Bài 3: QUAN HỆ PHÁP LUẬT (3 tiết)

1. Khái niệm và đặc điểm của quan hệ pháp luật

Trong đời sống, con người tham gia các quan hệ xã hội khác nhau: quan hệ chính
trị, pháp luật, kinh tế, gia đình,... Quan hệ xã hội rất đa dạng và phong phú, có thể là quan
hệ gia đình, quan hệ lao động, quan hệ tài sản, quan hệ chính trị,... Tính đa dạng của quan
hệ xã hội dẫn đến sự phong phú của các hình thức tác động đến chúng.
Mỗi loại quan hệ xã hội khác nhau, người ta đã dùng những loại quy tắc xử sự khác
nhau (quy phạm xã hội) để điều chỉnh các quan hệ xã hội. Chúng có thể là quy phạm đạo
đức, quy phạm tôn giáo, phong tục, tập quán, quy phạm pháp luật,... tuy nhiên, hiệu quả
tác động của mỗi loại quy phạm xã hội có sự khác nhau rất lớn. Trong hệ thống các quy
phạm xã hội, quy phạm pháp luật có vị trí đặc biệt quan trọng.
Quan hệ pháp luật là hình thức pháp lý của quan hệ xã hội, xuất hiện dưới sự tác
động của các quy phạm pháp luật, trong đó các bên tham gia quan hệ có quyền chủ thể và
nghĩa vụ pháp lý theo quy định của quy phạm pháp luật, quyền và nghĩa vụ đó được pháp
luật ghi nhận và nhà nước bảo đảm thực hiện bằng các biện pháp tổ chức, cưỡng chế nhà
nước.
Quan hệ pháp luật có các đặc điểm sau:
- Quan hệ pháp luật thuộc loại quan hệ tư tưởng. Quan hệ pháp luật thuộc kiến trúc
thượng tầng và phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng. Trong xã hội có giai cấp, mỗi kiểu quan hệ
sản xuất có kiểu pháp luật phù hợp. Các quan hệ pháp luật phát triển, biến đổi theo sự phát
triển, biến đổi của quan hệ sản xuất và phục vụ quan hệ sản xuất.
- Quan hệ pháp luật là quan hệ xã hội có ý chí. Tính ý chí của quan hệ pháp luật thể
hiện ở chỗ quan hệ pháp luật là dạng quan hệ cụ thể hình thành giữa những chủ thể nhất
định. Các quan hệ này được hình thành thông qua hành vi có ý chí của các chủ thể. Có
những quan hệ pháp luật mà sự hình thành đòi hỏi cả hai bên chủ thể đều phải thể hiện ý
chí, như quan hệ hợp đồng. Cũng có những loại quan hệ pháp luật được hình thành trên cơ
sở ý chí nhà nước, như quan hệ pháp luật ngân sách nhà nước (các loại thuế).
Thông qua ý chí, quan hệ xã hội từ trạng thái vô định (không có cơ cấu chủ thể nhất
định) đã chuyển sang trạng thái cụ thể (có cơ cấu chủ thể nhất định).
- Quan hệ pháp luật xã hội chủ nghĩa xuất hiện trên cơ sở các quy phạm pháp luật,
tức là trên cơ sở ý chí của giai cấp công nhân và nhân dân lao động được thể chế hoá, vì
thế, quan hệ pháp luật mang tính giai cấp sâu sắc.
- Nội dung của quan hệ pháp luật được cấu thành bởi các quyền và nghĩa vụ pháp
lý mà việc thực hiện được đảm bảo bằng sự cưỡng chế của nhà nước. Đây là đặc trưng cơ
bản của quan hệ pháp luật. Trong quan hệ pháp luật, quyền và nghĩa vụ của các bên tham
gia gắn bó chặt chẽ với nhau về mặt pháp luật.
 - Sự xuất hiện, thay đổi, chấm dứt các quan hệ pháp luật luôn gắn liền với sự kiện
pháp lý. Nói cách khác, chỉ khi có các tình huống, hiện tượng, quá trình xảy ra trong cuộc
sống được ghi nhận trong quy phạm là sự kiện pháp lý và các chủ thể pháp luật tham gia
thì mới xuất hiện, thay đổi, chấm dứt quan hệ pháp luật.
2. Thành phần của quan hệ pháp luật
Quan hệ pháp luật được xác lập bởi các thành phần: chủ thể, nội dung và khách thể
của quan hệ pháp luật.
2.1. Chủ thể quan hệ pháp luật
Chủ thể của quan hệ pháp luật là các bên tham gia quan hệ pháp luật, nói cách
khác, đó là các bên tham gia vào quan hệ pháp luật trên cơ sở những quyền và nghĩa vụ
do nhà nước quy định trong pháp luật.
Những người có ý thức và ý chí nhất định sẽ có đủ tư cách để tham gia quan hệ pháp
luật. Quan hệ pháp luật là quan hệ giữa người với người. Trong quan hệ pháp luật có sự
tham gia của con người hoặc tổ chức của con người. Chủ thể pháp luật có những phẩm chất
riêng biệt nhà nước trao cho là năng lực chủ thể.
- Năng lực chủ thể gồm: năng lực pháp luật và năng lực hành vi.
Năng lực pháp luật là khả năng của chủ thể được nhà nước thừa nhận, có thể thực
hiện các quyền và nghĩa vụ pháp lý.
Năng lực hành vi là khả năng của chủ thể được nhà nước thừa nhận bằng hành vi
của mình thực hiện một cách độc lập các quyền chủ thể và nghĩa vụ pháp lý, độc lập tham
gia các quan hệ xã hội.
Đây còn là khả năng của chủ thể có thể tự bản thân mình thực hiện các hành vi pháp
lý do nhà nước quy định, tự mình tham gia vào các quan hệ xã hội. Muốn tham gia vào các
quan hệ, con người phải có ý thức và ý chí nhất định.
- Phân loại chủ thể : chủ thể của quan hệ pháp luật có thể là cá nhân, tổ chức là pháp nhân
hoặc nhà nước.
+ Năng lực chủ thể của cá nhân :
Cá nhân là chủ thể phổ biến của quan hệ pháp luật.
Năng lực pháp luật của cá nhân phát sinh kể từ khi cá nhân đó sinh ra và chấm dứt
khi cá nhân chết.
Trong một số lĩnh vực, năng lực pháp luật được mở rộng dần từng bước phụ thuộc
vào sự phát triển thể lực và trí lực của cá nhân.
Năng lực hành vi chỉ xuất hiện khi cá nhân đã đạt đến độ tuổi nhất định và đạt được
những điều kiện nhất định. Phần lớn pháp luật các nước đều lấy độ tuổi 18 tuổi tròn và tiêu
chuẩn lý trí làm điều kiện công nhận năng lực hành vi cho chủ thể của đa số các nhóm quan
hệ pháp luật. Trên cơ sở đó pháp luật Việt Nam cũng quy định độ tuổi để xác định năng
lực hành vi đầy đủ của cá nhân là từ đủ mười tám tuổi trở lên.

2
 + Năng lực chủ thể của tổ chức :(tổ chức là pháp nhân)
Pháp nhân là chủ thể tương đối phổ biến của quan hệ pháp luật.
Năng lực pháp luật và năng lực hành vi của tổ chức xuất hiện cùng một lúc, vào thời
điểm tổ chức được thành lập và được ghi nhận trong điều lệ, quy chế hoặc văn bản của nhà
nước, năng lực hành vi của tổ chức thực hiện thông qua người đứng đầu cơ quan hoặc
người đại diện
Pháp nhân:( Điều 74 - Bộ luật Dân sự 2015) một tổ chức là pháp nhân khi tổ chức
thỏa mãn những điều kiện sau:
Được thành lập hợp pháp. Được thành lập hợp pháp là do cơ quan có thẩm quyền
thành lập (thường là các cơ quan nhà nước, các đơn vị sự nghiệp), đăng ký kinh doanh (đối
với các doanh nghiệp) hoặc công nhận (đối với các hội, quỹ từ thiện); Có cơ cấu tổ chức
chặt chẽ. Cơ cấu tổ chức chặt chẽ trong đó có sự phân công, phân nhiệm rõ ràng giữa các
thành viên của pháp nhân. Tuỳ theo chức năng, nhiệm vụ, mục đích hoạt động và số lượng
thành viên pháp nhân lựa chọn mô hình tổ chức phù hợp; Có tài sản độc lập với tài sản của
cá nhân, tổ chức khác và tự chịu trách nhiệm về tài sản đó; Nhân danh mình tham gia các
quan hệ một cách độc lập. Pháp nhân tham gia các quan hệ pháp luật thông qua người đại
diện hợp pháp (gồm người đại diện theo pháp luật hoặc đại diện theo uỷ quyền).
+ Nhà nước là chủ thể đặc biệt của quan hệ pháp luật vì nhà nước chỉ tham gia vào
một số quan hệ pháp luật đặc thù.
2.2. Nội dung của quan hệ pháp luật
Nội dung của quan hệ pháp luật XHCN bao gồm quyền và nghĩa vụ chủ thể.
- Quyền chủ thể: Quyền chủ thể là cách xử sự mà pháp luật cho phép chủ thể được tiến
hành. Nói cách khác, quyền chủ thể là khả năng của chủ thể xử sự theo cách thức nhất định
được pháp luật cho phép. Quyền chủ thể có những đặc điểm như sau:
+ Khả năng của chủ thể xử sự theo cách thức nhất định mà pháp luật cho phép. Pháp
luật quy định cá nhân có quyền ký kết hợp đồng, khiếu nại, tự do ngôn luận.
+ Khả năng yêu cầu các chủ thể khác chấm dứt các hành động cản trở nó thực hiện
các quyền và nghĩa vụ hoặc yêu cầu tôn trọng các nghĩa vụ tương ứng phát sinh từ quyền
và nghĩa vụ này.
+ Khả năng các chủ thể yêu cầu các cơ quan nhà nước có thẩm quyền bảo vệ lợi ích
của mình.
Các thuộc tính kể trên của quyền chủ thể là thống nhất không thể tách rời.
- Nghĩa vụ pháp lý của chủ thể: Nghĩa vụ của chủ thể là cách xử sự mà nhà nước bắt buộc
chủ thể phải tiến hành nhằm đáp ứng việc thực hiện quyền của chủ thể khác.
Nghĩa vụ pháp lý có những đặc điểm sau:
+ Chủ thể cần phải tiến hành những hành vi bắt buộc nhất định. Những hành vi này
được thể hiện bằng hành động hoặc không hành động.

3
 + Việc thực hiện những hành vi bắt buộc nhằm đáp ứng quyền chủ thể của chủ thể
bên kia.
+ Phải chịu trách nhiệm pháp lý khi không thực hiện những hành vi bắt buộc.
Quyền và nghĩa vụ chủ thể là hai hiện tượng pháp lý không thể thiếu trong một quan
hệ pháp luật cụ thể. Trong quan hệ pháp luật, quyền và nghĩa vụ chủ thể luôn thống nhất,
phù hợp với nhau. Nội dung, số lượng và các biện pháp bảo đảm thực hiện chúng đều do
nhà nước quy định hoặc do các bên xác lập trên cơ sở các quy định đó.
2.3. Khách thể của quan hệ pháp luật
Khách thể quan hệ pháp luật là lợi ích vật chất, tinh thần và những lợi ích xã hội
khác có thể thỏa mãn những nhu cầu, đòi hỏi của các tổ chức hoặc cá nhân mà vì chúng
các chủ thể tham gia vào các quan hệ pháp luật, nghĩa là, vì chúng mà họ thực hiện các
quyền và nghĩa vụ chủ thể của mình.
Khách thể của quan hệ pháp luật cần được phân biệt với đối tượng điều chỉnh của
pháp luật là những quan hệ xã hội mà pháp luật tác động tới.