλητη σ' εφευρετικότητα η μωρία των ανθρώπων, και φοβάμαι πως αυτή η κρίση που ξεκίνησε από την κρίση των αγορών, μας έχει ξεγυμνώσει όλους και για την ώρα ζούμε την απώλεια της ισορροπίας. Η εποχή μας βρίθει από πικραμένους ανθρώπους... Το νόημα της ζωής είναι πάντοτε βραχυπρόθεσμο και εμπεριέχεται σ' έναν αγώνα, σε μια πλάνη ή σε μια ματαιοδοξία. Κάποιοι πολιτικοί αρχηγοί μπροστά στο φόβο του γελοίου δεν τάζουν, αλλά απλώς ζητάνε πίστωση χρόνου – που είναι ένας άλλος τρόπος να τάζεις χωρίς όμως να δεσμεύεσαι. Ο άνθρωπος γίνεται όλο και πιο πανούργος, αυτή είναι η μόνη αισθητά ποιοτική του εξέλιξη. Έτσι... για να μην αφήνουμε τη σκέψη ανενεργή! Είναι μερικές φορές το σκοτάδι που έρχεται πολύ νωρίτερα πλέον, η μελαγχολία της νύχτας, κάπου-κάπου και μια ψιχάλα που πέφτει βουβά και το κρύο που δείχνει πια ό,τι μπήκαμε για τα καλά στο χειμώνα. Οι νόμοι της φύσης απαρασάλευτοι. Και οι διαλογισμοί μας, οι κουβέντες μας, όλα χιμαιρικά, είναι αδύνατο να ξεδιαλύνουν ό,τι μυστήριο μας ταλαιπωρεί. Ωστόσο συνεχίζουμε να παλεύουμε, με διαφορετικά μέσα ο καθένας και η καθεμιά, μέσα στην ψευδαίσθηση του χρόνου, σ’ αυτή την απιστία και προδοσία των πάντων που είναι η συνείδηση της επαφής μας με την αντικειμενική πραγματικότητα. Και νομίζω ότι καταλαβαίνουμε πως δεν είμαστε αιώνιοι αλλά απλώς υπαρκτοί. Μπορείτε να μου πείτε τι ακριβώς λέμε αισιοδοξία; Μήπως το να τα βρίσκεις όλα ωραία; Δεν το πιστεύω αυτό. Τι θα πει αισιόδοξη άποψη; Εντάξει μην αρχίσω τώρα τα κουίζ... Αυτό που έχει σημασία είναι να εμπιστεύεσαι στις δυνάμεις της ζωής, στη νομοτέλεια που οικοδομεί το μέλλον. Να επιδοκιμάζεις την οικονομία της. Θα πω το χιλιοειπωμένο, ότι δηλαδή περνάμε σήμερα ένα μεταβατικό στάδιο, γι’ αυτό κι εκείνοι ακόμα που έχουν πάρει θέση με το αύριο, διαφημίζουν την ευλαβική τους προσήλωση στο χτες, από φόβο μήπως έρθουν σε αντίθεση με το δημόσιο αίσθημα… Αγκαλιά (Οι εραστές) Ποιο ή τι είναι το αντικείμενο του πόθου; Η αναζήτηση του αιώνιου; Γεννηθήκαμε θνητοί κι αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Κι όμως η ψυχή μας διψάει για την αιωνιότητα, ενώ ξέρει πως η αιωνιότητα είναι μια πλάνη! Κι ο έρωτας τι είναι; Εξόριστος ο άνθρωπος και από το εφήμερο και από το αιώνιο, μέσα από την ένωση, τον έρωτα, παραδέρνει σ' ένα σύνορο θαμπό, νοσταλγός απαρηγόρητος ενός ανύπαρκτου παραδείσου. Βλέποντας το έργο του καλλιτέχνη, ξεφυλλίζεις τις σελίδες του προσωπικού ημερολογίου σου και επιθεωρείς τις καταγραφές που χρωμάτισαν τις μέρες σου μαζί της ή εκείνες που θα ήθελες να είσαι μαζί της. 18 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Περνάμε ηθική κρίση; Και αμέσως εξηγώ. Μήπως νιώθετε να απουσιάζει ένας κώδικας ηθικών αξιών από τη ζωή μας; Αυτό το λέω διότι οι πάντες βλέπουν ότι κυριαρχεί η σκληρότητα και η κοινωνία μας υποφέρει από έναν στυγνό δεσποτισμό (των κρατών, των υπερκρατών, των αγορών...) κι εκείνα που διαβάζαμε ότι υπήρχαν στη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, μάλλον εξακολουθούν να υπάρχουν με διαφορετικές μορφές και σχήματα. Μπορεί λοιπόν να θεμελιωθεί μια νέα ζωή χωρίς αξίες; Όχι, βέβαια. Κάθε βήμα μας προς τα εμπρός είναι πλέον βήμα προς τη βαρβαρότητα. Είμαι βέβαιος ότι αυτή η κρίση για την οποία μιλάω ή μιλάμε είναι υπόθεση ελαχίστων, έχει γίνει συνείδηση δυστυχώς σε πολύ λίγους και για το πλήθος είναι ένα βίωμα που βιώνεται στο ασυνείδητο. Δηλαδή μπορεί να την εκφράζει η πλειοψηφία του κόσμου, αλλά να μην την νιώθει. Σαν τις μαριονέτες που μάλλον απολαμβάνουν τη ζωή τους αλλά δεν είναι σε θέση να δουν τα νήματα που τις κινούν. Από την άλλη σκέφτομαι ότι και για τους λίγους εκείνους που την νιώθουν την κρίση, στο βάθος δεν είναι παρά τύψη συνειδήσεων και θα σας πω το απλό και πάγκοινο: υπάρχει περίπτωση ένας συνεταίρος να κάνει επανάσταση, ή να εξεγερθεί, τέλος πάντων, με κίνδυνο να χάσει τα κεκτημένα; Και θα τολμήσω να πω ότι ο αγώνας των περισσότερων (για να μην πω, όλων) είναι να μπουν το ταχύτερο στον συνεταιρισμό για ν' αποκτήσουν κι αυτοί κέρδη. Φωτο: Henri Douanier Rousseau, "Enfant avec une marionnette" Σπίτι χωρίς βιβλία… δωμάτιο χωρίς παράθυρα! Ένα σπίτι χωρίς βιβλία είναι όπως ένα δωμάτιο χωρίς παράθυρα! Μπορεί αυτό να το ξέρουμε όλοι αλλά ξεχνάμε ότι το βιβλίο είναι ένας καλός και χρήσιμος σύντροφος. Τούτες τις μέρες είμαι βέβαιος ότι θα βρεθεί λίγος χρόνος και για την ανάγνωση ενός βιβλίου που το αφήσατε πάνω στο γραφείο σας για να το δείτε με την πρώτη ευκαιρία. Σπίτι χωρίς βιβλία… δωμάτιο χωρίς παράθυρα! Ένα σπίτι χωρίς βιβλία είναι όπως ένα δωμάτιο χωρίς παράθυρα! Μπορεί αυτό να το ξέρουμε όλοι. Όλα αντιμετωπίζονται; Όλα αντιμετωπίζονται, έγραψα πριν λίγο σε μια φίλη. Έλα όμως που δεν αντιμετωπίζονται όλα! Αντιμετωπίζεται η στέρηση, η φτώχεια, η οπισθοδρόμηση; Το δράμα μας σήμερα είναι ότι είμαστε προκαταβολικά νικημένοι από την τρισάθλια αυτή κατάσταση που μας έχει επιβληθεί. Και μέχρι στιγμής δεν ξέρω αν υπάρχει κάποιος τρόπος να την αναχαιτίσουμε. Έχω την αίσθηση ότι διαρκώς χειροτερεύει. Οι άνθρωποι αποβλακώνονται όλο και πιο πολύ. Δηλαδή, θ' αναρωτηθεί κάποιος, είμαστε καταδικασμένοι; Δεν ξέρω. Απλώς μας έχει δημιουργηθεί πλάνη ότι μπορούμε ν' αλλάξουμε κατεύθυνση. Μήπως αυτό είναι το πεπρωμένο μας και ενώ είναι γραμμένο στα σπλάχνα μας δεν το έχουμε καταλάβει. Αυτός που πολύ νωρίτερα το κατάλαβε, χάρη στην τρέλα του, ήταν ο οξυδερκής Νίτσε. Αναφέρομαι συχνά σ' αυτόν γιατί πάντα διάβαζα ό,τι δικό του μου έπεφτε στα χέρια. Και φυσικά ακόμα μου κάνει εντύπωση η "διδασκαλία" του, που κουβαλούσε ένα "επαναστατικό" στοιχείο. Να μην είστε πράοι αλλά σκληροί. Να μην εξιδανικεύετε την ταπεινοφροσύνη και την αδυναμία, αλλά τη δύναμη! Να μην συμμορφωνόσαστε με αξίες απρόσωπες, της αγέλης, αλλά να δημιουργείτε μόνοι σας τις αξίες σας... • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 19 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Είσαι μια ψευδαίσθηση! Το θεωρώ βέβαιο ότι πολλοί τρεφόμαστε με ψευδαισθήσεις, αλλά έτσι είναι η ζωή: μια ζωτική πλάνη! Οπότε ταυτιζόμαστε μαζί της, τρεφόμαστε με σύμβολα και ακολουθούμε σύμβολα. Κάποια στιγμή γίνεται η αποκάλυψη και τότε γκρεμίζονται κόσμοι και θεωρίες και αυτό που απομένει να παρατηρήσουμε είναι το δραματικό στοιχείο μέσα στο πλάσμα που λέγεται άνθρωπος. Η πανωλεθρία είναι αναπόφευκτη και τότε ή ακολουθείς την πεπατημένη ή σπάζεις συμβάσεις, εγκαταλείπεις τον μικρόκοσμό σου και ξανοίγεσαι σε λεωφόρους που ξανά πριν δεν είχες περπατήσει και όπου μπορεί να σε περιμένουν παράδοξες εκπλήξεις. Τελικά, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν θα κάνεις. Θα παραμείνεις στον μικρόκοσμό σου και θ’ απολαμβάνεις τη ζωή σου με πεζή συμβατικότητα, και με τον λογισμό θα παλεύεις να ξεπεράσεις τα όρια που δεν κατάφερες να τα διαβείς στην πραγματικότητα. Χρησιμοποιείς τη φαντασία σου για άλματα μεγάλα. Ακόμη μπορείς να εκποιήσεις ό,τι έχεις και δεν έχεις – κάτι δηλαδή που δεν τολμάς να κάνεις στην αληθινή ζωή. Κλείνεσαι στο μικρό σου αύταρκες σύμπαν και δεν βλέπεις γύρω σου και δεν ακούς τη ζωή που μπορεί να είναι απαιτητική αλλά είναι πολύ γλυκιά. Έχουμε μια πολιτική ζωή... ...όπου οι πολιτικοί της καίνε τα πυρομαχικά τους για... πυροτεχνήματα! Οι περισσότεροι πολιτικοί νομίζουν ότι η πολιτική έχει εφευρεθεί για ατομική τους χρήση. Δυστυχώς… Κι εμείς; Απλώς συνεχίζουμε τη μοναχική μας πορεία... Πλημμύρισε η ζωή μας από πολιτικούς... ...από πολιτευόμενους, από πολιτικολογούντες δημοσιογράφους και πανεπιστημιακούς, από πολιτικούς αναλυτές κάθε λογής. Άρα, πρέπει να ελπίζουμε ότι αυτός ο τόπος θα ζήσει καλύτερες μέρες... Η πολιτική είναι τέχνη και συνεπώς είναι ευχάριστο που δεκάδες συνάνθρωποί μας, συμπατριώτες μας, ασχολούνται με την τέχνη της πολιτικής... Το θέμα βέβαια είναι ότι όλοι τους αυτοδιορίζονται και επιζητούν να γίνουν οδηγοί του λαού. Ας μην γελιόμαστε όμως, διότι η πολιτική στην πρακτική εφαρμογή της έχει καταντήσει να είναι η κατεξοχήν τέχνη της καιροσκοπίας με άμεσο στήριγμά της τη νάρκη της μνήμης. Εγώ, το ομολογώ ότι απεχθάνομαι τους πολιτικούς εκείνους που εκμεταλλεύονται τις συναισθηματικές παρορμήσεις των μαζών για τον έλεγχο και την καθοδήγηση του δυναμισμού τους. Δεν αντέχω την δημαγωγία, την εκμετάλλευση των στιγμιαίων αντιδράσεων του πλήθους και την ασυνείδητη κολακεία των αλόγιστων φανατισμών της μάζας... Αποδράσεις, όπως-όπως! Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει από τον φίλο μας, τη φίλη μας, τον γείτονά μας, ότι θέλει να δραπετεύσει, να γυρίσει την πλάτη του σε όλα και να φύγει όπως μπορεί. Και τελικά είναι αλήθεια ότι ο καθένας δραπετεύει με τον δικό του τρόπο. Άλλος δραπετεύει προσχωρώντας σε μια μυθολογία, που την προσαρμόζει όπως-όπως στα δικά του μέτρα. Κάποιος άλλος δραπετεύει κυνηγώντας με πάθος ασημαντότητες ή χίμαιρες ή πίνοντας όπως ο Ιονέσκο που έλεγε ότι νιώθει ευτυχισμένος μόνον όταν ήταν πιωμένος... Το θέμα είναι βέβαια να γίνεται μια οποιαδήποτε απόδραση ασύνειδα και γι' αυτό ο δραπέτης δεν την παραδέχεται. Το τυφλό ένστικτο της ζωής μάς σπρώχνει να δραπετεύσουμε, να περνάμε το μέσο για σκοπό και η οφθαλμαπάτη είναι έντονη που μας κάνει να πιστεύουμε στην ιδεολογία ή στον έρωτα, στα μεγαλεπήβολα σχέδια ή στο μέλλον κ.ο.κ. Δηλαδή, να πιστεύουμε σε αξιοποιήσεις που και ο πιο ηλίθιος τις ξέρει τόσο εφήμερες ώστε να καταντάνε παρωδίες του εαυτού τους… Σε τελευταία ανάλυση, για να μην πλήξουμε, βρε αδερφέ! Τι πρωτοτυπία μπορεί να έχει μια απόδραση; 20 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Σκέφτομαι ότι πρέπει να θέτουμε μετρήσιμους στόχους. Όμως είναι απαραίτητο να έχουμε ένα σαφές όραμα και ποτέ δεν ξέρουμε εάν η συμπεριφορά μας και οι πράξεις μας, βοηθούν ώστε να έρθουμε πιο κοντά στον στόχο μας. Αλλά, πλέον δεν μπορούμε, μέσα σ’ αυτές τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, ν’ αναλύσουμε γιατί απλώς δεν έχουμε τα δεδομένα και δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε αν οι στόχοι τους οποίους έχουμε βάλει είναι οι σωστοί και πραγματοποιήσιμοι…. Ελπίδες και ερείπια... Κάποτε οι νέοι άνθρωποι, σε σύγκριση με τους τωρινούς, είχαν όνειρα, ελπίδες, προσδοκίες. Κι όλα αυτά είναι τώρα γκρεμισμένα. Οι σημερινοί δεν έχουν τίποτα. Κι αναρωτιέμαι τι είναι προτιμότερο; Να κουβαλάει κανείς μέσα του ερείπια ή την έρημο; Μάλλον είναι ζήτημα αισθητικής. Ο ρομαντισμός βρήκε παλιότερα νόημα στα ερείπια. Σήμερα όμως δεν ρεμβάζουμε πια ακουμπισμένοι στον σπασμένο στύλο. Όλα είναι ξεραμένα. Δεν περιέχουμε τον ρεμβασμό, αλλά τον ίλιγγο. Η αισθητική μας είναι εικονοκλαστική, κοροϊδεύει την πλαστικότητα, διασύρει το συναίσθημα και αποκλείει τον ρεμβασμό. Προτιμάμε την έρημο από τα ερείπια. Είναι σαν κάποιος να μας ψιθυρίζει ότι από την έρημο κάτι μπορεί να προκύψει, ενώ από τα ερείπια δεν έχεις να περιμένεις παρά μονάχα φαντάσματα… Δύσκολη η επιλογή. Η σημερινή κρίση δεν είναι κρίση των μεγάλων, που θα διαμαρτύρονταν για την ένδεια των απογόνων τους, αλλά κρίση των απογόνων που διαμαρτύρονται για τη σπατάλη των προγόνων τους. Φωτο: François René de Chateaubriand by Henri Félix Emmanuel Philippoteaux. Ο Σατωμπριάν ρεμβάζει ακουμπισμένος σ' έναν σπασμένο αρχαίο ελληνικό στύλο Η λατρεία μιας γυναίκας παροπλίζεται; Η ερωτική ταραχή εκδηλωμένη κάποτε ως αγωνία και συστολή, σήμερα μας προκαλεί τη θυμηδία. Ωστόσο, στην αγωνία αυτή είχε στηριχτεί κατά βάση η ερωτική λογοτεχνία των είκοσι περασμένων αιώνων. Τη σχέση των ηρώων μεταξύ τους την προσδιορίζει η απόσταση, η δυσχέρεια του συγχρωτισμού. Την ερωτική λειτουργία την βλέπουμε σήμερα με γυμνό μάτι. Είναι προφανέστατα μια φυσιολογική εκδήλωση ανάμεσα στις τόσες άλλες σωματικές μας ανάγκες. Και βέβαια δεν έλειψαν ποτέ οι κάθε λογής ψυχώσεις, νευρώσεις, απωθήσεις και κάποιες εξιδανικευτικές μαρμαρυγές. Όλα αυτά όμως πέρασαν κανονικά στη μερίδα της ψυχοπαθολογίας. Με το πέρασμα των αιώνων και μετά από τόσους αγώνες για ισοτιμία η γυναίκα έχασε μάλλον το δικαίωμα στη λατρευτική εξιδανίκευση. Μονάχα που την βλέπουμε να θίγεται, όταν δεν την προσέχουν αρκετά, όταν δεν την θαυμάζουν, όταν δεν της καίνε λιβανωτούς και δεν ονειρεύονται μπροστά στο κατώφλι της! Στην εποχή της αθωότητας! Στη φωτογραφία τού Δημήτρη Χαρισιάδη (1911-1993) αποτυπώνεται το στιγμιότυπο από την εποχή της αθωότητας, τότε που όλα φαίνονταν αλλιώτικα και... ελπιδοφόρα. Μια φωτογραφία προσδιορίζει τις συντεταγμένες μας μέσα στο χρόνο. Είναι ένα συναισθηματικό φορτίο του ιστορικού μας χρόνου που όταν την βλέπουμε, μας γεμίζει! Μια φωτογραφία μας βοηθάει να κάνουμε ένα άλμα στο χρόνο και κινητοποιεί τη μνήμη και ξέρετε ότι ύπαρξη δίχως μνήμη ίσον πρόσωπο χωρίς ταυτότητα. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 21 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Ο άνθρωπος υπάρχει κι όταν δεν μιλάει! Είμαι απολύτως βέβαιος πως οι άνθρωποι υπάρχουν ακόμη κι όταν δεν μιλάνε! Και το λέω αυτό έχοντας ως αφορμή το γεγονός ότι σπανίως μου απευθύνουν δυο κουβέντες οι εκατοντάδες διαδικτυακοί φίλοι, το 90% από τους οποίους μου έκαναν κατά καιρούς αίτημα φιλίας. Κι αναρωτιέμαι τι περίμεναν; Δεν μπορώ να παρομοιάσω αυτούς που σιωπούν με τον μεγάλο και αγαπημένο Τσέχοφ, του οποίου η σιωπή ή η παύση στα έργα του είναι δυναμική. Αν ο λόγος επιτείνει, η παύση εντείνει! Τελικά αυτό το απέραντο face book κατοικείται από ψυχές... κάπου υποταγμένες. Εγώ συνεχίζω ακάθεκτος και με μόνη τη σκέψη ότι ανταποκρίνονται στις δικές μου φωνές μερικοί... Δεν είμαι άλλωστε πολιτικός για να ψάχνω... ψηφοφόρους! Πρέπει να σημειώσω εδώ ότι δεν κάνω υποδείξεις για ν' αποκτήσουν οι διαδικτυακοί "φίλοι" εσωτερική ευρυχωρία και να χωρέσουν κι εμένα. Αναρωτιέμαι με ποιο ρολόι μετράνε εδώ μέσα στην παρουσία τους οι 4.000 διαδικτυακοί φίλοι μου! Έχω συνολικά 4.951 και λέω ότι με τους 951 έχω μια επικοινωνία. Με τους άλλους 4.000 τι κάνω; Αναρωτιέμαι αν αυτοί μπήκαν εδώ γιατί ζήτησαν για τη ζωή τους μια υπόθεση ανώτερη, που να ξεπερνάει τα στενά ενδιαφέροντα της προσωπικής τους ζωής! Ή μήπως μπήκαν εδώ, διάβασαν τα λόγια μου που τους έκαναν εντύπωση ελαφρή, για να μην πω φαιδρή κι αποχώρησαν απαρηγόρητοι… Δεν μπορώ να μην σημειώσω ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο ανόητο να θέλεις να εξηγήσεις τη συμπεριφορά των άλλων, γιατί η ζωή είναι θέατρο, καλό ή κακό. Ο Ντοστογιέφσκι είχε πει ότι σ' όλη του τη ζωή τον βασάνιζε το ερώτημα αν υπάρχει Θεός. Κι εμένα τα τελευταία χρόνια με βασανίζει η αδυναμία μου να εξηγήσω τους ανθρώπους και να ερμηνεύσω τη συμπεριφορά τους... Φτήνια, αυτό είναι το χαρακτηριστικό της εποχής μας! Κουβεντιάζω με πολλούς συνανθρώπους κι όλοι είναι απελπισμένοι. Ο καθένας προσπαθεί να βρει την αιτία της κακοδαιμονίας που έχει πέσει πάνω μας κι όπως ο Αλμπέρ Καμί έγραψε την “Πανούκλα”, πρέπει κάποιος ή κάποια να βρεθεί σήμερα να γράψει για τη Φτήνια μιας κοινωνίας που καθημερινά σέρνεται σαν τη σκουληκαντέρα. Έχει κανείς την αίσθηση ότι ο Έλληνας (για να μην γράψω για όλους τους Ευρωπαίους) εμφανίζεται σαν χτυπημένος από μιαν οντολογική κατάρα για να είναι σε όλα τα επίπεδα σκλάβος της ευτέλειας, ανίκανος να λυτρωθεί από την ταπεινοψυχία, τα γελοία πάθη, τις ιδιοτέλειες χωρίς περιεχόμενο και ουσιαστική δικαίωση, τις εξευτελιστικές αναπηρίες. Υπάρχει το κενό που φωνάζει για κάποια ελπίδα. Τι μπορεί να είναι αυτή η ελπίδα; Μήπως μια νέα ιδεολογία, που θ’ αντικαταστήσει μηχανικά τις χτεσινές και ξεφτισμένες; Δεν ξέρω. Αυτό που ξέρω είναι ότι η πίστωση εξαντλήθηκε για κάθε σύστημα ιδεών, κι ας παρέμειναν στην ουσία τους άλυτα τα προβλήματα που υπηρετούνταν από τις ιδεολογίες. Το ερώτημα παραμένει: Τι θα ενσαρκώσει αύριο την ελπίδα; Δεν πιστεύω ότι κάποιοι μύθοι που υπηρέτησαν έναν καιρό και έδυσαν. Το βέβαιο είναι πως η πίστη μιας εποχής ξεπηδάει αυτοδύναμα από τα σπλάχνα της. Οπότε; Η Ιστορία έχει τη δική της λογική… 22 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Πού πάει ο κόσμος; Πού τον κατευθύνουν; Τελικά, όλοι όσοι ασχολούνται με την πολιτική βλέπουν την ανθρωπότητα σαν πελατεία, σαν μια μάζα που μπορούν να την κάνουν ό,τι θέλουν! Το αστείο είναι πως οι χώρες που έχουν σπείρει καταστροφές σε όλο τον κόσμο, έρχονται τώρα να μας διδάξουν δημοκρατία, δικαιοσύνη, αλληλεγγύη, ανθρωπισμό. Μιλάω για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γερμανία. Δυστυχώς οι λαοί είναι εγκλωβισμένοι στις αρπάγες αυτών των μεγάλων δυνάμεων. Με τους πτωχούς τω πνεύματι τουλάχιστον ο κόσμος μπορεί να συντηρεί τη ζωτική ελπίδα. ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Πώς βγαίνουμε από το σημερινό μεθύσι; Ο Σαρλ-Εντουάρ Ζανρέ-Γκρι (Charles-Édouard Jeanneret-Gris, 6 Οκτωβρίου 1887 - 27 Αυγούστου 1965), γνωστός ως Λε Κορμπιζιέ (Le Corbusier), ήταν Ελβετός αρχιτέκτονας, διάσημος για τη συνεισφορά του σε αυτό που καλείται σήμερα μοντερνισμός, ή πρώιμος μοντερνισμός. Ήταν πρωτοπόρος στις θεωρητικές μελέτες του σύγχρονου σχεδίου και αφιερώθηκε στην παροχή των καλύτερων συνθηκών διαβίωσης για τους κατοίκους των συσσωρευμένων πόλεων. Ο Λε Κορμπιζιέ, λοιπόν, έγραφε («Απόψεις επί της πολεοδομίας»): «Θα έλεγε κανείς πως η κοινωνία ολόκληρη, μεθυσμένη από κίνηση και ταχύτητα, έχει βαλθεί, χωρίς να το καταλαβαίνει, να γυρίζει γύρω στον εαυτό της, σαν αεροπλάνο που έχει μπει στριφογυρίζοντας μέσα σ’ ένα πέλαγος ομίχλης όλο και πιο πυκνής. Από τέτοιο μεθύσι δεν βγαίνεις παρά μόνο με καταστροφή, όταν χτυπήσεις πάνω στο έδαφος…» Έχω την αίσθηση ότι σήμερα μόνον ηθικά προβλήματα δεν μας αναταράζουν! Αναρωτιέμαι αν τα προβλήματα που απασχολούσαν τον κόσμο λόγου χάρη στη δεκαετία του '40 ή του '50 ή και του '60, πρέπει να μας απασχολούν και σήμερα! Δεν το πιστεύω ότι έτσι μπορεί να είναι. Τελικά, ο κόσμος ούτε εξευγενίστηκε ούτε βλέπει καθαρότερα. Ο Αλμπέρ Καμί τέλειωσε τον “Μύθο του Σισύφου” στις αρχές του 1941 όταν ο ναζισμός είχε σκεπάσει τον ουρανό της Γαλλίας αλλά και γενικά της Ευρώπης. Από τότε η διάθεσή μας δεν άλλαξε, αφού πίσω από κάγκελα βλέπουμε πάντοτε τον ωραίο τούτο, ακατανόητο και απάνθρωπο κόσμο. Το θέμα είναι ότι τότε οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα κάγκελα θα είναι προσωρινά. Και είπα για τον Καμί διότι μάλλον κάπου είχε κάνει λάθος. Η σύγχρονη κοινωνική ευαισθησία δεν τρέφεται από ηθικά προβλήματα, αλλά από μεταφυσικά... Μην σας φαίνεται παράξενο. Τα απανωτά χτυπήματα, έχω την εντύπωση, ότι οδηγούν τους ανθρώπους ν' αναζητούν απαντήσεις σε ερωτήματα οντολογικά. Κάπου στους "Δαιμονισμένους" του Ντοστογιέφσκι, ο Κιρίλοφ λέει: "Ο Θεός είναι αναγκαίος, όμως εγώ ξέρω πως δεν υπάρχει. Είναι αναγκαίος γιατί μόνον αυτός φαίνεται ότι μπορεί να κάνει τον κόσμο υποφερτόν. 'Ετσι κρέμομαι από την ύπαρξη του Θεού, πράγμα που σημαίνει ότι μου λείπει το αυτεξούσιο...". Παρακάτω ο Κίριλοφ λέει: "Έψαχνα τρία χρόνια (να βρω) την ουσία της θεότητάς μου και τη βρήκα. Η ουσία της θεότητάς μου είναι η ανεξαρτησία". Αλλά για να ξαναγυρίσω στον Καμί, εκείνος, γράφοντας στη θολή, σκυθρωπή, βασανισμένη εποχή, είχε τη βαθιά πίστη ότι ο πόλεμος θα τελειώσει, αφού κανένας πόλεμος δεν κρατάει μια αιωνιότητα. Ό,τι και να συμπεράνω, μπορεί να είμαι πιο πικρός από τον Καμί και λιγότερο απελπισμένος από τον Ντοστογιέφσκι, αλλά η ουσία είναι πως οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν πειστεί ότι κάποιος αποφάσισε την καταδίκη μας σε... ειρκτή! Ένας Πολίτης Μπορείτε να το προμηθευτείτε αν απευθυνθείτε στο Email: ekdoseis.dytikosanemos@gmail.com ή στο τηλέφωνο 6977320688 • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 23 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Να σεβαστούμε και να αφουγκραστούμε τη φύση. Δεν είμαστε εμείς οι κυρίαρχοι... ΑΛΕΞΗΣ ΚΟΛΥΒΑΣ 24 Αναμφίβολα το «Ουδέν κακόν αμιγές καλού» των προγόνων μας ισχύει και για την πανδημία του κορωνοϊού. Έχω διαβάσει την άποψη πανεπιστημιακού καθηγητή σύμφωνα με την οποία αυτοί οι ιοί που εμφανίζονται τελευταία δημιουργούνται εξαιτίας της κακής σχέσης των ανθρώπων με τα ζώα. Έλεγε συγκεκριμένα ότι η απαίτησή μας για παραγωγή περισσότερου κρέατος προκαλεί διαταραχή με ανάλογα αποτελέσματα. Τα ίδια διάβασα ότι είπε πολύ πρόσφατα και μια αμερικανίδα καθηγήτρια •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Σ Σκέφτηκα μετά από αυτές τις επισημάνσεις ότι οι άνθρωποι δεν έχουμε κακή σχέση με τα ζώα, αλλά και με την ίδια την γη που μας γέννησε. Ήρθα στον κόσμο πριν 60 χρόνια σε μια άκρη του κυριολεκτικά. Σε έναν τόπο που δεν ήταν χωριό, ούτε πόλη, αλλά ένας γιαλός με λίγα σπίτια που τα έβρεχε το κύμα του νοτιά, γιατί ένα παλιό λιμανάκι που υπήρχε πριν γεννηθώ το ναρκοθέτησαν και το κατέστρεψαν φεύγοντας οι Γερμανοί κατακτητές. Υπήρχε ένα μονοτάξιο δημοτικό σχολείο, πάνω σε έναν βράχο, μια εκκλησία κοντά του και μέχρι εκεί. Ούτε χωροφυλακή, ούτε γιατρός, ούτε ηλεκτρικό ρεύμα, ούτε δρόμοι, ούτε τίποτα, που μπορεί να έχει σχέση με αυτό που νοούμε πολιτισμό. Δεν αναφέρονταν ποτέ το κράτος και ούτε πέρναγε από το μυαλό κανενός κατοίκου του Γιαλού ότι μπορεί ή υπάρχει περίπτωση να τον βοηθήσει.. Ξέραμε ότι η επιβίωσή μας εξαρτώνταν αποκλειστικά από εμάς τους ίδιους και γι’ αυτό υπήρχε μεγάλη και ουσιαστική αλληλεγγύη. Βέβαια, επειδή παντού υπάρχει ισορροπία, αποζημιωνόμασταν γι’ αυτές τις ελλείψεις από την ασύλληπτη ομορφιά του τοπίου που σε συνδυασμό με μια αίσθηση ελευθερίας που μας πρόσφερε απλόχερα αυτό το φυσικό περιβάλλον σε συνδυασμό με την έλλειψη ένστολης καταστολής, πιστεύω ότι ζήσαμε ιδανικά παιδικά χρόνια. Σε αυτή την άκρη του κόσμου όλα ήταν αγνά, ακόμη και οι κακίες που υπάρχουν στα λίγα σπίτια. Από τα χαράματα, το πρωί χτύπαγε το παράθυρο η Γραμματική, η «τσοπαναριά» και η γιαγιά έπαιρνε το κατσαρόλι έβγαινε και τις το γέμιζε με γάλα που μόλις είχε αρμέξει από τις γίδες της που βοσκούσαν φυτά που έβγαιναν χωρίς λιπάσματα, που δεν ψεκάζονταν με κανένα χημικό. Το έβαζε αμέσως στη φωτιά το κατσαρόλι η γιαγιά και έβγαζε στο τραπέζι σταρένια παξιμάδια από στάρια που δεν είχαν γίνει με λιπάσματα και είχαν αλεστεί σε κοντινό νερόμυλο. Πολλά νερά υπήρχαν, πηγές ρυάκια και ρέματα και όλα πίνονταν, όπως πίνονταν και ήταν ωραία και δροσερά τα νερά των πηγαδιών. Θυμάμαι όταν έσφαζαν όλη η επεξεργασία γίνονταν στο ρέμα του χωριού και όλα πλένονταν με το νερό του, γιατί η γη ήταν καθαρή από τα χημικά που την Ήρθα στον κόσμο πριν 60 χρόνια σε μια άκρη του κυριολεκτικά. Σε έναν τόπο που δεν ήταν χωριό, ούτε πόλη, αλλά ένας γιαλός με λίγα σπίτια που τα έβρεχε το κύμα του νοτιά, γιατί ένα παλιό λιμανάκι που υπήρχε πριν γεννηθώ το ναρκοθέτησαν και το κατέστρεψαν φεύγοντας οι Γερμανοί κατακτητές. έχουμε διαποτίσει πια και δεν μπορείς να πιεις νερό πουθενά πλέον αν δεν έχει υποστεί επεξεργασία να καθαριστεί. Τα λαχανικά και τα φρούτα ήταν το ίδιο καθαρά και ασύγκριτα γευστικότερα από τα σημερινά. Μόνη βοήθεια η κοπριά. Όταν φέρανε τα πρώτα λιπάσματα έβλεπα τους 5-6 αγρότες ενθουσιασμένους. Οι ντομάτες γίνονται μεγάλες και ωραίες έλεγε ένας αγαθός άνθρωπος, που δεν ήξερε τι θα επακολουθούσε. Ο διατροφικός πλούτος μας ήταν τα ψάρια ψαρεμένα σε πεντακάθαρη θάλασσα και χωρίς μόλυβδο ή υδράργυρο. Τώρα που έχουμε γεμίσει την θάλασσα με πλαστικό και χημικά, τα ψάρια είναι σχεδόν ακατάλληλα προς βρώση. Αν εκλάβουμε την γη σαν ένα οργανισμό τα νερά της επίγεια ή υπόγεια είναι οι φλέβες της, το αίμα της, και αυτό της το έχουμε δηλητηριάσει. Πώς μπορεί να ζήσει έναν οργανισμός με δηλητηριασμένο αίμα; Και να ζήσει θα είναι γεμάτος σπυριά και αρρώστιες. Είναι τραγικό, για να επανέλθω «στη ζήτηση όλο και περισσότερης πρωτεΐνης από τα ζώα», που ανέφεραν οι καθηγητές, ότι το στήθος κοτόπουλου προτείνεται από γιατρούς και διαιτολόγους και να τα στήθη της κότας συνέχεια στα τραπέζια μας ως «υγιεινή» διατροφή. Έλα όμως που οι κανονικές κότες έχουν ελάχιστο κρέας στο στήθος τους και δεν έχουν καμιά σχέση με αυτές που πουλιούνται που το έχουν μπόλικο εξαιτίας των ορμονών που τις ταΐζουν. Ανέφερα τις διατροφικές συνήθειες και την αρκετά αρμονική σχέση του ανθρώπου με τη φύση των παιδικών μου χρόνων για να φανεί ότι σε σύγκριση με ό,τι ισχύει τώρα στα 60 μου, ότι η γενιά μας έχει κάνει τεράστια ζημιά στο περιβάλλον και στον πλανήτη. Τόση όσο καμία άλλη στο παρελθόν. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, έγινε γιατί το πολιτικό και οικονομικό σύστημα, για τους δικούς του λόγους μας πούλησε την πιο «εύκολη» ζωή. Και για να είναι η δική μας ζωή πιο εύκολη καταστρέφουμε το σπίτι μας ή πριονίζουμε το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε. Η φύση αντιδράει όταν την βιάζεις και οι κορωνοϊοί μάλλον είναι μια από τις αντιδράσεις της. Είναι καιρός να τα πάρουμε διαφορετικά τα πράγματα. Να σεβαστούμε και να αφουγκραστούμε τη φύση. Δεν είμαστε εμείς οι κυρίαρχοι. Είναι αυτή και μας το δείχνει συχνά πυκνά. Η κλιματική αλλαγή, που την προκαλέσαμε εμείς αυτό δείχνει, και αν ο πολιτισμός μας και η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη, έχει αυτές τις επιπτώσεις τότε δεν είναι ούτε πολιτισμός, ούτε ανάπτυξη. Τον κορωνοϊό τον αποκαλούμε και σωστά φονικό ιό γιατί έχει σκοτώσει πολλούς ανθρώπους, όταν το ακούω, όμως θυμάμαι σε εκείνον τον μικρό γιαλό της παιδικής μου ηλικίας, όταν ένας έκανε κάτι πολύ σοβαρό που επέσυρε ανάλογη τιμωρία, το ερώτημα που έθεταν οι απλοί άνθρωποί του ήταν: «ο φονιάς φταίει ή ο σκοτωμένος;». • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 25 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη ή ερημοποίηση της γης; ΛΟΥΗΣ ΣΕΡΕΜΕΤΗΣ 26 Εδώ και χρόνια οι επιστήμονες επισημαίνουν με δραματικούς τόνους την ανησυχητική αύξηση όλων των δεικτών που καταγράφουν τον κίνδυνο ερημοποίησης, ειδικά στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου και στην Ελλάδα, εξ αιτίας της αλόγιστης χρήσης και υπερβολικής κατανάλωσης νερού, υπογραμμίζοντας έτσι τη μεγάλη διάσταση του προβλήματος, αλλά ποιος τους ακούει; Όλοι ξέρουμε ότι ο κίνδυνος ερημοποίησης μεγαλώνει σε περιοχές όπου μειώνονται οι βροχοπτώσεις, και όπου εναλλάσσονται ακραία φαινόμενα, πυρκαγιές, πλημμύρες, ξηρασία. •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ε χουμε λιγότερο βρόχινο νερό που αποθηκεύεται είτε φυσικά είτε τεχνητά, αλλά περισσότερες ραγδαίες βροχές που το νερό χάνεται παρασέρνοντας και το γόνιμο χώμα. Εκτός από τις κλιματικές αλλαγές, σημαντικό «μερίδιο» στην ερημοποίηση έχει η υπερβόσκηση εκτάσεων με άγρια θαμνώδη βλάστηση, η καταστροφή της φυσικής βλάστησης με τις υπερβολικές και άναρχες εκχερσώσεις δασικής γης, και ο αφανισμός των δασών από πυρκαγιές. Τα προβλήματα αυτά αγγίζουν τα όρια μεγάλης οικολογικής καταστροφής, αλλά ελάχιστα γίνονται από το κράτος με σχέδιο και συντονισμένα για πρόληψη του φαινομένου, καθιστώντας έτσι την ερημοποίηση ως τον υπ’ αριθμόν ένας κίνδυνο για την ίδια τη ζωή. Τον όρο ερημοποίηση δεν θα πρέπει να τον μπερδεύουμε με την δημιουργία ερήμων. Η ερημοποίηση σαν φυσική διεργασία σημαίνει και υποβάθμιση της γης, και είναι συνάρτηση της δράσης πολλών παραγόντων που δρουν είτε μεμονωμένα, είτε αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, όπως οι περιβαλλοντικοί, οι κλιματικές αλλαγές, και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Παράγοντες φυσικοί και ανθρωπογενείς, ένας συνδυασμός αντίξοων φυσικών φαινομένων και συνθηκών, μαζί με μια αρνητική ανθρώπινη παρέμβαση στο περιβάλλον που πιθανά να επιβάλλεται από δεδομένους κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες, οδηγούν σε ερημοποίηση σημαντικών εκτάσεων. Όλα αυτά μαζί οδηγούν στην μείωση ή απώλεια παραγωγικότητάς αγροτικών εκτάσεων λόγω της διάβρωσης, η οποία αποτελεί το μεγαλύτερο κίνδυνο υποβάθμισης των λοφωδών περιοχών. Με αυτόν τον τρόπο η παραγωγικές εκτάσεις υποβαθμίζονται και σταδιακά μετατρέπονται σε αφιλόξενες για την άγρια βλάστηση και για τις γεωργικές καλλιέργειες, αυξάνοντας έτσι ακόμα περισσότερο τις εκτάσεις απογυμνωμένων περιοχών με την εμφάνιση του πετρώματος στην επιφάνεια. Ο κίνδυνος μεγαλώνει ακόμα πιο πολύ σε συνδυασμό και με ανορθόδοξους τρόπους καλλιέργειας της αγροτικής γης, και από την σταδιακή εγκατάλειψη καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Το κύριο χαρακτηριστικό των τελευταίων χειμώνων είναι οι λίγες βροχερές μέρες με τα μεγάλα ύψη βροχής σε λίγες ώρες, και η ραγδαιότητα των φυσικών φαινομένων. Τον όρο ερημοποίηση δεν θα πρέπει να τον μπερδεύουμε με την δημιουργία ερήμων. Η ερημοποίηση σαν φυσική διεργασία σημαίνει και υποβάθμιση της γης, και είναι συνάρτηση της δράσης πολλών παραγόντων που δρουν είτε μεμονωμένα, είτε αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, όπως οι περιβαλλοντικοί, οι κλιματικές αλλαγές, και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Εξαιτίας όμως και αυτού του φετινού «χειμωνιάτικου καλοκαιριού», χωρίς πολλές ποτιστικές βροχές και ικανοποιητικές χιονοπτώσεις στα βουνά, προμηνύεται μεγάλη έλλειψη νερού στις λίμνες στα ποτάμια και στους υπόγειους υδροφορείς, με ορατό το ενδεχόμενο να υπάρξουν προβλήματα τόσο στην ύδρευση, όσο και στην άρδευση των αγροτικών εκτάσεων. Αν δεν ληφθούν έγκαιρα μέτρα, το πρόβλημα της λειψυδρίας θα αποτελέσει τεράστια απειλή για την ζωή μας, για την οικονομία, και για την γεωργία. Μεταξύ των μέτρων λοιπόν που πρέπει να ληφθούν σε ευρεία κλίμακα στο πλαίσιο της διαχείρισης των υδάτινων πόρων, είναι ο εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων και η αξιοποίηση των επιφανειακών απορροών. Σε άλλες χώρες αυτό γίνεται συστηματικά και οργανωμένα, ενώ στην χώρα μας δυστυχώς υστερεί, αφού τα πλεονάσματα νερού που τρέχουν επιφανειακά συνήθως καταλήγουν στην θάλασσα, ενώ θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν κατάλληλα με την κατασκευή έργων συγκέντρωσης και μερικής αποθήκευσης με φράγματα, λι- μνοδεξαμενές και ταμιευτήρες. Είναι φανερό πλέον πόσο επιτακτική είναι η ανάγκη άμεσης λήψης τέτοιων μέτρων και σχεδιασμού έργων υποδομής για αποθήκευση και διαχείριση των νερών. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η κατασκευή φραγμάτων τα οποία εκτός από την συμβολή τους στην αντιμετώπιση της αντιπλημμυρικής θωράκισης, θα δημιουργήσουν μεγάλους ταμιευτήρες - λιμνοδεξαμενές με επαρκείς ποσότητες νερού για άρδευση με φυσική ροή, και θα συντελέσουν στον γρήγορο εμπλουτισμό του υπόγειου ορίζοντα που κινδυνεύει από την υπεράντληση. Έτσι όχι μόνο θα σταματήσει η ερημοποίηση, αλλά θα δημιουργηθούν και συνθήκες για την ανάπτυξη νέας χλωρίδας και πανίδας σε κάθε περιοχή, δημιουργώντας τοπικά ένα νέο οικοσύστημα, που θα μπορούσε να λειτουργεί και σαν ένα περιαστικό πάρκο για τουρισμό, ψυχαγωγία, αθλητισμό, και περιβαλλοντικές δράσεις που τόσο έχουμε ανάγκη! Αντί για χαρμόσυνες καμπάνες λοιπόν, ηχούν «καμπανάκια κινδύνου» για την υποβάθμιση και ερημοποίηση του περιβάλ- • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 27 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ λοντος, και από φυσικούς παράγοντες και ανθρωπογενείς δραστηριότητες, αλλά και λόγω των έργων που καθυστερούν, που αν και θεωρούνται έργα υποδομής παραμένουν στα χαρτιά και στα συρτάρια των υπουργείων, ή στην καλύτερη περίπτωση έχουν μείνει μακέτες σε ακριβό χαρτί ιλουστρασιόν, που ξεδιπλώνονται και ξαναδιπλώνονται πάνω σε γραφεία συσκέψεων! Έργα απαραίτητα, που αν κατασκευαστούν θα πρόκειται για έργα με προστιθέμενη αξία αφού θα αρδεύουν περισσότερα στρέμματα αγροτικής γης, και θα δοθεί η δυνατότητα στους αγρότες να μην εγκαταλείψουν την ύπαιθρο, να συνεχίσουν να παράγουν ποιοτικά και ανταγωνιστικά προϊόντα αυξάνοντας το εισόδημά τους. Οι εκτροπές ποταμών, οι λιμνοδεξαμενές, και τα φράγματα, συμπληρώνουν έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό έργων για τη διαχείριση του νερού, ώστε να προληφθούν οι αρνητικές επιπτώσεις των κινδύνων που έρχονται από το μέλλον λόγω της κλιματικής αλλαγής. Τα έργα τεχνητού εμπλουτισμού με τη φυσική ροή του επιφανειακού νερού προς τους υπόγειους υδροφορείς αντιμετωπίζουν όχι μόνο τη δραματική μείωση των αποθεμάτων, αλλά και την υφαλμύρωση στις παράκτιες περιοχές, εμποδίζοντας έτσι την είσοδο του θαλασσινού νερού στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα λόγω χαμηλής στάθμης του, αφού το υφάλμυρο νερό βλάφτει τις καλλιέργειες ερημώνοντας και άλλες εκτάσεις. Μέχρι τώρα η κάθε κυβέρνηση παρά τις βαρύγδουπες προεκλογικές εξαγγελίες για το περιβάλλον, αρκείται να αλλάζει με προεδρικά διατάγματα μόνο τις ταμπέλες στο αρμόδιο Υπουργείο Περιβάλλοντος και να τις αντικαθιστά με άλλους πιο εντυπωσιακούς τίτλους, και να μεταχειρίζεται την κλιματική αλλαγή και την ποιότητα ζωής κατά το δοκούν και για λόγους εντυπωσιασμού, με κάποια ευρηματικά κλισέ συνθήματα, την στιγμή που τα σκουπίδια, τα απόβλητα εργοστασίων, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, και η ανεξέλεγκτη και αυθαίρετη δράση κάποιων ισχυρών, υπονομεύουν την ζωή μας! Τελευταία αποκτήσαμε και «Υπουργείο κλιματικής κρίσης και πολιτικής προστασίας», μόνο που μέχρι τώρα βλέπουμε να παρεμβαίνει με συσκέψεις μετά από κάποια κρίση ή θεομηνία. Χρειάζονται επομένως άνθρωποι τολμηροί, διορατικοί, και οραματιστές, που θα εκπονούν 28 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Το κύριο χαρακτηριστικό των τελευταίων χειμώνων είναι οι λίγες βροχερές μέρες με τα μεγάλα ύψη βροχής σε λίγες ώρες, και η ραγδαιότητα των φυσικών φαινομένων. σχέδια για να προλαβαίνουν τις εξελίξεις, και όχι μοιραία να τις ακολουθούν. Χρειάζονται ολοκληρωμένα λειτουργικά έργα, που θα έπρεπε να έχουν γίνει χτες και όχι αύριο. Δυστυχώς δεν φαίνεται να υπάρχει σχέδιο και βούληση να προληφθούν δυσάρεστες καταστάσεις, παρά μόνο ακούμε συστάσεις να κάνουμε γενικά οικονομία στην κατανάλωση νερού! Το παράδοξο όμως ακόμα και σήμερα που το πρόβλημα της λειψυδρίας είναι ήδη μπροστά μας, είναι ότι κάποιοι ποτίζουν ακόμα με «κανόνια» όπου πολύ νερό χάνεται, ή με «χύμα νερό», στερώντας από κάποιους άλλους το δικαίωμα να ποτίσουν. Στην πραγματικότητα αυτό που κάνουν είναι να «κλέβουν» το νερό από τα παιδιά τους. Η νέα ΚΑΠ μαζί με τις εθνικές πολιτικές για την βιώσιμη ανάπτυξη καλούνται να παίξουν καθοριστικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια για την αποτροπή της ερημοποίησης. Πρόσφατα διαβάσαμε για προθέσεις του κράτους να επιδοτήσει προγράμματα σε αρδευόμενες εκτάσεις για αντικατάσταση αρδευόμενων καλλιεργειών από άλλες ξερικές γεωργικές καλλιέργειες, και αυτό δίνει μια ελπίδα, αλλά μένει να το δούμε! Αποτελεσματικά «όπλα» λοιπόν για την ανάσχεση της ερημοποίησης της γης υπάρχουν, αρκεί να υπάρχει και η πολιτική βούληση, η σωστή ιεράρχηση και προτεραιοποίηση, ο επιστημονικά τεκμηριωμένος σχεδιασμός, και να χρησιμοποιηθούν έγκαιρα και σωστά για να υπάρχουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Είναι τα έργα υποδομής που συμβάλλουν στην αειφόρο ανάπτυξη, και στην συγκράτηση του πληθυσμού στις αγροτικές περιοχές. Έργα αντιδιαβρωτικά κυρίως σε περιοχές που έχουν πληγεί από πυρκαγιές, αντιπλημμυρικά για την προστασία οικιστικών περιοχών και καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Η κατασκευή φραγμάτων για την αποτελεσματική αντιπλημμυρική θωράκιση, θα δημιουργήσουν μεγάλους ταμιευτήρες - λιμνοδεξαμενές με επαρκείς ποσότητες νερού. Επιβεβλημένος είναι ο εξορθολογισμός της χρήσης του νερού, και ο εκσυγχρονισμός της λειτουργίας των κατά τόπους ΤΟΕΒ, ώστε να επιτρέπεται από τους καλλιεργητές η χρήση νερού για άρδευση μόνο όταν εφαρμόζουν προηγμένα συστήματα άρδευσης που θα οδηγούν σε οικονομία νερού και άρδευση περισσότερης καλλιεργήσιμης γης. Επίσης τα επεξεργασμένα αστικά υγρά απόβλητα από τους βιολογικούς καθαρισμούς, και τους ΧΥΤΥ, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ευρέως στην άρδευση καλλιεργειών, χώρων αναψυχής, πάρκων, γηπέδων. Δυστυχώς όμως τέτοια προσπάθεια από πλευράς Πολιτείας δεν φαίνεται να είναι σε προτεραιότητα, ενώ ακόμα και τα όποια ενταγμένα έργα κατασκευής φραγμάτων με μεγάλη καθυστέρηση αποφασίστηκαν, ή υπολειτουργούν. Για την αποτελεσματική προστασία όλων των φυσικών πόρων από την ερημοποίηση, χρειάζεται μελέτη και καταγραφή όλων των παραγόντων που την προκαλούν, καθώς και η λήψη των απαραιτήτων τεχνικών και θεσμικών μέτρων για την ορθολογική διαχείριση όλων των φυσικών πόρων, και την προστασία της γης. Ας κινηθούμε λοιπόν γρήγορα και αποτελεσματικά, όσο υπάρχει ακόμα περιθώριο! «Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά», έλεγε ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης! ΑΓΡΟΤΙΚΑ Η κοινωνικά υποστηριζόμενη γεωργία ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΑΚΤΙΚΟΣ Μια οργανωτική καινοτομία στον αγροδιατροφικό τομέα είναι κοινωνικά υποστηριζόμενη γεωργία. Η κοινοπραξία παραγωγών και καταναλωτών. Αυτό σημαίνει άμεση συνεργασία μεταξύ μιας οργανωμένης ομάδας Καταναλωτών με έναν ή με περισσότερους παραγωγούς προϊόντων διατροφής, όπου τα οφέλη και οι ζημιές των Γεωργικών δραστηριοτήτων μοιράζονται από κοινού σε παραγωγούς και καταναλωτές χωρίς την παρέμβαση της εμπορικής διαμεσολάβησης. Πρόκειται για ένα πιο προχωρημένο στάδιο συνεργασίας από τους συνεταιρισμούς παραγωγών καθώς υπάρχει συνεργασία και με τους καταναλωτές. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 29 ΑΓΡΟΤΙΚΑ Τ ο πλεονέκτημα σήμερα είναι ότι η οργανωτική επικοινωνία μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών διευκολύνεται από το διαδίκτυο. Η «Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία» γεννήθηκε στην Ευρώπη και την Ιαπωνία τη δεκαετία του 1960 και εξαπλώθηκε στην Αμερική και τον Καναδά στα μέσα της δεκαετίας του 90. Η τάση αυτή σήμερα εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη. Η “κοινωνικά υποστηριζόμενη Γεωργία” ως προς τη διαδικασία και το σχεδιασμό μοιάζει με τη συμβολαιακή Γεωργία αλλά, διαφέρει ως προς τον κοινωνικό στόχο. Στη συμβολαιακή Γεωργία συμπράττουν παραγωγοί με μεγάλους διακινητές αγροτικών προϊόντων, ενώ στην Κοινωνικά υποστηριζόμενη Γεωργία συμπράττουν οι μικροί παραγωγοί με τους καταναλωτές. Σήμερα, αυτές οι κοινότητες Παραγωγών και Καταναλωτών στον αγροδιατροφικό τομέα, μαζί με τις ενεργειακές κοινότητες αποτελούν τους καταλύτες για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας. Πώς λειτουργεί όμως πρακτικά η συνεργατική σχέση παραγωγών Καταναλωτών; Επί της ουσίας οι καταναλωτές γίνονται εταίροι- μέτοχοι της παραγωγικής διαδικασίας για να εξασφαλίσουν από συγκεκριμένα αγροκτήματα τα προϊόντα που καταναλώνουν. Οι καταναλωτές, που συνήθως διαμένουν σε πόλεις, καταβάλλουν ένα σταθερό χρηματικό ποσό για να καλύψουν τα ετήσια έξοδα των αγροτών. Ως αντάλλαγμα, λαμβάνουν ένα μερίδιο από τη συγκομιδή. Συνήθως, το μερίδιο συνίσταται σε ένα κιβώτιο με φρούτα και λαχανικά που παραδίδονται στην πόρτα του σπιτιού τους (ή σε κάποιο προκαθορισμένο σημείο παραλαβής) αμέσως μετά τη συγκομιδή τους, με αποτέλεσμα να υπάρχει μια σταθερή ροή φρέσκων τοπικών προϊόντων προς τους καταναλωτές. Στα περισσότερα από αυτά τα αγροκτήματα χρησιμοποιούνται οικολογικές πρακτικές και οργανικές μέθοδοι καλλιέργειας. Καθώς η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία είναι ένα κοινοπρακτικό εγχείρημα, που βασίζεται στον επιμερισμό του ρίσκου ανάμεσα στους καταναλωτές και τους αγρότες. Οι καταναλωτές επωφελούνται όταν η σοδειά είναι καλή και υφίστανται συνέπειες μιας κακής σοδειάς. Αν η σοδειά πληγεί από μια κακοκαιρία ή συμβεί κάποιο άλλο ατύχημα, οι καταναλωτές απορροφούν τις ζημίες μειώνοντας τα διατροφικά είδη που παραδίδουν σε εβδομαδιαία βάση. Αυτού του είδους ο επιμερισμός του ρίσκου και της ανταμοιβής ενώνει τους καταναλωτές και τους αγρότες σε ένα κοινό εγχείρημα. Το Διαδίκτυο διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην επαφή ανάμεσα στους αγρότες και τους καταναλωτές, καθώς επιτρέπει την κατανεμημένη και συνεργατική οργάνωση της διατροφικής αλυσίδας. Έτσι μέσα σε μερικά χρόνια, η Κοινοτικά Υποστηριζόμενη Γεωργία, επεκτάθηκε διεθνώς από μια δράκα πιλοτικών κοινοπραξιών σε σχεδόν τρεις χιλιάδες επιχειρήσεις που προμηθεύουν δεκάδες χιλιάδες καταναλωτές. Το μοντέλο «Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας» θέλγει ιδιαίτερα τη νεότερη γενιά, η οποία είναι εξοικειωμένη με την ιδέα της συνεργασίας σε ψηφιακούς κοινωνικούς χώρους και επεκτείνεται και στον αγροδιατροφικό τομέα. Επιπλέον, η όλο και μεγαλύτερη απήχηση της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας αντικατοπτρίζει τόσο την αυξανόμενη καταναλωτική συνείδηση, όσο και το ενδιαφέρον για την αναγκαιότητα να μειωθεί το οικολογικό αποτύπωμα. 30 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Οι καταναλωτές, που συνήθως διαμένουν σε πόλεις, καταβάλλουν ένα σταθερό χρηματικό ποσό για να καλύψουν τα ετήσια έξοδα των αγροτών. Ως αντάλλαγμα, λαμβάνουν ένα μερίδιο από τη συγκομιδή. Συνήθως, το μερίδιο συνίσταται σε ένα κιβώτιο με φρούτα και λαχανικά που παραδίδονται στην πόρτα του σπιτιού τους (ή σε κάποιο προκαθορισμένο σημείο παραλαβής) αμέσως μετά τη συγκομιδή τους. Συμβάλλοντας στην εξάλειψη των πετροχημικών λιπασμάτων και εντομοκτόνων, των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, αλλά και του κόστους συσκευασίας, διαφήμισης και προώθησης που συνδέονται με την υφιστάμενη αλυσίδα παραγωγής και διανομής τροφίμων, οι καταναλωτές που συμμετέχουν στο μοντέλο της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας απολαμβάνουν έναν πιο βιώσιμο τρόπο ζωής. Όλο και περισσότεροι αγρότες που συμμετέχουν στο μοντέλο της Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας, έχουν αρχίσει να μετατρέπουν τις αγροικίες τους σε μικρούς ηλεκτροπαραγωγικούς σταθμούς, χρησιμοποιώντας ηλιακή ενέργεια, αιολική ενέργεια, γεωθερμική ενέργεια και βιομάζα, με συνέπεια τη μείωση του ενεργειακού κόστους. Από την εξοικονόμηση αυτή επωφελούνται και οι καταναλωτές, καθώς μειώνεται το χρηματικό ποσό που καταβάλλουν ως συνδρομή. Σε όλες αυτές τις νέες συνεργατικές επιχειρηματικές πρακτικές που καλύπτουν όλο το φάσμα της οικονομίας, η οριζόντια διάρθρωση υπερτερεί της κάθετης δομής των παραδοσιακών κολοσσιαίων επιχειρήσεων που οργανώνουν ιεραρχικά οικονομική δραστηριότητα. Ως συνέπεια η διακίνηση των προϊόντων από πόρτα σε πόρτα δημιουργεί ανάγκες για την απασχόληση ανθρώπινου δυναμικού και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερα τεχνικά προσόντα. Η στήριξη της τοπικής αυτάρκειας Το πρόβλημα της τοπικής αυτάρκειας στη διατροφή τίθεται επιτακτικά μετά την ενεργειακή και επισιτιστική ακρίβεια στην Ευρώπη. Την ίδια περίοδο που η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας γίνεται ακριβή σε βασικά είδη όπως η ενέργεια και η διατροφή. Την ίδια περίοδο που το μοντέλο της μονοκαλλιέργειας των μεγάλων Γεωργικών εκμεταλλεύσεων γίνεται προβληματικό από το υψηλό κόστος της ενέργειας και των μεταφορών. Οι επιπτώσεις αυτές αντανακλούν και στον αγροτικό τομέα με περιορισμό στην απασχόληση. Γνωρίζουμε ότι, η παγκοσμιοποίηση προώθησε τις μεγάλες μονοκαλλιέργειες εις βάρος της άλλοτε τοπικής αγροδιατροφικής αυτάρκειας. Κυριάρχησε στις αγορές με την έννοια της ανταγωνιστικότητας βρίσκοντας φθηνότερο εργατικό κόστος και ενεργειακό κόστος. Αυτό είχε ως συνέπεια την δημογραφική εγκατάλειψη του αγροτικού χώρου αφού η εκβιομηχάνιση της γεωργίας ήθελε λιγότερα χέρια. ΑΓΡΟΤΙΚΑ Ωστόσο το μοντέλο της παγκοσμιοποίησης της Γεωργίας παρουσιάζει σήμερα ρωγμές εξαιτίας της ανεργίας που προκαλεί. Αλλά και για τις επιδράσεις στο πολιτισμικό ζήτημα της εσωτερικής μετανάστευσης από το χωριό στην πόλη (της αστικοποίησης) προκαλώντας τη δημογραφική ερήμωση της υπαίθρου και κατά συνέπεια τη μείωση της απασχόλησης στον αγροτικό χώρο που υπάρχουν πολλοί κατακερματισμένοι πόροι. Μετά από έναν αιώνα γεωργίας βασισμένης στα πετροχημικά, που είχε ως συνέπεια να γίνουν είδος υπό εξαφάνιση τα οικογενειακά αγροκτήματα και να γεννηθούν οι κολοσσιαίες αγροτοβιομηχανίες, όπως η Cargill και η ADM, μια νέα γενιά αγροτών ανατρέπει τις ισορροπίες, πουλώντας τα προϊόντα τους απευθείας στους καταναλωτές. Από τη στιγμή μάλιστα που η παγκοσμιοποίηση για μία σειρά από λόγους ακριβαίνει καθώς αυξάνεται το «φθηνό εργατικό κόστος» στις αναπτυσσόμενες χώρες, εκ των πραγμάτων τίθεται το ζήτημα της τοπικής αυτάρκειας ως εναλλακτική στάση για την βιωσιμότητας στην τοπική οικονομία. Το πρόβλημα δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης της αγοράς αλλά με τη μείωση του κόστους παραγωγής και σε τοπικό επίπεδο. Έτσι παρατηρούμε ότι στον τομέα της αγροδιατροφής υπάρχει ζήτηση απασχόλησης για εργατικά χέρια αλλά δεν υπάρχει η αντίστοιχη προσφορά γιατί οι άνεργοι βρίσκονται στα αστικά κέντρα και είναι δύσκολο να μετεγκατασταθούν στα χωριά χωρίς κοινωνικές υποδομές. Πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα μέσα από την ενδυνάμωση της συνεργατικής κουλτούρας; Ο οικονομικός στόχος για την τοπική αυτάρκεια απαιτεί αλλαγή του παραδειγματικού μοντέλου και θεσμικές και οργανωτικές υποδομές για την ανάπτυξη του συνεργατισμού και της κοινωνικής οικονομίας που είναι απαραίτητος όρος για την τοπική αυτάρκεια. Παράλληλα το ζήτημα των υλικών και κοινωνικών υποδομών είναι θεμελιώδους σημασίας και χρειάζεται παρεμβατισμός από το κρά- τος και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Χρειάζονται: Προγράμματα κοινωνικής κατοικίας για τη μετεγκατάσταση των νέων γεωργών. Παραχώρηση σχολαζουσών γαιών για κοινωνικά αγροκτήματα με δενδροκαλλιέργειες και δασών σε συνεταιρισμούς. Υποδομές για φυσικά πάρκα και υποδομές αγροτουρισμού. Ενίσχυση των ενεργειακών κοινοτήτων για δραστική μείωση του κόστους της ενέργειας. Ενίσχυση Ταμιευτήρων νερού για την ενίσχυση της κτηνοτροφίας και Γεωργίας με φθηνές ζωοτροφές με στόχο τη βιωσιμότητα των αγροτικών και κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων αλλά και την ενίσχυση τοπικής απασχόλησης. Χρειάζεται τέλος, παρεμβατισμός της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη τοπική κοινωνική οικονομία και πρόγραμμα, με ετήσιο προϋπολογισμό για την ενίσχυση των υποδομών της κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Υποσημείωση: «Σήμερα, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι είναι μέλη συνεταιρισμών – δηλαδή ένας στους επτά κατοίκους της Γης. Πάνω από εκατό εκατομμύρια άτομα απασχολούνται από συνεταιρισμούς, ή 20% περισσότεροι από τους εργαζόμενους σε πολυεθνικές εταιρίες. Οι τριακόσιοι μεγαλύτεροι συνεταιρισμοί έχουν ίσο αριθμό μελών με τη δέκατη χώρα σε πληθυσμό στον κόσμο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Γερμανία ένας στους τέσσερεις είναι μέλος συνεταιρισμού. Στον Καναδά, τέσσερεις στους δέκα κατοίκους είναι μέλη συνεταιρισμών. Στην Ινδία και στην Κίνα τετρακόσια εκατομμύρια άτομα ανήκουν σε συνεταιρισμούς. Στην Ιαπωνία, μία στις τρεις οικογένειες είναι μέλος συνεταιρισμού και στη Γαλλία τριάντα δύο εκατομμύρια άτομα συμμετέχουν σε συνεταιρισμούς. Στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν 29.000 συνεταιρισμοί, με εκατόν είκοσι εκατομμύρια μέλη, και διαθέτουν 73.000 επαγγελματικούς χώρους σε όλη τη χώρα». Τζ. Ρίφκιν • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 31 ΓΥΝΑΙΚΑ Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας: Η Φωνή μας… η Φωνή της ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΤΕΚΟΥ 32 Παγκόσμια ημέρα της γυναίκας η 8η Μαρτίου, μια ευκαιρία γιορτής δηλαδή για εμάς τις γυναίκες και όμως, κάθε τέτοια μέρα-σύμβολο με πιάνει θλίψη μαζί με αγανάκτηση και όχι χαρά, καθώς μου έρχονται στο νου όλοι οι αγώνες που δώσαμε σε βάθος δεκαετιών για να κατακτήσουμε στην κυριολεξία τα αυτονόητα και φτάνοντας πλέον στο 2022, δεν φαίνεται τίποτα να έχει αλλάξει, τουλάχιστον προς το καλύτερο. •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΓΥΝΑΙΚΑ Σ την Αφρική, ξυράφια, μαχαίρια ή κομμάτια γυαλιών κόβουν ακόμα τα γεννητικά όργανα κοριτσιών με στόχο τον έλεγχο της γυναικείας σεξουαλικότητας και αποτέλεσμα τις ανεπανόρθωτες επιπτώσεις στην υγεία εκατομμυρίων γυναικών. Στην Ινδία, αν γεννηθείς γυναίκα, κινδυνεύεις να σε βιάσουν ομαδικά σε κάποιο λεωφορείο ενώ πηγαίνεις στη δουλειά σου (δημοσιευμένο περιστατικό), να σε βιάσουν ομαδικά κατόπιν εντολής ενός τοπικού αυτοσχέδιου δικαστηρίου, ως τιμωρία επειδή ερωτεύτηκες άντρα από άλλη φυλή (δημοσιευμένο περιστατικό), να αναγκαστείς να ρίξεις το παιδί σου αν στο υπερηχογράφημα διαπιστωθεί ότι είναι κορίτσι διαφορετικά κινδυνεύει να θαφτεί ζωντανό αμέσως μόλις γεννηθεί, να παντρευτείς ενώ είσαι παιδί ακόμα, και στην πολύ πιθανή περίπτωση που μείνεις χήρα, να θεωρείσαι ανεπιθύμητη ή και να καίγεσαι ζωντανή. Στην Αμερική, επικρατεί μια συστηματική άρνηση επιλογών στις μαύρες γυναίκες τόσο στην κοινωνική όσο και στην επαγγελματική τους ζωή. έχουν τρεις έως τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες από τις λευκές γυναίκες να πεθάνουν από αιτίες που σχετίζονται με την εγκυμοσύνη και, ας μην ξεχνάμε επίσης ότι ο βιασμός μιας μαύρης γυναίκας δεν ήταν καν ενάντια στο νόμο στις Ηνωμένες Πολιτείες παρά μόνο μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο. Στη Σαουδική Αραβία οι γυναίκες πρέπει να φοράνε αμπάγια και μαντίλι στο κεφάλι για να βγουν από το σπίτι, χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1955 για να λειτουργήσει σχολείο για κορίτσια και το 1970 για το πρώτο πανεπιστήμιο που θα τις υποδεχόταν. Επίσης, όσες τολμούν να ζητήσουν και να πάρουν διαζύγιο χάνουν αυτόματα την επιμέλεια για τις κόρες που είναι άνω των εννέα και τους γιους άνω των επτά ετών. Και πού να αναφερθούμε στον λιθοβολισμό των γυναικών που αποτελεί εφαρμοστέο δίκαιο σε τουλάχιστον δέκα ισλαμικές χώρες και θεωρείται ως δίκαιη τιμωρία για την μοιχεία! Δεδομένου ότι σε αυτές τις χώρες η μαρτυρία μιας γυναίκας ενώπιον του δικαστηρίου μετράει κατά το ήμισυ και οι βιασμοί αξιολογούνται ως «ομολογία» μοιχείας, καταλαβαίνουμε όλοι ποιο φύλο οδηγείται στη βάρβαρη τιμωρία του λιθοβολισμού. Όσον αφορά τώρα τον δυτικό κόσμο, ...το μεγάλο ζητούμενο είναι η ασφάλεια, να μπορεί μια γυναίκα να ζει· να περπατά, να εργάζεται, να διεκδικεί, να ονειρεύεται, να ντύνεται όπως θέλει, να παρτάρει, να πίνει αν το επιθυμεί χωρίς να φοβάται ότι θα βιαστεί ή/και θα δολοφονηθεί. Άραγε ως κοινωνία έχουμε κατακτήσει αυτό το επίπεδο παροχής ασφάλειας στις γυναίκες; τους δήθεν πολιτισμένους (έτσι θέλουμε να πιστεύουμε) στον οποίο ανήκει και η Ελλάδα, παρατηρούμε ότι έχει καλλιεργηθεί η ψευδαίσθηση πως η ισότητα των φύλων και η ασφάλεια των γυναικών έχει φτάσει σε ένα καλό επίπεδο κι όμως μόνο το 2021 είχαμε δεκαέξι γυναικοκτονίες, δηλαδή όχι απλές ανθρωποκτονίες αλλά σεξιστικούς τιμωρητικούς φόνους διαποτισμένους από έμφυλο μίσος. Παρά την δεδομένη υποκαταγραφή, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν δημοσιευτεί, στη Γαλλία υπάρχει μία δολοφονημένη γυναίκα κάθε δύο μέρες, στη Γερμανία μία γυναίκα πέφτει θύμα ενδοοικογενειακής βίας κάθε ώρα και στην Ισπανία, θύμα βιασμού κάθε πέντε ώρες, ενώ στη χώρα μας από τους περίπου 5.000 βιασμούς ετησίως, καταγγέλλονται μόνο το 7-10%. Μπορούμε πλέον να μιλάμε για παγκόσμια “επιδημία” έμφυλης βίας στην έκρηξη της οποίας θα έλεγα ότι συνετέλεσε και η κανονική πανδημία που ζούμε. Η υποχρεωτική κοινωνική απομόνωση και το κλείσιμο στα σπίτια μας έκανε την κατάσταση σε πολλές οικογένειες αποπνικτική με τραγικά πολλές φορές αποτελέσματα. Κατά την άποψή μου, το μεγάλο ζητούμενο είναι η ασφάλεια, να μπορεί μια γυναίκα να ζει· να περπατά, να εργάζεται, να διεκδικεί, να ονειρεύεται, να ντύνεται όπως θέλει, να παρτάρει, να πίνει αν το επιθυμεί χωρίς να φοβάται ότι θα βιαστεί ή/ και θα δολοφονηθεί. Άραγε ως κοινωνία έχουμε κατακτήσει αυτό το επίπεδο παροχής ασφάλειας στις γυναίκες; Φυσικά όχι, για αυτό πρέπει να υψώσουμε όλοι τη φωνή μας, να ουρλιάξουμε μέχρι να εισακουστούμε, να το απαιτήσουμε ώσπου κάτι επιτέλους να αλλάξει. Άντρες, πλούσιοι ή φτωχοί, μορφωμένοι ή αγράμματοι, βάλτε ένα φρένο στην τοξική αρρενωπότητά σας και θάψτε τον «μάγκα» που κρύβετε μέσα σας. Σταματήστε να χτυπάτε, να βιάζετε και να σκοτώνετε! Κοινωνία, εσύ, εγώ και όλοι μας, σταμάτα να σιωπάς και να κουκουλώνεις την ασχήμια! Κατάγγειλέ την! Αντιστάσου σε κάθε μορφή βίας που συνδέεται με το φύλο! Η μάστιγα αυτή είναι υπόθεση όλων μας και οφείλουμε να φωνάζουμε διαρκώς μέχρι να ακουστεί η Φωνή μας… η Φωνή της. Γιατί πάντα υπάρχει φως, Αρκεί να είμαστε γενναίοι αρκετά για να το δούμε, Αρκεί να είμαστε γενναίοι αρκετά φως να γίνουμε* *Αμάντα Γκόρμαν «Ο Λόφος που Ανεβαίνουμε», μετάφραση Μυρσίνη Γκανά, MC Yinka-εκδόσεις Ψυχογιός • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 33 Σηµειώσεις Ν’ αντιδράσουμε για να επιβιώσουμε! Ο Πόλεμος στην Ουκρανία, μετά από ένα χρόνο, όχι μόνο δεν τελείωσε, αλλά όλα δείχνουν ότι θα συνεχιστεί και θα αναβαθμιστεί (προς το χειρότερο). Μια χώρα που θα μπορούσε να σφύζει από…ζωή και ανάπτυξη, ΝΙΚΟΣ βρίσκεται παραχωμένη μέσα στα ΚΑΡΑΜΠΑΣΗΣ ερείπια, τον τρόμο και τον θάνατο. Γιατί; Γιατί αυτό επέλεξε μια ηγεσία-κλόουν που στην ουσία κατέστρεψε το λαό της. Και συνεχίζει αμετανόητη και απτόητη (αλλά τώρα είναι και πολύ αργά για…κωλοτούμπες)… Όταν οι λαοί – ανά ιστορικές περιόδους – εμπιστεύονται τις τύχες τους, σε ανίκανες και διεφθαρμένες ηγεσίες, τα αποτελέσματα είναι προφανώς οικτρά… Στη χώρα μας οδεύουμε – εκόντες άκοντες - σε εκλογές που σε κάθε περίπτωση θα σηματοδοτήσουν «κάτι άλλο». Όμως το πρόβλημα για μια αποικιακού τύπου «μπανανιακή» ολιγαρχία που ζει σε συνθήκες πλιάτσικου για πάνω από 12 χρόνια, τα πράγματα δύσκολα μπορούν να αλλάξουν υπέρ του λαού μέσα «από τις κάλπες». Αφήστε που το διαβολικό σύνθημα της «αποχής» (που εκπορεύεται είτε από ασύγγνωστη ηλιθιότητα είτε από τους κάθε λογής πράκτορες και πρακτορίσκους) διευκολύνει την «ελιτίστικη ολιγαρχία» στα σχέδιά της. Όλοι και όλες πρέπει να πάνε και να ψηφίσουν «κάτι». Κανένας και καμία «στον καναπέ» την ημέρα των εκλογών. Το 2023 για την Πατρίδα μας πρέπει να αποτελέ- Στη χώρα μας οδεύουμε – εκόντες άκοντες - σε εκλογές που σε κάθε περίπτωση θα σηματοδοτήσουν «κάτι άλλο». 34 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 σει την αφετηρία για να την ξαναπάρουμε «πίσω». Οι αλλαγές που έρχονται – ούτως ή άλλως – θα είναι τρομακτικές για τις εργασιακές σχέσεις, τις συνθήκες διαβίωσης, τον τρόπο που τρώμε, αναπνέουμε και πίνουμε. Δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά από φόβο και τον ωχαδελφισμό… Επειδή «οι τοξικοί άνθρωποι» δίπλα μας αυξάνονται και πληθύνονται «σαν ζόμπι»… Είναι αλήθεια ότι οι συνθήκες διαβίωσης γίνονται ολοένα και πιο δύσκολες και πιο σκληρές και πιο αβίωτες. Και σαν τον βάτραχο μέσα στην λεκάνη που ζεσταίνεται σιγά-σιγά όταν το νερό βράσει, απλώς γίνεται… σούπα. Δεν μπορεί πλέον να αντιδράσει για να επιβιώσει… Έτσι και εμείς… Ήδη μεγάλα τμήματα του κόσμου νιώθουν παραζαλισμένα και «χαπακωμένα». Και οι «τηλεοπτικές ερπύστριες» τους αποτελειώνουν κάθε βράδυ. Όλα έγιναν ένας «πολτοποιημένος χυλός» που οι έμποροι του θανάτου, τον αξιοποιούν «κατάλληλα». Τα πολιτικά κόμματα μοιάζουν περισσότερο σαν αποστεωμένα μαμούθ «μιας άλλης εποχής». Όπως άλλωστε και τα κράτη – τα οποία λειτουργούν σαν να είναι παραρτήματα επιχειρηματιών ή εταιρειών. Η πολιτική έχει υποταχθεί στην Οικονομία, δηλαδή «στους έχοντες» και στην ουσία παίρνουν κάποια «ψίχουλα» ως διαμεσολαβητές για να «αποκοιμίζουν» τα ακροατήρια τους με… Πομφόλυγες άνευ σημασίας ή αντικρίσματος. Εάν δεν κάνουμε ΟΛΟΙ μας «κάτι» η πορεία θα είναι προδιαγεγραμμένη, όπως συνέβη τελικά και στην Ουκρανία. ΤΟ ΘΕΜΑ Oι γλυπτοί μας “μετανάστες” και το “ορφανό” Μινωϊκό μας ψηφιδωτό, στη Βιέννη – Αφροδίτη, εμάς πότε θα μας γυρίσουν στην πατρίδα; Έχω απελπιστεί πια! Ψιθύρισε η Νίκη της Σαμοθράκης στην Αφροδίτη της Μήλου, στο μουσείο του Λούβρου, όπου βρίσκονται. ΓΙΩΡΓΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 35 ΤΟ ΘΕΜΑ Η μετανάστευσηστον Ελληνισμό είναι πτυχιούχοι και μάλιστα πολλοί από Τ ο φαινόμενο της μετανάστευσης στη νεώτερη ιστορία του Ελληνισμού, με την δικλίδα βέβαια της προσωρινότητας και της δέσμευσης για την επάνοδο στην πατρίδα, είναι μια υπόθεση που κρατάει τουλάχιστον δύο αιώνες. Από τις πρώτες δεκαετίες του 1800 και πριν το ξεκίνημα της επανάστασης του ΄21, πολλοί Έλληνες είχαν μεταναστεύσει σε Κεντροευρωπαϊκές πόλεις, αλλά και στην Αλεξάνδρεια, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Πολλοί απ’ αυτούς πρόκοψαν, και όταν γύρισαν πίσω έγιναν οι πρώτοι μας Εθνικοί ευεργέτες. Ως τέτοιοι αναφέρονται, ο Τοσίτσας, ο Ζάππας, ο Ζωσιμάς, ο Μπενάκης, ο Βαρβάκης και αρκετοί άλλοι. Η τάση αυτή για μετανάστευση επαναλήφθηκε και άλλες φορές, όπως στις αρχές του 1900 (το 1914 καταγράφτηκαν 37.000 μεταναστεύσεις), όπως και την περίοδο μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του ΄22. Οι μετανάστες του Καζαντζίδη Η περίοδος όμως, όπου η μετανάστευση κατέληξε σε πραγματική αιμορραγία για τον Ελληνισμό, ήταν η μετεμφυλιακή εποχή του ΄50 και κορυφώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του΄60, όπου οι Έλληνες μετανάστευαν σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης για λόγους ανεύρεσης εργασίας αφού η χώρα μας μαστίζονταν από την ανεργία. Το 1965 καταγράφηκαν 117.000 μεταναστεύσεις, για να κορυφωθούν την 5ετία ΄65-΄69 σε 500.000! Ήταν τότε που ο Στέλιος Καζαντζίδης τραγουδούσε το “Μανούλα θα φύγω, μην κλάψεις για μένα”. Ευτυχώς αυτή η αιμορραγία ελαττώθηκε αρκετά τη δεκαετία του ΄70, για να μηδενιστεί σχεδόν στα τέλη της. Η μετανάστευση ‘’ εγκεφάλων’’ ή αλλιώς Brain drain! Η πιο πρόσφατη περίοδος, ήταν εκείνη της δεκαετίας του 2010, αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η τελευταία αυτή μεταναστευτική περίοδος που παρουσίασε και τα πλέον παράδοξα χαρακτηριστικά, αναφέρεται ως η διαρροή 450.000 περίπου Ελλήνων πολιτών, από τους οποίους ένα ποσοστό ίσως και 60 % 36 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 αυτούς διαθέτουν και μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών. Oι ιδιότυποι μετανάστες Πέραν όμως από τα πρόσωπα που εγκατέλειπαν έστω και προσωρινά την πατρίδα, και μια άλλη μετανάστευση είχε συντελεστεί αλλά και συνεχίζονταν τόσο στην Ελληνική χερσόνησο όσο και στην Ελληνική Μικρά Ασία. Ήταν η μετανάστευση των Αγαλμάτων! Εκατοντάδες αγάλματα και άλλα γλυπτά μετανάστευσαν από τον ελλαδικό χώρο, περίπου την ίδια περίοδο, καθ΄ όλη τη διάρκεια του 1800. Μόνο που η μετανάστευση αυτή, ήταν κάπως ιδιότυπη. –Τα αγάλματα δεν έφυγαν μόνα τους, μιας και δεν μπορούσαν να περπατήσουν! Ακόμη, δεν ρωτήθηκαν αν πραγματικά ήθελαν να φύγουν! -Σίγουρα με την αποχώρησή τους δεν έγινε επίκληση της δέσμευσης για τηΝ προσωρινή τους απουσία! -Αντίθετα η μετανάστευσή τους αυτή, όπως σχεδιάστηκε και εκτελέσθηκε, ήταν εξαρχής ως, χωρίς επιστροφή! Τις περισσότερες φορές πραγματώθηκε με διπλωματικό τρόπο, και ονοματίσθηκε ως: δωρεά προς τον Βασιλέα, αγορά, μετακίνηση σε ασφαλέστερο μέρος και με άλλες αιτιολογίες. Όμως εμείς οι απόγονοι εκείνων των καλλιτεχνών που τα σμίλεψαν αλλά και εκείνων που χρηματοδότησαν τη δημιουργία τους, αδυνατούμε να δεχτούμε πως η μετανάστευσή τους αυτή, είναι χωρίς επιστροφή. Ο νόστος της επιστροφής Όσες δεκαετίες και να έχουν περάσει από τότε που με βάναυσο τρόπο βρέθηκαν μακριά μας, εμείς την απουσία τους, τη θεωρούμε προσωρινή. Πάντα διατηρούμε τις ελπίδες μας πως ως μετανάστες που είναι, όπου και να βρίσκονται, κάποια στιγμή θα βρουν την ευκαιρία, να επιστρέψουν. Αλήθεια, θα μας ήταν πολύ δύσκολο το να μπορέσουμε να απαριθμήσουμε το πού βρίσκονται και ποια ευρήματα ακριβώς! Όμως αυτό δεν θα ήταν και τόσο ακατόρθωτο αν η αποστολή αυτή ανατίθετο από την Ελληνική κυβέρνηση, σε μια ομάδα διακεκριμένων καθηγητών αρχαιολογίας. Ίσως μάλιστα η αποστολή αυτή να έπαιρνε και τη μορφή της εχέμυθης έρευνας, καθότι θα διεξάγονταν και σε στενή συνεργασία με τις πρεσβείες μας στην κάθε πρωτεύουσα. Το πλήθος των θησαυρών Βέβαια σε γενικές γραμμές, η πλειοψηφία των Ελλήνων γνωρίζει πως: -Τα “Ελγίνεια” μάρμαρα αφαιρέθηκαν από τον Παρθενώνα, και σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό μουσείο στο Λονδίνο. - Τα δύο από τα έξι λαμπρότερα αγάλματα όλου του κόσμου και όλων των εποχών, η Νίκη της Σαμοθράκης και η Αφροδίτη της Μήλου βρίσκονται στο μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι. (Τα άλλα τέσσερα είναι, ο Ερμής του Πραξιτέλη που βρίσκεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Ολυμπίας, ο Ηνίοχος των Δελφών που βρίσκεται στο μουσείο των Δελφών, το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς που ήταν τοποθετημένο στο Παρθενώνα, αλλά δεν βρέθηκε ποτέ, και το άγαλμα του Ολυμπίου Διός στην Ολυμπία το οποίο επίσης δεν βρέθηκε ποτέ). -Τους δεκάδες Κούρους και τις δεκάδες Κόρες που βρίσκονται σε πλήθος από μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής αλλά και σε ιδιωτικές συλλογές. -Τα εκατοντάδες ή και χιλιάδες άλλα αρχαιολογικά ευρήματα από ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους, όπως αμφορείς, αγαλματίδια, πρόχους θυσιών, κύπελα, κτερίσματα, κοσμήματα χρυσά ή από ορεία κρύσταλλο, ειδώλια, νομίσματα και πολλά-πολλά άλλα αντικείμενα που βρίσκονται στα παραπάνω μουσεία και ιδιωτικές συλλογές. Η μεθόδευση της αναγνώρισης Η έρευνα λοιπόν πρέπει να επεκταθεί με σαφέστατα νόμιμο και διαφανή τρόπο σε όλα τα μουσεία και τις επισκέψιμες ιδιωτικές συλλογές, από την Ευρώπη ως την Αμερική και τη μακρινή Ωκεανία. Το αποτέλεσμα της έρευνας θα πρέπει να λάβει τη μορφή ως ένα αδιάσειστο τεκμήριο πνευματικής ιδιοκτησίας του Ελληνισμού, και θα αποτελεί ένα πολύτιμο στοιχείο συμπλήρωσης των γνώσεων των φοιτητών αρχαιολογίας για τους αρχαιολογικούς μας θησαυρούς. Θα είναι ένας τόμος ‘’Ευαγγέλιου Αρχαιολογίας’’ για το τί ξενιτεμένο υπάρχει και προσωρινά μόνο απουσιάζει από τη χώρα μας. Ακόμη θα πρέπει να συμπεριληφθεί και στη μαθητική διδακτική ύλη της ιστορίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Οι Έλληνες από τα μαθητικά τους χρόνια θα πρέπει να γνωρίζουν τί ελληνικό υπάρχει σε μουσεία του εξωτερικού. Αυτό το γεγο- ΤΟ ΘΕΜΑ νός και με την κατάλληλη παρουσίαση από τους διδάσκοντες, σίγουρα θα αποτελέσει ένα ισχυρό παράγοντα ώστε οι μαθητές μας να εκτιμήσουν τη σπουδαιότητα των δημιουργημάτων αυτών. Αφού τα έχουν οι ξένοι στα μουσεία τους και δεν εκθέτουν τα δικά τους, θα πει ότι είναι μεγάλης σπουδαιότητας και αξίας. Θα αναπτυχθεί λοιπόν ένα ισχυρό κίνητρο στους μικρούς μαθητές να μάθουν κάτι παραπάνω για την ιστορία του τόπου τους, θέμα που σήμερα μάλλον πως υστερούμε στο πανελλήνιο. Οι δυνητικά επαναπατριζόμενοι Η έκθεση αυτή συνοδευόμενη από την πλήρη λίστα των ξενιτεμένων θησαυρών, θα έχει την έννοια του πρωταρχικού τεκμήριου, για να ξέρουμε επακριβώς ποιοι (θησαυροί) μας λείπουν, και πού βρίσκονται. Ίσως κάποια στιγμή η χώρα μας να βρεθεί σε θέση που να της επιτραπεί να αρχίσει να διεκδικεί την επανασύνδεσή τους με τον τόπο δημιουργίας και εναπόθεσής τους. Σιγά-σιγά και πολύ μελετημένα. Χαρακτηριστική περίπτωση επαναπατρισμού αρχαιολογικού θησαυρού αποτελεί η επιστροφή από την Αυστρία, το 2018, στο μουσείο Ηρακλείου 26 αντικειμένων της Μινωϊκής περιόδου. Τα ευρήματα αυτά είχαν φυγαδευτεί, και μάλιστα με δόλιο τρόπο κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής από το Ηράκλειο, από τον Αυστριακό στρατηγό Julius Alfred Ringel διοικητή της 5ης ορεινής Μεραρχίας της Βέρμαχτ, και έως τώρα βρισκόταν σε μουσεία της Αυστρίας. Η μοναξιά του ορφανού μινωϊκού ψηφιδωτού στη Βιέννη Ένα από τα σχετικά άγνωστα αλλά ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα βρισκόταν ως τουλάχιστον το 1986 στο αρχαιολογικό μουσείο της Βιέννης. Σε τυχαία επίσκεψή μας την άνοιξη του 1986 στη Βιέννη, προς μεγάλη μας έκπληξη, σε περίοπτη θέση και στο κέντρο μιας αίθουσας που συνέδεε δύο μεγαλύτερες αίθουσες υπήρχε ένα ψηφιδωτό τοποθετημένο στο πάτωμα του μουσείου. Το ψηφιδωτό ήταν προστατευμένο από μεταλλικές μπάρες ολόγυρα και κόκκινες υφασμάτινες ταινίες όπως συνηθίζεται σε μεγάλης αξίας εκθέματα, ώστε να μην μπορεί κανείς να το πλησιάσει και να το αγγίξει. Η λεζάντα που το συνόδευε Ένα από τα σχετικά άγνωστα αλλά ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα βρισκόταν ως τουλάχιστον το 1986 στο αρχαιολογικό μουσείο της Βιέννης. έγραφε :Ψηφιδωτό από την Κνωσσό της νήσου Κρήτης. Ήταν σε άριστη κατάσταση και το μέγεθός του ήταν λίγα τετραγωνικά μέτρα. Η έκπληξή μας ήταν τέτοια γιατί ποτέ δεν είχαμε ακούσει κάτι για αυτό το εύρημα, μα και γιατί ποτέ δεν θα περιμέναμε πως υπήρχαν Μινωϊκά ευρήματα και μάλιστα τέτοιου μεγέθους στην Αυστρία. Στην αναπάντεχη συνάντησή μας αυτή, σκεφθήκαμε πως θα του ταίριαζε η ονομασία ‘’το ορφανό ψηφιδωτό’’ μιας και το συνόδευε η απόλυτη μοναξιά του, αλλά και το ίδιο φανταστήκαμε πως θα ένιωθε αταίριαστο με τα άλλα εκθέματα γύρω του, που ήταν άσχετα με αυτό! Η εντολή προς τον ‘Ελληνα πρέσβη Το εύρημα αυτό πέραν της ανεκτίμητης αρχαιολογικής του αξίας εκτιμούμε πως έχει και συμβολική αξία και ειδικότερα για το νησί της Κρήτης, μιας και είναι τμήμα της Κρητικής γης και μάλιστα ηλικίας 3,8 χιλιάδων χρόνων! Από τα αρχαιότερα του Ελλαδικού χώρου. Για το λόγο αυτό, και σαν πρώτη κίνηση θα πρέπει να οργανωθεί η επιχείρηση εντοπισμού του. Εφόσον αυτή καταλήξει επιτυχώς, γιατί δεν γνωρίζουμε εάν ευρίσκεται ακόμη σε αυτό το χώρο ή κάπου αλλού, το θέμα θα πρέπει να τύχει ιδιαίτερης δημοσιότητας. Ακόμη θα πρέπει να αποκτήσει πολύ μεγάλη προβολή σαν ένα αρχαιολογικό εύρημα τεράστιας αξίας που δεν είναι όμως τόσο γνωστό όσο τα “ελγίνεια” μάρμαρα. Σίγουρα θα μπορέσει να εκδραματιστεί η εύρεσή του και να διερευνηθεί ο τρόπος που αυτό αποσπάσθηκε από τη γη που το έκρυβε στην Κνωσσό και μεταφέρθηκε στη Βιέννη. Με κατάλληλες ενέργειες και με επικοινωνιακές τακτικές, το θέμα θα μπορούσε να πάρει διεθνή δημοσιότητα πολύ μεγαλύτερη από εκείνης της επιστροφής των “ελγίνειων” μαρμάρων που έχει γίνει πια μια κοινότοπη υπόθεση διεκδίκησης και που μάλιστα δεν έχει παρουσιάσει καμία πρόοδο. Χαράζοντας, λοιπόν, έναν οδικό χάρτη της αποκάλυψης του θέματος, ας λάβει, σαν μια πρώτη κίνηση, εντολή από τον Υπουργό των εξωτερικών ο Έλληνας πρέσβης στην Βιέννη, και με τη συνδρομή του μορφωτικού ακολούθου ή κάποιου Έλληνα αρχαιολόγου ειδικού της Μινωϊκής περιόδου, να κάνει μια πρώτη αυτοψία στο μουσείο. Σε περίπτωση δε, θετικής έκβασης τα επόμενα, εναπόκεινται πλέον στην ευαισθησία αλλά και στην αποτελεσματικότητα σε ειδικά θέματα, που θα πρέπει βέβαια να αποδειχτεί, του Έλληνα Πρωθυπουργού! • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 37 ΙΔΕΕΣ Η Μοίρα, η Τύχη, η Θέληση: Δυνάστες ή ελευθερωτές; ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ 38 Αναζητώντας εκείνα τα στοιχεία που καθορίζουν τον άνθρωπο και ως ένα βαθμό προδιαγράφουν την πορεία του ως πολυδιάστατης ύπαρξης – εύκολα ή δύσκολα – θα καταλήγαμε στα εξής τρία, χωρίς αυτό να συνιστά κάτι το αδιαπραγμάτευτο: Η Μοίρα!... η Τύχη… και η Θέληση! •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΙΔΕΕΣ Η σειρά κατάταξής τους δεν είναι κατ’ ανάγκην αξιολογική, αφού ο καθένας ανάλογα με τις εμπειρίες, τα βιώματα, τη βιοθεωρία του και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις θα μπορούσε να αλλάξει τη σειρά τους ή ακόμη – ακόμη και να προσθέσει ή να αφαιρέσει κάποιο από αυτά. Εξάλλου οι αξιολογήσεις αυτές έχουν πάντα υποκειμενικό χαρακτήρα. Εκείνο που προέχει είναι η παράθεση επιχειρημάτων για το «πώς» τα στοιχεία αυτά συνιστούν το αναγκαίο πλαίσιο ζωής του ανθρώπου. Η Μοίρα «Εκάστω μοίραν έθηκαν αθάνατοι θνητοίσι επί ζείδωρον άρουραν» (Όμηρος) Ο Όμηρος ρητά δηλώνει πως οι θεοί ορίζουν τη μοίρα του κάθε ανθρώπου κι από αυτήν κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Η μοίρα ως έννοια κατάγεται από το ρήμα *μείρομαι που σημαίνει γίνομαι μέτοχος, λαμβάνω μερίδιο, μετέχω στην κλήρωση. Σημασιολογικά συγγενή με την μοίρα είναι το πεπρωμένο, το ριζικό, το γραφτό, το κάρμα, το κισμέτ, η ειμαρμένη. Το πεπρωμένο ακολουθεί ως επιγέννημα τη μοίρα και επιβλέπει την αυστηρή εφαρμογή των επιταγών της. Μοίρα, δηλαδή, και πεπρωμένο συμπλέουν χωρίς να ταυτίζονται και είναι άτεγκτα και τα δύο προς θεούς και ανθρώπους. Σύμφωνα και με τον Ηρόδοτο: «Την πεπρωμένην μοίραν αδύνατά εστί αποφυγέειν και θεώ» (Α, 91). Η Μοίρα και το Πεπρωμένο ως δίδυμες και συμπλέουσες δυνάμεις ανευρίσκονται ως αντίληψη σε όλους τους λαούς και διαχρονικά. Αυτή η διαχρονική και οικουμενική αποδοχή τους αναβλύζει από την άκριτη πίστη του ανθρώπου σε υπερφυσικές – θεϊκές δυνάμεις που συνυφαίνουν την κοσμική τάξη του σύμπαντος. Και όσο αυτή η κοσμική τάξη είναι αφανής και άγνωστη τόσο τροφοδοτεί το πνεύμα και την ψυχή του ανθρώπου με απορίες, φοβίες και αγωνία για την επιβίωσή του. Στα πλήθος και στην ένταση αυτών των συναισθημάτων συντείνει τα μέγιστα και η οδυνηρή συνειδητοποίηση από μέρους του ανθρώπου της περατότητας – θνητότητάς του. Το εγγενές αίσθημα αδυναμίας του φθαρτού ανθρώπου απέναντι στις συμπαντικές δυνάμεις δρα πολλαπλασιαστικά στην αποδοχή και υποταγή σε αυτές. Πολλές φορές αισθάνεται ότι αποτελεί ένα άβουλο όργανο και τραγικό θύμα των επιταγών της μοίρας, αφού ούτε τη γνωρίζει και ούτε μπορεί να την αποφύγει. Κι αν υποψιαστεί και πιστέψει πως μπορεί να την αλλάξει ή να την αποφύγει, τότε ίσως μπορεί και να την προκαλέσει ή επισπεύσει με τις πράξεις του. Τα πάθη του Οιδίποδα είναι η χαρακτηριστικότερη περίπτωση. «Αν είσαι εκείνος, να ξέρεις ότι είσαι δύσμοιρος/ από γεννησιμιού…/ Αλίμονο, όλα εκπληρώθηκαν λοιπόν…» Οι αρχαίοι Έλληνες θεοποίησαν την Μοίρα, ενώ ο Ησίοδος την τριχοτόμησε με τις τρεις επί μέρους μοίρες που αντιστοιχούσαν στα αντίστοιχα χρονικά επίπεδα της βιολογικής ανθρώπινης ζωής: Κλωθώ, Λάχεσις, Άτροπος. Οι φιλόσοφοι με πολλές διαφοροποιήσεις ταύτισαν την Μοίρα με μία κοσμική νομοτέλεια σύμφωνα με την οποία όλα γίνονται «κατά το χρεών» (αναγκαιότητα). Οι Στωϊκοί αποδέχτηκαν αβασάνιστα τη δύναμη της Μοίρας και κήρυξαν την «μοιρολατρία» ως μία στάση ζωής που στοχεύει στην πραγμάτωση της Ευτυχίας μέσα από την απραξία και την απάθεια (Fatalismus). Στην σύγχρονη, όμως, φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη η παραπάνω στάση δεν γίνεται αποδεκτή γιατί αφυδατώνει την προ- σωπική ελευθερία του ατόμου, καταργεί την ανθρώπινη βούληση, απαξιώνει την ευθύνη και την τέλεση του καθήκοντος και τελικά εκκολάπτει την δουλοφροσύνη και την παραίτηση ως στάση ζωής. Η Τύχη «Δυσπαρακολούθητόν τι πράγμ’ εστίν η τύχη» Η Τύχη, δεύτερον τη τάξει προσδιοριστικό στοιχείο της ανθρώπινης ζωής, δεν παρουσιάζει μόνον προβλήματα εννοιολογικής προσέγγισης (από το ρήμα *τυγχάνω) αλλά και παρακολούθησής της, όπως τονίζει ο Μένανδρος. Αν, δηλαδή, η Μοίρα μας είναι προδιαγεγραμμένη, η Τύχη είναι απρογραμμάτιστη. Το ευμετάβλητον της Τύχης την κατέστησε αναξιόπιστη στους αρχαίους και γι’ αυτό δεν επηρέασε έντονα τη στάση τους απέναντι σε αυτή, όπως η Μοίρα. Η θεοποίηση της Τύχης αποσκοπούσε στην πρόκληση της εύνοιάς της γιατί ο αβέβαιος χαρακτήρας, ο αιφνιδιασμός και ο αλλοπρόσαλλος χαρακτήρας της την καθιστούσαν επικίνδυνη και απρόβλεπτη. Σήμερα η Τύχη, όπως και παλιά λειτουργεί ως ένας ευδιάκριτος μεσολαβητής μεταξύ της ανθρώπινης ευθύνης και της θέλησης των θεών – Μοίρας – Συμπαντικής τάξης. Η συγκυριαρχία της Μοίρας και της Τύχης εξουσιάζει δεσποτικά τον ανθρώπινο βίο κι άλλοτε διαμορφώνει μία πεσιμιστική στάση ζωής κι άλλοτε ενεργοποιεί τις εσωτερικές μας αντιδράσεις. Η φράση «ήταν τυχερό που συνέβη» παραπέμπει στην αποδοχή του νόμου των πιθανοτήτων και της τυχαιότητας. Πολλοί προσεγγίζοντας την τύχη και το ασαφές κι ευμετάβλητο κέλυφός της, άλλοι την ερμηνεύουν ως μία κατάσταση που έχει «υπόσταση και αυθυπαρξία» κι άλλοι τη θεωρούν ως ένα αποτύπωμα μιας φανταστικής σύλληψης του ανθρώπινου πνεύματος. Έτσι με σκεπτικισμό παρακολουθούμε το εκκρεμές της τύχης (θεοποίηση - απόρριψη). Όσο κι αν κυριαρχεί ο ορθολογισμός και ο νόμος της αιτιοκρατίας, οι επιστήμονες και οι απλοί άνθρωποι διαβλέπουν μία τυχαιότητα και απροσδιοριστία στη λειτουργία του σύμπαντος, εξ ου και η «αρχή της απροσδιοριστίας» του Χάϊζενμπεργκ. Με την τύχη έχει συνδεθεί η ευημερία, η επιτυχία και η ευδαιμονία του ανθρώπου. Για πολλούς η τύχη είναι δημιούργημα του ανθρώπου και όχι το αντίθετο. Η τύχη για να προσφέρει χρειάζεται και την ανθρώπινη αρετή, δράση και τόλμη. Η τύχη γενικά βοηθά τους τολμηρούς. Οι τυχάρπαστοι και τυχαίοι, όμως, άνθρωποι αφήνονται στις μεταλλάξεις της και παθητικοποιούνται. Καθίστανται άνευρα υποκείμενα μιας ζωής χωρίς νόημα και προοπτικές. Την αυτοαιχμαλωσία στην Τύχη την περιέγραψε με εμφαντικό τρόπο ο Καβάφης • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 39 ΙΔΕΕΣ Η θέληση είναι μία συνειδητή επιλογή και όχι κάτι γονιδιακό. Ενυπάρχει στο γενεαλογικό υλικό κάθε ανθρώπου κι εξαρτάται από αυτόν πότε θα το ενεργοποιήσει και για ποιο στόχο: «Να είσαι αφεντικό της θέλησής σου και ο δούλος της συνείδησής σου». στο ποίημά του «Τρώες». «Είν’ οι προσπάθειές μας / σαν των Τρώων./ Θαρρούμε πως με / απόφαση και τόλμη / θ’ αλλάξουμε της τύχης / την καταφορά, / κι έξω στεκόμεθα ν’ / αγωνισθούμε…/ Όμως η πτώσις μας είναι / βεβαία» Η Θέληση «Η δύναμή σου πέλαγο κι η θέλησή μου βράχος» (Σολωμός) Αν η Μοίρα και η Τύχη συνιστούν στοιχεία – δυνάμεις εξωανθρώπινες, απρόβλεπτες και φυσικές αναγκαιότητες, η θέληση χαρακτηρίζει μόνον τον άνθρωπο. Η θέληση είναι μία συνειδητή επιλογή και όχι κάτι γονιδιακό. Ενυπάρχει στο γενεαλογικό υλικό κάθε ανθρώπου κι εξαρτάται από αυτόν πότε θα το ενεργοποιήσει και για ποιο στόχο: «Να είσαι αφεντικό της θέλησής σου και ο δούλος της συνείδησής σου». Η θέληση ως προσωπική αρετή και αξία διασώζει και προβάλλει την μοναδικότητα του ανθρώπου καθώς διαφυλάσσει και καλλιεργεί όλα εκείνα τα θετικά και δημιουργικά στοιχεία που πλέκουν τον ιστό μιας υγιούς προσωπικότητας. Προσδίδει νόημα και περιεχόμενο στη ζωή του υποκειμένου και διευκολύνει τόσο στον ορισμό των στόχων όσο και του τρόπου πραγμάτωσής τους. Δημιουργεί ελεύθερες συνειδήσεις και τροφοδοτεί το αίσθημα της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης. Σε όλα αυτά μπορεί να προστεθεί και η αυτογνωσία που αποκτά το άτομο, στοιχείο που λειαίνει το έδαφος για τις σχέσεις και επικοινωνία με τους συνανθρώπους μας. Κύριος εκπρόσωπος της φιλοσοφίας της Θέλησης ο Νίτσε που τη συνέδεσε με τη Δύναμη στο έργο του «Θέληση για δύναμη». Σε αυτό του το έργο αναδεικνύει τη δύναμη της θέλησης και το ρόλο της στην αποδόμηση των παλιών αντιλήψεων για την ηθική και τα κίβδηλα είδωλα («Το λυκόφως των ειδώλων»). Σχετικά γράφει για τη σχέση Θέλησης και Δύναμης, που είναι και το κομβικό σημείο μιας νέας αντίληψης για τη ζωή και την επικοινωνία μετά τον «θάνατο των θεών»: «Δεν υπάρχει τίποτα στη ζωή που να έχει αξία εκτός από το 40 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 βαθμό δύναμης, δεδομένου ότι η ίδια η ζωή είναι η θέληση για δύναμη». Ωστόσο η δύναμη της θέλησης μπορεί να καταστεί επικίνδυνη στο βαθμό που δεν γνωρίζει να ισορροπεί ανάμεσα στην Λογική και το Συναίσθημα. Διαφορετικά καθίσταται στείρα αν τροφοδοτείται μόνο από το πνευματικό στοιχείο χωρίς το αναγκαίο συναισθηματικό και ψυχικό φορτίο. Από την άλλη πλευρά αν η θέληση με τη σύμπραξη της δύναμης δεν τιθασευτεί μπορεί να τροφοδοτήσει τον αντικοινωνικό ναρκισσισμό και να προκαλέσει τερατογενέσεις. Όσο η θέληση μπορεί να ανοίξει δρόμους άλλο τόσο μπορεί με την αλόγιστη δύναμη να πληγώσει το υποκείμενο και να ματώσει την κοινωνία. Επιμύθιον Μπροστά, λοιπόν, στα κυκλώπεια τείχη της Μοίρας και της Τύχης ο άνθρωπος μπορεί και πρέπει να σταθεί με σεβασμό, μετριοφροσύνη αλλά και ψυχραιμία. Δεν είναι υποχρεωτικά ένα αμελητέο παίγνιο εξωγενών δυνάμεων του ακατάλυτου σύμπαντος. Η θέληση μπορεί να μάς βοηθήσει να σταθούμε όρθιοι, να κάνουμε τις υπερβάσεις και να γίνουμε εμείς οι δημιουργοί της ζωής μας και οι πλάστες μιας άλλης κοινωνίας. Στον προτρεπτικό και διδακτικό λόγο του Φρανκ Αουτλώ «Πρόσεχε τις σκέψεις σου, γίνονται λόγια. Πρόσεχε τα λόγια σου, γίνονται πράξεις. Πρόσεχε τις πράξεις σου, γίνονται συνήθειες. Πρόσεχε τις συνήθειές σου, γίνονται χαρακτήρας. Πρόσεχε το χαρακτήρα σου, γιατί γίνεται η μοίρα σου» θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε ένα άλλο πιο αισιόδοξο σάλπισμα δύναμη και θέλησης από τον Παλαμά. «Κι ο άνθρωπος ο / βαριομοίρης / να! υψωμένος νικητής / σε μια γη πλατιά, / προφήτης / μιας πλατύτερης ψυχής». ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ Ο χαράκτης Α. Τάσσος και «Η Διάπλασις των Παίδων» ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ Η τελευταία περίοδος έκδοσης του ιστορικού παιδικού περιοδικού «Η Διάπλασις των Παίδων» παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Ξεκίνησε στις 28 Δεκεμβρίου 1956 και συνεχίστηκε ώς τα τέλη του 1969. Διευθυντής του, όλα αυτά τα χρόνια, ήταν ο δημοσιογράφος Κώστας Ε. Παράσχος (1912-2000). • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 41 ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ Σ τις σελίδες του δημοσιεύτηκαν αξιόλογα κείμενα. Προέρχονταν, κατά κύριο λόγο, από μικρές και μικρούς αναγνώστες του. Ορισμένοι, διακρίθηκαν τα επόμενα χρόνια σε διάφορους τομείς δραστηριότητας. Δεν απουσίαζαν, ωστόσο, οι συνεργασίες καταξιωμένων πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Μία τέτοια συνεργασία θα με απασχολήσει στη συνέχεια. Στο τεύχος 17 της «Διαπλάσεως των Παίδων», που κυκλοφόρησε το Σάββατο 23 Μαρτίου 1963, δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή τέμπερα. Παρουσίαζε ένα νεαρό κλέφτη, κάτω από ένα δένδρο, να κάθεται σταυροπόδι πάνω σε μια πέτρα και να παίζει τον ταμπουρά του. Τα χαρακτηριστικά του ήταν αδρά. Είχε περιποιημένο μουστάκι, αραιά γένια και μακριά μαλλιά. Έδειχνε, καθώς ακουμπούσε με τα δάκτυλά του τις χορδές του ταμπουρά, να ατενίζει το μέλλον με αισιοδοξία. Από τον κόκκινο σκούφο που φορούσε, ξεδιπλωνόταν μια μεγάλη, επίσης κόκκινη, φούντα. Το ολόλευκο, φαρδύ πουκάμισο που φορούσε, τονιζόταν περισσότερο με το γαλάζιο, πλούσια κεντημένο, γιλέκο. Στην, επίσης ολόλευκη φουστανέλα του, διακρίνονταν οι πτυχώσεις. Οι κάλτσες του ήταν λευκές και οι καλτσοδέτες μαύρου χρώματος. Στις μύτες των κόκκινων τσαρουχιών του κατέληγαν μαύρες φούντες. Στα κλαδιά του δένδρου, καθώς είχε μπει πλέον η άνοιξη, είχαν αρχίσει να ξεπροβάλλουν πράσινα φύλλα. Από ένα κλαδί κρεμόταν το γιαταγάνι του νεαρού κλέφτη. Στη λαβή του, είχαν δεθεί κόκκινα κρόσσια, με μικρές φούντες στις άκρες τους. Στο χώμα, μπροστά και τριγύρω του, φύτρωναν λίγα χόρτα. Στην κάτω δεξιά γωνία του τεύχους ήταν τυπωμένοι οι στίχοι του Ρήγα: «Καλύτερα μιας ώρας ελεύτερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή.» Στο κάτω μέρος της σελίδας 547 του τεύχους, μέσα σε πλαίσιο, υπήρχε η επισήμανση: «Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ ΜΑΣ. Είναι του γνωστού χαράκτη Τάσσου.» Οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες εξασφαλίστηκε η συνεργασία, εύκολα γίνονται αντιληπτές. Στις αρχές του 1963, καθώς πλησίαζε η επέτειος της 25ης Μαρτίου, ο διευθυντής του περιοδικού θέλησε να την τιμήσει με τον καλύτερο τρόπο. Ήλθε σε επικοινωνία, όπως όλα δείχνουν, με τον διακεκριμένο χαράκτη Τάσσο (καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Αναστάσιου Αλεβίζου, 1914-1985), ζητώντας του να επιμεληθεί το εξώφυλλο του τεύχους. Εκείνος, ανταποκρίθηκε με προθυμία, δίνοντας μία τέμπερα. Η συμβολή του, όσο γνωρίζω, δεν είναι γνωστή στην εργογραφία του. Η 25η Μαρτίου 1821 ως θέμα τον είχε απασχολήσει και στο παρελθόν. Αξίζει να σημειωθεί, μάλιστα, πως την ίδια ημερομηνία είχε γεννηθεί το 1914 στη χωριό Λευκοχώρα Μεσσηνίας. Η ενασχόλησή του με την περίοδο του 1821 είχε ξεκινήσει στα χρόνια της Κατοχής. Τότε που ο αγώνας των ενόπλων των βουνών, οι οποίοι συμμετείχαν στην Αντίσταση, είχε παραλληλιστεί με τον αντίστοιχο των κλεφτών και των αρματολών στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Στα παράνομα έντυπα της εποχής, όλων των πολιτικών αποχρώσεων, επισημαινόταν συχνά η αντιστοιχία. Υπάρχουν και αρκετές ξυλογραφίες, κυρίως από την πλευρά της Αριστεράς, που κινούνται στο παραπάνω πλαίσιο. Χαρακτηριστικότερη, είναι εκείνη της ζωγράφου-χαράκτριας Λουκίας Μαγγιώρου (1914-2008), μετέπειτα συζύγου του Τάσσου. Τιτλοφορείται: «Χαίρε ω Χαίρε Λευτεριά». Δημοσιεύτηκε σε λεύκωμα, που κυκλοφόρησε με την ευκαιρία της 25ης Μαρτίου, με τον τίτλο: «Για τη Χιλιάκριβη τη Λευτεριά» (Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός «Ο Ρήγας», 1945). Η τέμπερα, που δημοσίευσε ο Τάσσος το 1963 στη «Διάπλαση των Παίδων», παρουσίαζε αρκετά κοινά σημεία με μία ασπρόμαυρη ξυλογραφία του σε όρθιο ξύλο, διαστάσεων 15χ12 εκ., του έτους 1951. Είχε τον τίτλο: «25η Μαρτίου». Και σε εκείνη εμφανιζόταν ένας νεαρός κλέφτης να παίζει τον ταμπουρά του, καθισμένος σταυροπόδι πάνω σε μια πέτρα. Το γιαταγάνι του, ωστόσο, βρισκόταν καταγής, ενώ πίσω του, στο βάθος, διαγράφονταν σύννεφα και στον ουρανό πετούσε μικρό σμήνος πουλιών. Η συγκεκριμένη ξυλογραφία περιλαμβάνεται στον τόμο: «Α. Στο τεύχος 17 της «Διαπλάσεως των Παίδων», που κυκλοφόρησε το Σάββατο 23 Μαρτίου 1963, δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή τέμπερα. Παρουσίαζε ένα νεαρό κλέφτη, κάτω από ένα δένδρο, να κάθεται σταυροπόδι πάνω σε μια πέτρα και να παίζει τον ταμπουρά του. 42 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ Τάσσος, Χαρακτική Μεταξύ των ξυλογρα1932-1985», επιμέλεια φιών, υπήρχε μία, διαστάκειμένων Ειρήνη Οράτη – σεων 22χ16 εκ., που είχε Δημήτρης Παυλόπουλος ορισμένα κοινά σημεία (Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος με τη δημοσιευόμενη της «Μέλισσα», 1998). «Διαπλάσεως των ΠαίΔύο χρόνια μετά, δων». εμπνευσμένος από τον Πιο συγκεκριμένα, παπρώτο στίχο του επιγράμρουσίαζε ένα Ψαριανό, με ματος «Η καταστροφή των τη χαρακτηριστική νησιωΨαρών» του Διονυσίου τική φορεσιά. Έπαιζε θλιμΣολωμού, τύπωσε με δικά μένος τον ταμπουρά του, του έξοδα το λεύκωμα: καθισμένος σταυροπόδι «ή Ελευθερία ή Θάνατος. πάνω σε μια πέτρα, σε ένα Στων Ψαρών την ολόύψωμα. Σε ρόλο αοιδού, μαυρη ράχη». Πρόλογος διεκτραγωδούσε τα βάκαι μετάφραση των κει- Αριστερά:...παρουσίαζε ένα Ψαριανό, με τη χαρακτηριστική νησιωτική φορε- σανα των συμπατριωτών μένων Νίκου Σβορώνου. σιά. Έπαιζε θλιμμένος τον ταμπουρά του, καθισμένος σταυροπόδι πάνω σε μια του. Πίσω του διακρινό16 ξυλογραφίες Α. Τάσ- πέτρα, σε ένα ύψωμα. Δεξιά: Υπάρχουν και αρκετές ξυλογραφίες, κυρίως από ταν το έρημο τοπίο του σου (Αθήνα. Έκδοση Α. νησιού του, ύστερα από την πλευρά της Αριστεράς, που κινούνται στο παραπάνω πλαίσιο. Τάσσου, 1953, β΄ έκδοση, την καταστροφή κι τη λεηΑθήνα, Ίκαρος, 1971). λασία του από τους ΤούρΤο λεύκωμα είχε ως θέμα του την καταστροφή των Ψαρών από κους. Ξεχώριζε ο ορεινός όγκος, στην κορυφή του οποίου φαιτους άνδρες του οθωμανικού στόλου, στα τέλη Ιουνίου του 1824. νόταν το κάστρο του. Η θάλασσα φαινόταν κυματώδης. Στο άνω Ο πρόλογος ήταν γραμμένος τον Ιανουάριο του 1953 από τον μέρος της ξυλογραφίας γραφόταν: «κι’ εσείς πουλιά οπού περνάτε ιστορικό Νίκο Γ. Σβορώνο που ζούσε στο Παρίσι. Δημοσιεύονταν πιο κάτω να το πείτε». Και στο κάτω: «πως τ’ άρματα της λεβεντιάς επίσης, σε μετάφραση του ίδιου, δύο επιστολές του Γάλλου προ- αστράφτουν και βροντούνε.» ξένου στη Σμύρνη P. David προς τον Γάλλο φιλέλληνα, συγγραφέα Το εξώφυλλο της «Διαπλάσεως των Παίδων» της 23ης Μαρτίου και διπλωμάτη François René de Chateaubriand. Το εξώφυλλό του 1963 με την τέμπερα του Τάσσου, σύμφωνα με μαρτυρίες της εποήταν έγχρωμο και περιλάμβανε δεκαέξι ολοσέλιδες μονόχρωμες χής, προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στους μικρούς αναγνώστες της. ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο. Το λεύκωμα, τυπώθηκε σε πεντακό- Αποτελούσε γι’ αυτούς το καλύτερο δώρο, δυο μέρες πριν από τον σια αριθμημένα αντίτυπα, σε βαρύ ελληνικό χαρτί κρεμ διακοσίων γιορτασμό της επετείου της 25ης Μαρτίου 1821. Θεωρείται από γραμμαρίων της Αθηναϊκής Χαρτοποιίας, και βιβλιοδετήθηκε στο τα ωραιότερα εξώφυλλα του παιδικού περιοδικού στη μακρόχρονη Εργοστάσιο Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη – ΕΛΚΑ τον Μάρτιο του διαδρομή του. 1953. Επιλογές Ευτυχώς που οι άνθρωποι λησμονούν. Ο άνθρωπος ακολουθεί τη στενωπό της ιστορίας του, μέσα στην απέραντη μοναξιά της φύσεως. Που ξεκίνησε και πάει από αυτή τη στενωπό; Ο ίδιος δεν το γνωρίζει. Τη διανοίγει ανάμεσα από ερήμους ή από τροπική βλάστηση· κάτω από αιθρίες ή σκοτεινούς ουρανούς. Ο χρόνος καταπόδι του σβήνει τα ίχνη της στενωπού και ο οδηγητικός ορίζοντας διαγράφεται ασαφής. Καμιά βεβαιότητα στην ιστορία, ενώ η φύση ακμάζει βέβαιη εις το διηνεκές. Κάποια μέρα ο φυσικός χρόνος σαρώνει τη στενωπό ολοτελώς. Τα σπίτια σαν γκρεμίζονται, παλαιά πλέον, ο κόσμος εξακολουθεί να μένει ολοκαίνουργιος, μια σπιθαμή επάνω από τα ερείπια· ώσπου να τα περικαλύψει και τα τελευταία η παρθένα βλάστηση, αφανίζοντας κάθε ιστορική μνήμη. Από την οπτική της φύσεως η παρεμβολή της ιστορίας είναι μια ασχημία. Επειδή οτιδήποτε ωραίο έγινε επληρώθηκε με τόσο αίμα, που αμαυρώνει τη λάμψη του. Ευτυχώς που οι άνθρωποι λησμονούν. Αν ήταν να διατηρούνται οι πικρές μνήμες όλων των γενεών, η απελπισία θα ήταν μόνιμο ψυχικό καθεστώς. Από την οπτική της ιστορίας η επιβολή της φύσεως είναι μια ωραιότης. Η φύση είναι που κάθε φορά αποκαθαρίζει το άγος το ανθρώπινο και σαρώνει την ιστορική κόπρο, και επαναφέρει τον ρυθμό και την τάξη… Χρήστος Μαλεβίτσης, Τα μήλα των Εσπερίδων. Τομές στη συνείδηση της εποχής μας. Εκδόσεις Αρμός. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 43 ΕΚ ΝΕΟΥ Ευαγγελισμός του 1956 ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ 44 Ο νόμος αυτού τού τόπου επαναλαμβάνεται: οι μέρες πάλι είναι δύσκολες για την Ελλάδα. Πότε δεν ήταν δύσκολες για την Ελλάδα; Πρέπει πάλι να συσπειρωθούμε στον εαυτό μας, στην παράδοσή μας, να πάρουμε δύναμη και ελπίδα. Για να πάρουμε δύναμη και ελπίδα ανοίγουμε τη Βίβλο του ’21. Εννοώ το στρατηγό Μακρυγιάννη. •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΕΚ ΝΕΟΥ Α ς ανεβούμε μαζί του στην πολιορκημένη Ακρόπολη. Είναι εκεί (Κεφάλαιο Ένατο των Απομνημονευμάτων) απ’ τις πιο ωραίες σελίδες. Κι έχουν κι αυτήν την άλλη ζεστασιά: οι μικρές, οι μεγάλες, οι κρίσιμες, οι φωτεινές και οι σκοτεινές ώρες των ανθρώπων περνούν κάτω απ’ την απαθή λάμψη του μεγαλείου που, δεμένο με το μάρμαρο, εποπτεύει σιωπηλά την κίνηση της Μοίρας. Εποπτεύει την κίνηση του διαβατικού, ξέροντας πως αυτό, το Μεγαλείο, θα μείνει πάντα τελευταίο και αιώνιο, πάνω απ’ τις καταστροφές και απ’ τους θανάτους και απ’ τα ερείπια. Θα μείνει πάντα έκφραση του πνεύματος και της Ελλάδας. Ο Μακρυγιάννης βρίσκεται με τον Γκούρα στην πολιορκημένη Ακρόπολη. Ο Γκούρας είναι ο φρούραρχος του Κάστρου. Οι μέρες είναι δύσκολες για τους Έλληνες. Ο Γκούρας βασανίζεται απ’ τις τύψεις γιατί σκότωσε τον Οδυσσέα. “Αδελφέ – του λέει ο Μακρυγιάννης – δεν έπρεπε να γίνει αυτό εις τον ευεργέτη σου και να ’ρθει από σένα . Τώρα έγινε. Θυμήσου πόσα σου είπα εις την Ανόργιανη· ότι θα μας βάλουν να σκοτώνωμεν ο ένας τον άλλον. Τότε μ’ άκουσες, δεν το ’καμες· ύστερα έγινε. Τώρα όμως να γνωρίσεις τους φίλους σου και τους απατεώνες. Δεν πλουταίνει ο άνθρωπος με χρήματα μοναχά, πλουταίνει κι απ’ τα καλά του έργα”. Δάκρυσαν τα μάτια του, τού καημένου. “Καταγίνομαι να φκιάσω τη διαθήκη μου – αποκρίθη – και θα κάμω σκολειά και άλλα καλά δια την πατρίδα”. Φιλιθήκαμεν κι ορκιστήκαμεν να είμαστε εις το εξής καλύτερα από τα πρώτα. Το ’μαθαν η γυναίκα του, οι συγγενείς του, εχάρηκαν. Πήγα κι εγώ, τους είδα εις τον Ναόν. Μείναμεν σύμφωνοι το βράδυ να ’ρθούνε να φάμε εις το πόστο μου ψωμί. Ήρθε το βράδυ. Τότε έκατζε ο Γκούρας και οι άλλοι και φάγαμεν ψωμί· τραγουδήσαμεν κι εγλεντήσαμεν. Με περικάλεσε ο Γκούρας κι ο Παπακώστας να τραγουδήσω· ότ’ είχαμεν τόσον καιρόν οπού δεν είχαμεν τραγουδήσει – τόσον καιρόν οπού μας έβαλον οι ’διοτελείς και γγιχτήκαμεν δια να κάνουν τους κακούς τους σκοπούς. Τραγουδούσα καλά. Τότε λέω ένα τραγούδι: Ὁ ήλιος ἐβασίλεψε, Ἕλληνά μου, βασίλεψε καὶ τὸ φεγγάρι ἐχάθη κι ὁ καθαρὸς Αὐγερινὸς ποὺ πάει κοντὰ στὴν Πούλια, τὰ τέσσερα κουβέντιαζαν καὶ κρυφοκουβεντιάζουν. Ο μαύρος ο Γκούρας αναστέναξε και μου λέγει "Αδελφέ Μακρυγιάννη, σε καλό να το κάμει ο Θεός· άλλη φορά δεν τραγούδησες τόσο παραπονεμένα. Αυτό το τραγούδι σε καλό να μας βγει. -Είχα κέφι, του είπα, οπού δεν τραγουδήσαμεν τόσον καιρόν". Άρχισε ο πόλεμος κι άναψε ο ντουφεκισμός πολύ. Πήρα τους ανθρώπους μου, πήγα εκεί, καθώς ήμουν διορισμένος· και στάθηκα κάμποσο και πολεμήσαμεν. Ήφερα απόξω γύρα τα πόστα. Πήγα εις το κονάκι μου ό,τι έπαιρνε να βασιλέψη το φεγγάρι. Έρχονται, μου λένε: "Τρέξε, σκοτώθη ο Γκούρας εις το πόστο του. Έριξε αναντίον των Τούρκων απάνου εις την φωτιάν τον βάρεσαν εις τον αμήλιγγα και δεν μίλησε τελείως". Πήγα, τον πήραμεν εις τον ώμο και τον βάλαμε σ’ ένα μπουντρούμι. Τον συγύρισε η φαμελιά του και τον χώσαμεν”. Οι άνθρωποι. Τα πάθη τους. Ο ναός. Ο ναός είναι το Ερεχθείο όπου έμενε η φαμίλια του Γκούρα. Τα πάθη, οι άνθρωπο – το τι είχαν ο ένας με τον άλλον, το τι τους βασάνιζε, το τι τους δαιμόνιζε. Πόσο είναι τώρα όλα μακρινά! Όμως πάνω σ’ αυτά τα ανθρώπινα ίχνη που τα ’σβησε ο καιρός, τι μήνυμα ελπίδας που είναι οι ασάλευτοι βράχοι, αυτές οι τραυματισμένες κολόνες, αυτή η σιωπή, η σιγουριά του μεγαλείου! Μα αυτό είναι Ελλάδα! Η σιγουριά που έρχεται απ’ τα ερείπια και το μεγαλείο της. Οι Αθηναίοι θα ’πρεπε ν’ ανεβαίνουν, μάλιστα αυτές τις δύσκολες μέρες, όσο πιο πολύ γίνεται, στην Ακρόπολη. Θα ’πρεπε ν’ ανεβάζουμε, όσο πιο πολύ γίνεται, τα παιδιά μας. Να τ’ ανεβάζουμε κει πάνω, να τα καθίζουμε στα γόνατά μας, και να τους λέμε, και να τους ξαναλέμε, το παραμύθι της Ακρόπολης. Όχι κείνα τα παγερά τα μαθήματα Εγκυκλοπαιδείας για κτίσματα και για πέτρες και για ρυθμούς. Μα να τους λέμε ιστορίες των ανθρώπων – των δικών μας και των κατακτητών μας, – ιστορίες των εποχών που πέρασαν κάτω απ’ τη σκιά των μνημείων. Να τους λέμε τα πάθη, και τις έχθρητες, και τις αδυναμίες, να τους λέμε για τη φωτιά, και για το μαχαίρι που κάθε φορά θέλησε να τα αφανίσει όλα, να τινάξει στον αγέρα την Ακρόπολη και την Ελλάδα. Να τους λέμε: “Τι απόμεινε απ’ όλα τα φουσάτα τα εχτρικά, • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 45 ΕΚ ΝΕΟΥ Ακρόπολη, ελπίδα μας, πνεύμα του Ελληνισμού, πνεύμα του πάθους μας για την Ελευθερία και για τη Μορφιά και για τον Άνθρωπο, τώρα, σ’ αυτές τις μέρες τού 1956, εκατόν τριάντα πέντε χρόνια ύστερα απ’ τις μέρες του ’21, τώρα που πάλι έχουμε δυσκολίες ως έθνος, θέλουμε να σε παρακαλέσουμε… απ’ όλες τις επιβουλές, απ’ όλες τις φαγωμάρες μας, απ’ όλους τους σπαραγμούς μας; Τι απόμεινε απ’ όλα αυτά που φτάνανε κάθε φορά ίσαμε το αμήν να τα ρημάξουν όλα; Δες τε – να λέμε στα παιδιά μας – αυτές τις πέτρες: κείτονται πάντα εδώ αυτές, όχι μονάχα για να μαρτυράνε την Ομορφιά, και και για να επιβεβαιώνουνε το πεπρωμένο αυτής της γης. Πεπρωμένο που βρήκε την έκφρασή του στο παραμύθι ενός πουλιού και της στάχτης”. Ακρόπολη, ελπίδα μας, ελπίδα του κόσμου. Ήταν προχτές σχεδόν έρημη σαν ανέβαινα τα σκαλοπάτια του βράχου. Πλάι μου ήταν μια ύπαρξη καθαρή, ψυχή χριστιανική κι αμόλυντη. Δεν ήξερε τίποτα, τίποτα απ’ τη μεγάλη πολιτεία, ερχόταν για πρώτη φορά από ένα νησί του Αιγαίου. Όταν στάθηκε μπροστά στον Παρθενώνα πλημμυρισμένον στο χειμωνιάτικο φως που ήταν τόσο λαμπερό σαν φως της άνοιξης, όταν στάθηκε εκεί, μπρος στην κορυφαία στιγμή τού μεγαλείου, καταμόναχη, δεν ξαφνιάστηκε, δεν ταράχτηκε. Στάθηκε μες στις κολόνες, στο εσωτερικό του Ναού, φυσική και απλή, σα να ήταν μες στο προγονικό της σπίτι. Κοίταξε γύρω τα βουνά – αυτό το εξαίσιο όραμα των αττικών βουνών όπως προβέλνουν μες απ’ τις κολόνες. Ύστερα κοίταξε τα μισοσβησμένα ίχνη Επιλογές τής χριστιανικής λατρείας – χρώματα που κάποτε ήταν οι άγιοι και οι άγγελοι. Έκαμε το σταυρό της. Μουρμούρισε ταπεινά: “Σ’ ευχαριστώ που αξιώθηκα να ’ρθω εδώ και να σε προσκυνήσω. Σ’ ευχαριστώ, Παναγία”. Κ’ είχε αυτή η ικεσία τής απλής ψυχής προς τον Παρθενώνα που τον έβλεπε σαν εκκλησιά χριστιανική, τόση μορφιά και τόση έξαρση, επιβεβαιώνοντας το σίγουρο νόμο των αυθεντικών αριστουργημάτων: να δίνουν στον καθένα ό,τι ο καθένας μπορεί να δεχτεί, αυτό που ο καθένας μπορεί να πάρει. Ακρόπολη, ελπίδα μας, πνεύμα του Ελληνισμού, πνεύμα του πάθους μας για την Ελευθερία και για τη Μορφιά και για τον Άνθρωπο, τώρα, σ’ αυτές τις μέρες τού 1956, εκατόν τριάντα πέντε χρόνια ύστερα απ’ τις μέρες του ’21, τώρα που πάλι έχουμε δυσκολίες ως έθνος, θέλουμε να σε παρακαλέσουμε… “Νέα Εστία”, έτος Α΄, τόμος 59ος, τεύχος 690, 1 Απριλίου 1956 Η λέξη “χιούμορ” Η ξένη λέξη “χιούμορ” (αγγλ.-γαλλ. Humour, γερμ. Humor) έχει, ως γνωστόν, ελληνική προέλευση αφού η λατινική humor (umor) που αποδίδει προέρχεται από την ελληνική χυμός. Κατά την Ιπποκρατική Ιατρική “χυμοί” είναι τα τέσσερα υγρά στοιχεία του ανθρωπίνου σώματος, δηλ. το αίμα, το φλέγμα, η κίτρινη και η μέλαινα χολή, με την σύμμετρη μίξη των οποίων διατηρείται η υγεία, ενώ αντίθετα επέρχεται η νόσος. Από τον Γαληνό (2ος αι. μ.Χ.) η θεωρία αυτή έγινε γνωστή στον Μεσαίωνα, εφαρμόσθηκε δε και στην ψυχολογία, με την θεωρία περί των τεσσάρων τύπων των ανθρώπων που αντιστοιχούν στον καθένα από αυτούς τους χυμούς (ή umores) η οποία απαντά και σε συγγραφείς ακόμη και του 17ου αι. Στο τέλος του 16ου αι. ο άγγλος συγγραφέας Ben Jonson (1572-1637) διετύπωσε με τα έργα του (κωμωδίες) “Everyman in His Humor”, 1598 και “Everyman Out of His Humour”, 1599, την θεωρία, ότι η κωμική συμπεριφορά των ανθρώπων οφείλεται στην ανομοιομερή μίξη των “χυμών” του σώματος. Για την κατοπινή χρήση της σημασίας στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία δεν μπορεί να γίνει λόγος εδώ, εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι το χιούμορ αυτού του άγγλου συγγραφέα δεν ήταν άσχετο με την αντίθεσή του στην Αγγλικανική εκκλησία. Το χιούμορ στην αρχαία Ελλάδα. Επιλογή κειμένων, εισαγωγή, σχόλια: Ιω.Σ. Τουλουμάκος. Εκδ. Ζήτρος. 46 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΕΚ ΝΕΟΥ Στίχος και ποίηση Ο στίχος είναι ένας τρόπος να πάρει μορφή, μέσα στο χώρο που δίνεται στην ομιλία μας, ό,τι γεννιέται από τη φαντασία· ο μόνος τρόπος που τόσο η φαντασία όσο και η σκέψη μπορούν να τον μετρήσουν, κι έτσι να τον εκτιμήσουν, να τον θυμηθούν. Ο στίχος είναι η γραμμή του ποιητή· όπως η γεωμετρία αρχίζει από το σημείο και τη γραμμή, έτσι η ποίηση αρχίζει από το γράμμα και το στίχο. Ας είναι απαραίτητη η γραμμή για να κατανοήσουμε τι είναι επίπεδο, για να αφαιρέσουμε από τον άμορφο χώρο, που δίνεται στις αισθήσεις μας, το επίπεδο και την παράστασή του· έτσι, για να υποτάξουμε σ’ ένα ρυθμό την ανθρώπινη ομιλία, σ’ ένα ρυθμό που να τον κατέχουμε κι όταν παύει η ομιλία του θνητού ατόμου στο διπλανό του, μας είναι απαραίτητος ο στίχος σα γραμμή του χώρου της ομιλίας, που είναι και χώρος της ποίησης. Όπως υποθέτουμε πως η γραμμή προχωρεί στο άπειρο, έτσι δε θα νιώσει κανείς τι σημαίνει λυρισμός αν δεν υποθέσει πως ο στίχος έχει ένα δικό του δρόμο στο άπειρο, ανεξάρτητα από τη συνέχεια των άλλων στίχων. Γράφοντας σε στίχους, γράφουμε για να μείνει η ομιλία μας και για μας τους ίδιους και για τους άλλους, σα να σκεπτόμαστε πως διαφορετικά χάνεται, σα να μην τρέφουμε εμπιστοσύνη στη μνήμη μας (ας αναλογιστεί κανείς τη λεγόμενη ιστορική εξήγηση του στίχου), σα να μην ξέρουμε άλλο διαρκή χώρο για την ομιλία μας από κείνον που γεννιέται τότε που γεννιέται και ο στίχος. Όπως η γεωμετρία ανακαλύπτεται για να υποτάξουμε το χώρο της φύσης, έτσι με την ποίηση το άτομο ανακαλύπτει το χώρο που αρμόζει στην ομιλία του, και τον χωρίζει σε στίχους για να τον υποτάξει· και όχι μονάχα για να τον υποτάξει, αλλά και για να τον συντηρήσει για όσους έρχονται ύστερα. Αν ο χώρος της γεωμετρίας εφαρμόζεται στη φύση, δεν είναι όμως ακριβώς ο τόπος της φύσης, αλλά ένας χώρος που από το άτομο κατασκευάζεται· το ίδιο συμβαίνει και στην ποίηση, και μάλιστα πιο έντονα και καθαρά, γιατί εδώ πρόκειται για ομιλία και όχι για φύση. Ο ποιητής που κατασκευάζει το στίχο δεν αφαιρείται μακριά από την ομιλία, ενώ ο γεωμέτρης που υποθέτει τη γραμμή αφαιρείται ολότελα, ξεχνάει κυριολεκτικά τη φύση, που δεν παύει μ’ αυτό να του είναι βίωση, αφού παραδέχεται τον εαυτό του γεωμέτρη, αφού, θέλοντας μη θέλοντας, είναι ο ίδιος γεωμέτρης. Γιατί αν ο ένας σκοπός της γεωμετρίας είναι το ίδιο το άτομο που την κατασκευάζει, ο άλλος, εξίσου σημαντικός, είναι η φύση. Ο στιχουργός δεν αφαιρείται από την ομιλία, αφού την εργασία του την κάνει ακριβώς για να συγκρατήσει την ομιλία του. Ο στίχος είναι η φράση που γίνηκε ευθεία, και που ακριβώς γιατί έγινε ευθεία, έχει τη δυνατότητα της διάρκειας. Σαν ευθεία, ο στίχος προχωρεί στο άπειρο, αλλά σαν ευθεία… Σα στίχος, το πράμα είναι πολύ πιο δύσκολο ! • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 47 ΕΚ ΝΕΟΥ Ο στίχος δεν είναι απλώς η ευθεία του γεωμέτρη, που άλλωστε και για το γεωμέτρη είναι μια υπόθεση· ο στίχος για τον ποιητή είναι η ευθεία, αλλά πλούσια από νόημα, και που κατευθύνεται όχι μονάχα στο άπειρο, αλλά και προς όλα τ’ άτομα, προς τον άνθρωπο. Θυμάμαι ένα στίχο του Δρίβα, που εκφράζει θαυμάσια, κατά τη γνώμη μου, τη λαχτάρα του ποιητή για την ευθεία, που είπα πιο πάνω : Διψώ τη γραμμή την ίσια γραμμή το ταξίδι… Ο Δρίβας μιλάει για ταξίδι, γιατί δεν ξέρει πού πηγαίνει· όμως δε βλάπτει· είδε, με αγνότητα ενστίχτου και καρδιάς, την πρωταρχική ανάγκη, που νιώθει ο ποιητής, της ευθείας. Χωρίς την ευθεία δε μπορούμε να διακρίνουμε το χώρο από το χρόνο· έτσι, χωρίς το στίχο, δε μπορούμε να διακρίνουμε την ομιλία που διαρκεί από τα λόγια που πηγαίνουν χαμένα. Η ομιλία έχει και χώρο και χρόνο δικούς της, αλλά ένα χώρο κι ένα χρόνο που δε μπορείς να τους χωρίσεις τον ένα από τον άλλο· γιατί η ομιλία δηλώνει στο άτομο, τον ενυπάρχοντα άνθρωπο, και ο άνθρωπος έχει μέσα του και χώρο και χρόνο, αλλά σαν ουσίες που δε διακρίνονται η μια από την άλλη. Καταχρηστικώς μπορεί να ονομαστεί ομιλία ο πεζός λόγος. Με την πεζογραφία το άτομο θέλει και δε θέλει ν’ αποχωριστεί από τη φύση, από τον κόσμο εκείνο που βρήκε έτοιμο σα γεννήθηκε. Θέλει, αφού δημιουργεί, αφού πράττει· δε θέλει, όσο η δημιουργία του, ο πεζός του λόγος, δεν υπόκειται σ’ ένα νόμο, που από το άτομο επίσης να δημιουργείται, από ένα άτομο που δε θέτει, δεν προβλέπει μια φύση μυστήριο· γιατί τουναντίον αν ένας νόμος διέπει όποια πεζογραφία, είναι ένας νόμος ανάλογος με τους νόμους που διέπουν τη φύση, που αναφέρονται στη φύση· άσχετα τώρα με το γεγονός, που κι αυτούς τους νόμους τους δημιουργεί το άτομο, το άτομο-φυσικός επιστήμονας· οπωσδήποτε πρόκειται για νόμους (τόσο εκείνος της φύσης, όσο και εκείνος της πεζογραφίας) ουσιαστικά διαφορετικούς από το νόμο, ας πούμε έτσι, της ομιλίας, αν νόμο θεωρήσουμε και παραδεχτούμε το στίχο. Ο στιχουργός κατά ένα κάποιον τρόπο κουβεντιάζει. Κουβεντιάζει, λέω, γιατί εννοώ πως μιλεί και για να τον ακούσει ο διπλανός του, όχι μονάχα για να μιλήσει καθαρά, για να μιλήσει στον εαυτό του, που και τούτο συμβαίνει, και μάλιστα προπάντων τούτο συμβαίνει στο ποίημα, στο ποίημα που αξίζει να ονομαστεί λυρικό. Ό,τι εγώ λέω “κουβέντα”, ένας Γάλλος θα το έλεγε “discours”. Αλλά ένας Γάλλος δε διακρίνει ανάμεσα στα λόγια που απευθύνω στον εαυτό μου κι εκείνα που απευθύνω στους άλλους. Ο κόσμος του στιχουργού δεν είναι τόσο ο κόσμος των στίχων, όσο ο κόσμος που έχει όρια και νόμους τους στίχους. Γι’ αυτό και μας επιτρέπεται να πούμε πως ακόμα και ο καθαρότερος των στιχουργών, ο λυρικός ποιητής, συναναστρέφεται με τους διπλανούς του, κουβεντιάζει μαζί τους. Άλλο ζήτημα τώρα που δε θα εννοήσουν το λυρικό ποιητή όσοι δεν κατανοούν και δεν παραδέχονται 48 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 πως οι στίχοι, σαν όρια και σα νόμοι, δεσμεύουν την ίδια τη φύση του ποιητή. Ο στιχουργός όμως εκδηλώνεται στους διπλανούς του· ένας λόγος που μεταχειρίζεται το στίχο είναι ίσως κι αυτός· πως ο στίχος είναι το πιο σύντομο μέσο επικοινωνίας του εαυτού μας με τη σκέψη μας και με τη φαντασία μας, όπως η ευθεία είναι η πιο σύντομη γραμμή ανάμεσα σε δυο σημεία. Ας προσθέσουμε πως ο στίχος, ακριβώς γιατί είναι το πιο σύντομο, είναι και το ειλικρινέστερο μέσο επικοινωνίας του εαυτού μας με τη σκέψη μας και τη φαντασία μας· απατώνται συνεπώς όλοι όσοι νομίζουν πως ο γνήσιος ποιητής χρησιμοποιεί το στίχο για να κρυφτεί πίσω του. Ένας ωραίος στίχος δεν είναι ποτέ προσωπείο. Είναι κάθε άλλο παρά προσωπείο. Κάθε στίχος έχει ένα ορισμένο αριθμό συλλαβών· στην ποίηση της Δύσης και στη δική μας νεοελληνική ποίηση, τα ποιήματα που ακολουθούν την παράδοση γράφονται σε στίχους που κρατάν όλοι τον ίδιο αριθμό συλλαβών, αλλά και αν τούτο δε συμβαίνει στα ποιήματα με τους λεγόμενους ελεύθερους στίχους, πάντως και σε τούτα (όταν δεν αντανακλάνε τις ακρότητες των υπερρεαλιστικών θεωριών στην υπερβολή τους) υπάρχει μια αναλογία ανάμεσα στους αριθμούς των συλλαβών του κάθε στίχου εκείνη τουλάχιστον η αναλογία που – μαζί με τις εσωτερικές του στίχου αρμονίες των φωνηέντων και των συμφώνων – επιτρέπει στην ομιλία μας να φανερώσει, να κάνει απτή, τη μουσική που της ανήκει. Ένας στίχος, όπως είναι γνωστό, δε μπορεί να υπερβεί έναν ορισμένο αριθμό συλλαβών. Αλλ’ αυτό δε γίνεται γιατί η ομιλία μας σαν ομιλία έτσι επιβάλλει, αλλά γιατί η αναπνοή μας από τη μια μεριά, και η συγκέντρωσή μας πάνω σ’ εκείνο που μπορεί να ονομαστεί ένα λυρικό σημείο του ορίζοντα, από την άλλη, έχουν μιαν ένταση περιορισμένη. Από τη γνήσια άποψη της ομιλίας (που έστω και αν δε βρίσκει εφαρμογή, κρίνω σκόπιμο ν’ αναφέρω…), ο στίχος δεν έχει περιορισμό συλλαβών, ο στίχος, όπως έλεγα και στην αρχή, είναι απλώς μια ευθεία. Το ποίημα είναι μια συνέχεια από ευθείες, και όπως η ευθεία έχει τέλος μονάχα στο άπειρο, έτσι και το ποίημα είτε το συλλάβεις σα σύνολο από ευθείες παράλληλες, είτε σα σύνολο από ευθείες που εφάπτονται, δεν έχει τέλος παρά μέσα στο άπειρο. Ταυτόχρονα όμως, συγκροτεί ένα επίπεδο μέσα στο κενό, ένα συγκεκριμένο επίπεδο ομιλίας· έτσι και μια ποσότητα από ευθείες συγκροτεί ένα επίπεδο μέσα στο κενό, αλλά τούτο το λέμε “γεωμετρικό χώρο”, και όχι ομιλία. Χωρίς να παραλείψουμε το γεγονός πως η ομιλία υπάρχει και χωρίς τους στίχους του ποιητή, ενώ ο γεωμετρικός χώρος δεν υφίσταται χωρίς την ευθεία του γεωμέτρη. “Νέα Εστία”, έτος ΙΓ΄, τόμος 25ος, τεύχος 292, 15 Φεβρουαρίου 1939 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Αχμάτοβα, η «Άννα Πασών των Ρωσιών» Η ποίηση της Άννας Αχμάτοβα, μολονότι είχε χαρακτηριστεί από το σοβιετικό καθεστώς ως «παρακμιακή», εξέπεμπε τεράστια γοητεία, υπογραμμίζοντας μια αίσθηση πεπρωμένου, που ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας της και άσκησε ιδιαίτερη έλξη, όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα Η Άννα Αντρέγιεβνα Γκορένκο (23 Ιουνίου 1889 – 5 Μαρτίου 1966), περισσότερο γνωστή με το ψευδώνυμο Άννα Αχμάτοβα, ήταν για τη Ρωσία μια από τις σημαντικότερες ποιήτριες του 20ού αιώνα. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 49 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Τ ο έργο τής Αχμάτοβα εκτείνεται από αιώνα, μια από τις πριγκίπισσες του μικρά λυρικά ποιήματα μέχρι περίΑχμάτοφ - η Πρασκόβια Γιεγκόροβνα πλοκα δομημένους κύκλους, όπως παντρεύτηκε τον πλούσιο και διάσημο το Ρέκβιεμ (1935–40), το τραγικό της γαιοκτήμονα Σιμπίρσκ Μοτοβίλοβ. Ο αριστούργημα για τον σταλινικό τρόμο. Το Γιεγκόρ Μοτοβίλοβ ήταν ο προπάππους στυλ της, που χαρακτηρίζεται από την οικονομου. Η κόρη του, Άννα Γεγκορόβνα, μία και τη συναισθηματική του συγκράτηση, ήταν η γιαγιά μου. Πέθανε όταν η μηήταν εντυπωσιακά πρωτότυπο και διακριτικό τέρα μου ήταν εννέα χρονών και μου για τους συγχρόνους της. Η δυνατή και καέδωσαν τ’ όνομά της προς τιμήν της. θαρή ηγετική γυναικεία φωνή χτύπησε μια νέα Από την καρφίτσα της κατασκευάστησυγχορδία στη ρωσική ποίηση. Η γραφή της καν πολλά διαμαντένια δαχτυλίδια και μπορεί να ειπωθεί ότι εμπίπτει σε δύο περιόένα σμαράγδι. Αν και τα δάχτυλά μου δους – το πρώιμο έργο (1912–25) και το μεείναι λεπτά, το δαχτυλίδι της δεν μου ταγενέστερο έργο της (από το 1936 περίπου ταιριάζει. μέχρι τον θάνατό της), που διαιρείται με μια Η οικογένειά της μετακόμισε βόρεια δεκαετία μειωμένης λογοτεχνικής παραγωγής. στο Τσάρσκογιε Σέλο, κοντά στην Αγία Το έργο της καταδικάστηκε και λογοκρίθηκε Πετρούπολη, όταν εκείνη ήταν έντεκα από τις σταλινικές αρχές και είναι αξιοσημείμηνών. Η οικογένεια ζούσε σε ένα σπίτι ωτη επειδή επέλεξε να μην μεταναστεύσει και στη γωνία της οδού Σιροκάγια και της Η Άννα Αχμάτοβα το 1914 να παραμείνει στη Σοβιετική Ένωση, ενεργώλωρίδας Μπεζιμιάνι (το κτήριο δεν είναι ντας ως μάρτυρας των γεγονότων γύρω της. πλέον εκεί σήμερα), περνούσε τα καλοΤα αιώνια θέματά της περιλαμβάνουν διαλογισμούς για το χρόνο καίρια από την ηλικία των 7 έως τα 13 σε μια ντάτσα κοντά στη και τη μνήμη και τις δυσκολίες τού να ζεις και να γράφεις στη σκιά Σεβαστούπολη. Σπούδασε στο Γυμνάσιο Μαρίνσκαγια, μετακομίζοτου σταλινισμού. ντας στο Κίεβο (1906–10) και τελείωσε το σχολείο της εκεί, αφού Οι πρωτογενείς πηγές πληροφοριών για τη ζωή της Αχμάτοβα οι γονείς της χώρισαν το 1905. Συνέχισε για να σπουδάσει νομικά είναι σχετικά λίγες, καθώς ο πόλεμος, η επανάσταση και το σο- στο Πανεπιστήμιο του Κιέβου, που τα παράτησε ένα χρόνο αργόβιετικό καθεστώς προκάλεσαν την καταστροφή μεγάλου μέρους τερα για να σπουδάσει λογοτεχνία στην Αγία Πετρούπολη. των γραπτών αρχείων. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα βρισκόταν Η Αχμάτοβα άρχισε να γράφει ποίηση σε ηλικία 11 ετών και δησε επίσημη δυσμένεια και πολλοί από αυτούς που ήταν κοντά της μοσίευσε ποιήματά της στα τέλη της εφηβείας της, εμπνευσμένη πέθαναν στον απόηχο της επανάστασης. Ο πρώτος σύζυγος της από τους ποιητές Νικολάι Νεκράσοβ, Ζαν Ρασίν, Αλεξάντερ ΠούΑχμάτοβα, Νικολάι Γκουμιλιόβ, εκτελέστηκε από τη σοβιετική μυ- σκιν, Εβγένι Μπαρατίνσκι και τους Συμβολιστές. Ωστόσο, κανένα στική αστυνομία και ο γιος της Λεβ Γκουμιλιόβ και ο τρίτος σύ- από τα νεαρά της ποιήματα δεν σώζεται. Η αδερφή της Ίνα έγραψε ζυγός της Νικολάι Πούνιν πέρασαν πολλά χρόνια στο Γκουλάγκ, επίσης ποίηση δίχως συνέχεια και παντρεύτηκε λίγο μετά το γυόπου πέθανε ο Πούνιν. μνάσιο. Ο πατέρας τής Αχμάτοβα δεν ήθελε να δει κανέναν στίχο Η Αχμάτοβα γεννήθηκε στο Μπολσόι Φοντάν, ένα θέρετρο στο να τυπώνεται με το «σεβάσμιο» όνομά του, γι' αυτό επέλεξε να υιλιμάνι της Οδησσού στη Μαύρη Θάλασσα. Ο πατέρας της, Αντρέι οθετήσει το ευδιάκριτα ταταρικό επώνυμο της γιαγιάς της «ΑχμάΑντόνοβιτς Γκορένκο, ήταν ναυπηγός και απόγονος από ευγενή τοβα» ως ψευδώνυμο. Ουκρανική οικογένεια Κοζάκων και η μητέρα της, Ίνα Εραζμόβνα Γνώρισε έναν νεαρό ποιητή, τον Νικολάι Γκουμιλιόβ, την παραΣτογκόβα, ήταν απόγονος των ρωσικών ευγενών με στενούς δε- μονή των Χριστουγέννων του 1903. Ο Γκουμιλιόβ την ενθάρσμούς με το Κίεβο. Έγραψε: ρυνε να γράψει και την κυνηγούσε έντονα, κάνοντας πολλές προΚανείς στη μεγάλη μου οικογένεια δεν έγραψε ποίηση. Αλλά η τάσεις γάμου, ξεκινώντας από το 1905. Σε ηλικία 17 ετών, στο πρώτη Ρωσίδα ποιήτρια, η Άννα Μπουνίνα, λογοτεχνικό περιοδικό του Σείριος, ήταν θεία του παππού μου Έρασμ Ιβάνοβιτς δημοσίευσε το πρώτο της ποίημα που Η Αχμάτοβα άρχισε να γράφει Στογκόβ. Οι Στογκόβ ήταν μετριοπαθείς γαιοθα μπορούσε να μεταφραστεί έτσι ποίηση σε ηλικία 11 ετών κτήμονες στην περιοχή Μοζαϊσκ της επαρχίας "Στο χέρι του μπορείτε να δείτε πολλά της Μόσχας. Μετακινήθηκαν εδώ μετά την εξέαστραφτερά δαχτυλίδια", (1907) υποκαι δημοσίευσε ποιήματά γερση την εποχή που έδρασε η Ποζάντνιτσα γράφοντάς το "Anna G." Σύντομα έγινε της στα τέλη της εφηβείας Μάρφα. Στο Νόβγκοροντ ήταν η πιο πλούσια γνωστή στους καλλιτεχνικούς κύκλους και διακεκριμένη οικογένεια. Ο Χαν Αχμάτ, τής Αγίας Πετρούπολης, δίνοντας τατης, εμπνευσμένη από τους ο πρόγονός μου, σκοτώθηκε ένα βράδυ στη κτικά δημόσιες αναγνώσεις. Εκείνη τη ποιητές Νικολάι Νεκράσοβ, σκηνή του από έναν πληρωμένο Ρώσο δολοχρονιά, έγραψε χωρίς ενθουσιασμό σε Ζαν Ρασίν, Αλεξάντερ Πούσκιν, φόνο. Ο Καραμζίν μας λέει ότι αυτό σήμανε μια φίλη της: “Με αγαπάει τρία χρόνια το τέλος του μογγολικού ζυγού στη Ρωσία. τώρα και πιστεύω ότι είναι η μοίρα μου Εβγένι Μπαρατίνσκι και τους [...] Ήταν γνωστό ότι αυτός ο Αχμάτ ήταν απόνα γίνω γυναίκα του. Αν τον αγαπώ ή Συμβολιστές. γονος του Τζενγκίζ Χαν. Τον δέκατο όγδοο όχι, δεν ξέρω, αλλά μου φαίνεται αυτό 50 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΑΦΙΕΡΩΜΑ κάνω.” Παντρεύτηκε τον Γκουμιλιόβ στο από τα μαξιλάρια του καναπέ». Κίεβο τον Απρίλιο του 1910. Ωστόσο, καΗ δεύτερη συλλογή της Αχμάτοβα, νένας από την οικογένεια της Αχμάτοβα «Ροζάριο» (Tchetki) δημοσιεύτηκε τον δεν παρευρέθηκε στον γάμο. Το ζευγάρι Μάρτιο του 1914 και την καθιέρωσε σταπέρασε το μήνα του μέλιτος στο Παρίσι, θερά ως μία από τις πιο δημοφιλείς και και εκεί γνώρισε και συνδέθηκε στενά με περιζήτητες ποιήτριες της εποχής. Χιλιάτον Ιταλό ζωγράφο Amedeo Modigliani. δες γυναίκες συνέθεσαν ποιήματα «προς Στα τέλη του 1910, ήρθε μαζί με ποιητές τιμήν του Αχμάτοβα», μιμούμενες το ύφος όπως ο Οσίπ Μαντελστάμ και ο Σεργκέι της και προτρέποντας την Αχμάτοβα να Γκοροντέτσκι για να σχηματίσουν τη Συαναφωνήσει: «Έμαθα στις γυναίκες μας ντεχνία των Ποιητών ή Acmeisti, ως απάπώς να μιλούν, αλλά δεν ξέρω πώς να τις ντηση στον εφήμερο κόσμο των Συμβοκάνω να σιωπήσουν». Οι αριστοκρατικοί λιστών. Από τον πρώτο χρόνο του γάμου της τρόποι και η καλλιτεχνική της ακετους, ο Γκουμιλιόβ έγραψε ότι είχε «χάσει ραιότητα της προσπόρισαν τους τίτλους το πάθος του» γι’ αυτήν και μέχρι το τέλος «Βασίλισσα του Νέβα» και «Ψυχή της εκείνου του έτους έφυγε για ένα εξάμηνο Ασημένιας Εποχής», όπως έγινε γνωστή η ταξίδι στην Αφρική. περίοδος στην ιστορία της ρωσικής ποίηΈγινε γνωστή, όχι τόσο για την ομορφιά σης. Στο Ποίημα Χωρίς Ήρωα, το μακροτης, αλλά για τον έντονο μαγνητισμό και βιότερο και ένα από τα πιο γνωστά έργα Ποτραίτο της Άννα Αχμάτοβα το 1922. τη γοητεία της, προσελκύοντας τη συναρτης, που γράφτηκε πολλές δεκαετίες αρΖωγράφος Κουζμά Πέτροφ. παστική προσοχή πολλών ανδρών, συμπεγότερα, θα το θυμόταν ως μια ευλογημένη ριλαμβανομένων των μεγάλων και των καλών. Ξανασυνάντησε περίοδο της ζωής της. τον Μοντιλιάνι σ’ ένα δεύτερο ταξίδι της στο Παρίσι το 1911 και Η Αχμάτοβα έγινε στενή φίλη με τον Μπόρις Παστερνάκ (ο έζησαν μαζί μια έντονη ερωτική σχέση. Στο διάστημα αυτό (1910 οποίος, αν και παντρεμένος, της έκανε πρόταση γάμου πολλές – 1912), ο Μοντιλιάνι την απαθανάτισε σε δεκαέξι σκίτσα, σε φορές) και άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες ότι είχε σχέση με πολλά από αυτά γυμνή, που της τα χάρισε με το χωρισμό τους και τον επιδραστικό λυρικό ποιητή Αλεξάντερ Μπλοκ. Τον Ιούλιο του που αυτή τα φύλαγε μέχρι το τέλος της ζωής της. 1914, η Αχμάτοβα έγραψε «Πλησιάζουν τρομακτικοί καιροί / ΣύΑργότερα ξεκίνησε μια σχέση με τον διάσημο ακμεϊστή ποιητή ντομα φρέσκοι τάφοι θα σκεπάσουν τη γη». Την 1η Αυγούστου, Οσίπ Μαντελστάμ. Ο γιος της Αχμάτοβα, Λεβ, γεννήθηκε το 1912 η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία, σηματοδοτώντας την και θα γινόταν διάσημος ευρασιανός ιστορικός. έναρξη της «σκοτεινής καταιγίδας» του παγκόσμιου πολέμου, του εμφυλίου πολέμου, της επανάστασης και της ολοκληρωτικής Ασημένια Εποχή Το 1912, η Συντεχνία των Ποιητών εξέδωσε το βιβλίο με στί- καταστολής για τη Ρωσία. Η Αχμάτοβα είχε σχέση με τον καλλιτέχνη μωσαϊκού και ποιητή χους «Το Απόβραδο» της Αχμάτοβα – το πρώτο από τα πέντε σε Μπόρις Ανρέπ. Πολλά από τα ποιήματά της εκείνης της περιόδου εννέα χρόνια. Η μικρή έκδοση των 500 αντιτύπων εξαντλήθηκε αφορούν τον ίδιο και αυτός με τη σειρά του δημιούργησε ψηγρήγορα και έλαβε περίπου δώδεκα θετικές δημοσιεύσεις στον φιδωτά στα οποία εμφανίζεται εκείνη. Επέλεξε ποιήματα για την λογοτεχνικό τύπο. Άσκησε έντονη επιλεκτικότητα για τα κομμάτρίτη της συλλογή, Λευκό Κοπάδι, το 1917, ένας τόμος για τον τια – συμπεριλαμβανομένων μόνο 35 από τα 200 ποιήματα που οποίο ο ποιητής και κριτικός Γιόζεφ Μπρόντσκι περιέγραψε αρείχε γράψει μέχρι το τέλος του 1911. (Σημείωσε ότι το Τραγούδι γότερα ως γραφή προσωπικού λυρισμού της τελευταίας συνάντησης, με ημερομηχρωματισμένο με τη «νότα του ελεγχόνία 29 Σεπτεμβρίου 1911, ήταν το 200ό μενου τρόμου». Ο δοκιμιογράφος John Έγινε γνωστή, όχι τόσο για ποίημά της). Το βιβλίο εξασφάλισε τη Bayley περιγράφει τη γραφή της εκείνη φήμη της ως νέας και εντυπωσιακής νετην ομορφιά της, αλλά για την εποχή ως «ζοφερή, εφεδρική και λααρής ποιήτριας, τα ποιήματα Γκριζομάτης τον έντονο μαγνητισμό και τη κωνική». βασιλιάς, Στο δάσος, Πάνω από το νερό, Τον Φεβρουάριο του 1917, η επανάγοητεία της, προσελκύοντας τη και Δεν χρειάζομαι πια τα πόδια μου την σταση ξεκίνησε στην Πετρούπολη. Επεέκαναν διάσημη. Έγραψε αργότερα «Αυτά συναρπαστική προσοχή πολλών νέβη ο στρατός εναντίον των διαδηλωτα αφελή ποιήματα ενός επιπόλαιου κοανδρών, συμπεριλαμβανομένων τών. Το ένδοξο παρελθόν των γνήσιων ριτσιού για κάποιο λόγο ξανατυπώθηκαν πατριωτών αντανακλούσε στα μάτια τους των μεγάλων και των καλών. δεκατρείς φορές [...] Και κυκλοφόρησαν ένα μέλλον που «σάπιζε». Σε μια πόλη σε πολλές μεταφράσεις. Η ίδια η κοπέλα Ξανασυνάντησε τον Μοντιλιάνι χωρίς ρεύμα ή αποχέτευση, με λίγο νερό (από όσο θυμάμαι) δεν τους είχε προβλέή φαγητό, αντιμετώπισαν την πείνα και σ’ ένα δεύτερο ταξίδι της στο ψει τέτοια μοίρα και χρησιμοποιούνταν την αρρώστια. Οι φίλοι της Αχμάτοβα για να κρύβουν τα τεύχη των περιοδικών Παρίσι το 1911 και έζησαν μαζί πέθαιναν γύρω της και άλλοι έφευγαν στα οποία πρωτοδημοσιεύονταν κάτω μια έντονη ερωτική σχέση. ομαδικά για ασφαλέστερα καταφύγια • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 51 ΑΦΙΕΡΩΜΑ στην Ευρώπη και την Αμερική, συμπεριλαμβανομένου του Ανρέπ, ο οποίος διέφυγε στην Αγγλία. Είχε την επιλογή να φύγει και το σκέφτηκε για λίγο, αλλά επέλεξε να μείνει και ήταν περήφανη για την απόφασή της αυτή: Είσαι προδότης και για ένα πράσινο νησί, Πρόδωσες, ναι, πρόδωσες τη μητρική σου Γη, Εγκατέλειψες όλα τα τραγούδια μας και τα ιερά εικονίσματα, Και το πεύκο πάνω από μια ήσυχη λίμνη. — «Πράσινο νησί» Η Αχμάτοβα έγραψε για τον δικό της πειρασμό να φύγει: Μου ήρθε μια φωνή. Φώναξε παρηγορητικά. Είπε: «Έλα εδώ, Άφησε την κουφή και αμαρτωλή γη σου, Άφησε τη Ρωσία για πάντα, Θα πλύνω το αίμα από τα χέρια σου, Θα ξεριζώσω τη μαύρη ντροπή από την καρδιά σας» [...] ήρεμα και αδιάφορα, Κάλυψα τα αυτιά μου με τα χέρια μου, Έτσι ώστε το λυπηρό μου πνεύμα Δεν θα λερωθεί από αυτά τα επαίσχυντα λόγια. — «Στην οδύνη της αυτοκτονίας» Δεκαετίες 1920 και 1930 Το 1921, ο πρώην σύζυγος της Αχμάτοβα, Νικολάι Γκουμιλιόβ, διώχθηκε για τον ρόλο του σε μια μοναρχική αντιμπολσεβίκικη συνωμοσία και τον Αύγουστο εκτελέσθηκε μαζί με άλλους 61. Σύμφωνα με τον ιστορικό Rayfield, η δολοφονία του Γκουμιλιόβ ήταν μέρος της κρατικής απάντησης στην εξέγερση της Κροστάνδης. Η Τσεκά (μυστική αστυνομία) κατηγόρησε την εξέγερση στους διανοούμενους της Πετρούπολης, ωθώντας τον ανώτερο αξιωματικό της Τσεκά Γιάκοβ Αγκράνοφ να αποσπάσει βίαια τα ονόματα των «συνωμοτών» από έναν φυλακισμένο καθηγητή, εξασφαλίζοντάς τους αμνηστία από την εκτέλεση. Η εγγύηση του Αγκράνοφ αποδείχτηκε ανούσια. Καταδίκασε δεκάδες από τους κατονομαζόμενους σε θάνατο, συμπεριλαμβανομένου του Γκουμιλιόβ. Ο Μαξίμ Γκόρκι και άλλοι έκαναν έκκληση για επιείκεια, αλλά μέχρι τη στιγμή που ο Λένιν συμφώνησε να δοθεί χάρη σε αρκετούς, οι καταδικασθέντες είχαν εκτελεστεί. Μέσα σε λίγες μέρες από τον θάνατό του, η Αχμάτοβα έγραψε: Ο τρόμος κρύβει τα πάντα στο σκοτάδι, Οδηγεί το φως του φεγγαριού στο τσεκούρι. Υπάρχει ένα δυσοίωνο χτύπημα πίσω από τον τοίχο: Ένα φάντασμα, ένας κλέφτης ή ένας αρουραίος... Οι εκτελέσεις είχαν ισχυρό αντίκτυπο στη ρωσική διανόηση, καταστρέφοντας την ακμεϊστική ομάδα ποίησης και στιγματίζοντας την Αχμάτοβα και τον γιο της Λεβ. Η μετέπειτα σύλληψη του Λεβ κατά τις εκκαθαρίσεις και τον τρόμο της δεκαετίας του 1930 βασίστηκε στο ότι ήταν γιος τού Γκουμιλιόβ. Από μια μαρξιστική προοπτική, η ποίηση της Αχμάτοβα θεωρήθηκε ότι αντιπροσωπεύει μια ενδοσκοπική «αστική αισθητική», αντανακλώντας μόνο ασήμαντες «γυναικείες» ανησυχίες, που δεν συμβαδίζουν με αυτές τις νέες επαναστατικές πολιτικές τής εποχής. Δέχτηκε σφοδρή επίθεση από το κράτος και από πρώην υποστηρικτές και φίλους, και θεωρήθηκε 52 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Η Άννα Αχμάτοβα με το σύζυγο της Νικολάι Γκουμιλιόφ και το γιο τους Λεβ Γκουμιλιόφ, 1913 ότι ήταν αναχρονισμός. Κατά τη διάρκεια αυτών που ονόμασε «Τα Χορτοφαγικά Χρόνια», το έργο της Αχμάτοβα απαγορεύτηκε ανεπίσημα με ψήφισμα του κόμματος του 1925 και δυσκολεύτηκε να εκδίδει βιβλία, αν και δεν σταμάτησε να γράφει ποίηση. Έκανε μεταφράσεις έργων των Ουγκώ, Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, Τζάκομο Λεοπάρντι και άρχισε να επιδίδεται σε μελέτες για τον Πούσκιν και τον Ντοστογιέφσκι. Εργάστηκε ως κριτικός και δοκιμιογράφος, αν και πολλοί κριτικοί και αναγνώστες της ΕΣΣΔ και ξένοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είχε πεθάνει. Είχε λίγο φαγητό και σχεδόν καθόλου χρήματα. Ο γιος της δεν είχε πρόσβαση για σπουδές σε ακαδημαϊκά ιδρύματα λόγω των υποτιθέμενων αντικρατικών δραστηριοτήτων των γονιών του. Η πανεθνική καταστολή και οι εκκαθαρίσεις αποδεκάτισαν τον κύκλο φίλων, καλλιτεχνών και διανοουμένων της στην Αγία Πετρούπολη. Ο στενός της φίλος και συνάδελφός της ποιητής Μαντελστάμ απελάθηκε και στη συνέχεια στάλθηκε σε στρατόπεδο εργασίας Γκουλάγκ, όπου και πέθανε. Η Αχμάτοβα διέφυγε για λίγο τη σύλληψη, αν και ο γιος της Λεβ φυλακίστηκε σε πολλές περιπτώσεις από το σταλινικό καθεστώς, κατηγορούμενος για αντεπαναστατική δράση. Συχνά στεκόταν στην ουρά για ώρες για να του παραδώσει πακέτα τροφίμων και να παρακαλέσει για λογαριασμό του. Περιγράφει ότι στέκεται έξω από μια πέτρινη φυλακή: Μια μέρα κάποιος από το πλήθος με αναγνώρισε. Πίσω μου στεκόταν μια γυναίκα, με τα χείλη μπλε από το κρύο, που φυσικά δεν με είχε ακούσει ποτέ πριν να με φωνάζουν με το όνομά μου. Τώρα ξεκίνησε από την κοινή ταραχή σε όλους μας και με ρώτησε ψιθυριστά (όλοι ψιθύριζαν εκεί): «Μπορείς να το περιγράψεις αυτό;» Και είπα: «Μπορώ». Τότε κάτι σαν χαμόγελο πέρασε φευγαλέα από αυτό που κάποτε ήταν το πρόσωπό της. Η Αχμάτοβα έγραψε ότι μέχρι το 1935 κάθε φορά που πήγαινε να δει κάποιον στο σιδηροδρομικό σταθμό καθώς πήγαιναν στην εξορία, έβρισκε τον εαυτό της να χαιρετά φίλους σε κάθε βήμα, καθώς τόσες πολλές από τις πνευματικές και πολιτιστικές προσωπικότητες ΑΦΙΕΡΩΜΑ της Αγίας Πετρούπολης θα έφευγαν με το ίδιο τρένο. Στους ποιητικούς κύκλους της ο Μαγιακόφσκι και ο Γιεσένιν αυτοκτόνησαν και η Μαρίνα Τσβετάγεβα θα τους ακολουθούσε το 1941, μετά την επιστροφή από την εξορία. Η Αχμάτοβα ήταν σύζυγος του Νικολάι Πούνιν, ενός μελετητή τέχνης και δια βίου φίλου, με τον οποίο έμεινε μέχρι το 1935. Ο Πούνιν επανειλημμένα συνελήφθη και τελικά, πέθανε στα Γκουλάγκ το 1953. Ο τραγικός κύκλος του Ρέκβιεμ καταγράφει την προσωπική της εμπειρία εκείνη την εποχή. Όπως γράφει, «εκατό εκατομμύρια φωνές φωνάζουν» μέσα από το «βασανισμένο στόμα μου». Μήνες τώρα δεκαεφτά είναι που σε φωνάζω Στο σπίτι πίσω να γυρίσεις. Γονατιστή τον δήμιο παρακαλώ Γιόκα μ’ εσύ τη φρίκη να μη ζήσεις. Μπλεγμένα όλα και θολά Το κτήνος από την ανθρωπιά Δεν μπορώ να ξεχωρίσω πια, Η εκτέλεση θ’ αργήσει; Άνθη από την σκόνη πια βαριά, Του θυμιατού η αγκομαχιά Τα βήματα στο πουθενά Να συντροφεύουν θέλουν. Από ψηλά κατάματα κοιτάζει Και μ’ όλεθρο με απειλεί Ένα πελώριο αστέρι. — «Ρέκβιεμ» (μτφ. Δ. Τριανταφυλλίδης) 1939–1960 Το 1939, εγκρίθηκε η δημοσίευση ενός τόμου ποίησης, με τίτλο Από έξι βιβλία. Ωστόσο, η συλλογή αποσύρθηκε και πολτοποιήθηκε μετά από λίγους μόνο μήνες. Το 1993, αποκαλύφθηκε ότι οι αρχές την κρατούσαν υπό συνεχή επιτήρηση στο σπίτι της, διατηρώντας λεπτομερή αρχεία για εκείνη από τότε, συγκεντρώνοντας περίπου 900 σελίδες «καταγγελίες, αναφορές για χτυπήματα τηλεφώνου, αποσπάσματα από γραπτά, εξομολογήσεις κοντινών προς αυτήν». Αν και επίσημα στιγματίστηκε, το έργο της συνέχισε να κυκλοφορεί μυστικά. Η στενή φίλη τής Αχμάτοβα, χρονικογράφος Λυδία Τσουκόβσκαγια περιέγραψε πώς οι συγγραφείς που εργάζονταν για να κρατήσουν ζωντανά τα ποιητικά μηνύματα χρησιμοποιούσαν διάφορες στρατηγικές. Ένας μικρός έμπιστος κύκλος, για παράδειγμα, θα απομνημόνευε ο ένας τα έργα του άλλου και θα τα κυκλοφορούσε μόνο με προφορικά μέσα. Λέει πώς η Αχμάτοβα θα έγραφε το ποίημά της για έναν επισκέπτη σε ένα κομμάτι χαρτί για να το διαβάσει σε μια στιγμή και μετά να το έκαιγε στη σόμπα της. Τα ποιήματα διαδόθηκαν προσεκτικά με αυτόν τον τρόπο, αλλά είναι πιθανό ότι πολλά συγκεντρωμένα με αυτόν τον τρόπο χάθηκαν. «Ήταν σαν μια τελετουργία», έγραψε η Τσουκόβσκαγια. “Χέρια, σπίρτα, ένα τασάκι. Μια τελετουργία όμορφη και πικρή.” Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Αχμάτοβα ήταν μάρτυρας της πολιορκίας 900 ημερών του Λένινγκραντ (τώρα Αγίας Πετρούπολης). Το 1940, η Αχμάτοβα ξεκίνησε το Ποίημα χωρίς ήρωα, ολοκληρώνοντας ένα πρώτο προσχέδιο στην Τασκένδη, αλλά δουλεύοντάς το για είκοσι χρόνια και θεωρώντας το ως το σημαντικότερο έργο της ζωής της, αφιερώνοντάς το στη «μνήμη του πρώτου κοινού, φίλων και συμπολιτών μου που χάθηκαν στο Λένινγκραντ κατά την πολιορκία». Την άνοιξη του 1942 πηγαίνει στην Τασκένδη, στο Ουζμπεκιστάν, μαζί με άλλους καλλιτέχνες. Κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής της αρρώστησε βαριά με τύφο. Επιστρέφοντας στο Λένινγκραντ τον Μάιο του 1944, γράφει για το πόσο ταράχτηκε που βρήκε «ένα τρομερό φάντασμα που προσποιήθηκε ότι ήταν η πόλη μου». Διάβαζε τακτικά στους στρατιώτες στα στρατιωτικά νοσοκομεία και στην πρώτη γραμμή. Τα μεταγενέστερα κομμάτια της φαίνεται να είναι η φωνή εκείνων που είχαν αγωνιστεί και εκείνων που είχαν επιβιώσει. Απομακρύνθηκε από τα ρομαντικά θέματα προς ένα πιο ποικιλόμορφο, σύνθετο και φιλοσοφικό έργο και μερικά από τα πιο πατριωτικά ποιήματά της βρήκαν τον δρόμο τους στα πρωτοσέλιδα της Πράβντα. Το 1946 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, ενεργώντας με εντολή του Στάλιν, ξεκίνησε μια επίσημη εκστρατεία κατά των «αστών», ατομικιστικών έργων της Αχμάτοβα και του σατιρικού Μιχαήλ Ζοστσένκο. Καταδικάστηκε για μια επίσκεψη από τον φιλελεύθερο, δυτικό, Εβραίο φιλόσοφο Ισαάκ Μπερλίν το 1945, και ο Αντρέι Ζντάνοβ την χαρακτήρισε δημοσίως «μισή πόρνη, μισή καλόγρια», το έργο της «η ποίηση μιας καταπονημένης κυρίας της ανώτερης τάξης». Προϊόν «ερωτισμού, μυστικισμού και πολιτικής αδιαφορίας». Απαγόρευσε τη δημοσίευση ποιημάτων της στα περιοδικά Αστέρι και Λένινγκραντ, κατηγορώντας την ότι δηλητηρίασε το μυαλό της σοβιετικής νεολαίας. Η επιτήρησή της αυξήθηκε και εκδιώχθηκε από την Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων. Ο Ισαάκ Μπερλίν περιέγραψε την επίσκεψή του στο διαμέρισμά της: «Ήταν πολύ ελάχιστα επιπλωμένο - σχεδόν όλα όσα είχε, αφαιρέθηκαν, λεηλατήθηκαν ή πουλήθηκαν - κατά τη διάρκεια της πολιορκίας... Μια αρχοντική, γκριζομάλλα κυρία, ένα λευκό σάλι περασμένο στους ώμους της, σηκώθηκε αργά για να μας χαιρετήσει. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 53 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Η Άννα Αχμάτοβα με μια απέραντη αξιοπρέπεια, με αβίαστες χειρονομίες, ευγενικό κεφάλι, όμορφα, κάπως αυστηρά χαρακτηριστικά και έκφραση απέραντης θλίψης». Ο γιος της Αχμάτοβα, Λεβ, συνελήφθη ξανά στα τέλη του 1949 και καταδικάστηκε σε 10 χρόνια σε στρατόπεδο φυλακών της Σιβηρίας Πέρασε μεγάλο μέρος των επόμενων ετών προσπαθώντας να εξασφαλίσει την απελευθέρωσή του. Για το σκοπό αυτό, και για πρώτη φορά, δημοσίευσε απροκάλυπτα προπαγανδιστική ποίηση, στο περιοδικό Σπίθα, υποστηρίζοντας ανοιχτά τον Στάλιν και το καθεστώς του. Ο Λεβ παρέμεινε στα στρατόπεδα μέχρι το 1956, πολύ μετά το θάνατο του Στάλιν, η τελική του απελευθέρωση πιθανώς υποβοηθούμενη από τις συντονισμένες προσπάθειες της μητέρας του. Ο John Bayley υποθέτει ότι η περίοδος της φιλοσταλινικής δουλειάς της μπορεί επίσης να της έσωσε τη ζωή. Ιδιαίτερα ωστόσο, η Αχμάτοβα δεν αναγνώρισε ποτέ αυτά τα κομμάτια στο επίσημο έργο της. Το ανάστημα της Αχμάτοβα μεταξύ των σοβιετικών ποιητών έγινε παραδεκτό σιγά-σιγά από στελέχη του κόμματος, το όνομά της δεν αναφέρεται πλέον μόνο σε καυστικά πλαίσια και έγινε ξανά δεκτή στην Ένωση Συγγραφέων το 1951, και αποκαταστάθηκε πλήρως μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953. Με τον Τύπο να ελέγχεται ακόμη πολύ, υπό τον Νικήτα Χρουστσόφ, μια μετάφραση της Αχμάτοβα εγκωμιάστηκε σε μια δημόσια κριτική το 1955 και τα δικά της ποιήματα άρχισαν να επανεμφανίζονται το 1956. Την ίδια χρονιά ο γιος της απελευθερώθηκε από τα στρατόπεδα, πικραμένος, πιστεύοντας ότι η μητέρα του νοιαζόταν περισσότερο για την ποίηση παρά για εκείνον και ότι δεν είχε εργαστεί σκληρά για την απελευθέρωσή του. Η κατάσταση της Αχμάτοβα επιβεβαιώθηκε το 1958, με τη δημοσίευση της Stikhotvoreniya (Ποιήματα) και μετά Stikhotvoreniya 1909-1960 (Ποιήματα 1909-1960) το 1961. To «Beg vremeni» (Η πτήση του χρόνου) περιλαμβάνει γραπτά των ετών 1909-1965, που δημοσιεύτηκαν το 1965, ήταν ένας ολοκληρωμένος τόμος με δουλειές μιας ολόκληρης ζωής, ενώ το καταραμένο ποίημα Requiem, που καταδικάζει τις σταλινικές εκκαθαρίσεις, για κάποιο περίεργο λόγο απουσίαζε. Ο Ισαάκ Μπερλίν προέβλεψε τότε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να εκδοθεί στη Σοβιετική Ένωση. Μια γη όχι δική μου, κι όμως για πάντα αξιομνημόνευτη, τα νερά του ωκεανού της δροσερά και φρέσκα. Άμμος στο βάθος λευκότερη από κιμωλία, , και ο αέρας μεθυσμένος σαν το κρασί, αργά ο ήλιος απλώνεται τα ρόδινα άκρα των πεύκων. Ηλιοβασίλεμα στα αιθέρια κύματα: Δεν μπορώ να πω αν η μέρα τελειώνει, ή ο κόσμος, ή αν το μυστικό των μυστικών είναι πάλι μέσα μου. - «Μια γη όχι δική μου», 1964 Τελευταία χρόνια Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής της, η Αχμάτοβα, συνέχισε να ζει με την οικογένεια Πούνιν στο Λένινγκραντ, μεταφράζοντας 54 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ακόμα, μελετώντας τον Πούσκιν και γράφοντας τη δική της ποίηση. Αν και ακόμη λογοκρινόταν, ενδιαφερόταν να ξαναγράψει έργα που είχαν καταστραφεί ή απαγορευτεί κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων ή που είχαν απειλήσει τη ζωή του γιου της στα στρατόπεδα, όπως το χαμένο, ημι-αυτοβιογραφικό έργο Enûma Elish. Δούλεψε τα απομνημονεύματά της, σχεδίασε μυθιστορήματα και εργάστηκε είκοσι χρόνια για να ολοκληρώσει το επικό της Ποίημα χωρίς ήρωα. Ο Ισαάκ Μπερλίν προσπάθησε να την επισκεφτεί ξανά, αλλά εκείνη του αρνήθηκε, ανησυχώντας ότι ο γιος της μπορεί να συλληφθεί ξανά λόγω οικογενειακής σχέσης με τον ιδεολογικά ύποπτο δυτικό φιλόσοφο. Ενέπνευσε και συμβούλεψε έναν μεγάλο κύκλο σημαντικών νέων σοβιετικών συγγραφέων. Στη ντάτσα της στο Κομάροβο σύχναζαν ποιητές όπως ο Γιεβγένι Ρέιν και ο Γιόζεφ Μπρόντσκι, τους οποίους καθοδηγούσε. Ο Μπρόντσκι, συνελήφθη το 1963 και φυλακίστηκε για κοινωνικό παρασιτισμό, αλλά αργότερα θα κέρδιζε το Νόμπελ Λογοτεχνίας (1987) και θα συνέχιζε τη ζωή του ως εξόριστος στις ΗΠΑ. Ως μία από τις τελευταίες μεγάλες ποιήτριες της Αργυρής Εποχής, αναγνωρίστηκε από τις σοβιετικές αρχές ως εκλεκτή και πιστή εκπρόσωπος της χώρας και της επέτρεψαν να ταξιδέψει στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα, χάρη σε έργα όπως το Ρέκβιεμ, η Αχμάτοβα χαιρετίστηκε στο εσωτερικό και στο εξωτερικό ως ανεπίσημος ηγέτης του κινήματος των αντιφρονούντων και ενίσχυσε η ίδια αυτή την εικόνα. Έγινε εκπρόσωπος “πασών των Ρωσιών”, όπως την χαρακτήριζε η Τσβετάγεβα, πιο δημοφιλής τη δεκαετία του 1960 από ό,τι ήταν ποτέ πριν από την επανάσταση, η φήμη αυτή συνέχισε να αυξάνεται μόνο μετά το θάνατό της. Για τα 75α γενέθλιά της το 1964, δημοσιεύτηκαν νέες συλλογές με στίχους της. Η Αχμάτοβα μπόρεσε να συναντήσει μερικούς από τους προεπαναστατικούς της γνωστούς το 1965, όταν της επετράπη να ταξιδέψει στη Σικελία και την Αγγλία, για να λάβει το βραβείο “Ταορμίνα” και τον επίτιμο διδακτορικό τίτλο από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, συνοδευόμενη από τη δια βίου φίλη και γραμματέα της Λυδία Τσουκόβσκαγια. Το Ρέκβιεμ της Αχμάτοβα στα ρωσικά εμφανίστηκε τελικά σε μορφή βιβλίου στο Μόναχο το 1963, ολόκληρο το έργο δεν δημοσιεύτηκε στην ΕΣΣΔ μέχρι το 1987. Το μεγάλο ποίημά της Ο δρόμος όλης της γης ή Η γυναίκα από το Κιτέζ (Kitezhanka) εκδόθηκε σε πλήρη μορφή το 1965. Τον Νοέμβριο του 1965, αμέσως μετά την επίσκεψή της στην Οξφόρδη, η Αχμάτοβα υπέστη καρδιακή προσβολή και νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο. Μεταφέρθηκε σε σανατόριο στη Μόσχα την άνοιξη του 1966 και πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια στις 5 Μαρτίου, σε ηλικία 76 ετών. Χιλιάδες παρακολούθησαν τις δύο τελετές μνήμης, που πραγματοποιήθηκαν στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ. Αφού εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα, ενταφιάστηκε στο κοιμητήριο Κομάροβο στην Αγία Πετρούπολη. Ο Ισαάκ Μπερλίν περιέγραψε τον αντίκτυπο που είχε η ζωή της στη δική του ζωή, όπως το είδε ο ίδιος : Η ευρέως διαδεδομένη λατρεία της μνήμης της στη Σοβιετική Ένωση σήμερα, τόσο ως καλλιτέχνιδα όσο και ως ανυπότακτη ανθρώπινη ύπαρξη, δεν έχει, από όσο γνωρίζω, κανένα παράλληλο. Ο θρύλος της ζωής της και η ανυποχώρητη παθητική αντίσταση σε ό,τι θεωρούσε ανάξιο για τη χώρα της και τον εαυτό της, τη μεταμόρφωσαν σε μορφή [...] όχι μόνο στη ρωσική λογοτεχνία, αλλά ΑΦΙΕΡΩΜΑ στη ρωσική ιστορία του [20ού] αιώνα. Το 1988, για να γιορτάσει τα 100ά γενέθλια της Αχμάτοβα, το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ διοργάνωσε ένα διεθνές συνέδριο για τη ζωή και το έργο της. Σήμερα το έργο της μπορεί να μελετηθεί στο Λογοτεχνικό και Μουσείο Μνήμης Άννα Αχμάτοβα στην Αγία Πετρούπολη. Εργασία και θέματα Η ποίηση της Άννας Αχμάτοβα, μολονότι είχε χαρακτηριστεί από το σοβιετικό καθεστώς ως «παρακμιακή», εξέπεμπε τεράστια γοητεία, υπογραμμίζοντας μια αίσθηση πεπρωμένου, που ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας της και άσκησε ιδιαίτερη έλξη, όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα Η Αχμάτοβα εντάχθηκε στην ομάδα ποιητών Acmeist το 1910 με ποιητές όπως ο Οσίπ Μάντελσταμ και ο Σεργκέι Γκοροντέτσκι. Προώθησε περισσότερο τη χρήση της τέχνης και της αυστηρής ποιητικής φόρμας παρά το μυστικισμό και τις πνευματικές οδούς προς τη σύνθεση, ευνοώντας το πραγματικό παρά το εφήμερο. Η Αχμάτοβα διαμόρφωσε τις αρχές της γραφής με σαφήνεια, απλότητα και πειθαρχημένη μορφή. Οι πρώτες της συλλογές Το Απόβραδο (1912) και Ροζάριο (1914) έτυχαν μεγάλης αναγνώρισης από τους κριτικούς και την έκαναν διάσημη από την αρχή της καριέρας της. Περιείχαν σύντομα, ψυχολογικά κομμάτια, που φημίζονταν για τις αφηγηματικές λεπτομέρειες και την επιδέξια χρήση του χρώματος. Το Απόβραδο και τα επόμενα τέσσερα βιβλία της ήταν ως επί το πλείστον λυρικές μινιατούρες με θέμα τον έρωτα. Τα πρώιμα ποιήματά της συνήθως απεικονίζουν έναν άνδρα και μια γυναίκα που εμπλέκονται στην πιο οδυνηρή, διφορούμενη στιγμή της σχέσης τους, που μιμήθηκαν πολύ και αργότερα παρωδήθηκαν από τον Ναμπόκοφ και άλλους. Η κριτικός Roberta Reeder σημειώνει ότι τα πρώιμα ποιήματα προσέλκυαν πάντα μεγάλο αριθμό θαυμαστών: «Γιατί η Αχμάτοβα μπόρεσε να συλλάβει και να μεταφέρει το ευρύ φάσμα των εξελισσόμενων συναισθημάτων που βιώθηκαν σε μια ερωτική σχέση, από την πρώτη συγκίνηση της συνάντησης, μέχρι μια βαθύτερη αγάπη που παλεύει με το μίσος και τελικά σε βίαιο καταστροφικό πάθος ή πλήρη αδιαφορία. Αλλά η ποίησή της σηματοδοτεί μια ριζική ρήξη με το πολυμαθές, περίτεχνο ύφος και τη μυστικιστική αναπαράσταση της αγάπης τόσο χαρακτηριστική για ποιητές όπως ο Αλεξάντερ Μπλοκ και ο Αντρέι Μπέλι. Οι στίχοι της συντίθενται από μικρά κομμάτια απλού λόγου που δεν σχηματίζουν ένα λογικό συνεκτικό μοτίβο. Αντίθετα, αντικατοπτρίζουν τον τρόπο που πραγματικά σκεφτόμαστε, οι δεσμοί μεταξύ των εικόνων είναι συναισθηματικοί και τα απλά καθημερινά αντικείμενα είναι φορτισμένα με ψυχολογικούς συσχετισμούς». Οι κίνδυνοι κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων ήταν πολύ μεγάλοι. Πολλοί από τους στενούς φίλους και την οικογένειά της εξορίστηκαν, φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν· ο γιος της βρισκόταν υπό συνεχή απειλή σύλληψης, ήταν συχνά υπό στενή παρακολούθηση. Μετά την καλλιτεχνική καταστολή και τη δημόσια καταδίκη από το κράτος στη δεκαετία του 1920, πολλοί μέσα στους λογοτεχνικούς και δημόσιους κύκλους, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, νόμιζαν ότι είχε πεθάνει. Το αναγνωστικό της κοινό γενικά δεν γνώριζε το μεταγενέστερο έργο της, το Ρέκβιεμ ή το Ποίημα χωρίς Ήρωα και τα άλλα καυστικά έργα της, κοινοποιήθηκαν μόνο σε λίγους πολύ έμπιστους ή κυκλοφόρησαν μυστικά από στόμα σε στόμα (samizdat). To τραγούδι της τελευταίας συνάντησης Στο στήθος ένα σφίξιμο το βήμα χάνω, πάω βιαστική από την αγωνία, την λαχτάρα, φόρεσα το γάντι το αριστερό, στο χέρι το δεξί. Τόσα σκαλιά ν’ ανέβω, αδύνατον. Μα, είναι τρία, χρυσή μου. Ήχος γλυκός σαλεύει μες στα δέντρα και το φθινόπωρο μου λέει “Πέθανε μαζί μου”. Η τύχη μου παντοτινά ασταθής άχαρη, σαν εσένα. Είμαι απελπισμένη. Λύση καμιά δεν βλέπω, ω! ακριβέ. Πεθαίνω εγκαταλειμμένη. Tο βλέμμα στρέφω, να το σπίτι μας κι η κάμαρα κεχριμπαρένια καίνε τα κεριά της τελευταίας μας συνάντησης το σμίξιμο και η φωνή σου μες στ’ αυτιά μου ακόμα τρα- γουδά». (μτφ. Άρης Αλεξάνδρου) Μεταξύ 1935 και 1940 η Αχμάτοβα συνέθεσε, δούλεψε και ξαναδούλεψε το μεγάλο ποίημα Ρέκβιεμ στα κρυφά, έναν λυρικό κύκλο θρήνου και μαρτυρίας, που απεικονίζει τα βάσανα του απλού λαού κάτω από τη σοβιετική τρομοκρατία. Το κουβαλούσε μαζί της καθώς εργαζόταν και ζούσε από πόλη σε πόλη σε όλη τη Σοβιετική Ένωση. Απουσίαζε εμφανώς από τα συγκεντρωμένα έργα της, δεδομένης της ρητής καταδίκης των εκκαθαρίσεων. Το έργο στα ρωσικά εμφανίστηκε τελικά σε μορφή βιβλίου στο Μόναχο το 1963, ολόκληρο το έργο δεν δημοσιεύτηκε στην ΕΣΣΔ μέχρι το 1987. Αποτελείται από δέκα αριθμημένα ποιήματα που εξετάζουν μια σειρά συναισθηματικών καταστάσεων, εξερευνώντας τα βάσανα, την απόγνωση, την αφοσίωση και όχι μια ξεκάθαρη αφήγηση. Η ποίηση της Άννας Αχμάτοβα, μολονότι είχε χαρακτηριστεί από το σοβιετικό καθεστώς ως «παρακμιακή», εξέπεμπε τεράστια γοητεία, υπογραμμίζοντας μια αίσθηση πεπρωμένου, που ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας της και άσκησε ιδιαίτερη έλξη, όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα Τα δοκίμιά της για τον Πούσκιν και το Ποίημα χωρίς ήρωα, το μακροβιότερο έργο της, δημοσιεύτηκαν μόνο μετά το θάνατό της. Αυτό το μεγάλο ποίημα, που συντέθηκε μεταξύ 1940 και 1965, θεωρείται συχνά κριτικά ως το καλύτερο έργο της και επίσης ένα από τα ωραιότερα ποιήματα του εικοστού αιώνα. Δίνει μια βαθιά και λεπτομερή ανάλυση της εποχής της και της προσέγγισής της σε αυτήν, συμπεριλαμβανομένης της σημαντικής συνάντησής της με τον Ισαάκ Μπερλίν (1909–97) το 1945. Το ταλέντο της στη σύνθεση και τη μετάφραση αποδεικνύεται από τις καλές μεταφράσεις των έργων ποιητών που γράφουν στα γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, αρμενικά και κορεάτικα. “ΤΚ” • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 55 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ο Μοντιλιάνι που γνώρισα 'Αννα Αχμάτοβα Δεν δυσκολεύομαι καθόλου να πιστέψω αυτούς που τον περιγράψανε και τον παρουσίασαν τελείως διαφορετικόν απ’ ό,τι εγώ τον γνώρισα, και θα εξηγήσω το γιατί. Πρώτα απ’ όλα, γνώρισα μόνο μια πλευρά της φυσικής υπόστασής του – τη σπινθηροβόλα του πλευρά. Ζούσα τότε στο περιθώριο, ήμουνα μια ξένη, ένα κορίτσι είκοσι χρονώ και είναι πολύ πιθανό να μην καταλάβαινα και πολλά πράγματα. Αργότερα, όταν συναντηθήκαμε το 1911, παρατήρησα κι εγώ πως είχε υποστεί μια ριζική αλλαγή. Είχε αδυνατίσει πολύ, είχε γίνει μια σκιά. 56 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Τ ο 1910 τον είδα αρκετές φορές απ’ ό,τι θυμάμαι – συναντιόμασταν σε αραιά χρονικά διαστήματα. Ωστόσο μου έστελνε γράμματα όλον τον χειμώνα. Τώρα ξέρω πως αυτό που του έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση ήταν η ικανότητά μου να μαντεύω τις σκέψεις των άλλων, να διαβλέπω τα όνειρά τους, συν μια ορισμένη ιδιοσυγκρασία που με χαρακτήριζε – μια ιδιοσυγκρασία που όσοι με γνωρίζανε από καιρό την είχαν κιόλας συνηθίσει σαν κάτι φυσικό. Επαναλάμβανε συνεχώς, “on communique”. Έλεγε συχνά “il n’ y a que vous pour realiser cela”. Ίσως κανένας από μας να μην είχε καταλάβει κάτι ουσιαστικό: ότι δηλαδή, όλα όσα μας συνέβαιναν μορφώνανε την προϊστορία της ζωής μας – της πολύ σύντομης δικής του, της πολύ μακρόχρονης δικής μου. Η πνοή της τέχνης δεν είχε ακόμα αναλώσει ούτε μεταπλάσει αυτές τις δυο υπάρξεις: ήταν μια φωτεινή, ανέμελη εποχή, ήταν η ώρα που αρχίζει να γλυκοχαράζει. Όμως, όπως το ξέρει ο καθένας, το μέλλον ρίχνει τη σκιά του πολύ πριν εμφανιστεί επί σκηνής· το μέλλον χτύπαγε τα τζάμια του παράθυρου, κρυβότανε πίσω απ’ τους φανοστάτες, εισχωρούσε στα όνειρά μας και μας φόβιζε με το τρομαχτικό Παρίσι του Μπωντλαίρ, το Παρίσι που στεκόταν ασάλευτο κάπου πίσω απ’ τις πλάτες μας, ενεδρεύοντας. Και κάθε τι που κοινωνούσε με το θείο στην ψυχή του Αμαντέο, έλαμπε μέσα από ένα στρώμα σκότους. Είχε ένα κεφάλι σαν του Αντίνοου και μάτι που λαμποκοπούσαν χρυσαφιά – δεν έμοιαζε με κανέναν άλλον. Η φωνή του χαράχτηκε για πάντα στη μνήμη μου. Ήξερα πως ήταν φτωχός και κανένας δεν ήξερε με τι έσοδα ζούσε. Σαν καλλιτέχνης δεν είχε πετύχει ούτε την πιο ελάχιστη αναγνώριση. Την εποχή εκείνη (1911) έμενε στο αδιέξοδο Φολγκιέρ. Ήταν τόσο φτωχός ώστε όταν πηγαίναμε στον Κήπο του Λουξεμβούργου καθόμασταν πάντα στα παγκάκια και ποτέ σε καρέκλες που μπορούσες να νοικιάσεις. Ποτέ δεν παραπονιότανε για την ολοφάνερη φτώχεια του, ούτε για την εξίσου ολοφάνερη έλλειψη αναγνώρισης. Μόνο μια φορά το 1911 μου είπε πως υπέφερε τόσες στερήσεις τον προηγούμενο χειμώνα ώστε δεν μπορούσε καν να σκεφτεί αυτό που αγαπούσε πάνω απ’ όλα. Σχημάτισα την εντύπωση πως τον είχε ζώσει από παντού ο κλοιός της μοναξιάς. Δε θυμάμαι να χαιρέτισε ποτέ κανέναν στον Κήπο του Λουξεμβούργου ή στο Καρτιέ Λατέν, όπου όλοι γνωρίζονταν λίγο ώς πολύ μεταξύ τους. Ποτέ δεν τον άκουσα να αναφέρει το όνομα ενός γνωστού, ενός φίλου ή ενός ζωγράφου. Ποτέ δεν τον άκουσα να πει ένα αστείο. Ποτέ μου δεν τον είδα μεθυσμένον, ούτε ένιωσα ποτέ τα χνώτα του να μυρίζουνε κρασί. Προφανώς, άρχισε να πίνει πολύ αργότερα, μα το χασίς έκανε κιόλας δειλά την εμφάνισή του στις ιστορίες που έλεγε. Την εποχή εκείνη δεν είχε φιλενάδα – εκτός αν το ’κρυβε. Ποτέ του δε μιλούσε (όπως κάνουν όλοι, αλίμονο) για τους προηγούμενους έρωτές του. Με μένα δεν κουβέντιαζε συνήθως για πεζά πράγματα… Η φιλοφροσύνη του δεν πήγαζε από την οικογενειακή του ανατροφή, μα από την πνευματική του ανωτερότητα. Την εποχή εκείνη τον είχε συνεπάρει η γλυπτική. Δούλευε σε μια αυλή κοντά στο ατελιέ (το σφυρί του αντηχούσε στον έρημο διάδρομο). Στους τοίχους του ατελιέ του κρεμόνταν πορτρέτα απίθανων διαστάσεων (απ’ το πάτωμα ώς το ταβάνι αν θυμάμαι καλά). Ποτέ μου δεν είδα reproductions αυτών των έργων. Να υπάρχουν τάχα πουθενά ή χάθηκαν; Το γλυπτό του το έλεγε La chose. Εξετέθη αν δεν κάνω λάθος στους Independants το 1911. Με παρακίνησε να πάω να το δω, στην έκθεση όμως δεν με πλησίασε γιατί ήμουνα με φίλους. Στην περίοδο που έχασα σχεδόν το κάθε τι που είχα, εξαφανίστηκε και η φωτογραφία τού “Πράγματος” που μου είχε δώσει. Κείνες τις μέρες ο Μοντιλιάνι είχε ξετρελαθεί με την Αίγυπτο. Με πήγε στο αιγυπτιακό τμήμα του Λούβρου, βεβαιώνοντάς με ότι “tout le reste” δεν άξιζαν να τα προσέξεις. Σχεδίασε το κεφάλι μου προσθέτοντας στολίδια αιγύπτιας βασίλισσας και φαινόταν πως τον είχε απόλυτα μαγέψει η μεγάλη τέχνη της Αιγύπτου. Η Αίγυπτος ήταν η τελευταία του λόξα. Σε λίγο θα γινόταν τόσο πρωτότυπος ώστε οι πίνακές του δε θα θύμιζαν κανένα άλλο έργο τού παρελθόντος. Αυτό είναι το στάδιο που ονομάζουν σήμερα période nègre. Αναφερόμενος στα αφρικανικά μαργαριτάρια μου, είπε: “Τα κοσμήματα πρέπει να είναι άγρια” και ζωγράφισε ένα πορτρέτο μου όπου φοράω εκείνο του περιδέραιο. Μ’ έπαιρνε να δούμε το παλιό Παρίσι, πίσω από το Πάνθεον, με φεγγαρόφωτο. Ήξερε καλά την πόλη, μια φορά ωστόσο έχασε τον προσανατολισμό του. Είπε: Ξέχασα πως υπήρχε ένα νησί (Ile St. Louis) στη μέση”. Αυτός ήταν που μου έδειξε το πραγματικό Παρίσι. Μιλώντας για την Αφροδίτη της Μήλου είπε πως οι καλλίγραμμες γυναίκες – οι μόνες που αξίζουν να τις σχεδιάσεις και να τις ζωγραφίσεις – φαντάζουν πάντοτε άγαρμπες όταν είναι ντυμένες. ΟΤΑΝ ψιχάλιζε (βρέχει συχνά στο Παρίσι), ο Μοντιλιάνι έβγαινε έξω με μια μαύρη, τεράστια, παλιά ομπρέλα. Καμιά φορά καθόμασταν κάτω απ’ αυτήν την ομπρέλα σ’ ένα παγκάκι του Κήπου του Λουξεμβούργου και την ώρα που έπεφτε η ζεστή καλοκαιριάτικη βροχή και το “vieux palais de l’Italienne” φαινόταν να κοιμάται εκεί δίπλα, εμείς απαγγέλλαμε Βερλαίν, που και οι δυο τον ξέραμε απ’ έξω, και χαιρόμασταν διαπιστώνοντας ότι θυμόμαστε τα ίδια τετράστιχα. Διάβασα κάπου πως κάποια κ. V.H., που τον είχε αποκαλέσει perle et pourceau, άσκησε μεγάλη επίδραση στον Μοντιλιάνι. Μπορώ – και αισθάνομαι ότι οφείλω – να βεβαιώσω ότι ο Αμαντέο δεν είχε να μάθει τίποτα πια την εποχή που γνώρισε την κ. V.H., δηλαδή το 1910. Πολύ αμφιβάλλω αν μια κυρία που αποκαλεί έναν μεγάλο ζωγράφο “μαργαριτάρι και γουρούνι” είναι σε θέση να διδάξει τον οποιονδήποτε. Ο πρώτος ξένος που είδε στο σπίτι μου της Φοντάνκα το πορτρέτο μου – έργο του Μοντιλιάνι – μίλησε γι’ αυτό μ’ έναν τρόπο που δεν μπορώ ούτε να περιγράψω, ούτε να ξεχάσω. Στον Κήπο του Λουξεμβούργου οι γέροι μάς δείχνανε το μονοπάτι απ’ όπου περνούσε συνήθως ο Βερλαίν με την παρέα των θαυμαστών του, για να πάει στο “καφενείο του” όταν καθόταν με τις ώρες κάθε μέρα, και στο “εστιατόριό του” όπου δειπνούσε. Μα το 1911 το μονοπάτι εκείνο δεν το χρησιμοποιούσε πια ο Βερλαίν, αλλά ένας ψηλός κύριος που φορούσε άψογη ρεντιγκότα, ψηλό καπέλο και την ταινία της Λεγεώνος της Τιμής. Καθώς περνούσε, άκουγες να ψιθυρίζουν από τα διπλανά παγκάκια: “Ο Ανρί ντε Ρενιέ”. Για μας, το όνομα αυτό δεν αντιπροσώπευε τίποτα το ιδιαίτερο. Όσο για τον Ανατόλ Φρανς, ο Μοντιλιάνι (όπως κι άλλοι καλλιεργημένοι Παρισινοί) δεν ήθελε να ακούσει ούτε το όνομά του. Καταχάρηκε όταν του είπα πως κι εμένα δε μου άρεσε. Κι ο Βερλαίν εξακολουθούσε να είναι παρών στον Κήπο του Λουξεμβούργου • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 57 ΑΦΙΕΡΩΜΑ μόνο σαν άγαλμα πια – τα αποκαλυπτήριά του είχαν γίνει κείνο τον χρόνο. Για τον Ουγκώ ο Μοντιλιάνι αρκέστηκε να πει: “Mais, madame, Hugo c’ est declamatoire”. Μια μέρα πήγα να δω τον Μοντιλιάνι, δεν τον βρήκα όμως στο σπίτι, ίσως εξαιτίας μιας αμοιβαίας παρεξήγησης ως προς την ώρα. Αποφάσισα να περιμένω λίγα λεπτά. Κράταγα ένα μπουκέτο κόκκινα τριαντάφυλλα. Ο φεγγίτης πάνω απ’ την πόρτα τού ατελιέ ήταν ανοιχτός και μην έχοντας τίποτα καλύτερο να κάνω άρχισα να πετάω μέσα ένα-ένα τα λουλούδια. Ύστερα, μια και τίποτα δεν έδειχνε πως θα ’ρχότανε, έφυγα. Την άλλη φορά που τον είδα μου είπε πως του ήταν αδύνατο να καταλάβει πώς τα κατάφερα και μπήκα στο δωμάτιό του, αφού το μοναδικό κλειδί το είχε αυτός. Του εξήγησα. “Δεν είναι δυνατόν, είπε. Ήταν τόσο όμορφα ταχτοποιημένα”. Του Μοντιλιάνι του άρεσε να περιπλανιέται στους δρόμους του Παρισιού τη νύχτα. Συχνά, ακούγοντας τα βήματά του μέσα στη νυσταγμένη σιωπή του δρόμου, σηκωνόμουνα απ’ το γραφείο μου, πήγαινα στο παράθυρο και κοίταζα μες απ’ τα παντζούρια τη σκιά του που περνοδιάβαινε κάτω απ’ τα παράθυρά μου… ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ της περιόδου εκείνης είναι γνωστό σαν Παλιό ή Προπολεμικό Παρίσι. Τα αμάξια ήταν ακόμα πολυάριθμα και οι αμαξάδες κάνανε χρυσές δουλειές. Υπήρχε ακόμα η ταβέρνα “Το ραντεβού των αμαξάδων”. Και συνομήλικοί μου που θα σκοτώνονταν σε λίγα χρόνια στον Μάρνη ή στο Βερντέν, κυκλοφορούσαν ακόμα ολοζώντανοι δίπλα μας. Όλοι οι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, με εξαίρεση τον Μοντιλιάνι, είχαν κατορθώσει κιόλας να αναγνωριστούν. Ο Πικάσο ήταν τόσο διάσημος όσο είναι και σήμερα, μόνο που για κάποιον άγνωστο λόγο άκουγα πάντα να λένε “ο Πικάσο κι ο Μπρακ”. Η Ίντα Ρουμπινστάιν έπαιξε τη Σαλώμη και τα “Ρωσικά μπαλέτα” του Ντιαγκίλεβ (Στραβίνσκι, Νιζίνσκι, Πάβλοβα, Μπακστ, Καρσαβίνα) είχαν δημιουργήσει κιόλας παράδοση και εθεωρούντο πολύ καθώς πρέπει. Τώρα διαπιστώνουμε πως τα επιτεύγματα του Στραβίνσκι δεν περιορίζονται σε κείνη τη δεκαετία· το έργο του έχει γίνει η υπέρτατη μουσική έκφραση του πνεύματος του εικοστού αιώνα. Το “Πουλί της φωτιάς” ανέβηκε στις 20 Ιουνίου 1910. Στις 13 Ιουνίου 1911 ο Φόκιν σκηνοθέτησε τον “Πετρούσκα” που έπαιζε ο θίασος του Ντιαγκίλεβ. Η διάνοιξη των νέων βουλεβάρτων μέσα απ’ την πάλλουσα σάρκα του Παρισιού – για να θυμηθούμε την έκφραση του Ζολά – δεν είχε τελειώσει ακόμα εντελώς (Βουλεβάρτο Ρασπάιγ). Ο Βέρνερ, ένας φίλος του Έντισον, μου είπε δείχνοντάς μου δυο μικρά τραπέζια στην “Ταβέρνα του Πάνθεου”: “Να οι σοσιαλδημοκράτες σας. Οι μπολσεβίκοι απ’ τη μια μεριά και οι μενσεβίκοι από την άλλη”. Οι γυναίκες αλλάξανε με διάφορους βαθμούς επιτυχίας τις jupes culottes με τις jupes entravées, φασκιώνοντας ενάρετα τα πόδια τους. Η ποίηση μαραινόταν μες στη γενική αδιαφορία και οι ποιητικές συλλογές πουλιόνταν μόνο όταν τις είχε εικονογραφήσει ένας λίγο-πολύ διάσημος ζωγράφος. Από τότε ήδη είχα αντιληφθεί ότι η παριζιάνικη ζωγραφική είχε καταβροχθίσει τη γαλλική ποίηση. Ο René Ghil συνηγορούσε υπέρ της “επιστημονικής ποιήσεως” και οι λεγόμενοι μαθητές τού μαιτρ τον επισκέπτονταν με μισή καρδιά. Ένας ιταλός εργάτης έκλεψε τη “Μόνα Λίζα” για να την ξαναπάει 58 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 πίσω στην πατρίδα της. Ο ΜΟΝΤΙΛΙΑΝΙ εξέφραζε κάθε τόσο τη λύπη του που δε μπορούσε να καταλάβει τα ποιήματά μου και υποπτευότανε πως κρύβουν μέσα τους κάποιο θαύμα, ενώ δεν ήτανε παρά οι πρώτες μου δειλές δοκιμές. Μου έδωσε τα σχέδια που μου έκανε στο ατελιέ του. Ήταν συνολικά δεκαέξι. Χάθηκαν στο σπίτι μου, στο Τσάρσκογιε Σελό, στα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Μόνο ένα μου απόμεινε· και δυστυχώς προαναγγέλλει τα μελλοντικά του “γυμνά” λιγότερο κι απ’ ό,τι τα προεικάζανε τα άλλα δέκα πέντε. Με παρότρυνε να τα κορνιζάρω για να μπορώ να τα κρεμάσω στο δωμάτιό μου στο Τσάρσκογιε Σελό. Συχνότερα από κάθε άλλο θέμα κουβεντιάζαμε για ποίηση. Ξέραμε κι οι δυο μας πολλά γαλλικά ποιήματα: Βερλαίν, Λαφόργκ, Μαλαρμέ, Μπωντλαίρ. Ποτέ δε μου απάγγειλε Δάντη. Ίσως γιατί τότε δεν ήξερα ιταλικά. Μια μέρα μου είπε: “Ξέχασα να σου πω πως είμαι Εβραίος”. Μου είχε ήδη πει πως καταγότανε απ’ το Λιβόρνο, προσθέτοντας βιαστικά πως είναι εικοσιτεσσάρων χρονώ· στην πραγματικότητα ήταν εικοσιέξι… Μια άλλη φορά μου είπε πως του κίνησαν το ενδιαφέρον οι αεροπόροι, όταν όμως γνώρισε έναν από δαύτους απογοητεύτηκε: ο πιλότος του έδωσε την εντύπωση πως δεν ήταν παρά ένας σπόρτσμαν (τι περίμενε;!). Την εποχή εκείνη τα πρώτα αεροπλάνα (Γκουμιλιόβi: “Με βαριές μηχανές βρυχώμενες – τα σύννεφα της θύελλας διατρυπούν…”), που δεν είχαν και μεγάλο βάρος και, όπως ξέρουν όλοι, μοιάζανε με άδειες βιβλιοθήκες, στριφογυρίζανε γύρω απ’ τον σκουριασμένο και στραβοπόδη σύγχρονό μου – τον Πύργο του Άιφελ (1884). Ο πύργος φάνταζε στα μάτια μου σαν ένα τεράστιο κηροπήγιο που το ξέχασε ένας κολοσσός καταμεσής σε μια πρωτεύουσα νάνων· μου θύμιζε τα “Ταξίδια του Γκιούλιβερ”. Κι ολόγυρα έκανε πάταγο ο κυβισμός ο οποίος είχε πρόσφατα αναδυθεί νικηφόρος και για τον οποίο ο Μοντιλιάνι παρέμενε ένας ξένος. Ο Μαρκ Σαγκάλ είχε φέρει κιόλας στο Παρίσι το μαγικό του Βιτέμπσκ και στα βουλεβάρτα σουλατσάριζε ένας άγνωστος νεαρός, ένα αστέρι που δεν είχε ακόμα ανατείλει, ο Τσάρλι Τσάπλιν (ο Μέγας Βουβός ήταν ακόμα ευφραδέστατα σιωπηλός). ...”Και πέρα εκεί στον Βορρά”… στη Ρωσία, ο Λέων Τολστόι και η Βέρα Κομισαρζέβσκαγια είχαν πεθάνει, οι συμβολιστές διακηρύχνανε πως βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης και ο Αλέξανδρος Μπλοκ προφήτευε σε στίχο και σε πρόζα. Οι τρεις γίγαντες που πάνω τους στηρίζεται σήμερα ο εικοστός αιώνας (ο Προυστ, ο Τζόις και ο Κάφκα) δεν είχαν γίνει ακόμα μύθοι, αν και σαν άνθρωποι ζούσανε. Στα επόμενα χρόνια, όντας σίγουρη, πως ένας άνθρωπος σαν τον Μοντιλιάνι θα πρέπει να έχει κατακτήσει τη δόξα, ρώταγα να μάθω νέα του απ’ αυτούς που επέστρεφαν απ’ το Παρίσι. Μα η απάντηση ήταν πάντα η ίδια: “Ποτέ δεν τον συναντήσαμε, ποτέ δεν ακούσαμε να γίνεται λόγος γι’ αυτόν”. Δεν τον ήξερε καν η Α.Έκστερ, που απ’ τη σχολή της βγήκαν όλοι οι “αριστεροί” ζωγράφοι του Κιέβου, ούτε κι ο Μπ. Ανρέπ, που τον έκαναν διάσημο τα μωσαϊκά του. Δεν τον ήξερε ούτε κι ο Ν. Αλτμάν που ζωγράφισε το πορτρέτο μου κείνα τα χρόνια (1914-1915). Αλλά σε μια περίπτωση ο Γκουμιλιόβ – στο τελευταίο ταξίδι που κάναμε μαζί για να επισκεφτούμε τον γιο μας στο Μπεζέζκ (τον Μάιο του 1918) κι εγώ ανέφερα τυχαία τον Μοντιλιάνι – τον είπε ΑΦΙΕΡΩΜΑ Μου έδωσε τα σχέδια που μου έκανε στο ατελιέ του. Ήταν συνολικά δεκαέξι. Χάθηκαν στο σπίτι μου, στο Τσάρσκογιε Σελό, στα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Μόνο ένα μου απόμεινε· και δυστυχώς προαναγγέλλει τα μελλοντικά του “γυμνά” λιγότερο κι απ’ ό,τι τα προεικάζανε τα άλλα δέκα πέντε. “μεθυσμένο τέρας” ή κάτι παρόμοιο και πρόσθεσε πως είχε μια δυσάρεστη συνάντηση μαζί του στο Παρίσι κι αυτό γιατί ο ζωγράφος διαμαρτυρήθηκε και τα ’βαλε με τον Γκουμιλιόβ, όταν τον άκουσε να μιλάει ρωσικά με μια παρέα φίλων του. Και κανένας απ’ τους δυο δεν είχε παραπάνω από τρία χρόνια ζωής μπροστά του. Για ένα μεγάλο διάστημα έμεινα με την εντύπωση πως δεν πρόκειται ποτέ ν’ ακούσω τίποτα γι’ αυτόν… Αντίθετα άκουσα πολλά, πάρα πολλά… Ο Μοντιλιάνι περιφρονούσε τα ταξίδια: πίστευε ότι τα ταξίδια είναι ένα υποκατάστατο της αληθινής δράσης. Είχε πάντοτε στην τσέπη του ένα αντίτυπο των “Τραγουδιών του Μαλντορόρ” που την εποχή εκείνη ήταν σπάνιο βιβλίο. Μου αφηγήθηκε πως μπήκε μια φορά σε μια ρωσική εκκλησία την ώρα της λειτουργίας του Πάσχα για να δει την τελετουργία, επειδή του άρεσαν η μεγαλοπρέπεια και η εθιμοτυπία. Κι ένας κύριος που ήταν “πιθανότατα πολύ σπουδαίος” αντήλλαξε μαζί του το φιλί της Αναστάσεως. Έχω την αίσθηση ότι ο Μοντιλιάνι ούτε υποπτεύτηκε καν τη σημασία του ασπασμού… Στις αρχές της Ν.Ε.Π., όταν ήμουνα μέλος της διευθύνουσας επιτροπής της Ένωσης Συγγραφέων, μαζευόμασταν συχνά στο ατελιέ τού Αλεξάντρ Νικολάγιεβιτς Τιχόνοβ (στις Εκδόσεις Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, Μοσκόβαγια 36, Λένινγκραντ). Η ταχυδρομική επικοινωνία είχε αποκατασταθεί με τον έξω κόσμο την εποχή εκείνη και ο Τιχόνοβ λάβαινε πολλά ξένα βιβλία και περιοδικά. Σε μια συνεδρίαση κάποιος μου έδωσε ένα γαλλικό περιοδικό τέχνης. Το άνοιξα: μια φωτογραφία του Μοντιλιάνι… Ένας σταυρός… Απ’ την πολύστηλη νεκρολογία έμαθα πως ήταν ένας μεγάλος ζωγράφος του εικοστού αιώνα (θυμάμαι ότι τον συγκρίνανε με τον Μποτιτσέλι) και ότι είχαν ήδη δημοσιευτεί πολλές μονογραφίες για το έργο του στα αγγλικά και στα ιταλικά. Αργότερα, στη δεκαετία 1930-40, ο Έρενμπουργκ μου μίλησε πολύ γι’ αυτόν. Είχε αφιερώσει μερικά ποιήματα της συλλογής του “Παραμονές” στον Μοντιλιάνι· τον γνώρισε στο Παρίσι, μετά από μένα. Διάβασα επίσης το βιβλίο “Απ’ τη Μονμάρτη στο Καρτιέ Λατέν” του Φρανσίς Καρκό, που αναφέρει τον Μοντιλιάνι και ένα μυθιστόρημα που δημοσιεύτηκε σε συνέχειες και όπου ο συγγραφέας του τον συγκρίνει με τον Ουτριλό. Μπορώ να βεβαιώσω ότι η μορφή αυτή δεν έχει καμιά απολύτως ομοιότητα με τον Αμαντέο που γνώρισα το 1910-11 και ότι ο τρόπος με τον οποίο μας τον παρουσίασε ο συγγραφέας εμπίπτει στην κατηγορία της μη ποιητικής αδείας. Σήμερα, εδώ στη χώρα μας, όλοι όσοι ενδιαφέρονται για τη σύγχρονη τέχνη, ξέρουν τον Μοντιλιάνι. Και στο εξωτερικό είναι τόσο διάσημος, ώστε του αφιερώσανε – δυστυχώς – το φιλμ “Μονμάρτη 19”. Μετάφραση: ΑΡΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Το κείμενο (“Εποχές”, τ. 23, Μάρτιος 1965) είναι ένα από τα κεφάλαια των Απομνημονευμάτων τής Άννας Αχμάτοβα. 1. Ο ποιητής Νικολάι Γκουμιλιόβ (1886-1921) ήταν σύζυγος της Αχμάτοβας από το 1910 ώς το 1918. Το 1921 εκτελέστηκε με την κατηγορία ότι πήρε μέρος σε μια αντεπαναστατική συνωμοσία. (Σ.τ.Μ.) • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 59 ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Οι επαναστάσεις της ανάγνωσης Όπως και στους μοναχούς του Μεσαίωνα, τα μάτια φέρνουν ειδήσεις σε όλες τις αισθήσεις μας, βλέπουμε τα αντικείμενα που περιγράφονται, μυρίζουμε αρώματα, ψηλαφούμε τα μετάξια, τρώμε το βιβλίο, το οποίο και για μας “είναι πιο γλυκό από κάθε ψωμί και από κάθε μέλι”. PIETRO CITATI 60 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Σ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ, η μεγαλόφωνη ανάγνωση αποτελούσε την αυθεντική μορφή της ανάγνωσης. Ο έλληνας ήρωας ονειρευόταν, πεθαίνοντας, να γνωρίσει το “κλέος”, τη “δόξα” – αλλά κλέος σήμαινε και “ήχος”. Και επομένως, αυτός επιθυμούσε τα κατορθώματά του να απαγγέλλονται, να διαβάζονται φωναχτά μπροστά σε ένα πολύ μεγάλο κοινό και έτσι να γίνονται ένδοξα. Τότε το κείμενο δεν ήταν, όπως είναι για μας, μια απλή αλληλουχία σημείων. Η ηχηρή ανάγνωση αποτελούσε μέρος του κειμένου, το κείμενο αποτελούνταν από ένα γραπτό στημόνι και από ένα φωνητικό υφάδι. Μόνον η φωνή ολοκλήρωνε το γραπτό, προσδίδοντάς του την αρμονία και τη μουσική ηχώ που αυτό χρειαζόταν. Η ανάγνωση εκφραζόταν συχνά ως τραγούδι και η φωνή που ερμήνευε ήταν μελωδική. Στην Ελλάδα και στη Ρώμη, όποιος διάβαζε στεκόταν όρθιος. Η φωνή συνοδευόταν από χειρονομίες και κινήσεις της κεφαλής, του θώρακα και των χεριών. Και αυτή η εκφραστική ανάγνωση επηρέαζε με τη σειρά της τη σύνταξη του κειμένου, η οποία έπρεπε να υπακούει στους τονισμούς, τους κυματισμούς και τους ρυθμούς της προφορικής παράδοσης. Το βιβλίο επρόκειτο να το ακούσουν. Και γραφόταν προκειμένου να το ακούσουν. Μετά από αιώνες σιωπηλής ανάγνωσης, η συνήθεια της μεγαλόφωνης ανάγνωσης φαίνεται σχεδόν ακατανόητη. Έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε ότι το αποκορύφωμα της ανάγνωσης έγκειται στην ικανότητά μας να κατανοούμε, να ερμηνεύουμε και να ταυτιζόμαστε με το κείμενο. Και πώς θα ήταν δυνατό να το κατανοήσουμε, αν μια ξένη φωνή θα μας μιλούσε απέξω, με χειρονομίες και ιδιοτυπίες που δεν θα ήσαν οι δικές μας; Πώς θα ήταν δυνατό να συμβουλευτούμε το βιβλίο, να σταθούμε σε αυτό, να το διατρέξουμε στο εσωτερικό του, να το μελετήσουμε σε μια στιγμή έξω από το χρόνο; Ακόμη και οι Έλληνες είχαν αμφιβολίες για την πρακτική της ηχηρής ανάγνωσης, όπως αφηγείται ο Γέσπερ Σβέμπο σε ένα δοκίμιο που περιλαμβάνεται στην ωραιότατη συλλογή Ιστορία της ανάγνωσης στο δυτικό κόσμο, με επιμέλεια του Γκουλιέλμο Καβάλο και του Ροζέ Σαρτιέ (Laterza, σελ. XLIV – 472). Αλλά είναι πιθανόν ότι, σε μεγάλο βαθμό, οι δικές μας αμφιβολίες είναι ...η σιωπηλή ανάγνωση συνοδευόταν από τη ruminatio, ένα χαμηλόφωνο μουρμούρισμα ή ψιθύρισμα. Εκεί, σε αυτές τις μονές, γεννιέται η ανάγνωση των σύγχρονων καιρών: μια άμεση συνάντηση, χωρίς μεσολαβήσεις, της ψυχής με το Θεό, που ήταν ταυτόχρονα μια άμεση συνάντηση και χωρίς μεσολαβήσεις του αναγνώστη με το βιβλίο. αβάσιμες. Η συνήθεια της μεγαλόφωνης ανάγνωσης στηριζόταν στο οικοδόμημα της μνήμης και στην ικανότητα της μνήμης να έχει παρόν όλο το κείμενο, ικανότητα που εμείς έχουμε χάσει. Ο Πλάτων ή ο Κικέρων κατανοούσαν ένα βιβλίο όπως και εμείς, ακόμη και αν το άκουγαν από τη φωνή ενός δούλου. ΕΠΕΙΤΑ έγινε η μεγάλη στροφή. Και η σιωπηλή ανάγνωση αντικατέστησε τη μελωδική. Δεν πρέπει να πιστέψουμε ότι αυτό έγινε ξαφνικά. Για πολλούς αιώνες, στην Ελλάδα με αφετηρία τον 6ο και τον 5ο αιώνα και κυρίως στο χριστιανικό κόσμο, η σιωπηλή ανάγνωση συνόδευε τη μεγαλόφωνη, σαν ένα ρυάκι που χάνεται μέσα σε ένα ποταμό. Η σιωπηλή ανάγνωση προστατευόταν από μια μορφή: τον Σωκράτη που άκουγε τα σιωπηλά λόγια του δαίμονά του να αντηχούν μέσα του. Αφουγκραζόταν την ηχώ τους, το ψιθύρισμά τους και μερικές φορές του φαινόταν ότι θεϊκές και δαιμονικές πηγές εισέρρεαν στο αυτί του σαν να χύνονταν από έναν αμφορέα. Με αφετηρία εκείνη τη στιγμή, η μελωδική ανάγνωση ήταν συμβολικά καταδικασμένη. Ήδη το να διαβάζουμε δεν μπορούσε παρά να ισοδυ- ναμεί με το να ακούμε ένα κείμενο χωρίς φωνή, το οποίο μιλάει μέσα μας, δίχως εμείς να μπορούμε να του απαντήσουμε. Ο τόμος που επιμελήθηκαν οι Καβάλο και Σαρτιέ μας βοηθάει να παρακολουθήσουμε τους σταθμούς αυτής της βουβής ανάγνωσης: ο Κάτων, ο οποίος, πριν δώσει τέλος στη ζωή του, αποσύρεται στο δωμάτιό του και διαβάζει τον Φαίδρο του Πλάτωνα, ο Αμβρόσιος που μπροστά στα έκπληκτα μάτια του Αυγουστίνου διατρέχει τις σελίδες ενός βιβλίου χωρίς να κινεί τα χείλη, και τέλος οι μονές του Μεσαίωνα, όπου η σιωπηλή ανάγνωση συνοδευόταν από τη ruminatio, ένα χαμηλόφωνο μουρμούρισμα ή ψιθύρισμα. Εκεί, σε αυτές τις μονές, γεννιέται η ανάγνωση των σύγχρονων καιρών: μια άμεση συνάντηση, χωρίς μεσολαβήσεις, της ψυχής με το Θεό, που ήταν ταυτόχρονα μια άμεση συνάντηση και χωρίς μεσολαβήσεις του αναγνώστη με το βιβλίο. Υπήρξε μια εξαιρετική περίοδος για την ανάγνωση, που μας την ξαναθύμισε πάλι με ένα βιβλίο του ο Ιβάν Ίλιτς (Στον αμπελώνα του κειμένου: Nella vigna del testo, εκδόσεις Cortina). Πρέπει να θυμίσουμε ότι ένας μοναχός του Μεσαίωνα είχε στη διάθεσή του λίγα κείμενα: πάνω απ’ όλα την Παλαιά • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 61 ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ και την Καινή Διαθήκη. Τα συγκρατούσε σχεδόν ακέραια στη μνήμη του. Ένα μικρό εδάφιο από τη Γένεση διαπλεκόταν με ένα απόσπασμα του Αποστόλου Παύλου, ένα χωρίο του Εζεκιήλ με ένα της Αποκάλυψης. Και ο αναγνώστης συμβουλευόταν συνεχώς το κείμενο, το διάβαζε και το ξαναδιάβαζε με το νου του., αντλούσε από αυτό διαφορετικά νοήματα και δυνατότητες, έτσι ώστε τελικά κάθε γραμμή γεννούσε ένα βιβλίο, το οποίο συγχωνευόταν με ένα άλλο βιβλίο με παρόμοιο ή αντίθετο νόημα. Κανείς ή σχεδόν κανείς από τους σύγχρονους αναγνώστες δεν γνωρίζει αυτή τη θαυμαστή πυκνότητα της ερμηνείας. Η ανάγνωση δεν ήταν μια αφηρημένη εμπειρία, όπως μπορεί να είναι σήμερα η ανάγνωση ενός επιστημονικού κειμένου. Ο μοναχός έβλεπε, παρατηρούσε το κείμενο με μάτια οραματιστή. Το διάβαζε με τα βλέμματα ή το ξαναμελετούσε χαμηλόφωνα, το ξανάφερνε στο στόμα “με ένα αδιάκοπο βούισμα μέλισσας” έτσι ώστε να το αφομοιώσει καλύτερα. Έπειτα, το καταβρόχθιζε, το έτρωγε, το μασούσε, όπως είχε κάνει ο Ιωάννης με το “γλυκόπικρο” βιβλιάριο. Και απολάμβανε τη γεύση του, που ήταν πότε από μέλι, πότε από ψωμί, πότε από κρασί. Αν κάποτε η ανάγνωση αποτελούσε τη συνδρομή της φωνής, τώρα είχε γίνει μια ολική δραστηριότητα, που ενεργοποιούσε όλες τις αισθήσεις – την όραση, την ομιλία, τη γεύση, την αφή, την όσφρηση. Έτσι, όλη η ύπαρξη, το πνεύμα και το σώμα ενεργοποιούνταν στην ανάγνωση. Τελικά η σιωπηλή φωνή διαμόρφωσε γύρω της το δικό της χώρο. Ήδη οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι γνώριζαν τις μεγάλες βιβλιοθήκες, με στοές, τις αίθουσες αναψυχής, πινακοθήκες, παλαίστρες, κήπους, από τις οποίες διατηρούμε τη “Βίλα των παπύρων” στο Ερκολάνο. Αλλά τα μοναστικά τάγματα του Μεσαίωνα είχαν μια πιο υψηλή εκτίμηση για τα βιβλία. Η μοναστική βιβλιοθήκη ήταν σχεδιασμένη όμοια με μια γοτθική εκκλησία. Σχηματιζόταν από μιαν επιμήκη αίθουσα, που διασχιζόταν στο κέντρο από έναν άδειο διάδρομο, και περιελάμβανε στους δυο πλάγιους νάρθηκές της δυο παράλληλες σειρές πάγκων, με τα βιβλία το ένα πλάι στο άλλο πάνω στο ξύλο αλλά διαθέσιμα για την ανάγνωση και για τη μελέτη. Αυτός ο καθεδρικός ναός των βιβλίων ήταν ένας ιερός χώρος αλλά ήταν και ο χώρος τού καλά οργανωμένου νου, 62 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 που συγκεντρώνει μέσα του όλα τα βιβλία. Και δεν μπορούσε να βασιλεύει εκεί παρά μόνον η σιωπή. Δεν επιτρεπόταν ούτε καν ο χαμηλόφωνος ψίθυρος. Υπήρχε εκεί η σιωπή που απαιτείται από την ψυχή, η οποία έρχεται σε επαφή μόνο με τον εαυτό της και σε αυτόν τον εαυτό βρίσκει το Θεό και το σύμπαν. Η ανάμνηση των βιβλιοθηκών-καθεδρικών ναών παραμένει ζωντανή στις μεγάλες αναγεννησιακές και μπαρόκ Βιβλιοθήκες, που μπορούμε ακόμη να επισκεφθούμε στη Ρώμη ή στην Αυστρία. Πόσος χώρος γύρω μας! Οι τοίχοι ανεβαίνουν ψηλά, ώς την οροφή, όπως σε έναν Άγιο Πέτρο ή σε Ο χρόνος που αφιερώνεται στα βιβλία πολλαπλασιάζεται. “Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες σηκώνονταν και πλάγιαζαν με ένα βιβλίο στο χέρι, και με αυτό κάθονταν στο τραπέζι, το κρατούσαν πλάι τους στη θέση της δουλειάς τους, το κουβαλούσαν στον περίπατο και δεν ήξεραν πλέον πώς να αποχωρίζονται την ανάγνωση όσο δεν την είχαν τελειώσει. Δεν είχαν καταβροχθίσει την τελευταία σελίδα ενός βιβλίου και ήδη κοίταζαν άπληστα γύρω τους, για να δουν πού θα μπορέσουν να προμηθευτούν ένα άλλο. ένα Παράδεισο των βιβλίων. Και αυτές οι εκατοντάδες χιλιάδες των βιβλίων, αυτά τα πολύτιμα δέρματα, αυτές οι κόκκινες και επιχρυσωμένες βιβλιοδεσίες, προσδίδουν στο χώρο κάτι το άπειρο και ταυτόχρονα το κλειστό. Η βιβλιοθήκη μάς κάνει να κατανοήσουμε ότι αυτή δεν έχει ούτε σύνορα ούτε όρια κι ωστόσο δεν μπορούμε ποτέ να βγούμε από αυτήν. Δεν υπάρχει πλέον γη, ούτε δέντρα, ούτε ουρανός, ούτε θάλασσα, ούτε ζωή. Εκεί υπάρχει όλος ο κόσμος: τα βιβλία μεταφυσικής και ταξιδιών, μυθολογίας και γεωλογίας, περιέχουν όλες τις δυνατότητες και όλα τα ακατόρθωτα που έχουν ποτέ αστραποβολήσει τα ανθρώπινα πνεύματα. Αλλά αυτός ο κόσμος είναι καταλογογραφημένος, διαχωρισμένος, διαιρεμένος από ένα νου που ταυτίζει την τελειότητα με το όριο. Η ΔΕΥΤΕΡΗ επανάσταση της ανάγνωσης γίνεται στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα. Ο χρόνος που αφιερώνεται στα βιβλία πολλαπλασιάζεται. “Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες σηκώνονταν και πλάγιαζαν με ένα βιβλίο στο χέρι, και με αυτό κάθονταν στο τραπέζι, το κρατούσαν πλάι τους στη θέση της δουλειάς τους, το κουβαλούσαν στον περίπατο και δεν ήξεραν πλέον πώς να αποχωρίζονται την ανάγνωση όσο δεν την είχαν τελειώσει. Δεν είχαν καταβροχθίσει την τελευταία σελίδα ενός βιβλίου και ήδη κοίταζαν άπληστα γύρω τους, για να δουν πού θα μπορέσουν να προμηθευτούν ένα άλλο. Και να διέκριναν κάποιο πάνω σε μια τουαλέτα, πάνω σε ένα αναλόγιο ή αλλού, το άρπαζαν και το καταβρόχθιζαν με ένα είδος βουλιμίας.” Δεν διάβαζαν πλέον μόνον οι μοναχοί, οι μορφωμένοι ή οι λόγιοι αλλά και οι δικαστές, οι γυναίκες ευγενούς καταγωγής, οι ξενοδόχες, οι καμαριέρες, οι στρατιώτες, οι νοικοκυρές, οι μαθητευόμενοι σε ραφτάδικα, με μια μανία που ίσως δεν ξανασυναντάμε ποτέ στην ιστορία. Ακόμα και τα βιβλία πολλαπλασιάστηκαν. Αν κάποτε διάβαζαν και ξαναδιάβαζαν τη Βίβλο, τον Βιργίλιο και τις Μεταμορφώσεις, τώρα τα βιβλία άλλαζαν κάθε μέρα, ανάλογα με τις ιδιοτροπίες του συρμού. Δεν προκαλούσαν πλέον φόβο. Είχαν γίνει πιο μικρά. Όχι οι πελώριες Βίβλοι, η περγαμηνή των οποίων απαιτούσε τα δέρματα μιας ολόκληρης αγέλης. Όχι τα παλιά βιβλία μεγάλου σχήματος, περιτυλιγμένα με σανίδες ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ Κlementinum, η πιο όμορφη βιβλιοθήκη στον κόσμο και μπρούτζινες πόρπες και δεμένα αλυσιδωτά. Αλλά βιβλιαράκια όγδοου σχήματος, με μεταξένιες κορδελίτσες, σύμβολα της νέας ταχύτητας και ελαφρότητας που είχε κυριεύσει τον κόσμο. Αυτή η δεύτερη επανάσταση της ανάγνωση;ς δεν έχει, ούτε ακόμα και σήμερα, καλή φήμη. Κάποιος έγραψε τότε ότι “το να διαβάζει κανείς ένα βιβλίο μόνο και μόνο για να σκοτώνει το χρόνο του είναι εσχάτη προδοσία για την ανθρωπότητα”. Και χλεύασε τους νέους συναισθηματικούς, μανιακούς και άτακτους αναγνώστες. Εγώ προτιμώ τους μαθητευόμενους σε ραφτάδικα και τις ξενοδόχες, ερωτευμένες με τα μυθιστορήματα και πρωταγωνίστριες οι ίδιες των πιο ωραίων μυθιστορημάτων του 18ου και του 19ου αιώνα, από τους παλιούς λόγιους. Η σύγχρονη ανάγνωση είναι και αυτό: επιθυμία να σκοτώσουμε το χρόνο, απελευθέρωση της επιθυμίας και της φαντασίας, όνειρα με ανοιχτά τα μάτια, διακαής πόθος να αποδράσουμε από την καθημερινότητα, επιπολαιότητα και ιδιοτροπία. Έτσι και εμείς διαβάζουμε σιωπηλά, όπως οι μοναχοί και οι μελετητές του Μεσαίωνα, που στις μικρογραφίες απεικονίζονται με σφραγισμένα τα χείλη. Καθισμένοι στη βιβλιοθήκη ή στο γραφείο ή στην πολυθρόνα ή πεσμένοι στο κρεβάτι ή στο λιβάδι, εμείς είμαστε ακίνητοι. Αλλά το κείμενο, αντίθετα με αυτό που πίστευε ο Πλάτων, είναι πολύ κινητικό: μας λέει ένα πράγμα σήμερα, το αντίθετο πράγμα μετά από ένα χρόνο και χίλια διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με το ποιος το διατρέχει. Εμείς προσπαθούμε με όλους τους τρόπους να το σταματήσουμε, για να ταυτιστούμε με αυτό ή απλούστερα να συνομιλήσουμε με αυτό, όπως συνομιλούμε με ένα φίλο, γιατί γνωρίζουμε ότι μόνον η ανάγνωση μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τους άλλους. Άλλοτε σημειώνουμε το βιβλίο στα περιθώρια, για να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας. Άλλοτε ανατρέχουμε στο εσωτερικό του, για να συλλάβουμε όλες τις εσωτερικές σχέσεις και αναφορές. Ενεργοποιούμε όλη μας την ευφυΐα, όλη την ψυχολογική ευαισθησία, τη φαντασία, τη μεταφυσική ορμή, τη γεύση της πραγματικότητας. Δε θέλουμε μεσολαβήσεις, δεν ακολουθούμε ούτε νόμους ούτε εξουσίες, γιατί η ανάγνωση (αυτή η πράξη στην οποία εξαρτόμαστε πλήρως από έναν άλλο) είναι η μοναδική στιγμή στην οποία είμαστε ελεύθεροι. Άλλοτε ψάχνουμε στο βιβλίο τη ζωή: τους δρόμους, τα δέντρα, τον αέρα που παίζει ανάμεσα στα κλαδιά, τις φωνές. Άλλοτε ζητούμε από το βιβλίο το άρωμα των βιβλίων, της μορφής και της κατασκευής. Και συχνά ψάχνουμε τόσο βαθιά σε ένα κείμενο ώστε βρίσκουμε σε αυτό την ηχώ όλων των τόμων που έχουν ποτέ γραφτεί. Γνωρίζουμε ότι ζούμε στο σύγχρονο κόσμο και επομένως διαβάζουμε όπως οι ξενοδόχες και οι μαθητευόμενοι σε ραφτάδικα του 18ου αιώνα. Αλλά, καθώς όλος ο παρελθών χρόνος συγκεντρώνεται σε κάθε στιγμή του παρόντος χρόνου είμαστε και οι κληρονόμοι των παλιών ελλήνων αναγνωστών. Έστω και μέσα στη σιωπή, αντιλαμβανόμαστε όπως και αυτοί τις παραλλαγές και τους ρυθμούς των κειμένων. Ενώ, όπως και στους μοναχούς του Μεσαίωνα, τα μάτια φέρνουν ειδήσεις σε όλες τις αισθήσεις μας, βλέπουμε τα αντικείμενα που περιγράφονται, μυρίζουμε αρώματα, ψηλαφούμε τα μετάξια, τρώμε το βιβλίο, το οποίο και για μας “είναι πιο γλυκό από κάθε ψωμί και από κάθε μέλι”. __________________________________ _____ Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα La Repubblica στις 7 Ιανουαρίου 1996. Η μετάφραση του κειμένου έγινε από τον Θανάση Γιαλκέτση για το “Φιλόβιβλον” του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 63 Ερανίσµατα ΕΡΡΊΚΟΣ ΊΨΕΝ Πίστευε πως το θαυμάσιο μέσα στον άνθρωπο ξυπνάει όταν δοκιμάζει κάτι το πολύ βαρύ! Ο ΕΡΡΙΚΟΣ ΙΨΕΝ (Henrik Ibsen) γεννήθηκε στις 20 Μαρτίου 1828 στην μικρή πόλη Skien. Σπούδασε φαρμακοποιός, μα τον τράβηξε το θέατρο κι έτσι εγκαταστάθηκε στο Μπέργκεν, παλαιότερα Μπιέργκβιν (Bj rgvin), που είναι πόλη και δήμος της περιφέρειας Χόρνταλαντ στις δυτικές ακτές της Νορβηγίας. Εκεί και αργότερα στο Όσλο, τελειοποίησε την δραματουργική του τεχνική, κυρίως κατά τα γαλλικά πρότυπα. Όταν οι επιτυχίες του εξασφάλισαν πανευρωπαϊκή φήμη, έζησε στη Γερμανία και την Ιταλία σαν εύπορος περιηγητής, που βρισκόταν πάντα στο κέντρο της πνευματικής ζωής της ηπείρου. Το επιβλητικό του κεφάλι, με τη λευκή του χαίτη, τ’ ΓΡΑΦΕΙ Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ αστραφτερά του ματογυάλια και τα σφιχτά χείλη που θύμιζαν δικαστή, έδιναν την εικόνα ενός κυρίαρχου του πνεύματος. Πεθαίνοντας, στις 23 Μαΐου 1906, στο Όσλο, άφηνε τη γενική πεποίθηση πως υπήρξε ο μεγαλύτερος σύγχρονος δραματουργός. Η δόξα του κράτησε ακόμα πολύ, ώσπου φάνηκαν οι κριτικοί, που διέκριναν τον παροδικό χαρακτήρα των προβληματισμών του. Παρέβλεψαν, ωστόσο, πως ο Ίψεν διέθετε γνήσιο ποιητικό ταλέντο και πως η επίδρασή του υπήρξε μονιμότερη. Ο Ούγκο φον Χόφμανσταλ (Hugo von Hofmannsthal, 1874-1929) ήταν ο πρώτος που υπέδειξε, πως μέσα στο φαινομενικά τόσο τεράστιο πλήθος των ηρώων, τα δράματα του Ίψεν μας παρουσιάζουν πραγματικά έναν (και μοναδικό) τύπο ανθρώπου, έναν μοναδικό ψυχικό κόσμο. Δηλαδή… παραλλαγές ενός πολύ πλούσιου, πολύ μοντέρνου και καλά παρατηρημένου ανθρώπινου τύπου. Επιπλέον παρουσιάζει μορφές φόντου, φευγαλέες κηλίδες που εξηγούν, κρίνουν και προσφέρουν λεπτομέρειες στον κύριο τύπο καθώς και παράλληλες μορφές, όπου προβάλλονται ορισμένα χαρακτηριστικά του ήρωα και αποτελούν απομονωμένες πλευρές του χαρακτήρα του. Όσο πολύ όμως κι αν απέχουν μεταξύ τους οι δυο ατομικότητες, συμβαίνει κι εδώ ό,τι και στον Μπάιρον. Η κύρια μορφή ζει την ψυχική ζωή του συγγραφέα, τα εσώτερα βιώματά του, χωρίς ποτέ ν’ αντιφάσκει στον εαυτό της, αλλά μονάχα στιλιζάροντας και ποικίλλοντάς τα. Δεν πρόκειται εδώ για ένα μονοκόμματο πλάσμα αλλά για ένα πολύπλοκο άτομο, που εκφράζεται μ’ έναν νευρικό πεζό λόγο, χωρίς πάθος κι όχι πάντα ξεκάθαρα: ειρωνεύεται τον εαυτό του και τον αντιγράφει. Είναι ένα μεταλλασσόμενο προϊόν της διάθεσής του και της κριτικής αυτής της διάθεσης. Όλοι αυτοί οι τύποι ζουν μια σκιώδη ζωή, χωρίς δράση και αντικείμενο, μόνο με τις σκέψεις και τις καλές ή κακές τους διαθέσεις. Ελάχιστα ποθούν και τίποτα σχεδόν δεν κάνουν. στοχάζονται πάνω στη σκέψη και νιώθουν τον εαυτό τους να αισθάνεται, ασχολούμενοι με την αυτοψυχολογία τους. αποτελούν ωραία θέματα απαγγελίας, αν και – ασφαλώς – είναι πραγματικά δυστυχείς. Το επάγγελμά τους είναι η ρητορεία και ο στοχασμός. Τους λείπει κάθε αφέλεια και συνεχώς πλάθουν και ψηλαφούν τη ζωή τους θυμωμένοι, θέλοντας να της δώσουν ρυθμό και νόημα. Θα ήθελαν να βυθιστούν στη ζωή, να έρθει κάποιος να τους τραβήξει και να τους κάνει να ξεχάσουν τον εαυτό τους. Πιστεύουν στις απέραντες δυνατότητες που υπάρχουν στον άνθρωπο, πιστεύουν στο λυτρωτικό, εξευγενιστικό πόνο. Αυτή είναι η προσωπική αγαπημένη πίστη του κ. Ερρίκου Ίψεν. Πιστεύει πως το θαυμάσιο μέσα στον άνθρωπο ξυπνάει τότε, όταν δοκιμάζει κάτι το πολύ βαρύ… Ο Χόφμανσταλ έκανε αυτή τη διάγνωση από το 1893, όταν το θεατρικό κοινό και η κριτική εξακολουθούσαν ακόμα να φιλονικούν σκληρή γύρω από τα παγκόσμια κι αιώνια προβλήματα που θέτουν τα δράματα του Ίψεν, προβλήματα όπως το ποιοι είναι οι πραγματικοί στυλοβάτες της κοινωνίας (Τα στηρίγματα της κοινωνίας = Samfundets St฀tter) ή ποια είναι η δύναμη της κληρονομικότητας (Βρικόλακες = Gengangere) ή το ξεσκέπασμα του δημοκρατικού μαζικού ψεύδους (Ο εχθρός του λαού = En Folkefiende) ή η χειραφέτηση της γυναίκας (Το κουκλόσπιτο ή Νόρα = Et Dukkehjem). Όλ’ αυτά τα προβλήματα, που είχαν προκαλέσει πραγματική ψύχωση συζητήσεων, έχουν σιγά-σιγά εξαφανισθεί απ’ την επικαιρότητα. Αν κι αυτό είναι κάπως άδικο, γιατί κάτω απ’ το παροδικό τους επίκαιρο θέμα διαφαίνεται μια πολύ πιο πανανθρώπινη και βαθύτερη σύγκρουση. Και, ας πάρουμε, σαν παράδειγμα, τη “Νόρα”. Το φαινομενικό της θέμα , της γυναικείας χειραφέτησης, δεν ενδιαφέρει φυσικά και πολύ τον σημερινό άνθρωπο. Η ανικανότητα όμως του μέσου ανθρώπου να βρει τη λύτρωση στην αγάπη, είναι μια τραγική κι αιώνια σύγκρουση. Κατά πάσα πιθανότητα, τα έργα του Ίψεν που αναφέραμε , έχουν ακόμα μεγάλο μέλλον, γιατί η εσωτερική τους αντίθεση μεταξύ θέλησης και δύναμης είναι ανεξάρτητη απ’ τον επιπόλαιο προβληματισμό τους. (Erwin Laaths, Παγκόσμιος Ιστορία της λογοτεχνίας, μετάφραση Σ. Πρωτοπαπά. Εκδ. Αρσενίδη 1963). 64 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΘΕΑΤΡΟ Το 1821 ΚΑΙ ΤΟ ΘΈΑΤΡΟ ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Στην κυρίως Ελλάδα η αρχή του νεοελληνικού θεάτρου τοποθετείται στα πρώτα επαναστατικά χρόνια. Βέβαια είναι γνωστόν ότι από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ίσαμε τις παραμονές του ’21 είχαν σημειωθεί θεατρόφιλες κινήσεις σε διάφορα ελληνικά κέντρα του υπόδουλου ελληνισμού, όπου περισσότερες κοινωνικές ελευθερίες και σχετική οικονομική και πνευματική ανάπτυξη είχαν επιτρέψει τέτοιου είδους εκδηλώσεις, προπάντων μάλιστα στην Επτάνησο, στην Οδησσό και στο Βουκουρέστιi. Αλλά στην Ελλάδα του ’21 τα πράγματα ήσαν διαφορετικά. Μπορεί το κάθε χωριό να είχε την εκκλησιά του και μπορεί πού και πού να λειτουργούσε ένα σχολειό, μα παραπέρα απ’ αυτά η ζωή του ραγιά δεν είχε άλλες χαρές. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 65 ΘΕΑΤΡΟ Ο ι ιστορικοί του νεοελληνικού θεάτρου υπογραμμίζουν ότι ως το πλέον σημαντικό θεατρικό γεγονός την έκδοση του γνωστού ελληνικού δράματος που έφερε τον τίτλο Νικήρατοςii. Το έργο έγραψε τον Ιούλιο του 1827 στ’ Ανάπλι η Ευανθία Καΐρηiii, αδελφή του περίφημου θεολόγου και φιλοσόφου του περασμένου αιώνα Θεόφιλου, απ’ την Άνδρο, εμπνευσμένο απ’ το θρυλικό Μεσολόγγι και την ηρωική του έξοδο, που στάθηκε θέμα θεατρικής δημιουργίας και σε ξένους. Τούτη την εποχή τ’ Ανάπλι, που δικαιολογημένα έφερε την τιμή να είναι η πρώτη Ελληνική πρωτεύουσα, είχε μια κάποιαν αξιοπρόσεχτη κοινωνικήν ανάπτυξη. Ο πληθυσμός του είχε πολύ αυξηθεί. Λογάριαζαν ότι ήταν μαζεμένες κάπου 30 χιλιάδες ψυχές μες στην πόλη και στις σκηνές και στις καλύβες που είχαν τοποθετηθεί ολόγυρά της στους πρόποδες του Παλαμηδιού, απ’ την πολλή προσφυγιά που είχε καταφύγει εκείiv. Στ’ Ανάπλι είχαν καταφύγει και τα υπολείμματα της φρουράς του Μεσολογγιού. Οι διηγήσεις τους για το πρόσφατο μεγάλο γεγονός, καθημερινές και δραματικές, είχαν συγκινήσει πολύ το λαό και τα παθήματά τους είχαν κεντρίσει την εθνική τους υπερηφάνειαv. Μέσα σ’ αυτήν την ατμόσφαιρα η νεαρά Ελληνίδα έγραφε το Νικήρατο. Αργότερα που άνοιξαν τα σαλόνια των οπλαρχηγών και των πολιτικών κι εγκατεστάθη στ’ Ανάπλι ο Κυβερνήτης Καποδίστριας, εδημιουργήθη πιο σημαντική πνευματική κίνησηvi, τέτοια που όχι πλέον η Αίγινα, αλλά τ’ Ανάπλι έγινε το κέντρον της διανοητικής καλλιέργειας του έθνουςvii. Φορείς στην πνευματική και κοσμικήν ανάπτυξη της νέας κοινωνίας στάθηκαν λόγιοι και πολιτικοί, που είχαν έρθει απ’ τα ξένα, ο Δ. Υψηλάντης, ο Αλ. Μαυροκορδάτος, ο Κ. Σχινάς, ο εκδότης του “Λογίου Ερμή” Φαρμακίδης, ο Κ. Καρατζάς, οι Σούτσοι, ο Ραγκαβής, ο Καλλέργης, ο Αναγνώστης Δεληγιάννης, που είχε παντρευτεί την αδελφή του πλουσίου Βυτιναίου Ν. Ταμπακοπούλου απ’ την Οδησσό, ο Πραντούνας, ο Ταλιαπιέτρας και άλλοι, που με τις περίφημες συγκεντρώσεις στα σπίτια τους έδωκαν τον τόνο της καινούργιας ζωής στη μικρή κοινωνία της ελληνικής πρωτεύουσας, με χαρτί, χορό, γιορτές κι άλλες διασκεδάσεις. Μέσα σ’ αυτήν την ατμόσφαιρα ήταν πολύ φυσικό και να γραφτεί και να παιχτεί ένα θεατρικό έργο. Και πραγματικά εγράφτηκαν κι εδιαβάστηκαν πολλά και θεατρικά και ποιητικά έργα. Αλλά για να λειτουργήσει σκηνή εχρειάστηκε να περάσει πολύς καιρός ακόμη, γιατί οι λόγιοι της εποχής είχαν το φόβο πως ο λαός με τα συντηρητικά του ήθη μια θεατρική παράσταση θα δεχόταν ως αντιθρησκευτική πράξη. Κατάλληλη ευκαιρία δόθηκε όταν μαθεύτηκε η εκλογή του Όθωνα στα 1832. Το μεγάλο μήνυμα τιμήθηκε με γιορτές και πανηγύρια στ’ Ανάπλι κι απ’ τους φιλολογικούς κύκλους της εποχής αποφασίστηκε να παιχθεί η κωμωδία τού Αλ. Ραγκαβή Γάμος άνευ νύφηςviii, αλλά κι αυτό δεν έγινε και παίχτηκε μια παντομίμα αυτοσχέδια, όπου ο ίδιος ο Ραγκαβής υποδύθηκε το γυναικείο πρόσωποix. Αυτά λέει η ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, για την πρώτη του εμφάνιση στην ελευθερωμένη Ελλάδα. Μια άγνωστη μαρτυρία όμως μας πληροφορεί ότι στο τέλος του 1823, λίγο προτού ανάψει ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του ’21, ένας απ’ αυτούς, ο Νικήτας Σταματελόπουλος-Νικηταράς, εσκέφθηκε να εξασφαλίσει μια ευρύχωρη σάλα που ήταν αχρησιμοποίητη, για να την κάμει θέατρο. Ο Νικηταράς, ο γενναίος στρατιώτης που είχε γί66 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Είναι λοιπόν πολύ φυσικό να ζητάει ο Πολιτάρχης σπίτι για σχολείο. Το ίδιο και για νοσοκομείο, γιατί οι απελευθερωτικοί αγώνες δε γίνονται μονάχα με βόλια και ψωμί. Αλλά θέατρο; Παραπάνω απ’ τη δίνη τού πολέμου, και μάλιστα προς ξένους και δικούς, ο Νικηταράς εσκέφτηκε το θέατρο. νει διάσημος απ’ τα Δολιανά και τα Δερβενάκιαx, ήταν διορισμένος πολιτάρχης στ’ Ανάπλι, να πούμε αστυνόμοςxi. Υπό την ιδιότητά του αυτήν έστειλε στις 25 Νοεβρίου 1823 ένα έγγραφο στον προϊστάμενό του Υπουργό των Εσωτερικών, κι αυτός ήταν τότε ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος, ο περιλάλητος Παπαφλέσσας, και του εζήτησε να τεθεί στην εξουσία του το τζαμί του Αγά πασά, για να χρησιμοποιηθεί για θέατρο, και κάτι άλλα σπίτια για να γίνουν σχολείο και νοσοκομείο. Το έγγραφο βρίσκεται στο φάκελο του Υπουργείου Εσωτερικών του 1823 στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Συλλογή Βλαχογιάννη), και νάτο: «Ἐξοχώτατε Ὑπουργέ τῶν Ἐσωτερικών Ἐπειδή καί εἰς τἠν ἀνθρωπότητα τό πρῶτον ἀγαθόν πρᾶγμα εἶναι ἡ παιδεία, καθώς πρός τούτοις εἰς τήν ἰδίανxii, ἱερώτατονxiii καί ἡ ὑπεράσπισις τῶν πτωχῶν ἀσθενῶν, μάλιστα δέ τῶν στρατιωτῶν, ζητῶ διά τοῦ παρόντος μου μέσον τοῦ Ὑπουργείου τούτου παρά τῆς ΘΕΑΤΡΟ Ὑπερτάτης Διοικήσεως, ἵνα δοθῶσιν εἰς την ἐξουσίαν μου, πρῶτον το τζαμί τοῦ Ἀγάπασσα μεθ’ ὅλα του τά περιεχόμενα ἐργαστήρια, ἵνα χρησιμεύσῃ διά θέατρον, δεύτερον τήν μεγάλην οἰκίαν εὐρισκομένην εἰς τό πλάτωμα ἀπέναντι τοῦ τζαμίου, ἵνα χρησιμεύσῃ διά σχολεῖον μεθ’ ὅλα του τά περιεχόμενα ἐργαστήρια, και τρίτον ἕνα ὀσπίτιον μεγάλον κατά τά πέντε Ἀδέλφια, ἵνα χρησιμεύσῃ διά Νοσοκομεῖον, διά τά ὁποῖα ἀφ’ οὗ μοῦ δοθῇ ἡ ἄδεια, ἀφίνω ἐπίτροπον διά να τά τελειώσῃ, παρακαλώντας την ‘Υπερτάτην διά να ἤθελεν διορήσῃ ἕναν ἐπιστάτην της, ἵνα μετά τοῦ ἐδικοῦ μου λαμβάνωσι τά εἰσοδήματα, και κάμνωσι τά ἔξοδα, καί χρονικῶς δίδωσι λογαριασμόν. Ὅθεν καί να ἔχω την ἀπόκρισιν, προσκυνῶ καί μένω. Εκ Ναυπλοίου τήν 25 Νοεμβρίου 1823 ΝΙΚΗΤΑΣ ΣΤΑΜΑΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Την 29 προς 30 Νοεβρίου 1822 ο Ζατουνίτης Στάικος Σταϊκόπουλος εκυρίευσε το Παλαμήδι και σε λίγες μέρες τ’ Ανάπλι ήταν στα χέρια του Κολοκοτρώνη και των Ελλήνωνxiv. Πρώτος φρούραρχος τ’ Αναπλιού διορίστηκε ο Δημ. Κόλιας-Πλαπούτας, που τον διεδέχθη ευθύς κατόπιν κι έμεινε ώς τα ύστερα χρόνια ο Πάνος Κολοκοτρώνηςxv. Ο Νικηταράς διετέλεσε για λίγο πολιτάρχηςxvi. Ήταν πια τ’ Ανάπλι απ’ τις 18 Ιανουαρίου 1823 η πρωτεύουσα και έδρα της Προσωρινής Διοικήσεωςxvii. Ακολούθησεν η συνέλευση του Άστρους (29 Μαρτίου έως 18 Απριλίου 1823), κι οι ολέθριες εμφύλιες διαμάχες ανάμεσα στους στρατιωτικούς και πολιτικούς-κοτσαμπάσηδες. Το Νικήτα συναντάμε κατόπιν στους θερινούς μήνες του 1823 αρχηγό του στρατοπέδου τού Ισθμού. Οι αρχηγοί της Ρούμελης Ανδρούτσος και Πανουργιάς τον ζητούν στα Σάλωνα και η Κυβέρνηση του δίνει τη διαταγή να πάει, ίσως για να τον ξεφορτωθείxviii. Αλλά φαίνεται πως είναι μοιραίο να μη μείνει έξω απ’ τον εμφύλιο χορό κι ο τουρκοφάγος του Δερβενακιού, ο πιστός αυτός ανιψιός του Κολοκοτρώνη, που θέλοντας και μη θα γίνει κι ο εκτελεστής των βουλών του Γέρου. Και πραγματικά όταν το πράγμα έφτασε στο απροχώρητο, στις 7 Ν)βρίου 1823 ο Νικηταράς μαζί με τον Πάνο Κολοκοτρώνη και τον Δ. Τζώκρη χτυπούν στο Άργος τη φρουρά τού Βουλευτικού για να διαλύσουν το σώμα. Πότε ξαναγύρισε στο Ναύπλιο ο Νικηταράς, ύστερα από την ραγδαίαν εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων σε πραγματικόν εμφύλιον πόλεμο, δεν το ξέρομε. Στο σημείον αυτό μένει κάπως ανεξήγητο το παραπάνω έγγραφο. Ξαναπήρε την ιδιότητα του Πολιτάρχη ο Νικήταςxix; Ίσως, και όταν τύχαινε να φεύγει, εξακολουθούσε να διατηρεί το αξίωμά του, γιατί στο έγγραφο λέει πως φεύγοντας άφηνε τον Επίτροπό του. Αλλά μες στο φούντωμα των εμφυλίων ταραχών, αυτός έγραφε στη Διοίκηση, που δεν την αναγνώριζε καν,και ζητούσε οίκημα για θέατρο και για σχολείο και νοσοκομείο; Αν γραφότανε το έγγραφο πριν από ένα χρόνο περίπου, θα ήταν δικαιολογημένο και θα είχε το νόημά του. Ως προς το Σχολείο και το Νοσοκομείο είναι δυνατόν να παραδεχθεί κανένας ότι ήταν δυο ανάγκες, που και οι στρατιωτικοί και οι πολιτικοί κι ο λαός πολύ πιο πολύ τις ένιωθαν. Σχολείο στ’ Ανάπλι λειτουργούσε από χρόνια πολύ παλιά. Η αρχή του έχει συνδεθεί με το όνομα του Ιω. Ζυγομαλά, κι η ακμή του κρατήθηκε μες από τόσα και τόσα αναστατώματα του Μοριά ώς τα χρόνια της επαναστάσεωςxx, γιατί το φρόντιζαν πολύ οι Αναπλιώτες και τότε κι αργότερα, που η πατρίδα τους, στον καιρό του Κυβερνήτη, απόχτησε τα πιο αξιόλογα εκπαιδευτήρια της Ελλάδαςxxi. Είναι λοιπόν πολύ φυσικό να ζητάει ο Πολιτάρχης σπίτι για σχολείο. Το ίδιο και για νοσοκομείο, γιατί οι απελευθερωτικοί αγώνες δε γίνονται μονάχα με βόλια και ψωμί. Αλλά θέατρο; Παραπάνω απ’ τη δίνη τού πολέμου, και μάλιστα προς ξένους και δικούς, ο Νικηταράς εσκέφτηκε το θέατρο. “Νέα Εστία”, έτος ΚΓ΄, τόμος 45ος, τεύχος 522, 1 Απριλίου 1949. Επιλογές Το καθεστώς που μια επανάσταση ανατρέπει.. Το ότι ένας τόπος πάει προς το χειρότερο δεν σημαίνει πάντα ότι κι επαναστατεί. Συμβαίνει μάλιστα συχνότερα ένας λαός που υπόφερε αγόγγυστα, και σα να μην τους ένιωθε, τους πιο πιεστικούς νόμους, να τους απορρίχνει βίαια απ’ τη στιγμή που το βάρος τους λιγοστεύει. Το καθεστώς που μια επανάσταση ανατρέπει είναι σχεδόν πάντα καλύτερο απ’ αυτό που είχε προηγηθεί, και η πείρα μας διδάσκει ότι η πιο επικίνδυνη στιγμή για μια φαύλη κυβέρνηση είναι συνήθως η στιγμή που η τελευταία αρχίζει τις μεταρρυθμίσεις. Μόνο η μεγαλοφυΐα μπορεί να σώσει ένα μονάρχη που επιχειρεί να ανακουφίσει τους υπηκόους του ύστερα από μακροχρόνια καταπίεση. Τα δεινά που υπόφεραν καρτερικά, θεωρώντας τα αναπότρεπτα, φαίνονται αβάσταχτα απ’ τη στιγμή που γεννιέται η ιδέα ν’ απαλλαγούν απ’ αυτά. Ό,τι ακριβώς μετριάζει την κατάχρηση εξουσίας φαίνεται σα να τονίζει περισσότερο τα κατάλοιπά της κάνοντάς τα ακόμα πιο τσουχτερά: το κακό ελαττώνεται, είναι η αλήθεια, η αίσθησή του όμως γίνεται πιο ζωηρή. Η φεουδαρχία όταν ακόμα ήταν παντοδύναμη δεν είχε εμπνεύσει στους Γάλλους τόσο μίσος όσο τη στιγμή που πήγαινε να σβήσει. Οι παραμικρές αυθαιρεσίες του Λουδοβίκου 16ου φαίνονταν πιο δυσβάστακτες από ολόκληρο το δεσποτισμό του Λουδοβίκου 14ου. Η σύντομη φυλάκιση του Beaumarchais συγκίνησε πολύ περισσότερο το Παρίσι απ’ ό,τι οι χωρίς οίκτο διωγμοί των διαμαρτυρομένων που ανάλαβαν οι στρατιωτικές μονάδες των δραγώνων του Λουδοβίκου 14ου. Alexis de Tocqueville (1805–1859), “Το παλαιό καθεστώς και η Επανάσταση”, τόμ. ΙΙ, σελ. 223, εκδ. N.R.F. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 67 ΘΕΑΤΡΟ Η γνωριμία μου με τον σκηνοθέτη ΑΛΕΞΗ ΣΟΛΟΜΟ Για τα δέκα χρόνια από το θάνατό του ΓΙΑΝΝΗΣ Γ. ΙΟΡΔΑΝΙΔΗΣ 68 Ήταν Γενάρης του 1963, όταν ο πατέρας μου, ιδρυτικό στέλεχος του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, μαζί με τον Θεοτοκά και τον Καραντινό, με πήρε μαζί του, να παρακολουθήσω τη γενική δοκιμή του έργου του Αλέξη Πάρνη Το νησί της Αφροδίτης, που ανέβαινε στο Κρατικό, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, με μια πλειάδα σπουδαίων ηθοποιών, που ανήκαν στο δυναμικό του Θεάτρου και που σήμερα, οι περισσότεροι απ’ αυτούς, έχουν φύγει απ’ τη ζωή: Κυρία Κυβέλη, Θάλεια Καλλιγά, Αλέκα Παΐζη, Ηλίας Σταματίου, Αλέκος Πέτσος, Θάνος Τζενεράλης, Γιώργος Δαμασιώτης, Αθηνόδωρος Προύσαλης, Κατερίνα Βασιλάκου, Βασίλης Γκόπης, Κώστας Ναός, Ηλίας Γαλανόπουλος. Και αργότερα στην επανάληψη: Δημήτρης Βεάκης, Νέλσων Μωραϊτόπουλος, Δημήτρης Βάγιας. •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΘΕΑΤΡΟ Α πό την πρώτη και την δεύτερη, εκείνη, διανομή, μόνο ο αγαπημένος μου φίλος και συνεργάτης Δημήτρης Βάγιας, που σ’ αυτήν την παράσταση, αντικατέστησε τον Γιώργο Δαμασιώτη, που πέθανε από ανακοπή πάνω στη σκηνή στη γενική δοκιμή του Επιθεωρητή του Γκόγκολ, είναι στη ζωή. Δεν ήταν η πρώτη φορά, που ο Σολομός σκηνοθετούσε στο Κρατικό. Είχε προηγηθεί Το Μυστικό της Κοντέσας Βαλέραινας, του Γρηγορίου Ξενόπουλου (1962) και πάλι με πρωταγωνίστρια την Κυρία Κυβέλη και ακολούθησαν οι σκηνοθεσίες των έργων: Ματωμένος γάμος, του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, (1963), Φονικό στην εκκλησιά, του Τ. Σ. Έλιοτ, στη μετάφραση του Σεφέρη (1967) και Ο Κόμης Έντερλαντ, του Μαξ Φρις, με πρωταγωνίστρια την Βαλάκου (1973). Ο Καραντινός, ως Γενικός Διευθυντής της Κρατικής Σκηνής της Θεσσαλονίκης, καλούσε καταξιωμένους αλλά και νέους σκηνοθέτες –γιατί το θέατρο είναι μια αλυσίδα– όπως ο Πέλος Κατσέλης, ο Κανέλλος Αποστόλου, ο Αλέξης Σολομός, ο Μιχάλης Μπούχλης, ο Μήτσος Λυγίζος, ο Σταύρος Ντουφεξής, ο Σπύρος Ευαγγελάτος, ο Μίνως Βολανάκης, η Χριστίνα Τσίγκου, αλλά κι ο καραγκιοζοπαίχτης Ευγένιος Σπαθάρης, για να στήσουν γερά θεμέλια για το μέλλον του Κρατικού Θεάτρου. Το Νησί της Αφροδίτης το είχα διαβάσει στο περιοδικό του Κώστα Νίτσου Θέατρο και από τους ‘‘αστερίσκους’’ του είχα όλες τις πληροφορίες για τον Πάρνη και το έργο του, που θριάμβευε στην Σοβιετική Ένωση και πολλές άλλες χώρες. Έτσι, περίμενα, με μεγάλη ανυπομονησία, την παράσταση του Κρατικού. Στη γενική δοκιμή, λοιπόν, εκείνης της πανελλήνιας πρώτης παράσταση του Νησιού της Αφροδίτης πρωτογνώρισα, 12 χρονών παιδί, τον Αλέξη Σολομό. Καθόταν στην πλατεία του Θεάτρου της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, όπου θα ανέβαινε η παράσταση και ψύχραιμος ρύθμιζε τις τελευταίες τεχνικές λεπτομέρειες με τους συνεργάτες του, λίγο πριν αρχίσει η τελευταία, δοκιμή. Στην αίθουσα ελάχιστοι. Δίπλα στον Σολομό καθόταν ο Καραντινός, που μόλις είδε τον πατέρα μου κι εμένα να πλησιάζουμε, ανέλαβε να με συστήσει στον Σολομό με τον γνωστό ‘‘Καραντινικό’’ του τρόπο. Τον καταθέτω: ‘‘Αλέξη, αυτός είναι Ο Αλέξης Σολομός και ο Γιάννης Ιορδανίδης στην παράσταση Βιρτζίνια της 'Εντνα Ομπράιαν το 2000 ο Ιορδανίδης ο νεότερος, έχε το νου σου, γιατί θέλει να γίνει σκηνοθέτης και θα σου κάνει παρατηρήσεις, αν βρει κάτι, που δεν έκανες καλά. Όποτε έρχεται σε δική μου γενική δοκιμή, δεν μ’ αφήνει σε χλωρό κλαρί. Δεν έρχεται για καλό στην πρόβα, να ξέρεις…’’ Κι ο Σολομός, εισπράττοντας το χιούμορ του Καραντινού, απαντούσε με τον, επίσης, γνωστό ‘‘Σολομικό’’ τρόπο: ‘‘Αδύνατο, εδώ δεν θα βρει να κάνει καμιά παρατήρηση’’. Αλλά, ο Καραντινός επέμενε: ‘‘Μην το λες… Από παιδί κι από τρελό… Πόσο μάλλον από τρελόπαιδο! Περίμενε, αν δεν με πιστεύεις, το τέλος της πρόβας και θα δεις…’’ Ο πατέρας μου κάθισε μαζί τους κι εγώ, που είχα πάρει τον ρόλο μου πολύ στα σοβαρά, έτρεξα στο γραφείο της Διεύθυνσης Σκηνής και πήρα χαρτί και στυλό, για να κρατήσω σημειώσεις και να κάνω τις σκηνοθετικές μου… παρατηρήσεις στον Σολομό! Ανέβηκα κι έκατσα σ’ ένα κεντρικό θεωρείο και με το που χτύπησε τρίτο κουδούνι κι έσβησαν τα φώτα, μεταμορφώθηκα σε…Άλκη Θρύλο! Όταν τελείωσε η πρόβα, γυρόφερνα τον Σολομό, για να με δει και να του παραδώσω το αποτέλεσμα της…‘‘δουλειάς’’ μου. Κάποια στιγμή εκείνος με αντιλήφθηκε και μου είπε: ‘‘Λοιπόν, νεαρέ, τι έγινε;’’ Κι εγώ, ενθουσιασμένος από την πρόβα που παρακολούθησα κι αφού τον ευχαρίστησα, που με δέχτηκε στη γενική του δοκιμή, αδίστακτα του παρέδωσα το χαρτί με τις…σκηνοθετικές σημειώσεις, που με τόση επιμέλεια είχα κρατήσει. ‘‘Θα τις μελετήσω –μου είπε– με προσοχή’’ και χαμογελώντας, πρόσθεσε: ‘‘Σ’ ευχαριστώ πολύ, για τον κόπο σου’’ και τις έβαλε μαζί με τα πράγματά του. Δεν ξέρω αν τους έριξε καμιά ματιά, το πιθανότερο είναι, πάντως, αν το έκανε, να διασκέδασε αφάνταστα με το περισπούδαστο ύφος του νεοφώτιστου… συναδέλφου! Από τότε, ξανασυνάντησα τον Σολομό πολλές φορές, όταν σκηνοθετούσε και πάλι στο Κρατικό Θέατρο το Ματωμένο Γάμο και το Φονικό στην Εκκλησιά, αλλά κυρίως, το 1972, όταν εγκαταστάθηκα μόνιμα στην Αθήνα, λίγο πριν φύγω για το Παρίσι για σπουδές και συνεργαζόμουνα μαζί του για την έκδοση ενός τόμου, από τις εκδόσεις Θεατρικά, αφιερωμένου στα 40 χρόνια του Εθνικού Θεάτρου. Συναντιόμασταν συχνά και δουλεύαμε για ώρες στο σπίτι του, στην οδό Φωκυλίδου, στο Κολωνάκι ή σε κάποιο γραφείο, στο Εθνικό. Γνώση, ευγένεια, πείρα, καλλιέργεια, σεμνότητα, στοχασμός, μεθοδολογία, δημιουργικότητα, πέρα από το αναμφισβήτητο ταλέντο. Να τι εισέπραξα, όλο αυτά τα χρό- • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 69 ΘΕΑΤΡΟ νια της γνωριμίας μας και της συνεργασίας μου μαζί του. Μέγιστο μάθημα ζωής και θεάτρου. Ο Σολομός ήταν απ’ τους ανθρώπους, που δεν σου επέβαλλαν τον σεβασμό, σου τον ενέπνεαν με την ισχυρή τους προσωπικότητα, την παιδεία, την ευγένεια και τον πολιτισμό τους. Από τα σκηνικά του δημιουργήματα, εμάς τους νεότερους, τύχη αγαθή, μας ευνόησε να μάθουμε πολλά. Διδαχτήκαμε, από πρώτο χέρι, το μέγα μάθημα της σκηνικής εφαρμογής της θεατρικής τέχνης. Όταν, αφού είχαν περάσει τα χρόνια και σκηνοθέτης πια, ανέβαζα τη Βιρτζίνια, της Έντνα Ο’ Μπράιαν, το 2000 κι ο Σολομός μου τηλεφώνησε, πως θα ’ρθει να δει παράσταση, είχα το τρακ του πρωτάρη κι ας είχα πίσω μου καμιά πενηνταριά σκηνοθεσίες. Τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν σκηνοθέτησα τα Οργισμένα Νιάτα, του Όσμπορν, θέλησα να του αφιερώσω, σαν ελάχιστο δείγμα τιμής και ευγνωμοσύνης, την παράσταση του έργου, που είχε πρωτοανεβάσει, εκείνος, στην Ελλάδα. Δυστυχώς, δεν μπόρεσε να έρθει να την δει, μου έστειλε, όμως, στις 5 του Γενάρη του 2004, ένα γράμμα, όπου ανέφερε, μεταξύ άλλων, τα προβλήματα υγείας, που αντιμετώπιζε και τον ανάγκαζαν να μην έρθει. Ο Σολομός ήταν απ’ τους ανθρώπους, που δεν σου επέβαλλαν τον σεβασμό, σου τον ενέπνεαν με την ισχυρή τους προσωπικότητα, την παιδεία, την ευγένεια και τον πολιτισμό τους. Από τα σκηνικά του δημιουργήματα, εμάς τους νεότερους, τύχη αγαθή, μας ευνόησε να μάθουμε πολλά. Όταν βρισκόμασταν κουβεντιάζαμε, για θέατρο. Ο Σολομός μιλούσε μ’ έναν τρόπο μαγευτικό, που κυριολεκτικά, σ’ έκανε να κρέμεσαι από τα χείλη του, χωρίς, ποτέ – άλλωστε, τι ανάγκη το είχε;– να κάνει επίδειξη γνώσεων. Ο διάλογος μαζί του, όπως και με κάποιους άλλους, είναι ό,τι μου λείπει, σήμερα, περισσότερο. Τελευταία φορά, αρκετά χρόνια αργότερα, τον συνάντησα στην οδό Σόλωνος, τυχαία. Χάρηκα, που τον ξανάβλεπα, αλλά τον βρήκα καταβεβλημένο. Τον ρώτησα, γιατί είχαμε καιρό να βρεθούμε: ‘‘Πως είστε;’’, για να εισπράξω την αυτοσαρκαστική και αποστομωτική απάντηση: ‘‘Σαν τον Άγιο Βασίλη ξυρισμένο!’’ Τις προάλλες, βρήκα στο αρχείο μου ένα φάκελο, με τη συστατική επιστολή που μου είχε δώσει, για την υποτροφία μου από τη γαλλική κυβέρνηση για σπουδές θεατρολογίας, στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Την φυλάω, ως ένα, από τα πιο πολύτιμα πράγματα, που μου έχουν προσφέρει. Ο Σολομός υπέγραψε την τελευταία του παράσταση το 1992, σε ηλικία 74 χρονών κι ύστερα, σιωπηλά κι αθόρυβα αποσύρθηκε από το θέατρο, έχοντας πίσω του μια εκπληκτική θεατρική ιστορία, μισού αιώνα. Ο θάνατός του μου στοίχισε πολύ. Για μένα, δεν ήταν μόνο μια από τις κορυφαίες μορφές του θεάτρου μας κι ένας ολοκληρωμένος δημιουργός, αλλά κι ένας υπέροχος άνθρωπος. Επιλογές Μας έχει περικυκλώσει η Τέχνη! Είμαστε περικυκλωμένοι από έργα που θεωρούνται καλλιτεχνικά. Χιλιάδες στίχοι, χιλιάδες ποιήματα, χιλιάδες μυθιστορήματα, χιλιάδες θεατρικά έργα, χιλιάδες ζωγραφικοί πίνακες, χιλιάδες μουσικά κομμάτια παρελαύνουν το ένα μετά το άλλο. Όλοι οι στίχοι περιγράφουν τον έρωτα ή τη φύση ή την πνευματική κατάσταση του ποιητή, και σε όλα αυτά τηρούνται η ρίμα και ο ρυθμός. Όλα τα δράματα και όλες οι κωμωδίες ανεβάζονται με κάθε πολυτέλεια και παίζονται από εξαίρετα εκπαιδευμένους ηθοποιούς. Όλα τα μυθιστορήματα είναι χωρισμένα σε κεφάλαια· μιλούν όλα τους για την αγάπη και τον έρωτα, αναφέρονται σε πραγματικές καταστάσεις και περιγράφουν πιστά τις λεπτομέρειες της ζωής. Όλες οι συμφωνίες έχουν αλέγκρο, αντάντε, σκέρτσο και φινάλε· όλες έχουν μετατροπίες και συγχορδίες και εκτελούνται από πολύ καλά καταρτισμένους μουσικούς. Όλοι οι ζωγραφικοί πίνακες, σε χρυσές κορνίζες, απεικονίζουν με εντυπωσιακό τρόπο πρόσωπα και διάφορα συμπαρομαρτούντα. Αλλά από τα έργα αυτά των διαφόρων κλάδων τέχνης υπάρχει, σε κάθε κλάδο, μόνο ένα στις εκατοντάδες χιλιάδες, που όχι μόνο είναι κάπως καλύτερο από τα άλλα, αλλά διαφέρει απ’ αυτά όπως το διαμάντι διαφέρει από τη λάσπη. Το ένα είναι ανεκτίμητο, τα άλλα όχι μόνο δεν έχουν καμιά αξία, αλλά είναι και χειρότερα από άχρηστα, επειδή εξαπατούν και διαστρεβλώνουν το καλό γούστο. Κι όμως, εξωτερικά, ένας άνθρωπος με διαστρεβλωμένη ή ατροφική καλλιτεχνική αντίληψη τα βλέπει ακριβώς ίδια. Λέων Τολστόι, Τι είναι Τέχνη. Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς. Εκδ. Printa 70 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΘΕΑΤΡΟ Ποιος θυμάται την Χριστίνα Τσίγκου; ΝΙΚΟΣ ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ Έχω πρόχειρη τη φωτογραφία της και πάντα μου άρεσε η φυσιογνωμία της. Και φυσικά πολύ περισσότερο γιατί είχε φιλική σχέση με τον Μπέκετ. Ευτυχείς φαντάζομαι όσοι είδαμε τις “Ευτυχισμένες Μέρες” της, στην Αθήνα. Ήταν μια σπουδαία γυναίκα που σταδιοδρόμησε στο Παρίσι. Άνθρωπος του θεάτρου, η Χριστίνα Τσίγκου γεννήθηκε στο Κάιρο της Αιγύπτου το 1920 και πέθανε στις Σπέτσες το 1973. Σπούδασε στη Σχολή του Σαρλ Ντιλέν στο Παρίσι. Από το 1942 έως το 1946 εμφανίστηκε σε μικρούς ρόλους και πήρε μέρος στην πρώτη παράσταση του έργου Μύγες του Ζαν-Πολ Σαρτρ, το 1945. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 71 ΘΕΑΤΡΟ Η ρθε και στην Ελλάδα το 1944 κι έπαιξε το Ψυχοσάββατο με τον Γ. Βιτσώρη και, στη συνέχεια, πήρε μέρος σε περιοδεία που οργανώθηκε για τους Έλληνες της Γαλλίας και του Βελγίου (1946). Τον πρώτο μεγάλο ρόλο της τον έπαιξε με το θίασο του Θεάτρου Antoine στο έργο Morts sans sepulture [=Νεκροί χωρίς τάφο] του Σαρτρ. Το 1949 αγοράζει το θέατρο Gaité Montparnasse στο Παρίσι. Συνεργάζεται στη σκηνοθεσία με τον Ροζέ Μπλεν και πρωταγωνιστεί στα έργα Βόιτσεκ του Μπίχνερ, Η σύζυγος που την υποπτεύονταν αδίκως του Κοκτό κ.ά. Κάνει την πρώτη της σκηνοθεσία στον Ανδροκλή και το Λιοντάρι του Σο, με σκηνογραφίες του συζύγου της Θανάση Τσίγκου. Αργότερα ανεβάζει το Πορτοφόλι του Ουγκώ και το 1957 παίζει στο Royal Court Theatre του Λονδίνου, σε παγκόσμια πρώτη, το μοναδικό γυναικείο ρόλο στο Τέλος του παιχνιδιού του Σ. Μπέκετ, μαζί με τους Ζαν Μαρτέν, Ζορζ Αντέ και Ροζέ Μπλεν που έκανε και τη σκηνοθεσία. «Σας θαυμάζω και σας ευχαριστώ που θελήσατε να παίξετε την Γουίνι» της είχε πει ο Μπέκετ. Έλαβε μέρος και στην παράσταση με τίτλο ΧΧ του Λούκα Ρονκόνι που ήταν βασισμένη στο έργο του Αριόστο Orlando Furioso που παρουσιάστηκε στο Θέατρο των Εθνών στο Παρίσι. Στην Ελλάδα η Χριστίνα Τσίγκου σκηνοθέτησε, εκτός από το Τέλος του παιχνιδιού για το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος (το 1967), με σκηνικά και κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη, και τις Ευτυχισμένες ημέρες του Μπέκετ. Ήταν το 1966 που ανέβασε και έπαιξε τη Γουίνι στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη και απέσπασε διθυραμβικές κριτικές. Ο ίδιος ο Μπέκετ άλλωστε σε επιστολή που της έστειλε της έγραψε χαρακτηριστικά: «Σας θαυμάζω και σας ευχαριστώ πολύ που θελήσατε να παίξετε τη Γουίνι». Ευτυχώς που από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφόρησε πριν μερικά χρόνια ένα τομίδιο αφιερωμένο στην Χριστίνα Τσίγκου: Το πρόσωπο, ο λόγος και η σκηνή | Με τις “Ευτυχισμένες μέρες” του Σάμιουελ Μπέκετ. Το είχε επιμεληθεί η θεατρολόγος Έλσα Ανδριανού. Το βιβλίο επιχειρεί να ανασύρει τη μνήμη της διερευνώντας το καλλιτεχνικό προφίλ της, τόσο μέσα από τα κατάλοιπά της, όσο και από την κατάθεση ανθρώπων 72 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Ο Σ. Μπέκετ, η Χρ. Τσίγκου και ο Γιάννης Τσαρούχης που χάρηκαν την ελληνική σκηνική παρουσία της. Η ίδια μάς οδηγεί σε ό,τι υπήρξε, καθώς εδώ δημοσιεύεται για πρώτη φορά η μετάφραση των “Ευτυχισμένων Ημερών”, του μοναδικού έργου στο οποίο εκείνη, αφού εργάστηκε μεταφραστικά, παρέδωσε το σώμα της ενώπιον ελληνικού κοινού. Φοβάμαι πως ελάχιστοι από τις νέες γενιές των ανθρώπων που ασχολούνται με το θέατρο θα την γνωρίζουν. Το ίδιο φυσικά θα ισχύει και τον ζωγράφο Θάνο Τσίγκο, που υπήρξε σύζυγός της. Παραμένει όμως διακεκριμένη προσωπικότητα του θεάτρου. Γράφει χαρακτηριστικά ο Θανάσης Νιάρχος, που επιμελήθηκε το βιβλίο με τις επιστολές της Χριστίνας Τσίγκου στη Νίκη Καραγάτση και τον Παντελή Βούλγαρη: Είναι άδικο, όμως, να υπογραμμίζουμε την αξία της μιλώντας για τις σχέσεις της με τους άλλους, όταν η ίδια υπήρξε μια τόσο διακριτή και διακεκριμένη καλλιτεχνική μονάδα, έστω και αν οι Έλληνες θεατρόφιλοι την γνωρίσανε σε σχέση με δύο μονάχα δουλειές της. Όταν σκηνοθέτησε τη δεκαετία του ’60 «Το τέλος του παιχνιδιού» του Σάμιουελ Μπέκετ στο ΚΘΒΕ, και κυρίως όταν ανέβασε το «Ω, οι ωραίες μέρες» του Μπέκετ επίσης, για πρώτη φορά το 1966 στο θέατρο «Βεργή» και δεύτερη στο θέατρο «Αθηνά» το 1972. Μα, με τόσο λίγα στοιχεία πώς μπορεί να χαρακτηρίζεται σπουδαία; Αν η η Τσίγκου υπήρξε σπουδαία δεν είναι μόνο γιατί έπαιξε σημαντικούς ρόλους σε ταινίες Ευρωπαίων σκηνοθετών, ή γιατί έκανε πολύ θέατρο, κυρίως στη Γαλλία. Είναι γιατί δεν ήξερε να κεφαλαιοποιεί όσα θαυμαστά και αν έκανε οπουδήποτε στον κόσμο». ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ Από τα Φάρσαλα στο Βόλο… Ιούλιος 1890 ΓΚΑΣΤΟΝ ΝΤΕΣΑΝ ΔΕΝ ΘΑ ΣΑΣ ΜΙΛΗΣΩ καθόλου για τη μάχη των Φαρσάλων. Θα ήταν ριψοκίνδυνο εγχείρημα, και δεν έχω τίποτα να προσθέσω στις αφηγήσεις των ιστορικών που την έχουν ήδη διηγηθεί. Δεν θα σας περιγράψω τον τόπο όπου ο Λουκανός συσσώρευσε, προς μεγάλη απελπισία του Μπουαλώ, εκατό παραπονιάρικα βουνά από νεκρούς κι ετοιμοθάνατους. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 73 ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ Ο ι σοφοί δεν συμφωνούν σχετικά με την τοποθεσία αυτής της μεγάλης μάχης. Δεν θα τολμούσα να σας περιγράψω λεπτομερώς και ματαίως τα γεγονότα στο πεδίο της μάχης, που δεν έπαιξαν παρά δευτερεύοντα ρόλο στους στρατηγικούς συνδυασμούς του Καίσαρα και του Πομπηίου. Θέλω να αποφύγω εκ των προτέρων αυτήν τη δυσάρεστη αποτυχία. Οι πρόσφατες στατιστικές αποδίδουν στα Φάρσαλα 2.500 κατοίκους, από τους οποίους οι 1.000 είναι Τούρκοι. Είναι μια μικρή κωμόπολη με αρκετά μουντή εμφάνιση, χτισμένη πάνω σε φαλακρούς λόφους. Οι δρόμοι είναι φιδογυριστοί, στενοί, στρωμένοι με μυτερά χαλίκια που πληγώνουν τα πόδια, πλαισιωμένοι, δεξιά και αριστερά, από καταστήματα των οποίων τα πρόστεγα είναι σηκωμένα και σχηματίζουν σαν ένα θόλο από σανίδες, από όπου το φως πέφτει σε χρυσά βέλη. Το παζάρι είναι κάπως γραφικό· τα δέματα με τα σχοινιά, τα μαντίλια με τα φανταχτερά χρώματα, όλη η πραμάτεια των ελληνικών μπακάλικων έχει αντικαταστήσει τα παρδαλά τουρκικά μπιχλιμπίδια. Ένας πωλητής χαλβά (γλυκό που αρέσει πολύ στους Ανατολίτες) λαγοκοιμάται πίσω από ταψιά όπου ξινίζουν τα γλυκά του, καθώς τα τρώνε οι μύγες. Κόσμος πηγαινοέρχεται χωρίς να βιάζεται, κουβεντιάζοντας ήσυχα, χωρίς φούρια και άγχος. Οι περισσότεροι φορούν την ελληνική φορεσιά, φουστανέλα και κνημίδες που συνοδεύονται, όταν έχει ζέστη, από ένα μεγάλο ψάθινο καπέλο. Συναντώ όμως και το άσπρο φέσι και το πανωφόρι με τα μαύρα σιρίτια που φορούν οι ορεινοί της Αλβανίας, βλέπω μπέηδες με ροζ γιλέκο, με βράκες και καφτάνι στο χρώμα της ρεζεντά, ιμάμηδες με πράσινο σαρίκι· σ’ αυτή την ποικιλία προσθέστε και μερικά “κοστούμια” που ήρθαν κατευθείαν από τα καταστήματα έτοιμων ενδυμάτων της Αθήνας, το λευκό κασκέτο ενός τσιφλικά των περιχώρων, τη σκούρα στολή των Ελλήνων χωροφυλάκων, το κόκκινο φέσι και τη μαύρη ρεντιγκότα κάποιων αφεντάδων, και θα έχετε μια λίγο-πολύ ολοκληρωμένη ιδέα για τους δρόμους των Φαρσάλων. Οι μιναρέδες υψώνουν ακόμα Ο ι Τούρκοι και οι Έλληνες συνεννοούνται μια χαρά εδώ. Στα χρόνια που ακολούθησαν την προσάρτηση, οι Φαρσαλιώτες πήραν για δήμαρχο έναν μουσουλμάνο, τον Χουσεϊν μπέη. Οι Τούρκοι των Φαρσάλων μιλούν ελληνικά καλύτερα από τη μητρική τους γλώσσα. Στον κάμπο, λίγες ώρες από δω, υπάρχουν χωριά εντελώς τουρκικά. Αλλά αυτό δεν είναι η μοναδική εξαίρεση. Τεράστιες εκτάσεις εγκαταλείφθηκαν από τους παλιούς κατοίκους. Παρ’ όλα αυτά οι άνθρωποι που γνωρίζω δεν αντιλαμβάνονται καθόλου τις δυσκολίες που άλλαξαν τις καλές σχέσεις Υψηλής Πύλης και ελληνικής κυβέρνησης. Σ’ ένα καφενείο, είδα τον παπά και τον μουφτήvii καθισμένους στο ίδιο τραπέζι, να παίζουν χαρτιά· φαίνονταν τελείως αδιάφοροι για τα φυλετικά μίση και τους θρησκευτικούς ανταγωνισμούς που περιπλέκουν το Ανατολικό ζήτημα. *** Τα περίχωρα των Φαρσάλων είναι λίγο πιο πυκνοκατοικημένα και λιγότερο άγονα από την πεδιάδα του Δομοκού. Οι φυτείες καπνού προσθέτουν λίγο πράσινο στους χαμηλούς λοφίσκους. Όμως τα χωριουδάκια, ελληνικά ή τουρκικά, που συναντάμε στον δρόμο μας, είναι πανάθλια. Στο Κιοπεκλίviii, ο μιναρές είναι σωριασμένος σε ερείπια πλάι σε μια ορθόδοξη εκκλησία που χτίζεται· αυτή η αντίθεση, που την συναντάς τυχαία στη στροφή του δρόμου, μου έκανε ζωηρή εντύπωση: είναι μια από τις όψεις του Ανατολικού ζητήματος, που έγινε ορατή 74 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Φάρσαλα με μια ξαφνική διαφορά. Δυο Τουρκάλες πλένουν ασπρόρουχα σε μια πηγή. Σκεπάζουν γρήγορα το πρόσωπό τους καθώς πλησιάζουμε. Ένας γέρος Τούρκος φορτώνει άχυρο σε ένα κάρο. Τι συμβαίνει μέσα σ’ αυτά τα μυστηριώδη, σιωπηλά κεφάλια; Αυτοί οι άνθρωποι υποφέρουν πραγματικά από την απότομη αλλαγή της τύχης που υπέταξε τους άλλοτε κατακτητές στη διοίκηση των Ελλήνων νομαρχών; Ή, πάλι, δέχονται χωρίς πικρία, με μια εγκαρτέρηση απαλλαγμένη από πόνο, αυτή την ταπεινωτική ζωή στη χαμένη επαρχία, όπου δεν ακτινοβολεί πια το μισοφέγγαρο της ορδής; Το τρένο που περνάει από τα Φάρσαλα καθώς έρχεται από τα Τρίκαλα μας οδηγεί στο Βόλο σε λίγες ώρες. Ό,τι και να λένε οι αντίπαλοι, πολιτικοί ή άλλοι, για τους θεσσαλικούς σιδηροδρόμους, νιώθει κανείς ωραία όταν αφήνει τους αγωγιάτες, τα μουλάρια τους και τα δήθεν άλογά τους για ένα αναπαυτικό βαγόνι. Επιπλέον, απ’ τη στιγμή που επιστρέφουμε στον πολιτισμό, είμαστε σίγουροι ότι α ακούσουμε να μιλούν γαλλικά. Δυο Έλληνες μηχανικοί συζητούν δίπλα μου με την πιο καθαρή παριζιάνικη προφορά. Ο ένας έχει μια ολόκληρη συλλογή εφημερίδων και μου την προσφέρει με πολλή ευγένεια. ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ τη λεπτή άσπρη μύτη τους πάνω από τα ερείπια, πλάι στα νεκροταφεία όπου τα αγριόχορτα προσπαθούν να σκεπάσουν τα εγκαταλειμμένα ετοιμόρροπα πέτρινα σαρίκιαiv. Ένα μόνο απ’ αυτά τα τζαμιά είναι ανοιχτό στους πιστούς· ακούγονται ακόμα οι μονότονοι ψαλμοί του χότζα, το σούρσιμο των γυμνών ποδιών στις αχυρένιες ψάθες και το μουρμουρητό τη αραβικής γλώσσας. Τα άλλα είναι άδεια, κατεστραμμένα και βρόμικα. Τη μέρα όπου οι παλιοί αυτοί τοίχοι, οι γεμάτοι αρχαία μάρμαρα, θα πέσουν εντελώς, θα έχουμε μια ωραία συγκομιδή ελληνικών επιγραφών. Προσεκτικές Ο Βόλος είναι μια ολοκαίνουργια πόλη. Εδώ πρέπει να κάνω πάνωκάτω τις ίδιες παρατηρήσεις που έκανα και στη Λαμία. Ορισμένες πόλεις στην Ελλάδα λες και έχουν ξεφυτρώσει από το έδαφος· και, μπροστά σ’ αυτήν τη γρήγορη ανάπτυξη, δυσκολεύεσαι να πιστέψεις τις μαρτυρίες των πρόσφατων ταξιδιωτών. Όταν ο κ. Μεζιέρ επισκέφτηκε το Πήλιο, ο Βόλος ήταν τουρκικό φρούριο. Αργότερα, ο κ. Ντε Βογκιέ δεν βρήκε παρά μια χαριτωμένη προβλήτα, που φυλάγεται ζηλότυπα από την οθωμανική ακρόπολη. Από την προσάρτηση και μετά, οι κάτοικοι χτίζουν όπου βρουν. Κατά μήκος της προκυμαίας, τα σπίτια διατάσσονται λευκά, κανονικά και καθαρά. Οπουδήποτε αλλού αυτό θα ήταν οικτρά κοινότοπο. Αλλά όταν σκέφτεσαι πόσο θλιβερά είναι ορισμένα τουρκικά χωριά, βρίσκεις σ’ αυτά τα χοντροκομμένα κτίρια μια χαρούμενη, ζωηρή όψη που σ’ ευχαριστεί να την βλέπεις. Ο όρμος είναι μεγάλος και κλειστός· μοιάζει περιφραγμένος, σαν λίμνη, από έναν κύκλο βουνών. Οι βάρκες χορεύουν στο κύμα. Ένα μικρό ελληνικό πολεμικό πλοίο λικνίζεται πάνω στις άγκυρές του, ολοκαίνουργιο κι αυτό, και περήφανο και ικανοποιημένο, με τη γαλανόλευκη σημαία του. Δύσκολα θα το έλεγε κανείς καράβι· μοιάζει περισσότερο με παιχνιδάκι! Όλα είναι έτσι σ’ αυτή τη μικρογραφία βασιλείου. Όλα μοιάζουν μικρά, παιδιάστικα, σαν να γεννιούνται τώρα. Αλλά σ’ αυτήν τη μινιατούρα υπάρχει πολλή ευγένεια και λεπτή χάρη, πολλή ζωή και πίστη στο μέλλον. Αυτή η αναγέννηση καμιά φορά μοιάζει με αρχή. Το να παρακολουθείς, στον κουρασμένο αιώνα μας, τη διαπαιδαγώγηση ενός λαού, την ανάπτυξη ενός έθνους, είναι θέαμα αρκετά σπάνιο· υποκύπτεις στον πειρασμό να καθυστερήσεις ανασκαφές θα μπορούσαν να φέρουν στο φως πολύ ενδιαφέροντα έργα τέχνης. Ο κ. Εζέv βρήκε στα Φάρσαλα το όμορφο αρχαϊκό ανάγλυφο, γνωστό με το όνομα “Η άνθιση του λουλουδιού”. Τον Μάιο του 1887, ο κ. Γουσταύος Φουζέρvi, μέλος της Γαλλικής Σχολής των Αθηνών, βρήκε επίσης στα Φάρσαλα, στο πλακόστρωτο ενός άδειου τζαμιού, ένα ενδιαφέρον αναθηματικό ανάγλυφο. Gaston Deschamps: Η Ελλάδα σήμερα. Οδοιπορικό 1890. Ο κόσμος του Χαρίλαου Τρικούπη. Μετάφραση Α. Δαούτη. ΠρόλογοςΣχόλια Α. Νικολοπούλου. Εκδόσεις Τροχαλία, 1992 Βόλος και να το απολαύσεις ολοκληρωτικά. Οι φαρδιοί δρόμοι του Βόλου μοιάζουν με τους δρόμους της Αθήνας. Η επαρχία προσπαθεί φανερά να αντιγράψει την πρωτεύουσα. Σε μια επιγραφή διαβάζω: “Μοντέρνος ράφτης”. Και αλλού: “Άρτος γαλλικός”. Στο πεζοδρόμιο, πλάι στους Βλάχους βοσκούς και τους Εβραίους με τα γαρνιρισμένα με γούνα καφτάνια τους, συναντάς παριζιάνικες τουαλέτες, λουλουδάτα καπέλα, κόκκινες ομπρέλες. Αν η Αθήνα έχει τον Υμηττό, ο Βόλος έχει το Πήλιο, και είναι φυσικό να διστάζει κανείς ανάμεσα στα δυο. Το ψηλό βουνό κυριαρχεί στην πόλη και κατεβαίνει ώς τη θάλασσα. Ένας μεγάλος ελαιώνας απλώνει, μέχρι τη μέση της ακτής, τον κυματισμό των χλομών συστάδων του. Πευκώνες σκεπάζουν με τις πρασινάδες τους τις πλαγιές και, πολύ ψηλά, στις σκαμμένες σαν λεκάνες κοιλάδες, άτακτα σπαρμένα φωτεινά σπίτια ζωντανεύουν το σκούρο πράσινο. Είναι ο Άνω Βόλος, η Μαλισάτικα, η Μακρυνίτσα, η Πορταριά, μια ολόκληρη σειρά από βουνίσιες πόλεις, που από μακριά μοιάζουν με σωρούς από λευκές πέτρες. Δεν θα ήθελα να με υποπτευτούν ότι κάνω σκόπιμα διαφήμιση, αλλά πρέπει να δηλώσω ότι το “hôtel de France” στον Βόλο αντέχει άνετα στη σύγκριση με τα πολλά και διάφορα hôtels de France που συναντά κανείς στον κόσμο. Άψογα γκαρσόνια, των οποίων η τυπικότητα μετριάζεται από μια ελαφρά δόση ελληνικής οικειότητας, σπεύδουν γύρω σας, μιλούν γαλλικά και σας παρουσιάζουν το μενού με την πιο πολιτισμένη χάρη. Το βράδυ, στο δείπνο, μια ορχήστρα από νεαρές Αυστριακές παίζει το Φάουστ και το Père la Victoire! Τα γεύματα αυτά μετά μουσικής, θα θύμιζαν το Γκραντ-Οτέλ, αν δεν είχαμε, ευτυχώς, μπροστά μας το άνοιγμα του όρμου, όπου ο φλογισμένος ορίζοντας σπέρνει ρόδινα ψήγματα. Ένα μεγάλο καφενείο είναι δίπλα στην αίθουσα όπου δειπνούμε. Μας προσφέρουν τη Figaro, τη Journal des Débats. Να ’μαστε ξανά στην πρόσοψη της Ελλάδας: δυο βήματα από τις θλιβερές ερημιές, ξαναβρίσκουμε τον πολιτισμό. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 75 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΑΡΤΙΟΣ περασμένων ετών Στις 20 Μαρτίου 1973 πραγματοποιείται η δεύτερη κατάληψη της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Αθήνας στην οδό Σόλωνος. Περισσότεροι από 2.000 φοιτητές μπαίνουν στο κτήριο. Πολλοί ανεβαίνουν στην ταράτσα με πανό και συνθήματα. Ωστόσο η χούντα θα στείλει την αστυνομία που θα κάνει εισβολή. Ξύλο, τραυματισμοί, συλλήψεις. Τα πράγματα όμως δείχνουν ότι οι εξελίξεις είναι αναπότρεπτες και θα οδηγήσουν αργότερα στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. 76 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 3 Μαρτίου 11 Μαρτίου 1957 - Ηρωικός θάνατος του Γρηγορίου Αυξεντίου, ο οποίος, αρνούμενος μέχρι τέλους να παραδοθεί στους Άγγλους, πολέμησε επί ώρες μόνος και νίκησε ηθικά κατά της ισχυρής αγγλικής δυνάμης. 1943 - Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, απελευθερώνεται η πρώτη πόλη της Ευρώπης από τις ιταλικές δυνάμεις του Άξονα, η οποία είναι η Καρδίτσα, καθιστάμενη έτσι η «πρωτεύουσα» της ελεύθερης Ελλάδας. 4 Μαρτίου 1913 - Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος: Μάχη του Μπιζανίου. Ο ελληνικός στρατός εμπλέκεται σε μάχη με τους Οθωμανούς στο Μπιζάνι, που θα καταλήξει σε νίκη των Ελλήνων δύο ημέρες αργότερα. 1944 - Αρχίζει η μάχη της Κοκκινιάς, που έχει μείνει στην ιστορία ως περίοδος αντίστασης για τη Νίκαια, κατά τη διάρκεια της οποίας έγινε στόχος των Γερμανών κατακτητών και αποτελεί την αρχή για το μετέπειτα Μπλόκο της Κοκκινιάς 6 Μαρτίου 1910 – Ο ελληνικός στρατός ανοίγει πυρ και σκοτώνει στο χωριό Κιλελέρ δύο αγρότες έπειτα από επεισόδια με τους σιδηροδρομικούς. Άλλοι δυο νεκροί πέφτουν στο χωριό Τσουλάρ, γεγονός που οδηγεί σε εξέγερση των αγροτών. 1933 – Αποτυγχάνει πραξικόπημα του στρατηγού Νικόλαου Πλαστήρα για να καταλάβει την εξουσία και να αποτρέψει τον σχηματισμό κυβερνήσεως από τον νικητή των εκλογών Παναγή Τσαλδάρη. 1964 – Ο βασιλιάς Παύλος της Ελλάδας πεθαίνει ύστερα από βασιλεία 16 χρόνων, 11 μηνών και 5 ημερών και ο διάδοχος Κωνσταντίνος Β΄ ορκίζεται βασιλιάς των Ελλήνων. 7 Μαρτίου 1948 - Τα Δωδεκάνησα ενσωματώνονται επισήμως στην Ελλάδα. 2004 - Περίπου 7,6 εκατομμύρια Έλληνες ψηφοφόροι προσέρχονται στις κάλπες για να εκλέξουν τη νέα Κυβέρνηση της χώρας. Μετά από μία ομαλή προεκλογική περίοδο, που σημαδεύτηκε από την αλλαγή φρουράς στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, νικητής των εκλογών αναδεικνύεται η Νέα Δημοκρατία με 45,36%. Το ΠΑΣΟΚ ακολουθεί με 40,55%, το ΚΚΕ με 5,90% και ο ΣΥΝ με 3,26%. 8 Μαρτίου 1822 – Οι κλέφτες του Ολύμπου υψώνουν το λάβαρο της επανάστασης στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδος στο Λιβάδι Λάρισας. 1995 – Ελλάδα: Νέος Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται ο Κωστής Στεφανόπουλος, στην τρίτη ψηφοφορία, που διεξάγεται στη Βουλή. 9 Μαρτίου 1995 - Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ανακοινώνει την παραίτησή του από το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας, 57 μέρες πριν από τη λήξη της θητείας του, συνεπής προς τη δήλωσή του για επιτάχυνση των διαδικασιών εκλογής του διαδόχου του. 10 Μαρτίου 1933 - Ορκίζεται στην Αθήνα η κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη. 1944 - Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ιδρύει την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης. 12 Μαρτίου 2005 - Ο Κάρολος Παπούλιας αναλαμβάνει Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας. 14 Μαρτίου 1957 - Οι βρετανικές αποικιακές αρχές απαγχονίζουν στην Κύπρο το 19χρονο αγωνιστή της ΕΟΚΑ Ευαγόρα Παλληκαρίδη 16 Μαρτίου 1964 - Η Τουρκία καταγγέλλει μονομερώς τη συμφωνία Βενιζέλου-Ατατούρκ του 1930, η οποία ρυθμίζει τη διαμονή στην Τουρκία των περίπου 12.000 Ελλήνων υπηκόων 17 Μαρτίου 1821 - Ελληνική Επανάσταση του 1821: Υψώνεται η σημαία της επανάστασης στην Αρεόπολη Λακωνίας. 18 Μαρτίου 1913 - Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ της Ελλάδας δολοφονείται στην πρόσφατα απελευθερωμένη πόλη της Θεσσαλονίκης. 20 Μαρτίου 1973 - Αθήνα - Δικτατορία: Νέα κατάληψη της Νομικής Σχολής Αθηνών από φοιτητές, είχε προηγηθεί η διήμερη στις 2122 Φεβρουαρίου. Στην κατάληψη αυτή ύστερα από αίτηση της Συγκλήτου ακολούθησε επέμβαση της Αστυνομίας με τραυματίες και περισσότερες από 100 συλλήψεις. 21 Μαρτίου 1800 - Ιδρύεται η Επτάνησος Πολιτεία υπό ρωσική και οθωμανική κυριαρχία. 1821 - Ελληνική Επανάσταση του 1821: Οι Έλληνες επαναστάτες καταλαμβάνουν τα Καλάβρυτα. 1960 - Έναρξη των επίσημων διαπραγματεύσεων για τη σύνδεση της Ελλάδας με την Ε.Ο.Κ., μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. 23 Μαρτίου 1821 - Ελληνική Επανάσταση του 1821: Απελευθέρωση της Καλαμάτας. 25 Μαρτίου 1821 - Παραδοσιακή ημερομηνία έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. 1838 - Πρώτος επίσημος εορτασμός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. 1881 - Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ της Ελλάδας θέτει το θεμέλιο λίθο του νοσοκομείου Ευαγγελισμός. 1924 - Στην επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ανακηρύσσει τη Δεύτερη Ελληνική Δημοκρατία. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 77 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Η Μάχη στον Άγιο Αθανάσιο της Καρύταινας Η Μάχη στον Άγιο Αθανάσιο της Καρύταινας ήταν πολεμική εμπλοκή της επανάστασης του 21 με νικηφόρο έκβαση για τους Έλληνες. Έγινε στις 27 Μαρτίου 1821 στην Καρύταινα. Οι οπλαρχηγοί της Γορτυνίας, Γέρων Κολοκοτρώνης, Δεληγιάννης και Πλαπουταίοι πολιορκούσαν τους Οθωμανούς κατοίκους της Καρύταινας και λίγους Αλβανούς, μέσα στο παλιό τους φρούριο. Ενώ η πολιορκία είχε δυσμενή για τους πολιορκούμενους έκβαση, έγινε γνωστό ότι άλλοι Τούρκοι, κάτοικοι του Φαναριού, και εκείνοι των Ζιούμπων μαζί με τα γυναικόπαιδά τους συνολικά γύρω στις τρεις χιλιάδες πληθυσμός, έχοντας μαζί τους και μεγάλο αριθμό φορτηγών ζώων είχαν ενωθεί και ετοιμάζονταν να περάσουν μέσα από την Γορτυνία και να παν στην Τρίπολη. Ο Γέρων Κολοκοτρώνης μόλις ειδοποιήθηκε, τοποθετήθηκε με αρκετό σώμα στρατιωτών απέναντι της Γόρτυνας στον Άγιο Αθανάσιο στις 27 Μαρτίου 1821 και περίμενε το πέρασμα των Οθωμανών. Οι Τούρκοι φτάνοντας και βλέποντας το πέρασμα να το κρατάν οι Έλληνες, αποφάσισαν και επιτέθηκαν. Διέσχισαν το σώμα των Ελλήνων, και ενώ πλησίαζαν να βγουν στην πεδιάδα της Καρύταινας, έφτασε άλλο ένα σώμα Ελληνικό από 300 78 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 στρατιώτες. Οι Τούρκοι βλέποντας το δεύτερο σώμα και υποθέτοντας ότι υπάρχουν και άλλες ενισχύσεις φοβήθηκαν και οπισθοδρόμησαν στο κατηφορικό έδαφος, πηγαίνοντας προς το ποτάμι, με σκοπό να το περάσουν και να βγουν απέναντι στο φρούριο της Καρύταινας. Οι Έλληνες βλέποντας τους Τούρκους να οπισθοχωρούν, επιτέθηκαν και έκαναν μεγάλη φθορά στα γυναικόπαιδα και τα φορτηγά ζώα. Εν τω μεταξύ άλλοι Τούρκοι βγήκαν από το φρούριο της Καρύταινας και τουφέκιζαν τους Έλληνες για να αναχαιτίσουν τον όλεθρο που πάθαιναν οι ομόθρησκοί τους. Ο ποταμός ήταν πλημμυρισμένος και δυσκόλευε το πέρασμα. Πολλοί Τούρκοι πνίγηκαν, αλλά όσοι μπόρεσαν πέρασαν το ποτάμι και βρήκαν καταφύγιο στο φρούριο. Μετά την ήττα αυτή οι Τούρκοι νύχτα έστειλαν ανθρώπους στην Τρίπολη και ειδοποίησαν την εκεί εξουσία για τα γεγονότα, ζητώντας συγχρόνως να τους βοηθήσουν. Η εξουσία έστειλε δυο χιλιάδες ιππείς και πεζούς. Οι Έλληνες, αν και ήταν δέκα περίπου χιλιάδες, βλέποντας τους εχθρούς τρόμαξαν και διασκορπίστηκαν χωρίς την ελάχιστη συμπλοκή. Οι Οθωμανοί όμως, αφού ενώθηκαν με τους υπόλοιπους, λεηλάτησαν και πυρπόλησαν την Καρύταινα, και αναχώρησαν για την Τρίπολη. ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Η Παρισινή Κομμούνα (1871) Μ ε το τέλος του γαλλοπρωσικού πολέμου το Παρίσι ήταν υπό πρωσική κατοχή. Ο λαός και η εθνοφρουρά του Παρισιού ωστόσο, ενώ είχαν αντέξει πρωτύτερα την πρωσική πολιορκία για έξι μήνες, αρνήθηκαν τη συνακόλουθη πρωσική κατοχή αποκλείοντας τους Πρώσους σε μία μικρή περιοχή του Παρισιού και αστυνομεύοντας τα «σύνορα» της περιοχής αυτής. Η κυβέρνηση της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας με πρόεδρο τον Αδόλφο Θιέρσο (Αντόλφ Τιερ) φοβήθηκε ότι οι εργάτες του Παρισιού θα έπαιρναν τα όπλα της εθνοφρουράς και θα προκαλούσαν τους Πρώσους και έτσι στις 18 Μαρτίου ο Γαλλικός Στρατός μπήκε στο Παρίσι. Η εθνοφρουρά του Παρισιού όμως αρνήθηκε να παραδώσει τα όπλα. Ο στρατός υποχώρησε στις Βερσαλλίες και η κυβέρνηση κήρυξε τον πόλεμο στις δυνάμεις που κρατούσαν το Παρίσι. Στις 26 Μαρτίου το Παρίσι εξέλεξε καινούργιο δημοτικό συμβούλιο, με πρόεδρο τον Λουί Ογκίστ Μπλανκί (Louis Auguste Blanqui 1805-1881) που ήταν φυλακισμένος από την κυβέρνηση, και στις 28 Μαρτίου ανακηρύχθηκε η Παρισινή Κομμούνα. Ο στρατός της πόλης αντικαταστάθηκε από πολιτοφυλακή αποτελούμενη από όλους τους πολίτες που μπορούσαν να πολεμήσουν. Η Κομμούνα πήρε σχεδόν αμέσως μέτρα προς εύνοια των εργατών: επέβαλε πάγωμα των τιμών στα ενοίκια κατά τη διάρκεια του πολέμου, απαγόρευσε στα ενεχυροδανειστήρια να πουλούν αγαθά καθώς οι εργάτες αναγκάστηκαν να βάλουν ενέχυρο τα εργαλεία τους κατά τη διάρκεια του πολέμου, κρατικοποίησε την εκκλησιαστική περιουσία, ανέβαλε την υποχρέωση καταβολής των χρεών, εξίσωσε τους μισθούς των υπαλλήλων και τους επέβαλε ανώτατο όριο και κατήργησε τους τόκους. Ο στρατός των Βερσαλλιών επιτέθηκε στο Παρίσι στις 2 Απριλίου και από τότε το Παρίσι βρισκόταν υπό συνεχή βομβαρδισμό. Όσοι Κομμουνάροι αιχμαλωτίζονταν εκτελούνταν αμέσως και το πλε- ονέκτημα του στρατού ήταν τέτοιο ώστε από τα μέσα Απριλίου σταμάτησε κάθε διαπραγμάτευση με το Παρίσι. Το τείχος της πόλης καταλήφθηκε στις 21 Μαΐου, αλλά η σκληρότερη αντίσταση σημειώθηκε στις ανατολικές εργατικές συνοικίες του Παρισιού όπου οι οδομαχίες συνεχίστηκαν για ακόμα οκτώ μέρες, που έμειναν στην ιστορία ως η "Ματωμένη Βδομάδα" (La semaine sanglante). Καθ' όλη την διάρκεια της επέλασης των κυβερνητικών στρατευμάτων θανατώθηκαν πολλοί άμαχοι, και σύμφωνα με τις κυβερνητικές πηγές μόνο κατά τη "Ματωμένη Βδομάδα" σκοτώθηκαν 17.000 Παριζιάνοι ενώ άλλες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό σε 30.000. Οι τελευταίοι 147 Κομμουνάροι εκτελέστηκαν το απόγευμα της 28ης Μαΐου στο νεκροταφείο Περ Λασέζ όπου είχαν οχυρωθεί, σε ένα σημείο που σήμερα είναι γνωστό ως Τοίχος των Κομμουνάρων. Οι απώλειες των κυβερνητικών το ίδιο διάστημα ήταν 1.000. Συγκριτικά, την περίοδο της τρομοκρατίας κατά την πρώτη Γαλλική Επανάσταση, που διήρκεσε ενάμιση χρόνο, οι νεκροί ήταν 19.000. Ακόμα και μετά την πτώση του Παρισιού, τα αντίποινα συνεχίστηκαν και 4.500 με 7.000 Κομμουνάροι εξορίστηκαν στη Νέα Καληδονία, ενώ το Παρίσι παρέμεινε υπό στρατιωτικό νόμο για ακόμα πέντε χρόνια. Σε αρκετές άλλες πόλεις δημιουργήθηκαν κομμούνες προς συμπαράσταση στο Παρίσι οι οποίες κατεστάλησαν και αυτές, όπως στις πόλεις Σαιντ-Ετιέν (Saint-Étienne), Λε Κρεζό (Le Creusot) και Μασσαλία (Marseille). Η επαναστατική απόπειρα της εργατικής τάξης να πάρει την εξουσία στα χέρια της σε τοπικό επίπεδο, καταργώντας τις συγκεντρωτικές δομές του κράτους, αποδείχθηκε θνησιγενής. Τα πιο γνωστά έργα που αναλύουν τα γεγονότα κατά τη διάρκεια της Παρισινής Κομμούνας είναι Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία του Καρλ Μαρξ, γραμμένο λίγο καιρό μετά το τέλος της Κομμούνας, και το Κράτος και Επανάσταση του Λένιν. Πληθώρα άλλων έργων σοσιαλιστών αναλυτών ασχολούνται με το θέμα. Η επίδραση της Παρισινής Κομμούνας στα επόμενα επαναστατικά εγχειρήματα των αρχών του εικοστού αιώνα υπήρξε μεγάλη, τόσο ως συμβόλου όσο και ως του πρώτου πειράματος εργατικής-σοσιαλιστικής διακυβέρνησης. Προτεινόμενη βιβλιογραφία Κώστας Μπαρούτας, Η πολιτική της Ελλάδας έναντι της Παρισινής Κομμούνας (1871), Τα Ιστορικά, Τόμος 14, Τεύχος 26 Ιούνιος 1997, σελ. 77-86 Έφη Κάννερ, Άφρονες εναντίον φρονίμων, όχλος εναντίον λαού. Ο ελληνικός τύπος της Κωνσταντινούπολης απέναντι στην Κομμούνα του Παρισιού, Μνήμων 18 (1996), σελ. 89-108 • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 79 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Το σχήμα του σπαθιού Μ ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ 80 ΙΑ ΜΝΗΣΙΚΑΚΗ ουλή του αυλάκωνε το πρόσωπο: τόξο σταχτί και σχεδόν τέλειο, που από τη μια μεριά του χάραζε το μελίγγι κι από την άλλη το μηλομάγουλο. Το αληθινό του όνομα δεν έχει σημασία· στο Τακουαρέμπο τον έλεγαν “ο Εγγλέζος της Κολοράδα”. Ο Καρντόσο, ο ιδιοχτήτης εκείνου του υποστατικού, δεν ήθελε να το πουλήσει· άκουσα να λέγεται πως ο Εγγλέζος τον είχε μεταπείσει μ’ ένα αναπάντεχο επιχείρημα: του εμπιστεύθηκε τη μυστική ιστορία της λαβωματιάς του. Ο Εγγλέζος είχε έρθει από τα σύνορα, από το Ρίο Γκράντε ντελ Σουρ· μερικοί έλεγαν πως ήταν λαθρέμπορος στη Βραζιλία. Η Κολοράδα ήτανε μια •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ χερσάδα, τα νερά της γλυφά· ο Εγγλέζος, για να μερώσει τον τόπο, δούλεψε ο ίδιος όσο και οι κολίγοι του. Έλεγαν πως ήταν αυστηρός, για να μην πω σκληρόκαρδος, αλλά στο βάθος φιλοδίκαιος. Έλεγαν συνάμα πως έπινε: πολλές φορές, κάθε χρόνο, κλεινόταν σ’ ένα δωμάτιο κάτω από τα κεραμίδια, που το ’χε για βίγλα, κ’ ύστερα από δυο-τρεις μέρες έβγαινε από κει μέσα σα να ’χε γλιτώσει από καμιά μάχη ή καμιά ζαλάδα, χλωμός, τρέμοντας, φοβισμένος, και αυταρχικός καθώς πρώτα. Θυμάμαι την παγερή του ματιά, την ενεργητική του αδυναμία, το γκρίζο μουστάκι του. Δεν έκανε παρέα με κανένα· είναι αλήθεια πως τα ισπανικά του ήτανε φτωχά κι ανακατωμένα με βραζιλιάνικα. Χώρια από μερικά εμπορικά γράμματα και κάτι φυλλάδια, δεν είχε αλληλογραφία. Γύρω στα 1922, σε μια πόλη του Κόνοτ, ήμουν ένας από τους πολυάριθμους Ιρλανδούς που συνωμοτούσα για την ανεξαρτησία της πατρίδας τους. Μερικοί από τους συντρόφους μου που γλίτωσαν του Χάρου αφιερώθηκαν υστερότερα σε ειρηνικά έργα· μερικοί άλλοι, χωρίς να το περιμένει κανείς, πολεμούνε σήμερα στις θάλασσες και στην έρημο κάτω από την αγγλική σημαία· ένας άλλος, ο πιο γενναίος απ’ όλους μας, πέθανε μιαν αυγή, στην αυλή ενός στρατώνα, από τις σφαίρες ενός μισοκοιμισμένου εκτελεστικού αποσπάσματος· άλλοι (όχι οι πιο άτυχοι) σούρθηκαν από τη μοίρα τους στους ανώνυμους και σχεδόν κρυφούς αγώνες του εμφύλιου πολέμου. Ήμασταν δημοκρατικοί, καθολικοί, υποψιάζομαι πως ήμασταν ρομαντικοί. Η Ιρλανδία δεν ήταν μονάχα για μας το ουτοπικό μέλλον και το αβάσταχτο παρόν· ήταν ένας πικρός και αγαπητός μύθος: οι κυλινδρικοί πύργοι, οι κόκκινοι βάλτοι, η αποπομπή του Πάρνελ και τα απέραντα έπη που μιλούν για τους κλεμμένους ταύρους που σε άλλη ζωή ήταν ήρωες, ψάρια ή βουνά… Ένα κοντόβραδο, που δεν θα το ξεχάσω ποτέ, έφτασε ένας συναγωνιστής από το Μίνστερ: Κάποιος Τζων Βίνσεντ Μουν. Την τελευταία φορά που έκανα ένα γύρο στις βόρειες επαρχίες, ο φουσκωμένος ποταμός Καραγουάτα με ανάγκασε να περάσω μια νύχτα στην Κολοράδα. Δε μου χρειάστηκε πολλή ώρα για να καταλάβω πως ο ερχομός μου δεν καλάρεσε στον Εγγλέζο· προσπάθησα να τον κάμω να με συμπαθήσει· έβαλε σ’ ενέργεια το πιο τυφλό από τα συναισθήματα: τον πατριωτισμό. Είπα πως μια χώρα με το πνεύμα της Αγγλίας ήταν ακατανίκητη. Ήταν είκοσι μόλις χρονών. Αδύνατος και πλαδαρός· Ο συνομιλητής μου συμφώνησε, αλλά πρόσθεσε μ’ ένα χαμόγελο πως δεν ήταν Άγγλος. Ήταν Ιρλανδός από το σου έδινε την εντύπωση πως ήταν ασπόνδυλος. Είχε μεΝτάνγκαρβαν. Μόλις το είπε αυτό, σώπασε σα να είχε λετήσει με ζήλο και ξιπασιά δεν ξέρω κ’ εγώ ποια κομουνιστικά εγχειρίδια· ο διαλεκτικός υλισμός του χρησίμευε φανερώσει κανένα μυστικό. για να λύνει μια και καλή οποιοδήποτε πρόβλημα. Οι Ύστερα από το δείπνο, βγήκαμε έξω να κοιτάξουμε αφορμές που ένας άνθρωπος βρίσκει για να μισεί ή ν’ τον ουρανό. Είχε ξαστερώσει, μα πίσω από τα βουνά αγαπά έναν άλλο είναι αναρίθμητες. Ο Μουν περιόριζε άστραφτε και κουφοβροντούσε, ετοιμάζοντας καινούρ- την παγκόσμια ιστορία σε μια βρώμικη οικονομική σύγια νεροποντή. Στη μισοερειπωμένη τραπεζαρία, ο υπη- γκρουση. Υποστήριζε πως η επανάσταση ήταν μοιραίο ρέτης που είχε σερβίρει το δείπνο έφερε μια μποτίλια να θριαμβεύσει. Του είπα πως ένας τζέντλεμαν δεν μπορούμι. Ήπιαμε κάμποσο χωρίς να μιλάμε. ρεί να ενδιαφέρεται παρά για χαμένες υποθέσεις… Είχε Δεν ξέρω τι ώρα πρέπει να ’ταν όταν ένιωσα πως πια νυχτώσει· εξακολουθήσαμε να λογομαχούμε στο διήμουνα μεθυσμένος· μήδε ξέρω ποια έμπνευση, ποια άδρομο, στις σκάλες, ύστερα στους έρημους δρόμους. έξαψη ή ποια σιχαμάρα μ’ έκαμε να μιλήσω για την ουλή Οι γνώμες του Μουν μου έκαναν μικρότερη εντύπωση του Εγγλέζου. Το πρόσωπό του σκοτείνιασε μονομιάς· από τον αδιάλλαχτο αποδειχτικό τόνο του. Ο καινούρνόμισα πως ήταν έτοιμος να με πετάξει έξω. Στο τέλος γιος σύντροφος δε συζητούσε, έβγανε φετφάδες με καταφρόνια και με κάποιο θυμό. μου είπε με τη συνηθισμένη του φωνή: Όταν φτάσαμε στα τελευταία σπίτια, ένα ξαφνικό – Θα σας διηγηθώ την ιστορία της λαβωματιάς μου, αλλά με ένα όρο: δε θα μετριάσω μήδε το αίσχος μήδε τουφεκίδι μας ξεκούφανε. Το βάλαμε στα πόδια, ακολουθώντας τον τυφλό τοίχο κάποιου εργοστάσιου ή τις ατιμωτικές περιστάσεις. στρατώνα. Βγήκαμε σ’ ένα χωματόδρομο· ένας στρατιώΣυμφώνησα. Ιδού η ιστορία που μου αφηγήθηκε ανα- της, πελώριος μέσα στην αναλαμπή, πετάχτηκε από ένα κατώνοντας τα αγγλικά του με ισπανικά, ακόμα και και χαμόσπιτο που καιγόταν. Μας φώναξε να σταματήσουμε πορτογάλικα. με. Γρηγόρησα το πάτημά μου· ο σύντροφός μου δεν με ακολούθησε. Στράφηκα πίσω μου: ο Τζων Βίνσεντ Μουν • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 81 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ήταν ακίνητος, παραλοϊσμένος και πες απολιθωμένος από την τρομάρα. Τότε γύρισα πίσω, καθάρισα το στρατιώτη με μια πιστολιά, ταρακούνησα τον Βίνσεντ Μουν, τον έβρισα και τον πρόσταξα να με ακολουθήσει. Αναγκάστηκα να τον πιάσω από τα δυο μπράτσα· η συγκίνηση και ο φόβος τον είχαν παραλύσει. Το κόψαμε λάσπη μέσα στη νύχτα, που την έσκιζαν οι πυρκαγιές. Καινούργιο τουφεκίδι άναψε πίσω μας· μια σφαίρα έξυσε τον δεξιόν ώμο του Μουν· αυτός άρχισε να κλαψουρίζει, καθώς κόβαμε δρόμο ανάμεσα στα πεύκα. μου προκαλούσε ντροπή, σα να ήμουν εγώ ο κιοτής και όχι ο Βίνσεντ Μουν. Αυτό που κάνει ένας άνθρωπος είναι σα να το κάνουν όλοι οι άνθρωποι. Δεν είναι λοιπόν παράλογο που το κιότεμα του ενός μπορεί να μεταδοθεί σ’ όλη την ανθρωπότητα, όπως δεν είναι παράλογο που η σταύρωση ενός Εβραίου μπόρεσε να λυτρώσει όλους τους ανθρώπους. Ο Σοπεγχάουερ μπορεί να έχει δίκιο: είμαι οι άλλοι, οποιοσδήποτε άνθρωπος είναι όλοι οι άνθρωποι. Ο Σαίξπηρ είναι κατά κάποιο τρόπο ο θλιβερός Τζων Βίνσεντ Μουν. Αυτό το φθινόπωρο του 1922 είχα για κρυσφύγετο το χτήμα του στρατηγού Μπέρκλεϊ. Ο στρατηγός, που δεν τον είχαν δει ποτέ τα μάτια μου, υπηρετούσε ως διοικητής στη Βεγγάλη· ο πύργος του ήταν περισσότερο από εκατό χρονών, αλλά έδειχνε ερειπωμένος και σκοτεινός, και ήταν γεμάτος περίπλοκους διαδρόμους και άχρηστους προθαλάμους. Το μουσείο και η τεράστια βιβλιοθήκη έπιαναν όλο το ισόγειο: βιβλία γεμάτα αντιφατικές γνώμες, που αποτελούν την ιστορία του 19ου αιώνα· χαντζάρια και πάλες από το Νισαπούρ, που στην καμπύλη κόψη τους έχει θαρρείς αποτυπωθεί η αψάδα της μάχης. Μπήκαμε, θαρρώ, από την πίσω πόρτα. Ο Μουν, με χείλη τρεμάμενα και στεγνά, μουρμούρισε πως τα επεισόδια αυτής της νύχτας ήταν ενδιαφέροντα· του έκαμα έναν επίδεσμο, του έφερα ένα φλιτζάνι τσάι· μπόρεσα να διαπιστώσω πως η πληγή του ήτανε ξώπετση. Ξάφνου τραύλισε αμήχανος: Περάσαμε μαζί εννιά μέρες στην πελώρια κατοικία του στρατηγού. Δε θα πω τίποτα για την αγωνία μας και τ’ άξαφνα ξεσπάσματα του πολέμου: ο σκοπός μου είναι ν’ αφηγηθώ την ιστορία αυτής της ουλής που με ντροπιάζει. Αυτές οι εννιά μέρες, στη θύμησή μου, αποτελούν μια και μόνη μέρα, χώρια από την προτελευταία, όταν οι δικοί μας κάμανε γιουρούσι σ’ ένα καταυλισμό και μπορέσαμε να πάρουμε πίσω το αίμα για τους δεκάξι συντρόφους μας που είχαν τουφεκίσει στο Έλφιν. – Μα, εσείς, παρά λίγο να σκοτωθείτε εξαιτίας μου. Του είπα να μη δίνει σημασία. Η συνήθεια του εμφύλιου πολέμου με είχε μάθει να ενεργώ μ’ αυτόν τον τρόπο· εξάλλου, η αιχμαλωσία ενός συντρόφου μπορούσε να βλάψει όλους μας. Την επαύριο, ο Μουν είχε ξαναβρεί το τουπέ του. Δέχτηκε το τσιγάρο που του έδωσα και πήρε να με βομβαρδίζει μ’ ένα συγκρατηχτό ερωτηματολόγιο για τους “οικονομικούς πόρους του επαναστατικού μας κόμματος”. Οι ερωτήσεις του ήτανε λαγαρές· του αποκρίθηκα (κ’ ήταν αλήθεια) πως η κατάσταση ήταν δύσκολη. Μακρινό τουφεκίδι ακούστηκε από νότου. Είπα στο Μουν πως οι σύντροφοί μας μάς περίμεναν. Το παλτό μου και το πιστόλι μου ήτανε στο δωμάτιό μου· όταν γύρισα, βρήκα το Μουν ξαπλωμένο στον καναπέ, με κλειστά μάτια. Είπε πως είχε πυρετό· καμώθηκε πως ο ώμος του τον πονούσε. Κατάλαβα τότε πως η δειλία του ήταν αθεράπευτη. Τον παρακίνησα με κάποια αδεξιότητα να φροντίσει τον εαυτό του και πετάχτηκα έξω. Αυτός ο τρομαγμένος άντρας 82 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 Γλίστρησα χαράματα έξω από το σπίτι, μέσα στο σύθαμπο. Γύρισα πίσω όταν σκοτείνιασε. Ο σύντροφός μου με περίμενε στο πρώτο πάτωμα: η πληγή του δεν τον άφηνε να κατεβεί στο ισόγειο. Τον θυμάμαι να κρατάει στο χέρι του ένα βιβλίο στρατηγικής: καν του Φ.Ν. Μωντ, καν του Κλάουζεβιτς. “Το όπλο που προτιμώ είναι το πυροβολικό”, μου εκμυστηρεύθηκε μια νύχτα. Γύρευε να μάθει τα σχέδιά μας· του άρεσε να τα κρίνει ή να τα τροποποιεί. Συνήθιζε συνάμα να καταγγέλνει την “αξιολύπητη οικονομική βάση” μας· δογματικός και σκοτεινός, προφήτευε την τελική καταστροφή μας. “Είναι καταδικασμένη υπόθεση”, μουρμούριζε. Για να δείξει πως αδιαφορούσε που ήταν από φυσικού του δειλός, μεγαλοποιούσε την τάχα διανοητική του υπεροχή. Έτσι πέρασαν εννιά μέρες κουτσά-στραβά. Τη δεκάτη μέρα, η πόλη έπεσε οριστικά στα χέρια των κυβερνητικών. Ψηλοί αμίλητοι καβαλάρηδες περιπολούσαν στους δρόμους· στον άνεμο είχα καπνό και στάχτη· σε μια γωνιά του δρόμου είδα ένα κουφάρι, που δεν είναι σήμερα πραγματικότερο στη μνήμη μου από το ανδρείκελο που οι στρατιώτες είχαν στην πλατεία για να γυμνάζονται… Βγήκα έξω τα χαράματα, και γύρισα πίσω πριν από το μεσημέρι. Ο Μουν, μέσα στη βιβλιοθήκη, μιλούσε με κάποιον· ο τόνος της φωνής του μ’ έκαμε να καταλάβω πως τηλεφωνούσε. Ύστερα άκουσα το όνομά μου· ύστερα πως θα γύριζα στις εφτά το βράδυ· ύστερα πως έπρεπε να με συλλάβουν τη στιγμή που θα διάβαινα τον κήπο. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ – Έβαλε στο χέρι τα αργύρια του Ιούδα και το έσκαΟ φρόνιμος και λογικός φίλος μου με πουλούσε φρόνιμα και λογικά. Τον άκουσα στο τέλος να ζητάει εγγυήσεις για σε για τη Βραζιλία. Κείνο το απόγεμα, στην πλατεία, είδα κάτι μεθυσμένους στρατιώτες να τουφεκίζουν ένα αντην προσωπική του ασφάλεια. δρείκελο. Εδώ η ιστορία μου μπερδεύεται λιγάκι στη μνήμη μου. Περίμενα του κάκου ν’ ακούσω τη συνέχεια της ιστορίΞέρω πως κυνήγησα τον καταδότη μέσα από μαύρους, εφιαλτικούς διαδρόμους και γυριστές σκάλες που σου ας. Στο τέλος του ζήτησα να συνεχίσει. έφερναν ζαλάδα. Ο Μουν γνώριζε καλά τον πύργο, πολύ Τότε ένας βόγγος βγήκε από μέσα του: μου έδειξε στο καλύτερα από μένα. Τον έχασα μια-δυο φορές. Στο τέλος πρόσωπό του την ασπριδερή και καμπύλη ουλή. τόνε στρίμωξα, προτού με πιάσουν οι στρατιώτες. Άρπαξα μια πάλα από μια πανοπλία του στρατηγού· με την ατσα– Δε με πιστεύετε; ψιθύρισε. Δε βλέπετε πως το σημάδι λένια της κόψη χάραξα για πάντα στο πρόσωπό του ένα της ατιμίας είναι γραμμένο στην όψη μου; Σας αφηγήθηαιμάτινο μισοφέγγαρο… Κύριε Μπόρχες, έκαμα αυτή την κα την ιστορία με αυτό τον τρόπο για να την ακούσετε ώς εξομολόγηση σε σας,σ’ έναν άγνωστο. Η καταφρόνια σας το τέλος. Πρόδωσα τον άνθρωπο που με είχε διαφεντέψει: δε μου είναι και τόσο οδυνηρή. εγώ είμαι ο Βίνσεντ Μουν. Τώρα καταφρονέστε με. Εδώ ο αφηγητής σταμάτησε. Παρατήρησα πως τα χέρια του έτρεμαν. – Και ο Μουν τι απόγινε; τόνε ρώτησα. Μετάφραση: Π.Β. ΕΥΘΥΝΗ. Φυλλάδιο Νεοελληνικού Προβληματισμού. Τεύχος 44, Αύγουστος 1975. Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986) Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986) γεννήθηκε στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής. Ήταν απόγονος αγωνιστών για τη χειραφέτηση της Αργεντινής, ενώ ο πατέρας του ήταν δικηγόρος και καθηγητής ψυχολογίας σε ξενόγλωσση παιδαγωγική σχολή. Από παιδί ακόμα ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες ήταν δίγλωσσος, αφού παράλληλα με τα ισπανικά, η αγγλόφωνη γιαγιά του του μάθαινε να μιλά και να γράφει την αγγλική γλώσσα. Ο μικρός δήλωσε στον πατέρα του ότι ήθελε να γίνει συγγραφέας και σε ηλικία επτά χρόνων σύνταξε στα ελληνικά μια σύνοψη της ελληνικής μυθολογίας. Οκτώ χρονών γράφει το πρώτο διήγημά του, ενώ ένα χρόνο αργότερα μεταφράζει και δημοσιεύει τον “Ευτυχισμένο πρίγκιπα” του Όσκαρ Ουάιλντ Εξαιτίας μιας πάθησης στα μάτια του, που θα τον οδηγήσει προοδευτικά σε πλήρη τύφλωση, η οικογένεια Μπόρχες εγκαθίσταται στη Γενεύη, όπου ο Χόρχε Λουίς εγκαινιάζει τις λυκειακές σπουδές του και αποκτά μια υψηλού επιπέδου μόρφωση, καθώς τελειοποιεί τις γνώσεις στην αγγλική, γαλλική και γερμανική γλώσσα. Ανακαλύπτει την εξπρεσιονιστική ποίηση, τη γερμανική φιλοσοφία, τελειοποιεί τα λατινικά του και το 1919 εγκατεστημένος στη Μαγιόρκα της Ισπανίας ολοκληρώνει την πρώτη ποιητική συλλογή του “Οι κόκκινοι ρυθμοί” όπου είναι φανερός ο θαυμασμός για την επανάσταση των μπολσεβίκων στη Ρωσία. Η οικογένεια των Μπόρχες, έπειτα από πολλές προσωρινές διαμονές και πολλά ταξίδια στην Ευρώπη, επιστρέφουν το 1921 στο Μπουένος Άιρες, όπου και θα παραμείνει. Τώρα ο Μπόρχες ανακαλύπτει τις φτωχογειτονιές της γενέτειράς του με τους compafritos (“μόρτες”) γράφει ποιήματα, διηγήματα, δοκίμια και “φαντασίες”, ιδρύει διάφορα περιοδικά, παίρνει μέρος σε λογοτεχνικούς ομίλους και από το 1925, που θα δημοσιεύσει την ποιητική συλλογή “Η απέναντι Σελήνη” και τα δοκίμια “Έρευνες”, θα δίνει το λογοτεχνικό παρόν με ένα έως δύο έργα το χρόνο, μέχρι το 1985 που θα δημοσιευθεί και η τελευταία ποιητική συλλογή του, “Οι συνωμότες”. Ο Μπόρχες πέθανε στις 14 Ιουνίου του 1986 στη Γενεύη. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 83 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Η μούμια του «Golden boy» προστατεύτηκε από 49 πολύτιμα φυλαχτά, αποκαλύπτει η αξονική τομογραφία Οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν αξονικές τομογραφίες για να «ξετυλίξουν ψηφιακά» την περίπου 2.300 ετών μούμια ενός εφήβου υψηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου. Το σώμα ήταν εξοπλισμένο με 49 φυλαχτά 21 διαφορετικών τύπων, πολλά από τα οποία ήταν κατασκευασμένα από χρυσό, τα οποία είχαν τοποθετηθεί προσεκτικά πάνω ή μέσα στο σώμα. Αυτά περιελάμβαναν ένα φυλαχτό με δύο δάχτυλα δίπλα στο πέος χωρίς περιτομή, έναν χρυσό σκαραβαίο καρδιά τοποθετημένο μέσα στη θωρακική κοιλότητα και μια χρυσή γλώσσα μέσα στο στόμα. Ήταν ντυμένος με σανδάλια και γιρλάντα με φτέρες, με τελετουργική σημασία. Αυτή η μούμια είναι μια βιτρίνα των αιγυπτιακών πεποιθήσεων για τον θάνατο και τη μετά θάνατον ζωή κατά την περίοδο των Πτολεμαίων. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι όταν πέθαιναν, το πνευματικό τους σώμα αναζητούσε μια μεταθανάτια ζωή παρόμοια με αυτήν στην επίγεια ζωή. Αλλά η είσοδος σε αυτή τη μετά θάνατον ζωή δεν ήταν εγγυημένη: χρειάστηκε πρώτα ένα επικίνδυνο ταξίδι στον κάτω κόσμο, ακολουθούμενο από μια ατομική τελευταία κρίση. Για το λόγο αυτό, συγγενείς και ταριχευτές έκαναν ό,τι μπορούσαν για να εξασφαλίσουν ότι το αγαπημένο τους πρόσωπο μπορεί να φτάσει σε έναν ευτυχισμένο προορισμό. Εδώ, επιστήμονες από την Αίγυπτο χρησιμοποίησαν υπολογιστική τομογραφία (CT) για να «ξετυλίξουν ψηφιακά» την άθικτη, και ουδέποτε ανοιγμένη μούμια ενός έφηβου 2.300 ετών υψηλής κοινωνικοοικονομικής θέσης. Διαπίστωσαν ότι αυτό το «Χρυσό αγόρι» είναι μια ανενόχλητη βιτρίνα αρχαίων αιγυπτιακών πεποιθήσεων σχετικά με τη ζωή μετά τον θάνατο. Για παράδειγμα, στάλθηκε στο ταξίδι του με 49 φυλαχτά 21 τύπων για να προωθήσει τη σωματική του ανάσταση. Φορούσε σανδάλια και ήταν γιρλάντα με φτέρες, πλούσιες σε τελετουργικό νόημα. Αυτά τα αποτελέσματα παρέχουν μια μοναδική εικόνα για τις διαδικασίες μουμιοποίησης και τις πεποιθήσεις σχετικά με τη σημασία των ταφικών στολιδιών κατά την περίοδο των Πτολεμαίων. Δημοσιεύονται στο Frontiers in Medicine. «Εδώ δείχνουμε ότι το σώμα αυτής της μούμιας ήταν εκτενώς διακοσμημένο με 49 φυλαχτά, όμορφα στυλιζαρισμένα σε μια μοναδική διάταξη τριών στηλών ανάμεσα στις πτυχές των περιτυλίξεων και μέσα στην κοιλότητα του σώματος της μούμιας. Αυτά περιλαμβάνουν το Μάτι του Ώρου, τον σκαραβαίο, το φυλαχτό του ορίζοντα, τον πλακούντα, τον Κόμβο της Ίσιδας και άλλα. Πολλά ήταν κατασκευασμένα από χρυσό, ενώ μερικά από ημιπολύτιμους λίθους, ψημένο πηλό ή φαγεντιανή. Ο σκοπός τους ήταν να προστατεύσουν το σώμα και να του δώσουν ζωντάνια στη μετά θάνατον ζωή», δήλωσε ο Δρ Sahar Saleem, ο πρώτος συγγραφέας της μελέτης και καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Καΐρου, στην Αίγυπτο. Η μούμια του «Golden boy» είχε βρεθεί το 1916 σε ένα νεκροταφείο που χρησιμοποιήθηκε περίπου μεταξύ 332 και 30 π.Χ. στο Nag el-Hassay στη νότια Αίγυπτο. Αποθηκεύτηκε ανεξέταστη στο υπόγειο του Αιγυπτιακού Μουσείου στο Κάιρο μέχρι την παρούσα μελέτη. Η μούμια τοποθετήθηκε μέσα σε δύο φέρετρα, ένα εξωτερικό φέρετρο με ελληνική επιγραφή και μια εσωτερική ξύλινη σαρκοφάγο. Μέσα φορούσε μια επιχρυσωμένη μάσκα στο κεφάλι, ένα θωρακικό χαρτόνι που κάλυπτε το μπροστινό μέρος του κορμού και ένα ζευγάρι σανδάλια. Εκτός από την καρδιά, τα σπλάχνα εί84 •TO KINHMA • Μάρτιος 2023 χαν αφαιρεθεί μέσω τομής, ενώ ο εγκέφαλος είχε αφαιρεθεί από τη μύτη και αντικαταστάθηκε με ρητίνη. «Τα σανδάλια προορίζονταν πιθανώς να επιτρέψουν στο αγόρι να βγει από το φέρετρο. Σύμφωνα με το τελετουργικό Βιβλίο των Νεκρών των αρχαίων Αιγυπτίων, ο αποθανών έπρεπε να φορά λευκά σανδάλια για να είναι ευσεβής και καθαρός πριν απαγγείλει τους στίχους του», είπε ο Σαλίμ. Οι αξονικές τομογραφίες έδειξαν ότι το αγόρι είχε ύψος 128 εκατοστά, δεν είχε κάνει περιτομή και χωρίς καμία γνωστή αιτία θανάτου εκτός από φυσικά αίτια. Από τον βαθμό σύντηξης των οστών και τους φρονιμίτες που δεν αναβλήθηκαν, οι συγγραφείς εκτιμούν ότι το αγόρι ήταν μεταξύ 14 και 15 ετών. Τα δόντια του ήταν καλά, χωρίς στοιχεία τερηδόνας, απώλειας δοντιών ή περιοδοντικής νόσου. Γύρω από την εξωτερική επιφάνεια της μούμιας στολίστηκαν φτέρες. «Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι γοητεύονταν από τα φυτά και τα λουλούδια και πίστευαν ότι είχαν ιερά και συμβολικά αποτελέσματα. Μπουκέτα φυτών και λουλουδιών τοποθετούνταν δίπλα στον νεκρό τη στιγμή της ταφής: αυτό γινόταν για παράδειγμα με τις μούμιες των βασιλιάδων του Νέου Βασιλείου Ahmose, Amenhotep I και Ramesses the Great. Στον νεκρό προσφέρθηκαν επίσης φυτά σε κάθε επίσκεψη στους νεκρούς κατά τη διάρκεια των γιορτών», είπε ο Σαλίμ. Τα φυλαχτά είναι μια απόδειξη για ένα ευρύ φάσμα αιγυπτιακών πεποιθήσεων. Για παράδειγμα, ένα χρυσό φύλλο γλώσσας τοποθετήθηκε μέσα στο στόμα για να εξασφαλίσει ότι το αγόρι μπορούσε να μιλήσει στη μετά θάνατον ζωή, ενώ ένα φυλαχτό με δύο δάχτυλα τοποθετήθηκε δίπλα στο πέος του για να προστατεύσει την τομή ταρίχευσης. Ένα ορθογώνιο φυλαχτό προοριζόταν να φέρει ισορροπία και ισοπέδωση και τα διπλά λοφία γερακιού και στρουθοκαμήλου αντιπροσώπευαν τη δυαδικότητα της πνευματικής και υλικής ζωής. Ένας χρυσός σκαραβαίος βρέθηκε τοποθετημένος μέσα στη θωρακική κοιλότητα, αντίγραφο του οποίου εκτυπώθηκε τρισδιάστατα από τους ερευνητές. «Ο σκαραβαίος της καρδιάς αναφέρεται στο κεφάλαιο 30 του Βιβλίου των Νεκρών: ήταν σημαντικός στη μετά θάνατον ζωή κατά την κρίση του νεκρού και το ζύγισμα της καρδιάς με το φτερό της θεάς Μάατ. Ο σκαραβαίος της καρδιάς σίγησε την καρδιά την Ημέρα της Κρίσης, για να μην δώσει μαρτυρία εναντίον του νεκρού. Τοποθετήθηκε μέσα στην κοιλότητα του κορμού κατά τη διάρκεια της μουμιοποίησης για να αντικαταστήσει την καρδιά εάν το σώμα στερούνταν ποτέ αυτό το όργανο», εξήγησε ο Saleem. Με βάση αυτά τα συναρπαστικά αποτελέσματα, η διοίκηση του Αιγυπτιακού Μουσείου αποφάσισε να μεταφέρει τη μούμια στον κεντρικό εκθεσιακό χώρο με το ψευδώνυμο «Golden boy». Στη νέα του τοποθεσία, οι επισκέπτες μπορούν να θαυμάσουν τη μούμια δίπλα σε εικόνες αξονικής τομογραφίας και μια τρισδιάστατη εκτυπωμένη έκδοση του φυλαχτού του σκαραβαίου της καρδιάς, για να έρθουν όσο το δυνατόν πιο κοντά στις δόξες του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού. ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΕΥΧΟΥΣ PIETRO CITATI Ο Pietro Citati (γεννημένος το 1930, Φλωρεντία) είναι Ιταλός συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας. Έχει γράψει κριτικές βιογραφίες του Γκαίτε, του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Κάφκα και του Μαρσέλ Προυστ καθώς και απομνημονεύματα για την τριακονταετή φιλία του με τον Ιτάλο Καλβίνο. Από το 1973 έως το 1988, εργάστηκε στο πολιτιστικό τμήμα της Corriere della Sera και υπήρξε λογοτεχνικός κριτικός της La Repubblica μεταξύ 1988 και 2011, πριν επιστρέψει για να ξανασυνεργαστεί με την Corriere della Sera. GASTON DESCHAMPS Ο Charles Pierre Gaston Napoléon Deschamps γεννήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 1861 στη μικρή πόλη Μελ του νομού ΝτεΣεβρ, στο Πουατού, από μικροαστική οικογένεια. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές φοίτησε στην École Normale Supérieure και το 1885 διορίστηκε στη Γαλλική Σχολή των Αθηνών για μια τριετία. Οι αρχαιολογικές αποστολές στη Μ. Ασία, στην Αμοργό και στην κοιλάδα του Σπερχειού, στις οποίες μετέσχε μαζί με άλλους συναδέλφους του, σημείωσαν επιτυχία. Όταν επέστρεψε στη Γαλλία, δίδαξε στο Collège de France, αλλά τον τραβούσε και η δημοσιογραφία. Εργάστηκε στη Journal des Débats (Εφημερίδα των Συζητήσεων) από την οποία αποχώρησε το 1893, για να αναλάβει στην εφημερίδα Le Temps τη στήλη Vie Litteraire, την οποία μόλις είχε αφήσει ο Ανατόλ Φρανς. Σαν κριτικός διακρίθηκε για την αυστηρότητα αλλά και την ευθύτητά του. Στις 16 Νοεμβρίου 1919 εξελέγη βουλευτής του νομού Ντε-Σεβρ, για μια και μοναδική περίοδο. Στη Βουλή ασχολήθηκε κυρίως με εκπαιδευτικά ζητήματα, σαν Πρόεδρος της Επιτροπής Παιδείας και Καλών Τεχνών, και ήταν από τους ιδρυτές της Société des Conférences. Από τον γάμο του με την θυγατέρα του διευθυντή της École Normale Supérieure Ζορζ Περό απέκτησε δυο γιους και μια κόρη. Ο Ντεσάν διέθετε και λογοτεχνικό ταλέντο. Έγραψε πολλά βιβλία. Πέθανε στο Παρίσι στις 16 Μαϊου 1931. ΕΡΓΑ: Le Chemin fleuri, récit de voyages. Paris, Calmann-Lévy (1896), La Grèce d’aujourd’hui, Paris, A. Colin, 1892. Work crowned by the Académie française (1892), Sur les routes d’Asie, Paris, A. Colin (1894), La Vie et les livres, Paris, A. Colin et cie (1894-1900),Le Malaise de la démocratie, Paris, A. Colin (1899), Le Rythme de la vie, Paris, A. Colin (1906). ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Ο Τάσος Αθ. Γριτσόπουλος (Δημητσάνα, Ιανουάριος 1911 – Αθήνα, 21 Δεκεμβρίου 2008) υπήρξε ιστορικός, ιστοριοδίφης, φιλόλογος και συγγραφέας. ΓΙΑΝΝΗΣ Γ. ΙΟΡΔΑΝΙΔΗΣ Ο Γιάννης Γ. Ιορδανίδης γεννήθηκε στο Κάιρο. Πρωτοεμφανίστηκε σε θέατρο, κινηματογράφο και τηλεόραση της Αιγύπτου από την ηλικία των πέντε ετών. Εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα το 1962. Σπούδασε στη Δραματική Σχολή του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης και στη Σχολή Θεάτρου «Κωστή Μιχαηλίδη» στην Αθήνα, αποφοιτώντας το 1973 με το Βραβείο «Αιμίλιος Βεάκης». Συνέχισε σπουδάζοντας Θεατρολογία και Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, ως υπότροφος της Γαλλικής κυβέρνησης. Συνεργάστηκε ως ηθοποιός με το ΚΘΒΕ, το θίασο Δημήτρη Χόρν και το Εθνικό Θέατρο (1962/72). Πρωτοεμφανίστηκε ως σκηνοθέτης στο Παρίσι (1983, θέατρο Ρον-Πουέν). Σκηνοθέτησε θιάσους διάσημων καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων της Σιλβιά Μονφόρ. Εκπροσώπησε τη Γαλλία σε διεθνή φεστιβάλ με την παράσταση Αλέξανδρος ο Μέγας [Alexandre le Grand] του Ρακίνα (1991). Οργάνωσε και σκηνοθέτησε σειρά πολυθεαμάτων στο Παρίσι, στοχεύοντας στην προβολή του ελληνικού θεάτρου και της ελληνικής ποίησης (1976/91). Σκηνοθέτησε έργα του αρχαίου ελληνικού δράματος στο Φεστιβάλ Επιδαύρου και σε διεθνή φεστιβάλ, καθώς επίσης και στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Έχει σκηνοθετήσει συνολικώς 100 παραστάσεις, σε Ελλάδα και εξωτερικό. Παράλληλα, ασχολήθηκε με τη μετάφραση θεατρικών έργων, δημοσίευσε μελέτες και άρθρα για το θέατρο σε Ελλάδα και εξωτερικό, επιμελήθηκε εκθέσεις θεατρικού περιεχομένου και διηύθυνε σεμινάρια για ηθοποιούς. Τιμήθηκε με πλήθος διακρίσεων σε Ελλάδα και εξωτερικό. ΛΕΩΝΙΔΑΣ Γ. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ Ο Λεωνίδας Μαργαρίτης γεννήθηκε στον Κόροιβο της Ηλείας και διαμένει μόνιμα στην Πάτρα. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και πολιτικές επιστήμες και οικονομικά στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι Επίτ. Δικηγότος και Πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος. Στο παρελθόν χρημάτισε Δημοτικός Σύμβουλος Πατρέων (1995-1998), Πρόεδρος της Δημοτικής Βιβλιοθήκης (1996-1998), Πρόεδρος του συλλόγου των Ηλείων της Πάτρας (1976-1993), Πρόεδρος της Πολυτεκνικής Οργάνωσης Πατρών (1982-2004), Πρόεδρος της Συνομοσπονδίας Πολιτιστικών Συλλόγων Αχαΐας (1981-1986) και αντιπρόεδρος της Ανώτατης Συνομοσπονδίας Πολυτέκνων Ελλάδος (1988-2004). Είναι μέλος της Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, της Εθνολογικής Εταιρείας, της Διακιδείου Σχολής Λαού Πατρών και άλλων πνευματικών - πολιτιστικών φορέων. Εξέδιδε την μηνιαία εφημερίδα "Ήλιδα" (198-1980) και την τριμηνιαία εφημερίδα "Πολύτεκνος" (1984-2004). __________________________ ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΓΚΑΣ, ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗΣ, ΤΟΛΗΣ ΚΟΪΝΗΣ, ΑΛΕΞΗΣ ΚΟΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ, ΛΟΥΗΣ ΣΕΡΕΜΕΤΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΑΚΤΙΚΟΣ, ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΤΕΚΟΥ, ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ, ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΑΜΠΑΣΗΣ Βλέπετε βιογραφικά τους σε προηγούμενα τεύχη. • Μάρτιος 2023 • TO KINHMA 85 Πινακοθήκη Νικόλαος Γύζης (1842-1901): Η Δόξα των Ψαρών (1898) με κατάλευκο χιτώνα καταγράφει τα ονόματα των ηρώων μετά την καταστροφή των Ψαρών.