UNIVERSITETI SHTETEROR I TETOVES FAKULTETI SHKENCAVE MATEMATIKE-NATYRORE INFORMATIKE, Pérmbledhi dhe pérpunoi Dr. Edmond Begiri SISTEME OPERATIVE (Ligjérata t autorizuara 2010/2011) Tetové, 2011Permbajtja Sistemet Operative Elemente té Sistemeve operative Funksionet e Sistemit operativ (SO). 9 Menaxhimi i proceseve.... 10 Menaxhimi i memories an Siguria. 12 Siguria e brendshme 12 Siguria e jashtme, 13 DOS (Disk Operating System)... 14 [MS-DOS (Micr oSoft Disk Operating System) 14 Mac 08 X.. 15 UNIX... 15 Linux... 16 Microsoft Windows... 7 Sistemi operativ WindOWS XP... sunssesnninennnenininninuisntinennnnnnn sous Perparésite e Windowsit.. 5 RE RST 18 ‘Corel Pinel 8 Wind a8 is arinisasicinianinminimnainaaniiimmmnimaanitiasanic TD [Net framework Dic cleanup 21 ‘Task menager 23 Satan RG acai inasarininmnincciinmainmmamRinaRTT eB Defragmeneting hard disk. Bickinp anit RSG aac sariniimsmnineaoianmnaaninmaiamninannnt eB ‘Windows update. LUojet che aplikimii sistemeve operative BIOs.Procesiiruajjes st dhénave é Sistemet operative té ndkyshine. 33 Rusjtjae informacionit 33 Hapésira¢ memories punuese elektronike RAM. 33 Aivizim i programeve komputer, 35 Procesiirajjes st dhenave né kompjuter 38 Hicrarkia eshirytézimittéinformacioneve né kompjutr 37 [Nidarja e memories né bazé té natyrés sé qasjes s@ informacionit te sistemet operative té ndryshme 38 ‘Matja.e memories dhe e diskut 38 Fajlli, Folderi, Sistemi i fallave 40 Eméntimi i fallave a1 Formatet e fajllit an Loximi i fajllit nga progeamet pérkatése a3 stem i fajllave a3 Foldertt (direkiorité) 46 UNIX dhe Windows... 49 ‘Avantazhet e sistemit Operativ UNIX: 49 (ka @shté UNIX? 50 Kernel. 51 Shell... 52 Falllat/dosjet dhe Proceset. 52 Strukturae listave 52 Si gasemi UNIK:t?, 53 Nichuri per Sistemin Operativ Linux. 55 ‘Sistemi operativ Linux pdr shfrytézuesit e zakonshém, 55 Te kuptuarit e drejté té Linuxit 56 Historia e Linunit.. 58 UNIX kultura n@ Bell LabsDeri te UNIXi komercializuar. Arritja e BSD Plotessimi copave gé mungonin nga Linus Torvalds. Perparésité e Linuxit Perkufizimi i kodit te hapur- OS! Projektet mé te médhenj softuerik Ubuntu Linux. Historia dhe proces! i zhuillimit. Tiparet kryesore té Ubuntu Linux. Instalimi... Variantet e Ubuntu Linux... Kerkesat harduerike per instalimin e Ubuntu Linux Desktopi GNOME. Menyté e panelit. Menyla e aplikacioneve (Applications) Menyjeelokacioneve (Places) Menylaesistemet (System) Instalimi, instal dhe prditésimit softuert Softuerét pr menaxhimin e pakove né Ubuntu Pérdorim i Synaptic pr 88 shtuar dhe larguarsoftuer Linux dhe UNIK Koncepte themelorepér LINUX FILESYSTEM. Linux Fle System File siemi EXT2 £xT? Inode Superbock ext? Grupi ext2 Deskriptor. 60 60 60 el 63 64 66 67 67 68 70 2 3B 75 75 76 76 78 78 79 80 82 84 86 87 88 29ExT2 DIREKTORIUMET Gjetia e njé File n@ nje File System ext2 3.7. Ndryshimi i Madhésisé sé File-it né nje File System ext2 Virtual File System (VFS) Superblloget VFS. VFS inode . Zhvilliot i njé FILE SISTEM. Gjetia e njé File n@ File Sisternin Virtual VFS inode Cache. Direktoriumet Cache... Cache Buffer... Procest i update. “Problemet e konkurrencés né Sistemet Operative”. 1. fare eshte Os?, Koncept i konkurencés. se konkurenca? "Race condition" Problemet ICT (Inter Processes Communication) klasike. Problemi klasik i proceseve Kushtet pér té pasur njé zgjidhje te mire, Race condition’ né mesin e proceseve jie softwere dhe hardwerike Perpjeka e paré Perpjeka e dye Perpjeka etreté Purp e kate Algoritmi i Dekker-it 89 90 91 92 94 94 96 97 98 98 99 109 109 301 101 104 104 105 105 108 108 107 107 108, 109 19 aunZalidhjet hardwerike ‘Te metate algoritmeve softwerike dhe hardwerike Zglidhjet ge bazohen né konstruktin e Sistemit Operativ. Perdorimi i mutex-ave Problemii dedliokut... a) Procesat kokéforté, b) Procesét bujaré.. Problemii urisé Verzioni majtas-djathtas. ‘Zglidhjet e bazuara né konstruktin e giuhés... Pérdorimi i monitor-éve, Pseudo-kodi i pérdorimit te monitor-ave né zalidhjen e problemi. Zalidhja me e miral Instalimi i mé shumé sistemeve operative né kompjuter... Sistemet operative té rt Windows UNIX MAC-os Atisoft Lantastie Sistemet operative né kobt reale Detyat jer (threads), Proceset Single-tase system (super loop), Multitasking system Proemptive multitasking Kooperativa multitasking a2 a3 a4 a4 as as as as a7 as as as 120 aaa 129 132 134 135 135 137 137 137 138 138 139 139 140Implementim i sistemit me RTOS ... Reagimi né kohé.... Ndarja e detyrave .. Detyra me prioritet. Multiprocessor RTOS. Sistemet Operative dhe Cloud Computing. Cloud Computing... Arkitektura e cloud computing . Aplikacionet e cloud computing Brengat pér cloud computing .. Siguria te sistemet operative.. Literatura, aan a1 aan aa aan 143 143 143 144 145 147 153Sistemet Operative [NE kété pjesé té tekstit sipérfagésisht do té shpjegohen dhe té krijohen njohuri pér disa clemente té rénsésishme gé jan’ komponenté pérbérés té sistemeve operative si né vijim: = Sistemet operative - Kemel ~ bérthamat e sistemit = Programet aplikative - BIOS = Sistemet ¢ hapura ~ Clipboard = Sistemi i fajllave - Dritaret - GUL ~ Sipérfagja punuese = Rregullimi i sistemit ~ Pllaka kontrolluese = Bluetooth ~ Kthimi i sistemit Elemente té Sistemeve operative Programet, asemblerét dhe kompailerét ekzekutohen né kompjuter, n€ praniné € njé mjedisi (& caktuar programues. Kété mjedis programues e pércakton sistemi operativ. Sistemi operativ éshté njé grumbull i programeve i cili manipulon me resurset dhe shésbimet © sistemit kompjuterik (harduerit), sig jané memoria qendrore, njésité hyrése-dalése, ef Pra sistemi operativ © komandon (manipulon) me harduerin e sistemit kompjuterik. Programi, né ményré implicite apo eksplicite, vetém pérmes direktivave t& sistemit operativ mund ti shfrytézojé resurset dhe shérbimet e sistemit kompjuterik. Pra programi ¢ urdhéron apo kérkon nga sistemi operativ shfrytézimin e resurseve kompjuterike. Nea kjo qé u tha mé sipér shihet se programet i shkruajmé (programeve aplikative) né gjuhét larta programuese, nuk € komandojné harduerin, por i dérgojné komanda sistemit operatiy, i cili mé pasta) manipulon me harduer pér té arritur te reaultatet © déshiruara. Kjo do té thot se sistemi operativ éshté njé Ioj ndérmjetésuesi (interfejs) né mes, {@ programeve aplikative dhe harduerit kompjuterik. Roli kryesor i sistemit operativ eshté té shérbej si ndérmjetésues né mes te shfrytézuesit dhe harduerit kompjuterik, dhe né mes té programeve aplikative dhe harduerit kompjuterik. Ekzistojné sisteme té ndryshme operative, mirépo mé té njohurat né PC jané MS-DOS dhe MS WINDOWS. Pjesét t& cilat jané nén kontrollin e sistemit operativ jant:‘Menai CPU. Sistemi operativ (SO) Eshté softuer i cili menaxhon ndarjen © resurseve te kompjuterit dhe siguron njé ndérlidhje pér programorét pér qasje né keto resurse. Sistemi ‘operativ pérpunon té dhénat sistemore dhe t& dhénat hyrése te pérdoruesit, dhe i pérgiigiet ketyre duke caktuar dhe menaxhuar detyrat dhe resurset e brendshme t sistemit né formé t shérbimit pér pérdoruesit dhe programet e sistemit. (NE theme! t€ gjithé softueréve sistemoré, sistemi operativ kryen detyrat elementate sig jan kontrollimi i shpérndarja e memories, caktimi i prioriteteve sistemore, kontrollimi i Pajisieve hyrése dhe dalése, mundésimi i pérdorimit t rrjetés Kompjuterike dite menaxhimi i fajllave, Pjesa mé © madhe e sistemeve operative kané ndonjé aplikacion i cili mundéson ndérlidhje pér menaxhimin ¢ sistemit operativ. Sistemi operativ éshté platformé pér softuerst fjeré gé pérdoren né kompjuter. Sistemet operative bashkékohore gé mund té hasen népér kompjuter pérfshijné Windows XP, Windows Vista, Linux, Mac OS X eij. Pérderisa sistemi operativ Windows éshté i popullarizuar te pérdoruesit © kompjuteréve t€ zakonshém, sistemi operativ Linux. éshté shumé i popullarizuar te Kompjuterét serveré. Sidogofté shumé Hoje t Linux-it jané duke pérfituar popullaritet te pérdoruesit ¢ kompjutertve t zakonshim. Sistemet operative Windows, Linux dhe Mac OS X kané versionet e tyre pét Desktop si dhe pér Server. Pérveg Microsoft Windows, dizajni i té giitha sistemeve operative t pérmendura jané t& inspiruar, ose t& trashé guar drejtpérdrejté nga sistemi operativ Unix. Sistemi operativ Unix ishte i zhvilluar prané Bell Labs né fund t& viteve t& 1960-ta dhe ka hedhur farén pér zhvillimin © shumé sistemeve operative. Shumé nga konceptet thelbsore té sistemeve ‘operative moderne, ishin t& paragitura pér heré té pare né sistemin operativ Unix dhe né derivatete ti Funksionet e Sistemit operativ (SO) Ekristojné disa Hoje té programeve t& cilat shirytézohen né kompjuter. Disa nga kéto programe shétbejné pér aktivizim té kompjuterit, gjegjésisht t komponentéve té tij, disa te fjeré pér mbarévajtje té Kompjuterit né puns, ndérsa disa té tjeré per kryerje t veprimeve t& caktuara, p.sh. pérpunimin ¢ tekstit, regullim t& fotografive, dégjim t muzikés, tj Programet t€ cilat shérbejné pér puné é kompjuterit quhen sisteme operative ose punuese, Giupi tjetér i programeve kompjuterike jané programet aplikative Sistemi operativ éshté njé bashkési © programeve e cila udhéhegé me punén bazike té pjesés teknike-hardverit t@ kompjuterit. Funksionimi i kompjuterit sipas Von Neumann-it, nénkupton hyrjen, pérpunimin, kujtimin dhe daljen e té dhénave,Sistemi operativ paraget njé lidhje programore né mes té programeve aplikative dhe hardverit t& kompjuterit. Programet aplikative pér punén e tyre normale shpesh “ftojné” pjesét programore ose funksionet e sistemit operativ. Zhvillimi i kompjuteréve dhe zhvillimi i sistemeve operative jané né varshmeri dhe né lidhje t ndérsjellat. Detyrat kryesore t8 sistemit operativ jané: - Udhihegja me memorie té kompjuterit + Udhihegja me disge dhe qasja né té dhéna ~ Kryerja ¢ detyrave - Kontrolli dhe leximi i njésive hyrése = Paraqitja e té dhénave né ndérfage (grafika) Secili program éshté bashkési e instruksioneve pér procesorin qé d.m.th. se procesorét me té forté (mé té miré) duhet té pérkrahen nga sistemet operative mé komplekse. Sistemi operativ pérbéhet nga bérthama (kemel), sistemi i fajllave, pjesa pét ekzekutim programeve, ndérfagja grafike, lidhjet komunikuese népérmes protokolleve t rrjetit, ndérfagja programore. Gjaté startimit t& kompjuterit, programi i paré gé ekzekutohet éshté sistemi operativ. Ai mbetet i aktivizuar téré kohién gjaté punés sé kompjuterit duke i shpérndaré “punét” te cilat duhet kryer procesori dhe duke udhéhequr me rjedhén ¢ informacioneve pérbrenda hardverit «& kompjuterit. Pér Hojet e ndryshme té kompjuteréve, me fjalé té tera pér hardveré té ndryshém i cili éshté i ndértuar ekzistojné edhe sistemnet operative té ndryshme, késhtu g& sjaté blerjes sé kompjuterit shirytézuesi shi miré t interesohet se cili sistem operativ do té pérdoret pér kompjuterin e porositur: Né fillim sistemet operative nuk kané léné pérshtypje té “mikpritjes”, gjegjésisht qusja n Komandat e tyre éshté prezantuar né njé ekran ti zi. Né até kohé ishte e nevojshme ge té dihen té gjitha komandat dhe té shénohen ato pa asnjé gabim me ané té tastierés pergjaté njé Tinje komanduese (command prompt). Sistemet operative q& pérdoren né ditét & sotme shfrytézojné kryeképut ndérfagen aplikative grafike (Graphical User Interface - GUD. Menaxhimi i proceseve Secili program qi ekzekutohet né Kompjuter, qofté si shérbim ose si aplikacion, éshi proces mé vete. Né fillim vetém njé proces mund té ekzekutohe| nga njé procesor njékohésisht, Sistemet operative t@ mikrokompjuteréve t€ yjetér sig ishte MS-DOS as q& provonin té kalonin kété kufi, me pérjashtim t& pérpunimit té ndérprerésve, dhe vetém njé proces mund té ekzekutohe| né até ambient (edhe pse veté DOS-i kishte opsionin TSR. si mjaft t& mangét dhe opsion jo t& lehté p&r pérdorim) Shumica ¢ sistemeve operative pérdotin ekzekutimin konkurrent té shum# proceseve dhe programeve njékohésisht pérmes funksionit t€ quajtur “multitasking ", edhe me njé procesor té vetém. Ky mekanizém pérdorej tek kompjuterst mainframe qé nga fillimi i viteve 8 1960-t0. Menaxhimi i proceseve éshté ményra né té cilén sistemi operativ merret_me ekzekutimin proceseve té shuméfishta, Te kompjuterét mé té thjeshte (ata gé kané njé procesor me njé bértham) “multitasking” béhet thjeshté me ndérrim shumé 1 shpejt t& proceseve gé ekzekutohen, Varésisht nga sistemi operativ, sa mé shumé procese g& 10cekzekutohen njékohisisht, ose do t& zvogélohet copa ¢ memories gé i caktohet procesit ose do té rritet Koha para se procesit ti yjen rralla té ekzekutohet, Menaxhimi i proceseve pértshin logaritjen dhe shpmdarjen e kohés sé procesorit si dhe t& resurseve tjeta. Shumica e sistemeve operative lejojné ge procesit ti caktohet prioriteti i cili ndikon né caktimin e kohés pér té nga ana e procesort. Sistemet operative interaktive gjithashtu kané ndonjé nivel t& sistemit pérmes té cilit pérdoruesi merr prioritet mé t larté, Proceset © udhéhequra me ndérprerés zakonisht do té cekzekutohen me prioritet shumé té larté. Né shumé sisteme ekzistojné proceset € prapavijés sig éshté System Idle Process né sistemin operativ Windows, i cili do t@ ekzekutohet kur asnjé proces tjetér t mos jeté duke pritur pér kohé t@ procesorit Menaxhimi i memories Arkitekturat Kompjuterike té kohés aranzhojné sistemin e kompjuterit né ményré hieratkike, duke filluar nga regjistrat mé te shpejté, Keshi i procesorit, memoria punuese dhe disqet e forta, Menaxher’ i diskut t@ sistemit operativ koordinon pérdorimin e kétyre llojeve t& ndryshme té memories duke pétcjellé disponueshméring e tyre, pra, cila dubet té ngatkohet ila w shkarkohet dhe sit barten té dhénat mes tyre. Ky aktivitet, zakonisht i quajtur menaxhim i memories virtuale, rrit sasiné e memories sé disponueshme pér secilin proces duke ¢ béré memorien nga disku i forté t& duket si memorie kryesore. Ekziston njé dénim né shpejttsi i cili € pércjell pérdorimin e disqeve ose memorieve té tjera tw ngadalshme si memorie kryesote — nése proceset aktive kérkojné dukshém mé shumé RAM se sa qé jané né dispozicion, sistemi mund t fillojé t& degjenerojé. Kjo mund t& ndodh ose pér shkak se nj proces kétkon sasi t@ madhe t@ RAM memories ose pét shkak se dy ose mé shumé procese jané né garé pér sasi sa mé té madhe té memories se sa q€ éshté né dispozicion. Kjo pustaj dérgon né bartje konstante té secilit proces né disget mé té ngadalshme. Nj€ pjesé € réndésishme € menaxhimit té memorie éshté menaxhimi i adresave virtuale, Nése procese t& shum@fishta jané né memorie njékohisisht, ato duhen parandaluar nga pérzierja né memorien e njéra-tjetris (pirveg nése éshté kerkesé eksplicite pér pérdorimin © memories sé ndaré). Kjo arrihet me anén e hapésirave t& ndara t@ adresave, Secili proces sheh tért hapésirén adresave virtuale, zakonisht prej adresés 0 deri né madhésiné mé te madhe té lejuar t memories virtuale, si t& caktuara pér até proces. Sistemi operativ ka njé lubelé 1@ fageve e cila i bashkon adresat virtuale me adresat fizike. Kéto caktime t& memories pércillen ashtu q& kur njé proces pérfundon, ¢ téé memoria gé ishte né pérdorim nga ai proces té mund té vihet né dispozicion t& proceseve tjera. Sistemi operativ gjithashtu mund t& shkruaj fage jo-aktive t@ memories né memoriet sekondate. Ky proces quhet edhe “paging” (ang. page — fage) ose “swaping” (ang. swat ndérrim) — terminologjia dallon né mes té sistemeve operative. Eshté € zakonshme gjithashtu pér sistemet operative té vejné né puné memorien g& nuk pérdoret né formé té kesh-faqeve — g& jané né té vérteté kérkesa pér té dhéna nga pajisjet mé té ngadalshme dhe qé mund té vendosen né memorie pér té rritur shpejtésiné. aSiguria Shumé sisteme operative kané ndonjé nivel t& sigurisé. Siguria éshté e bazuar né dy ideja se: © Sistemi operativ mundéson qasjen né njé numér 48 resurseve, né ményré 18 drejtpérdrejté ose indirekte, sig jamé fajllat né vet diskun fizik, thirrjet privilegjuara né sistem, informatat personale mbi pérdoruesit, dhe shérbimet ofruara nga programet qé jané duke u ekzekutuar nga sistemi: Sistemi operativ éshté né gjendje te dallojé né mes té kérkesave té cilat jané te autorizuara (lejuara) ti gasen atyre resurseve dhe atyre g& nuk jané t autorizuara (té ndaluara), Derisa disa sisteme mund thjeshté té dallojné nga “té privilegjuar” dhe “jo te privilegjuar”, sistemet zakonisht kan nj& formé t& identitetit 1€ kérkuesit, sig Esht® pér shembull emri i shfrytézuesit. Kérkuesit, né anén tjetér ndahen sipus kétyre dy kategori: © Siguria e brendshme: njé program gé tashmé éshté duke u ekzekutuar. Né disa sisteme, nése ndonjé program éshté duke u ekzekutuar ai nuk ka mé kufizime, por zakonisht programet kané identitet t& cilin e mbajné dhe e pérdorin pér té Kontrolluar té gjitha kérkesat dhe resurset © Siguria e jashtme: kérkesa e re prej jashté kompjuterit, sig Esht® njé qusje pérmes konsolés sé lidhur ose ndonjé iloj t& lidhjes sé rrjetit. Pér té vendosur identitetin mund té keté njé proces t@ autentikimit. Shpesh emri i pérdoruesit duhet té citohet, dhe secili emér i pérdoruesit mund te kett fjalékalim. Metodat fjera t@ autentikimit, sig jané kartat magnetike ose té dhénat biometrike, mund 1 pérdoren né vend té kétyre. Né disa raste, veganérisht lidhjet né rrjeté, mund ti qasen resurseve té caktuara pa asnjé Lloj té autentikimit. modelit t sigurisé lejo/mos-lejo, sistemi me nivel t& larté sé sigurisé gjithashtu do t& ofrojé opsione té revizionit. Ky opsion do té lejonte pérejelljen e kétkesave pér qasje n& resurse (sig éshté, “kush ka lexuar kété fajll né té kaluarén Siguria e sistemeve operative ka gen brengé pér njé kohé t giat shénimeve té ndjeshme gé shpesh ndodhen né kompjutert, qoftt té natyr’s komerciale, ushtarake et), Né SHBA jané themeluar standarde té ndryshme sipas té cilave béhet vlerésimi i sigurisé sé sistemeve kompjuterike. Standardet ¢ kétilla jané bir me rendési jetike per prodhuesit e sistemeve operative, pér shkak se ato pérdoren pér t& vierést ygjidhur mes Hlojeve t& ndryshme 1@ sistemeve Kompjuterike qé pérdoren pir pérpunim, deponim dhe puné me informata té ndryshme té klasifikuara. Siguria e brendshme Siguria e brendshme mund té mendohet si mbrojije e resurseve té kompjuterit prej programeve konkurrente gé jané duke u ekzekutuar né sistem, Shumica e sistemeve operative vendosin progrimet qé ekzekutohen né ményré indigjene né procesorin ¢ kompjuterit, ashtu ge problemet shfagen kur déshirojmé qi kéto programe té bejné detyra té njgjta dhe té kené privilegje t& njéjta sikurse sistemi operativ (i cili pra edhe veté &hté program). Procesorét & pérdorur pér sistemet operative Klasike zakonisht kané koncept harduerik t& privilegjeve. Ne pérgjithési programet mé pak t€ privilegjuara bllokohen automatikisht nga pérdorimi i instruksioneve 1 caktuara harduerike, sig jané ato t leximit dhe shkrimit nga pajisjet Jjashtme sikurse q& jané disget. Né vend té késaj, ata dubet té kérkojné nga programet © 2privilegjuara (kerneli i sistemit operativ) pér té iu mundésuar shkrimin ose leximin, Sistemi ‘operativ pra merr shansin té kontrollojé identitetin € programit dhe t& lejojé ose t& mos lejoj Kirkestn e shtruar Njé strategji altemative, dhe e vetmja q® mund t aplikohet pet pérmbushin kérkesat e virtualizimit, éshté sistemi operativ i cili nuk shfrytézuesve si kod indigien. Siguria e brendshme éshté veganérisht © réndésishme pér sistemet me pérdorues t& shumté; ajo Iejon secilin pérdorues té sistemit té keté fajlla privat gé nuk mund té gasen nga pérdoruesit tjeré. Siguria e brendshme éshté gjithashtu vitale né rastet € pérdorimit t& revizionimit, pér shkak se ndonjé program mund t@ anashkulojé sistemin operativ, duke anashkaluar késhtu edhe veté sistemin e revizionimit, temet qé nuk érdor programet Siguria e jashtme Zakonisht sistemi operativ ofron (ose ka) shérbime té ndryshme pér kompjuterét dhe pérdoruesit e tjeré né rrjeté. Kéto shérbime zakonisht sigurohen pérmes porteve ose pikave t& numéruara t& qasjes né prapavijé t adress sé rjetit 1 vet sistemit operativ, Kéto shérbime porfshiind oferta sig jané ndarja e fajllave, shérbimet e shtypit, e-mailit, ueb fageve, dhe protokolleve té transferimit té fajllave (FTP ), shumica e t cilave mund t kené siguti te komprometuar. Né vijé té part te sigurisé jane pajisjet harduerike t€ njohura si firewall ose sistemet & bulimit/parandalimit t& depértimeve, Né nivelin e sistemit operativ, ekziston njé numér i caktuar i firewall-tve softuerik, si dhe i sistemeve té zbulimivparandalimit. Shumica ¢ sistemeve operative modeme pérfshijné njé firewall softuerik, i cili éshtégjithmoné i aktivizuar. Firewalli softuerik mund 1@ Konfigurohet té lejojé ose té refuzojé trafikun ni rrjet nié dhe prej shérbimit ose aplikacionit i cili ekzekutohet né sistemin operativ. Prandaj, né njé kompjuter mund t instalohet dhe t jet aktiv njé shérbim i pasigurt, sig ésht® Telnet ose FTP, dhe nuk duhet 18 jeté né rrezik nga e caré né siguri pér shkak se firewalli do t débojé ‘farédo trafiku i cili mundohet té lidhet pét shérbimet né até port té caktuar. Ekzistojné disa lloje sistemesh operative, por né pérgjthisi ekzistojn’ katér, kategorizuar Sipas tipit t kompjuterit q& ato kontrollojné dhe Mojit t& aplikacioneve qé ato pérkrahin: istemet operative ti kohés reale (Real-time operating system - RTOS) ~ pérdoren n& raste kur lind nevoja e kontrollimit té makinerive, instrumemteve shkencore, dhe sistemeve industriale. Njé sistem operativ i kétij Hoji, zakonisht ka njé kupacitet shumé t@ limituar kundrejt interfejsit t€ pérdoruesve, dhe nuk ka vegla pér_pérdoruesin pérfundimtar, pasi qé delivrimi i kétij sistemi pér pérdorim béhet né formé t& njé “pakoje t& farkuar”. Njé pjest shumé ¢ réndésishme e kétij sistemi operativ éshté, se ai bn menaxhimin fe resurseve ashtu qi, pothuajse edo her kur paragitet procesi i caktuar, sistem do t@ reagon nié po t8 njajtén ményré né po t& njéjt@n gjatési Kohore. Kéto Hloj sistemesh operative pérdoren pér kontroll té proceseve népér centrale bérthamore, pér shkuk 1& saktésis® dhe stabilitetit ar ni + Njé detyriésh (angl. Single-user, single task) — sig shihet edhe nga emri, ky sistem. operativ eshté i dizajnuar t€ menaxhojé Kompjuterin ashtu qé, njé pérdorues 1 keté runs te veprim brenda njé kohe t dhéné. Sistemi operativ i i sistemit operativ ni fale -tasking) — ky Eshté njé sistem operativ Gg ajoréish perdorer st tek kompjutrét personae Windows ii Microsoft dhe Mac OS 1 BApple-s, jant: shembuj tipik té sistemeve operative té kétij Hoji, pasi ato i mundésojné nj pérdoruesi njékohésisht t& punojé me mé tepér aplikacione. P.sh., né momentin e shkruarjes sé njé dokumenti né njé editor teksti, pérdoruesi mund t& shkarkojé nga intemneti njé dokument tjetér me réndesi pér punén e ti + Ndarés kohe (angl. Multi-user) ~ sistemi operativ i kétij Hoji, ju: mundi’son mé tepér perdoruesve te ken qasje simultane né resurset e njejta té kompjuterit té njgjté. Sistemi ‘operativ duhet t@ kujdeset qé, nevojat © pérdoruesve té ndryshém 18 jené (& balancuara gjatt tire kohés sé punés st kompjuterit, dhe se secili nga programet gé ata pérdorin ka resurse tt veganta dhe té mjaftueshmne, ashtu gé problemet me njérin nga pérdoruesit nuk kané ndikim nié mbar8vajtjen e puns sé pérdoruesve tjer. Shembuyj sistemesh operative t& Kétij Hoji jan Unix, VMS dhe sistemet operative t& superkompjuteréve ose mainframe kompjutetéve (p.sh. ‘MYS). Eshté me réndési te béjmé dallimin ndérmjet sistemeve operative me mé shumé pérdorues, dhe sistemeve operative me njé pérdorues t& cilat pérkrahin pungn né rrjet (ang! networking). Windows 2000 dhe Novell Netware, jané sisteme operative me njé pérdorues, por me ndihmin e rrjetit ato ju mundésojné qasje pune mé shumé se disa mijéra pérdoruesve. Kétu duhet pérmendur, se sistemin operativ Windows 2000 dhe Novell Netware né fakt & pérdor vetém njé pérdorues i cili edhe € kontrollon até, ¢ ai éshté administratori i sistemit sstem Administrator) DOS (Disk Operating System) EEshté emri i familjes w sistemeve operative qé ka dominuar tregun e kompjuterdve t& ompjuteréve personal té IBM-it nga 1981 deri mé 1995, Kjo familje permban versionet: PC- DOS, MS-DOS, FreeDOS, DR-DOS, Novell-DOS, OpenDOS, PTS-DOS, ROM-DOS si dhe shumé versione tjera. Karakteristiké e sisteme operative t& késaj familje &shté gé vettm njé shfrytézues mundet te punoj drejtpérsédrejti me makiné, dhe pér até kohé té ekzekutoj vetém njé detyré (ang: single user, single task). Kéto sisteme kan’ pas funksionuar né kompjuterét personal té IBM-it né Intel x86 procesoré, apo digka té ngjashme. DOS sistemi mé i shfrytévuari ka qené ai nga Microsoft i cili Eshté pas quajtur MS- DoS. MS-DOS (MicroSoft Disk Operating System) MS-DOS éshté shkurtesa pér Microsoft Disk Operating System ku ky éshté emri i sistemit operativ qé éshté komercializuar nga korporata Microsoft. Ky sistem ka qené mé i shirytézuari nga té gjithé sistemet operative t familjes DOS, si dhe ka mbizotéruar platformén © kompjuteréve personal gjaté viteve t& 1980-ta, QE nga atéheré MS-DOS éshté zévendésuar gradualisht me variacione té ndryshme t& sistemit operativ Microsoft Windows. MS-DOS fillimisht u krijua mé 1980-en si QDOS (shkurtesé per Quick and Dirty Operating System) nga Tim Patterson pér prodhuesin e kompjuteréve Seattle Computer Products (apo shkurtimisht SCP). SCP QDOS-in e ofroi nén emrin 86-DOS pasi gé ai ishte izajnuar pér funksionim né procesorét Intel 8086. Pas késaj, Microsoft bleu té drejtat mbi QDOS nga SCP dhe mé vitin 1981 ¢ publikoi MS-DOS-in. Qé nga viti 1981 MS-DOS éshté pas publikuar edhe né teté versione kryesore pura se zhvillimi i métutjeshém u ndal mé vitin 2000 nga ana e Microsoft-it MS-DOS ka gené njé nga guré-themelet pér rritjen e Microsoft-it nga njé firmé g& ésht marré me giubi programuese né njé firmé qé Ushi maré me zhvillim té softuerit 14Nega kéndi i véshtrimit te programerit MS-DOS éshté sistem operativ hierarkial, q& pérmban tri nivele (shtresa), t€ cilat e€ ndajné shfiytézuesin dhe programet aplikative pre) harduerit Kompjuterik. Kéto shtresa jan’ BIOS (Basic Input-Output System qé do té thot sistemi themelor pér hyrje-dalje), kemmeli i DOS-it, dhe interpretuesi i komandave, BIOS @shté i ndértuar né makin dhe pérmban programinkodin t& nevojshém pér nisjen e makings. BIOS kontrollon tastaturén, ekranin, disget, komunikimet serike (serial) dhe gjera tjeta varésisht nga prodhuesi BIOS géndron né ROM cipin ndérsa sot mund té hasim edhe né makina me flash BIOS. Shumé prodhues giaté nisjes sé makinés e kopjojné BIOS-in né RAM, ky proces quhet shadowing, Ekziston edhe PaP BIOS apo Plug-and-Play BIOS (PaP BIOS zakonisht ndértohet me flash memorie) Kereli i DOS-it, pérveg tjerash, ofton shérbimet pir: * Manipulimin e folderave dhe fajllave; + Manipulimin ¢ memories qendrore; * Kohén dhe datén; + Menaxhimin e programeve aplikative. Niérsa Interpretuesi i komandave ka pér detyré gé t& ekzekutojé komandat té cilat ia {ep shfrytzuesi, duke kycur edhe leximin dhe ekzekutimin e programeve aplikative. MacOSX Mac OS X (shgiptimi mak ou es ten, ose né shqip, mak © sé dhjeté) EShté njé linjé & sistemeve operativé graficalé, zhvilluar, tregtuar dhe shitur nga Apple Inc., versioni i fundit i te cilit éshté i instaluar mbi té giithé kompjuterét Macintosh sot né shpémdarje. Mac OS X sh pasardhési i Mac OS, i cili ka gené sistemi operativ kryesor pér Apple qe nga viti 1984. Naryshe nga paraardhési i tij, Mac OS X bazohet mbi sistemin Unix Versioni i paré ge Mac OS X Server 1.0 né vitin 1999, gé ndiget nga njé version pér desktop Mac OS X v10.0, i vitit 2001 ther’, edhe pesé versione t tjera (end-user dhe server) jané leshuar, Emértimi i versioneve behet sipas familjes se maceve te médha, p.sh. Mac OS X v10.5 referohet nga Apple dhe pérdoruesit me emrin "Leopar UNIX Unix (i regjistruar si UNIX®, disa here i shkruar si Unix ose Unix® ) éshté njé sistem ‘operativ pér kompjuteré fillimisht i ndértuar ne vitin 1969 nga njé grup punétoresh te AT&T ne Bell Labs, ge pérfshinte Ken Thompson, Dennis Ritchie and Douglas Mellroy. Sot sistemet Unix jané te ndare ne dege te ndryshme, gjate viteve AT&T si dhe kompani te tjera fitimprurése ose jo kane kontribuar ne ndértimin € métejshém. Ne vitin 2007, zotéruesit e markiés se regjistruar UNIX® &shté The Open Group, njé korporate standardesh pér industriné. Vetém sistemet ge jané plotésisht te pajisur_ me certifikate Single UNIX Specification kualifikohen si "UNIX@" (te tjerét quhen "Unix system-like” ose "Unix-like’ Gjate fundit te viteve 1970 dhe fillimit te viteve 1980, influenca e Unix ne garkun akademik beri qe Unix te pérdote| ne shkalle te giere (sidomos varianti BSD, i cili € ka origjinén nga University of Califomia, Berkeley) ndérsa ne fushén tregtare, me i njohuri éshé Sun Microsystems. 15Sot, pérkrah sistemeve Unix te certifikuara, sistemet operative Unix-like si Linux dhe BSD jané shume te pérhapur. Shpesh, "Unix tradicional” mund te pérdoret pér te pérshkruar njé sistem Unix qe ka karakteristikat e Version 7 Unix ose UNIX System V. Linux Linux (edhe GNU/Linux) &hté njé sistem operativ i li pir pérdorim pér kompjuter, cili &shté shume i ngjashém me UNIX. Pér heré té part u vu né pérdorim né vitin 1991, kur autori i Linux-Kemel Linus Torvalds e publikoi versionin e paré Ky sistem éshtt i pérbérén nga pjest w ndryshme, té cilat sot zhvillohen nga programues té ndryshém né mbaté botén. Nése fitet pér Linux duhet te zbulohen dhe origjinat ¢ tij pra UNIX. Ne vitet 60° ndihej mundésia pér te krijuar njé sistem operativ praktik dhe te fugishém, Pér kété w krijua he projekti Multics, por pér fat te keq nuk pati shume sukses dhe késhtu njé nga anétarét & Multics "Bell Labs" hogi dore nga projekti dhe me pas u impenjua duke krijuar sistemin e tij fajtur UNIX. Ne fillim UNIX shpémndahej falas dhe pérhap ne shumé Universitete, me 18 implementuar edhe TCP/IP(protokelli aktual i rrjetit) dhe UNIX filloji te behej gjithmoné © me i fugishém, Ne vitin 1990 kishte njé rol shumé te réndésishém ne tregun & serverdve, sidomos te universiteteve. Studentet déshironin ta kishin dhe ne kompjuterét e tyre ne shtépi_ por pér fat te keq UNIX ishte bere komercial dhe shume i shtrenjte. Ne fakt ekzistonin dhe versione te lira si Minix,380BSD, NetBSD, FreeBSD dhe OpenBSD por ishin akoma ne hapat ¢ para dhe pérdomuesit normal hasnin véshtirési ne pérdorim. Ne skene ne vitin 1991 metr pjese dhe Linus Torvalds (autori Linux-it). Nga ku yjen dhe emri Linux==Linus His Unix. Linus kishte pérdorur UNIX ne Universitetin e Helsinkit dhe déshironte digka te ngjashme ta kishte dhe ne shtépi. Meqé vetsionet komerciale ishin te shtrenjta filloi me Minix (nje sistem shfrytézimi i krijuar nga Andrew Tanenbaum, ND)dhe shume shpejt filloi shkruaje versionin e tj. Linux éshté vetém kerneli (bérthama) i njé sistemi operativ, d.m.th ajo pjese ge lidh harduer-in dhe softuer-inme pak fale ai ge bén ge programet te punojn. Kemneli Linux-it implementon multitasking (ekzekutimin € shume programeve pérnjéheré), Te gjithé programet me te cilét pérdoruesi ose administratori ndérvepron jané ne maje te kermelit, Disa Jjané thelbésore, si interpretuesi i komandave ose "SHELL" gé pérdoret pér te ndérvepruar me harduer dhe softuer. Linux nuk i shktoi Kéto programe vete por pérdori ato falas. Shume programe duke pérfshiré dhe kompilatorin e C erdhén nga Fondacioni Pér Programet e Lira ‘ose GNU (GNU is Not UNIX). GNU kishte si synim te krijonte njé sistem operativ si UNIX por falas, dhe késhtu shumé njeré i referohen Linux-it si GNU/Linux Gjate viteve 92' 93° Linux fitoi shume interes dhe filloi te behej sistemi zévendésues i UNIX duke pérfshiré dhe njé sistem dritaresh grafike ose "X", Fugia e Linux-it pérqendrohet tek aftésia pér te ekzekutuar shume programe njékohésisht ose "Multitasking" dhe gjithashtu tek "Multiuser" d.m.th aftésia pér te pasur shume pérdorues. Ne dit@t e sotme ekzistojné ato qe quhen Distribucione Linux, qe jané Linux(kerneli) dhe programe te shumta aplikative te bashkuar né njé sistem, Dukuria me ¢ réndésishme ge & bin Linux-in popullor &shté ajo qe quhet "Open Source”, d.m.th kod i lire. Gjthgka mund te shibet si éshté ndértuar, d.m.th, ¢do gjé shpémdahet ne kod burim, dhe kjo behet ne baze te licencés GPL( GNU General Public License). 16Microsoft Windows Microsoft Windows éshté emri e disa familjeve té softuertve té patentuar (ang. proprietary software) t& sistemeve operativé nga Microsoft. Microsoft i pari prezantoi njé ambient opetimi té quajtur Windows né Néntor 1985 si njé shtest (add-on) pér MS-DOS si pérgiigie pér rritjen e interesit né pamjen grafike e pérdoruesit (ang. GUD. Microsoft Windows ¢ zuri voné mbizotérimin né tregun ¢ kompjuteréve personal (personal computer, ‘ove PC), duke kaluar OS/2 dhe Mac OS gé u paragitén mé mbrapa. Né konferencén € vitit 2004 1 IDC-a (shq. Korporata Intemacionale & té Dhénave), 2v. presidenti i 1DC, Avneesh Saxena, tha gé Windows ka aférsisht 90% té klientéve té sistemeve operativ. Windows ht sistem operativ grafik g& bazohet né ményrén vizuale 1 bashkéveprimit me kompjuter duke pérdorur artikuj sig jané dritaret dhe ikonat, i krijuar dhe zhvilluar nga kompania € Microsoft-it. (Windows éshté sistem operativ, i cli e drejton dhe © kontrollon Kompjuterin duke i pérkthyer instruksionet taja né gjuhén 1 cilén e kupton ai, sikurse gé éshté edhe sistem operativ DOS, Linux apo UNIX). Programi Windows pér heré t par u paragit né vitin 1983 si sistem operativ grafik, mintpo né punén ¢ tij ishte i varur prej sistemit operativ DOS (Disk operating system) i cili daton nga viti 1981. Né vazhdim pasuan disa versione t@ sistemit operativ Windows por pa ndonjé dallim té dukshém. NE vitin 1990 u paragit versioni Windows 3.0 i cili béti njé dallim té dukshém nga versionet e méparshme si edhe nga sistemi operativ DOS. Dallimi ishte lejimi i pérpunimit t njehershém té mé tepér punéve (detyrave) duke kaluar prej njérés detyré né tjetér, e cila veti njihet me emrin Multitasking ‘Né vitin 1992 u paragit versioni Windows 3.1 i cili cilésohet me plotésimin me objekte dhe pérdorimin ¢ fonteve (shenjave) TrueType. Paralel me kété version u paragit edhe versioni Windows.3.11 | cili nga versioni i méparshiéim dallohej né elementet pér kycjen ¢ kompjuterit né rreté, si versioni i specializuar per udhthegje té mjetés kompjuterike u paragit versioni Windows for Workgroops. Me 24 gusht 1995 u bé promovimi i sistemit operativ grafik plotésisht i pavarur nga sistemi operativ DOS, me emrin Windows 95. Ky sistem operativ grafik kryhet né modin mbrojtur (protected mod) té procesorit, éshté program me bérthamin 32 bitésh (posedon edhe jesén 16 bitéshe ku do t& mund té ekzekutoheshin programet ¢ vjetra), ¢ ka me (é perparuar g, etj. Me paragitjen © Windows 95 né pérdorimin dhe hulumtimin e Kompjutertve filloi njé gjeneraté e re (epoke e re) Né pranveré t& viti 1998 u promovua sistemi operativ Windows 98 i cili ka disa pérmintsime dhe zbukurime nga véllai mé i madh i tij (Windows 95). Ne giysmén € dyté t& vitit 1999 u paragitén versionet Windows Me dhe Windows 2000. Sistemi operitiv Windows Me ishte vazhdim i sistemit operativ Windows 98 ndérsa Windows 2000 ishte si vazhdim i sistemit operativ Windows NT 4.0 Gistem operativ i dedikuar pér rrjeta kompjuterike). Sistemi operativ Windows 2000 éshté’ ne disa versione si Professional, Server, Advanced Server dhe DataCenter Server. Sistemi operativ Windows 2000 shté mé stabil, pérmban pérveg standardit FAT32 (standard pér regjistrimin © t& dhinave né disk, Windows'98 dhe Me pétdorin kété standard) edhe standardin NTFS i cili garanton njé siguti mé té madhe te té dhénave. Né vitin 2001 u paragit versioni i ri i sistemit operativ Windows i quajtur Windows XP. Né vitin 2007 u paragit edhe versioni i ri i sistemit operativ Windows i quajtur Windows Vista. 7Sistemi operativ Windows XP Windows XP éshté njé familje © sistemeve operative 32 dhe 64 bit, ¢ cila prodhohet nga Microsoft pér PC (Kompjuterét Personalé). Né grupin © kompjuteréve g& pérdorin Windows XP jan desktopét, laptopst dhe kompjuterét Media Center. Emri "XP" nénkupton fialén eXPerience — pétvojé. Ky version vértet paraget njé eksperiencé té re. Shirytézuesit Kompjutertve nga sistemi operativ kérkojné fugi, stabilitet dhe pétdorim té Iehté. Nése ¢ instaloni kété version té sistemit operativ, do té thoté se do té keni sistem operativ té shpejte, modem me miaft elemente pérparimtare qi do t8 ju sigurojné punt stabile Windows XP nuk éshté vetém njé pasardhés i sistemit operativ Windows 2000 Professional, por iu rekomandohet edhe shfrytézuesve té Windows 95, 98, Millenium dhe NT 40. Microsoft-i me kété ka plotésuar déshirén © kamotshme gé sistemet © ndryshme “operative té Windows-it ti shkrijé né njé produkt ~ Windows XP. Windows XP paragitet né dy forma: Windows XP Professional ~ dedikuar shiry apo firmaye té ndryshme, Windows XP Home Edition — dedikuar shfrytézuesve pér nevoja personale apo shtépiake. Esenca e kétyre dy produkteve &hté e njéjté, Windows XP Professional shi plotésuar me njé seri funksionesh dedikuar kryesisht shfrytézuesve t& avancuar. Gigja © paré gé bie né sy qysh né veté procesin € instalimit t& kétij sistemi t ri ‘operitiv &sht@ pamja e re vizuale e Windows XP (ky ndryshim dramatik nuk éshté vetém. kozmetik), pastaj siguria, stabiliteti si dhe fugia € XP jané mé t& médha se te sistemet € méhershme. Né XP mund té shfrytézojmé formatin e fugishém dhe siguring e sistemit t& {ajllave NTFS. nuesve ti fancuar si dhe kompanive Pérparésité e Windowsit Windows XP né vete pérmban disa pérpartsi me qillim qé té lehtésojé instalimin dhe azhurnimin Windows-it, Kétu mendohet pér Windows Upate, Files and Transfer Wizard, si dhe né shumi magjistaré pér detyra t& ndryshme, njobja e t giith’ driveré-ve para daljes s& etij sistemi operativ, si dhe pérmban metodé efikase pér de-instalimin € kétij sistemi operativ dhe thyerjen né sistemin tjetér. Windows Update — starton periodlikisht nése jeni t® kygur né intemet © gé ofron mundésiné ¢ té gjitha shtesave (plotésimeve) qé jané béré nga ana e Microsoft-it, ashtu q& versioni Windows-it té jeté sa mé azhur dhe sa’mé kompakté. Windows Update mund té startoni edhe manualisht sa heré gf ju déshironi Files and Transfer Wizard — Elementi i part né Windows XP éshté Files and ‘Transfer Wizard vecori qé shfrytézuesit e kompjuteréve e kané kérkuar 10 vjet me radhé, Files and Transfer Wizard ka mundési té bartjes sé datotekave té caktuara dhe pérshtatjes nga njé kompjuter ng tjetrin Wizardi (Magjistari) - Né Windows XP ekzistojné shumé magjistaré (Wizard) ¢ g& |ju shétisin népér proceset e komplikuara, Mé te déshiruarat jané Add Hardware Wizard dhe Network Setup Wizard, gé ofrojné kontigurimin efikas t rjetave kompjuterike. ‘Njohja e driver-éve — Windows XP pérmban driver-a pér shumé pajisje duke i kygur edhe skenerét, kamerat digjitale dhe printerét. Windows XP i njeh driver-&t gati té gjitha 18pajisjeve gé jané prodhuar para se té bihet promovimi i kétij sistemi operativ. Mé st miri éshté ge té instaloni driver-ét gé ju kané ardhur me pajisje. Pérdorimi i mé shumié shfrytézuesve — Windows XP pérmbun aff@sin’ qi njé ompjuter té mund té shfrytézojné shumeé shfrytézues, ku secili mund ta keté shifién e vet dhe pengon shikimin ¢ fajllave té njéri tjetrit vetém nése digka léshohet pér shikim géllimisht Grupimi i dritares aktive né Taskbar — Windows XP paraget nga njé kontroll pér secilin aplikacion € qé versionet © mé hershme nuk © kané pasur kété mundési. P.sh. nése i keni hapur dhjeté dritare, emrat e té gjitha dritareve kané figuruar né Taskbar dhe té gjitha keto kané zéné vend dhe pastaj ka qené e véshtiré leximi i tyre, sepse pér ti éné t gjitha éshté zvogéluar pamja e tyre. Ne Windows XP nése aplikacioni ka mé tepér dritare t€ hapura njékobésisht, né ‘Taskbar shihet veiém emri i dritares sé hapur ndérsa 1 tjerat paragite nése klikohet n& butonin tekéndésh tek emri i dritares sé hapur, me ¢'rast hapet menyja rénése dhe zgjidhet lritarja e déshinuar. Komprimimi i fajllave ose follderave - Windows XP éshté sistemi i paré operativ i cili né vete e ka té integruar formatin Zip i cili mundéson komprimimin dhe dekomprimin & lave apo follderave. Lidhja me kompjuterét tjeré né largési - Windows XP pérmban Remote Desktop n, teknologji t posagme e cila mundéson qé pérmes kompjuterit tuaj ta krijoni njé lidhje me kompjuterin tjetér né largési né te cilin gjithashtu éshte i instaluar Windows XP Professional, e qé kur e béni ndérlidhjen me kompjuterin né largési Eshté njésoj sikur t@ uleni para tj. Ndihma ~ Windows XP ofron ndihmé shumé mé t® madhe sesa té gjitha versionet & tjera, Kérkimi pér ndihmé ka qen@ i véshtiré derisa &shé gjetur tema e caktuar . Windows XP fron gasje me té miré pétmes Help and Support Center. Ky aplikacion jo vetém gé pérmban Help faillat, por punon edhe me bazn e Microsof Remote Desktop — &shié vegori pérmes 18 cilés mund W fitohet ndihmé nga njé profesionist pétmes kompjuterit. P.sh. .nése ju kérkoni ndihmé dhe e dérgoni thirrjen me postén elektronike ose pérmes Windows Messenxherit, ai gé ju ndihmon pranon porosiné dhe pérgiigiet. Con Remote Assistance ¢ bén lidhjen e dy kompjuteréve duke shfrytézuar shiftat pér identifikim dhe personi profesional tash mund ta shohé ekranin tuaj dhe t@ komunikojé me t e.g mund té ju evitojé prishjen ‘Windows XP ka né vete sajtin pér eliminimin e prishjeve, sajtin e dedikuar pér driver, née kygjes né rjeté et Instalimi dhe konfigurimi i Windows XP Ekzistojné disa parakushte harduerike te cilat duhet tt plotésojé Kompjuteri né té cilin déshirojmé t instaloimé Windows XP e ato jané: Procesori duhet té jeté sé paku 233 MHz, e rekomandohet minimumi prej 300 MHz Memoria minimale duhet té jeté 64 MB derisa rekomandohet 128 MB Disku i forté duhet ti keté sé paku 1.5 GB hapisiné t& zbrazét Kartela grafike duhet t& jeté Super VGA (800x600) ose me e larté Sa i pérket instalimit ai mund té béhet versionin mé t& thjesht® kur e instalojmé Windows-in né njé disk té zbrazét ose mund t& instalojmé Windows-in né njé kompjuter i cili veg ka té instaluar ndonjé sistem operativ (versioni upgrade). Instalimi i Windows XP mbi ndonjé sistem tjetér operativ mund t@ quhet edhe aktualizim apo zévendésim i sistemit operativ. Sistemet operative qi mbéshtesin k Ktualizim ja 19Windows 98 Windows Millenium Windows NT 4.0 Windows 2000 Professional Pra nése kemi njé kompjuter i cili ka t® instaluar ndonjérin nga kéto sisteme operative dhe nése ai i prmbush kushtet ¢ instalimit té Windows XP mund ta kalojmé até né sistemin ‘operativ Windows XP duke i ruajtur programet e instaluara si dhe t& dhénat qé gjenden aty ntrol Panel né Windows Kontrol paneli éshté pjese ¢ Mictosoft Windows graphical user interface i cili € lejon pérdoruesin hikoj dhe manipuloje parametrat themelore té sistemit. Kontrol paneli ka ‘gené pjesé € pandaré ¢ sistemit operativ Windows ge prej léshimit t& paré (Windows 2.0) Qe prej fillimi me Windows 95, Kontrol paneli &shte pérfshiri si nje dosje speciale, folderi nuk ekzistonte fizikisht por ai vetém pérmbante shkurtesat té ndryshme si add or remove programs dhe internet options Né versionin ¢ fundit té windousit kontrol paneli ka 2 pamje, pamjen klasike dhe pamjen kategorike, dhe kjo éshté © mundur pér té kaluar pérmes njé opsion gé shfaget né anén © majté 18 dritares, Né dritaren ¢ Control Panelit gjenden shumé ikona t& cilat shérbejné pér administrimin ¢ sistemit. Mé t& réndésishmet pre} tyre jané: Administrative Tools; Programs and Features; Backup and Restore; Date and Time: Internet Option: User Account Net framework; 20Windows Update; defragmenter; jeanup; ‘Task menager; System resto Warten Won ren Broucpame Aimee Bune rece Wrencri ~ Bemsronictinge Gta Prgmniinee merece 4 tant 1 seas ape Osc see hatte eden manning Bere Bicascesene eect Preeaen Net framework Net framework &shte njé softuer qé shkon kryesisht pér_mikrosoft Windows. Ai pérfshin njé biblioteké té madhe dhe mbéshtet disa gjuhé programuese. Biblioteka .Net éshté né dispozicion pér te gjithe giuhiét programuese q@ mbéshtesin .n Programet ¢ shkruara per té ekzekutohen ne nje mjedis softueri i njobur si Common Language Runtime (CLR). Njé makiné virtuale qé siguron shérbime t réndésishme si siguria, menaxhimi i memories .Bibliotekat dhe CLR sé bashku pérbéjné net framework. Baza e .net framework-ut siguron té dhénat € hyrjes, kriptografin, zhvillii i ueb-it ,algoritmet numerike, rrjetin e komunikimit. Programerét prodhojné softuer’ duke kombinusr kodin e tyre burimor me .net framework dhe bibliotekave tjeta. net framework ka pér qéllim t pérdoret nga aplikicionet mé 8 reja t krijuara por platformén € windousit. Mikrosofti giithashtu prodhon nje mjedis t integruar t@ zhvillimit t& njohur kryesisht pér softuer t& quajtur vizual studio net. Die cleanup Disk cleanup €shté njé vegél pér mirémbajtjen e kompjuterit e shérbimeve te pérfshiré né mikrosoft windous e dizajnuar pér ta liruar hupésirén né diskut. Bén analizimin e hard diskut nga fotografit gé nuk jané mé né pérdorim, heq dosjet € panevojshme et}. 2Ka njé numér té madh té kategorive té ndryshme gé qé Disk cleanup kryen analizat fillestare nif. disk si 4 Najeshja e dosjve té yjetra Fajllat e pékohshém té intemnetit Fajllat e pérkohshém né windous Shporta e mbeturinave Program fajllat e shkarkuara Fajllat jo aktiv Largimi i aplikacionéve t@ papérdorura Megjithaté lista e misiptrme nuk éshté e plot. Nése pas ngjeshjes sé fajllave njé pérdorues déshiron té hyj né njé fajll té ngjeshur koha e qasjes mund té rritet dhe ndryshon nga sistemi nié sistem. Pérveg kategorité qé shfagen né Disk cleanup mote options ofron mundesi shtes® pér ta liruar hapésirén e hard diskut Local Die Fie system: NTFS [HE Used space. 87546 825.728 byes Ti Feospace: 114.810.084.416 yes Copacty. 202 756,870,144 bytes compress this drve te save dik space IWIAlow fee on this dive to have corertsndexed hi addtion to hie properies| 2Task menager Task menaxher éshté njé menaxher detyre, gé jep informacione té detajuara né lidhje me Kompjuterin dhe drejtimin e uplikaconéve, proceset, pérdorimin e procesorit, aktivitetin jetit dhe statistikat, dhe shérbimet € sistemit. Task menaxheri mund té pérdoret gjithashtu pér té pércaktuar proceset me prioritet mé t@ madh, ndétprerjen e proceseve me force dhe q& Jjané mbyllur. ‘Task menaxheri u prezantua né Windous Nt 4.0. Versionet e méparshme t& Windous Nt pérfshiré edhe zhatimin e task listés e cila ishte kkarakteristike shumé pak. ‘Task lista ishte né gigndje ti rreshtoj proceset dhe ti bj vrasjen e tyre, ose krijimin e procesit, té ri, Né windous xp vetém menyja Shut down lejon hyrjen né stand by Versionet e méhershme té windousit si Microsoft Windows 3.x, Windows 95, Windows 98, Kishin njé program tnjohur si deture per t¢ shfagur programet ge aktualisht ekzekutohen, AS Tastiers 5, : AS Tastera sha cesvetstexe Symantec Service Fram. Drute.exe “22 DAEMON Toole ite umexe Desktop vandow Monager opto exe cmd.exe DMan.exe “32 idomithene.. Menitr.exe lafipersexe lofssrvcexe System Restore System restore &shte njé komponent i Windous xp, Windows vista, Windows 7, por jo edhe sistemit operativ windous 2000 Familja e sistemit operativ Windows server nuk nuk e ka t@ pérfshiré system restore System restore i ndéruar né windous xp mund mund té instalohet né njé makin’ Windows server 2003, megjithaté kjo nuk éhté e mbéshtetur nga mikrosoft 23Ne Windous vista dhe versionet ¢ méhershme system restore ¢ ka pérmirésuar dukshem, pamjen dhe éshté i bazuar né teknologiine Shadow copy. NE versionet e méparshme ishte e bazuar né nje fajll ft@r Shadow copy ka njé avantazh se nivelet e bllogeve ndryshojn€ né fajllat © vendosura né ndonjé direktorium —né volumin mund te montohet dhe mbéshtetet pavurésisht vend ndodhjen. Restore system files and settings BI een ctvoereerennrneenere - System Restore does not affect any of your documents, petures, or Programs ana vers might be Defragmeneting hard disk Fragmentimi i diskut e béné hard diskun t béjé puné mé t shpejta qé e kané ngadalésuar Kompjuterin. Gjithashtu edhe usb mund ti béhet fragmentim, Disk defragmenter i rregullon té dhénat qé hard disku t punojé né m&nyré mé efektive.Néve disku éshté n€ pérdorim nga nj program tjetér té veganté ose nése eshté € formatuar disku duke pérdorur njé fajll sistemornt,fat ose fat32 ajo nuk mund té defragmentohet, 24“Tis eotn wl ceck he vero, = cemmertaen Qe Boca C Betta i Backup and Restore Edhe kjo dritare Eshté njé dritare e réndésishme e cila na ndihmon shumé gjati jetés sé pérditshme. Me Backup béjmi njé kopje t njé particioni ose té krejté diskut pér ti ruajtur ato {ge té mos na humbin té dhénat, p.sh. gjaté formatizimit té diskut. Me Restore ¢ kthejmé sistemin deri né kohén kur ai ka punuar sig duhet, p.sh. beim instalimin e njé programi, dhe né gofté se nuk shkon dicka sig duhet né kompjuter, nése del ndonjé problem, atéheré zgjidhja e duhur <é System Restore me ané té sé cilés kompjuteri do té kalojé né gjendjen e méparshme para se té instalohet programi qé na paragiti problem dhe késhtu do té funksionojé pa problem, 25oe 1 Cmeeesptemperdoe dos ap hasten Windows update Eshté njé shérbim i ofruar nga Microsoft gé ofron pérditésim pér sistemin operativ Microsoft Windows, dhe komponentét e tij é jan instaluar, duke pérfshiré kétu edhe internet Explorer. Pérditésimet (update) zakonisht metren pérmes intemetit edhe pse nuk ka dispozité pér pérditésime té jeté e instaluar pa lidhje interneti. Pérditésimet kritike eliminojné dobésité t& njohura si malware dhe zbulim sigurie, pérditésimetijera korrigjojné gabimet dhe pért& ritur funksionalitetin. Konfigurimi i pérditésimeve (update) mund te béhet rutinor cdo dy javé, por mund t béhet edhe sa her qé njé uptade i ri shté i nevojshém . Windows update mund té konfigurohet gé t@ instaloni pérditésimet mé kritike automatikisht pérderisa kompjuteri éshtd i lidhur né rrjet. 26omrene 7Llojet dhe aplikimi i sistemeve operative Ekzistojné sistemet operative t@ hapura dhe t& mbyllura. Sistemet operative té hapura jan sisteme té kodit programor t& hapur, t& cilat secili shfrytézues mund (7 pérpunojé dhe porshtaté. Shembuj té kétyre sistemeve operative t& hupura jané BSD (NetBSD, OpenBSD, FreeBSD), FreeDOS, Linux, por edhe pjesérisht: Mandiva (Mandrake), SuSe, Ubuntu, PC Linux, Red Hat etj. Sisteme operative té mbyllura jané t& githa sistemet w bazuara ne ligishmérité komerciale dhe pérfitime financiare. Shembuj té sistemeve operative t mbyllura jant: Microsoft DOS, Microsoft Windows NT, Xenix, Windows CE, Windows XP, Windows Vista, Windows Server, Windows 7, Windows mobile, UNIX, Sun (Solaris), vetsionet © IBM-it (AIX, PC-DOS, 08/2, OS-390, VMS), té Digital Research (DR-DOS, CP/M) tj. “a 1. Pamjet e eke a sistemeve operative té ndryshme Aplikimi i sistemeve operative sot e pércjellé zhvillimin dhe pérdorimin & Kompjuteréve, prandaj sistemet operative i hasim edhe né kompjuterét: ¢ zakonshém, t& bartshém, né automobila, né mjete transportuese, né bartés PDA, né telefona mobile, né transmetuesé ef 28Ubuntu 29Linux Windows Vista Apple: OS X Leopard 30al Steve Ballmer, C.E.0. né Microsoft Corporation, gjaté demonstrimit t@ Windows Vista ‘operating system. BIOS: Kompjuteri paraget nje bashkési té pajisjeve elektronike té ndérlidhura né ményré logjike te cilat me mbéshtetje programore gjegjésisht me komanda té shkruara i mban né mend (i kujton) né kohé té pacaktuar té dhénat, i pérpunon ato dhe i kryen detyrat e caktuara me to, Renditja € veprimeve dhe e detyrave qé kryhen me ané tt kompjuterit nuk ka nevojé (ge té éshté e njohur pér shfrytézuesin. Kompjuterst e sotém nuk e kryejné vetém njé veprim, por disa veprime nit njgj kohé. Kryerja e disa veprimeve né kohé té njéjté quhet multiveprim, puné shumévepruese ose ‘multitasking. Shembull i punés sé tillé éshté shkruarja © tekstit, deri sa né t€ njéjtén koh dégjohet muzika. agjaté startimit 1 kompjuterit mé sé pari lexohet sistemi operativ i kompjuterit. Ky éshté programi i paré i cili lexohet, por para tij aktivizohen rutinat nga BIOS-i, BIOS-i (Basic Input Ouiput System) paraget sistemin themelor hyrés-dalés, ge né tW vértett eshte njé bashkési e rutinave dhe komandave té cilat jané té regjistruara né gipin ROM. Figure 3 ill BIOS (Read Only Memory). Informacionet ¢ nevojshme pér uktivizim 1 sistemit mbesin 18 regjistruara edhe pas ndérprerjes si punés sé kompjuterit (shkygjes sé kompjuterit). Ideja kryesore dhe funksioni i BIOS-it ka gent gé té lexohet tastiera, miu dhe njésia e disqeve, nga cilat jané aktivizuar sistemet e para operative. 31Figura 4, Ndérfagja pér rregullimin e BIOS-it 32Procesi i ruajtjes sé 1@ dhénave né Sistemet operative té ndryshme ¢ informacionit Procesori éshté paige ¢ cila bén perpunimin e té dhénave dhe percjelljen ¢ informacioneve, por pothuaj se nuk ka aspak hapésiré pér ruajtje t& informacionit, Kompjuteri por t@ funksionuar né ményré normale duhet qe t& ket hapisiré pér vendosjen dhe ruajtje te progtameve, instruksioneve te cilat drejtojné punen e procesorit dhe té dhénave. Pra, gjithsesi éshté e nevojshme edhe njé pajisje shtesé elektronike qé shérben per deponim té v8 dhénave Shénim, Né lémin e kompjuteréve, termi e dhéné (shénim) paraget Uojin € informacionit te cilin duhet pérpunuar. Té dhénat mund te jené ne forme t numrave apo té informacioneve té cilat futen né kompjuter. Né gofté se pérdoret ndonjé program per pérpunim té tekstit, té dhénat nénkuptojné dokumentin, letrén, shkresen, poemén, novelen, udhézimin, doracakun dhe ckado tjetér t@ késaj forme, qé éhté kryer ose éshté shtypur me tastieré duke wedituar Hapésira né 1 clin vendosen t& dhinat, zakonisht quhet memoria (kujtesa) dhe ndahet né memorie partsore (primate) dhe memorie dytésore (sekondare). Memoria parésore (primare) éshté e ndértuar né bazé té gjysémpércueséve - cipe te kujtesés. Edhe pse kapaciteti i tyre éshté i kufizuar, informacionet té cilat i permbajné mund té shfrytezohen né njé pjesé te milionté t& sekondés. Perveg késaj kané dimensione t& vogéla dhe pér kété shkak jané ideale per konstruktim né kompjuter. Sistemet dytésore (sekondare) te memories perbehen nga disqet magnetike t jashtme té cilat mund te pranojné sasi shumé te medha té informacionesh. Sot dominojné sisteme magnetike per muajtje té dhenave né kompjuter por gjithnje € me shumé jané duke u zhvilluar sistemet optike, ku informacionet vendosen dhe lexohen nga disku me ané te laseréve dhe kupacitetet po shtohen edhe dis mijé here. Perveg késaj, sistemet analoge te gieneruara me zé dhe fotografi poashtu mund te shndrrohen ne shenime digjitale dhe si te tilla mund te vendosen dhe te lexohen nga kujtesa ne menysé optike. Pérparésité qendrojné jo vetém ne kapacitet mé t# madh, por edhe né até qé procesi optik pér nga natyra éshté shumé mé pak i nénshtruar gabimeve eventuale. Hapésira e memories punuese elektronike -RAM NE bavé te njohurive te cilat w fituan deri tashti, fitohet pershtypja se kur © aktivizojmé ndonjé program, procesori merr instruksionet nga disku pémjeheré dhe i cekzekuton ato, duke u kthyer ne disk ¢do heré pas kryerjes sé veprimit té caktuar. Né gofté se do te punonte késhtu, kompjuteri do te ishte tepéri ngadalshém, mund té konstatojmé pothuaj 33se i papérdorshém Mbéshtetur ne pajisjet e veta, shumica e procesoréve te kompjuteréve personalé mund tf ekzekutojné edhe disa qindra million instruksione né sekondé, Por per shkak te pajisieve mekanike nga te cilat &shté i ndertuar, ngasési i diskut nuk mund qé té dergo progtamit as péraftrsisht me kété shpejttsi . Leximi i informacioneve nga disku nénkupton rrotullimin diskut né ményré gé te lexohet seksioni i caktuar i tij me njérén nga kokat lexuese/shkruese dhe pastaj lévizjen © kokés mé afér ose mé larg nga qendra e derisa te poricionohet drejtépérsédrejti mbi vendin € hard disgeve ky proces zakonisht zgjaté disa mikrosekonda (disa tt miliontat pjesé te sekondes). instruksionet ¢ 18 cilin jan t vendosura 18 dhénat. Te ngusésit Megenése procesori mund te ekzekutojé disa instruksione pét sekondé, kurse ngasesi i hard diskut mund te dergojé, pérafersisht disa qindra mijé instruksione per sekondé, © kemi, rastin kur njera paisje (procesori) punon 10 deri né 100 heré me shpejté se pajisia tetér (ngasesi i hard diskut). Kjo mospershtatje ¢ shpejtésive ¢ bén te pamundur funksionimin ¢ Kompjuterit, sepse shpejtesia e procesorit do te ishte krejtésisht e pashfiytézuar derisa do te priste qé ngasesi i hard diskut (i dergojé instruksionin e ardhshém. Pér funksionim 18 efektshém té kompjuterit &sht@ paragitur i nevojshém njé mjedis i informacioneve qt ka mundési t& mbajtjes se hapit me procesorin. Kjo pjesé shtesé © memories éshté quajtur memorie punuese ose RAM (Random Access Memory - nga anglishtja - kujtesé te ciles i qasemi drejterdrejté). Ne literaturén Kompjuterike RAM-i shpesh shkurtimisht quhet memorie ¢ kompjuterit. RAM i fizikisht perbehet nga shumé qarge te integruara t& ndryshme, Secili nga keto araget perafersisht nga njé cip te procesorit te cilét zakonisht jané te vendosur ne pllakat & fijeve te gelqta. Praktikisht, RAM-i trajtohet si nje trési kompakte ¢ hapésirave per vendosje te té dhénave. Pér pérfytyrim mé te mit, RAM-i mund te krahasohet me bashkésin€ ¢ kutive postale pérbrenda ndertesés se Postés. Secila kuti postale né kété rast do te permbante nga njé karakter (shkronjé, numér, shenjé e pikésimitetj.) dhe i gjithé koleksioni i kutive numérohet nié menyré sekuenciale, Né literaturén kompjuterike kutité postale quhen bajtt (bytes) kurse numrat e tyre rendoré quhen adresa té memories (memory addresses). Gia! RAMemenarte 1 paral 34Sikurse edhe gipi i procesorit CPU, cipet e memories vendosin dhe transmetojné informacionin ne menyré elektronike, Dérgimi i instruksioneve nga memoria né CPU né te verteté paraqet transmetim (bartje) «& impulsive elektronike, Né kete rast nuk ka pritje pér rrotullim te diskut ose per zhvendoxsje té kokis lexuuese/shkruese ne pozicion te duhur Aktivizi imi i programeve kompjuterike Megenése procesori mund te barté informacione brenda dhe jashté vetvetes shumé shpejt ai e shfrytézon memorien si hupésiré punuése elektronike-vend ne te citin ben vendosjen e ¢farédo te dhéne punuese ne kéte moment ose planifikon te punojé me te se shpejti, Kur kompjuteri p.sh.urdhérohet gé té pérdoré ndonje pjesé te programit te caktuat, ai se pari kerkon programin ne hard disk dhe até © kopjon ne memorie, Ky proces quhet aktivizim i programit dhe paraget plotésim te memories me program (loading a program). Kjo shkakton gé né startim te programit procesi i leximit te instruksioneve nga hard disku t jet me i ngadalshém. Pas plotésimit te memories me program aktivizimit té programit, procesori mundet gé shumé shpejté te lexojé instruksionet e caktuara nga memoria RAM sa heré qe ka pur kati nevojé. Fig. 48 Procesi i aktivizinit é programit kompjuterik, prograni nga tastiera ose miu Kérkohet né hard disk, ¢ pastaj nga hard disku kopjohes ne memorie Vendosja plotésimi e programit né’ memorie RAM nuk paraget bartje té programit nga hard disku ne memorie, por krijohet nje kopje ekuivalente € progtamit nga hard disku né RAM. Programi original mbetet né disk i gatshiém qé t& aktivizohet sa heré qé kemi nevojé, Programi i paté té cilin e aktivizojmé (plotésojmé) né RAM nga hard disku gjat léshimit te Kompjuterit hte sistemi operativ. Pra puna e paré 1 cilén e bén procesori me ygje te Kompjuterit éshté kerkimi dhe plottsimi i memories me program té sistemit operativ. Ky program mbetet aktiv -plotéson njé pjesé te hapésirés se RAM-it, gjaté gjithé kohézgjaties sé punés sé kompjuterit, Gjaté aktivizimit te programeve aplikative, ato gjithmoné ndajné-hapésiren punuese te kompjuterit me systemin operativ dhe pér te funksionuar kan’ nevojé ge vazhdimisht té kant aktiv sistemin operativ. 35Procesi i ruajtjes sé té dhénave né kompjuter Procesori nuk vendos vetem programet ne memorie, por edhe te dhena té tjera, NE figurén e meposhtme mund te verehet se secili Karakter cili futet ni Kompjuter, duke pérlshiré ‘ketu edhe hapésiren ¢ zbrazet, ¢ 2& njé kuti postale te hapésires deponuese. ‘Me rastin ¢ shkygjes sé kompjuterit nga tensioni elektrik, paraget njé problem sepse & téré pémmbgjtja © memories fShihet pergjithmoné zbrazet. Kjo do te thoté se négofte se rastésisht shkaqet kompjuteri ose nderprehet furnizimi i tij me tension elektrik gjaté puns, © tr permbajtja e dokumentit te formuar gjaté kesaj késaj kohe do te humbet. Kjo po ashtu nenkupton se nuk mund té mbeshtetemi ne memorie té kompjuterit dhe ti kthehemi punés per té vazhduar dokumentin ne ndonjé dité tjetér. Té fshihen nga memoria po ashtu edhe sa here te dalim nga programi i caktuar, sepse né kéto raste i lehet hapésira © memories procesorit pir (8 aktivizuar ndonjé program tjeter, ose pér t& kryer ndonje detyré tjeter té parashtruar nga shfrytézuesi i Kompjuterit. Kjo éshté analoge me rastin kur p.sh. punohet né njé zyré te pakompjuterizuar, me ¢'rast duhet pastruar tavolinen € punes nga puna e kaluar (p.sh. behiet kalkulimi i gmimeve sipas njé fature hytése) per t pasur hapésir né tavolinen © punés, per fillim te punés sé re (p. sh. duhet Hogaritur t@ ardhurat © puné toréve). Pér k&t@ arsye éshté paragitur nevoja pér ruajtjen e té dhénave té cilat do te neviten mé von si dhe pir vendosjen ¢ tyre ne hapésire te caktuar né té ciléndo t€ ruhenper njé kobé té giaté. Kjo realizohet me kopijimin e t# dhénave momentale nga memoria né hapésiré mé té sigurt té quajtur disk. Procesi i ruajtjes sé 18 dhénave nga memoria punuese né disk duhet ge t@ aplikohets a herd q’: ¢ Eshte kryer puna me dokumentin ¢ caktuar dhe déshirohet qé té fillohet puna ne projekt tjetér, dhe © déshirohet gé té mbyllet puna né programin aplikativ, siguri, pothuaj se 1 gjitht programet automatikisht parashtrojné pyetjen né déshirohet g& t behet ruajtja e pérmbaitjes st dukumentit, sa heré qé japim komandén pér ndétprerje t@ programit, apo pér mbyllje té dokumentit aktiv. Komanda pér ruajtje té te dhénave preferohet gé te jepet ¢'do heré kur punohet njé projekt mé i réndésishém dhe déshirohet q& té ruhet pjesa e caktuar e tij e punuar deri ne ati kobé né kété ményré t@ dhinat ruhen nga réniet © mundéshmé té tensionit elektrik, shkygja e rastésishme € kompjuterit, apo ndonjé gubim tjet@r i shkaktuar gjat pérdorimit té kompjuterit 36Fig. Té dhénat nga memoria pérpunohen né CPU dhe gjaté punés prapé kthehen né memorie, prej sé cilés né fund barten né hard disk, Procesi i ruajtjes hénave, pra nuk i largon te dhénat nga memoria, por vetém bin krijimin e kopjes sé tyre né disk. Né ket ményré edhe pas ruajtjes mund té vazhdohet me modifikimin © té dhénave origjinale dhe pas kohés sé caktuar, Té dhénat ¢ ketilla te modifikuara té ruhen né disk mbi ato té méparshme. Shpeshtésia ¢ dhénies sé komandés pér uajtie varet nga disa faktoré, sig jané: réndésia e dokumentit apo projektit te cilin e punojmé, stabiliteti i metit elektrik et Shénim: Ndonjéheré do té punohet me té dhéna pér té cilat nuk do té keté nevojé gé té ruhen, sepse nuk do te pérdorén mé, p.sh. shkresat e shkurira te cilat pasi gé i shiypim né letér nuk na duhen mé ose kur € shfrytézojme ndonjé program pér logaritje per t@ bere kalkulime 1 caktuara te cilat mk kemi nevojé gé ti ruajmé. Né kéto raste, mund té pnojmé né program pa i ruajtur fare té dhénat gjaté punés.. Shumé programe ofrojné edhe mundésiné & vendosjes (kopjimit) sé té dhénave né memorie pa e mbyllur programin né rast se déshirohet gé té ndérprehet puna dhe té fillohet puné e re dhe ato té dhéna té pérpunuara gjeré atéheré shfrytézohen né programin € njejté ose edhe né program tjetér gé punon né sistem operativ t& njejté Né qofté se té dhénat e caktuara jane vendosur njé heré né disk, ato mund te kthehen (kopjohen) né memorie sa heré q¢ déshirohet pér t'w shfrytézuar prapé. Kjo dukuri ‘quhet rikthim i @ dhénave (retrieving data). Nga momenti kur béhet rikthimi i t@ dhénave né memorie, slo paragiten né ekrun dhe mund té modifikohen sipas déshirés. N& princip 18 gjit te dhinat t cilat paragiten né ckran giaté shfrytézimit té ndonjé sistemi operativ apo programi aplikativ, momentalisht gjenden né memorie, edhe pse nuk do té thoté se té gjitha te dhénat e vendosura né memorie paragiten né ekran né (8 njéjtén kohé (mund té keté t€ dhiéna nié memorie té cilat nuk shihen fare né ekran), Hierarkia e shfrytézimit t@ informacioneve né kompjuter Deti mé tashti éshté bere fialé pér tre Hoje t& ndryshme té informacioneve té cilat vendosen né memorie: sistemi operativ, programet aplikative dhe te dhénat, Si pérfundim und té pérmendet se: Me startim té kompjuterit, procesori (CPU) automatikisht kopjon programin ¢ sistemit operativ nga disku nt memorie, Me rastin e aktivizimit té programit aplikativ te déshiruar, procesori (CPU) kopjon até program nga disku né memorie (prané sistemit operativ). Me rastin e futies sé t& dhinave t& reja gialé punés n& ndonjé program aplikativ, apo me in e rikthimit w 1 dhénave, té 37dhisnat vendosen po ashtu né memorie, prané programit aplikativ dhe sistemit operativ. Te dhénat mbesin né memorie deri sa té jepet komanda per mbyllje te fajllit (shigje t& tij nga memoria) ose deri sa te mbyllet programi aplikativ. Sa here qé dalim nga programi aplikativ 8 t8 dyja, program aplikutiv dhe t dhénat e tijé fshihen nga memoria. Sistemi operativ mbetet ne té njjtin vend deri sa te shkyqet kompjuteri Pér krahasim, mund té pérfytyrojmé kéto tre tipe te ndryshme te iformacioneve si njé térési e shtresave t& ndryshme (p. sh. t@ mbushura me ujé), t& cilat varen njéra nga (jetra. Sistemi operativ do te jet@ shtresa e fundme, e pércjellur nga programi aplikativ dhe ky i perejellur nga te dhenat né goftt se zbrazet cilado nga shtresat, shtresat e mé sipérme po ashtu. zbrazen. p. sh. né gofté se zbrazet sistemi operativ duke ¢ ndalur ose ristartuar sistemin- memoria zbrazet plotésisht, Né qofté se zbrazet programi aplikativ nga memoria, edhe programi e edhe t# dhiénat me te cilat &shté punuar perbrenda atij programi fshihen nga memoria. N8 gofté se zbrazet vetem shiresa e sipérme-t8 dhénat me té cilat punohet programi aplikativ dhe sistemi operativ mbesin té aktivizuara dhe té gatshme pér pérdotim. Ndarja e memos ve té ies né baz ti natyrés sé qusjes s ndryshme sacionit (¢ sistemet ope Memoria ( kujtesa ) zakonisht ndahet né bazé t natyrts st qasjes (shfrytezimit se informacionit né: © Memorien me qasje t drejtpérdrejt@(RAM), e cil éshté mjafié fleksibile, sepse informacionet né te mund té ndétrohen dhe prapé te futen. Mirépo dobési e Késaj kujtese éshté se informacionet me shkygjen eventuale te tensionit clektrik humben pérgjithmont. © Memorien e pa ndryshueshme (ROM), ¢ cila &hté paraprakisht e programuar dhe pétmban iformacionet té cilat vettm mund té lexohen. Por jo edhe tf ndryshohen, Kjo éhté ideale pér qéllime t caktuara, mu pér shkak faktit se shénimet nuk mund té fshihen, Informacionet ge i pérmbané kjo kujtesé, pra jiané pjesé pérbérse e kompjuterit © Memorien e programueshme t& pérhershme (PROM), € cila éshté njé Hoj 1 kujtese e cila pér ndryshim nga ajo ROM, mundet edhe té programohet © Memorien EPROM, e cila éshté edhe e programueshme edhe e fshieshme. Ne Keté Kujtest shfrytézuesimundet_né ményré 1 caktuar té ndérrojet informacionet né qip sipas déshires sé tie. ‘Matja e memories dhe e diskut 38Sig éshtt pétmendur mé part, njésia Bajt (byte) nénkupton madhésiné e hapesirés ¢ cila nevojitet ge té paraget njé karakter (shkronjé, numér, hapésiré té liré, shenjé te pikésimit, eh.) Fjala bajt pérdoret duke mos marré parasysh se a flitet pa nié ndonjé mjedis tjetér pér deponim. Megense eshte kompletuar njé dokument, program pér ogaritje, program me baza té t& dhénave ej. nevojiten shumé bajté, né informatike pérdoren dlisa shuméfisha pér matje t informacionit, sig jan apasiré né memorie, apo * Kilobajti shkustimisht KB ose vetém K i cili pérmban 1024 bajt. Eshté marré num 1024, sepse né informatike kemi t béjmé me shuméfishe t@ numrit 2, megense edhe baza matematikore ¢ informatikts mbéshtet né numra binary 18 formuar ngu dy shifra Odhe 1. co Numri 1024 éshté fiar nga numri i fugizuar né né fuginé e 10 (2!") dhe éshte shumeéfish i numvit 2 mé i perafert me numrin 1000, numér gé zakonishté quiet kilo né jetén e pérditshme. Pér kété arsye njésia bilobajté né informatike shénohet me shkronjen ¢ madhe K, ¢ jo siné madhésité ficike te tera ku shumifishi kilo shénohet shkronjé t@ vogel k. ‘* Megabajti (shkustMB ose vetém M ) gé paraget 2” bajté ose 1024 KB. Né jetén e pérditshme zakonishté merret se 1 MB pérmban péraférsishté | milion bajté. * Gigabajti (shkurt GB ose vetgm G) qé paraget 2bajté ose 1024 MB. Né jetén e pérditshme zakonisht merret se IGB pérmban pérafersishtt 1 miliard bajt © Terabajti (shkurt TB ose vetém T) g& paraget 2“" bajté ose 1024 GB. Né jetén & pétditshme zakonisht merret se ITB pérmban péraitrsishté 1 bilion bajté. Kompjuterét e sotém personalé pérmbajné hapésiré standarde té RAM-it pre) 32 MB, 64 MB, ose edhe 128 MB . Hard disget standarde kané mundési qé té vendosin rreth 2 GB ‘ove edhe mé shumé. Sa pér pérfétyrim, mund t& vérejmé se njé fage standarde ¢ shtypur © formatit Ad pérmban 50 rreshta me nga 40 karaktere ( shkronja, numra, etj ), pra 50*40 =2000 B ose péraférsishté 2 KB informacion, Né anén tjetér IMB pérmban péraférsishté 500 fage t& ketilla 1 shtypura (500*2000=1000000B = MB). Hapésira ¢ memories dhe ¢ diskut né kompjuter bén edhe pécaktimin pér ojet ¢ punéve té cilat mund ti keye) ai Kompjuter. Sasia e memories né kompjuter kushtézon cilét programe mund té pérdoren. Késhtu shumé programe té cilét kané pérmbajtje grafike kirkojné sé paku 32 MB memorie, Madhésia e hapésirés s& hard diskut &shté poashtu e réndésishme pér shkak se ¢ pércakton se sa programe dhe sa shénime tt ndryshme mund t& vendosen né até hard disk né t€ njejtén kohé. Zakonishté, nevojitet mjafté hapésiré © lire g& pa pengesa té vendosen 1 gjitha programet dhe t& dhénat me té cilat punojmé megullishté, informucionin se sa ka ha W liré né memorie apo ni pasi ge té behet fale per sistemin operativ té kompjuterit. lisk mund t kuptohet 39Shénim : Memoria ¢ kompjuterit (Ram ~i ) mundet q¢ vazhdimishté té shtohet me instalimin e gipave té memories shtesé ) temi i fajllave ‘Te gjitha té dhénat e ruajtura né pajisjet pér ruajte te te dhénave né kompjuter jané te vendosura népér fajlla'. Fajlli paraget njé pétmbledhje t& eméruar té informacioneve tt muajtur né disk apo mjedis tjetér afatgjateé. Ekzistojné dy Iloje kryesore té fajllave: fajllat programoré, té cilét pérmbajné instruksione pér kompjuter dhe fajllat me té dhéna té ciltt pérmbajné té gjitha té dhénat té cilat futen me ané té programit aplikativ té caktuar. (Fajllat me té dhéna mjaft shpesh quhen dokumente). Pérveg fajllave qé krijohen gjaté programimit té kompjuterit, @ gjithé fajllat e ter’ g& Arijohen giaté punés me kompjuter do t& jené fajla me t dhéna (data file). Cdo heré gia utes s8 wW dhénave né programin aplikativ tw caktuar, cofshin numrave, figurave ose gfarédo forme tj hina, giat® ruajtjes sé part té tyre krijohet {ajlli i caktuar. Meqenése 18 giith fujllat, sipas pérkufizimit duhet t& ken emrin pé rastin e dhénies sé komandés pér ruajtje do t& paragitet kérkesa nga programi pér ti: dhiéni cemrin fajllit i cili &sht® aktiv. to nd forms wW: tekstit, és, me ‘Te dhénat ge regjistrohen né kompjuter mund té kané karakteristika t@ ndryshme. Sig u pérmend mé lanté fajlli né te vérteté paraget njé rend t& 18 dhénaye binare té cilat formojnis njé trsi logjike dhe jané t vendosura né disk. Kéto té dhéna mund té jan: 781i, fotografia, teksti, té dhéna ekzekutuese gjegjésish reshta té programit etj. Madhésia ¢ fajllit tregohet me bajté. Pérveg fajllave qé krijohen gjaté programimit té kompjuterit, & gjithé fajllat tier 48 krijohen giaté punés me kompjuter do t& jené fajla me t dhiéna (data file). Cdo heré gjaté futjes sé té dhénave né programin aplikativ té caktuar, gofshin ato né formé te: tekstit, numrave, figurave ose gfarédo forme tjetét © té dhénave, gjaté ruajtjes sé paré té tyre krijohet fajlli i caktuar. Megengse t& giithé fajllat, sipas pérkufizimit duhet té kené emrin pérkatés, me rastin € dhiénies sé komandés pér ruaitje do t paragitet kérkesa nga programi pér ti dhéné ‘emi fajllit i cili éshté aktiv. Shénim Ne disa programe té dhénat ruhen né disk né ményré automatike. Né Keté ményré punojné shumé programe me baza té té dhénave (database). Gjaté ndértimit té bazés sé té dhénave, krijohet fajll i cili do ti pranojé té dhénat. Me fuajen e té dhénave té caktuara, p. sh. informacionet pér blerésin ose produktin etj., ky informacion automatikisht ruhet né disk menjeheré pas kalimit né blerésin ose produktin tjetér. Ne fiteroturén né gjuhén shqipe, te dso autoré, fajlat quhen edhe skedor. 40Emi mi i fajllave Rregullat pér emértimin € fajllave ndryshojné né varésii nga sistemi operativ i cili pérdoret. Késhtu, p. sh. né disa sisteme operative, emai i faillit pérbehet nga dy pjesé: pjesa parésore € quajtur enti i fajlit,e cila mund t& keté devi né teté karaktere dhe shtesa opcionale (joe detyrueshme) e quajtur ekstension (shtesé), e cila mund té keté deti né tre karaktere. Emi i fajllit dhe ekstensioni mund té pérfshijné: shkronja, numra dhe karaktere me shenjat vijuese:'~!@ #$%*&()_-{ 1" Zakonisht emrat formohen nga shkronjat dhe numrat, pir té mos pasur nevoje gé te mbahen né mend shenjate tjera t# pérmendura mé sipér. Emi dhe eksteksioni i fajllit ndahen (lidhen) me shenjén e pikés (.) n& mes tyre. Késhtu p. sh. né gofté se emai i fajllit éshté DIPLOMA, kurse ekstensioni (mbriemri) i tij éshté TXT, alsheré emai i plots i fajllit do té &shté DIPLOMA. TXT. NE sistemet operative 18 soume nuk do 1® paragitet mundésia per zgjedhjen © cekstensioni (8 fajllit sipas déshirés, sepse programet aplikative ekstensionin né emrin e fajllit. Késhtu p.sh. né got por pérpunimin e tekstit MS Word, shirytézuesi duhet qé t@ shénojé vetém emrin e fajlit (p. sh. TEMA) kurse vet programi automatikisht fajllit ia jep ekstensionin DOC (krijohet fajlli ‘TEMA.DOC). ényré automatike shtojné se fajllikrijohet né programin aplikativ NE Kompjuterét Macintosh dhe né sistemin operativ Windows té kompjuteréve personalé, emri i fajllit pérmban vetém njé pjesé (vetém emrin, pa ekstension) dhe mund té formohet nga 312 karakteré. Emrat e kétyre fajllave mund té pérfshijné: shkronja, mumra, hhapésira té zbrazéta dhe té gjitha shenjat tjera, péspos dy pika (:). Naryshim né emértimin ¢ fajllave té Macintoshit dhe Windowsit, éshté se te Kompjuterét Macintosh fajllat me emér té njéjté, por me pérzierje té ndryshme té madhésive té shkronjave (shkronjé e madhe-e vogél) jané emra t# ndryshém té fajllave. Késhtu p. sh. né té njejteén hapésiné té diskut ne mund té ruajmé tre fajlla me emrat: DIPLOMA, Diploma dhe diploma. Né Windows emértimi i tillé nuk do té jeté i mundshém, sepse fajllat me emrat DIPLOMA, Diploma dhe diploma do té konsiderohen té njejté, Né princip, secili fujll né hapésirén e caktuar té diskut duet qé t@ keté emrin unik, Né kit ményré, né gofté se komandohet gé té gjendet fajlli DIPLOMA.TX'T dhe i njgjti te kopjohet né memorie, kompjuteri do t& di saktésisht pér cilin fajll Eshté fjala Nuk ka nevoj pércaktimi se cili fall &sht DIPLOMA. TXT. Rregulli mbi emrin unik 1 fajllit duhet qé t& parashikohet gjaté kopjimit t& fajllave. Késhtu_ p. sh. né qofté se fajlli i quajtur DIPLOMA.DOC kopjohet nga disku 1 né diskun 2, kurse né qofté se disku 2 né vete pérmban gé mé paté fajllin me emér DIPLOMA.DOC, do té mrezikohet gé versioni i vjetér i fajllit DIPLOMA.DOC né diskun 2 té zévendésohet me version té ti nga disku | dhe té humbet pérgjithmoné, Versionet e reja t sistemeve operative a1kané parashikuar mbrojtjen © kopjimit mbi dokument t& vjettr duke i parashtruar pyetjen shfrytézuesit pét konfirmim té zévendésimit me fajll t€ 1. Formatet ef ‘cil Programet aplikative kan formén e veté unike pér ruajtje t té dhinave, forma éshté i kuptueshiémn vet&m pér até program apo version té programit. Késhtu p. sh. formati né 1 cilin programi pér pérpunimin e teksit MS Word e ruan fajllin nuk &sht@ inj formatin né té cilin e bin ruajtjen programi MS Write. Rasti tjetér, né gotté se vendoset qi té preferohet version i vjeter i fajlli, mund c béhet mbyllja e dokumentit (largimi i tij nga ‘memoria ) pa ruajtje (save) t ti Me kété veprim dokumenti aktiv i cili_gjendej né memorie punuese (RAM) do 1 fshihet, Pas késaj mund té béhet rikthimi i versionit 1 vjeter (versionit nga disku ) dhe t& fillohet ndryshimi apo plotésimi i tij. Kjo mund t& paraqitet mjafté praktike nése éshté vérejtur se dokumentit aktiv i &shté ndryshuar pérmbajtja gabimisht dhe deshirohet q& té fillohet puna né té nga fillimi, ose nga pjesa qé ka qené e punuar miré dhe rugjtur né disk mé pare. Sa here qé deshirohet gé te rubet fajlli i cili éshté i ruajtur gé mé paré né disk, shfrytézuesi duhet té vendosé se a do te pérdoté t& njéjtin emér té fajlit si né rugjtjen paraprake ose do té pétdoré ndonjé emér té ri té fajllit. Ne te njejtén hapésiré t& diskut nuke mund qé té ruhen dy fajlla né emér 18 njejt® dhe me pérmbajgje té ndryshme. Né té vértet’, nése behet kopjimi i fajllit né pjesen ¢ diskut ku ekziston fajlli me té njejtin emér, versioni i ri { fajllit do 18 zvendésojé (mbulojé) versionin e vjetér 18 tij. Rezultat t& njejté kemi edhe me rastin © rinuajijes (rugjtjes sé sérishme) sé fajllit, P.sh. né qofté se éshté duke w ogaritur suksesi mesatar i stundent@ve me anén e ndonjé programi pér llogaritje tabelare péraférsisht nié mes 18 punes gjaté procesit, jepet Komanda pér ruajtjen e t dhénave, pasta plotésohet me 1 dhéna (8 tjera dhe prapé ruhet. Né qofié se ruajgja béhet me té njéjtin emir me t& cilin éshts bard ruajija e part, versioni i ri do t& mbulojé versionin e vet rasteve, pér kéid edhe ka gen’ e paragitur nevoja. Por, ndonjéhere déshirohet qé fail i ruajtur rm paré ni disk té mos ndryshohet, sepse do té shirytézohet pérseri mé voné. Né Kéto ruste fajlitté riplotésuar duhet (i jepet ndonjé emér ii, q@ ndryshon sé paku pér njé karakter nga ai mé i vjeter i ruajturné disk disk, Né 1 shumtn e Programet aplikative pér Windows dhe pér Macintosh ofrojné komandén pér ruajtje t& 1 dhénave me emér t& njéjté (Save) mbi fajllin & vjetér, si dhe komanden pir ruajtje tt dhénave me emér tjetér nga ai ekzistues (Save As...) me té cilén ofrohet mundésia e jepjes s& cemrit tjetér fajllit t@ hapur nga ai me t cilin ekziston né disk. Disa sisteme operative dhe programe aplikative gjithmoné nga shirytézuesi kérkojné Konfirmim né rastin € nuajtjes sé fajllit me emér ekzistues. 4aimi i fajllit nga programet pérkatése NE qofté se deshirohet gé té shikohet pérmbajtja e fajllit me te dhéna té caktuara, duhet qé fajlli té shikohet nga programi me té cilin éshté i krijuar. P.sh. nése déshirohet te shikohet fajlli me té dhina i cili éshté krijuar né MS Excel, duhet aktivizuar programin MS Excel, e pastaj nga ky program i aktivizuar t hapet fajlli i déshiruar. Nése tentohet gé fajlli tt shikohet nga ndonjé program tjeter, p. sh. nga program MS Word, sipas té giitha gjasave né cekran do té paragiten shumé karaktere té pakuptimta. le 18 cilat i mundésojn’ programit aranzhimin dhe formatimin e 1& dhénave e vecojné formatin ¢ fajllit pérdorur né njé program dhe e pengojné qé t& pérdoret nga programi tjeter jopérkatés. Né sh, secili program pir pérpunim t& tekstit e ka kodin e vet pér reprezantimin e shkronjave té pjerréta (iralike), 1 ndérprerjes sé faqes et} Programet bashkékohore ofrojné edhe komandat pér importim dhe eksportim 1& dhénave nga formatet e pérdorura né programin tjetér. Késhtu p.sh, programi pér pérpunim t& tekstit MS Word mund té importojé fajllat © krijuar né Word Perfect né kode ekuivalente t& MS Wordit Noonjéheré, programi aplikativ né té cilin punohet nuk e ofron mundésiné pér inerpretimin e kodeve speciale 18 krijuara né programin tjeter. Né fajlli mund ruhet né format té pérgjithshém, pa asnjérin nga kodet speciale formatizuese, té cilat jané specifike pér progrimin ¢ caktuar. Formati i pérgjithshém i cili zakonisht pérdoret éshté ai ASCII té kompjuteret petsonalé dhe formati text only (vetém tekst) te kompjuterét Macintosh, Formati ASCH (shkurtesé nga giuha angleze pér American Standard Code for Information Imerchange-kodi standard amerikan pér kémbim t jomeve) paraget njé bushkési té kodeve standardizaara t@ cilat pérdoren pér t& prezantuar t@ gjitha karaktere té cilat mund té pérftohen nga shtypja me tastieré té réndomté, si dhe disa karaktere shtesé. Me rastin e rujtjes sé fajllit né formatin ASCII ose formatin fext only, programi largon té gjitha kodet e veganta, té cilat i prodhon ai program, duke léné késhtu vetém tekst t& paster. Cfarédo atribute speciale, sip. sh. thenjé speciale p. sh. e formules s caktuar do tw humbet gjaté procesit té pérkthimit, Fajlli i rugjtur né formatin ASCII ose né formatin text only, mundé té hapet nga pothuajse té gjithé programet kompjuterike, inform; wizimi ose ndon| Sistem Fajllat aplikative dhe ekzekutuesé pérbrenda sistemit jané té strukturuar né baz’ té mregullave gjegjése — konventave né té ashtuquajturin sistem 1 fajllave, Ekzistojné disa loje tf ndryshme té sistemeve té fajllave, p.sh. sistemi i fajllave té bazés sé té dhénave (database- hased file system), flash si temi i fajllave, sistemi i fajllave 18 diskut ef 43Sistemi i fajllave té diskut eshte i parapart pér plotésim té fajllave né disk gj né pajisjet pét furnizim me t€ dhéna né kompjuter. Fajllat € kétij sistemi kané ekstensionin FAT (File Allocation Table), FAT32, HFS, NTFS (New Technology File System), EXT2, EXT3, UDF eff. Emiértimi i secilit fajll pérbéhet nga dy pjesé. Pjesa e part definon emrin kryesor (pérmbajtjien) te fajllit (le name), ndérsa pjesa tjetér definon grupin té cilit i takon fajlli (erafika, 2éri, teksti, program ekzekutues etj,) dhe cili program aplikativ duhet t@ aktivizohet nga sistemi operativ pért'u lexuar pérmbajja e fajllit, Pjesa e dyté quhet shtojea, sufiksi apo cekstensioni (file extension). Né sistemet e méparshme operative emri i fajllit nuk ka mundur 1 jet mé i gjatt se teté shenja. P.sh. fajlli me emrin “Ligjerata nga Sistemet Operative.doc” né sistemin operativ MS DOS, né ekran do té duke} veiém né pjesén “Ligjera~L.doc”. Shtojcat e fait qé mé shpeshé pérdoren te sistemet operative jané: .exe, -bat, sys, .com, «lll, ini, et Nene Dwemedies Type flee ‘Asses Tags See (Blew acre OFERAT.2QNLLTSTAM — MeeioOMice.DeATop My 20. lem Windows Vina ‘so Te Dee Mestad Bae eve ake naan ‘wnndows xP Name > see | We Date Modified Figura 5. Paragitja e fajllave né sistemet e ndryshme operative GUI Fajlli_ 1 cilin pér Cu shikuar ekziston programi i instaluar né kompjuter, e ka edhe ikonén apo piktogramin gjegiés para cmrit té fait. Me klik t& dyfushté té miut né ikon apo cemér té fajllit aktivizohet programi né té cilin mund té pérpunohet fajlli i zgjedhur, Fajlli i panjohur i cili nuk ka program té instaluar né kompjuter pér hapje dhe pérpunim 8 tij né SO Windows, e ka pamjen e njé fageje té zbrazét (_ ). Me klik té dyfishté ni ikonén e tij hapet njé dislog-dritare né 1 cilén SO kérkon qé fajllit Ci instalohet nj program pér hapje. 44‘To open tis le, Windows needs to know what program you wank to use to ‘pent. Windows can go erin t locke up automates, cf you csr marly ‘select from a ist of programs that are instaled on your computer, What do you went to do? NE rastin tjetér kur emértimi i fajlit t@ panjohur pérkon me programet e instaluara, por nuk ka shtojeé (ekstension), me Klik 18 dyfishté né ikonén e tij hupet njé dialog-dritare né 1 cilén SO kérkon gé fajllit & hapet nga njéri prej programeve ekzistuese té instaluara 2—INVHAQE-esva- SODSLAl ISHED, BOmhOQavseOsils S9FI@Q™>—sQ2HHoOOP Figura 6, Disa nga ikonat t@ njohura vewvetiu nga kompjuteri personal 45,Folderét (direktorité) {Né hard diskun ¢ kompjuterit si dhe né disge tjera zakonisht vendosen mijéra fajlla te ndryshém. Pér t@ mos u vendosur g€ t€ gjithé fajllat né po té njejtén vend, ata mund te organizohen né grupe té caktuara. Grupet ¢ kétilla té organizuara né disk té kompjuterit, quhen folderé (apo né disa sisteme operative quhen direktorium). Folderet (direktoriumet) mund té paramendohen si regjistratoré té dokumenteve né njé arkiv 1 ndetmarjes sé cakwar, né té cilen secili regjistrator pérmbané dokumente té caktuara, Pp. sh. njé regjistrator pérmbané faturat hyrése té ndérmarrjes, tjetri kalkulimet e gmimeve, i treti ekstraktet e bankes et} BELP Diploms Photos Prowme Puc Figura 7. Paraqitja e disa folderéve té hapur né sistemin operativ Windows Gjaté organizimit 18 diskut béhet edhe vendosja se cilét fajlla do t® ruhen né cilin folder (direktorium), Zakonisht te gjithé programet aplikative dhe fajllat © tyre pécjellés, vendosen né folderét (direktoriumet) e veganta P.sh. né njé folder ruhet programi i caktuar pér llogatitje tabelare, né t€ jetrin vendoset programi pér pérpunim té tekstit kurse né njé folder t& treté vendoset p. sh. programi pér pércjellje w afarizmit té ndérmarjes. NE te shumtén ¢ rasteve, té dhéna ¢ krijuara nga kéto programe vendosen né niésnfolder te veganté. Késhtu p. sh. né njé folder vendoset programi MS Word, kurse né njé nénfolder i cli éshte pérbrenda atij folderi, vendosen dokumentet c krijuar né MS Word. Kjo ményré e organizimit € Iehtéson manipulimin me fajlla me t hina, sepse ato pastaj shumé lehté mundé te Kopjohen né ndonjé folder té krijuar né disketé sipas déshires, késhtu gé fitohen Kopje reserve 1 te dhénave, ose edhe munden gé te zhvendosen apo té fshihen nga disku, pa prekur fare {ajllat e programit aplikativ burimor. Ihénave mund, NE qolté se punohet me Moje té ndryshme folder pér secifin Hloj. Po ashtu mund té krijohet njé folder pr t& dhénat gjaté punés, kurse tjetri pir t@ dhnat nga jeta private. krijohet nga njé Duhet cekur se krijimi i folderit t i, parasheh jepjen e emrit unik pé té, Rregullat pir emértim t@ folderéve jané t& njejta me regullat pér emértim t& fajllave, pra né sistemin ‘operativ MS Windows dhe né Macintosh, emri mund té keté deri né 132 shenja, duke pérfshiré kétu edhe hapésirat e zbrazita, Fajllat né folderin e njejté, dubet gé té kené emér unik. Né té njejtin disk mund t& kemi dy fajlla me emér plotésisht té njejté, por né dy folder 46‘OS Windows Vista 86 (es © coverSistemi Operativ UNIX Ashtu sig kané pérparuar dhe jané zhviluar kompjuterét, 18 niajtn progress @ kan@ arrtur edhe sistemet operative. Shumé sisteme operative Klasttikohen me mé tepér tipare dhe vecori, respektivisht Pérkrahi klontit, Microsott-i me sistemet operative dominon né treg me 20%. Microsoft praktikon nj& politk t8 vecanté né treg, al e shet sistemin operatv duke @ integruar t& rigiin n& Kompjuter para se 18 blehet ai, keshiu ai shet edhe paisjen(kompjuterin) edhe sistemin ‘operativ.shpesh her® edhe tek Konsumatordt q@ nuk @ kané idgen se gfaré sht6 nj sistem operativ, ‘Shumé t8 ter nuk jané as né dijeni se egziston ndonjé sistem ljet&r operativ p&rveg Windows-i. Pra, m8 miré do ishte 8 ndérmarim vet® vendim per ndonjé sistem operativ. Dhe varésisht se ku do @ pérdorim t8 nj 1B sht@pi, apo né organizats. NB k&t6 rast duhet t8 kemi né konsideraté edhe UNIX/Linux-in, sidomos nése i njojti mund t8 jet 1 rondésishém n@ mjedisin toné, Avantazhet e sistemit Operativ UNIX Sistemi operativ UNIX ésht@ mé fleksibil dhe mund 1® instalohet n8 me shum@ oje t& Kompjuteréve, pérfshiré Kétu “mainrame" kompjuterét, superkompjuterét dhe mikro- kompjuterét. ¥ Sistemi operativ UNIX @shté m& i géndrueshém dhe nuk bie lent si Windows, pra kérkon m8 pak administrim dhe mirémbaite. 49Y Sistemi operativ UNIX ka 18 inlegruar mé tepér siguri dhe mundsi pér veprim sesa sistemi operativ Windows. ¥ Sistemi operat UNIX posedon mé shum fugi pr pérpunimin ¢ té dhénave sesa sistemi operativ Windows. ¥ Sistemi operativ UNIX ashi lider né shérbime 16 matt. Rroth 90% 18 internatit mb@shtotet n& sistemin operativ UNIX, duke u ¢rejtuar nga Apache server, web server-imé i shitytézuar n& bots. Y Avansimet software-ike nga Microsoft’ shpesh her® kérkojn8 nga pérdoruesitkientét qé ti blejn8 artikute tyre 18 azhurvar ose te rin, gj6 q@ nuk KBckohet nga UNIX Y Sistemi operativ UNDX frymézon p&r qasle 18 reja né projektimin software-k, si zojedhja © problemeve me ndérldhjen @ paisjeve t@ thjeshta, né vend 18 kimi 18 programeve 18 pandashme aplicative Mos harojmé se nuk ka ndonjé loj t8 vecanté t8 sistemit operativ q mund t8 ofroj njé pérgiigie univerzale p&r 18 githa nevojat tona kompjuterike, por duhet par’ kat@ si mundBsi pr zgjidhje dhe rmarjen e vendimit se pé cil sistem opetativ do pércaklohemi. ka éshté UNIX-i? Sistemi operativ UNIX u zhvillua né viet e 60ta dhe ka gené né zhvilim té vazhdueshém a8 nga ajo koh8. Me sistem operativ nénkuptojmé nj komplet t8 programeve 18 cilét e bjn kompjuterin 18 ‘operoj. Sistemi operativ UNIX @sht® njé sistem i qendrueshém, ‘multiuser’, “multitasking”, ‘multiprocessing’, 'mutithreading’, pée 18 cilét funksione do japim sqarim mé posh “Multi-user” — Eshté nje sistem operativ i cli lejon mé shumé p8rdorues ta shtryt8zojné kompjuterin © njejt8, né kohé té njejt8 apo intervale 18 ndryshme kohore. “Multi-processing” ~ Eshté rjé sistem operativ i cl éshté i ate pér & moéshtetur dhe shirtézuar i8 shumé se njé processor né kompjuter “Multi-tasking” Eshié nj sistem operativ i cll Ssht8 8 glendjo 18 lojon md tepdr procese software: ike 18 veprojné né té njejtén koh’. “Multithreading” Eshté nj sistem operat i cil lejon pies® t& neryshme t8 nj 18 dretchen paraelisht rogram! software-ik Sistemi operativ UNIX ngjajshém si Microsolt Windows, pérmban edhe GUI(Graphical User Interface) (98 nénkupton manipulim mé t8 leht6, duke vepruar me ikona dhe gralika Sistemi operativ UNIX éshté pérdorur gjegi@sisht pér server, stacione punuese(workstation) che paisje mobile( mobile device). UNIX-i dhe programi mode “client-server” ishin elementet thelbésore n& Z2hviliin @ intornetit dhe riorganizimin e sistomit kompjuterik, 8 pErqéndruar mé tepér nB trl sesa 1n@ kompjuter individual. 50Fillmisht, UNIX: ishte menduar t jet mé tepér njé hapsicé punuese pér programerét né vend a8 t& shiryt8zohet pér ti drejtuar aplikacionel software-ke. Ky sistem operaliv ftoj ngritje kur u pérhap n& rrethin akademik, ku pérdoruesit | shtuan veglat e tyre né sistem dhe i ndan t8 njgjtat me kolegat tyre? 8 18 dyjat, edhe UNIX edhe giuha programore C jand zhvilluar nga AT&T dhe ju shpSmndand insttucioneve geveritare dhe akademike, 18 cilat quan né shuméllojshméri 18 gjéré té familjeve makinerike, se ¢do sistem tletér operativ. Dhe si rezultat UNDX-i ube sinonim me sistemet e hapura ‘Sistemet UNIX karakterizhen nga koncepte 8 ndryshme: ‘© Pérdorimi i tekstit pér klasifikimin e t8 dhénave © Nj sistem hierarkik pér dosjat © Trajtimin e paisjeve che llojet @ caktuara té procesit té brendsham t® komunikimit(|PC/inter- process communication), si dosjeve dhe pérdorimi i njé numri t@ madh 18 mjeteve software ike Programe 1 vogla qé mund 18 lidhen s@ bashku néparmjet njé interpretuasi/pérkthyesi “command-ine’, n& krahasim me njé program t& vetem monolit q& pérfshijnd 18 njéjtin tunksionalitet. Kota koncepte jané 18 njohura kolektivisht si fllozofi © UNIX, Katé edhe @ pérmiblodhén Kemighan ‘cho Rob Pike n8 njé mjadis 18 programimit UNIX si “Ideja se Tugia e rj sistem vjon m6 shumd nga rmarrédh@niet mjedis programeve sesa nga veté program’ ‘Sistemi operativ UNIX Bshté i pérb6r8 nga tri pjasé: 4 Kernel, 2. Shell dhe 3. Programet Kernel Kernel i UNIX:it @shté gendra e sistemit operativ, ajo alokon kohan dhe memorjen e programeve dhe trajton dosjet @ ruajtura che komunikimet si pérgligje né thirrate sistemit. Silustrim i ményrés se si punojné s8 bashku Shell dhe Kernel mund t8 meret ky: Supozojm se nj@ shiryt8zues shtypin ‘1m dokumentin tim’(gé nénkupton, respektivisht ka efektin e largimit t8file-it me emrin ‘dokumentin tim’, shell filon me kérkimin e dosjes q® pérmban programin “rm’(remove), pasta} kérkon Kernel népérmiet thirrjeve t8 sistemit pér té egzekutuar programin "ym" ne “dokumentin ti” * Powers, Shelley; Peek, Jety; O'Relly, Tim; Loukides, Mike (2002). Unix Power Tools. ISBN 0.596-00330.7. 51Kur mbaron egzekutimi i procesit, Shell-i pasta) kthen menjher® tek pérdoruesi sinjaliv’shenjén % n& ‘ekran, duke treguar se sistemi po pret komandén ¢ ardhshme. Shell Shelli vepron si nj ndérfage mes pérdoruesit dhe Kernel. Kur pérdoruesi regjistrohet_n& kom pjuter(bén log in), program! “log in” kontrollon emrin e pérdoruesit dhe flalékalimin dhe pastajfilon 16 program i quajtur Shell. Shelli @shté nj interpretues i komandave(command line interpreter/CL A interproton komandat q@ p&rdoruesi i jep dhe rregullon egzokutimin @ tyre. Komandat jan® vet® rogramet dhe kur ata pSrtundojné Shellie nxjar n8 ekran sinjalin’shenjén %. Shelki pérmban njé listé t8 komandave g3 neve i Kemi shtypur. Nése déshirojm ta pérsérisim komandén pérdorim tastén © kursorit pér 18 lBvizur larté dhe posht® né listé ose japim “history’pér donje liste 18 komiandave t8 méparshme. Fajllat/dosjet dhe Proceset do gjé né UNIX Bshté ose 18 fal ose njé process. Procesi @shté nj@ program egzekutues | identifkuar nga njé PID unik(proces identiier/identifkues 1 proces). NB fallldosie Ssh rjé Koleksion i %8 dhénave, 18 ciltj tekst editors, egzekutimin © pérpluesve(compi.ers), et krjuer nga pardoruesit duke pérdorur ‘Shombuj {8 fajllave/dosjove mund t8 jen’: 4 Nié document(raport, esse, et.) Tekst nj program t8 shkruar né ndonjé gjuhé té larté programore 4 Instruksione 18 kuptueshme direkt né makin’ dhe t® pakuptueshme pir njé pérdorues 18 ‘shkujdesur, pr shembull,njé koleksion i shifrave binare(njé fajl i egzekulueshém apo binar) + Nié lista gé pérmban informacion rreth pérmbgjljes sé saj, @ cila mund t8 jet@ edhe nj& pérzierie e istave tera(nénlistave) dhe faillave/dosjeve té zakonshme. Struktura e listave TS githé fajlavdosjet jand 18 grupuara né strukturén e listave, Sistemi i falllave/dosjave ashi aranzhuar sipas njé strukture hierarkike, si njé pemé e pérmbysur dhe né krye 18 hierarkis® géndron r8nja(root) e sh8nuar si 52Ca) Pat ‘staf aay Nga diagrami mé larté shohim se fallidosja bazé e njé student “eeStvn" pérmban dy néntailla/dosie “docs” dhe "pies dhe rjé fajll ® ashtuquajtur “report. doc’. Tani t8 shohim se si duket_ muga © plot dokumentit_ “report.doo” Jhome/itsiugt/ee51vn/report.doc t? Si i qasemi UNI Por t8 hapur njé dritare ne UNIX terminal, Klikojmé mbi “Terminal” ikonén nga menyja “Application/Accessories” sine figurén ¢ méposhtme(Fig.1) Fig.t Do t& shaget njé dritare me sinjalin/shenjan % né ekran, si né figuién e méposhtme(Fig.2), 48 énkupton s8 makina &sht® duke pritur gé t6 shtypim komandén @ déshirvar: 53(Fig2) Kur bajm s8 pati log in né kompjuter, direktoriumi aktual i puns éshté direktoriumi ky. Direktorumi kyg n@ két8 rast e moan emrin e njejt8 si emri i pérdoruesit, pér shembull “user” dhe ky éshté edhe lokacioni ku ruhen fajlat ton® personal dhe néntjltat. Pastaj pér ta shflotuar té njejtin direktorium vetém shtypim komandén “% Is"{list) dhe do egzekutchet kérkesa joné. Kjo komandé do @ lston pérmbaitjen @ direktoriumit ku jemi duke punuar. Njojté si kjo i kemi né dispozicion edhe mé shum@ komanda t8 cilat kryejné funksione 18 ndryshme, he varésisht se glaré inputi do i japim neve, ajo edhe do zbatohet. Pra, dishirojm 18 listojmé itektoriumet @ punés, apo té krjojm njé diektorium t& ri, 16 kopjojm njé fal, ta zhvendosim t6 njejtin, ta fshijmé, 18 shfaget njé tail, t6 kalkulojmé nummrin @ 18 dhénave, mjeshtave, numrave, karakterove dhe shkonjave né dokument, ti sortoim té dhénat, et, 54Njohuri pér Sistemin Operativ Linux NE Kété pjesé te tekstit do te béhet fialé pér sistemin operativ Linux me njé véshtrim té veganté né versionin “Ubuntu” t tij. Ky sistem operativ i cili ka nj konkurrent t@ fort ni sistemet e ndryshme operative té ofruara nga Microsoft sig jané Windows XP dhe Windows Vista prapé se prapé po arin te térheq njé numér t& madhe t@ profesionistéve t® ndryshém kompjuterik si dhe sé fundi me paragitjen e versionit Ubuntu té kétij sistem operativ edhe nj numér té shirytézuesve t& thjeshté madje dhe t atyre né biznes. Linux pér njé kohé i gjaté ka end i njohur si njé sistem operativ qé ka avantazhe 1@ shumta ndaj sistemeve operative Windows duke filluar nga siguria, portativiteti € t& tjera mirépo ishte njékohésisht edhe mjaft i anashkaluar nga shfrytézuesit e réndomté t kompjuteréve pér shkak t& véshtirésive gjatt punés me té dhe kryesisht pérdorimi i tij ishte i rezervuar pér shirytézuesit me mé shumé pérvojé apo ata gé ishin edhe profesionisté né ndonjé Wémi te teknologjisé informative Ubuntu Linux ka arritur t@ ndryshojé gjumé gjéra pér sa i pérket ményrés ne té cilén njerézite shtrojné sistemin operativ Linux duke thjeshtésuar shumé ¢ku né ambientin e komplikuar t& Linux-it duke filluar nga ndérfagja kryesore pumuese apo desktopi ¢ deri te ményra € punés nié rrjet dhe bashképunimi né mes té sistemeve t& ndryshme operative. Sistemi operativ Linux pér shfrytézuesit e zakonshém Per velém pak vite, sistemi operativ Linux kaloi prej asa qé Konsiderohej sistem operativ vetém pér specialistét né njé sistem operativ pér pérdorim nga té gjithé. Sistemet me Linux té para-konfiguruar dhe pari-kompajluar mund t8 instalohen edhe pa njohuri teknike. Versionet € ndryshme t sistemit operativ Linux tashmé mund té gjenden né pajisjet nga mé ws ndryshmet, prej PC-ve e deri te kompjuterét e dorés (PDA*t8), prej konsoléve pér lojéra (sig éshté Playstation 3) deri te superkompjuterét. Théné shkurt, Linux éshté bir sistem i atillé sa ‘ge té mund t& ekzekutohet né gdo pajisie nga gdo njeri. Si né kompjuterét desktop* po ashtu edhe né ata server, Linux éshté béré sistem i leverdishém operativ pér njé Iojllojshmér té aplikacioneve té biznesit. Sot, ndétmarrjet e médha mund t& pérdorin me mijéra sisteme duke pérdorur instalime t& Linuxit nga kompanité sig Hat, Inc. dhe Novell, Inc. Bizneset ¢ vogla mund t& pérviejné shérbimet e zyrés dhe t internetit pér té cilat kané nevojé duke ulur né até ményré koston e pérgjithshme, Modeli i zhvillimit t& softuerit pa pagesé dhe me kod té hapur (FOSS*) i cili ndarjen, liriné de giltérsiné tashmé ndodhet né trajektoren nga e cila mund ualitetet e sistemeve 1 tjera operative edhe jashté serveréve tradicional me Linux dhe jonet teknike punuese. Komponentét qé n& 1 kaluarén ishin pik’ e dobst e Linuxit, sig ‘shin veshtirésia e pérdorimit té desktopit dhe aplikacionet e produktivitetit personal, jané pérmirésuar me njé tempo t& pérshpejiuar. Né sferén e sigurisé, lehtésisé s® péndorimit, > POA ang, Personnal Data Assistant —asistenti personal digital *Deskop —né pérkthim t2 lire do t8 thoté kompjuter tavoline mirépo zakonisht me Ket fall I referohemt ompjuteréve t8 zakonshém statik * FOSS ang. Free and Open Source Software ~ softueri pa pagesé dhe me kod téhapur 55lidhshmérist dhe shérbimeve t# rjeté's, Linux vazhdon té pérmirésojé dhe ruaj avantazhin q& ka ndaj konkurrentéve té tj, Lojtarét e midhenj te industrisé sé kompjuteréve sig jané Microsoft dhe Oracle pérfundimisht kané pranuar rolin dhe mundésité qi ofron Linux. Microsoft ka béré marréveshje me kompani qé punoj me Linux duke pérfshiré Novel, Linspire dhe Xandros pér té krijuar me to partneritete qé kryesisht kané pér qéllim mbrojtjen e kétyre kompanive nga padité & ndryshme nga ana ¢ Microsoft. Oracle madje filloi t& prodhoj versionin e tij té sistemit operativ Linux q& quhet Unbreakable Linux, pér t provuar ndryshimin e rrjedhts. s& Klientéve gé gjithnjé e mé shumé po orientohen pét Red Hat Enterprise Linux Té kuptuarit e drejté té Linuxit Linux éshté njé sistem operativ gjithé-pérfshirés gé Eshté njé klon pa pagesé i sistemit ‘operativ jashtézakonisht t@ qéndrueshém dhe t& fugishém — UNIX. Kur niset kompjuteri me sistemin operativ Linux, ai do t kujdeset pér keto aspekte té kompjuterit né t cilin ekrekutohet: * Procesori — Per shkak se Linux mund té ekzekutojé shumé procese nga shumé shfrytézues té ndryshém né t@ njéjtén kobé (madje dhe me CPU té shuméfishté né te njejtin kompjuter), ai duhet té jeté né gjendje ti menaxhoj kéto procese. | ashtuquajturi Linux scheduler cakton prioritetet pér detyrat qé po ekzekutohen dhe cakton cilat procese n& cilin CPU duhen ekzekutuar (nése kemi tw bsjm& me procesor 1& shuméfishté). Scheduler mund té kurdiset né ményra té ndryshme pir lojet © ndryshme t& sistemeve Linux. Nése éshté i kurdisur sig dubet, proceset mé t& rBnd&sishme marrin pérgjigje 1 menj&hershme nga procesori. Pr shembull, Linux Scheduler né njé sistem desktop i jap prioritet proceseve sig jané levizja ¢ dritares se sa pér shembull bartjes sé fajllave né prapavijé © Memoria ~ Linux mundohet té maj proceset mé esenciale né memorien RAM®, duke menaxhuar né ndérkohé me ményrén né té cilén proceset gé tejkalojné memorien né& dispozicion futen ni memorie dhe largohen kalohen né t@ ashtuquajturin swap space. € diskut té forté gé pérdoret pér menaxhimin sé proceseve dhe té dhénave qé ekzekutohen. Kur memoria RAM &shié © mbushur, proceset vendosen né swap space (qé nuk shté gjé e miré té ndodh), proceset e rinj nuk mund t nisen. * Pajisjet (Devices) — Linuxi pérkrah mijéra pajisjet harduerike, duke ¢ ruajtur kemelin’ me madhési g& mund t menaxhohet pérmes ngarkimit vetém t& driver-éve mé t& uhur né kemelin aktiv. Modulet mund té ngarkohen apo shkarkohen sipas nevojés, me shtimin apo largimin e harduerit. femet ¢ fajllave ~ Sistemet ¢ fajllave japin njé strukturé met cilén ruhen fajllat ni diskun € forté, CD, DVD, fllopi disk apo ndonjé medium tjetér. Linuxi i njeh Hojet ndryshme t Hojeve t sistemeve t& fajllave (sig éshté pér shembull Linux ext3 dhe reiserfs file sistem, apo VFAT dhe NTFS né sistemin opetativ Windows) dhe din si ti menaxho) ata. RAM ang. Random Access Memory ~ memoria punuese e kompjuterit kemeli~zemra (thelbi]esistemit operativ Linux 56* Siguria — Sikurse UNIX, edhe Linux éshé i ndértuar pre zeros pér t@ mundsuar shiryt S shumifishté ti qasen sistemit njékobésisht. Pur t8 mbrojtur resurset © secilit shfrytézues, secili fajll, direktorium, dhe aplikacion ka njé set t& drejtash per lexim, shkrim dhe ekzekutim me anén e té cilave pérkufizehet se kush mund ti quset cilit resurs. Né njé Linux sistem standard, shfrytézuesi root" ka qasje né téré sistemin, disa shiryiézues 18 tjeré 1& para-krijuar kan€ qasje né disa shétbime t® veganta 1& sistemit (sig &sht@ Apache pér ueb shérbime, pér shembull), dhe secilit shfrytézues mund ti caktohen t@ drejta individuale apo sipas grupeve ‘Te gjitha kéto komponent t@ numéruar kryesisht menaxhohen nga ajo qé shpesh referohet si Linux kernel. Né té vértetié, Linux kernel (i cili ishte krijuar dhe ende mirémbahet nga Linus Torvalds’) éshté njékobésisht edhe burimi i emrit pér Linuxin. Kerneli éshté softueri i cili niset kur nisim kompjuterin dhe i cili &sht@ ndérfagja me programet qé pérdorim ashtu gé ata té mund té Komunikojné né ményré efikase me harduerin e kompjuterit. wentét sig jané komandat administrative dhe aplikacionet pre projekteve tjera pa ye me kod t hapur punojné sé bashku me kernelin pir t bird Linuxin nj& sistem t kompletuar operativ. Projekti GNU, né veganti, kontribuoi shumé implementime t& komponentéve té zakonshme té UNIX-it gé tani jané pjesé e Linuxit. Apache, KDE, GNOME. dhe projektet e tjert t médhenj té kodit té hapur né Linux, gjithashtu kané dhéné kontributin vet né popullarizimin e Linuxit, Kéto projekte té tera kané shtuar gjérat sig jané: © Ndérfagja grafike pér shfrytézues (GUI) — Pérbshet nga korniza grafike (zakonisht eshté ky sistemi X Window), menaxherét e dritareve, paneleve. ikonave dhe menyve, GUL-t8 mundésojné shfrytézuesit pérdorin Linuxin me kombinimin e tastiert’s dhe miut, né vend té pérdorimit vetém té tastierés pér té shkruar komandat (sig éshté bere né ditét e hershme té Linuxit), * Funksionet administrative — Duke pérfshiré me gindra (ndoshta edhe me mijéra) komanda dhe dritare grafike pér t& béré gjérat si shtimi i shfrytéauesve, menaxhimi i disqeve, monitorimi i rrjetés, instalimi i softuerit dhe né pérgjithtsi sigurimi dhe ‘menaxhimi i kompjuterit. * Aplikacionet — Edhe pse asnjé distribucion i Linuxit nuk pérfshin t& gjithat, jané pothuajse me qindra lojéra, vegla pér produktivitet personal, ueb shfletwes, shérbime cchati, lexues multimedial si dhe aplikacione té tjera gé mund té pérdoren né Linux. * Veglat pér programim ~ Duke pérfshir8 veglat e programimit pér krijimin e aplikacioneve dhe librarité pér implementimin e ndérfageve speciale. + Funksionet shérbyese (server) — Q& mundésojnt oftimin ¢ shérbimeve prej Kompjuterit me Linux drejt kompjuteréve apo mrjetave té tjera. Me fale t tera, derisa Linux pérfshin ueb shfletues pér t véshtruar ueb faget, ai mund t& jeté edhe Kompjuteri i cili bén oftimin e ueb fageve per kompjuterét tjeré. Funksionet popullarizuar shérbyese pérfshijné uebin, mailin, bazat e t dhénave, shtypjen, fala, shérbyes pér DNS" dhe DHCP". Root ~né giuhén shqipe ka kuptimin errénjes * Linus Torvalds njihetsikrijuesi i Linuxit ° GUl~ Graphical user interface DNS — ang. Domain Name Service ~shérbimi pr konvertimin e IP adresave né emra té kuptueshém dhe té kundértta ™ DHCP — ang. Dynamic Host Configuration Protocol — protokoli pér konfigurimin automatikté kompjuteréve pe rrietén kompjuterike, 57Pasi gé Linus Torvalds dhe migt! ¢ tij arritén t& kené njé kernel punues t Linuxit, kompletimi i njé sistemi t& tré operativ me kod t& hapur ishte i mundshém pér shkak t& numrit té madh # softuerit “pa pagesé” qé kishte prejardhjen ngs: + Licenca Publike GNU (GPL) apo té ngjashme ~ Qé lejon njé sistem té t818 operativ 1 shpérndahet pa pengesa, nése iu pérshtatet udhézimeve qé cakton pérdorimi Kodit t& hapur. © Sistemet operative té ngjashme me UNIX ~ U krijuan klone té pothuajse té gjitha komponentéve né nivel t& shfrytézuesit nga sistemet UNIX. Kéto. vegla dhe aplikacione ishin shkruar qé t mund t# ekzekutohen né sistemet UNIX apo & ngjashme me UNIX-in, Historia e Linuxit Njé piesé e historisé sé Linuxit fillon me nj& mesazh gé Linus Torvalds posto né njé newsgroup prané comp.os.minix me 25 gusht té vitit 1991, ku thuhe} Pérshenderje gjtheve ge jane duke pérdorur minix ~ Jam duke e béré (pa pages?) njé sistem operativ (e kam si hobi, nuk do t8 ett ge e adhe as profesionaie) pér klonet e AT 386(486). Jam duke e heéré gati gé nga prill, dhe éshué porhuajse gati. Do 12 déshiraja komente pér gjérat qé pélyenifauk pélgent rné’ minim, pasi gé sistemi im operativ i ngian paksa (sharim i mje ficik i sistemir we ‘Sajllave (pér shkage prakike) né mes Werash) ‘Sugierimet jané té mirépritura, por nuk premtoj se do ti implementoj Linus (torvalils@ kruuna. helsinki fi) ‘Minix ishte njé sistem operativ i ngjashém me UNIX gf pérdore} né kompjuterét e hershiém, PC té viteve té 90-ta, Sikurse Minix, edhe Linux ishte njé klon i sistemit operativ UNIX. Pér t kuptuar né ményré t€ drejté se sido 8 mund té ket® ardhur deri te modelimi i njé sistemi operativ pa pagesé né AT&T Laboratories, ndihmon t& njohim mé pét sé aférmi kulturén né t& cilén ishte krijuar UNIX dhe zinxhirin e ngjarjeve qé béné t® munduar thelbin & {8 riprodhohet né ményrén né té cilén bl UNIX kultura né Bell Labs QE nga fillimi, sistemi operativ UNIX ishte krijuar dhe i ushqyer né njé ambient komercial. Krijimi i tj nuk ishte i udhéhequr nga nevojat e tregut, por nga déshira pér kaluar pengesat né programet e prodhimit. AT&T, ¢ cila fillimisht ishte pronare e markés UNIX, me gjasé shndérroi até né produkt komercial, por deri né até kobé, shumé nga konceptet (si dhe pjesa mé e madhe € kodit fillestar) qé e bénte UNIX-in té veganté kishte dalé né publik Deri voné AT&T ishte kompania e vetme telefonike dhe ishte aq kompani e fugishme sa gé kkishte mjete té mjaftueshme financiare pér té ia lejuar vetés investimin né projekte q& ishin thjeshté kérkimore, Meka e projekteve t& kétilla ishin laboratorét e Bell dy pjesétarét © t& ciléve Ken Thompson dhe Dennis Ritchie pas déshtimit té njé projekti, nisén njé projekt 58vetin pér krijimin e njé sistemi operativ gé do té ofronte njé ambient té avancuar pér zhvillim 1 softuerit, Deri né até koh pjesa mé e madhe e programeve shkrubej né kartat e shpimit g& duheshin ushqyer né kompjuterst € médhenj mainframe". Né njé ligiératé t@ vitit 1980 mbi “Evoluimin e sistemit t& ndarjes sé koliés té UNIX” Dennis Ritchie pérmblodhi shpirtin i cili ce nisi UNIX-in késhtu: Cfaré déshironim & ruanim ne ishte jo vetém ambienti i miré i puns né 18 cilin béhet programimi, por sistemi mbi té cilin do t mund té krijohe| anétarésia, Ne dinim nga pérvoja gé qéliimi i tij éshté jo vetém shkrimi i programeve por edhe inkurajimi i komunikimit sa mé té madh ‘Thjeshtésia dhe fugia e dizajnit té UNIX-it filloi te thyej barietat gé vendosnin zhvilluesit & soltuerit. Baza e UNIX ishte i ndértuar mbi disa elemente kyce: © Sistemi i fajllave pér UNIX — pas krijimit t& strukturés gé lejonte nivele t€ nén- direktoriumeve (é pér pérdoruesit es sotmes, duket si follder brenda follderit), UNIX mundi té bété organizimin ¢ fajllave dhe direktoriumeve né nj ményré intuitive. Per mé shumé, metodat kompleks t@ qasjes né disk, kaseta dhe pajisjet tera u thjeshtésuan né masé té madhe me prezantimin e kétyre pajisjeve si fajlla individual te cilat gjithashtu mund té qasen si artikuj brenda njé ditektoriumit © Ri-drejtimi i hyrjevdaljes — sistemet © hershme UNIX gjithashtu pérfshinin 1i- drejtimin dhe gypézimin hyrjeve, Nga linja © komandave, shfrytézuesit © UNIX-it mund t drejtonin daljen ¢ komandés né fajll duke pérdorur shenjén © shigjetés djathtas (>). ME voné, éshté shtuar koncepti i gypit (1) ku rezultati i njé komande mund 1 ridrejtohej né hyrje t@ njé komande tjetér. Kjo metodé e drejtimit 1@ hyrjes dhe daljes i mundésoi zhvilluesve té krijojné veglat e tyre té specializuara gé mund te bashkoheshin me veglat ekzistuese. Ky modularitet beri t mundshém pér pjesén me 1 madhe té kodit 1 zhvillohet nga njé numér i madh i njerézve té ndryshém. © Mundésité portative — pjesa mé © madhe © punés né thjeshtimin e pérvojés sé pétdorimit t@ UNIX dérgoi né zhvillimin ¢ aftésive t jashtézakonshme portative tt ekzekutimit né sisteme t& ndryshme. Duke pasur udhéhegés pajisjeve (te sur me fyjlla né trungun e sistemit té fajllave), UNIX kishte mundésiné e té ndérfages sé aplikacioneve né ményré qé progtamet nuk kishin nevojé 16 dinin pér detajet © harduerit né shtresat e mé uléta, Pér i portuar mé pastaj UNIX- in né njé sistem tjetér, krejt ¢faré duhej t bénin zhvilluesit ishte t& ndryshojné drejtuesit (driverét). Aplikacionet pra nuk kishin nevojé t& ndryshohen pér Hojet & ndryshme té harduerit. Pér t@ béré real konceptin e portativitetit, éshté paragitur nevoja e ekristencés sé nj& gjuhe programuese t nivelit t& larié pir té béré implementimin softwerit, NE vazhdim, Brian Kernighan dhe Dennis Ritchie krijuan gjuhén programuese C. ME 1973, UNIX u rishkrua nC. Sot, C &shié ende gjuha primare pér krijimin e emmelve pér sistemin operativ UNIX (dhe Linux) Nit git eshte e qarté kur kalojmé népér historiné ¢ sistemit UNIX ¢ ajo &shte se zhvillimi ishte njé proces i pa-ndikuar, me mungesé té egos dhe se ishte i dedikuar né bérjen ¢ UNIX-it njé sistem i mrekullueshim. Ky proces dérgoi né ndarjen e kodit (si brenda ashtu edhe jashté Bell Labs) gé mundésoi zhvillimin e pérshpejtuar té sistemit operativ UNIX me kvalitet t& » Mainframe loi veganté ikompjuterit gi zakonisht kryen shérbime té Hogarities pr kompjutert me t& esi! 59larté, Kjo gjithashtu béri gé ky sistem operativ té del nga duar e AT&T pasi ge ata mé nuk amvitén ta kthejné nén ombrellén e tyre. Deri te UNIX i komerciali ar Para divestiturés sé AT&T mé 1984, kur ajo u nda né AT&T dhe shtaté kompani “baby Bell”, ATT e kishte t® ndaluar shitjen ¢ sistemeve kompjuterike. Kompanité qé tani njihen me ‘emma si Verizon, Qwest dhe Lucent Technologies ishin t gjitha pjesé © AT&T. Si rezatltat i monopolit t€ AT&T-sé mbi sistemin telefonik, qeveria e SHBA-ve ishte ¢ brengosur q& ATCT e pakufizuar do té mund t@ ishte axhami edhe i industrisé sé kompjuteréve, Pér shkak se AT&T u ndalua t shes kompjuterét drejtpérdrejté pér klientét para divesturés, Kodi burimor i UNIX u licencua pér universitete pér njé kosto nominale, Né AT&T nuk Kishte UNIX sistem operativ pér t shitur por shirylézuesit kishin mundési bgjné vet Kompajlimin e tj Arritja e BSD Mé 1975, UNIX V6 u bé versioni i paré i UNIX qi uw vé né prdorim 18 gjert jasht® Bell Labotatories. Prej ketij kodi burimor té hershém t@ UNIX, u krijua varianti i paré i madh i UNIX nié Universitetin ¢ Kalifornisé né Berkley. Ai u emértua Berkley Software Distribution (BSD), Per pjesén mé ti madhe té dekades s ardhshme, BSD dhe versioni i UNIX nga Bell Labs u nisén né drejtime té kundérta, BSD vazhdoi té lundrojé né ujérat e modifikimeve té lira, minyrén e ndarjes s8 kodit qé éshté edhe njé nga shenjat dalluese t UNIX té hershém nga Bell Labs, derisa AT&T filloi té drejtojé UNIX kah komercializimi. Me formimin © luboratorit t posagém pér UNIX, AT&T u mundua té Komereializoj UNIX-in. Deri mé 1984, divestitura ishte kryer dhe ATAT ishte né gjendje téfilloj té shes versione té sistemit operativ UNIX. Plotésimi copéve qé mungonin nga Linus Torvalds Linus Torvalds filloi té punojé né Linux né vitin 1991, derisa ishte student né Universitetin Helsinkit, né Finlandé, Ai déshironte te krijonte njé kernel t ngjashém me até t@ UNIX ashtu qt mund t& pérdorte Hojin e njejté t sistemit operativ né kompjuterin e tij né shtépi sikurse 4G po pérdorte né shkollé. NE até kohé, Linus ishte duke pérdorur sistemin operativ Minix, por ai déshironte t shkonte pértej asaj gka lejohej me standardet © Minix. Sig u tha edhe mé herét, Linux lujmiroi versionin © paré publik «& kemelit Linux né newsgroupén comp.os.mninix mé 25 gusht té vitit 1991, edhe pse data e vérteté e publikimit t& versionit té paré ishte mesi i shtatoritt& po ati vit. 60Edhe pse Torvalds pohonte se Linux ishte i shkruar pér procesorin 386 dhe me gjast nuk ishte portativ, t& tjerét ishin kémbéngulés né inkurajimin (dhe kontribuimin) né njé qasje me portative pér versionet e hershme 8 Linux. Deri mé 5 tetor’, Linux 0.02 u paragit me njé pjesé té madhe té kodit original burimor té ri-shkruar né gjuhén programuese C, gé e béri te mundshme portimin e tij n& makinat tjera Kerneli i Linux ishte pjesa e fundit ~ dhe mi ¢ réndisishme ~ ¢ kodit q& nevojite| pér Kompletimin ¢ ter sistemit operativ t& ngjashém me UNIX g& do t& funksiononte nén licencia GPL", Késhtu, kur njerézit filluan « vendosin sé bashku versionet, mbeti emri Linux. Disa versione sig éshté pér shembull Debian, i referohen vetes si versione GNU/Linux. Né disa vite t ardhshme, versionet komerciale dhe jo-komerciale filluan té paragiten, MCC Interim Linux u paragit né SHBA né shkurt té vitit 1992 né Britaniné e Madhe. Slackware Linux, i cili pér heré t paré w paragit né prill vitit 1993, ésht@ njé nga versionet mé te yjetra té Linux g po arrijne’té mbijetojne. Linus vazhdon té mirémbajé dhe pérmirésojé kernelin e Linuxit. Pérparésité e Linuxit Puna kontribuuese ¢ projekteve UNIX dhe GNU ndihmoi gé Linux té njihet dhe fillon te pérdoret shumé shpejté. Kultura e ndarjes né kemunitetin ¢ Kodit t& hapur dhe adoptimi i nj vargu té madh té veglave pér komunikim né Intemet i ndihmuan Linuxit qé me shpejtssi te kalojé népér adoleshencé dhe t# behet sistem i pjekur operativ. 1Njé pérkushtim i thjeshté pér t& ndaré kodin &hté me gjasé kontribuwesi mé i madh né crtjen ¢ lévizjes sé softuerit t hapur né pérgjithési, dhe i Linuxit né vecanti. Ky pérkushtim gjithashtu ka inkurajuar © grupit té njerézve gé jané te pérkushtuar ti kontribuojné Komunitetit nga i cili po pérfitojnd. Pranimi i Linusit pér pérfshirjen e kodit nga t tierét né kernelin e Linuxit gjithashtu ishte kritike pér suksesin e Linuxit, Nese ndokush nuk ka pérdorur mé paré Linuxin jané disa gjéra g& jané té ndryshme né krahasim me sistemet tjera operative. Ja njé listé me disa nga funksionet e Linuxit qé mund jané interesante: © Nuk ka nevojé pér ri-nisje ~ koha e qindrimit ontine shi géshtje e krenarisé (sidomos kur merret parasysh fakti se Linux dhe UNIX jané sisteme gé mé sé shpeshti pérdoren pér serveré, késhtu gé dubet té jené online 24/7/365). Pas instalimit original, mund té instaloni apo largoni softuer sipas déshirés pa pasur nevojé pét rienisje Kompjuterit, * Nisja/ndalja e shérbimeve pa ndétprerjen © punés sé té tjeréve — mund t€ nisim apo ndalim cilindo shérbim individual (pér shembull, shérbimet © uebit, fajllave apo emailit) pa pasur nevojé pér té ri-nisur Kompjuterin apo ndérpreré punén © shfrytézuesve qé jané té kygur né kompjuter. Me fjalé t& tjera, nuk ka nevojé per ri- * GL ~ang. General Public License ~licenca per pérdorim publ 61nisjen ¢ kompjuterit sa hent qt béjmé dicka né sistem (instalimi i kernelit ri eshte © vetmja arsye pér ri-nisjen kompjuterit). * Softueti portativ — me lebtési mund té kaloni né ndonjé version tjetér té sistemit Linux, UNIX apo BSD dhe prapé 1 pérdomi té njgjtin softuer qé kent pérdorur mé pari. Pjesa mé e madhe e softuerit me kod té hapur jané té zhvilluara gé té punojné né njé numér t& madh té sistemeve té ngjashme me UNIX madje disa prej tyre mund t& cekzekutohen edhe né sistemet Windows, nése ekziston nevoja pir até gig. Nese ndonjé program nuk ekzekutobet né njé sistem té déshiruar, me shumé gjasé, mund t& sgjendet ndokush q@ mund ta b§jé portimin e aplikacionit té déshiruar. * Aplikacionet qé mund té shkarkohen — nése aplikacionet qé preferoni nuk gjenden né versionin ¢ déshiruar té Linuxit, shpesh ato mund té shkarkohen dhe instalohen me njé Komandé té vetme, duke pétdorur veglat si apt, uspmi dhe yum, © Nuk ka rtegullime té fshehura né kod apo tegjistra — kur t@ mésohet njeriu me disa gjéra meth Linuxi, ai do 8 zbuloj se (nése jané rregulluar mir t drejtat & shfrytézuesve té ndryshém g& pérdorin kompjuterin) pjesa mé e¢ madhe ¢ konfigurimeve jané té béra né fajlla té thjeshté tekstual qé jané & lehté pér tu gjetur dhe ndryshuar. P&r shkak se Linux éshté i bazuar né ciltérsiné, asgjé nuk Bshté e fshehur nga shfiytézuesi. Madje edhe kodi burimor, pér softuerin e mbuluar me GPL, &sht@ nf dispozicion t& shirytzuesve pir rishikim. * Desktop qé ka arritur pjekuriné — X Window System (qé siguron njé komnizé t& pérdorimit pér sistemin) ka gent ketej pari per njé kohé mé té giaté se vet Windows. Ambientet desktop si KDE dhe GNOME sigurojné ndérfage grafike (dritare, meny, & 16 tjera) qi jané rival me ato t& Microsoft. Problemet e lehtisisé sé pérdorimit pér Linux jané duke u zhdukur me shpejtési. © Liria — Linux, né formén e tij m& te thjeshté, nuk ka agjendé té pérbashkét apo pike tt skajshme pér té pérmbushur. Shfrytézuesit jané té lint & zgjedhin versionin & déshiruar t@ Linux gé iu pérshtatet mé sé mini, shikojné kodin qé ekzekutohet nga sistemi, dhe t& shtojné apo ménjanojné softuer q& pélgejnt apo nuk pélgejné si dhe mund ta béjné kompjuterin gfarédo qé déshirojné. Linux mund té ekzekutohet né gdo si8 duke filluar prej superkompjuterive e deri te telefonat celularé dhe cdo gié qé bien né mes. Shumé vende jané duke ri-zbuluar lisiné e té vendosurit duke béré ndryshime n& nivelet e ndryshme qeveritare. Franca, Gjermania, Koreja dhe India jan vetém disa vende gé Kant marré né pérgafim Linuxin, Ndérkohé kjo listé éshté duke u zajeruar me tempo té pérshpejtuar. Jan’ disa aspekte t& Linuxit gi e béjné tir adaptimin e shfrytzuesve t rinj. Njé nga ato éshté se Linux sipas preferencave origiinale éshté i mbaruar té jeté mé i sigurt, késhtu g& duhet béré mjaft regullime duke pérdorur login administrativ (root) pér shumicén e ndryshimeve gé ndikojné sistemin né pér gjithési. 62Pérkufizimi i kodit té hapur - OSI Per zhvilluesit © softuerit, Linux siguron njé platformé gé i mundéson ata t® ndryshojné sistemin operativ sipas déshirés dhe té marrin njé varg t@ gjeré t ndihmés pér krijimin © aplikacioneve pit té cilat kané nevojé. Njé nga rojtarét e lévizjes sé kodit t& hapur éshté Open Source Initiative (www.opensource.org). Teja kryesore qé géndron pas kodit t® hapur éshté shumé e thjeshté: Kur ata q@ béjné programimin té mund té lexojné, Kontribuojné, shpémdajné dhe modifikojné kodin burimort pér njé pjeséz té softuerit, attheré softueri evoluon, Njerézit e pérmirésojné até, ¢ adoptojné até si dhe i riparojné gabimet né t. Madje kjo dhe mund t& béhet me njé shpejt@si te hhatashme dhe te habitshme. Detisa qéllimi kryesoré i softuerit me kod t hapur éshté gé ta béjé publik kodin burimoré, qgéllimet tjera t@ tij gjithashtu jand t pérkufizuar nga OSI. Pjesa mé e madhe e regullave n& vazhdim pet licencat e pranueshme té kodit ti hapur kané pér géllim mbrojtjen € litisé dhe integritetit t@ kodit t@ hapur: © Shpédarja e lirshme - licenca ¢ kodit té hapur nuk mund té kérkojé tarift nga ndokush gé bén rishitjen e softuerit * Kodi burimor ~ kodi burimoré duhet té jeté i pérfshiré me softuerin dhe nuk mund t Jeté i kufizuar nga shpémdarja © métejmé, © Punimet e pérfituara ~ licenca duhet té lejojé modifikimin dhe shpiémdarjen e kodit nn té njejtét kushte té pérdorimit, © Integriteti i kodit burimoré t& autorit — licenea mund 1 kérkojé qé ata qé pérdorin Kodin t largojné emrin projektit origjinal apo versionin nése béjné ndryshimin & kodlit burimoré. © Mos-diskriminim kundér personave apo grupit ~ licenca duhet té lejojé t& githt njerézit té jené njélloj te obligueshém ndaj pérdorimit te kodit burimoré. © Mos-diskriminim ndaj fushave t pérpjekjes —licenca nuk mund 1@ kufizojé projektin nga pérdorimi i kodit burimoré pér shkak se éshté komercial apo pér shkak se éshté i shogéruar nga ndonjé fushé e pérpjekjes qé nuk i pélqen ofruesit t softuerit © Shpémndarja e licencés — nuk duhet te keté nevojé pér licencé shtesé pét pérdorimin apo shpémdarjen e softwerit * Licenca nuk duhet téjeté ¢ vecanté pér ndonjé produkt — licenca nuk duhet té kufizoje kodin burimoré ndaj njé shpémdarje t@ caktuart8 softuerit, * Licenca dubet te jeté neutrale pér teknologjitt —licenca nuk mund té kufizojé metodat né té cilat kodit burimoré mund té shpémdahet. 63Projektet mé té médhenj softuerik Disa projekte softuerike kané shkuar mbi statusin e t qenit thjeshté njé komponenté e Linuxit apo ndonjé derivati tjetér t UNIX-it, Disa nga Keto projekte jané t sponsoruar dhe mirmbajur nga organizatat q& mbi yyrin projekte t& shuméfishta «& kodit t hapur. Projektet dhe organizatat mé te popullarizuara te kodit té hapur pérfshijné: ‘The Apache Software Foundation - Fondacioni i softuerit Apache (www pache.org), nuk &shté vetém softueri mé i popullarizuar i kodit té hapur pér ueb server né bot’, por éhté edhe softueri mé i popullarizuar pér ueb server. Shumica e shpémdarjeve t& linuxit gé kané softuer pér ueb server kané Apache. Apache Software Foundation mirémbané Apache Web (HTTP'*) serverin dhe njé boll&k t& projekteve tjera, duke pérfshiré SpamAssassin (pér bllokimin dhe filtrimin e spam'® postés n& email), Apache Portals (pér mundésimin softueréve pér portale), dhe disa projekte pér prodhimin e moduleve qé duhet t pérdoren me Apache Web Server. The Internet Systems Consortium - Konsorciumi i sistemeve t& intemetit (www.isc.org) péimban projektet gé bgjné pérkrahjen e infrastrukturén kritike t& Internetit me ané té licences sé kodit té hapur. Kéto projekte pérfshijné Bind (softueri shérbyes pér DNS"), DHCP" (pér caktimin e IP adresave dhe informatave té tjera pér klientét né Internet), INN’ (pér krijimin e shérbyesve t& emrave W Intemetit), dhe OpenReg (njé vegel pér menaxhimin e delegimit té domenéve né regjistra té ndaré), ‘The Free Software Foundtaion — Fondacioni i softuerit pa pagesé (www fsorg) &shté sponsori kryesoré i projekteve GNU. Pjesa mé e madhe e komandave dhe funksioneve te UNIX-it gé jané t& pérfshiré né Linux qé nuk ishin té bashkétenditur pér sé afeérmi me kemelin ishin prodhuar nén ombrellén e projektit GNU Projekti Mozilla (www.mozilla.org) — produkti i paré i madi i shfletuesit té uebit ishte Mozilla Navigator, i cili filimisht ishte i bazuar né kodin e léshuar né komunitetin & Kodit té hapur nga Netscape Communicator. Shfletuesit ¢ tjeré me kod té hapur pérfshijné makinén e Movilla-s. Projekti Mozilla gjithashtu ofroi njé suité t@ kliemléve 1 ndryshétm t Interntit gé pérfshijné emailin, kompozuesin, IRC Chat dhe softuer pér libra té adtesave (address book). Zhvillimet e reja nga projekti Mozilla jané te Fokusuar né Thunderbird qé &sht@ njé klient pér email dhe lajme si dhe shfletuesin e & intermetit Firefox, gé kané part sukses té jashtézakonshem né platformat Linux, Windows dhe Mac OS X né disa vite w fundit. Suita e vjet@r Mozilla ofrohet sot n& emrin Seamonkey (w\w.mozilla.org/projects/seamonkey). Projekti Samba (www.samba.org) ofron sofiuer pér ndarjen e fajllave dhe shtypésve me pétdorimin ¢ klientit CIFS"' dhe SMB”. Kéto protokolle jané mjetet mé té ° HTTP ang. Hypertext Transfer Protocol -gluha programuese e uebfageve * Spam. 27 ONS posta e padéshiruar g@ vjen ne kutite tona postare pa dishirén tone ang. Domain Name Service ~sherbim i shadérrimit t IP adresave né emra te kuptueshém dhe e hunderts "DHCP ~ ang. Domsin Host Configuration Protocal ~ protokal pr konfigueimin automatic téKkentéve né Internet > INN ars, *sma— ang. International Nonproprietary Name ~emrat e pa-patentuar né Internet ‘ang. Common Internet File System ~ sistem falave te zakorshém t@internetit ‘ang. Server Message Block ~ protokoll pér shkémbimin efallave n@ Internet 64pétshtatshme pér ndarjen ¢ fajllave dhe shtypésve me anén ¢ sistemit operativ Windows Konsorciumi Sendmail (wwwsendmailorg) — mirtmban agjentin sendmail pér transportim té email, i cili €shté softueri mé i popullarizuar né boté pér dérgimin & postés elektronike Ekzistojné natyrisht edhe shumé projekte dhe organizata té tjera ge oftojné softuer t& pérfshiré né shpémdarje t& ndryshme t& Linuxit, por kéto gé pérmendém Ketu njihen si me Aryesoret dhe mé 1 pérdorurat né botén e kodit t& hapur. 65Ubuntu Linux Ubuntu éshté sistem operativ i bazuar né Linux dhe q¢ eshte i shptmdaré né baza té softuerit me kod té hapur (pa pagesé). Ubuntu éshté njé sistem shumeé stabil i pérditésuar, g& mund te pordoret edhe nga shfryt@uesit qé kan njohuri mesatare t kompjuterit, me fokus té forté né Jehtésiné © pérdorimit dhe lehtésiné e instalimit. Nga shumé ueb fage té popullarizuara Ubuntu éshté zgjidhur si shpérndarja mé e popullarizuar e Linuxit pér kompjuterét desktop”, duke pérfshiré mé shumé se 30% té instalimeve pér desktop gjaté viteve 2007 dhe 2008. Ubuntu pérbehet nga disa pako té softueréve gé zakonisht shpémdahen pérmes licencés sé kodit té hapur qofté GNU apo GPL dhe éshté i sponsoruar nga kompania Canonical Ltd me zyrat endrore né Britani t Madhe dhe me pronési té biznesmenit Aftikano Jugoré Mark Shuttleworth, Duke © mbajtur Ubuntun si sistem pa pagesé dhe me kod té hapur, Canonical ka mundésing e pérdorimit t tlentit t zhvilluesve nga komuniteti né zhvillimin e omponentéve pérbérés te Ubuntus, Canonical publikon versione t@ reja t@ Ubuntu-s edo gjashté muaj si dhe mundéson pérditesimin ¢ sistemeve me riparimet e sigurisé, arnat pér bug-a si dhe mbindértime té vogla pér veté sistemin operativ. Versionet LTS* té Linux Ubuntu gé publikohen gdo dy vite, kané pirkrahje tri vjegare pér desktop dhe pest vite pér versionin server. Versioni aktual n& momientin gé po & shkruajmé keté punim éshté Ubuntu 9.04 i cili u publikua né prill té vitit 2009, Fleura 2— Pamja e desktopit i Ubuntu 9.04 ® Desktop ~ kompjuteréte tavolinds (desk tavolin® dhe top- né majé) * LTS~ ang, Long Term Support ~versionii Ubuntu-s me pérkrahje afat-giate 66Historia dhe procesi i zhvillimit Ubuntu &shiz njé patenté gé ka baz né kodin e projektit Debian”. QUilimi origjinal ishte publikimi i versionit te ri t Ubuntu ¢do gjashté muaj, duke pasur késhtu rezultat perditésime mg té shpeshta té sistemit, Paragitje e paré e Ubuntu ishte me 20 tetoré 2004 ndérsa emt i tj vjen nga fjala “ubuntu” né gjuhén Zulu qé do té thoté “humanitet pér té tierét” Ubuntu publikohet njé muaj pas publikimit t GNOME*-it. Pér ndryshim nga patenté té ther té Debian (sig jané MEPIS, Xandros, Linspire, Progeny dhe Libranet) gé né masé t& madhe pérdorin shtesa me patenté dhe t® kodit té mbyllur, Ubuntu kryesisht pérdoré softuer pa pagesé, duke béré njé pérjashtim vetém pér disa driver té patentuar pér harduer, Pakot pér Ubuntu jané t& bazuara né pakot nga pakot pér Debian: pra pérdorin pako me formatin deb pér Debian dhe pako gé instalohen me veglat pér menaxhimin e pakove (APT dhe Synaptic). Pakot pér Debian dhe Ubuntu mund té mos jené né pérputhshméri binare njéri me tjetrin, sidoqofté, shpesh pakot deb duhen rindértuar nga kodi qé té mund té pérdoren ni Ubuntu, Shumé zhvillues pér Ubuntu kané gjthashtu rol né mirémbajtjen e pakove kryesore 1 Debian-it Momentalisht Ubuntu shté duke pérdorur fondet ¢ Cuonical Ltd. M8 8 korrik 2005, Marke Shuttleworth dhe Canonical Ltd paralajméruan krijimin e Fondacionit Ubuntu dhe sigurwan njé kupital investues prej 10 milion dollar’. Qéllimi i fondacionit éshté 1 sigurohet pér pérktahjen dhe zhvillimin té gjitha versioneve t€ ardhshme té Ubuntu-s. Logo i Ubuntu dhe tipografia kané mbetur té pandryshuar qé nga paragitja e paré. Ponti Open ‘Type i shkruar me doré té liré qé pérdoret ka emrin Ubuntu-Title, Ky font &hté i shpémdaré pirmes kushteve t licencés LGPL derisa gjithmoné inkurajohet pérdorimi i fontit, dhe logos. sé Ubuntu, dhe derivateve té tj). (5 ubuntu Figura 3 ~ Logo dhe tipografia e Ubuntu Linux Tiparet kryesore té Ubuntu Linux Ubuntu eshté i fokusuar né Iehtési té pétdorimit si dhe né ofrimin e sigurisé. Instaluesi Ubiquity mundéson gé Ubuntu té instalon né diskun e forté pérmes ambientit Live CD, pa pusur nevojé pér rinisje kompjuterit para instalimit, Ubuntu gjithashtu thekson aksesibilitetin dhe internacionalizimin pér t€ arritur deri te numri sa mé i madh i njetézve. Duke filluar nga Ubuntu 5.04, UTF-8 u bé kodimi preferencé i karaktereve, i cili sig dihet lejon pérkrahjen ¢ ojllojshmérisé t skriptave jo-Roman. Si funksion i sigurisé, vegla sudo pérdoret pér té caktuar privilegje momentale administrative, duke mundésuar késhtu logariné root té mbetet e mbyllur, dhe duke parandaluar shfrytézuesit e papérvojé té béjné ndryshime té pakthyeshme té padéshiruara apo duke hapur vrima te sigurisé. * Debian ~ sistem operativ i pérbérd nga pakot softuerike pa pagest té publikuara nén fcencén e kodit ti hapur * GNOME -ndérfagia grafike pérsistemin operativ Linux 67Ubuntu zakonisht vjen i para-instaluar me njé varg té softuerit t ndryshém duke pérfshint OpenOffice, Firefox, Pidgin, Transmission, GIMP dhe disa lojéra t€ lehta (sig jan& Sudoku apo shah). Ubuntu lejon mbylljen ¢ porteve té rretit me pérdorimin e firewallit, me opinion e zajidhjes sé porteve té déshiruara pér tu mbyllur. GNOME (desktopi aktual preference) ofton pirkrahjen pér mé shumé se 46 gjuh’. Ubuntu gjithashtu mund t ekzekutojé shumé programe té dizajnuara pér Microsoft Windows (sig éshté pér shembull Microsoft Office), pérmes programit Wine ose duke pérdorur Makinén Virtuale (sig jané VMWare Workstation apo VirtualBox). Instalimi Instalimi i Ubuntu zakonisht béhet pérmes Live CD-s. Ubuntu OS mund t& ekzekutohet drejipéndrejt@ nga CD (me njé humbje t& vogél t& efikasitetit), duke lejuar shfrytauesin t& baj@ njé “véshirim testues” 18 sistemit operativ pér kompatibilitet w harduerit. dhe pérkrahje pér driver. Né CD ndodhet gjithashtu edhe instaluesi Ubiquity. i cili pastaj mund té udhézojé shfrytéauesin népér procesin permanent (8 instalimit, CD imazhet et giitha versioneve t& tashme dhe 1 kaluara mund 1 shkarkohen nga ueb fagja zyrtare e Ubuntu (www.ubuniu.com), Instalimi nga CD kérkon gé kompjuteri 1 kel sé paku 256 MB i& memories RAM™, Njé vegél © migrimit pér Microsoft Windows, ¢ quajtur Migration Assistant (e paragitur né prill t@ vitit 2007, mund té pérdoret pér importimin e bookmars-éve, fotot né prapavije t& desktopit (wallpaper), dhe tregullimeve té ndryshme nga instalimi aktual i MS Windows né instalimin e ri Ubuntu. Ubuntu dhe Kubuntu (njéti nga versionet ¢ Ubuntu) mund té aktivizohen/instalohen nga USB flash disku (nése kompjuteri ka pérkrahjen pér nisjen e kompjuterit nga BIOS-i), me opsion t muajtjes sé megullimeve né flash disk. Kjo mundéson njé instalim portativ té mund te ekzekutohet né cilindo PC qé mund t& niset nga USB disku. Né versionet mé t& rin} t& ‘Ubuntu, mund té gjendet edhe programi USB creator i cili éshté né disporicion pér instalimin € Ubuntu-s né USB disk (me ose pa diskun LiveCD). RAM ~ ang. Randoom Access Memory memoria punuese e kompjuterit 68aoplications Places System A ai sat May 30, 7:28 AM | Live session user) Figura 4 ~ Ubuntu i nisur nga LiveCD 69Variantet e Ubuntu Linux Fkvistojnd disa variante zyrtare dhe jozyrtare t& Linuxit Ubuntu, Kéto variante & Ubuntu instalojné njé varg t& pakove qé i béjné té dallohen nga shpémndarja origjinale e sistemit ‘operativ Ubuntu. Variamtet zyrtare deponojné pakot dhe pérditésimet né repositore tu sikurse Ubuntu, akin qb solid | ej ja nb lgpontcion abe G@ a ies plaginteist kompicbll a mesin varianteve zyrtare. Derivatet e Ubuntu qé jané plotésisht t pérkrahur nga Canonical jane: © Kubuntu — version pér desktop q@ pérdoré pakon KDE pér desktop e jo pakon GNOME sikurse versioni origjinal i Ubuntu © Edubuntu — njé nén-projekt i bazuar né GNOME dhe njé shtesé pér Ubuntu, i dizajnuar pér ambientet e shkollave dhe shfryt@zuesit shtépiak © Ubuntu Server Edition — version i cili instalohet né harduer té dedikuar pér server © Ubuntu MID Edition ~ njé version i Ubuntu qé éshié i kustomizuar pér pérdorim nis pajisjet mobile pér Interenet (fjala MID éshté shkurtesé e Mobile Internet Device) © Ubuntu Netbook Remix ~ i dizajnuar pér netbook dhe kompjuterét e tjeré ultra- portativ. Variantet jozyrtare dhe derivatet nuk kontrollohen apo udhéhigen nga Canonical dhe jané vakonisht kustomizime me patenté qé jané krijuar pér qéllime speciale. Derivatet g@ jané t pranuara por nuk jané té pérkrahura nga Canonical jané: + Xubuntu — njé version “lightweight” i bazuar né ambientin ¢ desktopit Xfoe né vend t@ atij GNOME, i cili éshté i dizajnuar té punojé né kompjuteré me specifika shumé t& uléta harduerike, + Gobuntu ~ njé version gé mundohet té jeté plotésisht i ndaré nga softueri, driverét apo firmware me licenca kufizuese. + Mythbuntu — njé platformé multimediale e baz né Myth TV + Ubuntu Studio ~ njé formé multimediale e Ubuntu-s. + Ubuntu JeOS - version i varféruar, i cili éshté né vecanti i kustomizuar pér ambientet virtuale té perdorimit Ekriston edhe njé numér i versioneve t& ngjashme t& derivuara, sig jané Linux Mint, 20S, OpenGEU, SuperOS, CrunchBangLinux, gNewSense dhe Portable Ubuntu for Windows. 70cK MEY st Figura 5 ~ Pamja e desktopia t@ versionit Kubuntu mnKérkesat harduerike pér instalimin e Ubuntu Linux Versioni desktop i Ubuntu momentalisht pérkrah arkitektura Intel x86, AMD64 dhe ARM. Disa versione pér server gjithashtu pérkrahin edhe arkitekturén SPARC”. Pétkrahja jozyrtare shi& né dispozicion pér arkiteKturat PowerPC, TA-64 (Itanium) dhe PlayStation 3. Kérkesat minimale pér instalim né destkop jané procesori x86 300 MHz, 256 MB 1é memories RAM, 4 GB hapésiré né disk dhe njé video kartelé ¢ cila pérkrah VGA** né rezolucion pre] 640 x 480. Kérkesat e rekomanduara pér puné né deskiop jan procesori x86 né 700 MHz, 384 MB té memories RAM, 8 GB vend né diskun e forte dhe video kartela cila pérkrah VGA né rezolucion prej 1024 x 768. Krkesat pér server jané x86 procesori né 300 MHz, 64 MB i memories RAM dhe nj& video Kartelé qi pérkrah VGA né 640 x 480, Kompjuterét gé nuk i pérmbushin kéto kérkesa preferohen gé né vend t& Linux Ubuntu tt provojné té instalojné ndonjé version tjetér si pér shembull Xubuntu, qé ishté i bazar ni Xfce. 2 SPARC —arkitektur® e kompjutervee tipit RISC **VGA~ ang. Video Graphics Array ~ platformé grafike gé pérdoret n@ komputer nDesktopi GNOME Né figurién 6 shihet desktopi GNOME né pamjen e tj fillestare né njé sistem Ubuntu Linux kur béjmé login pér heré té paré. Figura 6 ~ Pamja e dritares kryesore t® Ubuntu Linux Ubuntu ka njé prapavijé mjaft t& kéndshme pér sy, set shumé té pérshtatshim té fonteve, dekorimet e dritareve, dhe butonat e kontrollit pér cilindo aplikacion qé nisim, Kéto dekorime dhe kontrolla jané té njohura edhe si tema, té cilat me lehtési mund té ndérrohen vetvetiu. Né figuritn © mésipérme shihen disa pjesé t# ndryshme t& desktopit prefetencé GNOME, ato jane + Paneli i sipérm — paneli éshté njé pjesé speciale e desktopit, e kontrolluar nga aplikacioni pér panel, i cili ofton ményra té ndryshme t& bashkéveprimit me desktopin dhe aktivizimin e lojeve t& ndryshme t& aplikacioneve, GNOME mund t& shfaq panclet pérgjaté cilitdo skaj té ekranit, por konfigurimi origjinal e shfaq, att né pjesén e sipérme dhe té poshtme té ekranit. Me preference, paneli i sipérm ka kéto elemente: BAplikacions, Places dhe System (aplikacionet, vendet dhe sistemi) ~ njé meny Kjo q& pérbéhet nga lista e shkurtesave pér tek komandat, detyrat dhe aplikacionet specifike. K8to tri meny ofrojné qasje leht® né aplikacionet, vendet € ndryshme né kompjutet apo lokacionet né rrjeté, si dhe né detyrat © ndérlidhura me sistemin, Pér t shfaqur cilindo nga kéto meny té panelit, vetéim dubet klikuar né emrin e tyre dhe menyja i caktuar do t& hapet né ekran, Pér té mbyllur menyné mjafton t klikohet kudo né ekran, wesit e aplikacioneve — kéto ikona nisin aplikacionet specifike kur Klikojmé mbi to (me tastin e majté té miut), Apletét — kéto ikona nisin aplik panelit dhe ofrojné mundési nga més ne té Iehta gé ekzekutohen né formé te \dryshmet Butoni Log Out — ky buton pérfundon sesion aktual dhe ri-shfuq menaxherin e kygjeve per GNOME Sipérfagja punuese — kjo éshté pjesa e ekranit né cil ekzekutohen aplikacionet dhe shfagin dritaret e tyre dhe komunikoj 1e shfryzuesin, Paneli i poshtém — ky panel shfaget né pjesén e poshtme té ekranit dhe pérmban keto ikona: GNOME ka Konfigurimin e tij sipas preference’s s¢ vet. Ka gjasé té jeté véshtiré t& gjenden dy shfrytézues. té GNOME.it qé kané konfigurimin e njejte t€ tj Butoni pér shfagien © desktopit — ky buton minimizon t gjitha dritaret dhe dialog’t qé jané té shfaqur momentalisht né ekran duke e zbuluar késhtu desktopin e sistemit operativ Kontrollet ¢ aplikacioneve — secili aplikacion qé éshté aktiv né sipérfagen punuese 1 Kompjuterit shaq njé regjion w bashkérenduar pér kontrollim nis ket pjesé t@ panelit té poshtém, Klikimi me tastin djathté t& miut mbi kété kontroll bén uljen apo ngritjen e dritares sé aplikacionit derisa klikimi: me tastin ¢ majté té miut shfaq njé meny kontekstuale pér lévizjen dhe kontrollimin e dritares sé aplikaciont Niérruesi i sipérfages punuese — ky ht njé aplet special q mundéson sipérfage té shumefishta punuese dhe jap njé shfagje miniaturé ts sipérfageve aktive punuese, Sipérfaget punuese jané parimisht ekrane t@ ndara virtuale & mundéschen nga GNOME desktop. Mund té ekzekutoni aplikacione né sipérfage té ndryshme punuese, lévizni aplikacionet prej njé sipérfage punuese né tjetrén eij. Sipértaget_e shumélishta punuese jan njé ményré e pérshtatshme © ekzekutimit té Hojeve té ndryshme t& aplikacioneve mbi ekranet © ndryshme virtuale pa i part até pérveg nése déshirojmé t& kryejmé ndonjé veprim mbi to. Shporta — éshté njé aplet special gé mundéson gasjen né objektet e fshira nga sipérfagja punuese dhe nga kompjuter. mundisi t@ médha t Konfigurimit dhe secili.shfrytzues mund ta bg Menyté n& GNOME 74GNOME mundéson dy Hoje té ndryshme té menyve: menyté qé ndodhen né panel, dhe t& cilat mundésojné qasje t& lehté tek aplikacionet e ndryshme dhe veglat ¢ neryshme t& sistemit dhe menyté Kontekstuale gé mundésojné qasjen né veglat € ndryshme té Sistemit va rej vendit ku i kemi aktivizuar (Klikuar) ato, Menyté e panelit Menyté shfagen né panele kur klikojmé me tastin € djathté t miut mbi emrin e panelit. Menyté ose pérmbajné shénime pér detyrat e lokacionet e caktuara né sistem, apo pérmbajné meny t& tjera. Menyté qé ndodhen brenda menyve té tjert njihen edhe si nén-meny. Ne figurén 7 shihet pérmbajtja e nén-menysé Internet t& menysé Aplications. Figura 7 — Pamja enén-menyst Internet & menyse Aplications Menyja e aplikacioneve (Applications) Menyja e aplikacioneve bén t& lehté nisjen e aplikacioneve té ndryshme t¢ GNOME-it, duke i grupuar ato népér nénmeny qi shfagen kur vendosim kursorin mbi menyné e caktuar. Menyja ¢ aplikacioneve ka kéto grupe: + Aksesoret (Accessories) — gé pétmban njé kategori té pérgiithshme té aplikacioneve té vogla me pérdorim t@ zakonshém sig éhté kalkulatori, fjalori, editorét tekstual dhe terminali i komandave, + Lojérat (Games) — pérmban pra lojérat gé jané né dispozicion brenda desktopit GNOME. Pasi qé Ubuntu i &shté dedikuar njerézve, ai né ményré shumé natyrale pétmban ato gjéra qé njerézit pérdorin mé sé shumti — lojérat. + Programet © grafikés (Graphics) ~ jap qasjen deti tek aplikacionet gé pérdoren pér krijimin, zénien dhe manipulimin ¢ imazheve né ekran apo nga skaneri, si dhe njé veshtrues té vogel pé shikimin e fajllave ekzistues. + Internet - pérmban elementet pér puné me internetin sig eshte sistemi € telefonise Voice-Over-IP, klienti pér posté elektronike Evolution, shfletuesi i internetit Firefox ey. + Programet pér zyra (Office) — né listé ka aplikacionet e zakonshme té biznesit gi jané n& dispovicion né sistem. Me preferenc® ky meny ku shkurtesat pir programet tekstuale, té Hogaritjes pér bazat ¢ tf dhénave ¢ té ngjashme. + Zé dhe Video (Sound and Video) — jap njé mundesi té lehté t& qasjes né aplikacionet pér 78 dhe video, duke périshiré splikacionet pér incizimin e zérit, konvertimin & 75audio CD-ve, dégjimin e online audio dhe videove, si dhe aplikacionet ¢ sofistikuara pér krijimin e Hlojeve té ndryshme té CD-ve, VCD-ve dhe DVD-ve. Pérveg kétyre, menyja e aplikacioneve jap qasjen edhe tek komanda pér instalimin/de- instalimin ¢ aplikacioneve (Add/Remove Applications) q& e bén te lehté instalimin © aplikacioneve né sistem. Menyja e lokacioneve (Places) Menyja e lokacioneve jap mundésiné © qasjes tek fajllat, direKtoriumit dhe aktivitetet © tjera 1 diskut. Zgjidhja e lokacionit apo diskut né menyn’ Places e hap menaxherin e fajllave Nautilus, i cili shfaq pérmbajtjen e lokacionit te zgjidhur. Menyja ¢ lokacioneve gjithashtu jap njé qasje té lehté tek veprimet gé kang té biginé me deponimin e té dhénave, sig jané kallja € njé disku CD apo DVD, lidhja né serverin e fajllave, dhe kérkimi apo ti-vizitimi i fajllave dhe direktoriumeve specifike Perveg shkurtesave deri tek lokucionet specifike «8 sistemit, menyja Places ka edhe dy nén- meny: Boomkarks, i cili shénon té gjitha objektet Bookmarks deri tek ditektoriumet ¢ caktuara gé jané krijuar n& menaxherin e fajllave Nautilus, dhe Recent Documents, 4& pérmban listén e 10 fajllave apo objekteve té desktopit qé jané hapur sé fundmi. Ky meny ¢ bin t@ lehté vazhdimin e puns me té njéjtat dokumente me té cilét kemi qené duke punuar sa heré gé kycemi né Ubuntu Linux. Menyja e sistemet (System) Menyja e sistemit pérmban komandat pér bashkéveprim me GNOME dhe sistemin ¢ Ubuntu- s, sig jané vendosja e pteferencave personale pét ménytén se si duket dhe sillet GNOME dekstop, kryerja © detyrave t& administrimit sig éshté konfigurimi i harduerit, pérditésimi i sistemit, konfigurimi i shérbimeve t& mets, marrja e ndihmés dhe dalja nga sistemi apo fikja sistemit Ubuntu. Menyja System pérmban kéto elemente: + Preferencat (Preferences) — jap qasjen né njé numér t@ madh 1 aplikacioneve q@ ia mundésojné pérdoruesit tt konfigurojé ményrén né té cilén ai bashkévepron me GNOME, sistemin Ubuntu, dhe ciléndo mjeté né t cilén ka qusje (sig ésht® per shembull Interneti apo rrjeta shtépiake). Nese shfryt@zuesit nuk i pélqen ményra cilén punon ndonjé gjé né Ubuntu, ai mund ta ndryshojé nga menyja Preferences né digka qé i pélgen m8 shumé, mund 1 nis cilindo aplikacion relevant dhe 1 béjé ceksplorim sipas déshirés. + Administrimi (Administration) — jap gasje né disa aplikacione gé ju mundésojné t& Konfiguroni softuerin e instaluar né sistemin Ubuntu, pais) sistem, dhe shérbimet gé ekzekuton sistemi si dhe leximin ¢ informatave kryesore té sistemit sig jané koha, data dhe lista e shfrytézuesve t8 cilét jané t@ autorizuar per tu gasur né& 76+ Ndihma (Help) ~ ofron llojet ¢ ndryshme té ndihmés pér pérdorimin e sistemit. Ky meny offon qasje né dokumentacionin online né sistemin Ubuntu et} 7Instalimi, cinstalimi dhe pérditésimi i softuerit Ubuntu Linux éshté me gjasé njé nga komunitetet mé energjetike dhe mé dinamike prej tt gjitha komuniteteve té Linuxit q mund té hasen né intemet. Ky komunitet pérbéhet si nga shirytézuesit po ashtu edhe nga ata qé zhvillojné softuer t& Hojeve t& ndryshme. Pérditésimet dhe riparimet e ndryshme né sistem jané mjaft té shpeshta, e gé Eshté njé gié jashtézakonisht e mire, Njé mori e softuerit &shté né dispovicion pér shkurkim dhe instalim. Qasja ndaj softuerit té ri dhe t€ mbindértuar éshté gjithashtu shumé e lelté. Update Manager i Ubuntu né ményré automatike lajméron pérdoruesit pér pérditésimet e rinj gé jané né dispozicion pér softuerin gt ai ka tt instaluar ni Kompjuter, ndérsa qé mbajtja e sistemit me pérditésim nuk kérkon mé shumé se tri a katér klikime t@ miut. Veglat tjera sig jané dpkg, apt-get, Synaptic Package Manager e bén t lehté kérkimin pér softuer sipas interesit, Celési ite gjitha kétyre pérparésive dhe lehtésisé sé pétdorimit éshté formati i shkélgyeshém i paketimit DEB (pér Debian), i zhyilluar pér shpémdarjen Debian té Linuxit e cila pérdoret edhe nga Ubuntu Linux. Softuerét pér menaxhimin e pakove né Ubuntu Instalimi i zakonshém i Ubuntus offon disa vegla t& ndryshme pér menaxhimin dhe marrjen & pakove té ndryshme softuetike pér Ubuntu, duke filluar nga veglat pér komanda tekstuale & deri te ato me ndérlage te sofistikuara grafike, Veglat kryesore té cilat instalohen si pjesé e instalimit té zakonshiém t@ Ubuntu jané: + apt-get ~ vegil me komanda tekstuale q& ofron nén-komanda 1 cilat mundésojné instalimin, largimin dhe menaxhimin ¢ pakove ne sistem, si ato individuale ashtu edhe ato té komponentéve té njé shpémdarje + aptitude ~ vegé! e orientuar né terminal q& shirben si nd&rfage pir veglat e nivelit & ulet sig jané apt-get dhe dpkg. Vegla aptitude ka njé ndérfage qé jap mundésiné ¢ instalimit, largimit, dhe menaxhimit té pakove nga linja komanduese, + dpkg — vegla elementare © Ubuntu dhe Debian pér instalimin, de-instalimin menaxhimin ¢ pakove. Kjo vegél pérdort veglat tjera té nivelit me té ulét sig éshré dipkg-deb pér té kryer instalimin e pakove apo dpkg-query pér té kérkuar pér ndonjé pako té caktuar. + dselect ~ &shté dpkg vegtl e orientuar né terminal gé ka meny kuazi-grafike dhe nj ndérfage brenda kontekstit t@ term, GNOME Terminal apo ambienteve 1 tjera t& linj@s komanduese. Vegla dselect gjithashtu pranon opsione té linjés komanduese dhe argumentet gé mund té pérdoren pér té nisur veprimet e caktuar nga menyja + Synaptic — vegél sistemore grafike me X Window pér instalimin, de-instalimin dhe menaxhimin e pakove softuerike né Ubuntu, Pér shumi pérdorues kjo &shté vegla & preferuar e menaxhimit té pakove pér puné te pérditshme. 78+ update-manager - vegil sistemote grafike me X Window pér identifikimin dhe instalimin © versioneve t pérditésuara t& pakove qé jané « instaluara né njé sistem Ubuntu Linux. Pérdorimi i Synaptic pér té shtuar dhe larguar softuer Synaptic Package Manager &sht@ aplikacion gralik i GNOME. pér instalimin, de-instalimin dhe né pérgjithési menaxhim té pakove softuerike né Ubuntu. Eshté njé aplikacion gé éshté shumé i preferuar si vegél pér menaxhimin e pothuajse té gjitha detyrave qi kand 18 bj me detyrat e menaxhimit t& pakove, Synaptic fillimisht u zhyillua nga djelmoshat prané Connectiva Linux, njé shpémdarje Latino-Amerikane & Linuxit q& pastaj u ble nga Mandrake Linux, i cili m& voné ndryshoi ‘emrin né Mandriva. Synaptic ishte shkruar duke pétdorur veglén WINGS toolkit g& pérdore} nga menaxheri i dritareve X Window. Sot Synaptic ndértohet me anén € GTK-Htoolkit i cil pérdoret nga GNOME. Njé gjé interesante éshté se, Connectiva ishte njé shpérndarje e bazuar nié RPM, por q& Synaptic tashmé zakonisht shogérohet nga pakot DEB qé pérdoren nga shpérndarjet Ubuntu dhe Debi ‘Vegla pér menaxhimin ¢ pakove Synaptic instalohet me preferencé si pjest ¢ instalimit Ubuntu, Ajo mund té aktivizohet nga System + Administration +? Synaptic Package Manager. Sikurse qé ndodh me ekzekutimin e w gjitha veglave gratike edhe me kété rust shfryt@zuesit do ti kérkohet té jap fjalékalimin me t€ drejte administrative, Pas nisjes dritarja hyrése & Synaptic do t duket sikurse né figurén 8. i Figura 8 — Pamja kryesore e aplikacionit Synaptic 79Linux dhe UNIX Pét vetéim pak vite, sistemi operativ Linux kaloi prej asaj gé konsiderohej sistem operativ vetm pér specialistét né njé sistem operativ pér pérdorim nga té gjithé. Versionet e ndryshme 1é sistemit operativ Linux tashmé mund té gjenden né pajisjet nga mé té ndryshmet, prej PC- ve e deri te kompjuterét e dorés, Théné shkurt, Linux éshté béré sistem i atillé sa g& t mund t& ekzekutohet né ¢do pajisje nga ¢do njeri. Si né kompjuterét desktop po ashtu edhe ni ata server, Linux éshté bere sistem i leverdishém operativ pér njé Hojllojshméti té aplikacioneve 1& biznesit, Bizneset ¢ vogla mund t pérviejné shérbimet e zyrés dhe t& intemnetit pér t8 cilat an nevojé duke ulur né até ményré koston e pérgjithshme. Linux éshté njé sistem operativ gjithé-pérfshirés gé eshte njé klon pa pagesé i sistemit ‘operatiy jashtézakonisht @ qéndrueshém dhe t& fugishém — UNIX. Kur niset kompjuteri me sistemin operativ Linux, ai do té kujdeset pér keto aspekte té kompjuterit né t cilin ekzekutohet: Procesori — Pér shkak se Linux mund é ekzekutojé shum procese nga shumé shfrytézues té ndryshém né té njajtén kobé. Memoria — Linux mundohet té maj proceset mé esenciale né memorien RAM, duke menaxhuar né ndérkohé me ményrén né t8 cilén proceset Qe tejkalojné memorien né dispozicion futen né memorie dhe largohen kalohen ni t& ashtuquajturin swap space. Pajisjet — Linuxi pétkrah mijéra pajisjet harduerike, duke © ruajtur kernelin me madhési qé mund 1 menaxhohet pérmes ngarkimit vetém t& driver-éve mé té duhur né kernelin aktiv. Sistemet e fajllave ~ Sistemet e fajllave japin njé strukturé me té cilén ruhen fajllat né diskun e forté, CD, DVD, fllopi disk apo ndonjé medium tjetér. Siguria Sikurse UNIX, edhe Linux &shté i ndértuar prej zeros pir té mundésuar shfrytézues, tf shuméfishté ti qasen sistemit njékohésisht Komponentét sig jané komandat administrative dhe aplikacionet pre} projekteve tjera pa pagesé dhe me kod té hapur punojné sé bashku me kernelin pir t@ béré Linuxin njé sistem t& kompletuar operativ. Apache, KDE, GNOME dhe projektet e tjeté t@ médhenj t& kodit t& hapur né Linux, giithashtu kané dhéné kontributin e vet né popullarizimin € Linuxit. Kéto projekte té tjera kané shtuar gjérat sig jane: ndérfagja grafike pér shfiytézues, funksionet, aplikacionet, veglat pér programim, funksionet shérbyese (server. Linus Torvalds filloi t@ punojé né Linux né vitin 1991, derisa ishte student né Universitetin & Helsinkit, né Finlandé. Ai déshironte té krijonte njé kernel t ngjashém me até té UNIX ashtu ‘gé t€ mund t pérdorte Hojin e njéjté t& sistemit operativ né kompjuterin e tij né shtépi sikurse 4d po pérdorte ng shkollé. Né até koh’, Linus ishte duke pérdorur sistemin operativ Minix, por ai déshironte t& shkonte pértej asaj cka lejohe| me standardet © Minix. Njé pest © historisé s@ Linuxit fillon me njé mesazh qé Linus Torvalds postoi né njé newsgroup prané ‘comp.os.minix me 25 gusht té vitit 1991. Ja njé listé me disa nga funksionet ¢ Linuxit gé mund jané interesante: nuk ka nevojé pét ti- nisje, nisjandalja e shérbimeve pa ndérprerjen e punés sé 1 tjeréve, softueri portativ, aplikacionet qé mund té shkarkohen, nuk ka rregullime té fshehura né kod apo regjistra, desktop gé ka arritur pjekuriné si dhe liria qé ofron Linux. Ubuntu éshté sistem operativ i bazuar né Linux dhe qé &shté i shpémdaré né baza 1 softuerit me kod té hapur (pa pagest). Ubuntu éshté njé sistem shumeé stabil i pérditésuar, gé mund té pérdoret edhe nga shfrytézuesit qé kané njohuri mesatare t@ Kompjuterit, me fokus té forté ni Iehtésiné e pérdorimit dhe lebtésiné e instalimit. 80Ubuntu pérbehet nga disa pako té softueréve qt zakonisht shpémdahen pérmes licencés st kodit t@ hapur qofté GNU apo GPL dhe éhté i sponsoruar nga kompania Canonical Ltd Canonical publikon versione té reja t& Ubuntu-s cdo gjashté muaj si dhe mundéson pérditésimin e sistemeve me riparimet e sigurisé, arnat pér bug-a si dhe mbindértime té vogla pir veté sistemin operat. Ubuntu &shté njé patenté qé ka bazé n& kodin e projektit Debian. Qéllimi origiinal iste publikimi i versionit té rit Ubuntu gdo gjashté muaj, duke pasur késhtu rezultat perditésime rm t shpeshta t sistemit. Parugitje e paré e Ubuntu ishte me 20 tetort 2004 ndérsa emri i i) jen nga fjala “ubuntu” né gjubén Zulu gé do té thoté “humaniter pér té tert”. Detivatet € Ubuntu gé jané plotésisht té pérkrahur nga Canonical jané: Kubuntu, Edubuntu, Ubuntu Server Edition, Ubuntu MID Edition, Ubuntu Netbook Remix 81Koncepte themelore pér LINUX FILESYSTEM Ne Windows, particionet € ndryshme jané zbuluar né boot dhe caktohet njé njesi si drive. Sipas Linux, pérveg nse ju inicializoni njé particion apo njé pajisie, pemdryshe sistemi nuk & itd ekzistencetn ¢ atij particioni apo pajisje. Ky mund té mos duket té jeté ményra mé e lehté pér té siguruar qasje né particionin tua} ose pajisjet por ajo ofron fleksibilitet t® madh, Ky lle} i layout, i njohur si sistemi i skedave té unifikuar, ofron disa pérparési mbi qusjet q& Windows pérdor. Le té marrin shembull nje / usr direktorium. Ky direktoriumper dallim nga direktoriumi rrénjé pérmbun shumicén e ekzekutuesit te sistemit. Me filesystem Linux, ju mund té zgjidhni ge té rritet ajo. ndarje apo edhe jashté njé tjetér makiné mbi mete. Sistemi themelor nuk do té di dallimin sepse / usr duket t& jeté njé direktorium lokal qé &shté pjesé & strukturts se direktoriumeve lokale! Sa hert keni dashur té lévizé ekzekutuesi dhe té dhénat nga Windows, vetém pér té kandiduar né regjistrin dhe gabimet e sistemit. Unix ka geni ne perdorim njé kohe shumé mé té gjaté se sa Windows dhe ishte nj standard shumé para se Windows-i, Pérkundrazi, DOS mori rruge t€ ndryshme, duke pérdorur / pér ‘command-line opsionet dhe si ndarés direktorium, Ne tani lévizin mbi t€ layout ose struktura ¢ direktoriumeve te Linux sistemin ¢ fileve . Nisur mé poshteé éshté rezultat i njé Is-p 'né dlirektorium rrénjeé: bin /dev / home / humbur + gietwr / proc // sbin use / J ete / boot {lib / MINT / toot / tmp / var / J sbin - Ky direktorium pérmban t gjitha shifrat binare g€ jané thelbésore pér e punén sistemit. Kéto pérfshijnt administrimin © sistemit, si dhe mirémbajtjen e hardware dhe programet © konfigurimit. Gjej Lilo, fdisk, init, ifconfig etj . Kéto jané programe esenciale q& jan t@ Kérkuara nga té gjithé pérdoruesit. Nj€ direktorium gé pérmban shifrat binare éhté sistemi / usr / sbin, Ky pérmban shifrat binate té tera té pérdorimit t& administratorit té sistemit. Kjo &shté ajo ku ju do té gjeni demonet rrjetit pér sistemin tua sé bashku me shifrat binare tjera se vetém administratori ka qasje né sistem, por q¥ jané nuk kérkohet pier mirémbajtjen e sistemit, riparim efj. J bin - Né kontrast me / shin, direktoriumi bin pérmban disa t@ komanda te dobishme_q@ jan’ pérdorut nga té administratori i sistemit, si dhe pétdoruesve jo te privilegjuar. Ky «lirektorium zakonisht pérmban : bash esh si edhe komanda te pérdorura mé shumé si ep, mv, mm, cat, Is. Ky gjithashtu éshté / usr/bin, e cila pérmban shifrat binare te pérdorueseve tjer® Kéto shifra binare nga ana tjetér nuk jané thelbésore pér pérdoruesit, Shifrat binare in / bin megjithatéjane ato pa te cilat njé pérdorues nuk mund té béjé pa to, prandaj jane te nevojshime, J boot - Kjo &shté nje direktorium pérmban systemmap file si edhe Linux kernel. Lilo hapesira backups boot sektori né ket direktorium. / dev - Kjo &shté njé ditektorium shumé interesant qé mxjerr né pah karakteristikat © réndésishme te filesystem Linux - edo gié éshté njé file apo direktorium. M kété direktori dhe ne duet té shikojmé hdal, hda2 etj, g& pérfagésojné particione té ndryshme né makiné masteri_ i paré i sistemit. / dev / cdrom dhe / dev/fd0 pérfaqé'sojnés CDROM drive tuaj dhe floppy tuaj. Kjo mund duket e guditshme, por jo do te kete kuptim nése do ti krahasonit karakteristikat e dosjeve me até té pajisjeve tuaja. ‘Té dy mund té lexohen nga dhe te shkruhen ne to. NE ményré t ngjashme, dérgimit 8 1 dhisnave pér té dhe leximi nga / devttyS0 (COM 1) do tju lejojé te té komunikoni me njé pijisje bashkangjitur atje - modemin tua) Jete - Ky direktorium pérmban té gjithé file-t ¢ Konfigurimit té sistemit tuaj. Skedari jugj lilo.conf gjendet né kété dosje si host, resolv.conf dhe fstab. Sipas kétij diirektoriumi do te 82Jjeté X11 nén-dosjen e cila pérmban file té konfigurimit tf X. Mé e réndésishmja, / ete / Lista red pérmban Scripts per fillimin e sistemit. Kjo éshié njé Lista e miré pér té backup shpesh. Ajo patjetér do ¢ju shpétojé nj shumi instaloni ose humbasni_instalimin tuaj aktual. 8 ri-konfigurimin mi von’, nése ju ri- Zhome - Linux &shté njé mjedis shumé-pérdorues késhtu gé cdo pérdorues caktohet edhe njé direktorium specifik gé éshté i arritshém vetém pér att dhe administratori te sistemit. Kéto jané user home ditektoriume, t€ cilat mund té gienden under / home / username. Ky direktorium pérmban gjithashtu antar specific pér programet si IRC, X, etj. J lib - Kjo pétmban té gjitha bibliotekat ¢ pérbashkéta gé jané té kérkuara nga sistemi i programeve, Windows ekuivalent me njé biblioteké t& pérbushket do t jeté njé skedur DLL. Jost + found - Linux gjithmoné dubet té kalojné népér njé mbyllje te duhur, Ndonjéheré sistemi juaj mund t& pérplaset apo te déshto).Sido qé té jeté, né boot-in e ardhshém, njé kontroll té gjaté duhet pérdorur sistemin e skedave KSUK . KSUK do té shkojné pérmes sistemit dhe & pérpiget t€ rikuperojé t€ gjitha filet e korruptuar gé ai gjen. Rezultat i kétij ‘opericioni te rimékémbjes do t8 vendosen né kuté dosje, 7 MNT - Kjo éshté njé piké e pérgjithshém per filesystemin (uaj ose pajisien . Né rritje éshte procesi me té cilin ju béni njé filesystem né dispozicion té sistemit. Pas tritje filet ¢ juaj do te jene te mundshém nén direktorium. Ky direktorium zakonisht pérmban nje_piké ose nén- irektorium ku ndodhet floppy dhe CD juaj. Ju giithashtu mund t& krijojé shtesé pika ki niése ju déshironi. Nuk ka asnjé kufizim pér krijimin € njé pike kudo né sistemin tua). J opt - Ky ditektorium pérmban t& gjith’ software dhe paketat shtest q& nuk jané pjesé & instalimit default. Pérgjithdsisht ju do t gieni dhe KDE StarOffice ketu. Pérséri, ky direktorium nuk éshté pérdorur shumé shpesh , kryesisht si njé standard né instalimet ¢ Unix. J proc - Kjo &sht® njé direktorium i vegunté n& sistemin taj. Ne do te pershkrujame ne menyre mé té hollésishme kete artikull ket. J root - Ne shijelluam direktoriumet home te user-ve edhe mé paré dhe ky &shté direktoriumi home ne rénjé te pérdoruesit. Kjo nuk duhet té ngatérrohet me rrénjé sistem, i cili éshté né dosjen e né nivelin mé té larté né sistemin e skedave. Jtmp - Ky ditektorium pérmban kryesisht file qé kérkohen pérkohisisht. Shumé programe q& pérdomi kétu pér té krijuar file i petdorni dhe pér ruajtjen e pérkobshme té dhénave. Né disa sisteme, ky direktoriuméshté pastruar ne boot ose né mbyllie, J ust - Kjo &shté njé nga direktoriume mé té réndésishme né sistem si direktorium ge pérmban 1 gjitha shifiat binare te pérdoruesit. X dhe biblioteka mbéshtetése © saj_mund té gjenden kutu, User programe si Telnet, FTP etj jan vendosur edhe kétu Just / doc pérmban dokumentacionin ¢ sistemit té dobishem. Jusr / sre /linux permban kod burimor pér kernel Linux, J var - Ky direktorium pérmban té dhéna si spooling mail . Shkrimet e sistemit jané mbajtur edhe kétu né/ var /log / messages. Ju do t@ gjeni edhe bazén e té dhinave pér té qe lidhen né / var / emrin dhe péi yp. NIS ni / vur/ 83Linux File System Ky kapitull pérshkruan se si kernel Linux mban file né sistemet ¢ file-ve qé ajo mbéshtet. Ai pérshkruan Viral File System (VFS) dhe shpjegon se si sistemet ¢ vérteté kernel Linux file jan mbéshtetur. Njé nga karakteristikat mé té réndésishme t Linux éshté mbéshtetja e tij pir sistemet me shumé file t ndryshme. Kjo e bén até shumé fleksibil dhe miré né gjendje t@ bashkéjetoj me shumé sisteme operative t tjera. Né kohén ¢ shkrimit, Linux mbéshtet sistemet mel file system: ext, eXt2, xia, minix, umscos, msdos, vfat, proc, smb, nep, is09660, sysv, hpfs, atts he us, dhe pa dyshim, me kalimin e kohis mi shum@ do té shtohen Né Linux, sig éshté pér Unix TM, sisteme té ndara skedar sistemi ge mund té pérdorim nuk jané qasur me aparat identifikues (tétilla si njé numér me makiné apo njé emér me makiné), por né vend t& késaj ata do té bashkohen né njé struktur’ t@ vetme hierarkike pemé g& pérfagiéson file sistem si njé entitet térési, Linux shton gdo sistem té ri fotografi né Ket pemé sistemi té vetém skedén sig éshtt € montuar. Té gjitha sistemet e file-ve sistemor , ¢ ¢fartédo lloji, jané ngritur mbi nje ditektori dhe dosjet e sistemit te fileve jane montuar ne pérmbgjtjen ekzistuese t& directory. Kjo List éshté e njohur si Lista e caktuar apo pike e caktuar. Kur sistemi shté i pacaktuaratehere ne kete rast file sistemor vet Lista jané shpallur edhe njé heré. Kur disget jané initialized (duke pérdorur fdisk.) do t thoté se ata kané njé strukturé té ndarjes sé imponuar atyre qé ndan disqet fizike né njé numér t caktuar té ndaréseve logjike. Cdo ndarje mund té zhvillojé njé sistem té vetém file-ve, pér shembull njé sistem ext? file. File té organizojné sistemet e file-ve né strukturat hierarkike logjike me directories, lidhje © ne mes tyre dhe késhtu me radhi mbahet né blloge né pajisjet fizike. Pajisiet q mund t& pérmbajné sistemet file-ve jané té njohur si pajisje bllok. Particioni I diskut’ IDE / devhhdal, paraget particionin © paré t& IDE disk drive né sistem, ésht njé pajisje bllok. Sistemet Linux file krijojne keto lidhje me kéto pajisje bllok si koleksione te thjeshta lineare te bllogeve, ata nuk ¢ kane te bejne me kujdesin ndaj pjeses fizike t diskut. Eshté detyré ¢ secilit driver te seciles pajisje bllok te kete njé kérkesé pér t& lexuar njé bllok t& veganté t& ajisjes sé tij né kushte té réndésishme pér pajisjen e tij, rrugén e vecanté, sektori dhe cilindér i hard diskut te saj ku blloku &shté mbajtur. Njé sistem i file-ve dubet t shikojé dhe t& veproné né té njejtén ményré pa marré parasysh se ¢faré pajisje Ushté né kujdesin e ti. Pér me tepér, duke pérdorur Linux file sisteme, nuk ka réndesi (té paktén pér pétdoruesit sistemit) se kito sisteme t ndryshme te file-ve jané né mediat e ndryshme fizike e te kontrolluar nga Kontrollorét ¢ hardware tt ndryshme. Sistem i file-ve nuk mund edhe t jet né sistemin vendor, ai mund t& jeté vetém si njé disk nga distanca ngritur mbi njé lidhje t& rrjetit Konsideroni shembull pas ku njé sistem Linux éshté sistem i skedarit saj ménjé né njé disk SCSI AE boot ete fib opt, tmp usr CF cdrom fd proc toot. var sbin D bin dev home — mnt lost+found As shfrytezuesit ose user, € as programet qé operojné né file veté duhet te diné nevojén e tyre per: /Ce qe &hté ni VEAT file sistem qi éshté né disk IDE si particion te paré ni sistem, Né shembullin (e cila éshté né fakt né Linux sistemin ), / E eshte IDE master disk né kontrollues IDE té dyté. Nuk ka réndési as se cili eshte i pari kontrollues IDE per kontrollues 84PCI dhe se cili éshté i dyti né kontrollues SNA qé giithashtu kontrollon CDROM-IDE. Mund t@ thirrni né rrjet ku punoni duke pérdorur njé modem dhe protokollin PPP te rrjetit , keshtu duke pérdorur njé modem dhe né kété rast mund te komunikobet ne distanca permes Alpha AXP sistemit Linux file sistemeve ne / MNT / te largét File né njé sistem te file-ve jané koleksionet e t dhénave; file-t e tilla nga burimet né kété sisiteme kane te bejne me nje file te quajtur ASCII filesystems.tex. Njé sistem i file-ve jo vetém ka té dhéna qé pérmban brenda sistemit te file-ve, por edhe struktura te sistemit file, Ai mban té gjithé informacionin qé pérdoruesit e Linux dhe proceset e shohin si file, directories si lidhje mes tyre ne sofiuer, madhésia e mbrojtjes sé informatave dhe késhtu me radhé, Pé&r m8 tepér ai duhet t& mbajé kété informacion n& ményré t sigurté, integriteti themelor té sistemit operativ varet nga sistemet e file-ve, Askush nuk do té pérdoté njé sistem operativ gé ki humbur rastésisht té dhéna dhe file Minix, sistemit té paré dosjen gé kishte Linux éshté mjaft kufizuese dhe mungesa ¢ performancés, Emrat e file-ve te saj nuk mund té jené mé te gjatt se 14 karaktere (¢ cila éshté akoma mé miré se 8,3) dhe madhésisé maksimale e file éhté 64MBytes. 64Mbytes né shikim t pare mund t& duket mjaft té madhe, por madhési té médha jané té nevojshme pér 8 mbajtur edhe bazat e té dhénave modeste. File sistemi i pare i projektuar posagérisht pér Linux, Extended File sistemi, ose EXT, u prezantua ne prill 1992 dhe dhe permes tij u mundesua 2gjidhje per shumé probleme, por ai ‘ende pati probleme si eshte njeri prej tyre mungesa e performances, Késhtu, n& vitin 1993, sistemi i dyté i Zgjeruar i file, apo ext2, u_ shtua. Ai éshté nje system i fajllave cili perfagson nje ky sistem q file-ve éshté pérshkruar né detaje m8 voné n& kété kapitull Njé zhvillim i rndésishém ube kur sistemi i file-ve EXT u shtua né Linux. Sistemet e verteté te fike-ve ishin té ndara nga sistemi operativ dhe shérbimet e sistemit nga njé shtresé perkutesisht interface e njohur si Sistemi i file-ve Virtual, ose VFS VES Linux lejon pér té mbéshtetur , shumé shpesh sisteme te file-ve t& ndryshme, sisteme te file-ve sistemor, ku secili prej tyre paraget njé interfejs t& pérbashkét kompjuterik q& prezenton VFS. Té gjitha detajet e sistemeve te file-ve ne Linux jané te pérkthyer nga software né ményté qé t& gjitha sistemet file-ve duken identike me pjesén tjetér t€ kemel Linux dhe t programeve qi konkurrojné né sistem. Shtresat e Virtual Linux File sistem ju lejojne ne menyre transparente te caktohet shumé sisteme té ndryshme te file-ve _né t& njgjtén kohé: Virtual File sistemi ne Linux éhte implementuar né ményré gé qasja né dosjet e tij éshté po aq, € shpejté dhe efikase ne maksimum te mundesive qe ka. Ai duet gjithashtu t siguroj g& dosjet dhe té dhénat e tyre jané mbajtur sakté. Keto dy kérkesa mund té jené né kundéshtim, me njéra-tjetren, VFS Linux ruan_informacionet né kujtesén e cdo file sistemi ne varesi se si eshte éshi& caktuar dhe pérdorur. Njé kujdes i veqant duhet t& ju Kushtohet update-ve te sakié si té dhénave né kéto pjese te memoriesashtu edhe se si éshté ndryshuar pér her paré si file he direktoriumet ge jané krijuar, me shkrim dhe fshihen, Nése ju mund t€ shihni strukturat & sistemit té dhénave brenda running kernel, ju do té jeni né gjendje per té part blloget ete dhénave, pér té lexuar dhe shkruar nga sistemi i skedarit, Strukturat e t@ dhénave, duke & pérshkruar file-t dhe jané né dispozicion népérmjet direktoriumeve qé do té krijohen dhe t& shkatérruara dhe t gjithé kohén driveret e pajisjet do te jene me larg duke ngarkuar té dhéna dhe 1 kryeni ndryshimet. Mé e réndésishmja nga kéto ésht Cache Buffer, e cila éshié & integruar né ményré g individi sistemet e file-ve ka qasje né themel té tyre sidomos te pajisjet bllok, Si blloge ato jané véné né Cache Buffer dhe mbajtur né radhét e gjata t& 85ndryshme varésisht nga vendet ¢ tyre. Cache Buffer jo vetém arka té dhénave mbulesé, ai giithashtu ndihmon menaxhimin josinkronik me driverét e pajisjeve bllok. File sistemi EXT2 File sistemi i dyté i zgjeruar u krijua (nga Remy Card) si njé sistem té zgjeruar dhe i fugishém i file sitem per Linux. Ky éshté edhe sistem me i sukseséshem deri tani né komunitetin Linux dhe éshé bavi pér té gjithé aktualisht giate shprndarjeve te Linux. Sistemi EXT? file, si shumé sisteme té tjeta te file-ve, éshté i ndértuar mbi premisén se te dhénave t8 mbajtura né file éshté mbajtur né blloget e t& dhénave. Kéto jané t& gjitha blloget & t dhénave ne té njgjtén gjatési dhe, megjthése kjo gjatési mund té ndryshojé né mes te sistemeve t& ndryshme file ext2 , madhésia € nje blloku te njé sistemi t veganté ext2 file éshté ¢ vendosur kur ai &hté krijuar (duke pérdorur mke2fs). Madhésia e edo skede eshte sumbullakuar deri né njé numér integral te bllogeve. Nise madhésia bllok &shté 1024 bytes, attherd njéri file, p.sh. i 1025 bytes do té martin dy blloge 1024 bajt. Pér fat té keq kjo do te thoté se mesatarisht ju mbesin giysma e file ge mund te bllokojné njé pér file, Zakonisht né informatiké kujdes te veqant i kushtohet pérdorimit t& CPU , hapsires per memorie dhe petdorimit te sajé. NE kété rast Linux, sé bashku me shumicén e sistemeve operative, offon njé pérdorim dhe pun jashté diskut relativisht efikase nié ményté pér 18 zvogéluar ngurkesén e punés se CPU. Jo té githa bllogeve t dhénave né sistemin € file-ve, disa duhet té pérdoren pét té pérmbajtur informacion q& pérshkruan strukturén e sistemit file Tilack Patek Blak Grupo Group -1 | Grcup ss Supee [Group let [ined | Hole Daw Bloct |Decipwrs |Binnap | Diunp | Tobie aes Figura .1: Shtresat fizike t¢ EXT2 File system Ext2 péreakton sistemin topologii duke pérshkruar gdo skedé né sistemin me njé strukturé t dhénave inode, Njé inode pérshkruan ate gé bllokon te dhéna brenda njé skedari, si dhe quisjen e té drejtave te tyre, e heré dosjen pér ndryshimin dhe Hojin e file. Cdo file n& sistemin, file ext2 eshte pérshkruar nga njé inode e vetme dhe cdo inode ka njé numér té vetém unike pet identifikimin e tij. Inodes pér sistemin jané mbajtur t@ gjthé sé bashku né tabelat inode, Direktoriumet ext2 jané thjesht fajlla t& posagem (vetem te pérshkruar nga inodes), té cilat pérmbajné pointers t& inodes per té hyrat e tyre ne direktorium. 86Figura 1 tregon shtresat ¢ EXT2 File sistem ne giendjen i zéné bllokon njé seri né njé bllok pajisje € strukturuar, Deri mé tani, si gdo sistem skedar éshté serio, pajisjet bllok jané vetém njé serie bllogeve qé mund té lexohet dhe té shkruara, Njé sistem i skedarit nuk ka nevojé pér bllokim vetem se né media fizike njé bllok duhet té vihet, se éshté puné te driverit te Pajisjes sé caktuar. Kurdo qé njé sistem i skedarit ka nevojé t& lexoni informacion ose t& hina nga até qé pérmbajné pajisje bllok, ajo kérkon gé driveri i tij mbéshtet pajisjen lexon njé numér integral te bllogeve. Sistemi ext2 file ndan particione logjike q€ ajo 2& né Grupet © Bilokut. Secili grup eshte kopje identike e informacionit kritik pér integritetin e sistemit te file-ve si edhe mbajtjen reale dhe direktoriumet si blloge t@ informacionit dhe té dhénave. Ky dyfishim éshté i nevojshme duhet té ndodhé njé dhe sistem file ka nevojé pér tu pétmiresuar. Paragrafet ne vijim do te me hollési mé shumé pérmbajtjen e edo Grup Blloku EXT 2 Inode NE sistemin file ext2, té inode &shté bllok themelor pér ndértimin e grup bllokut, ¢ direktoriume né sistemin skedar éshté pérshkruar nga njé dhe vetém njé inode, Inodes ext pér cdo grup Blloku jané mbajtur né tabelé inode sé bashku me njé bitmap qé lejon sistemin ‘ge mbajné giurmeét e ndara dhe disa inodes. (ane mime —] ATA Figuma 2: ext2 Inode Figura 2 tregon formatin e njé inode ext2, né mesin ¢ informacioneve té tjera, ai pérmban fushat © méposhtme: mode Kjo ka dy pjesé té informacionit; ¢faré ky inode pérshkruan dhe lejet qé pérdoruesit kané né 16. Pér ext2, njé inode mund t pérshkrusiné njé fotografi, drejtoris8, lidhja simbolike, pajisje bilok, pajisje karakter ose FIFO. Owner Information Perdoruesi identifikues dhe grupi i pronaréve 18 kétij file apo directory. Ky sistem lejon kkartelén ¢ drejt per tu qasur ne te drejtén e accesseve, Madhésia 87Madhésia e file-it ose dosjes né bytes, ‘Timestamps Koha qé inode ishte krijuar dhe hera e fundit qé ajo éshté ndryshuar pér here te fundit, Datablocks Pointeret ¢ bllogeve gé pérmbajné té dhéna se se keto jane pérshkruar si inode, Dymbédhjeté poineteret e paré jané pointer té bllogeve fizik qé pérmbajn té dhénat e pérshkruara nga ky inode dhe we pointeret e fundit pétmbajné nivele gjithnjé e mé shumé padrejtuar. Per shembull, dy bllogeve per pikén treguese indirekt né njé bllok t pointereve né blloge té pointereve té té dhitnave té bllogeve. Kjo do té thoté se file mé pak se ose e barabarté me dymbédhjeté té dhénat bllokon né giatési jané mi t& shpejt Ju duhet té kini parasysh se inodes ext2 mund ts pérshkrugj file té vecanté per secilen pajisj. Keto nuk jané reale, por ment me file se programet mund te pérdoré peér pajise te aksesit. $ gjitha lile ose dosjet ge pajisjen né / dev jané atje pir t lejuar programe pér t& hyn n& pajisjet né Linux. Superblock ext2 ‘The Superblock pérmban njé pérshkrim t madhésisé dhe formés themelore t& kétij file sistemi, Informacioni brenda lejon File sistemin kryesor pér pérdorimin dhe mirémbajgjen e file sistemit. Zakonisht vetém Superblock né Blloku Grupi 0 lexohet kur file sistemi éshté montuar por secili grup Blloku pérmban njé kopje t kopjuar né rastin © sistemit korrupsionit te file-ve. Ndér t tjera ai mban informacion Magic Number Kjo lejon gg softuerit te kete ritje pér t& part se kjo &hté vértet Superblock pér njé sistem file ext2. Pér versionin ¢ tanishiétm t& ext2 kjo éshté OxEPS3. Revision Level Nivelet e médha dhe 1& vogla 1& lejojé rishikim 1 kodit né rrigje per Kiuar nse jan apo jo té kétij file sistemi mbéshtet vetém tiparet gé jané né dispozicion né rishikimet © amt té file sistemit. Ka gjithashtu vegori té fushave 1 cilat ndihmojné pérputhshméring Kodi né rrtje pér te pércaktuar se cilat karakteristika t@ reja mund té pérdoren né ményré te sigurté né kété file sistem, Sé bashku kéto tf lejojné gé sistemi per t# pércaktuar nése file sistemi duet té kontrollohet plotésisht. Ky &shté incremented ne ¢do koh ne filesistemin dhe &shté ngritur dhe kur ajo shi e barabarté me maksimumin si dhe numérimin e mesazhit paralajmérim , duke i sekomanduar e2tsck te shfaget, Numi i Bllok Grupeve qé mban kété kopje té Superblock, madhésia e bllokut per été file sistem Mogaritet né bytes, pér shembull 1024 bytes, Numti i bllogeve né njé grup. Ashtu si madhésia blloku kjo éshté caktuar kur file sistem fotografi éshté krijuar, Free Blocks Numi i bllogeve té liré né file sistemin e caktuar, Free nodes ‘Numi i Inodes té litt né file sistemin ¢ caktuar, 88Inode e Para Ky éshté numnri inode-ve te paré né sistemin ¢ file, The inode t& par né njé sistem file ext. rrénjé do t& jeté né dosjen e hyrjes per dosjen 7. Grupi ext2 Deskriptor Cdo grup ka njé strukturé té Bllokut té dhénave duke ¢ pétshkruar até. Ashtu si Superblock, 16 gjthe pérshkruesit e grupit_pér t& gjitha grupet e Bllokut juné t@ dyfishta né edo Grup Block né rastin e sistemit té korrupsionit te file. (Gdo Descriptor Grupi pérmban informacionin e méposhiém: Blocks Bitmap Numi bllok i alokimit te bitmap bllok pér kété Grup Block. Kjo éshté pérdorur gjaté alokimit dhe dealokimit te bllogeve, Inode Bitmap Numi bllok i bitmapeve te alokimit inode-ve pér kété Grup Block. Kjo éshté pérdorur gat ndarjes se inode dhe dealokimit te tyre, Inode Tabela Numi i bllokut duke filluar pér tabelen inode pér k8té Grup Block. Cdo inode pérfugésohet nga struktura ext2 e te dhénave inode pérshkruar mé poshté. Free blloge count, Free count Inodes, te perdorura count Lista Keto pérshkrime te ketij grupi jan t# vendosur mé pas ne njé tjetér dhe s8 bashku ata béjné tabela te cilat njihen edhe si descriptor tegrupit. Cdo Grupi i bllogeve pérmban tabelén e tere te pérshkruesve té grupit , kopjen e saj t& Superblock. Vetém kopja € paré (né Bllok Grupi 0) éshté pérdorur nga file sistemi ext2. Kopjet e tjera jané atje, si kopje ¢ Superblock, ni rast se opja kryesore éshté e korruptuar. EXT2 DIREKTORIUMET Né file sistemin ext2, direktoriumet jané fyjlla « veganté qé pérdoren pér t krijuar dhe mbajtur qasjet né dosjet né file sistemin e caktuar. Figura 9,3 tregon paragitjen e shtresave te nije direktoriumi hyres te vendosur ne memorje. 89[is |s [fle | 2[40] [very long_name Ince table Figura 3: ext2 Direktoiumet, Njé direktorium éshté njé liste © shénimeve te ruajtura ne file, secili prej tyre pérmban informacionin e méposhtiém: inode Inode jané term per n je direktorium te tille, Ky éshté njé tegues né grup inodes ge jane mbajtur né Inode Tabela te Bllok Grupit. Né figurén 3, hyrja né dosjen pér dokumentin {quajtur skedar ka njé reference té inode numrin il, name length Gjatesia e Ketij direktoriumi matet me. bytes, name Emi i késaj hyrje te direktoriumit. Gjetja e njé File né njé File System ext2 jf filename Linux ka format t# njejté si té gjithé filenames ne Unix ™, Kjo éshté njé seri e cemave té direktoriumeve te ndara nga simboli / (°/") dhe duke pérfunduar né emrin e file-sé. Nj shembull do té jeté filename / home / rusting / eshre ; ku / home dhe / rusling jané emrat e directoriumeve dhe emti i file éshté, Cslre. Ashtu si t gjitha sistemet e tjera Unix ™, Linux nuk ka kujdes pér formatin e skedarit veté, por mund (& Jett cdo gjatési dhe pérbehet nga ndonjé nga karakteret e mundshem, Pér té gjetur inode gé pérfagésojné keté file brenda njé file sistemi ext2 sistemi duet & hej analiz® gramatikore te njé liste te direktoriumeve né njé Kohé deri sa té kemi né dosjen veté perkatesisht file-in ¢ Kerekuar. Te inoda ¢ part nevojitet te jete inode pér rénjét e file sistemit (root) dhe ne gjejmé né numtin € saj superblock filesistemin, Pér té lexuar njé ext2 inode ne duhet té shikojmé pér te 90né tabelén ¢ inode te Grupit té Bllokut. Nése, pér shembull, numri i inode root éshté 42 vjeg, atéher® ne kemi nevojé pér inode 42 nga tabela inode e Bllokut Grupi 0. The inode rrénjé me fjalé t@ tjera ményra t inode rrénjé e pérshkruan até si njé direktori dhe ajo i bllokon te dhénat ge pérmban shénimet ext2 directoriumi. Ne duhet té lexojm kéié né dosje e (nga leximi i paré inode e saj dhe pastaj leximin e shénimeve nga direktoriumi i bllogeve té dhénave té pérshkruara nga inode © saj), per te gjetur hyrjen rusting gé na jep numrin e inode pérshkruar né home/ / rusting directory 3.7. Ndryshimi i Madhé: é sé File-it né njé File System ext2 Njé problem i pérbashkét me njé file sistem Eshté tendenca e saj né fragmentim. Blloget gf t& mbajé té dhéna, té mertin dosjen e péthapur né té gjthé file sistemin, kjo e bin bllokon sekuencial me aksese apo qasie giithnjé e mé shumé joefikas né t& dhénat e file te métejshém pirveg bllogeve 8 dhénave. Sistemi ext? file pérpiget pér té kapéreyer k@té me ndarjen & bllogeve té reja pér njé file, fizikisht afér bllokut te saj aktual te té dhénave ose té paktém né Grup Bllokun e njéjt@ si dhe bllokon t dhénat aktuale. Vetém kur kjo nuk e bén até 18 ja hisna per bllokun né njé bllok grup tjeter. Kurdo qé njé proces i pérpjekjeve pér té shkruar té dhéna né njé File té file sistemit ne Linux kontrollohet pér té part nése té dhénat i ka shkuar jashté bllokut né fund té fundit ndahen nit dosje. NE gofté se ka, atéheré ajo duhet té caktojé njé bllok té ti pér te dhéna pér kéte skedé. Deri né shpémdarje &shté e ploté, se procesi nuk mund té kandidojé, por duhet t@ prisni pér sistemin te caktoje njé bliok té dhéna té reja dhe té shkruani né pjesén tjetér te té dhénave per Katé para se mund 1 vazhdojé. Gigja e paré gé rutinat ext2 dubet te beine nuk Ehee w bilokoj Superblock ext? par k8ié file sistem. Caktimin dhe dealokimin e ndryshimeve ne fushat brenda superblock, dhe file sistemi Linux nuk mund t& lejojé mé shumé se njé proces pér té béré Kew né (8 njgjtén kobe, Né qofte se njé proces tjetér ka nevojé 18 japé mé shumé blloge té dhénave, ajo do té duhet t& pres derisa ky proces ka mbaruar. Proceset e pritjes por superblock jané té suspenduara, té paafté pér té drejtuar, derisa kontrollin e superblock nga pérdorues t saj aktual. Qasja né superblock eshté dhéné né njé vijé té part, ka shiérbyer si bazé dhe njé heré né proces ka kontroll té superblock, ajo mban kontroll deri sa ai ka mbaruar. Duke bllokuar superbllokun, procesi i kontrofleve qé ka mjaft blloge te lira te mbetura né kété file sistem, Nése nuk ka mjaft blloge té liré, atéheré kjo pérpjekje qé te ktojé me shumé do té déshtojé dhe procesi do t hegé doré nga kontrolli i ket sistemi superblloke. Nése ka mjaft blloge ti liré né file sistemin, e procesit té pérpiqet qé t€ akordojé njé, Néve file sistemi ext? ka gené nd@ruar pér té bere para alokimin ¢ bllogeve té t dhinave atéheré ne mund té jemi né gjendje per té marré njé nga ata. VFS inode pérfagésojné kartelén gé ne jemi duke u pérpjekur qé 1 caktojmé njé bliok t8 ri_ ge ka té dhina prealloc_block dhe prealloc_count, té cilat jané numri bllokut ¢ té dhénave té paré dhe sa prej tyre jané, pérkutésisht, Nése nuk ka pasur blloku preallocated ose bllok preallocation nuk éshté aktivizuar, sistemi ext? file duhet té caktojé njé bllok t& ri, File sistemi ext2 duhet pér paré nése blloku i té dhiénave te para e qe vine pas bllokut té dhénave té fundit né file &shté i lin. Logjikisht, ky bllok &shté mi efikas pér t caktuar si kjo e bén shum@ mé té shpejtt aksesin apo qasjen ne vijimi, Nese ky bllok nuk éshte i liré, ateheré kérko ge te zgjerohet dhe 16 duket pér njé bllok t& dhgnave brenda 64 bllogeve té e bllokut ideal. Ky bllok, edhe pse nuk ideal eshte t& paktén né ményré te drejté t ngushté dhe brenda Grupit té Bllokut njéjee me blloget e tjera té t& dhénave qé i pérkasin tek kjo skedé, 91NE qofté se edhe se blloku nuk &shtt i liré, procesi fillon duke kérkuar né té gjitha grupet fjera té Bllokut nga ana e Uj deri sa gjen disa blloge té Firé, Nése nuk mund t& gjeni teté sé bashku, ajo do té zgjidhte pér mé pak. Kudo gé t& gien bllokun e lir8, pérditsimet (update) e alokimit té bllokut ne_kodin e bitmap bllokut dhe rezervon njé tampon té dhénave né cache tampon. Kjo mbrojttse ew dhénave unike shté identifikuar nga sistemi identifikues mbéshtetés I file-ie né pajisjen dhe numri i bllokut te caktuar. Sé fundi, superbllok veté éshté shénuar si papastra"pér t& treguar se ajo ka qené ndryshuar dhe ai éshté i hapur, Nese ka gené ndonjé nga proceset e pritur pér superbllok, i pari né radhé éshté ¢ lejuar té kandidojé pérséri dhe do té fitojé kontrollin ekskluziv té superbllok pér operacionet © skedés. Provesi i 1 dhénave &shté shkruar né bllokun e ri té dhénave dhe, né qolté se blloku t dhinave Eshté i mbushur, i gjithé procesi té pérséritet dhe njé here ne tjetér bllok caktuar té dhiénave. Virtual File System (VFS) File sistemi virtual duhet t& menaxhojé t gjitha sistemet ¢ file-ve t& ndryshme q@ jané ngritur né cdo koh té dhéng. Pér ta bsré kété aii mban strukturat e té dhénave qé pérshkruajn giithé (virtuale) dhe reale, te ngritur, dhe madhésiné e sistemeve. Inede ves cane oe ext Directory ‘Bute cache 7 se Duivers Figura 4: Diagrami logiik i Sistemit Virtual Figura 4 tregon marrédhénien ndéimijet sistemit Virtual kernel Linux File dhe file sistemeve te verte. ME sakté, VFS pérshkruan dosjet e sistemit né drejtim té superbllok dhe inode né pjesén mé 1 njejtén ményré si file sistem ext2 pérdor superbllok dhe inode, Ashtu si inode ext2, ashtu 92edhe inode VFS pérshkruajné file-t dhe direktoriumet brenda sistemit, pérmbajtjen dhe topologjine File Sistemit Virtual. Tani e tutje, pér t@ shmangur konfuzionin, do t& shkruajme pér inode VFS dhe VES superbllok t® per dallim nga ata inode ext2 dhe superbllok. Si gdo file sistem edhe ketu fajlli &shté i vet inicializuar , ai regiistron vetén me VES. Kjo ndodh sepse sistem operativ initializon veten né kohé ne boot sistem, Sistemet e vérteté jané ndértuar ose né kernel veté ose jané ndértuar si module. File modulet e sistemit jané ngarkuar kur sistemi ka nevojé pér ata, késhtu qé, pér shembull, né qofté se sistemi skedar VFAT ésht zbatuar si njé modul kemel, atéheré ajo &shté & ngarkuar vetém kur njé sistem i skedarit VEAT éshté i montuar. Kur njé pajisje bllok sistem e bazuar &shté montuar, dhe kjo pérfshin edhe file sistemin rrénjé, t& VES dubet lexuar superbllok te_saj. Superbllok te cilido sistem i skedarit jane nje Moj i lexuar rutiné dhe duhet (& punojn’ jashté topologiise se file sistemit dhe ka harta q& tregojne informacionin mbi njé strukturé té dhénave VFS. Keshtu VFS mban nijé listé (é file sistemeve te ngritur né sistem sé bashku me superbllok VFS te tyre. Cdo super bIIOkVFS pétmban informacion dhe pointer pér rutinat gé kryejné funksione t& ktuara. Késhtu, pér shembull, superbllok ge pérfagéson njé file sistem ext2 pérmban nj rues 1 veganté ext? , te leximi rutin’ inod, Kjo inod ext? e lexuar ruting, si 1 gjith® file sistemet inode specifike lexuar rutinat, mbushen nga fusha né njé inode VPS. Cdo superbllok VES pérmban njé tregues pér t& paré inod VFS né file sistemin, Pér file sistemin rrénjé, kjo éshté inod gé pérfagéson “*/". Kjo harté e informacionit éshté shumeé efikase pér file sistemin ext2 por mesatarisht mi pak pér file sistemet e tjeta Si direktoriumet e proceseve té sistemit dhe filet, ¢ ketij sistemi jané quajtur ashtu gé te mos vine ne kundérvénie me VFS inodes né sistem. Pér shembull, shtypni Is pér dosjen apo cut pér njé sked qe t bajé me File virtual Sistemin pir t Kérkuar népérmjet inodes VFS qi pérfagésojné file sistemin. Si edo file dhe direktorium per sistemin éshté e pérfagésuar nga njé inode VFS, pastaj njé numér té inodes do 8 jet@ po arrihen ng mény: ‘Néritur, Kéto inodes jané mbajtur né cache inode qé e ben qasjen né ato mé té shpejté. Nése njé inode nuk shté né sasi inode, atéheré njé sistem i skedarit rutiné duhet té thirret pér t€ lexuar inode duhur. Veprimi i leximit t& inode shkakton at ajo té jet ven’ né cache inode dhe mé tej né inode mbajtur até né cache. Sa mé pak te pérdoret VES inodes me pak keni hequr nga cache. ‘Te gjitha file sistemet Linux pérdorin njé sasi té pérbashkit mbrojtése 18 dhénave cache si mbulesé nga pajisjet themelore pér té ndihmuar dhe pérshpejtuar gasjen nga t& gjitha file sistemet tek njé pajisje fizike,si dhe zhvillimine file sistemeve Kjo sasi &shté ¢ pavarur prej file sistemeve dhe éshté ¢ integruar né mekanizmat gé kernel Linux pérdor pér té ndare dhe té lexoni dhe t@ shkruani t@ dhénat mbulesé. Ai ka avantazhin € vecanté pir birjen e file sistemeve Linux te pavarur nga mediat themelore dhe nga driverst € pajisjeve gé i mbéshtesin ato. Té gjitha pajisjet e strukturuara bllok té regjistrojne veten me kernel Linux dhe té paragesé njé uniforme, biloku i bazuar, interface zakonisht josinkronik. Edhe pajisjet bllok relativisht komplekse t& tilla si pajisje SCSI bejn€ kété. Si file sistemet vérteté qe lexojn té dhénat themelorenga disge fizike, kjo rezulton né kérkesén t& drejtuesit © pajisjeve té bllokuara pir té lexuar bllokun fizike nga pajisje q€ ata té Kontrollojne, Integruar nié Keté ndérfage &shté cache tampon. Si blloge jané lexuar nga file sistemet ata jané ruajtur né cache tampon globale ndahet nga té gjitha file sistemet dhe kemel Linux. Buffers brenda tij jané identifikuar me numrin e tyre bllok dhe njé identifikues unik pér pajisjet gé lexojné até, Pra, né gofté se t@ dhénat e njéjta gié ésht e nevojshme shpesh, kjo do t8 jeté marré nga depoja tampon né vend se lexohet nga disku, i cili do té mairé disi mé té gjaté. Disa pajisje 93mbéshtetetese lexojn péxpara , varesisht se ku jané té dhénat ¢ bllokut te lexuar vetém né rast se jané t# nevojshme. ‘The VFS permban gjithashtu njé sasi t& Lookups Direktoriumeve ményré q@ inodes pér direktoriumet ¢ pétdorura me shpesh mund té gjenden shpejt. Si njé eksperiment, provoni nje direktorium te renditur net ¢ cilin ju nuk keni shénuar kohét e fundit. Hera e part qé ky direktorium, verchet pas njé pauzé t vogél, por hera ¢ dytt q& pérmbajtja © saj ndryshohet, rezultati i kerkimit éshté i menjéhershém. Depoja né dosjen qe nuk i ruajné né inodes pér veté direktoriumet, kéto duhet té jené né inode cache, cache direktorium dhe numrin e tyre inode. Superblloget VFS Gdo sistem i integruar i nje file sistemi pérfagésohet_nga njé superbllok VFS; mes. informacioneve té tjera, superblloget VFS pérmbajn: Device Kjo éshté aparat identifikues pér pajisjen bllok se ky file sistem pérmbahet. Pér shembull, / dev/hhdal,,¢ hard disk IDE ni sistemin identifikues ka njé pajisje € 0x301, Pointers Inode Te ngritura si pika inode treguese né inode te par né kété file sistem. Pastaj duke mbuluar pik treguesin inode né inode pérfaqéson direktoriume qé ky sistem Eshté i integruar Superblock VFS File rrénjé i sistemit nuk ka njé akrep per te mbuluar, Blocksize Madhésia bilokut né bytes e kétj file sistemi , pér shembull 1024 bytes, Operacionet Superblock Nje tregues per njé sere pérdorur nga rutinat VF! File Sistem type INjé tregues té strukturés file_system_type per sistemine montuar t& dhinave, File Sistem specifike Njé tregues pér informacionin e duhur nga ky file sistem , tinash superbllok pér kété sistem file, Ndér té tjerash, Kéto jané lexojné dhe shkruajné inodes dhe superbllok. VFS Inode Ashtu si file sistem ext2, edo file, direktorium e késhtu me radhé né VES &shté e pérfuq@suar nga njé dhe vetém njé VPS inode. Informata né gdo inode VFS éshté ndéituar nga informacioni né file sistemin themelor nga sistemi skedar ne rutinat e caktuara. Inodes VES ekristojné vetém né kujtesén e kernel dhe Jjané mbajtur né depo té inode VFS pér aq kohé sa ato jané té dobishme pér sistemin, Ndér té tjera informacione, inodes VES pérmbajné fushat e méposhtme: Device Kjo éshié idemtifer pajisjen e pajisies mban file apo ¢farédo gé kjo inode VES pérfagéson, 94‘Numi inode Ky @shté numri i inode dhe ésht@ unik brenda kétij file sistemi, Kombinimi i pajisjes dhe numri inode &sht unik brenda File sistemeve virtuale, mode Si fushé ext? kétu pérshkruan se cka ky inode VES pérfagéson si dhe 1& drejtat e qasjes né té IDS pérdorues Identifikues pronar, qe perdoret here per krijimin, ndryshimin dhe disa her qe te shkruaj, ‘Madhésia e bllokut Madhésia e njé blloku pér kété skedar né bytes, pér shembull 1024 bytes, ‘operacionet inode Njg tregues pér njé bilok adresash rutin. Kéto rutina jané specitfike pet file sistemin dhe ata kryejné operacione pér kété inode, pér shembull, kufizojn dosjen qé éshté e pérfagésuar nga jo inode. count ‘Numi i Komponentéve té sistemit aktualisht duke pérdorur kité inode VPS. Njé akuzé e zero do té thoté se inode éshté i lité pér ('w hedhur poshté ose ripérdoren, lock Kjo fushé éshté pérdorur pér té bllokuar inode VES, pér shembull, kur ajo éshté duke u lexuar nga file sistemi, ‘Tregon se nése kjo inode VFS éshté shkruar pér té, nése né ményré gé file sistemi themelor do duet modifikuar, 4.3. Rexhistrimi i File Sistemeve Kur ne ndertojme kernel Linux do té pyetemi nése déshirojm ge te mbeshtesim secilin nga file sistemet . Kur kernel &slté nd@rtuar, file sistemi fillimisht pérmban kodin, thirrjet pér ‘utinat , inicializimin per té gjitha keto té ndértuara né file sistemet. File sistemet Linux mund t& ndértohen si module dhe, né két@ rast, ata mund t& kérkojé ngarkohet si ato ge jané té nevojshme ose ngarkohen nga ana pérdorues. Kurdo gé njé sistem i skedarit modul éhté i ngarkuar vetem me até ne regjistrat kernel dhe vet® kur ai &hté shkarkuar. Inicializimi i cilitdo file sistem 1 regjistrave rutiné e gjene veten me File Sistemin virtual dhe éshté € pérfagésuar nga njé strukturé té dhénave file_system_type i cili pérmban emrin e file sistemit dhe njé tregues pér t@ lexuar VFS te saj ne superbllok rutin Flecsysiens fle systan_ty pe Gle sy sem _iype Tie system_type SR [nett ney eels = wae | [ae ne = oer eae pode ara Figura 5: Registered File Systems 95Figura S.tregon se strukturat file system type te dhinat jané ven’ né njé Hist vuri ne file_systems, Qdo strukturé file_system_type e 1 dhénave pérmban informacionin © nevojshem te komponeteve te Sa Pér shembull. ext2 proc nodev 1509660 Zhvillimi i njé FILE SISTEMI Kur supershirytezuesit (superuser) pérpjekjet pér té filluar njé file sistem , kernel Linux duhet «qe sé pari kene argumente vlefshme per té kaluar ni sistemin e thirrjes. Edhe pse, ajo nuk & dln se cilat file sisteme e kane ndértuar kété kemel dhe gé kane_mbéshtetur. Konsideroni komandiin ni vijim: $ Mount-+t is09660-0 ro / dev / edtom / MNT / cdrom Kjo komandé do 1 kalojné ne kemel tre pjesé t& informacionit; emrin € file sistemit, & ajisjes fizike bllokun qé pérmban file sistemin dhe, sé trti, ku né sistemin ekzistues. Gijéja e paré gé e File Sistemi Virtual duhet té bejé éshté q& te gjejé file sistemin. Per ti bare kets duhet qe perms kérkimeve te giendet lista e njohur e file sistemeve duke shikuar né ¢do strukturé t& dhénave file_system_type dhe né listén e vene nga file_systems. Nése gien njé emér gé péxputhen ajo tani e di se ky Hoj file sistemi éshté i pérkrahur nga kjo kernel dhe ka adresén e file sistemit ruting t vecunt pér t lexuar superbllok k@t@ skedé t sistemit. Né kété piké VFS per kete kod duhet t€ caktojé njé superbliok VFS dhe té kalojé até ne informacionin ¢ superbllok te lexuar ne rutin pér kété file sistem. Té gjitha keto tek superblloget VFS sistemet jané mbajtur né vektor super_blocks te strukturave t@ dhénave super_block dhe duhet t& ndahen pér Kété piedestal. The superbllok rutinore i duhet t& plotésoni fushat superbllok VFS bazuar né t& dhénat gé ajo lexon nga pajisje fizike. Pér file sistemin ext2 K8té hurté ose p&rkthim (@ informatave &sht shumé Iehté, ajo thjesht lexon superbllok ext2 dhe mbush jashté superbllok VFS nga atje. Pér file sistemet té tjera jo té tilla sifile sistemi i MS DOS-it, ajo si e till &shté mjait njé detyré e lehté, Cfarédo file sistem, ge € ka plotésuar superbllok VFS do té thott se file sistemi duhet tt lexoni gdo git gé ¢ pérshkruan até nga pajisjet © bllokut qe mbéshtesin até, Nése pajisja bllok nuk mund t& exohet nga ajo ose né qofié se ajo nuk pérmban kete Iloj sistemi skedar atéheré kjo komandé do té deshtojé. 96‘yfiwnount taint a Ae) oxen m_tewmane | fewhdat undinawe | # vam Sage Tab ves saper Hes Sle_system type Te ee Tiexd supe «001 sublockne (1024 anne "ent" oe aque IT thes ret seventa Ss ouned ves inode cer | oxoa01 Hine | ae Figura 6: Njé zhvllim i nje File System Cdo file sistem i tille éshté pérshkruar me njé strukturé té dhénave vismount; shih figurén 6. Kéto jané te tilla né njé listé te vene nga vismntlis. Njé tjetér tregues, pika vismnttail né hyrje t& fundit né fisté dhe pikat mru_vfsmnt treguese ni file sistemin fotografi mé t pérdorur kohét ¢ fundit. Cdo strukturé vismount pajisje pérmban numrin e pajisjes ge bllokojné zhvillimin e file sistemit , direktoriumi: ku ky file sistem &shté ngritur dhe njé shigjeté pér VFS superbllok te caktuara kur ky sistem i skedarit u montua. Nga ana e pikave superbllok VFS né strukturén t& dhénave file_system_type pér kété lloj te file te sistemit dhe 18 inode rrénjé pr k&té file sistem. Kjo inode mbahet ne cache inode VES gjate gjithé kohés ge ky sistem skedar éshté ngarkuar. Gjetja e njé File né File Sistemin Virtual Per 1 gjetur inode VES i njé file sistem virtual, VES duhet (8 zgjidhi emrin direktoriumit ni njé kohé, duke shikuar lart VFS inode pérfagesojné secilin nga direktoriumet € ndérmjetme nié emér. Cdo lookup direktorium pérfshihet ne thirrje te secilit lookup file specifik adresa e 1é cilit &shte mbajtur né VPS inode e ge pérfagiéson direktoriumin prind. Kjo punon sepse ne _gjithmoné kemi inode VES e rrénja e cdo file sistemi te skedarit dhe vuri né dispozicion nga superbllok VES pir até sistem, Cdo heré qé njé inode eshté shikuar deri me ate kobe ne file sistemin e vérteté ajo kontrollon cache directory pét direktoriumin aktual. Nése nuk ka hyrje ne dosjen cache, sistemi i vérteté merr VES inode ose nga file sistemi themelor ose nga cac inode. 1jé file sistem i skedarit nuk mund té ecen mire nése digka n& sistem éshté duke pérdorur njé file té saj. Késhtu, pér shembull, ju nuk mund té umount / MNT / cdrom né qoftt: se nj proces gi éshté duke pérdorur né file apo ndonjé prej nenproceseve t& saj. Néve digka &hté duke pérdorur sistemin ku mund t jet inodes VES nga ajo n& sasi kontrollon kodin pér kété duke shikuar népérmjet listés te inodes kétkon pér inodes né 97