5

to reclaim a (political) agency for architecture that reaches beyond Jürgen Habermas, ‘Mo-
mere consent. Beyond specific notions such as tectonics, topography dernity: An Incomplete
Project’, in: Hal Foster
and tactility, the relevance of the text lies in the idea of resistance, in its (ed.), The Anti-Aesthetic:
pivotal momentum between modern and postmodern architecture, in Essays on Postmodern
Culture (New York:
its forging of a relation with history in architectural production, while New Press, 1983), 1-15.
keeping distance from historicism and in the particular combination Kenneth Frampton
of perspectives and value systems questioning architecture’s role and
purpose. Frampton’s text can be understood as an attempt to pursue
what German philosopher Jürgen Habermas called – by coincidence Towards a Critical
proclaimed in a text published in the same book in which Hal Foster
also included Frampton’s essay – the ‘unfinished project of modernity’; Regionalism
a project that had as its main objective to continuously challenge the
normative and to incessantly propel social emancipation and progress.5
Critical Regionalism is an attempt to formulate an alternative for a
postmodern position that considers the project of modernity as fulfilled
and retreats to a set of premodern references. As such, Critical
Regionalism proposes a set of disciplinary categories that aimed at
understanding architecture beyond (aesthetic) universalisation. But if
Frampton had originally set out these categories targeting political
repercussions, the text’s critical fortune failed to keep these political
objectives alive. While many of the categories and concepts of Critical
Regionalism became common in design practice in the past decades,
paradoxically the text itself was all too soon referred to the pages of
history books. This historicisation of Critical Regionalism neutralised
its political charge and merely turned it into an operative perspective
for architectural practice. Rereading Critical Regionalism today,
however, is an invitation to not only question – once again – the
engaged nature of historiography and criticism, but also to reflect
upon the political character of architectural design.


10

To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m

Kennet h F ra mpt o n 11

12 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 13
 Kenneth Frampton Hannah Arendt ‘het “ten einde” de zin is
1. Cultuur en beschaving
geworden van het “ter wille van”; met
Naar een kritisch regionalisme Het moderne bouwen is tegenwoordig zo andere woorden: nut, tot zin verheven,
Zes punten voor een architectuur universeel geconditioneerd door een geop- mondt uit in zinloosheid’.5
van verzet timaliseerde technologie dat de mogelijk-
heid om betekenisvolle stedelijke vorm te
2. De opkomst en val van de
creëren uiterst beperkt is geworden. De
avant-garde
Hoewel een vooruitgang voor de mensheid, restricties, die worden opgelegd door
genereert het fenomeen van de universalise- zowel de auto-industrie als het vluchtige De opkomst van de avant-garde is onlos-
ring tegelijkertijd een soort subtiele vernie- spel van grondspeculatie, beperken de makelijk verbonden met de modernisering
tiging, niet alleen van traditionele culturen, reikwijdte van het stedelijk ontwerp. Elke van zowel de samenleving als architec-
wat misschien niet een onherstelbare fout interventie dreigt gereduceerd te worden tot tuur. Gedurende de afgelopen anderhalve
hoeft te zijn, maar ook van wat ik voorlopig ofwel de manipulatie van elementen die eeuw heeft de avant-gardecultuur verschil-
de creatieve kern van grote culturen zal door de eisen van productie al vooraf lende rollen op zich genomen. Soms facili-
noemen. Die kern vormt het fundament bepaald zijn, of tot een soort oppervlakkige teerde ze het proces van modernisering,
voor ons begrip van het leven. Ik noem het maskering die binnen de moderne ontwik- waar­bij ze deels optrad als progressieve en
voorlopig de ethische en mythische kern van kelingen noodzakelijk is om de marketing bevrijdende vorm van cultuur, op andere
de mensheid. Daar ligt het spanningsveld. te faciliteren en de sociale controle te hand- momenten was ze fel gekant tegen het
We hebben het gevoel dat deze ene wereld- haven. De architectuurpraktijk lijkt positivisme van de bourgeois cultuur. Over
civilisatie tegelijkertijd een soort aftakeling vandaag de dag steeds meer verdeeld te zijn het algemeen heeft de avant-garde archi-
is of slijtage veroorzaakt ten koste van de tussen enerzijds een zogenaamde ‘hightech’ tectuur een positieve rol gespeeld in het
culturele bronnen die de grote beschavingen benadering die uitsluitend bepaald wordt progressieve traject van de Verlichting. Een
uit het verleden vormgaven. Deze bedrei- door de productie, en anderzijds in het goed voorbeeld hiervan is de rol die het
ging wordt duidelijk wanneer, naast andere voorzien van een ‘compenserende façade’ neoclassicisme speelde: vanaf halverwege
storende effecten, een middelmatige bescha- die de harde realiteit van dit universele de achttiende-eeuw diende het zowel als
ving zich voor onze ogen ontvouwt – de systeem moet verhullen.2 symbool van en als instrument voor de
absurde tegenhanger van wat ik zojuist de De dialectische wisselwerking tussen verspreiding van een universele beschaving.
elementaire cultuur noemde. Overal ter beschaving en cultuur maakte het 20 jaar De historische avant-garde nam in het
wereld vindt men dezelfde slechte films, geleden nog mogelijk om enige algemene midden van de negentiende-eeuw echter
dezelfde gokautomaten, dezelfde plastic of controle over vorm en betekenis van het een tegengestelde houding aan ten opzich-
aluminium gedrochten, dezelfde verbaste- stedelijk weefsel te hebben. De afgelopen te van zowel de industriële processen als
ring van de taal door propaganda, enzovoort. twee decennia hebben echter de metropo- de neoklassieke vorm. Op het moment dat
Het lijkt alsof de mensheid, door massaal litaanse centra van de ontwikkelde wereld de bewegingen van de gotiek en de Arts-and-
een basale consumptiecultuur te omarmen, radicaal veranderd. Wat in wezen nog Crafts een categorisch negatieve houding
ook op een subcultureel niveau tot stilstand steeds negentiende-eeuws stedelijk weefsel aannamen tegenover het utilitarisme en
is gekomen. We hebben dus een cruciaal was, werd in de vroege jaren 1960 gaande- arbeidsdeling, betekent dit een eerste geza-
probleem in de confrontatie met landen die weg overdekt met de twee emblematische menlijke reactie vanuit de ‘traditie’ op het
juist opklimmen uit onderontwikkeling. Is instrumenten van de megapolitane proces van modernisering. Ondanks deze
het noodzakelijk om op de weg naar moder- ontwikkeling – de vrijstaande hoogbouw kritiek ging de modernisering onvermin-
nisering het oude culturele verleden dat de en de van bochten voorziene snelweg. derd door. Gedurende het tweede deel van
raison d’être van de natie is geweest uit te De eerste is het primaire middel geworden de negentiende-eeuw distantieert de bour-
wissen? (…) Vandaar deze paradox: aan voor het realiseren van een hogere grond- geois kunst zich geleidelijk van de harde
de ene kant moet de ontwikkeling zich waarde, die door de tweede werd veroor- werkelijkheid van het kolonialisme en de
wortelen in de bodem van haar verleden. zaakt. De typische binnenstad die 20 jaar paleo-technologische uitbuiting. En dus
Het moet een nationale ziel smeden en de geleden nog een mengsel was van een zoekt de avant-gardistische Art Nouveau
spirituele en culturele bronnen van vóór de zekere woningvoorraad, samen met terti- aan het einde van de eeuw zijn toevlucht
kolonisatie terugwinnen. Om deel te nemen aire en secundaire industrie, is verworden in de compenserende these l’art pour l’art,
aan de moderne beschaving is het echter tot een burolandschaft-achtige stadsvorm. terwijl hij zich terugtrekt in nostalgische
anderzijds nodig om te participeren in de Het is de overwinning van de universele of fantastische droomwerelden, geïnspi-
wetenschappelijke, technische en politieke beschaving op de lokaal gevormde cultuur. reerd door het catharsis-hermetische van
rationaliteit. Deze vereist vaak de pure De precaire situatie zoals deze door Ricoeur Wagner’s muziekdrama.
ratio, en het eenvoudigweg verwaarlozen gepresenteerd wordt – namelijk ‘hoe De progressieve avant-garde komt
van een heel cultureel verleden. Het is een te moderniseren en terug te keren tot de echter kort na de eeuwwisseling tot volle
feit dat geen enkele cultuur de schok van de bronnen’3 – lijkt nu omzeild te worden door bloei met de opkomst van het futurisme.
moderne beschaving kan doorstaan en het apocalyptische streven van de moder- Deze onomwonden kritiek op het ancien
absorberen. De paradox luidt daarom: hoe nisering, terwijl de grond waarin de régime bood ruimte aan de belangrijkste
modern te worden en terug te keren naar de mythisch-ethische kern van een samenleving positief-culturele formaties van de jaren
bronnen; hoe een oude, sluimerende bescha- zou kunnen wortelen, is uitgehold door de 1920: het purisme, neoplasticisme en
ving tot leven te wekken en deel te hebben roofzucht van de ontwikkeling.4 constructivisme. Deze bewegingen zijn de
aan de universele civilisatie.1 Al sinds het begin van de Verlichting laatste gelegenheid waar het radicale
is de civilisatie vooral gericht op de instru- avant-gardisme zichzelf volledig kan iden-
Paul Ricoeur, History and Truth
mentele rede, terwijl cultuur zich heeft tificeren met het moderniseringsproces.
toegespitst op de specifieke kenmerken Direct na de Eerste Wereldoorlog – ‘de
van expressie – de verwezenlijking van het oorlog om alle oorlogen te beëindigen’ –
zijn en de ontwikkeling van zijn collectieve lijken de doorbraken in de wetenschap,
psycho-sociale werkelijkheid. Vandaag de geneeskunde en industrie de bevrijdende
dag heeft de beschaving de neiging belofte van het moderne project te bevesti-
verstrikt te raken in een oneindige keten gen. Als gevolg van de heersende achter-
van ‘middelen en doelen’, waarin, volgens stand en chronische onzekerheid van de


14 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 15
nieuwe verstedelijkte massa, de onrust na zeker in de richting van commodificatie – in geavanceerde technologie als van de altijd
oorlog, revolutie en economische malaise, het kader van wat Charles Jencks geclassi- aanwezige neiging zich terug te trekken in
gevolgd door een onverwachte en cruciale ficeerd heeft als postmoderne architectuur8 een nostalgisch historicisme of een gladde
behoefte aan psycho-sociale stabiliteit –, in de richting van pure techniek of pure decoratieve stijl. Ik ben van mening dat
tegenover een wereldwijde politieke en scenografie. In het laatste geval, voeden de enkel een arrière-garde het vermogen heeft
economische crisis, ontstaat in de jaren zogenaamde postmoderne architecten de een resistente, identiteit verschaffende
1930 een situatie waarin de belangen van media-samenleving met gratuite, rustge- cultuur tot ontwikkeling te brengen, terwijl
het monopolie en het staatskapitalisme vende beelden in plaats van het aanbieden zij tegelijkertijd discreet kan beschikken
voor het eerst in de geschiedenis gescheiden van, zoals zij beweren, een creatief rappel over de universele techniek.
werden van de bevrijdende krachten van à l’ordre na het vermeend bewezen failliet Het is noodzakelijk de term arrière-
de culturele modernisatie. De universele van het bevrijdende moderne project. Zo garde zo duidelijk mogelijk te omschrijven.
beschaving en wereldcultuur kunnen niet beschouwd, zoals Andreas Huyssens schreef, Alleen op die manier kan haar kritische
aangesproken worden om ‘de mythe van ‘is de Amerikaanse postmodernistische blik vrij blijven van conservatieve tenden-
de staat’ in stand te houden. De ene reac- avant-garde daarom niet alleen het eindspel sen als het populisme of sentimentele
tie volgt op de andere, en intussen lijdt de van het avant-gardisme. Het vertegen- regionalisme, waarmee zij zo vaak wordt
avant-garde schipbreuk op de rotsen van woordigt ook de fragmentatie en het verval geassocieerd. Om het arrière-gardisme te
de Spaanse burgeroorlog. van een kritische tegencultuur’.9 verankeren in een gefundeerde, maar
Een van die reacties, en niet de minste, Het klopt echter ook dat de moder­ kritische strategie is het zinvol de term
is de herwaardering van de neo-Kantiaan- nisering niet langer simpel geïdentificeerd ‘kritisch regionalisme’ over te nemen, die
se esthetica als een vervanging van het kan worden als bevrijdend an sich, deels door Alexander Tzonis en Liane Lefaivre
cultureel bevrijdende moderne project. In omdat de dominantie van massacultuur werd geïntroduceerd in ‘The Grid and the
verwarring gebracht door de politieke en in de media-industrie (vooral televisie, Pathway’ (1981). In dit essay waarschu-
culturele politiek van het stalinisme beve- die, zoals Jerry Mander ons in herinnering wen zij tegen de dubbelzinnigheid van het
len de voormalige linkse hoofdrolspelers brengt, haar overtuigingskracht tussen regionaal reformisme, zoals dat sinds het
van de sociaal-culturele modernisatie nu 1945 en 1975 duizendmaal heeft verveel- laatste kwart van de negentiende eeuw van
de strategische terugtrekking aan uit het voudigd)10 en deels omdat de koers van tijd tot tijd naar voren kwam:
project dat tot doel had de werkelijkheid het moderniseringsproces ons op de drem- Gedurende de afgelopen tweeënhalve
grondig te veranderen. Deze verzaking pel van een nucleaire oorlog en de vernie- eeuw heeft het regionalisme de archi-
werd ingegeven door het geloof dat, zolang tiging van de hele soort heeft gebracht. tectuur in bijna alle landen op een
de strijd tussen het socialisme en kapitalis- Ook het avant-gardisme kan dus niet langer bepaald moment gedomineerd. In zijn
me voortduurt (het conflict brengt nood- begrepen worden als een moment van algemeenheid kunnen we stellen dat
zakelijkerwijs een manipulatieve massa­ bevrijding, deels omdat zijn aanvankelijke het de bijzondere en lokale architecto-
cultuurpolitiek met zich mee), de moderne utopische belofte volledig is ingehaald nische kenmerken helpt stand te
wereld het vooruitzicht op de ontwikke- door de interne rationaliteit van de instru- houden tegenover meer universele en
ling van een marginale, bevrijdende, mentele rede. Dit ‘failliet’ is wellicht het abstracte. Daarnaast draagt regiona-
avant-gardistische cultuur die zou breken beste geformuleerd door Herbert Marcuse: lisme echter ook het stempel van
(of althans over een breuk zou spreken) Technologische a priori is politieke a ambiguïteit. Aan de ene kant wordt
met de geschiedenis van de bourgeois priori in die zin dat de transformatie het geassocieerd met hervormings- en
onderdrukking, niet zou kunnen voortzet- van de natuur ook betrekking heeft bevrijdingsbewegingen; (…) aan de
ten. Dichtbij l’art pour l’art was deze posi- op de mens, en voor zover de ‘door de andere kant is het een krachtig instru-
tie voor het eerst aanbevolen als een mens gemaakte creaties’ ontstaan uit ment van onderdrukking en chauvi-
‘pas-op-de-plaats-patroon’ in Clement en terugkeren in het maatschappelijk nisme gebleken. (…) Zeker, het
Greenberg’s ‘Avant-Garde and Kitsch’ uit geheel. Men kan nog steeds volhouden kritisch regionalisme heeft zijn beper-
1939. Dit essay sluit enigszins dubbelzin- dat de machinerie van het technolo- kingen. De opschudding die werd
nig af met de woorden: ‘Vandaag de dag gisch universum ‘als zodanig’ neutraal veroorzaakt door de populistische
kijken we naar het socialisme enkel en is ten opzichte van politieke doelein- beweging – een meer ontwikkelde vorm
alleen voor de instandhouding van welke den – het kan zowel revolutie teweeg- van regionalisme – heeft deze zwakke
levende cultuur dan ook die we nu brengen als ontwikkelingen in de punten aan het licht gebracht. Geen
hebben.’6 Greenberg herformuleerde deze samenleving afzwakken. (…) Wanneer enkele nieuwe architectuur kan verrij-
positie in specifiek formalistische termen de techniek echter de universele zen zonder een nieuw soort relatie
in zijn essay ‘Modernist Painting’ uit 1965, vorm van materiele productie wordt, tussen ontwerper en gebruiker, zonder
waarin hij schreef: omschrijft ze een hele cultuur, projec- nieuwe programma’s. (…) Ondanks
Door de Verlichting uitgesloten van teert ze een historische totaliteit – een deze beperkingen vormt het kritisch
alle taken die ze serieus zouden kunnen ‘wereld’.11 regionalisme een brug die elke huma-
oppakken, leek het alsof ze [de nistische en op de toekomstgerichte
kunsten] zouden worden geassimileerd architectuur zal moeten passeren.12
3. Kritisch regionalisme en
tot puur, enkel vermaak. Vermaak leek
wereldcultuur
geassimileerd te worden tot therapie, De fundamentele strategie van het kritisch
net als religie. De kunsten konden Tegenwoordig kan de architectuur zich regionalisme is het modificeren van de
zichzelf alleen redden van deze neer- alleen als kritische praktijk staande invloed van de universele beschaving met
waartse nivellering, door te laten zien houden, indien zij een arrière-garde positie elementen die indirect voortvloeien uit de
dat de soort ervaring die zij boden een inneemt. Dat wil zeggen, een positie die bijzondere kenmerken van een bepaalde
eigen bestaansrecht had en geen waar- zich evenzeer distantieert van de verlich- plek. Uit het bovenstaande blijkt dat het
dering nodig had, die verkregen moest tingsmythe van de vooruitgang als van een kritisch regionalisme alleen kan bestaan
worden via enige andere activiteit.7 reactionaire, onrealistische neiging terug door het handhaven van een hoge mate
te keren tot de architectonische vormen van kritisch zelfbewustzijn. Het kan zijn
Ondanks dit defensieve intellectuele stand- van het pre-industriële verleden. Een kriti- cruciale inspiratie opdoen uit bijvoorbeeld
punt bleven de kunsten devalueren, indien sche arrière-garde moet zich zowel distan- de variatie en kwaliteit van het lokale
niet in de richting van vermaak, dan toch tiëren van de optimalisering van de licht, of uit een tektoniek afgeleid van een


16 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 17

18 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 19

20 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 21
 bepaalde bouwkundige modus, of uit de daadwerkelijk andere beschavingen zal de eigenzinnige vorm. Hoewel dit gebouw
topografie van een bepaalde locatie. ontmoeten. We moeten echter toege- georganiseerd is aan de hand van een
Maar, zoals ik al aangaf, is het nood- ven dat een dergelijke ontmoeting nog regelmatig grid en bestaat uit repetitieve
zakelijk een onderscheid te maken tussen niet heeft plaatsgevonden op het invulmodules – in eerste instantie beton-
kritisch regionalisme en naïeve pogingen niveau van een authentieke dialoog. blokken en vervolgens geprefabriceerde
om de hypothetische vormen van een Dat is waarom we in een soort vacu- betonnen muurdelen – kunnen we dit
verloren gegaan vernacular te laten herle- üm of tussentijd verkeren, waarin we gebouw terecht beschouwen als de
ven. Anders dan bij het kritisch regionalis- niet langer het dogma van de enige uitkomst van universele beschaving.
me is het communicatieve of instrumentele waarheid kunnen praktiseren en waar- Een dergelijk bouwsysteem, bestaande uit
symbool het primaire vehikel van het in we bovendien ook nog niet in staat een ter plaatse gestorte betonnen frame
populisme. Een dergelijk symbool beoogt zijn het scepticisme te overwinnen dat ingevuld wordt met geprefabriceerde
niet een kritische perceptie van de werke- waarin we terecht zijn gekomen.13 elementen, is inderdaad talloze malen en
lijkheid op te roepen, maar de sublimatie over de hele ontwikkelde wereld toegepast.
van een verlangen naar directe ervaring Een parallel en aanvullend gevoel werd De universaliteit van deze methode – waar-
via het verschaffen van informatie. Het is door de Nederlandse architect Aldo van onder in dit geval ook de gepatenteerde
er tactisch op gericht om, zo economisch Eyck naar voren gebracht. Geheel toeval- beglazing van het dak – wordt echter
mogelijk, een vooraf in behavioristische lig schreef hij op hetzelfde moment dat abrupt aangetast, wanneer men van de
termen bepaald niveau van voldoening te de ‘westerse beschaving zich gewoonlijk optimaal-modulaire huid van het exterieur
verschaffen. In dit opzicht is de sterke identificeert met beschaving als zodanig, het beduidend minder optimale schip
affiniteit van het populisme met de retorische gebaseerd op de pontificale veronderstel- binnenstapt met zijn gewapend-betonnen
technieken en beeldentaal van de reclame ling dat wat niet erop lijkt een afwijking gewelf in de vorm van een schelp. Dit laat-
nauwelijks toevallig. Wie niet bedacht is is: minder geavanceerd, primitief, of ste is uiteraard een relatief on-economische
op een dergelijke samenkomst kan het op zijn best, exotisch interessant op een manier van constructie. Deze constructie
weerstandsvermogen van een kritische veilige afstand’.14 is gekozen en gemanipuleerd allereerst
praktijk verwarren met de demagogische Dat het kritisch regionalisme niet vanwege haar vermogen associaties op te
tendensen van het populisme. eenvoudigweg gebaseerd kan worden op roepen – dat wil zeggen dat het gewelf de
We kunnen stellen dat het kritisch de autochtone vormen van een specifieke heilige ruimte betekenis verleent – en in
regionalisme als culturele strategie evenzeer regio alleen, werd nu bijna 30 jaar geleden tweede instantie vanwege haar vele cross-
drager van de wereldcultuur is als vehikel heel goed verwoord door de Californische culturele referenties. Terwijl het gewa-
van de universele beschaving. En hoewel architect Hamilton Harwell Harris toen pend-betonnen gewelf in de vorm van een
het uiteraard misleidend is om onze over- hij schreef: schelp al lang een gevestigde positie heeft
erving van de wereldcultuur gelijk te stellen Tegenover het ‘regionalisme van de verworven binnen de geaccepteerde tekto-
met het feit dat we allemaal erfgenamen beperking’ staat een ander type regio- nische canon van de moderne westerse
zijn van een universele civilisatie, is het nalisme: het ‘regionalisme van de architectuur, is de sterk geconfigureerde
niettemin duidelijk dat we in principe de bevrijding’. Dit betreft de manifestatie doorsnede die voor de kerk werd gekozen,
invloed van allebei ondergaan, zodat we van een regio die in het bijzonder in nauwelijks familiair. Het enige precedent
tegenwoordig geen andere keuze hebben overeenstemming is met het opkomen- voor deze vorm in een dergelijke gewijde
dan ons bewust te worden van hun inter- de tijdsbesef. We noemen deze mani- context is eerder oosters dan westers –
actie. In dit opzicht wordt de toepassing festatie ‘regionaal’, alleen namelijk de Chinese pagode-dakvorm.
van het kritisch regionalisme bepaald door omdat het nog nergens anders naar Utzon refereerde hier zelf naar in zijn
een proces van tweevoudige analyse. In de voren is gekomen. (…) Een regio kan belangrijke essay uit 1963, ‘Platforms and
eerste plaats dient het gehele spectrum van ideeën ontwikkelen. Een regio kan Plateaus’.16 Ook al onthult het hoofdge-
de wereldcultuur die het onvermijdelijk ideeën accepteren. Voor beide is welf van Bagsvaerd als vanzelf zijn religi-
erft, te ‘deconstrueren’. In de tweede plaats verbeelding en intelligentie noodzake- euze karakter, het doet dit op zo’n manier
moet het, via een synthetische contradictie, lijk. In de late jaren 1920 en 1930 dat een exclusief oosterse of oriëntaalse
blijk geven van zijn kritiek op de universe- ontmoetten in Californië de moderne lezing van de code waarmee de publieke
le beschaving. Het deconstrueren van de Europese ideeën een zich nog steeds en gewijde ruimte zijn ingericht, wordt
wereldcultuur betekent dat men zich ontwikkelend regionalisme. In New uitgesloten. De bedoeling van deze expres-
distantieert van het eclecticisme van het England, aan de andere kant, kwam sie is, uiteraard, om het heilige te seculari-
fin-de-siècle, dat zich vreemde en exotische het Europese modernisme in aanra- seren door de gebruikelijke semantisch-
vormen toe-eigende om de expressiviteit king met een star en restrictief regio- religieuze referenties uit te sluiten en daar-
van een uitgeputte samenleving nieuw nalisme, dat zich eerst verzette en zich mee de daarbij behorende reeks automati-
leven in te blazen. (We kunnen hierbij daarna overgaf. New England accep- sche reacties die er gewoonlijk door worden
denken aan de ‘vorm-kracht’-esthetiek van teerde het Europese modernisme in opgeroepen, te voorkomen. Dit is waar-
Henri Van de Velde of de ‘zweepslag-ara- zijn geheel, juist omdat het eigen schijnlijk een meer geschikte manier om
besken’ van Victor Horta). Aan de andere modernisme was teruggebracht tot een kerk te verbeelden in deze hoog-gese-
kant impliceert de analyse van de univer- een verzameling beperkingen.15 culariseerde tijd, waarin elke symbolische
sele techniek dat er grenzen worden verwijzing naar de kerkelijke gemeente
gesteld aan de optimalisering van industriële De mogelijkheden om een zelfbewuste meestal onmiddellijk ontaardt in de grillen
en postindustriële technologie. Ricoeur synthese tussen de universele civilisatie en van kitsch. Paradoxaal genoeg recon­
lijkt te zinspelen op de toekomstige behoefte wereldcultuur te bereiken, wordt misschien strueert deze de-sacralisatie van Bagsvaerd
aan synthetiserende principes, en elemen- het beste geïllustreerd door Jørn Utzon’s op subtiele wijze een hernieuwde basis
ten van verschillende oorsprong en heel Bagsvaerd kerk, die dicht bij Kopenhagen voor het spirituele. Het is gebaseerd, zou
verschillende ideologische verzamelingen, is gebouwd in 1976. De complexe beteke- ik willen stellen, op een herbevestiging
als hij schrijft: nis van dit werk vloeit rechtstreeks voort van de regio – het is de basis voor op zijn
Niemand kan zeggen wat er van onze uit het inzichtelijk maken van het verband minst een zekere vorm van collectieve
beschaving terecht zal komen als ze tussen, aan de ene kant, de rationaliteit spiritualiteit.
met andere middelen dan de schok van de techniek die maatgevend is en, aan
van overwinning en overheersing de andere kant, de niet-rationaliteit van


22 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 23
 staan tegenover de vraag of het zin heeft dichtheid die naar de huidige maatstaven
4. De weerstand van de plaats-vorm
een kritische praktijk te verankeren in een zou kunnen worden beschouwd als poten-
De Megalopolis, zoals in 1961 beschreven concept dat zo hermetisch metafysisch is tieel bevrijdend in en van zichzelf, omdat
door de geograaf Jean Gottman,17 blijft als het Zijn, kunnen we, geconfronteerd ze het gebruik blootstelt aan afwisselende
zich overal in de geïndustrialiseerde wereld met de alomtegenwoordige plaatsloosheid ervaringen), is het bieden van een plaats-
zo vermenigvuldigen dat we, behalve in van onze moderne omgeving, niet anders vorm net zo belangrijk voor een kritische
de steden die reeds voor de eeuwwisseling dan, in navolging van Heidegger, stellen werkwijze, aangezien een architectuur van
hun vorm hadden gekregen, niet langer dat een afgebakend gebied de absolute verzet in institutionele zin noodzakelijker-
kunnen uitgaan van vastomlijnde stede­ voorwaarde vormt voor de creatie van een wijs afhankelijk is van een duidelijk
lijke vormen. De laatste kwart eeuw wordt architectuur van verzet. Alleen een derge- afgebakend domein. Het meest algemene
gekenmerkt door de degeneratie van het lijke afbakening maakt dat de gebouwde voorbeeld van een dergelijke stedelijke
zogenoemde stedenbouwkundig veld in vorm bestand is tegen – en dus als insti- vorm is wellicht het gesloten bouwblok,
een theoretisch vakgebied waarvan het tuut letterlijk weerstand kan bieden aan hoewel ook andere hieraan verwante,
discours weinig te maken heeft met de – de eindeloze processtroom van de introspectieve typen kunnen worden
procesmatige werkelijkheid van de moderne Megalopolis. genoemd, zoals de galerij, het atrium, de
ontwikkelingen. Zelfs de sterk op manage- De afgebakende plaats-vorm, in zijn voorhof en het labyrint. En terwijl deze
ment gerichte discipline van de stedenbouw openbare betekenis, is ook essentieel voor typen tegenwoordig in veel gevallen niet
is in een crisis terecht gekomen. Tekenend wat Hannah Arendt heeft omschreven als veel meer zijn dan een middel om pseu-
is het uiteindelijke lot van het plan dat ‘de plaats der ontmoeting’, omdat de do-politieke domeinen in te passen (we
officieel vervaardigd was voor de herbouw evolutie van de legitieme macht altijd al kunnen hierbij denken aan recente mega-
van Rotterdam na de Tweede Wereldoorlog. heeft berust op het bestaan van de polis en structuren in de woningbouw, hotels,
Dit plan getuigt, gezien zijn onlangs gewij- op vergelijkbare institutionele en materiele winkelcentra, enzovoort), kunnen we zelfs
zigde status, van de huidige tendens om vormen. Hoewel het politieke leven in de in deze gevallen niet ontkomen aan het
alle planning te reduceren tot bestemmings­ Griekse polis niet rechtstreeks afstamt van latente politieke en resistente vermogen
plannen en distributielogistiek. Tot voor de fysieke presentie en representatie van van de plaats-vorm.
kort werd het Rotterdamse masterplan de stadstaat toonde het, in tegenstelling
elke tien jaar herzien naar aanleiding van tot Megalopolis, de kantonnale kenmerken
5. Cultuur versus natuur.
de gebouwen, die in de tussentijd werden van stedelijke dichtheid. Arendt schrijft
Topografie, context, klimaat,
gerealiseerd. In 1975 werd deze vooruit- daarom in The Human Condition:
licht en tektonische vorm.
strevende stedelijk-culturele procedure De enige absoluut onmisbare materië-
echter onverwacht verlaten ten gunste van le factor voor het ontstaan van macht Het kritisch regionalisme heeft noodzake-
de publicatie van een niet-fysiek regionaal is het samenleven van mensen. Slechts lijkerwijs een meer directe dialectische
infrastructuurplan. Een dergelijk plan waar mensen in een zo nauw contact relatie met de natuur dan mogelijk is
houdt zich bijna uitsluitend bezig met de met elkaar leven, dat de mogelijk­ binnen de meer abstracte, formele tradities
logistieke prognose van bestemmingsver- heden tot handelen altijd aanwezig van de moderne avant-gardistische archi-
andering van de grond en de uitbreiding zijn, kan macht beklijven; en de stich- tectuur. Het spreekt voor zich dat de
van bestaande distributiesystemen. ting van steden, die als stadstaten tot tabula rasa-houding van de modernisering
In zijn essay ‘Bauen Wohnen Denken’ voorbeeld zijn blijven strekken aan de voorkeur geeft aan een maximale inzet
uit 1954 verschaft Martin Heidegger ons iedere westerse vorm van politieke van machines voor grondverzet, aangezien
een kritisch standpunt van waaruit we dit organisatie, is dan ook metterdaad de een volkomen vlakke bodem wordt
fenomeen van universele ‘plaatsloosheid’ belangrijkste materiële voorwaarde beschouwd als de meest economische
kunnen beschouwen. Tegenover het voor het ontstaan van macht.19 matrix voor de rationalisatie van construc-
Latijnse, of beter, het antieke abstracte tie. Hier worden we alweer in concrete
concept ruimte, wat het min of meer Niets is verder verwijderd van de politieke zin geconfronteerd met de fundamentele
oneindige continuüm van gelijkwaardig essentie van de stadstaat dan de rationali- tegenstelling tussen universele civilisatie en
onderverdeelde ruimtelijke componenten sering van positivistische stedenbouwkun- autochtone cultuur. Wanneer een grillige
en gehelen betreft – en wat hij spatium en digen als Melvin Webber. Zijn ideologische topografie met behulp van bulldozers
extensio noemt – plaatst Heidegger het concepten als gemeenschap zonder nabij- wordt vlakgemaakt, is dit overduidelijk
Duitse woord voor ruimte (of beter gezegd, heid en het niet-plaatsgebonden stedelijke een technocratische handeling die streeft
plaats): Raum. Heidegger stelt dat de domein zijn niets dan slogans die bedoeld naar een toestand van absolute plaatsloos-
fenomenologische essentie van een derge- zijn om het ontbreken van een echt heid, terwijl er, wanneer op ditzelfde
lijke ruimte/ plaats bepaald wordt door publiek domein in de moderne Motopia te terrein terrassen worden aangelegd voor
haar concreetheid, door het duidelijk gede- rationaliseren.20 De manipulatieve voorin- een getrapt gebouw, sprake is van een
finieerde karakter van haar grenzen. ‘Een genomenheid van dergelijke ideologieën is ‘cultivering’ van de locatie.
grens is niet datgene waar iets stopt,’ stelt nergens duidelijker tot uitdrukking gebracht Vanzelfsprekend voert een dergelijke
hij, ‘maar, zoals de Grieken onderkenden, dan in Robert Venturi’s Complexity and ziens- en handelswijze ons terug naar
is de grens waarvandaan iets begint te Contradiction in Architecture (1966), waar- Heidegger’s etymologie. Tegelijkertijd
verschijnen.’18 Behalve de bevestiging dat in de auteur stelt dat Amerikanen geen opent ze de deur voor de methode die door
het westerse abstracte denken voortkomt pleinen nodig hebben, aangezien zij thuis de Zwitserse architect Mario Botta is
uit de antieke cultuur van het Middellandse televisie moeten kijken.21 Zo’n reactionaire aangeduid als het ‘bouwen van de locatie’.
Zeegebied, laat Heidegger zien dat de houding benadrukt de onmacht van een Wat betreft deze laatste methode kan men
wortel van het Duitse werkwoord voor verstedelijkte bevolking die paradoxaal stellen dat de specifieke cultuur van de
bouwen sterk verbonden is met de archa- genoeg het doel van haar verstedelijking streek – dat wil zeggen haar geschiedenis
ïsche vormen van zijn, cultiveren en wonen. heeft verloren. in geologisch en agrarisch opzicht – wordt
De conditie van het ‘wonen’, en daarmee Terwijl de strategie van het kritisch ingeschreven in de vorm en de uitvoering
uiteindelijk van het ‘zijn’, stelt hij verder, regionalisme, zoals hierboven samengevat, van het werk. Deze ‘inscriptie’, die ontstaat
kan enkel plaatsvinden in een duidelijk zich richt op het verdedigen van een door het ‘in-leggen’ van het gebouw in de
begrensd gebied. expressieve dichtheid en weerklank in een locatie, is op veel niveaus van belang.
Hoewel we wellicht sceptisch blijven architectuur van verzet (een culturele Ze kan in de gebouwde vorm de voorge-


24 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 25

26 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 27

28 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 29
 schiedenis van de locatie belichamen, het van een lokale cultuur weerspiegelt. De toekennen aan het gezichtsvermogen, dat
archeologisch verleden, de latere cultive- overal aanwezige airconditioner, die wordt we onszelf eraan moeten herinneren dat de
ring en transformatie door de tijd heen. toegepast onafhankelijk van lokale klima- tastzin een belangrijke rol speelt bij onze
Zonder sentimenteel te worden, kunnen tologische omstandigheden, die juist de waarneming van de gebouwde vorm. Men
door middel van deze gelaagdheid in het mogelijkheid hebben specifieke plaats- en kan denken aan het hele scala aan comple-
landschap de bijzondere kenmerken van seizoensgebonden variaties van het klimaat mentaire zintuiglijke waarnemingen die
een locatie worden uitgedrukt. tot uitdrukking te brengen, verschijnt hier door het sensitieve lichaam worden opge-
Wat duidelijk is in het geval van de als vijand van de gewortelde cultuur. vangen: de intensiteit van licht, duisternis,
topografie is in dezelfde mate ook toepas- Waar ze ook maar verschijnen, tonen het warmte en kou; het voelen van vochtig-
baar in het geval van bestaand stedelijk vaste raam en de daarmee verbonden en op heid; de geur van de materialen; de bijna
weefsel en kan ook geclaimd worden voor afstand te bedienen airconditioner de tastbare aanwezigheid van het metselwerk
de onzekerheden van het klimaat en de dominantie van de universele techniek aan. waardoor ons lichaam zich opgesloten
tijdelijk vervormende eigenschappen van Het cruciale belang van topografie en voelt; de impuls om onze past te versnellen
het lokale licht. Nogmaals, de subtiele licht ten spijt, berust het primaire principe en de relatieve inertie van het lichaam bij
bewerking en integratie van dergelijke van architecturale autonomie op het het lopen over een vloer; de echo van onze
factoren is bijna per definitie fundamenteel tektonische en niet zozeer het scenografische.eigen voetstappen. Luchino Visconti was
tegengesteld aan het optimale gebruik van Dit wil zeggen dat de autonomie wordt zich duidelijk bewust van deze factoren bij
de universele techniek. Dit is misschien belichaamd door een zichtbare opbouw het maken van de film The Damned,
wel het duidelijkst bij de licht- en klimaat- van de constructie en door de wijze waar- aangezien hij erop aandrong dat de belang-
beheersing. Het generieke raam is overdui- op de syntactische vorm van de structuur rijkste set van landhuis Altona belegd
delijk het meest heikele punt, waar deze expliciet bestand is tegen de werking van moest worden met echt houten parket. Hij
twee natuurlijke krachten op de buitenste de zwaartekracht. Het spreekt voor zich geloofde dat de acteurs zonder een derge-
membraan van het gebouw stuiten. De dat dit discours van ‘wat wordt gedragen’ lijke massieve vloer onder hun voeten
raampartijen hebben daardoor een inherente (de balk) en de ‘drager’ (kolom) niet geldt niet de passende en overtuigende houding
capaciteit om de architectuur naar het wanneer de structuur gemaskeerd of konden aannemen.
regionale karakter te vormen, en daardoor anderszins verborgen is. Aan de andere Eenzelfde gevoeligheid voor tactiliteit
uitdrukking te geven aan de plaats waar kant moet het tektonische niet worden komt duidelijk naar voren in de afwerking
het werk is gesitueerd. verward met het zuiver technische, want van de publieke ruimten in Alvar Aalto’s
Tot voor kort had het exclusieve het is meer dan een uitdrukking van de gemeentehuis van Säynatsalo uit 1952. De
gebruik van kunstlicht in galeries de voor- stereometrie of een weergave van het skelet. hoofdroute naar de raadzaal op de tweede
keur volgens de overal geaccepteerde De essentie ervan werd voor het eerst verdieping is onovertroffen georkestreerd
voorschriften van het moderne curator- gedefinieerd door de Duitse estheticus zowel in ruimtelijk als tactiel opzicht.
schap. Het is misschien onvoldoende Karl Böttichger in zijn boek Die Tektonik Niet alleen is de hoofdtrap gemaakt van
onderkend hoe deze beperking het kunst- der Hellenen (1852) en werd wellicht het metselwerk met geschraapte voegen, maar
werk reduceert tot handelswaar, aangezien best samengevat in de woorden van de ook de treden en stootborden zijn afge-
een dergelijke omgeving er alles aan doet architectuurhistoricus Stanford Anderson: werkt met baksteen. De kinetische aanzet
om het werk plaatsloos te laten lijken. Tektonik verwees niet alleen naar de van het lichaam tijdens het beklimmen
Het spectrum van het lokale licht wordt activiteit van het maken van de mate- van de trap wordt in balans gehouden
verhinderd over het oppervlak te spelen: rieel benodigde constructie (…) maar door de wrijving van de treden, wat daar-
zie hier hoe we de aura verliezen. Walter juist naar het geheel van activiteiten na duidelijk wordt door het contrast met
Benjamin weet dat aan de processen van dat deze constructie tot een kunstvorm de houten vloer in de raadskamer zelf. Dit
mechanische reproductie, maar het komt maakt. (…) De functioneel adequate vertrek bevestigt zijn eervolle status door
hier voort uit de relatief statische toepas- vorm moet zodanig worden aangepast het geluid, de geur en de textuur, om nog
sing van de universele techniek. In plaats dat hij uitdrukking geeft aan de func- maar te zwijgen van de enigszins doorve-
van deze ‘plaatsloze’ praktijk zouden tie. Het idee van dragen dat zichtbaar rende vloer onder de voeten (en de merk-
kunstgaleries van boven aangelicht moeten wordt gemaakt in de entasis van de bare neiging om uit balans te raken op het
worden via zorgvuldig geconstrueerde Griekse zuilen werd de toetssteen voor gepolijste oppervlak). Uit dit voorbeeld
schermen, zodat de schadelijke effecten dit concept van Tektonik.22 moge duidelijk zijn dat het bevrijdende
van direct zonlicht worden vermeden, belang van tactiliteit schuilt in het feit dat
terwijl de intensiteit van het omgevings- Ook vandaag verschaft het tektonische zij alleen ontcijferd kan worden in termen
licht de tentoonstelling doet veranderen ons een krachtig middel om de wisselwer- van ervaring: het is niet mogelijk haar
onder invloed van tijd, seizoen, luchtvoch- king tussen materiaal, vakmanschap en te reduceren tot informatie, representatie
tigheid, enzovoort. Dergelijke condities zwaartekracht zodanig op te wekken, dat of het eenvoudigweg oproepen van een
garanderen dat er een poëtisch plaats-be- er een element uit voort komt dat in feite simulacrum als vervanging van afwezige
wustzijn verschijnt – een vorm van filtratie het gehele bouwwerk samenvat. We verschijningsvormen.
op basis van de interactie tussen cultuur kunnen hier beter spreken van de presen- Het kritisch regionalisme probeert
en natuur, tussen kunst en licht. Dit prin- tatie van een structurele poëzie dan van de onze normatieve visuele ervaringen uit te
cipe is duidelijk van toepassing op alle re-presentatie van een gevel. breiden, door opnieuw het scala aan
raampartijen, ongeacht hun grootte en tactiele menselijke waarnemingen aan te
positie. Door het gegeven dat in bepaalde spreken. Op die manier probeert het
6. Het visuele versus het tactiele
klimaten de verglaasde opening geavan- tegenwicht te bieden aan de prioriteit van
ceerd is, terwijl ze in andere achter het De tastbare veerkracht van de plaats-vorm beeld en weerstand te bieden aan de
metselwerk is weggewerkt (of als alternatief en het vermogen van het lichaam om zijn westerse neiging om de omgeving uitslui-
afgeschermd door verstelbare zonwering), omgeving, behalve door middel van het tend in visuele termen te interpreteren.
ontstaat een permanente ‘regionale beïn- gezichtsvermogen, ook op andere manie- Volgens de etymologie betekent perspec-
vloeding’ van de vorm. ren te interpreteren, wijzen op een strategie tief: een rationeel gezichtspunt of heldere
De wijze waarop dergelijke openingen om weerstand te bieden tegen de domi- blik. Als zodanig veronderstelt het een
zorgen voor passende ventilatie, bevat ook nantie van de universele technologie. Het bewuste onderdrukking van de zintuigen
een niet-sentimenteel element dat de aard is symptomatisch voor de prioriteit die we geur, gehoor en smaak, waarmee het zich


30 To wa rds a Crit ica l Reg io na lis m
Kennet h F ra mpt o n 31
 Genealogies
op afstand zet tot een meer directe erva- 1 9
Paul Ricoeur, ‘Universal Andreas Huyssens,
ring van de omgeving. Deze zelfopgelegde Civilization and National ‘The Search for Tradition:
beperking is gerelateerd aan wat Cultures’ (1961), in: Paul Avant-Garde and Post-
Heidegger een ‘verlies van nabijheid’ heeft Ricoeur, History and modernism in the 1970s’,
genoemd. In een poging dit verlies tegen Truth, vertaling Chas. New German Critique,
A. Kelbley (Evanston, IL: nr. 22 (winter 1981), 34.
te gaan, verzet het tactiele zich tegen Northwestern University 10
het scenografische en de versluiering van Press, 1965), 276-277. Jerry Mander, Four Argu-
de realiteit. Het vermogen om de wens tot 2 ments for the Elimination
Dat dit twee zijden van of Television (New York:
aanraking te prikkelen brengt de architect dezelfde munt zijn, wordt Morrow Quill, 1978), 134.
terug naar de poëtica van de bouw en het misschien wel het meest 11
oprichten van werken waar de tektonische dramatisch duidelijk in Herbert Marcuse,
waarde van elke component afhangt van de Portland City Annex, One-Dimensional Man
gebouwd in Portland, (Boston: Beacon Press,
de zwaarte van het object. Het tactiele Oregon in 1982, naar 1964), 156.
en het tektonische hebben samen het ontwerp van Michael 12
vermogen om de naakte verschijning van Graves. Het constructieve Alex Tzonis en Liliane
systeem van dit gebouw Lefaivre, ‘The Grid and
het technische te overtreffen, zoals de heeft geen enkele relatie the Pathway: An Intro-
plaats-vorm het vermogen heeft om de met de ‘representatieve’ duction to the Work of
niet aflatende opmars van de wereldwijde scenografie die zowel aan Dimitris and Susana
modernisering te weerstaan. de binnenzijde als buiten- Antonakakis’, Architecture
zijde van het gebouw is in Greece, nr. 15 (1981),
Vertaling uit het Engels: Hans Teerds toegepast. 178.
3 13
Ricoeur, ‘Universal Ricoeur, ‘Universal
* Voor de vertaling van deze tekst zijn licht Civilization and National Civilization and National
aangepaste fragmenten gebruikt die eerder werden Cultures’, op. cit. Cultures’, op. cit.
gepubliceerd in Hilde Heynen, André Loeckx, Lieven (noot 1), 277. (noot 1), 283.
De Cauter en Karina Van Herck, Dat is architectuur, 4 14
Sleutelteksten uit de twintigste eeuw (Rotterdam: 010 Fernand Braudel infor- Aldo Van Eyck, Forum
Publishers, 2001 (vertaling: Bookmakers, Nijmegen, meert ons dat de term (augustus 1962).
onder leiding van Rob Kuitenbrouwer). We danken de ‘cultuur’ nauwelijks 15
samenstellers van Dat is architectuur voor het beschik- bestond vóór het begin Hamilton Harwell Harris,
baar stellen van deze teksten.  van de negentiende eeuw, ‘Liberative and Restric-
toen het, wat de Angel- tive Regionalism’. Lezing
saksische letters betreft, voor het Northwest
gebruikt werd als tegenge- Chapter van de AlA in
steld aan ‘beschaving’ in Eugene, Oregon (1954).
de geschriften van Samuel 16
Taylor Coleridge – vooral Jørn Utzon, ‘Platforms
in Coleridge’s On the and Plateaus: Ideas of a
Constitution of Church Danish Architect’, Zodi-
and State (1830). Het zelf- ac, nr. 10 (1963), 112-14.
standig naamwoord 17
‘beschaving’ heeft een wat Jean Gottmann, Megalo-
langere geschiedenis. polis (Cambridge, MA:
Het werd voor het eerst MIT Press, 1961).
gebruikt in 1766, hoewel 18
het werkwoord en het Martin Heidegger,
deelwoord dateren uit de ‘Building, Dwelling,
zestiende en zeventiende
eeuw. Het gebruik dat
Thinking’, in: Poetry.
Language, Thought (New
33
Ricoeur maakt van de York: Harper Colophon,
tegenstelling tussen deze 1971), 154. Dit essay
twee termen, is gerelateerd verscheen eerst in het
aan het werk van Duitse Duits in 1954.
denkers en schrijvers 19
uit de twintigste eeuw, Arendt, Vita Activa, op.
zoals Osvald Spengler, cit. (noot 5), 199-200.
Ferdinand Tönnies, 20
Alfred Weber en Thomas Melvin Webber, Explora-
Mann. tions in Urban Structure
5 (Philadelphia: University
Hannah Arendt, Vita of Pennsylvania Press,
Activa: Mens, Bestaan en 1964).
Bestemming (Amsterdam: 21
Uitgeverij Boom, 1999 Robert Venturi,
[1958]), 151. Complexity and Contra- Souvenir de Venise, Advisory Committee meeting,
6 diction in Architecture Venice, 24 November 1979/ Souvenir van vergadering
Clement Greenberg, (New York: Museum of adviescommissie, Venetië, 24 november 1979
‘Avant-Garde and Kitsch’, Modern Art, 1966), 133.
in: Gillo Dorfles (red.), 22
Kitsch (New York: Stanford Anderson,
Universe Books, 1969), ‘Modern Architecture
126. and Industry: Peter
7 Behrens, the AEG,
Clement Greenberg, and Industrial Design’,
‘Modernist Painting’, in: Oppositions, nr. 21
Gregory Battcock (red.), (zomer 1980), 83.
The New Art (New York:
Dutton, 1966), 101-102.
8
Zie: Charles Jencks, The
Language of Post-Modern
Architecture (New York:
Rizzoli,1977).


32