,e-ih-,-

,e-,- ¼ yksd iz“kklu ½

izFke o’kZ

l=h; dk;Z
2020-21

,e-,- लोक प्रशासन izFke o’kZ ds ikB~;Øeksa ds fy,

tqykbZ 2020 vkSj tuojh 2021 l=ksa ds fy,

,e-ih-,-&11 % राज्य, समाज और लोक प्रशासन

,e-ih-,-&12 % प्रशासननक ससद्ाांत
,e-ih-,-&13 % सार्वजननक प्रणाली प्रबां्न
,e-ih-,-&14 % मानर् सांसा्न प्रबां्न

yksd iz“kklu ladk;

Lkkekftd foKku fo|kihB
bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; eqDr fo'ofo|ky;
eSnku x<+h] ubZ fnYyh-110 068
 l=h; dk;Z
2020-2021
fç; fo|kFkhZ]

vkidks çR;sd ikB~;Øe esa ,d l=h; dk;Z djuk gSA lHkh l=h; dk;Z vfuok;Z gSaA çR;sd l=h; dk;Z
iwjs ikB~;Øe ij vk/kkfjr gSA

l=h; dk;Z ds lHkh ç”uksa ds mÙkj vki vius “kCnksa esa nsAa ;g vR;ar vko”;d gS fd ç”u dk mÙkj
ftrus ”kCnksa esa nsus ds fy, dgk tk, mldk mÙkj yxHkx mrus gh “kCnksa esa nhft,A

l=h; dk;Z iwjk djus ds ckn vki bls vius v/;;u dsUæ ds la;kstd ds ikl tek djsAa l=h; dk;Z
tek djus ds ckn bldh ikorh vo”; çkIr dj ysa vkSj bls vius ikl laHkky dj j[k ysAa vPNk gks
fd vki vius l=h;dk;kaZs ds mÙkj dh QksVksdkWih Hkh vius ikl j[k ysAa

l=h;dk;ksZa ds mÙkj tk¡pus ds ckn tk¡ps x;s mÙkj v/;;u dsUæ ls vkidks ykSVk fn, tk,¡xAs vki bldh
ek¡x vo”; djsAa v/;;u dsUæ vkids }kjk çkIr vad fo|kFkhZ ewY;kadu çHkkx] bXuw] fnYyh dks Hkst nsxkA
bls vkids xzsM dkMZ esa “kkfey dj fy;k tk,xkA

l=h; dk;Z tek djuk

vkidks bl ckr dk /;ku j[kuk pkfg, fd l=kar ijh{kk nsus ls igys vki l=ha; dk;Z vo”; tek djk
nsAa blfy, vkidks ;g lykg nh tkrh gS fd vki bls nh xbZ vof/k ds Hkhrj iwjk dj ysAa ,e-,- çFke
o’kZ esa vkidks dqy feykdj 4 l=h; dk;Z djus gSaA lHkh l=h;dk;kaZs dh tek djus dh vafre rkjh[k esa
vkidks dkQh le; fn;k x;k gS ysfdu vkidks ge ;g lykg nsuk pkgrs gaS fd vki vius ikB~;Øe ds
v/;;u ds lkFk-lkFk bls ckjh ckjh ls iwjk djrs pysa vkSj blh fglkc ls vki mls tek Hkh djrs tk,¡
rkfd vkidks vad] ijke”kZnkrk dh fVIi.kh vkSj ewaY;kfadr l=h; dk;Z feyrs jgsaA lqfu;ksftr <ax ls
;kstuk cukdj vki fu/kkZfjr vof/k ds Hkhrj vius lkjs l=h; dk;Z iwjs dj ldrs gSaA lHkh l=h;dk;ksZa
dks tek djus ds fy, vafre rkjh[k dk bartkj ugha djsa D;ksfd ,d gh lkFk lkjs l=h;dk;ksZa dks gy
djuk vkids fy, eqf”dy gks tk,xkA

l=h; dk;Z tek djus dh l=h; dk;Z tek djus

l=
rkjh[k dk LFkku
tqykbZ 2020 l= ds 31 ekpZ 2021 vius v/;;u dsUæ ds
fo|kfFZk;ksa ds fy, la;kstd ds ikl
tuojh 2021 l= ds 30 flrEcj 2021 vius v/;;u dsUæ ds
fo|kfFZk;ksa ds fy, la;kstd ds ikl
lokyksa dk tokc nsus ls igys uhps fn, x, funsZ”kksa dks /;kuiwoZd if<+,%

l=h; dk;Z ds fy, funsZ”k

bu l=h; dk;ksZa esa nks rjg ls loky iwNs tk,¡x%s

1½ çR;sd fooj.kkRed vkSj fuca/kkRed ç”uksa dk mÙkj yxHkx 500 “kCnksa esa nsuk gksxk vkSj çR;sd
ç”u ds fy, 20 vad fu/kkZfjr gkax
s As

2½ çR;sd y?kq Js.kh ç”uksa dk mÙkj yxHkx 250 “kCnksa esa nsuk gksxk vkSj çR;sd ç”u ds fy, 10 vad
fu/kkZfjr gksaxsA

fuEufyf[kr ckrksa dks /;ku esa j[kus ls vkids fy, mÙkj nsuk vklku gksxk%

d½ fu;kstu % l=h; dk;kasZ dks /;ku ls if<+,A mu bdkb;ksa dks /;ku ls if<+, ftuls ;s loky iwNs
x, gaSA çR;sd loky dk tokc nsus ds fy, dqN çeq[k fcUnqvksa dks vyx ls fy[k ysa vkSj bUgsa
rkfdZd <ax ls fQj ls O;ofLFkr dj ysAa

[k½ p;u % vius tokc dh :ijs[kk cukrs le; t:jh ckrksa dk gh mYys[k djsAa mÙkj dks
fo”ys’k.kkRed cuk,¡A fuca/kkRed ç”u esa çLrkouk vkSj fu’d’kZ vo”; “kkfey djsAa çLrkouk ds
vUrxZr mÙkj ds çeq[k Ik{kksa dks çLrqr djsa vkSj ;g crk,¡ fd vki bl loky dk tokc fdl
rjg ls nsus tk jgss gSaA vius mÙkj ds milagkj esa eq[; fcUnqvksa dk lkj Hkh nsAa

mÙkj nsrs oDr bl ckr dk /;ku j[ksa fd%

• vkidk mÙkj rdZlaxr vkSj lqlaxr gks]

• okD;ksa vkSj vuqPNsn ds chp Li’V laca/k gks]

• vkidh “kSyh] vfHkO;fDr vkSj çLrqfr ds lkFk-lkFk vkids mÙkj Hkh lgh gksa

• ;g ps’Vk djsa fd vkids mÙkj “kCn lhek ls vf/kd u gksAa

x½ çLrqfr % tc vki larq’V gks tk,¡ rks l=h; dk;Z tek djus ls igys bls lkQ-lkQ fy[k ysAa
ftu fcanqvksa ij vki cy nsuk pkgrs gSa mUgsa js[s kakfdr Hkh dj ldrs gSaA

?k½ O;k[;k % bfrgkl ys[ku esa O;k[;k ,d fuajrj çfØ;k gSA ;g vkidh ;kstuk vkSj p;u esa igys
gh vfHkO;Dr gks pqdk gSA ßgks ldrk gSÞ] ßlaHko gSÞ] ßgks ldrk FkkÞ] vkfn tSlh O;k[;kRed
fVIif.k;k¡ [kqn c [kqn ys[ku esa O;k[;k ds rF; “kkfey dj ysrh gSaA ;gk¡ ;g /;ku j[kuk gksxk
fd bl çdkj dh fVIif.k;ksa ds lkFk-lkFk vkids mÙkj esa bls iq’V djus okys rF; Hkh “kkfey
gksus pkfg,A
 ,e-ih-,-& 011
jkT;] lekt vkSj yksd iz”kklu
l=h; dk;Z
¼v/;kid tk¡p l=h; dk;Z½
ikB~;Øe dksM % ,e-ih-,---011
l=h; dk;Z dksM % ,e-ih-,--011@Vh-,e-,-@2020-2021

iw.kkZad % 100

bl l=h; dk;Z esa Hkkx-I vkSj Hkkx-II gSaA izR;sd Hkkx esa ik¡p iz”u gSaA vkidks dqy ik¡p iz”u djus gSa]
fdarq izR;sd Hkkx esa ls de ls de nks iz”u djus vfuok;Z gSA izR;sd iz”u dk mÙkj yxHkx 500 “kCnksa esa
nsaA izR;sd iz”u 20 vad dk gSA

Hkkx-I
1- oS”ohdj.k ds ifjizs{; esa jkT; dh Hkwfedk dh ppkZ dhft;sA 20

2- lekt-iz”kklu lac/a k ij fjXl ds ;ksxnku dk ijh{k.k dhft;sA 20

3- *jkT; ds fl)kar ij xk¡/khoknh ifjizs{; dks Lojkt uked jktuhfrd ekWMy esa lfUufgr fd;k
x;k FkkA* fVIi.kh dhft;sA 20

4- ukxfjd-iz”kklu varjkQyd ds fy;s laLFkkxr midj.kksa ,oa dk;Zuhfr;ksa dk fo”ys’k.k dhft;sA

20
5- Hkkjrh; jkT; ds mn~Hko ,oa Hkwfedk dh ppkZ dhft;sA 20

Hkkx-II
6- uhfr fu/kkZj.k esa ukSdj”kkgh dh Hkwfedk dh O;k[;k dhft;sA 20
7- yksd “kklu ds varjkZ’Vªh;dj.k dh vo/kkj.kk dk o.kZu dhft;sA 20
8- lq”kklu ds egÙo rFkk fo”ks’krkvksa dh ppkZ dhft;sA 20
9- lw{e Lrj ij la?k’kZ izca/ku ij ,d fVIi.kh fyf[k;sA 20
10- uSfrdrk ds lanHkZ dk o.kZu dhft;s rFkk yksd iz”kklu esa mlds egÙo dks mtkxj dhft;sA 20
 ,e-ih-,-& 012
iz”kklfud fl)kar
l=h; dk;Z
¼v/;kid tk¡p l=h; dk;Z½
ikB~;Øe dksM % ,e-ih-,---012
l=h; dk;Z dksM % ,e-ih-,--012@Vh-,e-,-@2020-2021

iw.kkZad % 100

bl l=h; dk;Z esa Hkkx-I vkSj Hkkx-II gSaA izR;sd Hkkx esa ik¡p iz”u gSaA vkidks dqy ik¡p iz”u djus gSa]
fdarq izR;sd Hkkx esa ls de ls de nks iz”u djus vfuok;Z gSA izR;sd iz”u dk mÙkj yxHkx 500 “kCnksa esa
nsaA izR;sd iz”u 20 vad dk gSA

Hkkx-I
1- yksd iz”kklu dks ifjHkkf’kr dhft;s vkSj yksd ,oa futh iz”kklu ds chp varj rFkk lekurkvksa
dks mtkxj dhft;sA 20
2- laxBu ds iz:i oxhZdj.k ij ,d fVIi.kh fyf[k;sA 20
3- fiNys dqN o’kksZa esa iz”kklfud fl)kar ds fodkl dk ijh{k.k dhft;sA 20
4- oSKkfud izca/ku ij ,Q-MCY;w- Vsyj ds ;ksxnku dh ppkZ dhft;sA 20
5- ukSdj”kkgh dks ifjHkkf’kr dhft;s rFkk eSDl oscj ds ukSdj”kkgh ds ekWMy dk vkykspukRed
fo”ys’k.k dhft;sA 20

Hkkx-II
6- vczkge ekWLyks ds vko”;drk inkuqØe fl)kar dh O;k[;k dhft;sA 20
7- foDVj ozwe ds izR;k”kk fl)kar dk vkykspukRed fo”ys’k.k dhft;sA 20
8- uohu yksd iz”kklu ds y{; rFkk fojks/kh y{; dh O;k[;k dhft;sA 20
9- laxBukRed laLd`fr dks ifjHkkf’kr dhf;ts rFkk mlds eq[; ?kVdksa dh ppkZ dhft;sA 20
10- uohu yksd izca/ku ifjizs{; ds izHkko dk ijh{k.k dhft;sA 20
 ,e-ih-,-& 013
lkoZtfud iz.kkyh izca/ku
l=h; dk;Z
¼v/;kid tk¡p l=h; dk;Z½
ikB~;Øe dksM % ,e-ih-,---013
l=h; dk;Z dksM % ,e-ih-,--013@Vh-,e-,-@2020-2021

iw.kkZad % 100

bl l=h; dk;Z esa Hkkx-I vkSj Hkkx-II gSaA izR;sd Hkkx esa ik¡p iz”u gSaA vkidks dqy ik¡p iz”u djus gSa]
fdarq izR;sd Hkkx esa ls de ls de nks iz”u djus vfuok;Z gSA izR;sd iz”u dk mÙkj yxHkx 500 “kCnksa esa
nsaA izR;sd iz”u 20 vad dk gSA

Hkkx-I
1- lkoZtfud iz.kkyh izca/ku dh vo/kkj.kk dh O;k[;k dhft;s rFkk mlds {ks= dh ppkZ dhft;sA
20
2- *,sls fofHkUu lkekftd dkjd gSa tks lkoZtfud iz.kkyh ds laxBu rFkk dk;Z ifjos”k dks izHkkfor
djrs gSa*A fVIi.kh dhft;sA 20
3- “kklu esa fo/kkuikfydk dh Hkwfedk dk ijh{k.k dhft;sA 20

4- varj-ljdkjh lac/a kksa ds ekWMyksa dk o.kZu dhft;sA 20

5- ctV fu;a=.k ds egÙoiw.kZ rjhdksa ij ,d fVIi.kh fyf[k;sA 20

Hkkx-II
6- lkeku-lwph fu;a=.k dh vo/kkj.kk dh O;k[;k dhft;s rFkk mldh rduhdksa dh ppkZ dhft;sA
20
7- lkefjd izca/ku dh egÙoiw.kZ fopkj/kkjkvksa ij ,d fVIi.kh fyf[k;sA 20
8- lkoZtfud iz.kkyh esa vuqfØ;k”khyrk lqfuf”pr djus dh fofHkUu i)fr;ksa dh ppkZ dhft;sA 20
9- mÙkjnkf;Ro dh vo/kkj.kk ds cnyrs ifjizs{; dk fo”ys’k.k dhft;sA 20
10- lkoZtfud iz.kkyh izca/ku dh vO;ogkfjdrkvksa dk lkeuk djus okyh j.kuhfr;ksa dk ijh{k.k
dhft;sA 20
 ,e-ih-,-& 014
ekuo lalk/ku izca/ku
l=h; dk;Z
¼v/;kid tk¡p l=h; dk;Z½
ikB~;Øe dksM % ,e-ih-,---014
l=h; dk;Z dksM % ,e-ih-,--014@Vh-,e-,-@2020-2021

iw.kkZad % 100

bl l=h; dk;Z esa Hkkx-I vkSj Hkkx-II gSaA izR;sd Hkkx esa ik¡p iz”u gSaA vkidks dqy ik¡p iz”u djus gSa]
fdarq izR;sd Hkkx esa ls de ls de nks iz”u djus vfuok;Z gSA izR;sd iz”u dk mÙkj yxHkx 500 “kCnksa esa
nsaA izR;sd iz”u 20 vad dk gSA

Hkkx-I
1- lkefjd ekuo lalk/ku izca/ku ds izHkko {ks= dh ppkZ dhft;sA 20
2- dk;Z lajpuk dks ifjHkkf’kr dhft;s rFkk dk;Z lao`f) vkSj dk;Z vfHko`f) ds vFkZ ,oa egÙo dk
o.kZu dhft;sA 20

3- dk;Z-fu’iknu ewY;kadu dh ikjaifjd i)fr;ksa dks mtkxj dhft;sA 20

4- ikfjJfed ds fl)karksa ij ,d fVIi.kh fyf[k;sA 20
5- deZpkjh ykHk dk o.kZu dhft;s rFkk muds egÙoiw.kZ mÌs”;ksa dh O;k[;k dhft;sA 20

Hkkx-II
6- dk;Z-ds-nkSjku vkSj dk;Z ds vU;Fkk le; esa izf”k{k.k dh fof/k;ksa dk o.kZu dhft;sA 20
7- lexz xq.koÙkk izca/ku D;k gS vkSj mlds D;k ykHk gSa\ 20
8- vktknh ds i”pkr~ Hkkjr esa fofHkUu Jfed dkuwu dh laf{kIr esa ppkZ dhft;sA 20
9- ifjorZu dks ifjHkkf’kr dhft;s rFkk mlds fofHkUu mikxeksa dh ppkZ dhft;sA 20
10- *ruko* dks ifjHkkf’kr dhft;s rFkk ruko izca/ku dh izkphu Hkkjrh; i)fr;ksa dks mtkxj dhft;sA
20