Ortograpiyang Pambansa

ORTOGRAPIYANG
PAMBANSA
METRO MANILA
2014
Ortograpiyang Pambansa
2014 Edisyon
Karapatang-sipi 2014 ng Komisyon sa Wikang Filipino
RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin o
gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.
Disenyo ng pabalat:
Disenyo ng aklat:
Kriscell Largo Labor

Alyssa Romielle F. Manalo
The National Library of the Philippines CIP Data

Recommended entry:
Ortograpiyang pambansa.-- Manila :
Komisyon sa Wikang Filipino, 2014.
p. ; cm.

ISBN 978-971-0197-33-0
1. Filipino language -- Orthography and spelling.
I. Title.
PL6052
499.211813
2014
P420140119
Inilathala ng
KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

2/F Gusaling Watson, 1610 JP Laurel St., San Miguel, Maynila 1005

Tel. 02-733-7260 02-736-2525

Email: komfil.gov@gmail.com Website: www.kwf.gov.ph
NILALAMAN
Mensahe mula kay Senador Loren Legarda
Kautusang Pangkagawaran Blg. 34, s. 2013
ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalatas mula sa Tagapangulo

ng Komisyon sa Lalong Mataas na Edukasyon

Pagsulyap sa Kasaysayan Bilang Panimula
1
ni Virgilio S. Almario

1 Mga Grafema 8
1.1.
Titik 9
1.2.
Di-titik 9

2 Pantig at Palapantigan 10
2.1.
Kayarian ng Pantig 11
2.2.
Pagpapantig ng mga Salita 11
2.3.
Pantig na Inuulit 12

3 Pagbaybay na Pasalita 13
3.1.
Pantig 14
3.2.
Salita 14
3.3.
Akronim 14
3.4.
Daglat 15
3.5.
Inisyals 15
3.6.
Simbolong Pang-agham/Pangmatematika 15

4 Pagbaybay na Pasulat 16

4.1. Gamit ng Walong Bagong Titik
17
4.2.
Bagong Hiram na Salita 17
4.3.
Lumang Salitang Espanyol 18
4.4.
Di Binabagong Bagong Hiram 18

4.5. Problema sa C, , Q, X
18

4.6. Panghihiram Gamit ang 8 Bagong Titik
19
4.7.
Eksperimento sa Ingles 19
4.8.
Espanyol Muna, Bago Ingles 19
4.9.
Ingat sa Siyokoy 20
4.10.
Eksperimento sa Espanyol 21
4.11.
Gamit ng Espanyol na Y 22
4.12
Kaso ng Binibigkas na H 22

sa Hiram sa Espanyol
4.13
Gamit ng J 22

5 Kasong Kambal-Patinig 23
5.1.
Unang kataliwasan 25
5.2.
Ikalawang kataliwasan 25
5.3.
Ikatlong kataliwasan 25
5.4.
Ikaapat na kataliwasan 25
5.5.
Malalakas na Patinig 26

6
Kambal-Katinig at Digrapong SK, ST, SH, KT
27
6.1.
Pask ang SK, ST 28
6.2.
Walang KT 28
6.3.
Digrapong CH at SH 28
6.4.
May SH ang Ibaloy 29

6.5. May TH at KH ang Mranaw
29

7 Palitang E/I at O/U 30

7.1. Disiplina sa Pagbigkas ng E/I at O/U
31

7.2. Senyas sa Espanyol o sa Ingles
31
7.3.
Kapag Nagbago ang Katinig 32
7.4.
Epekto ng Hulapi 32
7.5.
Kailan Di Nagpapalit 32
7.6.
Kapag Bago ang Kahulugan 33

7.7. Huwag Baguhin ang Dobleng O
33

8
Pagpapalit ng D tungo sa R
34
8.1.
Kasong Din/Rin, Daw/Raw 35

8.2. D Kahit Kasunod ng Patinig
36

9
Kailan ng at kailan nang
37
9.1.
Mga Gamit ng Nang 38

9.2. Ingatan ang Pinagdikit na na at ang
38

10
Pagbabalik sa mga Tuldik 39
10.1.
Isang Anyo, Iba-Ibang Bigkas 40
10.2.
Dagdag na Gamit ng Pahilis 40
10.3.
Pahilis sa Mahabng Salita 41
10.4.
Ma- na May Pahilis 41
10.5.
Dagdag na Gamit ng Pakupya 41
10.6.
Tuldik Patuldok 42
10.7.
Kung Hahanapin sa Computer 42

11
Mga Wastong Gamit ng Gitling
44
11.1.
Sa Inuulit na Salita 45
11.2.
Sa Isahang Pantig na Tunog 46

11.3. Sa Paghihiwalay ng Katinig at Patinig
46
11.4.
Sa Pinabigat na Pantig 47
11.5.
Sa Bagong Tambalan 47
11.6.
Iwasan ang Bigyan- 47
11.7.
Tambalan ang Punongkahoy 47
11.8.
Sa Pasulat na Oras 48
11.9.
Sa Kasunod ng De 48
11.10.
Sa Kasunod ng Di 48
11.11.
Sa Apelyido 48
11.12.
Sa Pagsaklaw ng Panahon 49
MENSAHE
Gabay sa Ortograpiyang Pambansa
Mayaman at sagana ang ating bansa sa kultura at wika. Mayroon tayong
isang daan at pitumput pitong aktibong wika na karamihan ay nagmula
sa ibat ibang grupo ng mga katutubo sa ating bansa. Subalit bilang mga
Filipino, mahalaga na ating matutuhan ang wastong paggamit ng ating
pambansang wika.
Ang Ortograpiyang Pambansa ang siyang magiging gabay natin sa
pagkilala sa kasalukuyang anyo ng wikang Filipino. Batid natin na
nagkakaroon ng pagbabago sa wika upang makasabay sa pangangailangan
ng kasalukuyang panahon. Ang mga pagbabagong ito ang nilalaman ng
gabay-aklat na binuo ng Komisyon sa Wikang Filipino.
Sa pamamagitan ng aklat na ito, sana ang bawat Filipino ay magkaroon ng
kasanayan sa ating wika upang magdulot ng higit na pagkakaunawaan sa
isat isa.
1 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO
PAGSULYAP SA KASAYSAYAN
BILANG PANIMULA
ni Virgilio S. Almario
ng gabay sa ortograpiya o palatitikan ng wikang Filipino ay binubuo ng mga tuntunin

kung paano sumulat gamit ang wikang Filipino. Hinango ang mga tuntunin sa mga umiiral na
kalakaran sa paggamit ng Wikang Pambansa, bukod sa napagkasunduang mga tuntunin, bunga
ng mga forum at konsultasyon, hinggil sa mga kontrobersiyal na usapin sa ispeling. Ninanais
palaganapin sa gabay na ito ang estandardisadong mga grafema o pasulat na mga simbolo at
ang mga tuntunin sa paggamit at pagbigkas ng mga simbolong ito. Itinatanghal din dito ang
mga naganap na pagbabago mula sa panahon ng abakadang Tagalog bunga ng modernisadong
alpabeto at bunga na rin ng umuunlad na paggamit sa Wikang Pambansa.

Hindi ninanais na maging pangwakas na mga tuntunin ang nilalaman ng gabay na ito.
Wika nga noon pang 1906 ni Ferdinand de Saussure hbang binubuo ang mga pangkalahatang
simulain sa lingguwistika, mahirap mahli ang bigkas ng isang buhy na wika. At isang malusog
at umuunlad na wika ang Filipino. Wika pa niya, Ang bigkas sa isang salita ay ipinapasiya,
hindi ng ispeling, kundi ng kasaysayan nit. Walng alpabeto ng alinmang wika sa mundo
na perpekto ngunit bawat pagkilos tungo sa estandardisadong ispeling ay isang pagsisikap
na makatulong tungo sa higit na mabisng pag-agapay ng pagsulat sa wikang pabigkas. Higit
na mapahahalagahan ang bawat tuntuning ortograpiko sa gabay na ito kapag sinipat mula sa
pinagdaanang kasaysayan nit kalakip ang paniwala na patuloy itong magbabago samantalang
umuunlad ang pangangailangan ng madlang gumagamit ng wikang Filipino.
Mulang Baybyin Hanggang Abakada

Ang kasaysayan ng ortograpiya ng wikang Filipino ay maaaring ugatin mula sa sinaunang
panahong gumagamit ang mga Filipino ng katutubong paraan ng pagsulat na tinatawag na
baybyin. Sa ulat ng mga misyonerong Espanyol, nadatnan nilng 100 porsiyentong letrado
ang mga Tagalog at marunong sumulat at bumsa sa baybyin ang matandat kabataan, lalki
man o babae. Dahil sa pangyayaring ito, kailangan nilng ilimbag ang unang aklat sa Filipinas,
ang Doctrina Christiana (1593), nang may bersiyon ng mga dasal at tuntuning Kristiyano sa
paraang baybyin. Sa gayon, ang libro ay binubuo ng mga tekstong Espanyol at may salin sa
Tagalog, nakalimbag ang tekstong Espanyol at Tagalog sa alpabetong Romano ngunit inilimbag
din ang tekstong salin sa baybyin. Nakahudyat na rin sa libro ang isinagawang Romanisasyon
ng palatitikang Filipino sa buong panahon ng kolonyalismong Espanyol.
ORTOGRAPIYANG PAMBANSA 2

Ang baybayin ay binubuo ng labimpitong (17) simbolo na kumakatawan sa mga titik:
14 katinig at 3 patinig. Ang mga simbolong kumakatawan sa mga letra ay gaya ng sumusunod:

Noong nakadestiyero si Jose Rizal sa Dapitan, sinulat niya ang Estudios sobre la lengua
tagala na nalathala noong 1899. Kasma sa mga panukala niyang reporma sa ortograpiyang
Tagalog ang alpabetong may limang patinig at labinlimang katinig. Ang mga titik na ito ang
naging batayan ng abakada na binuo ni Lope K. Santos nang kaniyang sulatin ang Balarila
(nalathala, 1940). Idinagdag sa orihinal na mga titik ng baybyin ang katinig na R at ginawang
lima ang patinig: A, E, I, O, U kay dalawampu (20) ang mga titik ng lumaganap na abakada
hanggang sa panahong tinatawag ang Wikang Pambansa na wikang Pilipino. Nakahanay ang
mga ito sa sumusunod na paraan: A, B, K, D, E, G, H, I, L, M, N, NG, O, P, R, S, T, U, W, Y.
Sa pagbsa ng mga titik, ang mga katinig ay binibigkas nang may kasmang patinig na A, gaya
ng sumusunod: /A/, /Ba/, /Ka/, /Da/, /E/, /Ga/, /Ha/, /I/, /La/, /Ma/, /Na/, /Nga/,
/O/, /Pa/, /Ra/, /Sa/, /Ta/, /U/, /Wa/, /Ya/.

Ang pagbubukod sa mga titik E/I at O/U ay mahahalatang bunga ng matagal na
panahon ng pagtuturo sa bagay na ito kaugnay ng pag-aaral ng wikang Espanyol. Sa aklat ni
Tomas Pinpin, ang Librong pagaaralan nang manga tagalog nang uicang Caftilla (1610), masikap niyang
ipinaliwanag na kailangang matutuhan ng mga kababayan niya ang pagkilla sa magkaibang
mga tunog ng E at I at ng O at U dahil may mga salita sa Espanyol na magkatulad ng ispeling
ngunit nagkakaroon ng magkaibang kahulugan dahil sa mga naturang titik. Halimbawa, iba ang
pesa (timbang) sa pisa (dapurakin); iba ang rota (pagkatalo) sa ruta (direksiyon ng pasada).

Sa kabil ng pangyayaring lubhang naimpluwensiyahan ng wikang Espanyol ang mga
wikang katutubo sa Filipinas, hindi isinma sa abakada ang mga letra para sa mga tunog na C,
CH, F, J, LL, , Q, RR, V, X, Z. Nanatili ang mga ito sa mga pangngalang pantangi, gaya sa
Carmen, Pacheco, Fullon, Jaro, Magallanes, Cario, Quirino, Barrameda, Vizcaya, Maximo,
at Zamboanga. Ngunit marami sa mga salitang hiram sa Espanyol at nagtataglay ng naturang
mga titik ay tinapatan ng mga tunog sa mga titik ng abakada, gaya ng nagaganap na noong
paghiram sa mga naging palasak na salitang Espanyol.
HIRAM
NA TITIK
C
CH
F
J
LL
Q
RR
V
X
Z
TITIK
TAGALOG
kstssphlyynykrbksss-
SALITANG
ESPANYOL
calesa
cine
cheque
chinelas
fiesta
jota
billar
caballo
pao
queso
barricada
ventana
experimento
xilofono
zapatos
BAYBAY
TAGALOG
kalesa
sine
tseke
sinelas
pista
hota
bilyar
kabayo
banyo
keso
barikada
bintana
eksperimento
silopono
sapatos

Ang iba pang gabay sa pagsulat, gaya ng kung paano gamitin ang ng at nang, kung
kailan nagiging R ang D, o kung bakit nagiging U ang O sa dulo ng salita kapag inulit,
ay hinango sa mga tuntunin mula sa Balarila ni Lope K. Santos. Ang makabuluhang mga
tuntunin ay tinipon ng Surian ng Wikang Pambansa makaraan ang Ikalawang Digmaang
Pandaigdig. Pinamagatan itong Mga Batayang Tuntuning Sinusunod sa Pagsusuring Aklat (walng
petsa) na inihanda ni Bienvenido V. Reyes sa isang hiwalay at nakamimeograp na polyeto at
naging gabay ng mga guro, manunulat, at editor.
Bagong Alpabetong Filipino

Naramdaman ang pangangailangan sa radikal na reoryentasyon ng pagpapaunlad
sa Wikang Pambansa noong pumapasok ang dekada 70. Hindi sapat ang pagpapangalan
sa Wikang Pambansa na Pilipino noong 1959 sa bis ng isang kautusang pangkagawaran
ni Kalihim Jose Romero. Noong 1965, inusig ni Kongresista Inocencio Ferrer ang Surian
at ibang ahensiya ng pamahalaan dahil sa diumanoy pagpapalaganap ng isang puristang
Tagalog blang Wikang Pambansa. Noong 1969, isang pangkating pangwika, ang Madyaas
Pro-Hiligaynon Society, ang nagpetisyon sa hukuman na pigilin ang gawain ng Surian.

Bagaman hindi nagwagi ang mga naturang pagkilos, naging hudyat ito para muling
suriin ang konsepto ng Wikang Pambansa. Sa Konstitusyong 1973, tinawag na Filipino ang
Wikang Pambansa. Sinundan ito ng isang bagong gabay sa ortograpiya na nabuo noong 1976
at nalathala sa anyong mimeograp noong 1977 sa pamagat na Mga Tuntunin ng Ortograpiyang
Filipino. Isa sa nilalaman nit ang pagbago sa abakada na naging tatlumput isa (31) ang mga
titik sa pamamagitan ng dagdag na labing-isang (11) titik na napagkasunduan sa isang serye
ng mga simposyum noong 1976 at ikalawa ang lumang Patnubay na Sinusunod sa Pagwawasto ng
mga Aklat Babasahin na noon pang dekada 60 ginagamit. Dahil sa dami ng mga titik ng bagong
alpabeto ay tinawag itong pinagyamang alpabeto; ngunit sinundan ng mga puna na lubhang
pinarami ito kaysa kailangang mga bagong titik.

Muling sinuri ang alpabeto, binawasan ng mga bagong titik, at noong 1987 ay
nalathalang dalawamput walo (28) ang mga titik sa gabay na Alpabeto at Patnubay sa Ispeling
ng Wikang Filipino ng Linangan ng mga Wika sa Pilipinas, ang binagong pangalan ng Surian
ng Wikang Pambansa. Tinanggap ang mga dagdag na titik na: C, F, J, , Q, V, X, at Z.
Pinalaganap din ang isang modernisadong alpabeto na ipinababsa ang mga titik sa paraang
Ingles, maliban sa mulang alpabetong Espanyol, gaya ng sumusunod: A /ey/, B /bi/, C /
si/, D /di/, E /i/, F /ef/, G /dyi/, H /eyts/, I /ay/, J /dyey/, K /key/, L /el/, M /em/, N
/en/, /enye/, NG /endyi/, O /o/, P /pi/, Q /kyu/, R /ar/, S /es/, T /ti/, U /yu/, V /
vi/, W /dobolyu/, X /eks/, Y /way/, Z /zi/. Ngunit hindi nasagot ng 1987 gabay ang ilang
sigalot, lal na ang hinggil sa kaso ng kambal-patinig o diptonggo, na lumitaw mula pa sa 1977
gabay.

Samantala, muling pinagtibay ng Konstitusyong 1987 ang Filipino blang Wikang
Pambansa, gaya sa tadhanang:

Ang pambansang wika ng Pilipinas ay Filipino.

Hbang ito ay nabubuo, patuloy itong pauunlarin batay

sa mga umiiral na wika sa Pilipinas at iba pang wika.

(Art. XIV, sek. 6)

Kaugnay nit, itinatag ang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) noong 1991 mula
sa binuwag na Linangan. Ito ang nagpalabas ng 2001 Revisyon ng Alfabeto at Patnubay sa Ispeling
ng Wikang Filipino na sa halip magpahupa ay lalng nagpaalab sa mga alingasngas sa ispeling.
Sinikap mamagitan ng Pambansang Lupon sa Wika at Salin, National Commission for Culture
and the Arts (NCCA) sa pagdaraos ng isang serye ng forum noong 13 Agosto 2005, 3 Marso
2006, at 21 Abril 2006. Maraming napagkasunduang pagbabago sa naturang serye ng paguusap ng mga guro, eksperto, manunulat, at editor. Naging patnubay ang mga ito sa muling
pagsasaayos ng inilathalang Gabay sa Editing sa Wikang Filipino (2004 at nirebisa 2008) ng Sentro
ng Wikang Filipino-Diliman, Unibersidad ng Pilipinas gayundin sa rebisyon ng mga patnubay
pangmanunulat na gaya ng Filipino ng mga Filipino (ikalawa at binagong edisyon, 2009) ng Anvil
Publishing.

Naglathala ang KWF ng bagong gabay noong 2009 na may ikaapat na edisyon nitng
2012. Mapapansin sa gabay ang pagsisikap nitng pulutin ang mga simulain mula sa resulta
ng mga forum ng NCCA gayundin ang nagbabagong tindig ng KWF mula sa unang edisyong
2009 hanggang pinakahulng edisyong 2012. Dahil dito, minarapat ng bagong pamunuan ng
KWF na muling magdaos ng tatlong araw na pambansang forum sa ortograpiya nitng 1113
Marso 2013. Sa pangangasiwa ni Dr. Galileo S. Zafra blang convenor, sinikap pagtibayin ng
forum ang mga tuntuning napagkasunduan na sa serye ng forum ng NCCA noong 20052006,
bukod sa hinarap ang ibang problema kaugnay ng pagpapabilis sa pagsasanib ng mga salita
mula sa mga katutubong wika ng Filipinas. Sinimulan ding talakayin sa 2013 forum ang mga
problema sa panghihiram mulang Ingles bagaman hindi nabigyan ng karampatang pagpapasiya
dahil kinapos sa oras. Sa gayon, nanatili ang napagkasunduang paraan ng panghihiram mulang
Ingles sa 20052006 forum. Nakabatay ang kasalukuyang gabay na ito sa mga resulta ng paguusap sa 2013 forum at sa iba pang umiiral nang kalakaran.

Isang magandang hakbang sa 2013 forum ang isinagawang paglingon sa kasaysayan
ng ortograpiyang Filipino bago tinalakay ang mga isyung kontrobersiyal. Sa tanglaw ng
kasaysayan, may masisinag nang tradisyon o aktuwal na kasaysayan ng praktika sa ispeling
ang wikang Filipinomula sa eksperimental na paggamit ng alpabetong Romano ng mga
misyonerong Espanyol hanggang sa makabuluhang mungkahi ni Rizal na paggamit ng K
at W upang mabawasan ang problema ng lubhang pa-Espanyol na baybay sa panahon ng
kolonyalismong Espanyol, mula sa abakada noong 1940 hanggang sa modernisasyon ng
alpabeto mulang 1987na nagsisikap ilapat ang pagsulat sa bigkas ng mga mamamayan. Ang
tradisyong ito ang hindi napapansin sa lubhang ngangayunin lmang na pagtitig sa wika.

Samantala, may lumilitaw namang pagbago sa ilang tuntuning pinalaganap ng Balarila
na maaaring ituring na batay lmang sa dila ng mga Tagalog at kailangang paluwagin upang
maisaalang-alang ang mga layuning pambansa at makabansa ng wikang Filipino. May mga
lumang tuntunin na ipinasiyang manatili ngunit may itinuring nang opsiyonal o hindi na nais
pairalin blang tuntunin. May nadagdag na sangkap sa pagsulat dahil sa dibdibang pagsasaalangalang sa ibang katutubong wika ng Filipinas. Isang radikal na halimbawa ang pinagtibay na
dagdag na tuldik na pansamantalang tatawaging patuldk, isang tuldik na kahawig ng umlaut at
dieresis ( ), at kakatawan sa tunog na schwa na matatagpuan sa Mranaw, Pangasinan, Ilokano,
at mga wika sa Cordillera. Anupat nakatuon ang talakay ng kasalukuyang gabay na ito hinggil
sa paglilinaw ng mga lumang kontrobersiyal na kaso at sa pagpapanukala ng mga kabaguhang
dulot ng pambansang pagpapalawak sa kabuluhan ng ortograpiya mula sa lumang saligan ng
abakadang Tagalog.

Upang luminaw, natalakay sa 2013 forum ang sumusunod na mithing katangian ng
ortograpiyang Filipino:
(1) Ang pagbuo ng panuto ay kailangang patnubayan ng matiyagang
paglingon sa kasaysayan upang masipat ang anumang tradisyon ng
nagdaang paraan ng pagsulat sa wika, mula sa panahon ng baybayin, sa
panahon ng pagpapalaganap sa alpabetong Romano, sa panahon ng
abakada, at hanggang sa paggamit ng modernisadong alpabetong Filipino.
(2) Kailangang ibatay ito sa mataas na modelo ng paggamit ng wika.
Tinutukoy nit ang dagdag na pagsuri sa nakasulat na panitikan upang
paghugutan ng mga panutong ortograpiko bukod sa pagmamatyag sa
nagaganap na pagbabago sa wikang pabigkas. Mahigpit ding kaugnay ito
ng katatalakay na mithing hanguin ang tuntuning ortograpiko mula sa
karanasang pangkasaysayan.
(3) Kailangang episyente ang ortograpiya o kailangang nakatutugon ito
sa mga pangangailangan sa pagsulat. Ang pagdaragdag ng mga titik para
sa modernisadong alpabeto ay isang maliwanag na pag-angkop ng wikang
Filipino sa mga gawaing hindi na kyang tupdin ng lumang abakada.
(4) Kailangang pleksible ang ortograpiya upang magampanan ang
lumalawak (pambansa) na gamit ng wikang Filipino. Masisinag sa
kasalukuyang gabay ang pagsisikap na ipaloob ang ibang katangian ng mga
wikang katutubo na wal sa batayang korpus (ang Tagalog) ng abakada.
(5) Kailangang madal itong gamitin. Ang bagay na ito ang maipagmamalaki
ng baybayin at abakada. Gayunman, sa kabila ng pumasok na salimuot
mula sa mga tunog ng modernisadong alpabeto ay maipagmamalaki pa rin
na madalng ituro (lal na sa paaralan) at palaganapin ang kasalukuyang
gabay sa ortograpiya ng wikang Filipino.

Noong 1890 ay naipahayag na ni Rizal sa kaniyang panukalang reporma sa ortograpiyang
Tagalog na kailangan itong maging agpang sa diwa ng ating wika at ng mga kapatid na wika
nit at higit sa lahat, para mapagaan ang pag-aaral nit. Ang ibig sabihin, lumilikha ng mga
tuntunin ang estandardisasyon tungo sa higit na mabisng pagtuturo ng pagsulat. Ang ibig
sabihin pa, para sa atin ngayon, inaalis ng mga tuntunin ang hindi kailangang lumang
tuntunin at hindi kailangang baryasyon para higit na madalng gamitin ang ortograpiya. Sa
kabila ng lahat, hindi pa ito ang wakas. Sa 2013 forum, pinagtibay din ang pagpapalabas ng isang
alpabetong ponetiko upang makapatnubay pa sa paggamit ng wika. Abangan ang susunod na
kabanata sa pagslong ng wikang Filipino blang isang wikang pambansa at pandaigdig.
Ferndale Homes
17 Abril 2013
1 GRAFEMA

Pangunahing tungkulin ng ortograpiya ang paglalapat ng grafema sa pahayag na

pasalita at bigkas. Tinatawag na grafma ang isang set o pangkat ng mga bahagi sa isang
sistema ng pagsulat. Ang mga grafema sa praktika ng ortograpiyang Filipino ay binubuo ng
tinatawag na mga titik at mga di-titik.
1.1 Titik. Ang ttik o ltra ay sagisag sa isang tunog sa pagsasalita. Binubuo ito ng mga
patnig o bokablo (vocablo) at ng mga katnig o konsonante (consonante). Ang serye ng mga
titik o letra ay tinatawag na alpabto. Ang alpabetong Filipino ay binubuo ng dalawamput
walong (28) titik at kumakatawan ang bawat isa sa isang tunog. Binibigkas o binabsa ang mga
titik sa tunog-Ingles maliban sa .
Aa
ey
Hh
eyts
enye
Tt
ti
Bb
bi
Ii
ay
Ngng
endyi
Uu
yu
Cc
si
Jj
dyey
Oo
o
Vv
vi
Dd
di
Kk
key
Pp
pi
Ww
dobolyu
Ee
i
Ll
el
Qq
kyu
Xx
eks
Ff
ef
Mm
em
Rr
ar
Yy
way
Gg
dyi
Nn
en
Ss
es
Zz
zi
1.2 Di-titik. Binubuo ang di-titik ng mga tuldik at mga bantas. Ang tuldik o asento
ay gabay sa paraan ng pagbigkas ng mga salita. Sa lingguwistika, itinuturing ang tuldik na
simbolo para sa impit na tunog o kay sa diin o hab ng pagbigkas. Sa abakadang Tagalog,
tatlo ang pinalaganap nang tuldik: (1) ang tuldik na pahils () na sumisimbolo sa diin at/o
hab, (2) ang tuldik na paiw (`), at (3) ang tuldik na pakupy (^) na sumisimbolo sa impit
na tunog. Kamakailan, idinagdag ang ikaapat, ang tuldik na patuldk, kahawig ng umlaut at
dieresis ( ) upang kumatawan sa tunog na tinatawag na schwa sa lingguwistika.
Ang bantas ay kumakatawan sa mga patlang at himig ng pagsasalita sa pagitan ng
mga titik at pantig, sa pagitan ng mga salita at mga parirala, at sa pagitan ng mga pangungusap.
Mga karaniwang bantas ang kuwt (,), tuldk (.), pananng (?), padamdm (!), tuldkkuwt (;), tutuldk (:), kudlt (), at gitlng (-).
PANTIG
AT
PALAPANTIGAN

Ang pantg o slab ay isang yunit ng tunog na binubuo ng isang patinig o kambalpatinig at isa o mahigit pang katinig. Bawat patinig (a/e//i/o/u) ay isang pantig; samantala,
kailangan ng bawat katinig ang isang patinig upang maging pantig. Dagdag pa, may isa
lmang patinig sa bawat pantig samantalang maaaring mahigit sa dalawa ang katinig sa isang
pantig.
2.1 Kayarian ng Pantig. Alinsunod sa sinundang paliwanag, ang pantig ay maaaring
binubuo ng isang patinig, o isang katinig at isang patinig, o dalawa o mahigit pang katinig at
isang patinig. Sumusunod ang mga kayarian ng pantig sa pasulat na simbolo at kinakatawan
ng P ang patinig at ng K ang katinig:
Kayarian
P
KP
PK
KPK
KKP
PKK
KPKK
KKPK
KKPKK
KKPKKK
Halimbawang salita
aa
bibe
okok
patpat, fagfagto
plapla
arm, urn
dorm, form
plan, tram, fakghet
tsart
shorts

Pansinin na ang mga itinanghal na kayarian ng pantig ay nakabatay sa paraan ng
pagsulat sa kasalukuyan at hindi sa posibleng tunog sa isang pantig. Sa gayon, hindi nit
nailalarawan ang pagkakaroon ng kambal-patinig sa pantig dahil sa kasalukuyang tuntunin sa
pagsulat ng pantig na may kambal-patinig (tingnan ang seksiyong 5). Pansinin din na ang mga
pantig na may dalawa o mahigit pang katinig ay malimit na taglay ng salitang hiniram mula sa
Espanyol o Ingles.
2.2 Pagpapantig ng mga Salita. Ang pagpapantig ay paraan ng paghati sa isang salita
alinsunod sa mga pantig na ipinambuo dito. Nakabatay ito sa grafema o nakasulat na mga
simbolo. Halimbawa, /ube/ (ube), /bahay/ (bahay). Narito ang ilang tuntunin:
Una, kapag may magkasunod na dalawa o mahigit pang patinig sa
posisyong pang-una, panggitna, at pandulo, ito ay inihihiwalay na pantig.
Halimbawa: /aakyat/ (aakyat), /alaala/ (alaala), /totoo/ (totoo).
Ikalawa, kapag may magkasunod na katinig sa loob ng isang salita, ang una
ay isinasma sa sinundang patinig at ang ikalawa ay isinasma sa kasunod na
pantig. Halimbawa: /aklat/ (aklat), /espesyal/ (espesyal), /pansit/
(pansit), /ospital/ (ospital). Nasasaklaw nit pati ang mga digrapo, gaya
sa /kutson/ (kutson), /sitsaron/ (sitsaron), /titser/ (titser).
Ikatlo, kapag may tatlong magkakasunod na katinig sa loob ng isang salita,
ang unang dalawa ay sumasma sa patinig ng sinundang pantig at ang ikatlo
ay napupunta sa kasunod na pantig. Halimbawa: /eksperto/ (eksperto),
/transfer/ (transfer), /inspirasyon/ (inspirasyon).
Ikaapat, kapag ang una sa tatlong magkakasunod na katinig ay M o N at
ang kasunod ay alinman sa BL, BR, DR, PL, at TR, ang unang katinig
(M/N) ay isinasma sa unang patinig at ang sumunod na dalawang
katinig ay napupunta sa kasunod na pantig. Halimbawa: /asamblea/
(asamblea), /timbre/ (timbre), /silindro/ (silindro), /templo/
(templo), /sentro/ (sentro).
Ikalima, kapag may apat na magkakasunod na katinig sa loob ng isang
salita, isinasma ang unang dalawang katinig sa sinusundang patinig at
isinasma ang hulng dalawang katinig sa kasunod na pantig. Halimbawa,
/eksplosibo/ (eksplosibo), /transplant/ (transplant).
2.3 Pantig na Inuulit. Kapag ang salita ay nagsisimula sa patinig, ang patinig lmang
ang inuulit. Halimbawa: /aakyat/ (aakyat), /iibig/ (iibig), /uubuhin/ (uubuhin).
Nagaganap din ito kahit may panlapi ang salita. Halimbawa: /maaakyat/ (maaakyat),
/umiibig/ (umiibig), /umuubo/ (umuubo).

Kapag nagsisimula sa kayariang KP ang salita, ang unang pantig lmang ang inuulit.
Halimbawa: /lalakad/ (lalakad), /babalik/ (babalik). Nagaganap din ito kahit may panlapi
ang salitang-ugat. Halimbawa: /maglalakad/ (maglalakad), /pagbabalik/ (pagbabalik).

Kapag nagsisimula ang salita sa kambal-katinig o kumpol-katinig (consonant cluster),
ang unang katinig at patinig lmang ang inuulit. Halimbawa: /ipaplano/ (ipaplano),
/magtatransport/ (magtatransport), /piprituhin/ (piprituhin). Nagaganap ito kahit sa
kaso ng hindi pa nakareispel na salitang banyaga. Halimbawa: /magbe-blessing/, /ipakoclose/, /ise-share/. Gayunman, maaaring ituring na varyant ang pag-uulit ng dalawang
katinig at patinig, gaya sa /iplaplano/, /magble-blessing/.
PAGBAYBAY
3
NA PASALITA

Isa-isang binibigkas sa maayos na pagkakasunod-sunod ang mga letrang bumubuo sa
isang salita, pantig, akronim, daglat, inisyals, simbolong pang-agham, atbp.

3.1 Pantig
Pagsulat
to
pag
kon
trans
3.2 Salita
Pagsulat
bayan
plano
Fajardo
jihad

Pagbigkas
/ti-o/
/pi-ey-dyi/
/key-o-en/
/ti-ar-ey-en-es/
Pagbigkas
/bi-ey-way-ey-en/
/pi-el-ey-en-o/
/kapital ef-ey-dyey-ey-ar-di-o/
/dyey-ay-eyts-ey-di/
3.3 Akronim
MERALCO (Manila Electric Company)
CAR (Cordillera Administrative Region)
/kapital em- kapital i- kapital ar- kapital eykapital el- kapital si- kapital o/
/kapital si- kapital eykapital ar/
ASEAN (Association of Southeast Asian /kapital eykapital es- kapital i- kapital eyNations)
kapital en/
AIDS (Acquired Immune Deficiency
Syndrome)
/kapital eykapital ay- kapital di- kapital es/
EDSA (Epifanio de los Santos Avenue)
/kapital i- kapital di- kapital es- kapital ey/
PAGASA (Philippine Atmospheric,

Geophysical, and Astronomical Services
Administration)
Pag-IBIG (Pagtutulungan: Ikaw, Bangko,
Industriya, at Gobyerno)
/kapital pi- kapital eykapital dyi- kapital

eykapital es- kapital ey/
/kapital pi-ey-dyi-gitling- kapital ay- kapital
bi- kapital ay- kapital dyi/

3.4 Daglat
Bb. (Binibini)
G. (Ginoo)
Gng. (Ginang)
Kgg. (Kaglang-glang)
Dr. (Doktor)
atbp (at iba pa)
/kapital bi-bi tuldok/

/kapital dyi tuldok/
/kapital dyi-en-dyi tuldok/
/kapital key-dyi-dyi tuldok/
/kapital di-ar tuldok/
/ey-ti-bi-pi/
3.5 Inisyals

3.5.1.Mga Tao/ Bagay

MLQ (Manuel L.Quezon)
LKS (Lope K. Santos)
AGA (Alejandro G. Abadilla)
TKO (Technical Knockout)
CPU (Central Processing Unit)
DOA (Dead on Arrival)
/kapital em- kapital el- kapital kyu/

/kapital el- kapital key- kapital es/
/kapital eykapital dyi- kapital ey/
/kapital ti- kapital key- kapital o/
/kapital si- kapital pi- kapital yu/
/kapital di- kapital o- kapital ey/
3.5.2 Mga Samahan/ Institusyon/ Pook

KKK (Kataas-taasang Kagalang-galangang
Katipunan)
BSP (Bangko Sentral ng Pilipinas)
KWF (Komisyon sa Wikang Filipino)
PLM (Pamantasan ng Lungsod ng Maynila)
MSU (Mindanao State University)
LRT (Light Railway Transit)
/kapital key- kapital key- kapital key/

/kapital bi- kapital es- kapital pi/
/kapital key- kapital dobolyu- kapital ef/
/kapital pi- kapital el- kapital em/
/kapital em- kapital es- kapital yu/
/kapital el- kapital ar- kapital ti/
3.6 Simbolong Pang-agham/ Pangmatematika

Fe (iron)
lb. (pound)
kg. (kilogram)
H2O (water)
NaCl (sodium)
/kapital ef-i/
/el-bi tuldok/
/key-dyi tuldok/
/kapital eyts-tu-kapital o/
/kapital en-ey-kapital si-el/
PAGBAYBAY
4
NA PASULAT

Sa pangkalahatan, natutupad pa rin ang payak na tuntuning Kung ano ang bigkas,
siyng sulat sa pagbaybay na pasulat. Siyempre, hindi ito nasusunod sa mga na isang
pagpapaikli sa lumang anyo nitng manga at ginagamit noon hanggang sa bungad ng ika-20
siglo. Mahalaga ring pag-aralan kung kailan ginagamit ang maikling ng at ang mahabng nang,
isang tuntuning pinairal mulang Balarila at bumago sa ugali noong panahon ng Espanyol na
mahabng nang lagi ang isinusulat.
4.1 Gamit ng Walong Bagong Titik. Isang radikal na pagbabago sa pagbaybay na pasulat
ang paggamit ng walong (8) dagdag na titik sa modernisadong alpabeto: C, F, J, , Q, V,
X, Z. Pangunahing gamit ng mga ito ang pagpapanatili ng mga kahawig na tunog sa pagsulat
ng mga salita mula sa mga katutubong wika ng Filipinas. Ang mga titik na F, J, V, at Z ay
napakaimportante upang maigalang ang mga kahawig na tunog sa mga katutubong wika. Hindi
tulad noong panahon ng abakada na ang Ifugaw ay isinusulat na Ipugaw o ang Ivatan
ay isinusulat na Ibatan. Narito pa ang ilang halimbawa:
alifuffug (Itawes) ipuipo
safot (Ibaloy) sapot ng gagamba
falendag (Tiruray) plawtang pambibig na may nakaipit

na dahon sa ihipan
feyu (Kalinga) pipa na yari sa bukawe o sa tambo
jambangn (Tausug) halaman
masjid (Tausug, Mranaw mula sa Arabe) tawag sa gusaling

sambahan ng mga Muslim
julp (Tausug) masamang ugali
avid (Ivatan) ganda
vakul (Ivatan) pantakip sa ulo na yari sa damo

na ginagamit blang pananggalang sa ulan at init ng araw
kuvat (Ibaloy) digma
vuyu (Ibanag) bulalakaw
vulan (Itawes) buwan
kazzing (Itawes) kambing
zigattu (Ibanag) silangan

4.2 Bagong Hiram na Salita. Ginagamit din ang walong dagdag na titik sa mga bagong
hiram na salita mulang Espanyol, Ingles, at ibang wikang banyaga. Tandaan: mga bagong
hiram. Ang ibig sabihin, hindi kailangang ibalik sa orihinal na anyo ang mga hiram na salitang
lumaganap na sa baybay ng mga ito alinsunod sa abakada. Halimbawa, hindi dapat ibalik ang
F ng orihinal na forma sa Espanyol dahil ginagamit nang matagal ang prma pati ang mga
deribatibo nitng porml, imporml, pormalsmo, pormalidd, depormidd, atbp. Hindi
rin dapat ibalik ang prma sa firma, ang bintan sa ventana, ang klye sa calle, ang tske sa
cheque, ang piny sa pia, ang hamn sa jamon, ang eksistnsiy sa existencia, ang saptos sa
zapatos.
4.3 Lumang Salitang Espanyol. Mahalagang mohon hinggil sa mga lumang salita mulang
Espanyol ang mga nakalista sa Diccionario Tagalog-Hispano (1914) ni Pedro Serrano-Laktaw
hanggang sa mga entri sa Diksyunaryo Tesauro Pilipino-Ingles (1972) ni Jose Villa Panganiban.
Nakatanghal sa inilistang mga lumang hiram na salita mulang Espanyol ang naganap na
pagsasaabakada ng mga tunog na banyaga gayundin ang pagbaluktot sa anyo ng mga orihinal na
salita, gaya sa bakasyn (vacacion), kabyo (caballo), kandil (candela), puwrsa (fuerza), letsn
(lechon), lisnsiy (licencia), sibyas (cebolla+s), silhis (celaje+s), sna (zona), kmang (manco),
kumust (como esta), prke (por que), at libo-libo pa sa Bikol, Ilokano, Ilonggo, Kapampangan,
Pangasinan, Sebwano, Tagalog, Waray, at ibang wikang katutubo na naabot ng kolonyalismong
Espanyol.
4.4 Di Binabagong Bagong Hiram. Ngunit pigilin ang pagbaybay paabakada sa mga
idinadagdag ngayong salita mulang Espanyol. Maituturing na bagong hiram ang mga salita na
hindi pa matatagpuan sa dalawang binanggit na diksiyonaryo sa seksiyong 4.3. Halimbawa,
maaaring hiramin nang buo at walng pagbabago ang ftbol, fertl, fsil, vsa, vertebr,
zgzag. Samantala, dahil sa walong dagdag na titik, maraming salita mulang Ingles ang maaaring
hiramin nang hindi nangangailangan ng pagbago sa ispeling, gaya ng fern, flder, jam, jar,
lvel (na hindi dapat bigkasing mabilisleblgaya ng ginagawa ng mga nag-aakalang isa
itong salitang Espanyol), nvoy, devlop, ziggrat, zip.
4.5 Problema sa C, , Q, X. Gayunman, mapapansin sa mga binanggit na halimbawa ng
bagong hiram na salita na hindi pa ginagamit ang lahat ng dagdag na titik. Walng halimbawa ng
hiram na salita na may mga titik C, , Q, at X. Bakit? Narito ang paliwanag. Isang magandang
simulaing pangwika mula sa baybayin hanggang abakada ang pangyayaring iisang tunog ang
kinakatawan ng bawat titik. Sa kaso ng C, problema ang pangyayari na may dalawang paraan
ito ng pagbigkas na maaaring katawanin ng K o S. Halimbawa, K ang tunog nit sa unang
titik ng coche (ktse) ngunit S naman ang tunog sa unang titik ng ciudad (siyudd). Sa kaso ng
, napakalimitado kahit sa Espanyol ang mga salita na nagtataglay ng titik na ito. Ang ilang
salitang pumasok na sa Filipino ay natapatan na ng NY, gaya sa dnya (doa), piny (pia),
bnyo (bao).

Sa kaso naman ng Q at X, may palagay na hindi isahang tunog ang mga nabanggit na
titiknagiging kw o ky ang Q at ks ang X. Sa gayon, tulad ng babanggitin sa 4.6, ginagamit
lmang ang mga ito sa mga pangngalang pantangi (Quintos, Xerxes) at katawagang teknikal at
pang-agham (Q clearance, X-ray). Kapag humiram ng pangngalang pambalana at nais ireispel,
ang ginagamit noon pa sa paabakadang pagsulat ay ang katumbas ng tunog ng Q at X. Ang Q
ay nagiging K sa mulang Espanyol na kso (queso) at KW sa mulang Ingles na kwit (quit) o KY
brbiky (barbeque). Ang X naman ay tinatapatan noon pa ng KS gaya sa kstra (extra).

4.6 Panghihiram Gamit ang 8 Bagong Titik. Sa kasalukuyan, sa gayon, ang lahat ng walong
dagdag na titik sa alpabeto ay ginagamit sa tatlong pagkakatan ng panghihiram mula sa mga
wikang banyaga. Una, sa mga pangngalang pantangi na hiram sa wikang banyaga, halimbawa,
Charles, Ceferino, Catherine, Colorado, Fidel, Feliza, San Fernando, Filipinas, Jason, Jennifer,
St. Joseph, Jupiter, Beijing, Niez, Montao, Santo Nio, Enrique, Quiroga, Quirino, Vicente,
Vladimir, Nueva Vizcaya, Vancouver, Xerxes, Maximo, Mexico, Zenaida, Zion, Zobel,
Zanzibar. Ikalawa, sa mga katawagang siyentipiko at teknikal, halimbawa, carbon dioxide,
Albizia falcataria, jus sanguinis, quorum, quo warranto, valence, x-axis, oxygen,
zeitgeist, zero, zygote. Ikatlo, sa mga salita na mahirap dagliang ireispel, halimbawa,
cauliflower, flores de mayo, jaywalking, queen, quiz, mix, pizza, zebra.
4.7 Eksperimento sa Ingles. Sa pangkalahatan, ipinahihintulot at ginaganyak ang higit pang
eksperimento sa reispeling o pagsasa-Filipino ng ispeling ng mga bagong hiram sa Ingles at
ibang wikang banyaga. Dapat madagdagan nang higit ang istmbay (stand by), iskl (school),
iskdyul (schedule), puls (police), bksing (boxing), riss (recess), blding (building), grser
(grocery), nderps (underpass), hywey (highway), trpik (traffic), grdweyt (graduate), krni
(corny), psbol (fishball), msinggn (machinegun), rmalyt (armalite), bsnes (business), atbp.
Ang ganitong reispeling ay malaking tulong sa mga mag-aaral dahil higit na madal nilng
makikilla ang nakasulat na bersiyon ng salita.

Kailan Hindi Pa Maaari ang Reispeling. Ngunit tinitimpi ang pagsasa-Filipino ng ispeling
ng mga bagong hiram kapag: (1) nagiging kakatwa o katawa-tawa ang anyo sa Filipino, (2)
nagiging higit pang mahirap bashin ang bagong anyo kaysa orihinal, (3) nasisira ang kabuluhang
pangkultura, panrelihiyon, o pampolitika ng pinagmulan, (4) higit nang popular ang anyo sa
orihinal, at (5) lumilikha ng kaguluhan ang bagong anyo dahil may kahawig na salita sa Filipino.

Halimbawa, bak walng bumili ng Kok (Coke) at mapagkamalan itong pinaikling
tilaok ng manok. Matagal mag-iisip ang makabsa ng karbon day-oksayd bago niya
maikonekta ito sa sangkap ng hangin. Iba ang baguette ng mga Pranses sa ating kolokyal na
bagets. Nawawala ang samyo ng bouquet sa nireispel na bukey. Nakasanayan nang basahin
ang duty-free kay ipagtatak ang karatulang dyuti-fri. May datng na pambatas ang habeas
corpus kaysa isina-Filipinong habyas korpus. Bukod sa hindi agad makikilla ay nababawasan
ang kabuluhang pangkultura ng feng shui kapag binaybay na fung soy samantalang
mapagkakamalan pang gamit sa larong dma ang pizza kapag isinulat na pitsa. Malinaw ding
epekto ito ng lubhang pagkalantad ng paningin ng mga Filipino sa mga kasangkapang biswal
(iskrin, karatula, bilbord) na nagtataglay ng mga salitang banyaga sa mga orihinal na anyong
banyaga.
4.8 Espanyol Muna, Bago Ingles. Dahil sa mga naturang problema, iminumungkahi ang
pagtitimpi sa lubhang pagsandig sa Ingles. Sa halip, maaaring unang piliin ang singkahulugang
salita mulang Espanyol, lalot may nahahawig na anyo, dahil higit na umaalinsunod ang
wikang Espanyol sa bigkas at baybay na Filipino kaysa Ingles. Higit na magaang bashin (at
pantigin) ang estandardisasyn (estandardizacion) mulang Espanyol kaysa istandardiseysiyon
(standardization) mulang Ingles, ang baghe (bagaje) kaysa bageyds (baggage), ang birtd
(virtud) kaysa virtyu (virtue), ang sla (isla) kaysa ayland (island), ang imhen (imagen)
kaysa imeyds (image), ang sopistikdo (sofisticado) kaysa sofistikeyted (sophisticated), ang
gradwasyn (graduacion) kaysa gradweysiyon (graduation).
4.9 Ingat sa Siykoy. Mag-ingat lang sa mga tinatawag na salitang siykoy ni Virgilio
S. Almario, mga salitang hindi Espanyol at hindi rin Ingles ang anyo at malimit na bunga
ng kamangmangan sa wastong anyong Espanyol ng mga edukadong nagnanais magtunog
Espanyol ang pananalita. Napansin ito nang iuso ni Rod Navarro sa programa niya sa radyo
ang konsernado, na pagsasa-Espanyol niya ng Ingles na concerned. Pinuna ang artistang
anawnser dahil siyokoy ang Espanyol. Ang tumpak na anyo nit sa Espanyol ay konserndo
(concernido). Ngunit marami siyng katulad sa akademya at midya. Dahil kulang sa bantay-wika,
dumami ang salitang siyokoy. Bagaman bago, mabilis kumakalat ang mga salitang siyokoy dahil
pinalalaganap ng mga sikat na artista, brodkaster, manunulat, at akademista na limitado ang
kaalaman sa wikang Espanyol.

Ilang siyokoy ngayon ang aspeto na hindi ang Espanyol na aspecto; imahe na hindi
ang wastong imahen (imagen), pesante na hindi ang tumpak na paisano ng Espanyol ni ang
peasant ng Ingles; kontemporaryo na hindi ang kontmporane (contemporaneo) ng Espanyol;
endorso na halatang naipagkakamali ang endorse ng Ingles sa endso ng Espanyol. Ipinapayo
ang pagkonsulta sa mapagkakatiwalaang diksiyonaryong Espanyol bago isalin sa Espanyol ang
nais sanang sabihin sa Ingles. O kay, huwag ikahiya ang paggamit ng terminong Ingles kung
iyon ang higit na alam: aspect, image, peasant, contemporary, endorse. O kay, maaaring higit na
maintindihan ng madla kung ang katapat na salita sa Filipino ang gagamitin: mukh o dak,
larwan o hulgway, magbubukd o magsasak, kapanahn o nppanahn, pinil o
pinagtibay.

Maituturing ding siyokoy ang paraan ng paggamit sa level ng ilang akademisyan ngayon.
Binibigkas ito nang mabilis at binabaybay nang lebl sa pag-aakalang naiiba ito sa Ingles na
level. Hindi kasi nil alam na ang tunay na salitang Espanyol nit ay nibl (nivel) at matagal
nang hiniram ng ating mga karpintero. Kung nais ang Ingles, bigkasin nang wasto ang lvel
(malumay) at hindi na kailangang ireispel. Tulad sa bagong pasok sa Filipino mulang Ingles na
lvel-ap (level-up). Kung nais namang higit na maintindihan, maaaring gamitin ang Tagalog na
antas gaya sa antas primarya at antas sekundarya, o taas gaya sa taas ng tubig sa dagat
o taas ng karbon sa hangin.

4.10 Eksperimento sa Espanyol. Iba sa salitang siyokoy ang sinasadyang eksperimento o
neolohsmo sa pagbuo ng salitang pa-Espanyol. Nagaganap ito malimit ngayon sa paglalagay
ng hulaping pangkatawagan, na gaya ng -ismo, -astra (astro), -era (ero), -ista (isto), -ica (ico), -ia
(io), -ga (go). Pinapalitan o pinagpapalit ang mga ito sa ilang eksperimento kung kailangan at
nagbubunga ng salita na iba sa orihinal na anyo ng mga ito sa Espanyol. Isang malaganap
na ang kritisismo para sa panunurng pampnitikn. Kung susundin, krtik (critica) ang
tumpak na anyo nit at may ganito nang salita sa Tagalog noon pa, pati ang krtik para
sa manunur o mapanur. Maaari din sanang kritissim (criticism) mula sa Ingles. Ngunit
ginamit ng nag-eksperimento ang -ismo upang waring ibukod ang kritisismo blang panunuring

pampanitikan sa karaniwang kritika. Ang totoo, noon pang dekada 60 ay inimbento rin ni
Alejandro G. Abadilla ang kritikstro upang tuksuhin ang kaniyang mga kritiko at may
alusyon ang neolohismo sa diktador na si Fidel Castro. May nagpalabas din ng kritikro para
sa mababng uri ng pamumuna. Ngunit higit ngayong ginagamit sa akademya at pormal na
pagsulat ang kritissmo.

Dalawa pang magandang neolohismo ang siyentsta at sikolohsta. Kung susundin
ang anyong Espanyol, ang dapat gamitin ay siyentpik (cientipico) at siklog (psicologo).
Pero ang cientipico ay pantawag kapuwa sa dalubhasa sa agham at sa pang-uri hinggil sa may
katangiang pang-agham. Anupat nais ng pag-imbento sa siyentsta na ibukod ang tao upang
maipirme sa pang-uri ang siyentpik. Samantala, ayaw ng mga dalubhasa sa sikolohiya ang
sikologo (para daw katunog ng kulugo!), kay higit na nais nilng gamitin ang inimbentong
sikolohsta. Tandaan: Sinasadya ang naturang neolohismo at may dahilan ang paglihis sa anyo
ng orihinal sa wikang hiniraman. Kaiba ito sa siyokoy na bunga ng malng akala at dahil sa
limitadong kaalaman sa hinihiramang wikang Espanyol o ibang wikang banyaga.

Kaugnay ng naturang pangangailangan, sa halip na laging manghiram sa Espanyol o
Ingles, kailangang isaloob ang paggamit ng angkop na salita mulang ibang katutubong wika
upang itumbas sa isinasalin na konseptong banyaga. Maraming kaalamang wala sa korpus
na Tagalog ngunit nsa ibang wikang katutubo ng Filipinas. Halimbawa, ang ginagamit na
ngayong ilahs mulang Ilonggo upang itapat sa konseptong wild sa agham, ang rabw mulang
Ilokano upang itumbas sa siyentipikong surface, ang lwas mulang Sebwano upang itapat sa
body.
4.11 Gamit ng Espanyol na Y. May espesyal na gamit ang titik na Yna binibigkas na katulad
ng ating I, gaya sa Isulat, at kasingkahulugan ng ating atna mungkahing ipagpatuloy ang
gamit sa Filipino. Ginagamit ito, una, upang isulat nang buo ang pangalan ng lalaki kasma ang
apelyido ng ina. Halimbawa, isinusulat kung minsan ang pangalan ng pangulo ng Republikang
Malolos na Emilio Aguinaldo y Famy upang idugtong ang apelyido ng kaniyang inang
si Donya Trinidad Famy. Ginagamit ito, ikalawa, sa pagblang sa Espanyol at binabaybay.
Halimbawa:
Alas-dos y medya (ikalawa at kalahati)
Ala-una y kuwarto (ikaisa at labinlima)
Alas-singko y beynte (ikalima at dalawampu)
Kuwarenta y singko (apatnaput lima)
Singkuwenta y tres (limamput tatlo)
Treynta y siyete (tatlumput pit)

Pansinin na nawawala ang Y kapag nagtatapos sa E ang pangalan ng unang blang,
gaya sa beynte dos, alas-siyete kuwarto, alas-dose medya.
4.12 Kaso ng Binibigkas na H sa Hiram sa Espanyol. Sa wikang Espanyol, ang titik
H (hache) ay hindi binibigkas. Kay ang hacienda ay asynda; hielo, ylo; hechura, itsra;
heredero, eredro; hora(s), ras; at habilidad, abilidd. Ngunit may ilang salitang Espanyol na
kailangang panatilihin ang H dahil may kahawig ang mga ito na salitang iba ang kahulugan.
Halimbawa, ang humno (tao) na kapag inalisan ng H ay makakahawig ng katutubong uman.
Sa gayon, kahit ang mga deribatibo ng humno na hiniram na ngayon sa Filipino, gaya ng
humansmo, humansta, humanidd(es), humanitryo, ay hindi pinupungusan ng unang
titik. Katulad din bagaman may kaibhan ang kaso ng historia, na sa Espanyol ay maaaring
gamiting kasingkahulugan ng kuwento o ng kasaysayan. Sa praktika ngayon, ang histrya
ay ginamit na singkahulugan ng kasaysayan samantalang ang istrya ay itinapat sa salaysay.
Kasma ng historya sa Filipino ang historyadr, historik, historissmo.
4.13 Gamit ng J. Sa pangkalahatan, ang bagong titik na J ay ginagamit sa tunog na /dyey/.
Ibig sabihin, hindi na ito gagamitin sa panghihiram mulang Espanyol ng mga salitang ang J ay
may tunog na /ha/ at tinatapatan ng H, gaya ng ginawa noon sa justo at juez na may anyo na
ngayong hsto at huws. Ilalapat, sa gayon, ang bagong titik na J sa mga katutubong salita
na may tunog /dyey/, gaya ng jmbangn at jntung ng Tausug, snjal ng Ibaloy, at jnjin
at jang ng Ivatan. Gagamitin din ito sa mga bagong hiram na salita, gaya ng jet, jam, jazz,
jster, jngle, joy, enjy ng Ingles, jujtsu ng Hapones, at jatka ng Sanskrit. Ngunit hindi
sakop nit ang ibang salitang Ingles na nagtataglay ng tunog /dyey/ ngunit hindi gumagamit
ng J, gaya sa general, generator, digest, region na kung sakaling hiramin man ay magkakaroon ng
anyong dyeneral, dyenereytor, daydyest, ridyon. Hindi naman kailangang ibalik ang
J sa mga salitang Ingles na matagal nang isinusulat nang may DY, gaya sa dypni (jeepney),
dynitr (janitor), at dyket (jacket).
KASONG
KAMBAL-PATINIG

Kailangang tingnan sa kasaysayan ang kaso ng kambal-patinig. Noon pa, mahahalata
na ang dalawang tradisyonal na pagsulat sa tunog ng kambal patinig, gaya sa salitang buwya.
Ang unang kambal-patinig na UA ay siningitan ng malapatinig na W at naging dalawang pantig.
Samantala, sa ikalawang kambal-patinig na IA, tinapyas ang unang patinig na I at pinalitan
ng malapatinig na Y. Ang problema: Kailan nananatili ang kambal-patinig kahit padulasin sa
isinisingit na W o Y at kailan tinatanggal ang unang patinig at pinapalitan ng W o Y? Sa kaso ng
buwya, lumilitaw na isang tradisyonal na pagsulat sa kambal-patinig ang pagpapanatili nit at
pagtuturing na dalawang pantig kapag lumitaw sa unang pantig ng isang salita, gaya sa buwn,
tuwng, tiyn, siy, biyk, kahit na isinusulat din ang mga ito noon na buan, tuing,
tian, sia, biak. Kapag naganap ang kambal-patinig sa ikalawa o iba pang pantig ng salita,
ang unang patinig ay inaalis at pinapalitan ng W o Y, gaya sa tuly, tilapy, saw, pinaw.
Umiral ang paraang ito sa pagsulat ng mga hiram na salitang may diptonggo mulang Espanyol,
gaya ng makikita sa pagsulat noon ng piyno, kuwnto, diyamnte ngunit karwhe, bryo,
brilynte. Ang orihinal na mga panuto hinggil dito ay inilatag sa Mga Batayang Tuntuning
Sinusunod sa Pagsusuring Aklat (1977) ng Surian.

Isa ito sa binago ng Mga Tuntunin ng Ortograpiyang Filipino noong 1987 at ang naturang
pagbabago ay pinagtibay pa ng mga gabay ng KWF noong 2001. Ninais ng mga gabay noong
1987 at 2001 na pumil ang manunulat ng isa sa dalawang paraan(1) manatili ang diptonggo
kahit may singit na Y at W o (2) tanggalin ang unang patinigat ang pinilng paraan ang
laging gamitin. Hindi pinansin ng maraming editor ang ninais na konsistensi sa tuntunin
ng mga gabay 1987 at 2001. Ngunit hinati nit ang damdamin ng akademya. May patuloy na
nanalig sa orihinal na tuntunin ng Surian ngunit may mga kolehiyong arl sa lingguwistika ang
naggiit sa pagbabago at higit na mahilig sa paraang tinatanggal ang unang patinig sa diptonggo.
Mapapansin naman sa nagbabagong mga edisyon ng gabay ng KWF mulang 2009 hanggang
2012 ang pagbabalik sa tradisyonal na pagtuturing sa kambal-patinig. Ganito rin ang
pinagtibay ng 2013 forum ng KWF at iminumungkahing pairalin ng kasalukuyang ortograpiya,
gaya sa sumusunod na paliwanag:

Sa pangkalahatan, nawawala ang unang patinig sa mga kambal-patinig na I+(A, E, O)
at U+(A, E, I) kapag siningitan ng Y at W sa pagsulat. Ang ibig sabihin, napapalitan ng Y ang
orihinal na I at ng W ang orihinal na U sa diptonggo. Ganito ang nagaganap sa slYA (silla),
akasYA (acacia), tenYEnte (teniente), at benepisYO (benepicio); sa indibidWAl (indibidual),
agWAdor (aguador), sinigWElas (chineguelas), perWIsyo (prejuicio). Maaaring ipaliwanag ang
pangyayari na ang I at U ay inuuring mga patinig na mahin kung ikokompara sa mga patinig
na A, E, O na itinuturing namang mga patinig na malakas. Sa gayon, naglalaho ang tunog
ng I at U kapag napalitan ng tunog na Y at W. Pansinin pa: Nagiging isang nagsasariling pantig
ang kambal-patinig na napalitan ng Y o W ang unang patinig.

Ngunit may apat (4) na kataliwasan sa pangkalahatang tuntunin. May kaukulang
katwiran din ang bawat kataliwasan.

5.1 Unang kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay sumusunod sa katinig sa unang pantig
ng salita. Halimbawa, tIYA (tia), pIYAno (piano), pIYEsa (pieza), kIYOsko (kiosco), bIYUda
(viuda); tUWAlya (toalla), pUWErsa (fuerza), bUWItre (buitre). Pansinin: nahahati sa dalawang
pantig ang kambal-patinig at nsa ikalawang pantig ang diin o tuldik. Mabilis ang bigkas mula
sa una tungo sa ikalawang pantig ngunit tulad ng ipinahihiwatig ng pangalan nit, dalawa ang
patinig kay nangangailangan ng dalawang pantig. Ganito rin naman ang dahilan sa tradisyonal
na baybay noon pa ng katutubong diptonggo, gaya ng siy, niy, tuwng, at buwn. Kung
nais isulat ang bigkas nang wala ang unang patinig, kailangang katawanin ang nawalang patinig
ng simbolikong kudlit (), gaya sa sya, nya, twing, o bwan.
5.2 Ikalawang kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay sumusunod sa dalawa o mahigit
pang kumpol-katinig (consonant cluster) sa loob ng salita. Halimbawa, ostIYA (hostia),
impIYErno (infierno), leksIYOn (leccion), eleksIYOn (eleccion); lenggUWAhe (lenguaje),
engkUWEntro (encuentro), biskUWIt (biscuit). May layuning pedagohiko ang kataliwasang
ito. Ang pagpapanatili sa unang patinig ay isang paraan ng pagpapaluwag sa mga pantig
at upang matulungan ang mag-aaral (lalo na ang hindi sanay sa Espanyol) sa pagpapantig ng
salita. Isipin, halimbawa, ang magiging kalituhan ng estudyante kung paano papantigin ang
induSTRYa (industria) o iMPLWeNSYa (influencia) kapag inalis ang unang patinig na I at
U at nagkumpulan ang mga katinig. Samantala, higit na magaan itong mapapantig sa anyong
indstriy /industriya/ o impluwnsiy /impluwensiya/.
5.3 Ikatlong kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay sumusunod sa tunog na H.
Halimbawa, mahIYA (magia), estratehIYA (estrategia), kolehIYO (colegio), rehIYOn (region).
Ang H ay isang mahinng katinig kay naglalaho ito kapag walng kasmang patinig, gaya sa
naganap na paglalaho nit sa perwisyo (prejuicio). Imposible, sa gayon, ang anyong kolehyo
o rehyon dahil magiging koleyo o reyon ang karaniwang aktuwal na bigkas kapag hindi
binigyan ng tanging diin ang H na walng kasunod na patinig.
5.4 Ikaapat na kataliwasan: kapag ang kambal-patinig ay nsa dulo ng salita at may diin
ang bigkas sa unang patinig ang orihinal. Halimbawa, ekonomIYA (economa), pilosopIYA
(filosofa), heograpIYA (geografa). Sa mga naturang halimbawa, may lumitaw nang varyant na
ekonomya at pilosopya (kung minsan, pilusupya) ngunit malimit na ginagamit ito nang
may pakahulugang iba sa orihinal na kahulugan ng mga ito bilang mga disiplina o sangay
ng karunungan. Ang ekonomy (mabilis ang bigkas) ay matalik na kaugnay ng pagtitipid;
ang pilosopy, gaya sa pamimilosopya, ay higit na ukol sa mapagmalabis na paggamit ng
pangangatwiran.

Kapag pinag-aralan ang mga nabanggit na kataliwasan, maiintindihan kung bakit
Hnyo, Hlyo, Setymbre, Nobymbre, Disymbre ang anyo ng junio, julio, septiembre,
noviembre, diciembre ngunit Miyrkols, Huwbes, Biyrnes ang anyo ng miercoles, jueves,
viernes. Maiintindihan din kung bakit lumaganap sa panahon pa ng Amerikano ang anyong
kuwnto (cuento), biylin (violin), suwrte (suerte), diyalkto (dialecto), aksiyn (accion) at
lalo na ang Kristiyno (cristiano), sentnsiy (sentencia), sarsuwla (zarzuela), bagaman may
pasyn (pasion), kalbryo (calvario), komdya (comedia). May sistema ang naturang pagtrato
sa mga kambal-patinig ng salitang Espanyol, at isang tradisyon itong hindi basta mabubura sa
pamamagitan ng konsistensi.
5.5 Malalakas na Patinig. Sa kabilng dako, hindi nagdudulot ng ganitong sigalot ang
mga kambal-patinig na may malakas na unang patinig (A, E, O). Maliban sa ilang varyant,
maaaring baybayin ang mga ito nang walng singit na Y o W. Halimbawa, arta (aorta), paron
(faraon), bal (baul), hala (haula); ide (idea), idel (ideal), tetro (teatro), len (leon), nen
(neon), terya (teoria); pota (poeta), poesya (poesia). Maaaring ituring na varyant lmang ng
ide ang idey, ng idel ang ideyl.

Gayunman, dapat pansinin ang nakagawiang pagturing sa diptonggong AU na katulad
ng AO, at kaugnay ng panukala ni Rizal noon, ang ikalawang patinig ay pinatutunog na W.
Ito ang sanhi sa popular na varyant ng hala na hwla. Malinaw ding ito ang nasusunod sa
mga kasalukuyang anyo ng mwsolo, (mausoleo), wditryo (auditorio), wditbo (auditivo),
bwtsmo (bautismo), kwdlyo (caudillo). Pansinin ding nagaganap ito kapag ang diin ay nsa
unang patinig ng diptonggo.
KAMBAL-KATINIG
AT DIGRAPONG
SK, ST, SH, KT

Maituturing na kambal-katinig o dgrap ang dalawang magkadikit na katinig na
pinatutunog sa loob ng isang pantig, gaya ng SK o SC sa Ingles na desk, disc, brisk, ng ST sa
Ingles na test, contest, pest, post, artist, ng KT (CT) sa Ingles na aspect, subject, correct. Pansinin: Nsa
dulo ng mga salita ang mga inihanay na kambal-katinig. Malimit kasing natitilad ang mga ito sa
dalawang pantig kapag nsa gitna o umpisa ng salita, gaya sa naging bigkas Filipino sa scholar
(isklar) at schedule (iskdyul).
6.1 Pask ang SK, ST. Sa abakadang Tagalog noon, hindi pinatutunog ang ikalawang katinig
sa mga binanggit na mga kambal-katinig, kay des noon ang desk at kontes ang contest. Sa
mga ginanap na forum mulang 2005 hanggang 2013, pinagtibay ang pangyayari na pinatutunog
sa Filipino ang SK at ST. Sa gayon, maaari nang baybayin ang desk at disc na desk at disk.
Samantala, tinatanggap na sa Filipino ang anyong test, kntest, pest, post, rtist.
6.2 Walng KT. Gayunman, hindi tinanggap ang KT (CT) dahil hindi diumano pinatutunog
ang T sa tabi ng K sa loob ng isang pantig. Sa gayon, spek ang aspect, kork ang correct, at
maaaring sbjek ang subject. Narito pa ang ilang halimbawa:
bstrak (abstract)
dik (addict)
konk (connect)
kntrak (contract)
6.3 Digrapong CH at SH. Ang digrapo ay kambal-katinig na binibigkas nang may isang
tunog, gaya ng CH sa cheese, check, chopstick, at ng SH sa shooting, shampoo, shop, workshop, ambush,
brush. Ang CH ay matagal nang tinapatan ng TS sa Tagalog kapag nanghiram sa Espanyol.
Kay kung isasa-Tagalog ang tatlong halimbawa ng CH mulang Ingles ay magiging tsis, tsek,
tsap-istk ang mga ito. Ganito rin ang mangyayari sa rich (rits), peach (pits), pitcher (ptser).
Tinatapatan na ng TS ang ganitong tunog sa mga wikang katutubo, gaya sa tsidt (kidlat) ng
Ivatan at tsnga (sistema ng patubig sa payyo) ng Ifugaw. Ang totoo, dapat tapatan ng TS sa
halip na CH ang ganitong tunog sa mga balbal na imbentong gaya ng tsnsa, tska, tska,
tsits, at tsibg. Narito pa ang mga halimbawa mulang Espanyol at Ingles.
tssmis (chismes)
tsnel (channel)
tspa (chapa)
tsnselr (chancellor)
tsampka (champaca) tsupr (chofer)
ttser (teacher)
letsn (lechon)
swits (switch) letsgas (lechugas)
tsart (chart) atsra (achara)

Ngunit tigib sa alinlangan hanggang ngayon ang pagtanggap sa digrapong SH kung
pananatilihin o tatapatan ng tunog Tagalog. May nagnanais panatilihin ito, gaya sa shampu.
May nagnanais tapatan ito ng SY, gaya sa syuting. Ngunit may nagsasabing nawawala ito
sa dulo ng salita kay dapat ambus ang ambush. Pansamantalang nakabuks hanggang ang
kasalukuyang gabay para sa mananaig na eksperimento hinggil dito.

6.4 May SH ang Ibaloy. Ang malaking problema, isang lehitimong tunog ang SH sa mga
wika sa Cordillera. Sa wikang Ibaloy, natatagpuan ang SH sa umpisa, gitna, at dulo ng salita.
Halimbawa, shuwa (dalawa). Sa 2013 forum, ipinasiya na isaalang-alang ang SH blang isang
tunog ngunit hindi tutumbasan ng katapat na bagong titik. Ang ibig sabihin, mananatili ito
sa anyo nit ngayon blang katutubong digrapo at babaybayin sa mga titik S at H, gaya sa
sumusunod na mga salitang Ibaloy:
shuholnahiga
sadshakkaligayahan
savishonglason
peshenhawak

6.5 May TH at KH ang Mranaw. Isang bagong psok na kaso ang pagpapatunog sa H, na
kumakatawan sa nagaganap na aspirasyon, o pahingal na pagpapatunog sa katinig o patinig,
sa digrapong TH at KH. Sa lumang abakadang Tagalog ay hindi pinatutunog ang aspiradong
H ng TH at KH. Kay iniispeling noon na maraton ang marathon. Ngunit binago ito; ang ibig
ngang sabihin, tinanggap sa 2013 forum upang gamitin ang aspirado o pahingal na bigkas sa
H. Hindi ito dahil sa Ingles na gaya ng aspiradong bigkas sa tin at kit. Ang higit na mahalagang
dahilan: Naririnig ang bagay na ito sa wikang katutubo na tulad ng Mranaw:
thndamagluluto
thengdpinsan
lthagulay
khabdotmahuhugot
pekhwawnauuhaw
kalkhapansamantalang pagtigil

Ang totoo, sa Mranaw, mahalaga ang pagpapatunog sa H sa TH at KH upang
maibukod ang mga salitang may aspiradong T at K sa mga kahawig na salitang walng
aspiradong T o K. Halimbawa:
mathy (matagal, patagalin)maty (mamatay)
ltha (gulay)lit (dagta)
khan (kakain)kan (kumain)
khal (tumawa)kal (laki)

Gayunman, ang paglalagay ng titik H katumbas ng pahingal na tunog kasunod ng
T o K ay limitado pa ang gamit sa ganitong katangian ng mga katutubong wika ng Filipinas.
Hindi pa ito magagamit sa Ingles, dahil na rin sa pangyayaring malimit na bigkas Filipino ang
nagaganap na panghihiram ng salita mulang Ingles.
PALITANG E/I
7
AT O/U

Wal namang batas hinggil sa nagaganap na pagpapalit ng E sa I at ng O sa U. May
ilang tuntunin lmang ang Balarila kung kailan ito nagaganap kay umiral ang paniwalang isang
natural na pangyayari sa mga wikang katutubo sa Filipinas ang gayong pagpapalit. Maaari
din itong ugatin sa pangyayari na tatlo (3) lmang ang titik ng baybayin para sa mga tunog
ng patinig. Sa naturang sitwasyon, nagsaslo sa isang titik ang E at I gayundin ang O at U.
Maaaring ito ang sanhi ng nakaugaliang pagdausdos ng dila sa pagbigkas ng E at I at ng O at
U gayundin ang nagkakapalitang pagsulat sa dalawang tila kambalang mga patinig.

Alam ito ni Tomas Pinpin. Kay noong isulat niya ang aklat na Librong pagaaralan nang
manga Tagalog nang uicang Caftilla (1610) ay nag-ukol siy ng mga leksiyon hinggil sa wastong
pagbigkas ng E o I at O o U kalakip ang babala na hindi dapat ipagkamali ang E sa I o ang
O sa U sapagkat may mga salita sa Espanyol na magkatulad ng baybay ngunit nagkakaiba ng
kahulugan dahil sa may E ang isa at may I ang ikalawa o may O ang isa at may U ang ikalawa.
Ibinigay niyang mga halimbawa ang pecar at picar, queso at quizo, pea at pia, modo at mudo, at poro
at puro.

Kahit ngayon, maaaring idagdag ang pagkakaiba sa isat isa ng pnoy at Piny, ng
mron at mirn, ng blot at balt, ng Mra at mra, ng bun sa Kapampangan at bon
sa Tagalog, ng ott (dag) at utt (kirot) sa Pangasinan. Kahit sa hanay ng mga kabataan,
ibinubukod ng E ang ekspresyon nilng Hnep! sa ibig sabihin ng orihinal na hnip.
7.1 Disiplina sa Pagbigkas ng E/I at O/U. Bahagi sa pagdisiplina sa ating dila ang tuntunin
upang maibukod ang E sa I at ang O sa U. Pahihintuin ng naturang disiplina ang balbal na
ugaling gawing I ang E sa umpisa ng mga salita, gaya sa iskandalo sa halip na eskandal,
istasyon sa halip na estasyn, istilo sa halip na stilo, minudo sa halip na mendo,
atbp. Bagaman nakapagtatakang hindi napalitan ng I ang unang E sa estro, estranghro,
erhe, at eredro. Kung didisiplinahin, mapipigil ang paabakada kunong liyon sa halip na
leon, nigatibo sa halip na negatbo. Mapipigil din ang ugaling palitan ng U ang O sa gaya
ng kuryente sa halip na korynte, Kuryano sa halip na Koreno, dunasyon sa halip na
donasyn, murado sa halip na mordo, kumpanya sa halip na kompany, sumbrero
sa halip na sombrro, pulitika sa halip na politik.
7.2 Senyas sa Espanyol o sa Ingles. Sa kaso ng E/I, magiging senyas ang E sa mga salitang
Espanyol na nagsisimula sa ES upang ibukod sa mga salitang Ingles na halos katunog ngunit
nagsisimula sa S, gaya sa sumusunod:
eskndal (escandalo)
iskndal (scandal)
estasyn (estacion) istysiyn (station)
espesyl (especial) ispsyal (special)
esmrte (esmarte) ismrt (smart)
eskuwla (escuela) iskl (school)
estandrte (estandarte)
istndard (standard)
estlo (estilo) istyl (style)
eskolr (escolar)
isklar (scholar)
7.3 Kapag Nagbago ang Katinig. Sa kaso ng O/U, ipinahihintulot ang pagpapalit ng O sa
U kapag nagbago ang kasunod na katinig sa loob ng pantig. Nagaganap ito sa pagpapalit ng
N sa M kapag nag-uumpisa ang kasunod na pantig sa B/V at P/F. Halimbawa, ang anyong
kumpernsiy ng conferencia. Napalitan ng U ang O kaugnay ng naganap ng pagpapalit ng
kasunod na N sa M dahil sumusunod sa P/F. Ito rin ang katwiran sa pagpalit ng U sa O sa
orihinal ng salitang Espanyol sa sumusunod:
kumbensiyn (convencion)
kumpisl (confesar)
kumbnto (convento)
kumprme (conforme)
kumportble (confortable)
kumpisk (confisca), kumpiskasyn (confiscacion)
kumpti (confeti)

Hindi sakop ng tuntuning ito ang kumpanya at kumpleto na dapat baybaying
kompany at komplto dahil compaia at completo ang orihinal sa Espanyol. Letrang M na
talaga ang kasunod ng O sa orihinal. Kaugnay ng tuntunin, malinaw din na hindi dapat gawing
U ang O kung N ang orihinal na kasunod sa mga salitang gaya ng monumnto (monumento),
kontrta (contrata), kontrobersiy (controvercia), at konsmo (consumo).
7.4 Epekto ng Hulapi. Nagiging I ang E at nagiging U ang O kapag nsa dulo ng salita at
sinusundan ng hulapi. Halimbawa, ang E sa babae ay nagiging I sa kababaihan; ang O sa
biro ay nagiging U sa biruin. Halimbawa pa:
balaebalahin
balepabalhin
taenatahan
onseonshan
kalbokalbuhn
paspasin
takbotakbuhn
tabtaban

Ngunit tandaan: Nagaganap lmang ang pagpapalit kapag binubuntutan ng hulapi ang
salitang-ugat.
7.5 Kailan Di Nagpapalit. Taliwas sa lumaganap na akala, hindi awtomatiko ang pagpapalit
kay hindi nagaganap sa ibang pagkakatan, gaya sa sumusunod:
(1) Hindi kailangang baguhin ang E at O kapag sinundan ng pang-ugnay na na(-ng).
Tumpak ang babeng masipag at hindi kailangan ang babaing masipag; tumpak
ang birng masakit at hindi kailangan ang birung masakit.

(2) Hindi kailangang baguhin ang E at O kapag inuulit ang salitang-ugat. Wasto ang
babeng-babe at di-kailangan ang babaing-babae; wasto ang bir-bir at hindi
nararapat ang biru-biro. Maaaring nagaganap ang pagpapalit ng I sa E o ng U sa
O sa karaniwang pagbigkas ng mga Tagalog ngunit hindi kailangan isulat, maliban
kung bahagi ng realismo sa wika ng isang akdang pampanitikan. Ang ibig sabihin
pa, hindi kailangan ang tuntunin hinggil sa pagpapalit dahil may mga Tagalog na hindi
isinasagawa ang gayong pagpapalit sa kanilang pagsasalita. Bukod pa, isang bawas
na tuntuning dapat isaulo ng mga hindi Tagalog ang tuntuning ito mula sa Balarila.

Tandaan pa ang sumusunod:
an-an hindi anu-ano
aln-aln hindi alun-alon
tan-tan hindi taun-taon
pso-pso hindi pisu-piso
pit-pit hindi pitu-pito
palng-palngan hindi palung-palungan
ptong-ptong hindi patung-patong
7.6 Kapag Bago ang Kahulugan. Sa kabilng dako, nagaganap ang pagpapalit ng I sa E
at O sa U kapag walng gitling ang inuulit na salita at nagdudulot ng bagong kahulugan, gaya
sa haluhalo na iba sa halo-halo. Isang popular na pagkaing pampalamig ang haluhal;
paglalarawan naman ng pinagsma-smang ibat ibang bagay ang hal-hal. Narito pa ang
halimbawa ng salitang may gitling at walng gitling:
slo-slomagkakasma at magkakasabay na kumain
salusloisang piging o handaan para sa maraming tao
bat-batparaan ng paglalarawan sa daan na maraming bato
batubatibon, isang uri ng ilahas na kalapati
7.7 Huwag Baguhin ang Dobleng O. Iminumungkahi rin ang paggalang sa ilang salita
na may dobleng O (oo) kahit sinusundan ng hulapi, gaya sa no na lagyan man ng hulapi ay
nananatiling noohn. Iminumungkahi ring pairalin ito sa ilang salita na may UO gaya sa tun
at tus na dapat baybaying pagtuonn at tuosn. Narito pa ang halimbawa:
nonkanoonn
nodpanorin
donparoonn
potkapootn
pokpok-pookn
tudtuornin
budbuorn
bukabuan
salimuotkasalimuotn
PAGPAPALIT
NG D TUNGO
SA R

May mga tiyak na pagkakatan na napapalitan ng R ang D sa pagsasalita. Halimbawa,
ang dito ay nagiging rito at ang dami ay nagiging rami. Karaniwan nagaganap ang pagpalit ng
R sa D kapag napangunahan ang D ng isang pantig o salita na nagtatapos sa A. Halimbawa,
ang D ng dito ay nagiging R sa narito o naririto. Ngunit nananatili ang D kapag andito o
nandito. Tingnan pa ang sumusunod:
donnaron (ngunit andon o nandon)
dmimarmi (ngunit pagdmi o dummi)
dpatmarpat, nararpat, karapatan
(ngunit karapt-dpat)
dnongmarnong, pinarnong
(ngunit dunng-dunngan)
dupkmarupk (ngunit pagdupk)
dlitmarlit (ngunit nagdlit o pagdarlit)

Ang naturang pagpapalit ng tunog ay malinaw na isang paraan ng pagpapadulas
sa pagsasalita. Kay karaniwang ginagamit ang D sa unahan ng salita. Sa loob ng salita,
karaniwang sumusunod ito sa katinig (sandok, kordon, bundat) samantalang higit na malimit
makikita ang R sa loob ng salita lalo nat sumusunod sa patinig (markado, kariton, bolero,
bangkero, bordador, birtud).
8.1 Kasong Din/Rin, Daw/Raw. Ang pagpapalit ng D tungo sa R ay nagaganap sa mga
pang-abay na din/rin at daw/raw. Sang-ayon sa tuntuning pinalaganap ng Balarila, nagiging
rin ang din o raw ang daw kapag sumusunod sa salitang nagtatapos sa patinig o malapatinig
o glide (W at Y), gaya sa sumusunod:
Masaya rin ngunit Malungkot din
Uup raw ngunit Aalis daw
Nabili rinngunit Nilanggam daw
Okey rawngunit Bawal daw
Ikaw rawngunit Pinsan daw

Ngunit sinasabi rin ng tuntunin na kapag ang sinusundang salita ay nagtatapos sa -ri,
-ra, -raw, o -ray, ang din o daw ay hindi nagiging rin o raw, gaya sa sumusunod:
Maaari din hindi Maaari rin
Kapara dawhindi Kapara raw
Biray dinhindi Biray rin
Araw dawhindi Araw raw

Walng paliwanag sa nabanggit na kataliwasan. Marahil, dahil nagiging lubhang
malamyos ang pagsasalita kapag sinundan pa ng rin o raw ang isang salita na nagtatapos sa
pantig na may R. Ngunit kahit sa tula ay hindi ito ipinagbabawal. Sa halip, sinisikap pa ng
makata ang paglikha ng ganitong aliterasyon.
8.2 D Kahit Kasunod ng Patinig. Dapat ding banggitin na may salitang gaya ng duls
at dal na malimit na binibigkas at isinusulat nang may D kahit may sinusundang A, gaya sa
maduls o mduls [bagaman may pook na Marulas (madulas) at Marilao (madilaw) sa
Bulacan] at sa madal, mdalan, madalin. May kaso rin ng magkahawig na salita na may
nagkakaibang kahulugan dahil sa D o R, gaya sa mga pang-uring madamdmin (tigib sa
damdamin) at maramdmin (madalng masaktan ang damdamin). Sa ganitong pangyayari,
magandang isaalang-alang ang pinalaganap na paraan ng paggamit sa daw/raw at din/rin.

Subalit tandaan: Hindi ito dapat ituring na tuntunin sa pagsulat. Ang ibig sabihin
pa, hindi dapat ituring na pagkakamali ang paggamit ng din at daw kahit sumusunod sa
salitang nagtatapos sa patinig at malapatinig.
KAILAN NG
AT KAILAN
NANG

Isang malimit pagtaluhan kahit ng mga eksperto sa Filipino ang wastong gamit ng ng
na maikli at nang na mahab. May mga nagmumungkahi tuloy na alisin na ang ng at nang
na lmang ang gamitin sa pagsulat. Isang panukalang paurong ito dahil ganoon na nga ang
ugali bago ang Balarila ni Lope K. Santos. Sa panahon ng mga Espanyol, nang lmang ang
ginagamit sa pagsulat ng mga misyonero.
9.1 Mga Gamit ng Nang. Ang higit na dapat tandaan ay ang tiyak na mga gamit ng nang
at lima (5) lmang ang mga tuntunin:
Una, ginagamit ang nang na kasingkahulugan ng noong. Halimbawa,
Umaga nang barilin si Rizal. Nang umagang iyon ay lumubha ang sakit
ni Pedro.
Ikalawa, ginagamit ang nang kasingkahulugan ng upang o para.
Halimbawa, Sa isip ng mga Espanyol, kailangang bitayin si Rizal nang
matakot ang mga Filipino. Dinala si Pedro sa ospital nang magamot.
Ikatlo, ginagamit ang nang katumbas ng pinagsmang na at ng.
Halimbawa, Pero sa isip ng mga Filipino, sobra nang lupit ang mga
Espanyol. Sobra nang hirap ang dinanas ni Pedro.
Ikaapat, ginagamit ang nang para sa pagsasabi ng paraan o sukat (pangabay na pamaraan at pang-abay na panggaano). Halimbawa, Binaril nang
nakatalikod si Rizal. Namayat nang todo si Pedro dahil sa sakit.
Ikalima, ginagamit ang nang blang pang-angkop ng inuulit na salita.
Halimbawa, Barilin man nang barilin si Rizal ay hindi siy mamamatay sa
puso ng mga kababayan. Ginamot nang ginamot si Pedro para gumaling.

Ang iba pang pagkakataon, bukod sa nabanggit na lima, ay kailangang gamitan ng
ng. Halimbawa: Ipinabaril ng mga Espanyol si Rizal. Pinainom ng gamot si Pedro. Ngunit
tingnan ang pagkakaiba ng dalawang pangungusap. (1) Pagkamartir ang katulad ng sinapit ni
Rizal. (2) Gusto mo ba ang katulad nang magmartir si Rizal?
9.2 Ingatan ang Pinagdikit na na at ang. Malimit mapagkamalang nang ang
kontraksiyon ng na at ng ang, gaya sa pangungusap na Laganap nang himagsik pagbaril kay
Rizal. Kailangang isulat ito nang may kudlit () upang ipahiwatig ang naganap na kontraksiyon
ng na at ng ang, gaya sa Laganap nang himagsik pagbaril kay Rizal.
10
PAGBABALIK
SA MGA TULDIK

Mahalagang ibalik ang paggamit sa mga tuldk o asnto. Kung mahihirapang markahan
ang lahat ng salita, gamitin ang tuldik upang maipatiyak ang wastong bigkas lal na sa mga salitang
magkakatulad ng baybay ngunit nagbabago ang kahulugan dahil sa bigkas. Karaniwang gamitin
noon ang ibat ibang paraan ng bigkas sa paso (pso, pas, pas, pas,) na may ibat iba ring
kahulugan. Sa Balarila, ipinasok ni Lope K. Santos ang tatlong tuldik blang sagisag sa mga paraan
ng pagbigkas: (1) ang tuldik pahils () na ginagamit para sa salitang mabilis, (2) ang tuldik paiw
(`) na ginagamit para sa salitang malumi, at (3) ang tuldik pakupy () para sa salitang maragsa.

Totoo, maaaring magbago sa pagtagal ng panahon ang bigkas sa mga salita. Halimbawa,
ang balatkay ay mabilis sa panahon ni Balagtas ngunit ngayon ay maragsa na ang bigkas:
balatkay. Ngunit nagaganap ngayon ang maraming maling bigkas dahil hindi nabibigyan
ang madlalal na ang kabataan at mga bagong gumagamit ng wikang Filipinohinggil
sa wastong tuldik ng mga ordinaryong salita. Halimbawa, ang bak (hindi tiyak) ay maragsa
ngunit binibigkas ng mga estudyante sa Maynila na malumi: bak. Ang kta ay malumay
ngunit napagkakamalang malumi (kit) kay lumilitaw ang aberasyong gaya ng kitain sa
halip na kithin.
10.1 Isang Anyo, Iba-Ibang Bigkas. Nagiging komplikado pa ang problema sa bigkas kapag
isinaalang-alang ang mga salita sa ibang katutubong wika ng Filipinas na may magkakahawig na
ispeling ngunit iba-iba ang kahulugan dahil sa iba-ibang bigkas. Halimbawa, ang lay (malumi)
ay unang ginamit noong 1882 ni Marcelo H. del Pilar blang katumbas ng libertad sa Espanyol.
Iba ito sa lya (malumay) sa Bikol at Kabisayaan na isang uri ng lambat na pangisda. Iba rin
ang lay (mabilis) ng Ilokano na tumutukoy na halamang-ugat na lya ng mga Tagalog. Iba rin
ang lay (maragsa) sa Kabisayaan na tumutukoy sa layak at mga tuyong dahon at tangkay, at sa
pang-uring lay (maragsa) na ilahas para sa mga Tagalog at lant para sa Kabisayaan. Narito
pa ang halimbawa:
pliSinaunang Tagalog para sa pagpapalitan ng katatawanan.
palIvatan para sa pagpulpol ng dulo.
palKapampangan para sa init o alab.
palTagalog para sa organo sa tabi ng bituka, spleen sa Ingles.

Ilonggo din para sa naghilom.
10.2 Dagdag na Gamit ng Pahilis. May diksiyonaryong nagdagdag ng gamit sa tuldik
pahilis. Bukod sa pagmarka sa bigkas na mabilis, ginagamit din itong tuldik sa salitang malumay
at iminamarka sa itaas na patinig bago ang hulng pantig. Halimbawa: msa, msa, ksa,
msa. Mahalaga ito upang matiyak ang pagkakaiba ng malumay na hli sa mabilis na hul, ng
malumay na nto na kauri ng yantok sa panghalip at mabilis na nit, ng malumay na pli sa
malumng pil, sa kapuwa mulang Espanyol na plo (poste para sa layag) at pal (paghampas).

10.3 Pahilis sa Mahabng Salita. Mahalaga ding gamitin ang pahilis upang maayos na
mabigkas ang mahigit tatlong pantig at mahahabng salita. May ugali ang ilang edukado na
ilagay lagi ang diin sa unang pantig ng mga salitang gaya ng kligtsan samantalang dapat itong
tuloy-tuloy at may diin sa ikalawa sa dulong pantig kaligtsan. Dahil dito, nangangailangan
ng dagdag na pahilis o ikalawang tuldik upang markahan ang tumpak na diin sa mga unahang
pantig ng ilang mahabng salita.
pligshan
nagklithan
bligtran
pasntab
nammintan
Kamynilan
10.4 Ma- na May Pahilis. Mahalaga rin ang dagdag na markang pahilis para sa unlaping
ma- (na-) na nagpapahayag ng kilos o pangyayaring hindi sinasadya at upang maibukod ito
sa kahawig ng baybay ngunit ibang bahagi ng pangungusap, gaya sa mduls (naaksidenteng
nabuwal) na iba sa pang-uring maduls; npaty (hindi sinasadyang nabaril o nasaksak)
na iba sa pandiwang namaty. Iba rin ang mhul (hindi umabot sa takdang panahon) sa
mhli (mbihag ang tumatakas) at ang msma sa pang-uring masam. Narito pa ang mga
halimbawa:
mdap, ndap
msagasan, nsagasan
mligts, nligts
10.5 Dagdag na Gamit ng Pakupya. May bagong tungkulin din ang pakupya. May
eksperimentong gamitin itong simbolo sa impit na tunog sa loob ng isang salita na nagaganap
sa Bikol at mga wika sa Cordillera. Sa Bikol, halimbawa, ang h-dit ay balsa at iba sa hadt
na nauukol sa pag-iingat. Ipinahihiwatig ang impit sa loob ng salita sa pamamagitan ng tuldik
pakupya sa ibabaw ng patinig at gitling pagkatapos ng pantig. Halimbawa:

l-muhen (Tiboli) ibong nagbibigay ng babala ang huni
t-sing (Tiboli) singsing
b-ngaw (Bikol) bangin, na iba sa bngaw,

Bikol din para sa sakit na lusls.
kas-lan (Bikol) kasalanan
b-go (Bikol) bgo
h-lung (Ifugaw) patibong sa daga
m-kes (Ibaloy) pagbat
p-shit (Ibaloy) isang seremonyang panrelihiyon

na may kantahan at sayawan
s-bot (Ibaloy) dayuhan
10.6 Tuldik Patuldok. Isang bagong tuldik ang ipinasiyang palagiang gamitin upang
katawanin ang bigkas na schwa na matatagpuan sa mga katutubong wikang gaya ng Mranaw,
Pangasinan, Ilokano, at Ibaloy. Tinawag itong tuldik patuldk at kahawig ng umlaut o dieresis
() na tila kambal na tuldok sa ibabaw ng patinig. Narito ang ilang halimbawa:
wn (Ilokano) katapat ng oo
kn (Ilokano) katapat ng din/rin
ktkt (Pangasinan) katapat ng kagat
silw (Pangasinan) katapat ng ilaw
utk (Pangasinan) katapat ng utak
panagbnga (Kankanay) panahon ng pamumulaklak
tlo (Mranaw) katapat ng tatlo
maty (Mranaw) katapat ng matagal
tngel (Mranaw) katapat ng sampal
sld (Kiniray-a) katapat ng loob
yuhm (Kiniray-a) katapat ng ngiti
grt (Kuyonon) katapat ng hiwa

Solusyon ito sa kasalukuyang hindi magkasundong ginagawang pagtutumbas ng A o E
sa bigkas na schwa, gaya sa Darangan/Darangen at Bantugan/Bantugen. Ang dalawang salitang
Mranaw ay dapat baybaying Darangn at Bantugn.
10.7 Kung Hahanapin sa Computer. Blang dagdag na tulong sa mga gumagamit ng
computer, narito ang talahanayan ng mga dapat tipahin para makabuo ng mga titik na may
tuldik at ng iba pang espesyal na karakter:
a
Alt 160
Alt 133
Alt 131
e
Alt 130
Alt 138
Alt 136
Alt 137
o
Alt 162
Alt 149
Alt 147
u
Alt 163
Alt 151
Alt 150
i
Alt 161
Alt 141
Alt 140
Alt 165
Alt 164
Alt 0183 (gituldok; tuldok sa pagpapantig)
Alt 0136
Alt 0180
Alt 096
Alt 0168
Alt 0146 (upang maiwasan ang baligtad [])
Alt 0150 (gatlang en)
Alt 0151 (gatlang em)
MGA WASTONG
11 GAMIT NG
GITLING

Isang bantas na maraming gamit ang gitling (-). Dahil dito, marami din ang nalilito
at nagagamit ang gitling sa mga pagkakatang hindi ito kailangan. Naririto ang mga wastong
gamit ng naturang bantas:
11.1 Sa Inuulit na Salita. Ginagamit ang gitling sa mga salitang inuulit:

an-an

arw-raw

gab-gab

sir-sir
ib-ib

Kung mahigit dalawang pantig ang salita, ang unang dalawang pantig lmang ang
inuulit. Halimbawa:
pali-palto
suntok-suntukn
balu-baluktt

Pansinin: Inuulit ang buong unang dalawang pantig kung may dalawang pantig lmang
ang salita. Ngunit hindi inuulit ang panghuling katinig ng ikalawang pantig kapag mahigit
dalawang pantig ang salita.
blik-blik
wask-wask
bali-baligtd
bula-bulagsk

Ngunit kung may unlapi, isinasma ito sa unang bahaging inuulit. Halimbawa:
pablik-blik
nagkawask-wask
pagbali-baligtarn
pabula-bulagsk

Tandaan din: Ginagamit ang gitling sa salitang inuulit. Hindi ito ginagamit sa salita na
may mga pantig na inuulit ngunit walng kahulugan kapag hindi inulit. Halimbawa: parupar,
dahil walng paro, alaala dahil walng ala, gamugam dahil walng gamo. Ngunit
may gitling ang sar-sar dahil may salitang sar, smot-smot dahil may smot at dapat ding
gitlingan ang pinagsmang smot-sar. Maling anyo ang samot-sari dahil di inuulit bukod sa
walng kahulugan ang samot blang isang salita. Maling anyo din ang ibat-iba dahil hindi
ito inuulit kundi kontraksiyon ng iba at iba. May gitling din ang may-may kay may anyong
mamay.
11.2 Sa Isahang Pantig na Tunog. Gayunman, ginagamit ang gitling sa onomatopeikong
pagsulat sa mga iisahing pantig na tunog, gaya sa sumusunod:
tik-tak
ding-dong
plip-plap
tsk-tsk
rat-ta-tat
11.3 Sa Paghihiwalay ng Katinig at Patinig. Ginagamit ang gitling upang paghiwalayin
ang pantig na nagtatapos sa katinig at ang sumusunod na pantig na nagsisimula sa patinig.
Halimbawa:
pag-sa
gam-gam
mag-is
pang-umnto
pang-lo (kasuotan para sa ulo, at iba sa panglo o presidente)
tsap-istk (kahit isang salita ang orihinal na chopstick)

brawn-awt (kahit isang salita ang orihinal na brownout)

Ngunit ginagamitan ng gitling ang salita kahit nagtatapos sa patinig ang unang pantig
kapag pangngalang pantangi ang kasunod:
pa-Mandaluyong, ngunit pahilaga
taga-Itogon, ngunit tagalungsod
maka-Filipino, ngunit makalupa

at kapag salitang banyaga at nsa orihinal na baybay ang kasunod:
pa-cute, ngunit pakyut

ipa-cremate, ngunit ipakrimeyt
maki-computer, ngunit makikompiyuter


11.4 Sa Pinabigat na Pantig. Ginagamit din ang gitling upang bigyan ng bigat o diin ang
kakaibang bigkas sa naunang pantig, gaya sa matandang gb-i na kasingkahulugan lmang
din ng makabagong gab. Narito pa ang ilang halimbawa:
lg-in (Sinaunang Tagalog) pagiging alanganin
lng-ap (Sinaunang Tagalog) pag-inom nang mabilis
mng-ay (Hiligaynon) hitik sa bunga
ms-ing (Bikolano) dungis
lb-ong (Ilokano) isang uri ng pansilo o pambitag
hl-ab (Sebwano) uk
11.5 Sa Bagong Tambalan. Ginagamit ang gitling sa mga bagong tambalang salita, gaya sa
sumusunod:
lipat-bahay
bigyang-bhay
bagong-salta
pusong-martir
amoy-pawis

Walng tiyak na tuntunin kung kailan inaaalisan ng gitling ang tambalang salita. May
salitang gaya ng kathang-buhay para sa nobela noong panahon ng Amerikano ang isinusulat
nang kathambhay ngayon. May matandang palipd-hngin, basng-ssiw, at bunngbrso na hindi pa rin inaalisan ng gitling. May bagong imbento naman, gaya ng balikbyan, na
wal nang gitling nang unang ilathala. Mahirap nang masaliksik kung kailan inalisan ng gitling
at pinagdikit ang pikitmat, anakpwis, balinsus.
11.6 Iwasan ang Bigyan-. Magtipid sa paggawa ng tambalang salita, lalt hindi kailangan.
Halimbawa, isang bisyo na ang pagdurugtong ng anumang nais sabihin sa bigyan- gaya sa
bigyang-diin at bigyang-pansin. Marami ang nagsasabing bigyang-pugay samantalang
puwede naman at mas maikli pa ang nagpugay; bigyang-parangal samantalang puwede
itong parangalan; bigyang-tulong samantalang higit na idyomatiko ang tulungan. Kahit
ang bigyang-pansin ay puwede nang pinansin.
11.7 Tambalan ang Punongkahoy. Dapat malinawan na may salitang gaya ng
punongkhoy at buntonghining na likha mula sa dalawang salita: puno+ng at kahoy at
bunton+ng at hininga. May bumabaybay sa mga ito na punungkahoy at buntunghininga
dahil sa arbitraryong pagsunod sa O na nagiging U sa loob ng pinagtambal na may
salita. Ngunit kung babalikan ang tuntunin 7.5, hindi na kailangan ang naturang pagpapalit.
Nagkadikit man, wal namang bagong kahulugang lumitaw sa pagdidikit. Bukod pa, madal
ring makikilla ng mambabas ang dalawang orihinal na salitang pinagsma sa punongkahoy
at sa buntonghininga.
11.8 Sa Pasulat na Oras. Ginagamit ang gitling upang ihiwalay ang numero sa oras at petsang
may ika- gayundin sa pagblang ng oras, numero man o binabaybay, na ikinakabit sa alas- gaya
sa sumusunod:
ika-8 ng umaga, ngunit ikawalo ng umaga

ika-9 ng Marso, ngunit ikasiyam ng Marso
ika-100 anibersaryo, ngunit ikasandaang anibersaryo
alas-12 ng tanghali, alas-dose ng tanghali
alas-3 ng hpon, alas-tres ng hpon

Tandaan: Laging binabaybay ang oras na ala-una.
11.9 Sa Kasunod ng De. Ginagamitan ng gitling ang salitang may unlaping de- mula sa
Espanyol na nangangahulugang sa pamamagitan ng o ginawa o ginagamit sa paraang.
Halimbawa:
de-kolr
de-mno
de-kahn
de-bla
de-lta
de-bte
11.10 Sa Kasunod ng Di. Ginagamitan ng gitling ang salitang pinangunguhan ng d
(pinaikling hind) at nagkakaroon ng kahulugang idyomatiko, tila kasabihan, malimit na
kasalungat ng orihinal nit, at malimit na may mapagbiro o mapang-uyam na himig. Halimbawa:
di-mahapyang-gtang
di-mahip
di-maitlak-kabgin
di-mahgot-hgot
di-kgandhan
di-maliparng-uwk
11.11 Sa Apelyido. Ginagamitan ng gitling ang mga apelyido ng babaeng nag-asawa upang
ipakita ang orihinal na apelyido noong dalaga pa. Halimbawa:
Carmen Guerrero-Nakpil
Gilda Cordero-Fernando
Genoveva Edroza-Matute
Kapag ginamit ang anyong ito sa lalaki, gaya sa kaso ni Graciano Lopez-Jaena, ang apelyido
pagkatapos ng gitling ang apelyido sa ina. Kung iwawasto alinsunod sa praktikang Espanyol,
ang dapat sanang anyo ng pangalan ng dakilang Propagandista ay Graciano Lopez y Jaena.

11.12 Sa Pagsaklaw ng Panahon. Ginagamitan ng gatlang en (en dash) ang panahong sakop
o saklaw ng dalawang petsa. Halimbawa:

18821903 (Panahon ng Patinding Nasyonalismo)

23 Hulyo 186413 Mayo 1903 (Apolinario Mabini)

Gatlang en din ang ginagamit kapag nawawala ang pangwakas na petsa ng isang
panahunan, gaya sa:

1870 (hindi tiyak ang petsa ng kamatayan)

Ang mas mahab, ang gatlang em (em dash), sa halip na gitling, ang dapat gamitin
kapag ibinitin ang daloy ng pangungusap at may idinadagdag na impormasyon sa loob ng isang
pangungusap. Halimbawa:

Napalingon akoat nanlaki ang matnang makita siy.
Kailangan ng taumbayan ang anumang tulongpagkain, damit, higaan,

malinis na palikuran, tubig, atbp.
Hindi na tinalakay sa gabay na ito ang mga kaso at problemang

natatalakay na nang mahusay sa ibang sanggunian. Gayunman, kung
may magpapahabol ng matinding mungkahi, maaaring idagdag ang iba
pang kaso sa pamamagitan ng annex at appendix at maaaring sa anyo
ng mga tiyak na tanong at sagot. Nagdaan na ang gabay na ito sa mga
konsultasyon sa pamamagitan ng Internet at mga talakayan. Ngunit
inaasahan ang posibleng rebisyon ng kasalukuyang gabay pagkatapos
ng isasagawa pang forum at konsultasyon sa malapit na hinaharap.

Ortograpiyang Pambansa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ortograpiyang Pambansa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ortograpiyang Pambansa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTOGRAPIYANG

Kriscell Largo Labor

The National Library of the Philippines CIP Data

1 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

ng gabay sa ortograpiya o palatitikan ng wikang Filipino ay binubuo ng mga tuntunin

3 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

5 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

7 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

9 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

Pangunahing tungkulin ng ortograpiya ang paglalapat ng grafema sa pahayag na

11 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

/kapital ey- kapital ay- kapital di- kapital es/

EDSA (Epifanio de los Santos Avenue)

/kapital i- kapital di- kapital es- kapital ey/

PAGASA (Philippine Atmospheric,

/kapital pi- kapital ey- kapital dyi- kapital

15 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

/kapital bi-bi tuldok/

3.5.1.Mga Tao/ Bagay

/kapital em- kapital el- kapital kyu/

3.5.2 Mga Samahan/ Institusyon/ Pook

/kapital key- kapital key- kapital key/

3.6 Simbolong Pang-agham/ Pangmatematika

17 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

19 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

21 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

25 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

29 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

31 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

33 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

35 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

41 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

43 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

Alt 0151 (gatlang em)

45 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

at kapag salitang banyaga at nsa orihinal na baybay ang kasunod:

pa-cute, ngunit pakyut

47 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

Tandaan: Laging binabaybay ang oras na ala-una.

49 KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

18821903 (Panahon ng Patinding Nasyonalismo)

1870 (hindi tiyak ang petsa ng kamatayan)

Napalingon akoat nanlaki ang matnang makita siy.

Kailangan ng taumbayan ang anumang tulongpagkain, damit, higaan,

Hindi na tinalakay sa gabay na ito ang mga kaso at problemang

You might also like