Grade 10 Science

ÂgbõÚ®
£Sv II
uµ® 10
PÀÂ öÁÎ±mkz vønUPÍ®
I
•uØ £v¨¦ & 2014
Cµshõ® £v¨¦ & 2015
‰ßÓõ® £v¨¦ & 2016
|õßPõ® £v¨¦ & 2017
I¢uõ® £v¨¦ & 2018
BÓõ® £v¨¦ -& 2019
GÀ»õ E›ø©²® C»[øP Aµ]ÚºU÷P.
ISBN 978-955-25-0190-6
fy;tp ntspaPl;L jpizf;fsj;jhy;

ENfnfhl> fq;nfhltpy> cl`Ks;s Gifapuj tPjp> ,y 44 vd;w
,lj;jpy; mike;Js;s epNah fpuhgpf; (jdpahu;) epWtdj;jhy;
mr;rpl;L ntspaplg;gl;lJ.
II
÷u]¯ Ru®
]Õ »[Põ uõ÷¯ & |® ]Õ »[Põ

|÷©õ |÷©õ |÷©õ |÷©õ uõ÷¯
|Àö»ÈÀ ö£õ¼ ^µo

|»[PÒ ¯õÄ® {øÓ Áõß©o »[Põ
bõ»® ¦PÌ ÁÍ Á¯À |v ©ø» ©»º
|Ög÷\õø» öPõÒ »[Põ
|©xÖ ¦P¼h® GÚ JÎºÁõ´
|©xv HÀ uõ÷¯
|© uø» {Úui ÷©À øÁz÷uõ÷©
|©x°÷µ uõ÷¯ & |® ]Õ »[Põ
|÷©õ |÷©õ |÷©õ |÷©õ uõ÷¯
|©uõµ¸Ò BÚõ´
|øÁ uÂº EnºÁõÚõ´
|©÷uº Á¼¯õÚõ´
|ÂÀ _u¢vµ® BÚõ´
|©vÍø©ø¯ |õm÷h
|S ©i uøÚ÷¯õm÷h
Aø©ÄÖ® AÔÄh÷Ú
AhÀö\Ô xoÁ¸÷Í & |® ]Õ »[Põ
|÷©õ |÷©õ |÷©õ |÷©õ uõ÷¯
|©uõº JÎ ÁÍ÷©
|Ô¯ ©»º GÚ {»Ä® uõ÷¯
¯õö©»õ® J¸ P¸øn AøÚ£¯¢u
GÈÀöPõÒ ÷\´PÒ GÚ÷Á
C¯¾Ö ¤ÍÄPÒ uø© AÓ÷Á
CÈöÁÚ }UQk÷Áõ®
DÇ ]÷µõ©o ÁõÌÄÖ §©o
|÷©õ |÷©õ uõ÷¯ & |® ]Õ »[Põ
|÷©õ |÷©õ |÷©õ |÷©õ uõ÷¯
III
J¸ uõ´ ©UPÒ |õ©õ÷Áõ®
Jß÷Ó |õ® ÁõÊ® CÀ»®
|ß÷Ó Eh¼À Kk®
Jß÷Ó |® S¸v {Ó®
AuÚõÀ \÷Põuµº |õ©õ÷Áõ®

JßÓõ´ ÁõÊ® ÁÍ¸® |õ®
|ßÓõ´ CÆ CÀ¼Û÷»
|»÷© ÁõÌuÀ ÷Ásk©ß÷Óõ
¯õÁ¸® Aß¦ P¸øn²hß

JØÖø© ]ÓUP ÁõÌ¢vkuÀ
ö£õßÝ® ©o²® •zx©À» & Ax÷Á
¯õßÖ ©È¯õa ö\ÀÁ©ß÷Óõ.
BÚ¢u \©µU÷Põß
PÂøu°ß ö£¯º¨¦.
IV
V
•ßÝøµ
E»Qß \‰P, ö£õ¸Íõuõµ, öuõÈÝm£, P»õ\õµ Â¸zv²hß ÷\º¢x PÀÂ°ß

÷|õUP[PÒ ªP Â›¢u ÷uõØÓö©õßøÓ¨ ö£ØÖÒÍÚ. ©õÛh AÝ£Á[PÒ,
öuõÈÝm£ ©õØÓ[PÒ Bµõá] ©ØÖ® ¦v¯ SÔPõmiPÎß£i PØÓÀ
PØ¤zuÀ ö\¯Ø£õk® |ÃÚ ©¯©õUP¨£mkÒÍx. Auß÷£õx ©õnÁº
÷uøÁUS¨ ö£õ¸¢x® Âu©õÚ PØÓÀ AÝ£Ázøu JÊ[Pø©zx PØ¤zuÀ
ö\¯Ø£õmøh |øh•øÓ¨£kzva ö\ÀÁuØS £õhzvmhzvÀ Põn¨£kQßÓ
÷|õUP[PÎØQn[P £õh® öuõhº£õÚ Âh¯[PøÍ EÒÍhUQ¨
£õh¡ÀPøÍ BUSÁx AÁ]¯©õS®. £õh¡À Gß£x ©õnÁ›ß PØÓÀ \
õuÚ® ©õzvµ©À». Ax PØÓÀ AÝ£Á[PøÍ¨ ö£ÖÁuØS® AÔÄ, £s¦
Â¸zvUS® |hzøu ©ØÖ® ©Ú¨£õ[S ÁÍºa]²hß E¯º¢u PÀÂö¯õßøÓ
ö£ØÖU öPõÒÁuØS® ªPÄ® EuÁUTi¯x©õS®.
C»Á\U PÀÂU P¸zvmhzøu |øh•øÓ¨£kzx® ÷|õUQ÷»÷¯

uµ® 1 •uÀ uµ® 11 Áøµ°»õÚ \P» £õh¡ÀPÐ® Aµ]ÚõÀ E[PÐUS
ÁÇ[P¨£kQßÓÚ. A¢¡ÀPÎ¼¸¢x E¯º¢u£m\¨ £¯ßPøÍ¨
ö£ØÖUöPõÒÁxhß, AÁØøÓ¨ £õxPõ¨£x® E[PÍx Phø©¯õS®
Gß£øu²® {øÚÅmkQß÷Óß. §µn BÐø©öPõsh |õmiØS¨ £¯ÝÒÍ
]Ó¢uöuõ¸ ¤µø\¯õSÁuØPõÚ £°Ø]ø¯¨ ö£ØÖU öPõÒÁuØS C¨£õh¡À
E[PÐUSU øPöPõkUS® GÚ |õß GsqQ÷Óß.
C¨£õh¡»õUPzvÀ £[PÎ¨¦a ö\ú GÊzuõÍº, £v¨£õ]›¯º SÊ

EÖ¨¤ÚºPÐUS® PÀÂ öÁÎ±mkz vønUPÍ Ezv÷¯õPzuºPÐUS®
GÚx |ßÔPÒ E›zuõPmk®.
h¤Ò³. G®. á¯¢u ÂUQµ©|õ¯UP

PÀÂ öÁÎ±mk Bøn¯õÍº |õ¯P®
C_¸£õ¯
£zuµ•À».
2019.04.10
VI
PsPõo¨¦® ÷©Ø£õºøÁ²®
h¤Ò³. G®. á¯¢u ÂUQµ©|õ¯UP & PÀÂ öÁÎ±mk Bøn¯õÍº |õ¯P®
ÁÈPõmhÀ
h¤Ò³. H. {º©»õ ¤¯^¼ - & Bøn¯õÍº (A¤Â¸zv)
Cøn¨£õUP®
÷á. \¢vµ£õ»ß & EuÂ Bøn¯õÍº
£v¨£õ]›¯º SÊ
P»õ{v. Bº. ö\¢vÀ{v & ]÷µèh Â›Äøµ¯õÍº

Cµ\õ¯ÚÂ¯À ¤›Ä
öußQÇUS £ÀPø»UPÇP®.
P»õ{v. G®. ÷P. á¯¢u & ]÷µèh Â›Äøµ¯õÍº
ö£ÍvPÂ¯À ¤›Ä
öPõÊ®¦ £ÀPø»UPÇP®.
P»õ{v. Gì. j. G®. ]ßuÚ & ]÷µèh Â›Äøµ¯õÍº
Cµ\õ¯ÚÂ¯À ¤›Ä
ÿ á¯ÁºzuÚ £ÀPø»UPÇP®.
P»õ{v. Bº. Bº. G®. ÷P. µnx[P & Â»[Q¯À ¤›Ä
P»õ{v. _»õ A÷£µzÚ & ]÷µèh Â›Äøµ¯õÍº
ö£ÍvPÂ¯À ¤›Ä
G®. ¥. Â¦»÷\Ú & £o¨£õÍº (ÂgbõÚ®)
PÀÂ Aø©a_.
A÷\õP u ]ÀÁõ & ]÷µèh Â›Äøµ¯õÍº
÷u]¯U PÀÂ {ÖÁÚ®.
GÊzuõÍº SÊ
Gß. ÁõR\‰ºzv & K´Ä {ø» PÀÂ¨ £o¨£õÍº.
÷á. C©õÝ÷ÁÀ & B]›¯ B÷»õ\Pº

Á»¯U PÀÂ¨ £o©øÚ, öPõÊ®¦.
VII
÷P. \õ¢uS©õº & B]›¯ B÷»õ\Pº
Á»¯U PÀÂ¨ £o©øÚ, íõ¼G».
P»õ{v. ÷P. B›¯][P & ÂgbõÚ GÊzuõÍº

Gì. G®. \¾ÁhÚ & ÂgbõÚ £õh Cøn¨£õÍº
Áh ©zv¯ ©õPõnz vønUPÍ®.
h¤Ò³. â. G. µÃ¢vµ ÷ÁµöPõh & ÿ µõS» ÷u]¯ £õh\õø», A»ÆÁ.
â. â. Gì. öPõhS®¦µ & B]›¯ B÷»õ\Pº
Á»¯U PÀÂ¨ £o©øÚ, öuî¯zu
Psi¯.
Ga. Rºzv á¯»z & B]›¯ B÷»õ\Pº
Á»¯U PÀÂ¨ £o©øÚ, Põ¼.
h¤Ò³. G®. Áºn]› & Á»¯U PÀÂ¨ £o©øÚ,
A®£õ¢÷uõmøh.
BÚ¢u Ax÷Põµ» & B]›¯º
÷uÂ£õÎPh Âzv¯õ»¯®, öPõÊ®¦.
÷P. Gß. Gß. v»PÁºuÚ & B]›¯º
BÚ¢u Âzv¯õ»¯®, öPõÊ®¦.
D. ÷P. ©õöÚÀ u ]ÀÁõ & B]›¯º
ûõPÁ ÷u]¯ £õh\õø»,
AÂ\õÁø».
H. h¤Ò³. G. ]›ÁºuÚ & K´Ä ö£ØÓ B]›¯ B÷»õ\Pº.
G®. G. â. •Ú][P & K´Ä ö£ØÓ ¤µuõÚ ö\¯ØÔmh AvPõ›.
H. G®. i. ¤÷Pµõ & K´Ä ö£ØÓ EuÂU PÀÂ¨ £o¨£õÍº
£v¨£õ]›¯º (ö©õÈ)
£ÁõÛ÷uÂ P÷n\uõì & B]›¯º
i. Gì. ÷\Ú|õ¯P Âzv¯õ»¯®,
öPõÊ®¦ 07.
\µøÁ ÷|õUS
›. £õ»S©õµß & K´Ä {ø» B]›¯º.

PoÛ ÁiÁø©¨¦
BÖ•P® Aß£µ] & PoÛ EuÂ¯õÍº
PÀÂ öÁÎ±mkz vønUPÍ®.
VIII
ö£õ¸ÍhUP®

£UP®
13. E°ºU÷PõÍ® 01
13.1 A[QPÎß £õS£õk 01
13.2 A[QPøÍ¨ ö£¯›hÀ 31
14. E°›ß öuõhºa] 35
14.1 CÚ¨ö£¸UP® 35
14.2 uõÁµ[PÎß CÚ¨ö£¸UP® 36
14.3 ©Ûu CÚ¨ö£¸UP® 61
14.4 £õ¼¯À Ÿv¯õÚ ÷|õ´PÒ 74
15. }º{ø»°¯À A•UP•® Auß ¤µ÷¯õP[PÐ® 80
15.1 A•UP® 80
15.2 vµÁ A•UP® 81
15.3 vµÁzvÞk A•UP® FkPhzu¨£hÀ 85
15.4 ÁÎ A•UP® 88
15.5 ªu¨¦ 94
16. \h¨ö£õ¸ÒPÎÀ HØ£k® ©õØÓ® 103
16.1 Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÒ 105
16.2 Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ 110
16.3 E÷»õP[PÎß uõUSvÓß 113
16.4 uõUPÃuz öuõhº 119
16.5 Áõ²UPÒ u¯õ›¨¦, C¯À¦PÒ, £¯ßPÒ 124
17. uõUPÃu® 138
17.1 uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPÒ 139
IX
18. ÷Áø», \Uv, Á¾ 149
18.1 ÷Áø» 149
18.2 \Uv 151
18.3 Á¾ 160
19. Kmh ªßÛ¯À 165
19.1 {ø»ªßÛ¯¾® Kmh ªßÛ¯¾® 165
19.2 Phzv°ÞhõP ªß £õúÀ 168
19.3 AÊzu Âzv¯õ\•® ªßÛ¯UP Âø\²® 171
19.4 J¸ Phzv°ÞhõP¨ £õ²® KmhzvØS® Phzv°ß Ç

•øÚPÐPUS® SÖU÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\zvØSªøh÷¯
EÒÍ öuõhº¦ 175
19.5 J¸ Phzv°ß uøh°À ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPÒ 178
19.6 uøh°PÒ 181

19.7 uøh°z öuõSvPÒ 187
20. uø»•øÓ²›ø© 196
20.1 A[QPÎøh÷¯ Põn¨£k® £ÀÁøPø© 196
20.2 uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õP ö©sh¼ß £›÷\õuøÚPÒ 202
20.3 ¤Ó¨¦›ø©°¯¼ß Ai¨£øh GsnUP¸UPÒ 209
20.4 ©Ûuz uø»•øÓ²›ø© 212
20.5 ©Ûu›À C¼[P {ºn¯® 213
20.6 ©Ûu›ß £µ®£øµ ÷|õ´PÒ 216

20.7 ¤Ó¨¦›ø©¨ ö£õÔ°¯À 221
mwpitj; Njb Rje;jpuk; kpf;f www.e-thaksalawa.moe.gov.lk

Mde;jj;Jld; EioAq;fs;
X
E°›¯À
E°ºU÷PõÍ®
13
13.1 A[QPÎß £õS£õk
¦Â«x A[QPÎß ÷uõØÓ® CØøÓUS 3.6 ¤À¼¯ß Á¸h[PÐUS •ßÚº
Ch®ö£ØÓuõPU P¸u¨£kQßÓx. Bµ®£zvÀ GÎ¯ Eh»ø©¨¦øh¯
uÛUP» A[QPÒ ÷uõßÔ ¤ßÚº £i¨£i¯õP Tº¨£øh¢x ]UP»õÚ £ÀP»
A[QPÒ E¸ÁõQÚ Gß£x HØÖUöPõÒÍ¨£mh P¸zuõS®. uØPõ»zvÀ
¦Â«x _©õº 8.7 ªÀ¼¯ß A[Q°Ú[PÒ ÁõÌÁuõPU P¸u¨£kQßÓx.
CÆÁ[QPÎøh÷¯ ªP¨ £µ¢x£mh £ÀÁøPø© Põn¨£kQßÓx. CÁØøÓ
¯õ÷uÝö©õ¸ •øÓ°ß RÌ ÁøP¨£kzu¾USm£kzxÁuß ‰»® PØÓÀ
C»SÁõÚuõP Aø©Á÷uõk A[QPÒ öuõhº£õÚ £À÷ÁÖ ÷uøÁPÐUS¨
£¯ß£kzxÁx® C»SÁõÚuõP Aø©²®.
ö\¯Ø£õk 13.1
yy E¸ 13.1 C¾ÒÍ Â»[SPøÍ CÚ[PõsP.
yy ö£õ¸zu©õÚ {¯vPøÍ¨ £¯ß£kzv AÁØøÓ ÁøP¨£kzxP.
yy }[PÒ ÁøP¨£kzv¯ •øÓø©ø¯ ÁS¨¤¾ÒÍ HøÚ¯ ©õnÁºPÍx
ÁøP¨£kzuÀP÷Íõk J¨¤kP.
E¸ 13.1 £ÀÁøP¨£mh A[QPÒ
1 C»Á\¨ £õh¡À
öÁÆ÷ÁÖ C¯À¦PøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk £À÷ÁÖ •øÓPÎÀ
A[QPøÍ ÁøP¨£kzu •i²® GÚ ÂÍ[QU öPõsi¸¨¥ºPÒ.
ö£õx C¯À¦PÐUS HØ£ A[QPøÍU Tmh[PÍõP ÁøP¨£kzuÀ A[QPÎß
£õS£õk GÚ AøÇUP¨£k®.
²² A[QPøÍ¨ £õS£kzxÁuß •UQ¯zxÁ[PÒ
A[QPøÍ¨ £õS£kzxÁuß ‰»® £À÷ÁÖ AÝT»[PøÍ¨ ö£ØÖUöPõÒÍ
•i²® AÆÁõÓõÚ AÝT»[PÒ ¯õøÁö¯Úz ÷ui¯Ô÷Áõ®.
²² A[QPÒ öuõhº£õÚ PØÓÀ C»SÁõuÀ.
²² ÁÇ[P¨£mh A[Qö¯õßÔß ÷ÁÖ£kzuUTi¯ Â÷åh ]Ó¨¤¯À
¦PøÍ CÚ[PõsuØPõÚ BØÓÀ.
²² \P» A[QPÒ öuõhº£õPÄ® PØÓø» Âkzxz öu›Ä ö\´¯¨£mh ]»
A[QPÒ ©õzvµ® £ØÔ PØ£uß ‰»® •Ê E°¸»P® (E°ºU÷PõÍ®)
£ØÔ¯x©õÚ AÔøÁ¨ ö£ØÖUöPõÒÍÀ.
²² ¤ÓA[QU Tmh[PÎøh÷¯¯õÚ öuõhº¦PøÍ öÁÎ¨£kzu
•iÄPøÍ TÓUTi¯uõ°¸zuÀ.
²² ©ÛuÝUS¨ ö£õ¸ÍõuõµŸv¯õÚ •UQ¯zxÁ•øh¯ A[QPøÍ
CÚ[PõnUTi¯uõ°¸zuÀ.
²² A[QPøÍ¨ £õS£kzx® •øÓø©PÒ

Q.•. 4 ® ¡ØÓõshÍÂÀ A›ì÷hõmhÀ Gß£ÁµõÀ •uß•øÓ¯õP
A[QPÒ öuõhº£õÚ ÂgbõÚ Ÿv¯õÚ £õS£õk •ßøÁUP¨£mhx. Q.¤.
18 ® ¡ØÓõsiÀ P÷µõ»ì ½Û¯ì (Carolus linnaeus) Gß£ÁµõÀ öÁØÔPµ©õÚ
£õS£õmk •øÓö¯õßÖ AÔ•P¨£kzu¨£mhx.
©Ûuß EÒÎmh ¦ÂÁõÌ \P» A[QPÎÚx® £õS£õk ¤µuõÚ©õP Cµsk

Âu[PÎÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£k®. AøÁ¯õÁÚ,
yy ö\¯ØøP•øÓ¨ £õS£õk (Artificial classification)
yy C¯ØøP•øÓ¨ £õS£õk (Natural classification)
1. ö\¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk

ö\¯ØøP •øÓ¨ £õS£õmiß ÷£õx A[QPÎß ¦Óz÷uõØÓ (E¸ÁÂ¯À)
C¯À¦PÒ ÁõÈh® ÷£õßÓÚ P¸zvØ öPõÒÍ¨£kÁ÷uõk Tº¨¦Ÿv¯õÚ
öuõhº¦PÒ öÁÎUPõmh¨£kÁvÀø». ö\¯ØøP •øÓ¨ £õS£õmiØPõÚ
Euõµn[PÒ ]» ¤ßÁ¸©õÖ,
2 C»Á\¨ £õh¡À
uõÁµ[PÒ : A»[Põµz uõÁµ[PÒ, ‰¼øPz uõÁµ[PÒ, |a_z ußø© öPõsh
uõÁµ[PÒ.
Â»[SPÒ : ]ÓSÒÍøÁ, ]ÓPØÓøÁ
CÆÁõÖ ö\¯ØøP •øÓ¨ £õS£õmiÀ £À÷ÁÖ SøÓ£õkPÒ EÒÍÚ.
Euõµn©õP ]ÓSPøÍU öPõsh A[QPÒ GÝ® {¯v°ß RÌ £ÓøÁPÒ, §a]
PÒ Cµsk® EÒÍh[S®. BÚõÀ Tº¨¦Ÿv¯õÚ öuõhºø£ P¸zvØ öPõshõÀ
£ÓøÁPÐ® §a]PÐ® uÛzuÛ Tmh[PÎÀ EÒÍhUP¨£kQßÓx.
2. C¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk

A[QPÎß Tº¨¦Ÿv¯õÚ öuõhº¦PÒ öÁÎUPõmh¨£k® ÁøP°À
AÁØøÓ¨ £õS£kzuÀ C¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk GÚ¨£k®. C¯ØøP •øÓ¨
£õS£õmiÀ A[QPÎß E¸ÁÂ¯À, EhØöÓõÈ¼¯À, SÈ¯Â¯À ‰»UTØÖ
E°›¯À BQ¯ C¯À¦PÒ ÷£õßÓÚ P¸zvØ öPõÒÍ¨£k®. C¯ØøP •øÓ¨
£õS£õmiÀ ¤ßÁ¸® C¯À¦PÒ Põn¨£kQßÓÚ.
²² J÷µ CÚzøua ÷\º¢u A[QPÎøh÷¯¯õÚ C¯ØøP¯õÚ öuõhº¦
öÁÎ¨£kzu¨£k®.
²² öÁÆ÷ÁÖ A[QPÎøh÷¯¯õÚ Tº¨¦Ÿv¯õÚ öuõhº¦PøÍ ÂÍUS®.
÷©»vP AÔÂØPõP
E°›ÚÂ¯Ø £õS£õmiØS›¯ Bm]{øµ ©mh[PÒ AÀ»x
öµU÷\õß (Taxon) PøÍ¨ £¯ß£kzv A[QPøÍ¨ £õS£kzuÀ öuõhº£õÚ
ÂÍUPzøu¨ ö£ØÖUöPõÒÁuØPõP ¤ßÁ¸® Euõµn[PøÍU P¸zvØ
öPõÒ÷Áõ®.
|ÃÚ ©Ûuß (Homo sapiens) öußøÚ©µ® (Cocos nucifera)
1. ÷£›µõa]¯® (domain) - Eukarya 1. ÷£›µõa]¯® (domain) - Eukarya

2. Cµõa]¯® (kingdom) - Animalia 2. Cµõa]¯® (kingdom) - Plantae
3. Pn® (phylum) - Chordata 3. ¤›Ä (divison) - Magnoliophyta
4. ÁS¨¦ (class) - Mammalia 4. ÁS¨¦ (class) - Liliopsida
5. Á¸n® (order) - Primatess 5. Á¸n® (order) - Arecales
6. Sk®£® (family) - Hominidae 6. Sk®£® (family) - Arecaceae
7. \õv (genus) - Homo 7. \õv (genus) - Cocos
8. CÚ® (species) - Homo sapiens 8. CÚ® (species) - Cocos nucifera
3 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 13.2 £õS£õmiØS›¯ Bm]{øµ ©mh[PÒ
²² ‰ßÖ ÷£›µõa]¯ •øÓ¨ £õS£õk

(Three Domain System of Classification)
A[QPøÍ¨ £õS£kzxÁuØS ªP¨ ö£õ¸zu©õÚx C¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk

BS®. AßÖ öuõhUP® CßÖ Áøµ £À÷ÁÖ ÂgbõÛPÍõÀ £õS£õmk
•øÓø©PÒ •ßøÁUP¨£mkÒÍÚ. öµõ£ºm Âm÷hPº (Robert wittakar - 1969)
Gß£ÁµõÀ •ßøÁUP¨£mh I¢x Cµõa]¯[PøÍU öPõshø©¢u £õS£õmk
•øÓ CßÖÁøµ HØÖU öPõÒÍ¨£mkÒÍx. ¤ßÚº PõºÒ Åì (Carl woes -
1990) Gß£ÁµõÀ Cµõa]¯zvØS® ÷©»õÚ E¯º ©mh©õÚ ÷£›µõa]¯®
AÔ•P¨£kzu¨£mk ‰ßÖ ÷£›µõa]¯[PøÍ EÒÍhUQ¯ £õS£õmk
•øÓø© •ßøÁUP¨£mhx.
|ÃÚ £õS£õmi¼¾ÒÍ ‰ßÖ ÷£›µõa]¯[PÐ® ¤ßÁ¸©õÖ,

1. ÷£›µõa]¯® BUQ¯õ (Domain Archaea)
2. ÷£›µõa]¯® £ØÕ›¯õ (Domain Bacteria)
3. ÷£›µõa]¯® C³UP›¯õ (Domain Eukarya)
4 C»Á\¨ £õh¡À
÷£›µõa]¯® ÷£›µõa]¯® ÷£›µõa]¯®
£ØÕ›¯õ BUQ¯õ C³UP›¯õ
ö£õx ‰uõøu¯º
E¸ 13.3 ‰ßÖ ÷£›µõa]¯¨ £õS£õk
1. ÷£›µõa]¯® BUQ¯õ (Domain Archaea)

C¨ ÷£›µõa]¯zvØS›¯ A[QPÎÀ vmh©õÚ P¸ Põn¨£kÁvÀø». GÚ÷Á
CøÁ ¦÷µõUP›÷¯õØÔU (Prokaryotic) A[QPÒ GÚ¨£k®. CøÁ G›©ø»PÒ,
£õø»ÁÚ[PÒ, £Û©ø»PÒ, öÁ¢}º FØÖUPÒ, \•zvµ¨ £õuõÍ Á»¯[PÒ,
EÁºa÷\ØÖ {»[PÒ, x¸Á¨ £Sv°À EÒÍ £Û¨£õøÓPÒ ÷£õßÓ £õuP©õÚ
`ÇÀPÎÀ (Extreme environments) ÁõÇUTi¯ BØÓø»U öPõshøÁ. CøÁ
ö£¸®£õ»õÚ ~sq°ºUöPõÀ¼PÐUS yshØ÷£ÓØÓøÁ Gß£uõÀ
~sq°ºUöPõÀ¼PøÍ¨ £¯ß£kzv AÈUP¨£h •i¯õuøÁ.
Euõµn® : Methanogens
Halophiles
2. ÷£›µõa]¯® £ØÕ›¯õ (Domain Bacteria)
C¨ ÷£›µõa]¯zvØS›¯ A[QPÎ¾® vmh©õÚ P¸ Põn¨£kÁvÀø».
GÚ÷Á CøÁ²® ¦÷µõUP›÷¯õØÔU - Prokaryotic ÁøPUS›¯øÁ. ÷©¾®, CøÁ
~sq°º öPõÀ¼PÐUS yshØ÷£øÓ PõmhUTi¯øÁ. ]»÷ÁøÍPÎÀ
÷|õ¯õUQPÍõPz öuõÈØ£k® A[QPÍõS®. CøÁ ¦Â°ß GÀ»õ ÁøPa
`Ç¼¾® ö£¸©ÍÂÀ Põn¨£hUTi¯ A[QU Tmh©õS®. £ØÕ›¯õ
\¯÷Úõ£ØÕ›¯õ ÷£õßÓÚ C¨ ÷£›µõa]¯zvÝÒ Ah[SÁÚ.
5 C»Á\¨ £õh¡À
£ØÕ›¯õ \¯÷Úõ£ØÕ›¯õ
E¸ 13.4 ÷£›µõa]¯® £ØÕ›¯õÄUS›¯ A[QPÒ
÷©»vP AÔÄUPõP
¤]º
¤Íõìªmk (]Ô¯Ámh DNA)

CøÓ÷£õ÷\õ®
ÂÀø»¯®
P¸ÄUS›¯
DNA £uõºzu®
P»a_Áº
•u¾¸ ö©ß\ÆÄ
SÈ¯Ä¸
Pa\® / ¤]ºPÒ
E¸ 13.5 £ØÕ›¯U P»ö©õßÔß C»zvµß ~qUSU Põmiz ÷uõØÓ®
£À÷ÁÓõÚ £¯ÝÒÍx®, w[SÂøÍÂUS® £ØÕ›¯õUPÒ ©ÛuÝUS

•UQ¯zxÁ©õP Aø©²® \¢uº¨£[PÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
²² £ØÕ›¯õUPÒ ©ÛuÝUS ©mk©ßÔ HøÚ¯ A[QPÐUS® ÷|õ´PøÍ
HØ£kzuÀ.
Euõµn® : Põ\÷|õ´, {÷©õÛ¯õ, Á°Ø÷Óõmh®, HØ¦Á¼, öuõÊ÷|õ´
²² EnøÁ¨ £Êuøh¯a ö\úÀ.
²² u°º, ÷¯õPm, £õØPmi (Cheese) EØ£zv°À £[PÎ¨¦a ö\úÀ.
²² ÷u[Põ´ ©møh, \nÀ Gß£ÁØÔ¼¸¢x |õºPøÍ ö£ÖuÀ ©ØÖ® ÷uõÀ
£uÛhÀ.
6 C»Á\¨ £õh¡À
²² ÁÎ©sh» ø|uµ\øÚ¨ £v¨£uÚõÀ ©soÀ ø|uµ\Ûß AÍøÁ
AvP›UPa ö\úÀ.
²² CÓ¢u ÷\uÚ EhÀPøÍ²® Pmhø©¨¦UPøÍ²® ¤›øP¯øh¯a ö\úÀ.
÷©»vP AÔÄUPõP
1892
CÀ µè¯ ÂgbõÛ¯õÚ D.J. IÁöÚõìQ Gß£ÁµõÀ •uß
•u»õP AÁuõÛUP¨£mh øÁµ_ BÚx E°¸ÒÍ A[Q¯õP
vmh©õP CÚ[Põn¨£hÂÀø». CÁØÔÀ E°¸ÒÍÁØÖUPõÚ
C¯À¦PÐ® E°µØÓøÁPÐUPõÚ C¯À¦PÐ® Põn¨£k®. øÁµ_
öPõskÒÍ E°¸ÒÍÁØÖUPõÚ J÷µö¯õ¸ C¯À£õP Â¸¢x
ÁÇ[QU P»[QÝÒ ö£¸UP©øhÁøuU SÔ¨¤h»õ®.
G°mì AIDS øÁµ_ £ØÕ›¯® ÂÊ[Q øÁµ_ £ÓøÁU Põá\À øÁµ_
E¸ 13.6 £À÷ÁÖ ÁøP¯õÚ øÁµ_UPÎß C»zvµß ~qUSUPõmiUS›¯ ÷uõØÓ®
²² ÷£›µõa]¯® C³UP›¯õ (Domain Eukarya)
C¨ ÷£›µõa]¯zøu ÷\º¢u A[QPÒ C³UP›÷¯õØÓõUPÒ (Eukaryots) BS®.

AuõÁx vmh©õÚ Aø©¨£õ[Søh¯ P¸øÁU öPõsh P»[PÍõ»õÚ
A[QPÍõS®. uØPõ»zvÀ ¦Â°À ÁõÊ® •ußø©¯õÚ A[QPÍõS®.
CøÁ £À÷ÁÖ `ÇÀ {ø»ø©PÎß RÌ ÁõÊ® BØÓø»U öPõskÒÍÚ.
~sq°ºU öPõÀ¼PÐUS yshØ÷£ØøÓU Põmhõu A[QPÍõS®. AuõÁx
~sq°ºU öPõÀ¼PøÍ¨ £¯ß£kzv AÈUP •i¯õuøÁ. CÁØøÓ ÷©¾®
|õßS Cµõa]¯[PÍõP ÁøP¨£kzu»õ®. AøÁ¯õÁÚ,
1. Cµõa]¯® ¦÷µõmjìhõ (Kingdom Protista)

2. Cµõa]¯® £[øP (Kingdom Fungi)
3. Cµõa]¯® ¤Íõß÷µ (Kingdom Plantae)
4. Cµõa]¯® AÛ©õ¼¯õ (Kingdom Animalia)
7 C»Á\¨ £õh¡À
1. Cµõa]¯® ¦÷µõmjìhõ (Kingdom Protista)
¦÷µõmjìhõ Cµõa]¯zvØS›¯ A[QPÒ vmh©õÚ Aø©¨£õ[Søh¯

P¸øÁU öPõsh P»[PÍõ»õÚ A[QPÍõS®. CøÁ uÛUP» A[QPÍõP÷Áõ
AÀ»x Â¯zu©øh¢u CøÇ¯[PøÍU öPõsiµõu £ÀP» A[QPÍõP÷Áõ
Põn¨£k®. CøÁ }øµU öPõsh GÆÁøP¯õÚ `Ç¼¾® ÁõÇU Ti¯Ú.
CÁØÖÒ ö£¸®£õ»õÚøÁ JÎzöuõS¨¦US›¯øÁ¯õS®. ]» CÚ[PÒ
©õzvµ® ¤Ó÷£õ\ønUS›¯øÁ¯õS®. AÀPõUPÒ, ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõUPÒ
BQ¯Ú CÆÂµõa]¯zvÝÒ Ah[SQßÓÚ.
£aø\ AÀPõ ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõ

(Euõµn® : (Ulva) (Euõµn® : Paramecium)
E¸ 13.7 ¦÷µõmjìµõ Cµõa]¯zøua ÷\º¢u A[QPÒ
¦÷µõmiìhõUPÒ ©ÛuÝUS •UQ¯zxÁ©õP Aø©²® \¢uº¨£[PÒ.

yy }ºa `Ç¼¾ÒÍ EnÄa \[Q¼PÎß •u»õÚ EØ£zv¯õÍºPÍõPz
öuõÈØ£hÀ.
yy £[P_UPÐhß Cøn¢x JßÔ¯ ÁõÌÄUS›¯ Dmh©õÚ Cø»UPßPøÍz
÷uõØÖÂzuÀ.
yy £ØÕ›¯õ ÁÍº¨§hP® u¯õ›UP¨£¯ß£kzu¨£k® HPõº EØ£zv.
yy IìQÕ® EØ£zv°À £¯ß£kzu¨£k® AÀãÛU Aª»® EØ£zv.
yy ]»ÁøP¨ ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõUPÎÚõÀ ©Ûu›À öPõi¯ ÷|õ´PÒ
HØ£kzu¨£hÀ.
Euõµn® : A«£õ Á°ØÖøÍÄ, ©÷»›¯õ, yUP Â¯õv (Sleeping sickness)
8 C»Á\¨ £õh¡À
÷©»vP AÔÄUPõP
¦÷µõmjìhõ Cµõa]¯zvØS›¯ ]» AÀPõ ÁøPPÒ R÷Ç Põmh¨
£mkÒÍÚ. CøÁ AÁØÔß ¦Óz÷uõØÓ {Ó[PÎß Ai¨£øh°À
£õS¨£kzu¨£mkÒÍÚ.
E¸ 13.8 £À÷ÁÖ {Ó[PøÍU öPõsh AÀPõUPÒ
2. Cµõa]¯® & £[øP (Kingdom Fungi)

øPØÔÚõ»õÚ P»a_ÁøµU öPõshøÁ²®
vmh©õÚ Aø©¨£õ[Søh¯ P¸øÁU
öPõshøÁ²©õÚ C³UP›÷¯õØÓõU P»
öÁõÊ[Pø©¨¦øh¯øÁ. CøÁ uÛU
P»zuõ»õÚ AÀ»x £ÀP»zuõ»õÚ £[P_U
PøÍU öPõsh Cµõa]¯©õS®. _©õº 1.5 - 5
ªÀ¼¯ß Áøµ¯õÚ £[P_ CÚ[PÒ CÆ
Cµõa]¯zvÀ Ah[SQßÓÚ. ªPa]Ô¯ E¸ 13.9 £[P_¨ §g\nÁø»
Pmhø©¨ø£U öPõshøÁ CÆÁ[QPÒ
`Ç¼À EÒÍ ÷\uÚ¨ £uõºzu[PøÍ¨ ¤›øP¯øh¯a ö\´ÁvÀ £õ›¯
£[PÎ¨ø£ BØÖQßÓÚ. A÷u ÷£õßÖ ¤Ó A[QPÐhß JßÔ¯ ÁõÌÄUS›¯
Dmhzøu PõmkQßÓÚ.
9 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 13.10 £[P_ ÁøPPÎß CÚ¨ö£¸UP Pmhø©¨¦PÒ
£[P_PÒ ©ÛuÝUS¨ £¯ÝÒÍuõP Aø©²® ]» \¢uº¨£[PÒ E¸ 13.10 CÀ

Põmh¨£mkÒÍÚ.
yy ¦µuU SøÓ{µ¨¦ EnÁõP¨ £¯ß£kzu¨£hÀ.
(Euõµn® - Agaricus ÁøPU PõÍõßPÒ)
yy £õs EØ£zv°ß ÷£õx ©õøÁ¨ ö£õ[Pa ö\úÀ ©ØÖ® AØP÷PõÀ
ö|õvzuÀ ö\¯ß•øÓPÒ ÷£õßÓÁØÔØS¨ £¯ß£kzu¨£hÀ.
Euõµn® - ©xÁ® (Yeast)
yy ~sq°ºUöPõÀ¼ ©¸¢xPÒ EØ£zv°À £¯ß£kzu¨£hÀ.
(Euõµn® - Penicillium CÚ¨ £[P]À Ç¢x ö£Û]¼ß EØ£zv ö\úÀ.)
yy CÓ¢u ÷\uÚ EhÀPøÍ¨ ¤›øP¯øh¯a ö\úÀ.
£[P_UPÒ ©Ûu¸USz w[S£¯US® \¢uº¨£[PÒ
yy ÷|õ´PøÍ HØ£kzxuÀ.
(Euõµn® - Candida ‰»® ©Ûu ÷u©À ÷|õ´ HØ£hÀ)
yy EnøÁ¨ £Êuøh¯a ö\úÀ (Food Spoilage)

yy uõÁµ[PÎ¾® Â»[SPÎ¾® ÷|õ´PøÍ HØ£kzxuÀ.
(Euõµn® & Phytopthora CÚõÀ E¸øÍU QÇ[QÀ ¤ßöÁÎÓÀ ÷|õ´
HØ£hÀ. Â»[SPÎÀ Pilyriacis Versicolor (aluham) ÷|õ´ HØ£hÀ.)
10 C»Á\¨ £õh¡À
ö\¯Ø£õk 13.2
£õs xsiÀ Mucor GßÓ £[P_øÁ AÁuõÛ¨÷£õ®.
£õs xsöhõßÖUS ]ÔuÍÄ }øµa ÷\ºzx

Cµsk |õmPÐUS øÁUPÄ®. Auß ÷©Ø£µ¨¤À
§\nÁø»ö¯õßÖ ÷uõßÔ°¸¨£øu
AÁuõÛUP»õ®. PsnõiU ÷Põ¼ß EuÂ²hß
AvØ ]ÔuÍøÁ Psnõi ÁÊUQ°À HØÔ
‰kxsiÚõÀ ‰i ~qUSU Põmi°Þk
AÁuõÛUPÄ®.
E¸ 13.11 & §\nzxhß Ti¯
£õs xsk
AmhÁøn 13.1 £ØÕ›¯õ, ¦÷Óõmjìµõ, £[øP Cµõa]¯[PøÍa ÷\º¢u A[QPÎß ]Ó¨¤¯À¦PÒ

C¯À¦ £ØÕ›¯õ ¦÷µõmjìµõ £[øP
Pmhø©¨¦ ~qUSU ö£¸®£õ»õÚøÁ ö£¸®£õ»õÚ
PõmiU ~qUSUPõmiU A[QPÒ ~qUSU
S›¯øÁ S›¯øÁ. GÛÝ® PõmiUS›¯øÁ.
uÛUP»zuõ ]Á¨¦ AÀPõUPÒ GÛÝ® J¸]»
»õÚ ö£›¯ Eh»ø©¨ø£ CÚ[PÎß
A[QPÍõS®. öPõshx. CÚ¨ö£¸UPU
Aø©¨£õ[ ²² ö£¸® Pmhø©¨¦PÒ öÁÖ®
PØÓ P¸øÁU £õ»õÚøÁ uÛU PsqUSz ÷uõØÓU
öPõshx. P»zuõ»õÚøÁ. Ti¯Ú. (Euõµn®
¦÷µõP› : PõÍõßPÒ) ]»
÷¯õØÓõUPÒ. ²² J¸ ]» ÁøPPÒ ÁøP¨ £[P_UPÒ
£ÀP»zuõ»õÚøÁ uÛUP»zuõ»õÚøÁ.
(Prokaryotic)
GÛÝ® CøÇ¯ £ÀP»zuõ»õÚ
Â¯zu® £[P_UPÒ §\n
Põn¨£hõx. Áø»PÍõPU
(Mycilium) Põn¨£k®.
(Eukaryotic) C³UP› CøÇ¯ Â¯zu®
÷¯õØÓõUPÒ Põn¨£kÁvÀø».
Aø©¨£õ[Søh¯ C³UP›÷¯õØÓõUPÒ
P¸øÁU (Eukaryotic)
öPõshx.
11 C»Á\¨ £õh¡À
ÁiÁ® £ØÕ›¯õUPÒ CøÇ²¸ÁõÚ uÛ¯õÚ ÷PõÍ
÷PõÍÄ¸ÁõÚ (Coccus) uõP÷Áõ JÊ[PØÓ ÁiÁõÚuõP÷Áõ
÷Põ¾¸ÁõÚ (Bacillus) ÁiÂÚuõP÷Áõ AÀ»x §\n
_¸Î²¸ÁõÚ (Spirilum) Svøµ C»õh Áø»¯õP÷Áõ
PõØ¦ÒÎ²¸ÁõÚ ÁiÂÚuõP÷Áõ Põn¨£k®.
(Vibrio) Põn¨£k®.
ÁiÁ[PÎÀ
Põn¨£kQßÓÚ.
\¯÷Úõ£ØÕ›¯õ uÛU
P»©õP÷Áõ AÀ»x
CøÇ²¸ÁõÚuõP÷Áõ
Põn¨£k®.
÷£õ\øn ö£¸®£õ»õÚøÁ AÀPõUPÒ uØ÷£õ\ CÆÂµõa]¯z
¤Ó÷£õ\oPÍõS®. oPÍõS®. øua ÷\º¢u
GÛÝ® \¯÷Úõ uÛUP» Â»[SPÒ \P» A[QPÐ®
£ØÕ›¯õUPÒ uØ÷£õ\ ¤Ó÷£õ\oPÍõS®. ¤Ó÷£õ\oP
oPÍõS®. ÍõS®. CÁØÖÒ
(Protozoans) ö£¸®£õ»õÚ
øÁ AÊPÀ
ÁÍ›PÍõS®.
CÚ¨ ö£¸®£õ¾® Ç TØÖ¨ ö£¸®£õ¾®
ö£¸UP® C¼[PªÀ•øÓ ¤ÍÄ, xshõuÀ ÂzvPøÍ
CÚ¨ö£¸UPzøu ©ØÖ® ÂzvPøÍ E¸ÁõUSÁuß
÷©ØöPõÒÐ® E¸ÁõUSuÀ, ‰»® ‰»®
£ØÕ›¯õUPÒ C¼[PªÀ •øÓ C¼[PªÀ
ÇTØÖ¨ ¤ÍÄ CÚ¨ö£¸UPzøu •øÓ CÚ¨
‰»©õPÄ® \¯÷Úõ ÷©ØöPõÒÐ®. ö£¸UPzøu
£ØÕ›¯õUPÒ ÷©Ø öPõÒÐ®
xshõuÀ, A¸®¦uÀ
÷£õßÓ •øÓPÒ
‰»©õPÄ®
C¼[PªÀ•øÓ
CÚ¨ö£¸UPzøu
÷©ØöPõÒÐ®.
12 C»Á\¨ £õh¡À
£µ®£À PõØÖ, ©s, }º EÁº }º, |ßÜº, ÷\uÚ¨
A[QPÎß EhÀ Dµ¨£ØÖøh¯ £uõºzu[PÎß
GÚ GÀ»õ ÁøPa ©s, A[QPÎß «x® A[QPÎß
`ÇÀPÎ¾® EÒÐhÀPÒ Eh¼ÝÒÐ®
£µÁ»õP¨ £µ®¤U ÷£õßÓÁØÔÀ ÁõÊ®. }ºa`ÇÀ
Põn¨£kQßÓÚ. ÁõÊ®. PÎÀ ªPU SøÓ
ÁõP÷Á Põn¨£k®.
Euõµn® £ØÕ›¯õ, AÀPõ £[P_UPÒ
\¯÷Úõ£ØÕ›¯õ ¦÷µõm÷hõ÷\õÁõ
(Amoeba, Paramecium)
3. Cµõa]¯® & ¤Íõß÷µ (Kingdom Plantae)
£aø\z uõÁµ[PÒ GÚ¨ ö£õxÁõP AøÇUP¨£k® £ÀP» A[QPøÍU

öPõsh Cµõa]¯® CxÁõS®. CøÁ _©õº 287,000 ÁøP¯õÚ CÚ[PøÍU
öPõshuõPU P¸u¨£kQßÓx. uõÁµU P»[PÒ ö\¾÷»õ]Úõ»õÚ P»a_ÁøµU
öPõshøÁ. CÆÂµõa]¯zvØS›¯ A[QPÒ ö£õxÁõP¨ £aø\ {Ó©õPU
Põn¨£k®. CuØSU Põµn® P»[PÎ¾ÒÍ £aø\²¸©oPÎÀ Põn¨£k®
£aø\¯® (SöÍõµ¤À) GÚ¨£k® {Ó¨ö£õ¸ÍõS®. £aø\¯zvÚõØ `›¯
\Uv APzxÔg\¨£mk JÎzöuõS¨¦ GÚ¨£k® ö\¯ß•øÓ ‰»® EnÄ
EØ£zv ö\´¯¨£k®. C¼[P •øÓ CÚ¨ö£¸UP® ‰»©õPÄ® C¼[PªÀ
•øÓ CÚ¨ö£¸UP® ‰»©õPÄ® u©x \¢uvPøÍ¨ ö£¸US®.
¤Íõß÷µ Cµõa]¯zøua ÷\º¢u A[QPÒ §UPøÍz ÷uõØÖÂ¨£Ú ©ØÖ® §UP-

øÍz ÷uõØÖÂUPõuÚ GÝ® C¯Àø£ Ai¨£øh¯õPU öPõsk ¤µuõÚ©õP
Cµsk Tmh[PÍõP ÁøP¨£kzu¨£k®. AøÁ¯õÁÚ,
1. §UPõz uõÁµ[PÒ
2. §US® uõÁµ[PÒ
²² §UPõz uõÁµ[PÒ
§UPøÍz ÷uõØÖÂUPõu uõÁµ[PÒ §UPõz uõÁµ[PÒ GÚ AøÇUP¨£k®.
§UPõz uõÁµ[PøÍ ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂ¨£øÁ, ©ØÖ® ÂzxUPøÍz
÷uõØÖÂUPõuøÁ GÝ® C¯À¦PøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk ÷©¾®
Cµsk Tmh[PÍõP ÁøP¨£kzu¨£k®.
(1) ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu §UPõz uõÁµ[PÒ
(2) ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUS® §UPõz uõÁµ[PÒ
13 C»Á\¨ £õh¡À
²² ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu §UPõz uõÁµ[PÒ
§UPøÍz ÷uõØÖÂUPõux®, ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõux©õÚ uõÁµ[PÒ
Cv»h[S®.
Euõµn® :- Marchantia, Pogonatum, Selaginella, Nephrolepis, Salvinia, Acrosti-
cum, Drynaria
Marchantia Pogonatum Selaginella
Nephrolepis Salvinia Acrosticum Drynaria

E¸ 13.12 ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu §UPõz uõÁµ[PÒ
ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu
uõÁµ® Euõµn® : ©õºPõ¢v¯õ,
§UPõz ÷£õ÷Põ÷ÚØÓ®
uõÁµ[PÒ
ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUS®
uõÁµ® (Âzx ‰i°¼z uõÁµ®)
Cµõa]¯® Euõµn® : ©k¨£øÚ, ø\UPì
¤Íõß÷µ
J¸ Âzv°ø»z uõÁµ®
Euõµn® : öußøÚ
§US®
uõÁµ[PÒ
ÇÂzv°ø»z uõÁµ®
Euõµn® : ©õ
14 C»Á\¨ £õh¡À
ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu §UPõz uõÁµ[PÎß C¯À¦PÒ ¤ßÁ¸©õÖ,
E¸ 13.2 ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu §UPõz uõÁµ[PÎß C¯À¦PÒ
C¯À¦PÒ ]Ó¨£®\[PÒ
Pmhø©¨¦ ²² ªPa ]Ô¯ £¸©øÚU öPõsh uõÁµ[PÎ¼¸¢x ö£›¯
(£õ›¯) £¸©øÚU öPõsh uõÁµ[PÒ Áøµ Põn¨£k
QßÓÚ.
²² ]» ÁøPz uõÁµ[PÎÀ Esø©¯õÚ CøÇ¯Â¯zu®
{PÇÂÀø». CuÚõÀ CÁØÔÀ ÷Áº, usk, Cø»PÒ
Põn¨£kÁvÀø». CÆÁøPz uõÁµ[PÒ ¤›Â¼PÒ
(Thallus) GÚ AøÇUP¨£k®. ]» ÁøPz uõÁµ[PÎÀ
CøÇ¯Â¯zu® |øhö£ØÖÒÍx. CÁØÔØ Phzx®
CøÇ¯[PÍõÚ P»ÛøÇ¯[PÒ Põn¨£k®. CÁØÔÀ
÷Áº, usk, Cø»PÒ Põn¨£k®.
ÁiÁ® ¤›Â¼ Eh»ø©¨ø£÷¯õ AÀ»x ]Ô¯ £ßÚ[PÍõP÷Áõ
Põn¨£k®.
÷£õ\øn CU TmhzvØS›¯ \P» A[QPÐ® uØ÷£õ\oPÍõS®.
JÎzöuõS¨¤ØS›¯øÁ. ]» ÁøPz uõÁµ[PÒ ÷©ö»õmiP
ÍõS®.
CÚ¨ ÂzvPøÍz ÷uõØÖÂzuÀ, xshõuÀ ÷£õßÓ •øÓPÍõÀ
ö£¸UP® C¼[PªÀ •øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu ÷©ØöPõÒÐ®. C¼[P
•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu²® ÷©ØöPõÒÐ®.
£µ®£À ö£õxÁõP {Ç»õÚx® Dµ¼¨£õÚx©õÚ SøÓ¢u `›¯

JÎø¯U öPõsh uøµa `Ç¼À £µ®¤U Põn¨£k®.
ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUS® §UPõz uõÁµ[PÒ
ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUS® §UPõz uõÁµ[PÎß ÂzxPÒ £ÇzvÚõÀ

`Ç¨£mkU Põn¨£kÁvÀø». ÂzxUPÒ `Ç¾USz vÓ¢u {ø»°Ø
Põn¨£k®. CuÚõÀ, CøÁ Âzx ‰i°¼z uõÁµ[PÒ (Gymnosperms) GÚ
AøÇUP¨£k®.
Euõµn® : ©k¨£øÚ (Cycas)

ø£Úì (Pinus)
15 C»Á\¨ £õh¡À
ø£Ú_ (Pinus)
©k¨£øÚ / ø\UP_ (Cycas)
E¸ 13.13 Âzx ‰i°¼z uõÁµ[PÒ
ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUS® §UPõz uõÁµ[PÎß C¯À¦PÒ R÷Ç uµ¨£m

kÒÍÚ.
AmhÁøn 13.3 ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUS® §UPõz uõÁµ[PÎß C¯À¦PÒ
C¯À¦PÒ ]Ó¨£®\[PÒ
Pmhø©¨¦ CÆÁøPz uõÁµ[PÎÀ Esø©¯õÚ CøÇ¯Â¯zu®
|øhö£ØÖÒÍx. P»ÛøÇ¯[PÒ Põn¨£k®. ÷Áº, usk,
Cø» Gß£ÁØøÓU öPõsi¸US®.
ÁiÁ® £¸©ÛØ ö£›¯ uõÁµ[PÍõS®. ö£¸®£õ»õÚøÁ
©µ[PÍõS®. øÁµ® ö\Ô¢u ©µ[PøÍU öPõshøÁ. ]»
ÁøP ¦uºPÍõPU Põn¨£k®.
÷£õ\øn uØ÷£õ\oPÍõS®. JÎzöuõS¨¤ØS›¯øÁ.
CÚ¨ ÂzxUPÒ ‰»® C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP•® ÂzvPÒ
ö£¸UP® ‰»® C¼[PªÀ •øÓ CÚ¨ö£¸UP•® ÷©ØöPõÒÐ®.
£µ®£À Cz uõÁµ[PÒ uøµa `Ç¼À £µ®¤U Põn¨£k®.
²² §US¢ uõÁµ[PÒ
§UPøÍz ÷uõØÖÂUS® uõÁµ[PÒ §US¢ uõÁµ[PÒ GÚ AøÇUP¨£k®.
§US® uõÁµ[PÎß C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPU Pmhø©¨¦ § BS®.
16 C»Á\¨ £õh¡À
§UPÎ¼¸¢x £Ç[PÒ ÷uõßÖÁxhß £ÇzvÝÒ ÂzxUPÒ ÷uõßÖ®.
ÂzxUPÒ G¨÷£õx® £ÇzvÚõÀ ‰h¨£mkU Põn¨£kÁuõÀ CøÁ
Âzx‰i²ÎPÒ (Angiosperms) GÚ AøÇUP¨£k®. Cz uõÁµ[PÒ uøµa`Ç¾US
|ßS Cø\ÁõUP©øh¢xÒÍ÷uõk }ºUPõ¨¤ØPõÚ Cø\ÁõUP[PøÍ²®
öPõskÒÍÚ.
§US® uõÁµ[PÎß ÂzvÝÒ Põn¨£k® Âzvø»PÎß GsoUøP°ß

Ai¨£øh°À AÁØøÓ Cµsk Tmh[PÍõP ÁSUP»õ®. AøÁ¯õÁÚ,
1. J¸Âzvø»z uõÁµ[PÒ
2. ÇÂzvø»z uõÁµ[PÒ
l%shdldrlu - 13.3 13.3
ö\¯Ø£õk
ö|À uõÁµö©õßøÓ²® S¨ø£÷©Ûz uõÁµö©õßøÓ²® PÁÚ©õP¨
¤k[Q AÁØÔß ÷ÁºzöuõSvø¯ PÊÂUöPõÒP. ¤ßÚº AÆÂ¸
uõÁµ[PÐUSªøh÷¯¯õÚ C¯À¦PøÍ AÁuõÛzx £mi¯Ø£kzxP.
J¸Âzvø»z uõÁµ® ÇÂzvø»z uõÁµ®

Euõµn® : öußøÚ Euõµn® : ©õ
E¸ 13.14 §US® uõÁµ[PÒ
J¸Âzvø»z uõÁµ[PÎÚx® ÇÂzvø»z uõÁµ[PÎÚx® C¯À¦PÐU

Qøh÷¯¯õÚ J¨¥k AmhÁøn 13.4 CØ Põmh¨£mkÒÍx.
17 C»Á\¨ £õh¡À
AmhÁøn 13.4 J¸Âzvø»z uõÁµ[PÐUS® ÇÂzvø»z uõÁµ[PÐUS® Cøh÷¯¯õÚ
÷ÁÖ£õkPÒ.
J¸ Âzvø»z uõÁµ[PÒ ÇÂzvø»z uõÁµ[PÒ
²² ÂzvÀ uÛö¯õ¸ Âzvø» ²² ÂzvÀ Cµsk Âzvø»PÒ

©õzvµ® Põn¨£k®. Põn¨£k®.
²² ¤µuõÚ usk QøÍPøÍU ²² ¤µuõÚ usk QøÍPøÍU
öPõsi¸¨£vÀø». öPõsi¸US®.
²² |õº÷Áºz öuõSv Põn¨£k®. ²² ¤µuõÚ ÷Áøµ²® £UP-
÷ÁºPøÍ²® öPõsh Bo
÷Áºz öuõSv Põn¨£k®.
²² Cø»PÒ \©õ¢uµ ²² Cø»PÒ Áø»²¸ÁõÚ
|µ®£ø©¨ø£U öPõshøÁ. |µ®£ø©¨ø£U öPõshøÁ.
²² §Âß £õP[PÒ •¨£õzuõÚøÁ. ²² §Âß £õP[PÒ |õØ£õzvØ
S›¯øÁ AÀ»x I®£õzvØ
S›¯øÁ.
²² xøn ÁÍºa] |øhö£ÓõuøÁ. ²² xøn ÁÍºa] |øhö£Ö£øÁ.
²² usiß Ai¨£Sv
²² usiß GÀ»õ¨ £SvPÐ® J÷µ APßÓuõPÄ® Ea]ø¯ ÷|õUQ
ui¨ø£U öPõsi¸US®. £i¨£i¯õP Jk[Q¯uõPÄ®
Euõµn® : öußøÚ, ¦À, ÁõøÇ, Põn¨£k®.
ö|À Euõµn® : ªÍPõ´, ©õ©µ®,
£»õ©µ®, }÷»õØ£»®
J¨£øh 13.1
§US® uõÁµ[PøÍ²® §UPõz uõÁµ[PøÍ²® EÒÍhUS® ÁøP°À
uõÁµ¨£SvPøÍ E»ºzvz u¯õ›UP¨£mh uõÁµa ÷\P›¨ö£õßøÓz
u¯õ›USP.
4. Cµõa]¯® AÛ©õ¼¯õ (Kingdom Animalia)

Â»[SPÒ GÚ AøÇUP¨£k® £ÀP»zuõ»õÚ A[QPøÍU öPõsh
Cµõa]¯©õS®. Â»[S»QÀ _©õº 1,260,000 Â»[QÚ[PÒ Põn¨£kÁuõPU
P¸u¨£kQßÓx. _¯©õP EnøÁ EØ£zv ö\´²® BØÓ»ØÓøÁö¯ß£uõÀ
¯õÄ® ¤Ó÷£õ\ønUS›¯øÁ.
AÛ©õ¼¯õ Cµõa]¯zøua ÷\º¢u A[QPÒ •ÒÍ¢usöhß¦ {µø»U
öPõsi¸zuÀ AÀ»x öPõsiµõø© GÝ® Ai¨£øh°À Cµsk Tmh[
PÍõP ÁSUP¨£mkÒÍÚ.
18 C»Á\¨ £õh¡À
1. •ÒÍ¢ushØÓøÁ (Invertebrates)
2. •ÒÍ¢uskÒÍøÁ (Vertebrates)
²² •ÒÍ¢ushØÓøÁ (Invertebrates)
•ÒÍ¢usöhß¦ {µø»U öPõsiµõu A[QPÒ •ÒÍ¢ushØÓøÁ GÚ
AøÇUP¨£k®. •ÒÍ¢ushØÓ Â»[SPÒ AøÁ öPõskÒÍ C¯À¦PÎß
Ai¨£øh°À £À÷ÁÖ Pn[PÍõP £õS£kzu¨£mkÒÍÚ. AÁØÖØ ¤µuõÚ
Pn[PÒ I¢x® ¤ßÁ¸©õÖ,'
1. {hõ›¯õ (Cnidaria ) / ^»¢v÷µØÓõ (Coelenterata)
2. AÚ¼hõ (Annelida)
3. ö©õ»ìPõ (Mollusca)
4. Bzx÷µõ¨÷£õhõ (Arthropoda)
5. GUøP÷Úõ÷hõ÷©ØÓõ (Echinodermata)
²² {hõ›¯õ (Cnidaria) / ^»¢v÷µØÓõ (Coelenterata)
Iuµõ, PhÀ AÛ©Û, CÊx«ßPÒ ÷£õßÓ Â»[SPÒ Ah[S® Tmh® Cx-
ÁõS®.
Iuµõ PhÀ AÛ©Û CÊx«ß

E¸ 13.15 {÷h›¯õUPÎß £À÷ÁÓõÚ CÚ[PÒ
{hõ›¯õUPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõshøÁ.

²² \P»A[QPÐ® }ºÁõÌUøPUS›¯øÁ. ö£¸®£õ»õÚøÁ EÁº}›À
ÁõÌÁxhß J¸ ]» CÚ[PÒ ©õzvµ® |ßÜ›À ÁõÌQßÓÚ.
²² £ÀP»[PÍõ»õÚ EhÀ Cµsk ‰»Ä°ºU P»¨£øh¯õÀ Pmiö¯Ê¨£¨
£mkÒÍx. CuÚõÀ CøÁ Ç£øh öPõsh Â»[SPÒ GÚ
AøÇUP¨£k®.
19 C»Á\¨ £õh¡À

SÈUShÀ
²² Eh¼ÝÒ SÈUShÀ GÚ¨£k® ‰»Ä°º¨
£øhPÒ
Aø©¨¦ EnÄ¨ £õøu¯õPz
öuõÈØ£k® .
²² ö£õ¼¨¦, ö©x\õ GÝ® Ç

ÁiÁ[PÎÀ Põn¨£k®. ö£õ¼¨
£›\U
¦PÒ Buõµ¨£øh°À JmiÁõÈP öPõõ®¦PÒ
ö£õ¼¨¦ ö©x\õ
ÍõPÄ® ö©x\õUPÒ Ch®ö£¯µU ÁiÁ® ÁiÁ®
Ti¯uõPÄ® Põn¨£k®. E¸ 13.16 {hõ›¯õUPÎß ö|kUSöÁmk •P®
²² Bøµa\©a^µõÚ Eh»ø©¨ø£
Eøh¯øÁ.
²² \P» A[QPÐ® CøµöPÍÂPÍõS®. ]Ô¯ Â»[SPøÍ EnºÂÇUPa
ö\ú¤ß EnÁõPU öPõÒÐ®. CøµPøÍ EnºÂÇUPa ö\´ÁuØPõP
AÇßö©õmka ]øÓ¨ø£PÒ GÝ® Aø©¨¦ Põn¨£k®.
²² A¸®¦uÀ ‰»® C¼[PªÀ CÚ¨ö£¸UP® |øhö£Ö®. Azxhß
C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu²® ÷©ØöPõÒÐ®.
÷©»vP AÔÄUPõP
{hõ›¯õ ÁøPUS›¯uõÚ •¸øPU

PÀ ö£õ¼¨¦PÎÚõÀ •¸øPUPØPÒ
÷uõØÖ ÂUP¨£kQßÓÚ. CøÁ PhÀ
ÁõÌ A[QPÎß {»ÄøP°ß £õÀ
•UQ¯ £[PÎ¨ø£ BØÖQßÓÚ.
E¸ 13.17 •¸øPUPÀ ö£õ¼¨¦
²² AÚ¼hõ (Annelida)
EhØSÈ (Coelom) GÚ¨£k® EhØ£Sv •uß •u»õP Â¯zu©øh¢u Â»[SU
Tmh® CxÁõS®. CøÁ ö£õxÁõP ÁøÍ¯¨ ¦ÊUPÒ GÚ AøÇUP¨£k®.
©s¦Ê (Pheratima), Amøh (Hirudo), }›ì (Nereis) ÷£õßÓ Â»[SPÒ
CUPnzvÀ Ah[S®.
20 C»Á\¨ £õh¡À
©s¦Ê Amøh (Leech) }›ì (Nereis)
E¸ 13.18 AÚ¼hõUPÎß £» CÚ[PÒ
AÚ¼hõUPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.

Pmka÷\n® xsh[PÒ
²² Dµ¼¨£õÚ uøµ EÁº}º, |ßÜº
÷£õßÓ `ÇÀPÎÀ ÁõÊ®. \ÚÛ £µõ£õu
A[P[PÒ •øÍPÒ
²² £ÀP»[PÍõ»õÚ Ehø»U öPõs
høÁ. ‰ßÖ ‰»Ä°º¨ £øh-
PøÍU öPõshøÁ CuÚõÀ CøÁ E¸ 13.19 AÚ¼hõöÁõßÔß ¦Óz÷uõØÓ®
•¨£øh öPõsh Â»[SPÒ GÚ

AøÇUP¨£k®.
²² ö©À¼¯ }sh ¦ÊÄ¸ÁõÚ Ehø»U öPõshøÁ. Eh¼ß ¦Óz÷u²®
APz÷u²® \©©õÚ xsh[PÍõP¨ ¤›UP¨£mi¸US®. CuÚõÀ CøÁ
ÁøÍ¯¨¦ÊUPÒ (xsk£mh) GÚÄ® AøÇUP¨£k®.
²² EhÀ Ç£UPa \©a^µõÚx.
²² Eh¼ÝÒ÷Í EhØ _Á¸US® EnÄU PõÀÁõÚS® Cøh÷¯ £õ´ö£õ¸Ò
{µ®¤¯ SÈ Põn¨£k®. Cx EhØSÈ (Coelome) GÚ AøÇUP¨£k®.
Cuß ‰»® Aø\Ä |øhö£Ö® ÷£õx EnÄUPõÀÁõÚS¨ £õv¨¦
HØ£hõuÁõÖ £õxPõUP¨£k®.
²² ]» Â»[SPÒ C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu²® ÷©¾® ]»
Â»[SPÒ C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu²® ÷©ØöPõÒÐ®.
²² ö©õ»ìPõ (Mollusca)
ö©ßø©¯õÚ Ehø»U öPõsh •¨£øh²øh¯ Â»[SPÒ Ah[S®
Tmh©õS®. |zøu, ÇÁõÀÂPÒ (Bivalves), øPØÓß (Chiton), JiÀ»õ |zøu
(Slug) PnÁõ´, JU÷µõ£_ (Octopus) ÷£õßÓ Â»[SPÒ Ah[S® Pn©õS®.
21 C»Á\¨ £õh¡À
|zøu PnÁõ´ JU÷µõ£_ (Octopus)
E¸ 13.20 ö©õ»ìPõUPÒ
ö©õ»ìPõUPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõshøÁ.

²² uøµ, |ßÜº, EÁº}º ÷£õßÓ uø»

`ÇÀPÎÀ ÁõÊ®.
Eh»Pz
²² £ÀP»zuõ»õÚøÁ. •¨£øh¯õ voÄ
»õÚøÁ. ö©ßø©¯õÚ uø\
Eh»ø©¨¦øh¯øÁ. CuÚõÀ ö\Ô¢u
£õu®
ö©ßÝh¼PÒ GÚ AøÇUP¨
E¸ 13.21 ö©õ»ìPõöÁõßÔß }ÒöÁmk
£k®. •Pz÷uõØÓ®
²² Eh»õÚx uø», Eh»PzvoÄ.
uø\ö\Ô¢u £õu® GÝ® ‰ßÖ £SvPøÍU öPõshx. EhÀ xsh[PÍõP¨
¤›UP¨£hõuøÁ.
²² ûzuõ»õÚ Dµ¼¨¦øh¯ EhØ÷£õºøÁø¯U öPõsi¸US®.
²² ]»ÁøP ö©õ»ìPõUPÎÀ PÀ]¯® Põ£÷ÚØÔÚõÀ (CaCO3) BÚ ¦ÓÁßTk
AÀ»x APÁßTk Põn¨£k®. Cx ö©ß ‰i°ÚõØ _µUP¨£k®.
²² EhÀ Ç£UPa \©a^µõÚøÁ.
²² C¼[•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu ÷©ØöPõÒÐ®. A÷|P©õÚøÁ HP¼[PzxU
S›¯ (J÷µ ÁøP¯õÚ ¦n› ©õzvµ® EØ£zv¯õUS®) Â»[SPÍõS®.
yy Bzx÷µõ¨÷£õhõ (Arthropoda)
AÛ©õ¼¯õ Cµõa]¯zvÀ AvP CÚ¨£ÀÁøPø©ø¯U PõmkQßÓ Pn®
CxÁõS®. Â»[QÚ[PÎÀ _©õº 75 % BÚøÁ CUPnzøua ÷\º¢uÚÁõS®.
Bzx÷µõ¨÷£õhõU PnzvÀ AvP GsoUøPø¯U öPõsh ÁS¨¦ §a]PøÍ
EÒÍhUQ¯ (Insecta) Cßö\UµõÁõS®. CÆÁS¨¤À _©õº 950,000 CÚ[PÒ
Áøµ°À Põn¨£kQßÓÚ. ‰mkUPøÍU öPõsh yUP[PøÍ²øh¯øÁ.
22 C»Á\¨ £õh¡À
Ásnzx¨§a], ÷uÜ, Pµ¨£õß, ~Í®¦PÒ ÷£õßÓ §a]°Ú[PÒ Em£h
]»¢v, ÷uÒ, \uUPõ¼, ©møhz÷uÒ, CÓõÀ, |sk, £õnUQÒ ÷£õßÓ
Â»[SPÒ CUPnzvÀ Ah[S®.
Ásnzx¨§a] ]»¢v ÷uÒ ©møhz÷uÒ

E¸ 13.22 ]» Bzx÷µõ¨÷£õhõ CÚ[PÒ
Bzx÷µõ¨÷£õhõUPÒ ¤ßÁ¸® ]Ó¨¤¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.

²² uøµa`ÇÀ ©ØÖ®, EÁº}º, |ßÜºa uø»
`ÇÀPÎÀ ÁõÊ®. ö|g_
²² •¨£øh¯õ»õÚøÁ, EhØSÈ Põn¨
£k£øÁ, ‰mkUPøÍU öPõsh
PõÀPøÍ²øh¯øÁ. GÚ÷Á CøÁ ‰mk-
UPõÀ
‰mkUPõ¼PÒ GÚ AøÇUP¨£k®.
(Arthro = ¤ønUP¨£mh, Pods = PõÀPÒ) Á°Ö
²² EhÀ xsh[PÍõUP¨£mi¸US®
xsh[PÒ JßÖ÷\º¢x (uø»,
ö|g_, Á°Ö) ö£›¯ EhØ¤›ÄPøÍ
(uU©õUPøÍ & Tagma) z ÷uõØÖÂUS®.
E¸ 13.23 §a]ö¯õßÔß ¦Óz ÷uõØÓ®
²² Eh¼ß ¦Ó÷©Ø£µ¨¦ øPØÔÚõÀ (Chi-
tin) BÚx. Cx ¦ÓÁßThõPz öuõÈØ£k®.
²² ]» CÚ[PÒ ]ÓSPøÍU öPõsi¸US®.
²² EhÀ Ç£UPa \©a^µõÚøÁ.
²² Bs Â»[SPÐ® ö£s Â»[SPÐ® Põn¨£k®. AuõÁx C¼[P
D¸¸Äøhø©ø¯U Põmk£øÁ. C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu ÷©Ø
öPõÒÐ®.
J¨£øh 13.2
ÃkPÎÀ PõnzuUP CÓ¢u §a]PøÍa ÷\P›zx §a]¨ö£mi
(Insect box) JßøÓz u¯õ›USP.
23 C»Á\¨ £õh¡À
yy GUøP÷Úõ÷hº÷©ØÓõ (Echinodermata)
÷Põ÷hØÓõU Pnzxhß PnÁµ»õØÖz öuõhºø£U Põmk® Â»[SU Tmh
©õS®. |m\zvµ«ßPÒ, ö|õ¸[S |m\zvµ®, PhÀ•ÒÎ, Ph»møh ÷£õßÓ
Â»[SPÒ CUTmhzv»h[S®.
|m\zvµ«ß PhÀ•ÒÎ Ph»møh

E¸ 13.24 ]» ÁøP GUøP÷Úõ÷hº÷©ØÓõ CÚ[PÒ
GUøP÷Úõ÷hº÷©ØÓõUPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.

}ºU P»ß öuõSv
yy CUPnzøua ÷\º¢u \P»
A[QPÐ® EÁº}ºa `Ç¼À
©õzvµ® ÁõÌ£øÁ.
yy •¨£øh²øh¯øÁ, EhØSÈ
(Coelome) Põn¨£k®. EhÀ Bøµ¨ ¦¯[PÒ
BøµUS›¯ I¢x ¦¯[PøÍU
öPõshuõPU Põn¨£k®. SÇõ´¨
£õu®
yy T›¯ •mPÐhß Ti¯ EhØ E¸ 13.25
GUøP÷Úõ÷hº÷©ØÓõ
÷£õºøÁ Põn¨£k®. Eh¼ß SÖUSöÁmk
yy EhÀ I¯õøµa \©a^¸øh¯øÁ.

yy |m\zvµ, E¸øÍ, § ÷£õßÓ ÁiÁ[PÎÀ Põn¨£k®.
yy EhÀ •ÊÁx® £µ¢u P»ß öuõSvö¯õßÖ Põn¨£k®. Cx vµÁUP»ß
öuõSv AÀ»x }ºUP»ß öuõSv GÚ AøÇUP¨£k®.
yy Ch¨ö£¯ºa]US® _Áõ\zvØS® vµÁUP»ß öuõSv²hß öuõhº¦øh¯uõP
SÇõ´¨£õu[PÒ GÚ¨£k® Aø©¨¦PÒ Põn¨£k®.
yy CUPnzøua ÷\º¢u A[QPÒ ‰øÍ, Cu¯®, Ps Gß£ÁØøÓU
öPõsi¸¨£vÀø».
yy C¼[P D¸¸Äøhø©ø¯U Põmk®. C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu
÷©ØöPõÒÐ®.
24 C»Á\¨ £õh¡À
yy •ÒÍ¢uskÎPÒ (Vertebrates)
•ÒÍ¢usöhß¦ {µø»U öPõsh A[QPÒ •ÒÍ¢uskÎPÒ GÚ
AøÇUP¨£k®. CøÁ u® ÁõÌUøP Ámhzvß ¯õ÷uÝ® AÁzøu°ß ÷£õx
¤ßÁ¸® (13.26) E¸ÂØ Põmh¨£mkÒÍ ö£õxÂ¯À¦PøÍU Põmk®. CÁØÔß
Pmhø©¨¦ C¯À¦PøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk «sk® ÁS¨¦PÍõP
ÁøP¨£kzu¨£mkÒÍÚ. AÁØÔøh÷¯ ]Ó¨£õÚ I¢x ÁS¨¦PÍõPU R÷Ç
uµ¨£mkÒÍÚ.

1. «ßPÒ (Pisces) |µ®¦ |õs
•xS |õs
2. E£¯ÁõÈPÒ / D¸hPÁõÈPÒ
(Amphibia)
3. |P¸°ºPÒ (Reptilia)
Su¨ ¤Ø¦ÓÁõÀ
4. £ÓøÁPÒ (Aves) Cu¯® §¨¤ÍÄPÒ
5. •ø»³miPÒ (Mammalia)
E¸ 13.26 •ÒÍ¢uskPÎ°ß EhÀ }ÒöÁmk
yy «ßPÒ (Pisces)
}›À ÁõÌÁuØöPÚ |ßS Cø\ÁõUP©øh¢u Â»[SPÍõS®. CøÁ EÁº}º,
|ßÜº ÷£õßÓ }ºa`ÇÀPÎÀ ÁõÇzuUPøÁ.
Ásnzv «ß v¸UøP PhØSvøµ

E¸ 13.27 ]»ÁøP «ÛÚ[PÒ
«ßPøÍ¨ ö£õxÁõPU P¸xªhzx PõnUTi¯ C¯À¦PÒ R÷Ç uµ¨£m-

kÒÍÚ.
²² P]°øÇ¯zuõ»õÚ AÀ»x Gß¤øÇ¯zuõ»õÚ APÁßTmøhU

öPõsi¸US®.
²² }›ÝÒ }¢va ö\ÀÁøu C»SÁõUSÁuØPõP EhÀ A¸ÂU÷Põmk
ÁiÁzøu (Pv¸¸ÁõÚ ÷uõØÓzøu) U öPõsi¸US®.
²² ÷uõ»õÚx ö\vÀPÍõÀ ‰h¨£mi¸US®.
²² }¢xÁuØPõPÄ® \©{ø»ø¯¨ ÷£qÁuØPõPÄ® ö\møhPÒ Põn¨
£k®.
25 C»Á\¨ £õh¡À
²² }›À HØ£k® AvºÄPøÍ CÚ[Põs£uØPõP £UPU÷Põmk¨
¦»Ú[P[PÒ Põn¨£k®.
²² Cu¯® Cµsk ¤µuõÚ AøÓPøÍU öPõshx. uÛö¯õ¸ Cu¯a
÷\õøn²® J¸ Cu¯ÁøÓ²® Põn¨£k®.
²² §UPÒ ‰»® _Áõ]US®.
²² ©õÖ® `ÇÀ öÁ¨£{ø»US›¯øÁ (`ÇÀ öÁ¨£{ø»U÷PØ£ EhÀ
öÁ¨£{ø»²® ©õÖ£k®)
²² ©hÀPÍØÓ PsPÒ Põn¨£k®.
÷©»vP AÔÄUPõP
¦Â«x ÁõÊ® \P» «ßPÎÚx® APÁßTk BUP¨£mkÒÍ Âuzøu
Ai¨£øh¯õPU öPõsk AÁØøÓ Cµsk ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®.
AøÁ¯õÁÚ,
1. P]°øÇ¯ «ßPÒ (Chondrichthyes)
APÁßTk P]°øÇ¯[PÎÚõÀ BUP¨£mkÒÍx.
2. Gß¦ «ßPÒ (Osteichthyes)
APÁßTk Gß¦PÎÚõÀ BUP¨£mkÒÍx.
P]°øÇ¯ «ßPÒ Gß¦ «ßPÒ
²² P]°øÇ¯zuõ»õÚ APÁßTk ²² Gß¤Úõ»õÚ APÁßTk Põn¨£k®.
Põn¨£k®.
²² EÁº }ºa`Ç¼À ©õzvµ® ÁõÊ®. ²² EÁº}›¾® |ßÜ›¾® ÁõÊ®.
²² «ßPÎøh÷¯ 10 % AÍÂÀ Põn¨ ²² «ßPÎøh÷¯ 90 % AÍÂØ Põn¨£k®.
£k®.
²² §¨¤ÍÄPÒ § ‰i°ÚõÀ ‰h¨ ²² §¨¤ÍÄPÒ ÷\õi¨ § ‰iPÎÚõÀ
£hõuøÁ. AøÁ ¦Óa `Ç¾US ‰h¨£mhøÁ. AøÁ ¦Óz÷u öuß
÷|µi¯õP öÁÎ¨£kzu¨£mhøÁ. £kÁvÀø».
²² Áõ´ uø»°ß Á°ØÖ¨¦Ó©õPU ²² Áõ´ uø»°ß •ß•øÚ°Ø Põn¨
Põn¨ £k®. £k®.
²² \©a^µØÓ ÁõØö\møhø¯U öPõsi ² ² \©a^µõÚ ÁõØö\møhø¯U öPõsi
¸US®. ¸US®.
P]°øÇ¯ «ß Gß¦ «ß
Euõµn® : _Óõ, v¸UøP Euõµn® : £õøµ, v»õ¨¤¯õ, PhØSvøµ
E¸ 13.28 «ßPÎß Ç ¤µuõÚ Tmh[PÒ
26 C»Á\¨ £õh¡À
²² D¹hPÁõÈPÒ / E£¯ÁõÈPÒ (Amphibia)
uøµ ©ØÖ® }º BQ¯ ÇÁøPa `Ç¼¾® ÁõÊ® BØÓø»U öPõskÒÍ
Â»[SPÒ Cv»h[S®. uÁøÍ, ©µzuÁøÍ, ÷uøµ, \»©õ¢vµõ, {³mkPÒ,
Czv÷¯õ¨¤ì ÷£õßÓ Â»[SPÒ E£¯ÁõÈPÐUSÒ Ah[S®. Tº¨¤ß
÷£õx uøµa `Ç¾US •uß •u¼À Si÷¯Ô¯ Â»[SU Tmh÷© (ÁS¨¦)
E£¯ ÁõÈPÍõS®.
uÁøÍ \»©õ¢vµõ (salamander)

÷uøµ
E¸ 13.29 E£¯ÁõÈPÎß £À÷ÁÖ CÚ[PÒ
E£¯ÁõÈPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.

²² ÁõÌUøP Ámhzøu¨ §ºzv ö\´ÁuØS }º AÁ]¯©õS®. (ÁõÌUøP
ÁmhzvÀ }º ÁõÌUøPUS›¯ £¸Á® Põn¨£k®)
²² CÁØÔØ _µ¨¤PøÍU öPõsh ö©À¼¯ Dµ¼¨£õÚ ûzvØS›¯÷uõÀ
Põn¨£k®. ÷uõ¼Ø ö\vÀPÒ Põn¨£kÁvÀø».
²² Ch®ö£¯ºÄUPõP ]Ózu»øh¢u IÂµÀ AÁ¯[PÒ Põn¨£k®.
²² Cu¯® ‰ßÖ ¤µuõÚ AøÓPøÍU öPõshøÁ. C[S Cµsk ÷\õøn
¯øÓPÐ® J¸ Cu¯ÁøÓ²® Põn¨£k®.
²² _Áõ\®, ~øµ±µÀ AÀ»x Dµ¼¨£õÚ ÷uõÀ AÀ»x ÁõÚSÈ ‰»®
|øhö£Ö®.
²² E£¯ÁõÈPÒ ©õÖ® `ÇÀöÁ¨£{ø»US¸v Eøh¯ Â»[PõS®.
²² E¸©õØÓzøuU öPõshx.
²² |P¸°ºPÒ (Reptilia)
uøµa`Ç¾US |ßS Cø\ÁõUP©øh¢u Â»[SPÍõS®. CøÁ uøµ, |ßÜº,

EÁº}º ÷£õßÓ `ÇÀPÎÀ ÁõÊ® Bø©, Ph»õø©, £õ®¦PÒ, Knõß,
P£µöPõ´¯, Ek®¦, •uø» ÷£õßÓ Â»[SPÒ CÆÁS¨¤À Ah[SQßÓÚ.
27 C»Á\¨ £õh¡À
Bø© •uø» |õP®
E¸ 13.30 |P¸°º CÚ[PÒ
|P¸°ºPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.

²² _µ¨¤PøÍU öPõsiµõu E»º¢u ÷uõÀ Põn¨£k®. ÷uõ¼À öPõ®¦¸a
ö\vÀPÒ Põn¨£k®.
²² Ch® ö£¯ºÄUPõPa ÷\õi¯õÚ •ß ¤ß IÂµÀ AÁ¯[PÒ Põn¨£k®.
²² Cu¯® Cµsk ÷\õøn¯øÓPøÍ²® •ØÓõP¨ ¤›UP¨£hõu
Cu¯ÁøÓø¯²® öPõshx.
²² ~øµ±µÀPÒ ‰»® _Áõ\zøu ÷©ØöPõÒÐ®.
²² ©õÖ® `ÇÀ öÁ¨£{ø»U S¸v²øh¯øÁ.
²² APU P¸UPmhø» ÷©ØöPõÒÐ®.
²² £ÓøÁPÒ (Aves)
£Ó¢x v›ÁuØS |ßS Cø\ÁõUP©øh¢u Â»[SPÒ CÆÁS¨¤»h[S®.
(ªP¨ö£›¯ £ÓøÁ¯õÚ) wU÷PõÈ, (ªPa ]Ô¯ £ÓøÁ¯õÚ) ÷uß]mk,
PõmkU÷PõÈ, ö\®¦US¸Â, QÂ, uõµõ, AßÚ®, B¢øu, QÎ, ö£[S°ß
÷£õßÓ Â»[SPøÍ Euõµn©õPU SÔ¨¤h»õ®.
Põmka÷\ÁÀ wU÷PõÈ ö£[S°ß

E¸ 13.31 £ÓøÁ CÚ[PÒ
28 C»Á\¨ £õh¡À
£ÓøÁPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.
yy ªPÄ® £õµ® SøÓÁõÚ Gß¤Úõ»õÚ APÁßTmøhU öPõsi¸US®.
yy ÁÎ°À Ch®ö£¯ºÁøu C»SÁõUS® ÁøP°À EhÀ A¸ÂU÷Põmk
ÁiÂÚuõPU Põn¨£k®.
yy CÓSPÎÚõÀ ‰h¨£mh ÷uõÀ Põn¨£k®. ö\vÀPÒ Põn¨£mhõ¾®
AøÁ ¤ßÚÁ¯ÁzvØS (PõÀ) ©mk¨£kzu¨£mhx.
yy Ch®ö£¯ºÄUPõP IÂµÀ AÁ¯[PÒ Põn¨£k®. •ßÚÁ¯[PÒ
£Ózu¾UPõPa ]ÓSPÍõPz v›£øh¢xÒÍÚ.
yy Ps©hÀPÐhß Ti¯ Tºø©¯õÚ £õºøÁ²øh¯ PsPøÍU
öPõsi¸US®.
yy ÁõÚSÈ°À £ØPÒ Põn¨£kÁvÀø». EnÄ•øÓU÷PØ£ v›£øh¢u
A»SPÒ (beaks) Põn¨£k®.
yy Cu¯® |õßS AøÓPÍõ»õÚx. Cµsk ÷\õøn¯øÓPøÍ²® Cµsk
Cu¯ÁøÓPøÍ²® öPõshx.
yy vmh©õÚ ©õÓõ EhÀ öÁ¨£{ø»US›¯øÁ.
yy CÍg`mkU S¸v öÁ¨£{ø»²øh¯øÁ.
yy CÁØÔÀ `ÇÀ öÁ¨£{ø»U ÷PØ£ EhÀ öÁ¨£{ø» ©õÖ£kÁvÀø».
²² £õ¿miPÒ (Mammalia)
CøÁ u®SmiPÐUS¨ £õ¿mkÁuß ‰»® ÷£õ\ønø¯ ÷©ØöPõÒÐ®
Â»[SPÍõS®. ©Ûuß, G¼, ÷uÁõ[S, Sµ[SPÒ, Jµ[Smhõß, öPõ›À»õ,
]®£ß], öÁÍÁõÀ, vª[Q»®, öhõÀ¤ß, ©øµ, ©õß, G¸ø© ÷£õßÓ
Â»[SPÒ CÆÁS¨¤À Ah[SQßÓÚ.
Sµ[S öhõÀ¤ß
29 C»Á\¨ £õh¡À
öÁÍÁõÀ
E¸ 13.32 Mammalia Cß £» CÚ[PÒ
£õ¿miPÒ ¤ßÁ¸® C¯À¦PøÍU öPõsi¸US®.

²² E÷µõ©[PÍõÀ (©°º) ÷£õºUP¨£mh ÷uõø»U öPõshøÁ. ©°ºPÒ
Em÷hõ¼ÝÒ ¦øu¢x Põn¨£k®.
²² ÷uõ¼À £õØ_µ¨¤PÒ (£õø»a _µUS®), Â¯ºøÁa _µ¨¤PÒ (Â¯ºøÁ
ø¯a _µUS®), ö|á_µ¨¤PÒ (ö©ÊøPa _µUS®) ÷£õßÓÚ Põn¨£k®.
²² ¦Óa ö\Â°À ö\Âa÷\õønPÒ Põn¨£k®.
²² Cu¯® |õßS AøÓPøÍU öPõshx. Cµsk ÷\õøn¯øÓPøÍ²®
Cµsk Cu¯ÁøÓPøÍ²® öPõshx.
²² ‰i¯, §µn, CµmøhU S¸va _Ø÷ÓõmhzöuõSv Põn¨£k®.
²² P¸ÁØÓx® ÇSÈÁõÚx©õÚ, ö\[S¸va ]Ö xoUøPPøÍU
öPõsi¸US®.
²² CÍg`mkUS¸v öÁ¨£{ø»US›¯ Â»[SPÍõS®.
²² Eh¾US¨ ¦Óz÷u Âøu¨ø£°ÝÒ ÂøuPÒ Põn¨£k®.
²² Smi±ßÖ £õ¿mkÁÚ.
²² APU P¸UPmhÀ |øhö£Ö®.
²² •øÍ¯zøua `Ç •øÍ¯ ö©ß\ÆÄPÒ Â¸zv¯õUP¨£k®. `ÀÂzuP®
Põn¨£k®.
30 C»Á\¨ £õh¡À
13.2 A[QPøÍ¨ ö£¯›hÀ
GÀ»õ ö©õÈPÎ¾® ö\õØPøÍ¨ £¯ß£kzv A[QPøÍ¨ ö£¯›k®
•øÓø© Põn¨£kQßÓx. A[QPøÍ CÚ[Põs£uØS® £À÷ÁÖ ö£¯ºPÒ
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. GÛÝ® A¨ö£¯ºPÒ ö©õÈPÐU÷PØ£Ä®,
|õkPÐU÷PØ£Ä®, ¤µ÷u\[PÐU÷PØ£Ä® ÷ÁÖ£hUTi¯øÁ. ÷©¾®
Auß‰»® A[QPÐUQøh÷¯¯õÚ öuõhº¦® öÁÎUöPõnµ¨£kÁvÀø».
C¢{ø»ø©ø¯z uÂºzx ö£õ¸zu©õÚ ÂgbõÚ {¯©¨ ö£¯›ÚõÀ
A[QPøÍ CÚ©ÔÁuØPõP ÂgbõÛPÒ •¯Ø] ö\´xÒÍÚº.
yy Çö\õØ ö£¯Ÿk (Binomial nomenclature)
A[QPÐUPõÚ öÁØÔPµ©õÚ ö£¯Ÿmk•øÓ 1753 CÀ _Âì |õmøha

÷\º¢u C¯ØøP ÂgbõÛ¯õÚ P÷µõ»ì ½Û¯ì (Caroleus Linnaeus) Gß£ÁµõÀ
•ßö©õÈ¯¨£mhx. C¨ö£¯Ÿmk •øÓUS Aø©¯ A[QPøÍ¨ö£¯›k®
÷£õx Cµsk ö£¯ºaö\õØPÒ £¯ß£kzu¨£kÁuõÀ ""Çö\õØö£¯Ÿk'' GÚ
AøÇUP¨£k®.
Çö\õØ ö£¯ŸmiØ÷PØ£ A[QPøÍ¨ ö£¯›k® JÊ[S•øÓ ICBN (Interna-

tional Code of Botanical Nomenclature) ©ØÖ® ICZN (International Code of Zoological Nomen-
clature) BQ¯ {ÖÁÚ[PÎÚõÀ PsPõoUP¨£k®.
yy Çö\õØ ö£¯Ÿmk ÂvPÒ

yy A[Q°ÚzxUS›¯ ÂgbõÚ¨ ö£¯º (Scientific name) GÚ¨£k® ]Ó¨¦¨
ö£¯º Cµsk ö\õØPøÍU öPõshø©¢uuõP ÇUS®.
yy CÁØÖÒ •u»õÁx ö\õÀ \õv¨ ö£¯º (Generic name) GÚÄ® CµshõÁx
ö\õÀ CÚzvØS›¯ ö£¯º AÀ»x CÚzxUS›¯ ÷ÁÖ£kzv (Specific epithet)
GÚÄ® AøÇUP¨£k®.
yy ÂgbõÚ¨ ö£¯º (Species) Q÷µUP® AÀ»x C»zwß ö©õÈ¯õUP®
ö\´¯¨£mi¸US®.
yy ÂgbõÚ¨ ö£¯ºPÒ B[Q»zvÀ (Roman Script) ©mk÷© GÊu¨£kuÀ
÷Ásk®.
31 C»Á\¨ £õh¡À
yy \õv¨ö£¯›ß •uö»Êzx B[Q»¨ ÷£öµÊzuõPÄ® (Capital letter) HøÚ¯
GÊzxUPÒ ¯õÄ® GÎø©¯õÚ ]ØöÓÊzx ÁiÁ[PÍõP (Simple letter)
Aø©¢v¸zuÀ ÷Ásk®.
yy ö£¯ºPøÍU øPö¯ÊzvÀ GÊx® ÷£õx CÆÂ¸ ö£¯ºPÎß RÌ

uÛzuÛ¯õPU ÷PõikuÀ (Underline) ÷Ásk®. ö£¯ºPøÍ Aa]k® ÷£õx
\õ´öÁÊzvÀ (Italics) Aa]h¨£hÀ ÷Ásk®.
E + ® : Mangifera indica (©õ[Põ´)
÷©»vP AÔÄUPõP
£¯ÝÒÍ ÂgbõÚ¨ ö£¯ºPÒ ]» R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
©Ûuß Homo sapiens

B]¯ ¯õøÚ Elephas maximus
Põmka ÷\ÁÀ Gallus lafayetti
A÷\õUP ö£zv¯õ Puntis asoka
}÷»õØ£»® Nymphaea stellata
|õP©µ® Mesua nagasarium
öußøÚ Cocus nucifera
J¨£øh 13.3
¦zuP[PÒ, £zv›øPPÒ, Cøn¯® ÷£õßÓ FhP[PøÍ¨ £¯ß£kzv
E[PÒ `Ç¼À ö£õxÁõPU PõnUTi¯ I¢x uõÁµ[PÎÚx® I¢x
Â»[SPÎÚx® ÂgbõÚ¨ ö£¯ºPøÍ GÊxP.
ö\¯Ø£õk 13.4
£õh\õø»z ÷uõmhzvØ Põn¨£k® uõÁµ[PÒ ]»ÁØøÓ CÚ[Psk
AÁØÔß ÂgbõÚ¨ ö£¯ºPøÍU Põm]¨£kzxP.
32 C»Á\¨ £õh¡À
ö£õÈ¨¦
yy A[QPøÍ¨ £ØÔ¯ PØøPø¯ C»S£kzxÁuØPõP AøÁ

£õS£kzu¨£kQßÓÚ.
yy \P» A[QPÐ® £ØÕ›¯õ, BUQ¯õ, C³UP›¯õ GÝ® ‰ßÖ
÷£›µõa]¯[PÍõP¨ ¤›UP¨£mkÒÍÚ.
yy £ØÕ›¯õUPÐ® \¯÷Úõ£ØÕ›¯õUPÐ® £ØÕ›¯õ GÝ® ÷£›µõa]¯z
vÝÒ Ah[SQßÓÚ.
yy ªPÄ® ÁÇø©¯ØÓ `ÇÀPÎÀ ÁõÊ® £ØÕ›¯õUPÒ BUQ¯õ GÝ®
÷£›µõa]¯zvÝÒ Ah[SQßÓÚ.
yy ¦÷µõmjìµõ, £[P_, ¤Íõß÷µ, AÛ©õ¼¯õ ÷£õßÓ Cµõa]¯[PÒ
C³UP›¯õ GÝ® ÷£›µõa]¯zvÝÒ Ah[SQßÓÚ.
yy §UPøÍz ÷uõØÖÂzuÀ AÀ»x ÷uõØÖÂUPõø© Gß£øu ¤µuõÚ
{¯©õPU öPõsk ¤Íõß÷µ Cµõa]¯® §US® uõÁµ[PÒ, §UPõz
uõÁµ[PÒ GÝ® Ç Tmh[PÍõP ÁøP¨£kzu¨£k®.
yy •ÒÍ¢usöhß¦ {µø»U öPõsi¸zuÀ AÀ»x öPõsiµõø©ø¯
Ai¨£øh¯õPU öPõsk AÛ©õ¼¯õ Cµõa]¯® •ÒÍ¢uskÒ
ÍøÁ, •ÒÍ¢ushØÓøÁ GÝ® Ç Tmh[PÍõP ÁøP¨£kzu¨
£k®.
yy •ÒÍ¢ushØÓøÁ «sk® {hõ›¯õ, AÛ¼hõ, ö©õ»ìPõ,
Bzx÷µõ¨÷£õhõ, GUøP÷Úõ÷hº÷©ØÓõ ÷£õßÓ Pn[PÍõP ÁøP¨
£kzu¨£k®.
yy •ÒÍ¢uskÒÍøÁ Pisces («ßPÒ), Amphibia (E£¯ÁõÈPÒ),
Reptilia (|P¸°ºPÒ), Aves (£ÓøÁPÒ), Mammalia (£õ¿miPÒ) GßÓ
ÁS¨¦UPÍõP ÁøP¨£kzu¨£k®.
yy E°ºÁõÌ A[QPÒ Ç ö\õØö£¯›kuø»¨ £õÂzx ÂgbõÚ
Ÿv¯õP ö£¯›h¨£kQßÓÚ.
33 C»Á\¨ £õh¡À
£°Ø]
1. A[QPøÍ¨ £õS£kzxÁuØPõP •ßøÁUP¨£mh £õS£õmkz
öuõSvPøÍ²® AÁØøÓ •ßøÁzu ÂgbõÛPøÍ²® GÊxP.
£õS£kzuØ öuõSv •ßøÁzu ÂgbõÛPÒ
...................................... ......................................
...................................... ......................................
...................................... ......................................
2. C¯ØøP•øÓ¨ £õS£õmiØS® ö\¯ØøP •øÓ¨ £õS£õmiØS®
Cøh÷¯¯õÚ ÷ÁÖ£õkPøÍ J¨¤kP.
3. ¤µuõÚ ÷£›µõa]¯[PÒ ‰ßøÓ²® SÔ¨¤mk AøÁ JÆöÁõßÖUS

•›¯ A[QPÐUS Euõµn[PøÍ •ßøÁUSP.
÷£›µõa]¯® A[QPÐUPõÚ Euõµn[PÒ
...................................... ......................................
...................................... ......................................
...................................... ......................................
4. {hõ›¯õU TmhzvØS›¯ A[Q°Ú[PÍõÀ E¸ÁõUP¨£k® ]Ó¢u
{º©õo¨£õÚ •¸øPUPØ öuõhºPÎß ‰»® QøhUS® £¯ßPøÍU
SÔ¨¤kP.
5. ©÷©¼¯õU (Mammalia) TmhzvØS›¯ ¤ßÁ¸® Â»[SPøÍ
ÇQøÍa \õÂ (©µÁ›¨£h®) ‰»® £õS£kzxP.
öÁÍÁõÀ, vª[Q»®, Sµ[S, G¼, Pµi
Pø»a ö\õØPÒ
£õS£kzuÀ - Classification
÷£›µõa]¯® - Domain
Cµõa]¯® - Kingdom
Bm] {µÀ JÊ[Pø©¨¦ - Hierarchial organization
•ÒÍ¢uskÎPÒ - Vertebrates
•ÒÍ¢usi¼PÒ - Invertebrates
Ç ö\õØ ö£¯Ÿk - Binomial nomenclature
34 C»Á\¨ £õh¡À
E°›¯À
E°›ß öuõhºa]
14
14.1 CÚ¨ö£¸UP® (Reproduction)
E°¸hß {ø»zv¸US®
{ø»zv¸US®£µ®£øµ
J¸ £µ®£øµ°À
JßÔ¼¸¢x
Ç¢x
¦v¯ J¸
£µ®£øµø¯
¦v¯ £µ®£øµø¯
E¸ÁõUS®
E¸ÁõUS®
E°ºa ö\¯ß•øÓ
E°ºa CÚ¨ö£¸UP®
ö\¯ß•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
GÚ AøÇUP¨£k®.
GÚ AøÇUP¨£k®.
CÚ¨ö£¸UP®
CÚ¨ö£¸UP®
E°¸ÒÍ A[QPÒ
E°¸ÒÍ
öPõskÒÍ
A[QPÒC¯À£õS®.
öPõskÒÍCxC¯À£õS®.
A[QPÎßCx öuõhºa]¯õÚ
A[QPÎß
öuõhºa]¯õÚAÁ]¯©õS®.
{»ÄøPUS {»ÄøPUS AÁ]¯©õS®.
A[QPÎÀ CÚ¨ö£¸UP®
A[QPÎÀ CÚ¨ö£¸UP®
Cµsk •øÓPÎÀ
Cµsk
•øÓPÎÀ |øhö£ÖQÓx.
|øhö£ÖQÓx.
²² C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP®(Asexual
C¼[PªÀ •øÓCÚ¨ö£¸UP® (AsexualReproduction)
Reproduction)
²² C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP® (Sexual Reproduction)
²² C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP® (Asexual

C¼[PªÀ •øÓCÚ¨ö£¸UP® (AsexualReproduction)
Reproduction)
•vºa]¯øh¢u A[Qö¯õßÔ¾ÒÍ ÂzvPÒ, ©ØÖ® £v¯¨£SvPÒ ‰»®

¦v¯ A[Qö¯õßøÓ E¸ÁõUS® ö\¯ß•øÓ
ö\¯ß•øÓ C¼[PªÀ
C¼[PªÀ•øÓ
•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
GÚ¨£k®.
²² C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP® (Sexual

C¼[P •øÓCÚ¨ö£¸UP® (SexualReproduction)
Reproduction)
C¼[P CÚ¨ö£¸UP Pmhø©¨¦ ‰»® EØ£zv¯õUP¨£k® ¦n›PÒ

P¸UPmh¨£kÁuß ‰»® |øhö£Ö® CÚ¨ö£¸UP® C¼[P•øÓ CÚ¨
ö£¸UP® GÚ¨£k®. C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØPõP Cø\ÁõUP©øh¢u
Pmhø©¨¦PÒ Tº¨¦Ÿv°À •ß÷ÚØÓ©øh¢u A[QPÎÀ Põn¨£kQÓx.
uõÁµ[PÎÀ C¼[P
C¼[P•øÓ
•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØöPÚ
CÚ¨ö£¸UPzvØöPÚ v›£øh¢u
v›£øh¢u Pmhø©¨¦
§ÁõS®. Â»[SPÎÀ Bs, ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSvPÒ Põn¨£k
QßÓÚ.
C¼[P•øÓ
C¼[P •øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØS®,
CÚ¨ö£¸UPzvØS® C¼[PªÀ
C¼[PªÀ•øÓ
•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØS®
Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õkPÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
35 C»Á\¨ £õh¡À
AmhÁøn 14.1
C¼[PªÀ •øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØS® C¼[P•øÓ
CÚ¨ö£¸UPzvØSªøh°»õÚ ÷ÁÖ£õk
C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP® C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP®

²² uÛzx uõ´ A[Q ©õzvµ® ²² uõ´, u¢øu GÚ Cµsk A[QPÒ
£[PÎ¨¦a ö\´²®. £[PÎ¨¦a ö\´QßÓÚ.
²² uõø¯¨ ö£¸©ÍÂÀ Jzu ÷\´ ²² uõ´, u¢øu BQ¯ Cµsk
A[QPÒ ÷uõßÖ®. A[QPÎÚx® C¯À¦PÒ P»¢u
÷\´ A[Q ÷uõßÖ®.
²² ¦n›PÒ ÷uõßÖÁvÀø». ²² ¦n›PÒ ÷uõßÖ®.
²² JkUPØ¤›Ä |øhö£ÖÁ ²² JkUPØ ¤›Ä |øhö£Ö®.
vÀø».
²² ¦v¯ C¯À¦PøÍU öPõsh ²² ¦v¯ C¯À¦PÒ öPõsh ¦v¯
E°›Ú® ÷uõßÓõx. E°›Ú® ÷uõßÖ®.
²² ö£¸©ÍÁõÚ Ga\[PøÍ ²² Ga\[PÎß GsoUøP ö©xÁõ
SÖQ¯ Põ»zvÝÒ ÷uõØÖ P÷Á AvP›UQßÓx.
ÂUP •i²®.
²² uõÁµ[PÎ¾®, Tº¨¦ Ÿv°À ²² uõÁµ[PÎÀ, Tº¨¦Ÿv°À •ß÷ÚØ
•ß÷ÚØÓ©øh¯õu Â»[S Ó©øh¢u Â»[SPÎÀ |øhö£Ö®.
PÎÀ |øhö£Ö®.
14.2 uõÁµ[PÎß CÚ¨ö£¸UP®

uõÁµ[PÎÀ CÚ¨ö£¸UP® ¤µuõÚ©õP Cµsk •øÓPÎÀ |øhö£Ö
QßÓx.
1. C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
2. C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
²² uõÁµ[PÎß C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP®

C¼[PU Pmhø©¨¦ ©ØÖ® C¼[Pa ö\¯ß•øÓ°ß £[PÎ¨¤ßÔ ¦v¯
uõÁµ[PøÍ E¸ÁõUSuÀ C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP® GÚ¨£k®.
uõÁµ[PÎÀ |øhö£Ö® £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® C¼[PªÀ CÚ¨ö£¸UP
•øÓ¯õS®. uõÁµ[PÒ {»URÌ¨£SvPÒ AÀ»x PõØÖUS›¯ £SvPÒ ‰»®
¦v¯ uõÁµ[PøÍ ÷uõØÖÂUS® ö\¯ß•øÓ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
GÚ¨£k®. Cuß‰»® uõ´zuõÁµzøu Jzu ]Ó¨¤¯À¦PøÍU öPõsh
©PmuõÁµ[PøÍ¨ ö£ØÖUöPõÒÍ •i²®. £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® Cµsk
ÁøP¨£k®.
²² C¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
²² ö\¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
36 C»Á\¨ £õh¡À
²² C¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® (Natural Vegetative
Propagation)
uõÁµzvß {»URÌ£SvPÒ AÀ»x PõØÖUS›¯ £SvPÍõÀ C¯ØøP¯õP

¦v¯ uõÁµ[PøÍz ÷uõØÖÂzuÀ C¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
GÚ¨£k®. Cx uõÁµzvß öÁÆ÷ÁÖ £v¯¨£SvPÒ ‰»® |øhö£ÖQÓx.
öÁÆ÷ÁÖ £v¯¨ £SvPÐ® A¨£SvPÒ ‰»® CÚ¨ö£¸UP® Aøh²®
uõÁµ[PÐUS©õÚ Euõµn[PÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
²² ÷Áº (Roots)
Euõµn® : PÔ÷Á¨¤ø», Dµ¨£»õ, ÂÀÁ®, öPõ´¯õ
²² Cø» (Leaves)
Euõµn® : \øuPøµa\õß, ö£÷PõÛ¯õ, }÷»õØ£»®
²² EÔg] (Suckers)
{»URÌz usiß Ai¨£Sv°À Ç¢x \õ´ÁõPz ÷uõßÖ® ]Ô¯
uõÁµ[PÒ EÔg]PÒ GÚ¨£k®.
Euõµn® : ö|À, ÁõøÇ, AßÚõ], QÔ\õ¢v©®, ÷Põøµ¨¦À
²² JiPÒ (Runners)
Ch® ©õÔ¨ ¤Ó¢u ÷ÁºPÎÚõÀ uøµ²hß öuõhº¦ØÓÁõÖ uøµUSa
\©õ¢uµ©õP uøµ°ß «x £hº¢x ÁÍ¸® uõÁµ[PÒ JiPÒ GÚ¨£k®.
Euõµn® : ÁÀ»õøµ, ÁØÓõøÍ, CµõÁnß «ø\
²² SªÇ® (Bulbils)
£v¯ A¸®¦ AÀ»x §Á¸®¦ v›£øh¢x E¸ÁõS® Â÷\h CÚ¨ö£¸UP
Pmhø©¨¦ SªÇ©õS®.
Euõµn® : AßÚõ], Cµõ\ÁÒÎ
²² {»URÌz uskPÒ (Underground Stems)
uøµUSURÇõP E¸ÁõS® uõÁµz uskPÒ {»URÌzuskPÒ GÚ
AøÇUP¨£k®. {»URÌzusk £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP®, EnÄ
÷\ªzuÀ, uPõu Põ»[PøÍU PÈzuÀ ÷£õßÓ öuõÈÀPøÍ ÷©ØöPõÒ
QßÓx. ¦Ó C¯À¦PÐUS HØ£ {»URÌzuskPøÍ |õßS ÁøPPÍõP
¤›UP •i²®.
(i) ÷Áºusk QÇ[S (Rhizome) Euõµn® : ©g\Ò, Cg], ÁõøÇ
(ii) uskUQÇ[S (Corm) Euõµn® : ÷\®¦, P¸ønUQÇ[S, A»U÷P]¯õ
37 C»Á\¨ £õh¡À
(iii) uskUSªÌ (Bulb) Euõµn® : öÁ[Põ¯®, ½Uì
(iv) usk •QÌ (Tuber) Euõµn® : E¸øÍUQÇ[S, CßÚ»U QÇ[S
÷Áºz uskU QÇ[S uskU QÇ[S usk SªÌ usk •QÌ

(Cg]) (÷\®¦) (öÁ[Põ¯®) (E¸øÍU QÇ[S)
E¸ 14.1 {»U RÌzuskPÎß ÁøPPÒ
ö\¯Ø£õk 14.1
²² E[PÒ Ãmkz ÷uõmhzv¾ÒÍ uõÁµ[PøÍ AÁuõÛzx £v¯¨
£SvPÒ ‰»® CÚ¨ö£¸UP©øh²® uõÁµ[PøÍ CÚ[PõsP.
²² uõÁµ[PøÍ²® AøÁ ö£¸UP® Aøh²® •øÓPøÍ²® Amh
Áøn¨£kzxP.
²² ö\¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® (Artificial Vegetative

Propagation)
©Ûu •¯Ø]²hß uõÁµ[PøÍ¨ £v¯•øÓ°À ö£¸UQU öPõÒÐ®
|hÁiUøP ö\¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® GÚ¨£k®. AøÁ
÷©ØöPõÒÍ¨£k® ]» •øÓPÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
²² öÁmkz uskPÎÀ ÷ÁºöPõÒÍa ö\úÀ  JmkuÀ
²² £vøÁzuÀ  CøÇ¯ ÁÍº¨¦
²² öÁmkz uskPÎÀ ÷ÁºöPõÒÍa ö\úÀ
uõ´zuõÁµzvß A[Sµz öuõSv°¼¸¢x ö£Ó¨£k® öÁmkzuskPøÍ
|køP ö\´x ¦v¯ uõÁµ[PøÍ E¸ÁõUSuÀ C[S |øhö£ÖQßÓx. CuØS
B÷µõUQ¯©õÚ uõÁµzvÀ Ç¢x CÍ® Cø»PÒ, §, Põ´ Gß£Ú CÀ»õu
öÁmkz uskPÒ öu›Ä ö\´¯¨£kuÀ ö£õ¸zu©õÚuõS®. ]» uõÁµ[PÎÀ
CÆÁøP¯õÚ CÚ¨ö£¸UP •øÓ £µÁ»õP¨ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
Euõµn® : ÷µõ\õ, ö\ÆÁµzøu, A»›, ÷£õPßÂ»õ (Phuõ]¨ §), CU÷\õµõ,
S÷µõmhß.
38 C»Á\¨ £õh¡À
J¨£øh 14.1
²² öÁmkzuskPÎÀ ÂøµÂÀ ÷ÁºöPõÒÍa ö\´ÁuØS \¢øu°À
QøhUPU Ti¯ ÂÁ\õ¯ Cµ\õ¯Ú¨ £uõºzu[PøÍ ÷ui AÔUøP¨
£kzx[PÒ.
²² öÁmkzuskPÎÀ Ç¢x ¦v¯ uõÁµ[PøÍz ÷uõØÖÂUP
•i¯õu uõÁµ[PøÍ¨ £mi¯À£kzxP.
²² öÁmkzusiÀ Ç¢x ÂøµÁõP ÷ÁºöPõÒÍa ö\´ÁuØS öu›Ä
ö\´¯¨£h÷Ási¯z uõÁµzvß ÇUP ÷Ási¯ C¯À¦PøÍU
SÔ¨¤kP.
²² £vøÁzuÀ (Layering)
uõ´z uõÁµzxhß öuõhº¦ {ø»°¾ÒÍ QøÍö¯õßÔÀ ÷ÁºÂhø»z
yskuÀ £vøÁzuÀ GÚ¨£k®. £vøÁzuÀ Cµsk •øÓPÎÀ ÷©Ø
öPõÒÍ¨£kQÓx.
1. uøµ «uõÚ £vøÁzuÀ
2. PõØÖUS›¯ £vøÁzuÀ
²² uøµ «uõÚ £vøÁzuÀ (Ground Layering)
C®•øÓ ‰»® uøµUS Asø©°¾ÒÍ QøÍ°À ÷Áº öPõÒÍa

ö\´¯¨£kQÓx. C[S uøµUS Asø©°¾ÒÍ QøÍø¯z öu›Äö\´x
QøÍ°ß RÌ¦Ó©õP ]Ô¯, BÇ©ØÓ öÁmøh Cmh¤ß A¨£Sv ©soÝÒ
¦øuUP¨£kQÓx. ]» Áõµ[PÎß ¤ß AÆÂhzvÀ ÷Áº ÷uõßÖ®. ÷Áº
÷uõßÔ¯ £SvUS ÷©»õP EÒÍ £Svø¯ uõÁµzv¼¸¢x ÷ÁÓõUQ ©sqhß
÷\ºzx ¤Ô÷uõº ChzvÀ |h¨£k®.
Euõµn® : ©À¼øP, G¾ªaø\, ©õxøÍ
²² PõØÖUS›¯ £vøÁzuÀ (Aerial Layering)

uøµ°¼¸¢x E¯µ©õPÄÒÍ QøÍ°À ÷ÁºöPõÒÍa ö\´ÁuØS C®•øÓ
£¯ß£kzu¨£kQÓx. uøµ°¼¸¢x E¯µ©õÚ QøÍ öu›Ä ö\´¯¨£mk
usiß £møh ö©À¼¯ ÁøÍ¯©õP öÁmi APØÓ¨£mk A¨£SvUS
Tmk¨£\øÍ ©ØÖ® öußÚ® x®ø£U P»¢x øÁzx ö£õ¼wÚõÀ _ØÓ¨
£kQßÓx. ]» Áõµ[PÎß ¤ß AÆÂhzvÀ ÷Áº ÷uõßÖQßÓx. ¤ßÚº
uõ´zuõÁµzv¼¸¢x öÁmh¨£mk |h¨£kQÓx.
Euõµn® : ©õxøÍ, G¾ªaø\, ©À¼øP
39 C»Á\¨ £õh¡À
uøµ «uõÚ £vøÁzuÀ PõØÖUS›¯ £vøÁzuÀ
E¸ 14.2 £vøÁzuÀ •øÓPÒ
£vøÁzuÀ ‰»® QøhUS® AÝT»[PÒ
²² ÂzxUPøÍz ÷uõØÖÂUPõu ÁÍ©õÚ uõÁµ[PøÍ¨ ö£¸UQU öPõÒÍ
•i²®.
²² J¸ uhøÁ°À ö£¸©ÍÄ GsoUøP¯õÚ ÷\´ uõÁµ[PøÍ E¸ÁõUQU
öPõÒÍ •i²®.
ö\¯Ø£õk 14.2
uøµ «uõÚ £vøÁzu¾US¨ ö£õ¸zu©õÚ uõÁµö©õßøÓ Ãmkz
÷uõmhzv¼¸¢x CÚ[Põq[PÒ. E›¯ •øÓ°À uøµ¨ £vøÁzuø»
÷©ØöPõÒÐ[PÒ. Cµsk Áõµ[PÎß ¤ßÚº {»zvØS RÇõPÄÒÍ
QøÍ°À ÷Áº ÷uõßÔ²ÒÍ •øÓø¯ AÁuõÛ²[PÒ.
²² JmkuÀ (]ÖQøÍ AÀ»x A¸®¦)

uõÁµö©õßÔß A[Sµ¨£Svö¯õßøÓ AÀ»x A¸®ö£õßøÓ A÷u
CÚzøua ÷\º¢u AÀ»x AÆÂÚzxhß öuõhº¦£mh uõÁµzxhß CøÇ¯z
öuõhº¦ HØ£k® ÁøP°À ö£õ¸zvUöPõÒÐuÀ JmkuÀ GÚ¨£k®. JmkuÀ
÷©ØöPõÒÐ® ÷£õx öuõhº¦£kzu¨£k® uõÁµ¨ £SvPÒ Cµsk® J÷µ
CÚzøua ÷\º¢uuõP AÀ»x AÆÂÚzxhß öuõhº¦ öPõsh uõÁµ[PÍõP
Põn¨£h ÷Ásk®.
i. JmkU Pmøh (Stock)
{»zxhß öuõhº£õÚ uõÁµ¨£Sv JmkUPmøh GÚ AøÇUP¨£k®. Ax
öPõsi¸UP ÷Ási¯ C¯À¦PÒ ]» R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
”” EÖv¯õÚ ÷ÁºzöuõSvø¯U öPõsi¸zuÀ.
”” ^µõÚ ÁÍºa]ø¯ öPõsi¸zuÀ.
”” ÷|õ´PÒ, ¥øhzuõUP[PÒ, `ÇÀ ©õØÓ[PÒ (Põ»{ø» ©õØÓ[PÒ)
÷£õßÓÁØøÓz uõ[PU Ti¯uõPÄ® ÷|õ´ ¥øhzuõUP® Gß£ÁØÔØS
Gvº¨¦z ußø© öPõshuõPÄ® ÇzuÀ.
40 C»Á\¨ £õh¡À
ii. Jmk •øÍ (Scion)
Jmku¼À JmkU Pmøh²hß CønUP¨£k® ©ØøÓ¯ uõÁµzv¼¸¢x
ö£Ó¨£mh A¸®¦ AÀ»x A[Sµ¨£Sv (]ÖQøÍ) Jmk •øÍ GÚ¨£k®.
Jmk •øÍ°À Põn¨£h÷Ási¯ ]Ó¨¤¯À¦PÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
”” Â¸®£UTi¯ C¯À¦PøÍU öPõsh ÷£u[PÍõP ÇzuÀ.
”” ¥øhzuõUP[PÒ, ÷|õ´PÒ BQ¯ÁØÔÚõÀ £õvUP¨£hõv¸zuÀ.
Jmku¼ß ÷£õx JmkU Pmøh, Jmk•øÍ Gß£ÁØÔß Pmk©õÔøÇ¯[PÒ
JßÖhöÚõßÖ Cøn¢x öPõÒÍ ÷Ásk®. BP÷Á Pmk©õÔøÇ¯[
öPõsh ÇÂzvø»z uõÁµ[PÎÀ ©õzvµ÷© JmkuÀ ÷©ØöPõÒÍ •i²®.
JmkuÀ ¤µuõÚ Cµsk •øÓPÎÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓx.
1. A¸®ö£õmkuÀ (Bud Grafting)
2. QøÍö¯õmkuÀ (Twig Grafting)
²² A¸®ö£õmkuÀ (Bud Grafting)

Jmk•øÍ¯õPz öu›Ä ö\´¯¨£mh uõÁµzvß A¸®ø£ JmkUPmøh²hß
ö£õ¸zxuÀ A¸®ö£õmkuÀ GÚ AøÇUP¨£k®. Ax ÷©ØöPõÒÍ¨£k®
•øÓ R÷Ç uµ¨£mkÒÍx.
²² E°º¨¦ÒÍ A¸®ö£õßøÓ (Jmk•øÍ) JmkU Pzv°ÚõÀ öÁmi

GkzuÀ. (uõÁµzusiß Cø»z uÊ®¤ØS ÷©»õPÄÒÍ A¸®ø£ öu›Ä
ö\úÀ.)
²² ¤ßÚº JmkUPmøh°ß usiÀ öÁmiøÚ HØ£kzv AuÝÒ A¸®ø£
¦SzxuÀ.
²² Jmk ÷©ØöPõÒÍ¨£mh Chzøu ö£õ¼wß |õhõÂÚõÀ RÈ¸¢x ÷©»õP
_ØÖuÀ.
²² ]» |õmPÎß ¤ßÚº A¸®¦ £aø\ {Ó©õP ÁÍºa]¯øh²® ÷£õx
_ØÔ²ÒÍ |õhõøÁ APØÔ A¸®ø£ öÁÎ°À öu›²®£i øÁzx «sk®
_ØÖuÀ.
²² ‰ßÖ Áõµ[PÎß ¤ßÚº A¸®¦ |ßÓõP ÁÍºa]¯øh¢ux® JmkuÀ
ö\ú Chzv¼¸¢x 15 cm ÷©»õP JmkUPmøh°ß usøh öÁmi
APØÖuÀ. (CuÚõÀ ¦v¯ A¸®¦ |ßÓõP ÁÍºa]¯øh²®.)
41 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 14.3 A¸®ö£õmku¼ß £i•øÓPÒ
JmkUPmøh°À usiß ©µÄ› öÁmh¨£k® ÁiÁzvØS HØ£ A¸®ö£õmk

ö£¯›h¨£k®. Euõµn® : T Jmk, H Jmk, V Jmk
²² QøÍö¯õmk (Twig Grafting)

C® •øÓPÎÀ Jmh¨£h ÷Ási¯ uõÁµU QøÍø¯ Jmk •øÍ¯õP öu›Ä
ö\´x JmkU Pmøh²hß öuõhº¦ £kzuÀ QøÍö¯õmk GÚ AøÇUP¨£k®.
QøÍö¯õmk ÷©ØöPõÒÍ¨£k® •øÓ R÷Ç uµ¨£mkÒÍx.
²² uõÁµzvß usøh Jmk •øÍ¯õP öu›Ä ö\úÀ. (uÎº, §, Põ´ AØÓ

usøhz öu›Ä ö\úÀ ªP¨ö£õ¸zu©õÚuõS®.)
²² öÁmk® ÷©Ø£µ¨¤À Põ¯[PÒ HØ£hõuÁõÖ Jmk •øÍø¯U PÁÚ©õP
öÁmi GkUP ÷Ásk®.
²² ©õÔøÇ¯[PÒ öuõhº¦Ö® ÁøP°À Jmk•øÍø¯ JmkUPmøh²hß
ö£õ¸zu ÷Ásk®.
²² ö£õ¼wß |õhõÂÚõÀ RÈ¸¢x ÷©»õPa _ØÓ ÷Ásk®.
²² Jmk •øÍ°À Ç¢x A¸®¦PÒ ÁÍµ Bµ®¤zux® ö£õ¼wß |hõøÁ
APØÓÄ®.
42 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 14.4 QøÍ Jmku¼ß £i•øÓPÒ
Jmk •øÍ, JmkUPmøh°ß •øÚPÒ öÁmh¨£k® ÁiÁzvØS Aø©¯

QøÍö¯õmk £» •øÓPÎÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£kQßÓx.
Euõµn® : B¨ö£õmk, £_ø©ö¯õmk
ö\¯Ø£õk 14.3
E[PÒ B]›¯›ß xøn²hß A¸®ö£õmk, QøÍö¯õmøh
÷©ØöPõÒÍ \¢uº¨£® ÁÇ[S[PÒ. JmkUPzv QøhUPõÂiß TµõÚ
Pzvø¯¨ £¯ß£kzx[PÒ.
uõÁµ[PøÍ JmkÁuß ‰»® ¤ßÁ¸® |ßø©PøÍ¨ ö£ØÖU öPõÒÍ

•i²®.
”” Jmk•øÍø¯ Jzu C¯À¦PøÍU öPõsh Ga\[PøÍ¨ ö£Ó»õ®.
”” Á¾ÁõÚ ÷ÁºzöuõSvø¯¨ ö£ØÖUöPõÒÍÀ.
”” ÷|õ´PÐUS Gvº¨¦zußø© öPõsh uõÁµ[PøÍ¨ ö£ØÖU öPõÒÐuÀ.
”” ÁÍ©õÚ ÂzxUPøÍ E¸ÁõUPõu uõÁµ[PøÍ¨ ö£¸UQU öPõÒÍ
C®•øÓ EuÄ®.
¤µvT»[PÒ
”” B²m Põ»® SÖQ¯x.
”” GÀ»õz uõÁµ[PÎ¾® JmkuÀ ÷©ØöPõÒÍ •i¯õx.
”” A›©µ[PøÍ¨ ö£ØÖUöPõÒÍ •i¯õx.
”” ÷£õPzvÀ ö£Ó¨£h ÷Ási¯ ÂøÍa\¼¾® \õº£ÍÂÀ SøÓÁõÚ
ÂøÍa\ø»¨ ö£ÖuÀ.
43 C»Á\¨ £õh¡À
4. CøÇ¯ ÁÍº¨¦ (Tissue culture)
Pmk¨£kzu¨£mh {£¢uøÚ°ß RÌ ÁÍº¨¦ FhPzvÀ uõÁµzvß

HuõÁöuõ¸ £v¯zvØS›¯ CøÇ¯zvÀ Ç¢x uõ´zuõÁµzøu Jzu ©Pm
uõÁµ[PøÍ EØ£zv ö\´¯ •i²®. CÆÁõÖ ö£ØÖUöPõÒÍ¨£mh ©Pm
uõÁµ[PÒ •øÍ ÁøPPÒ (Clones) GÚ AøÇUP¨£k®.
CøÇ¯ ÁÍº¨¦ •øÓ°À •øÍÁøP uõ´zuõÁµzøu Jzu (¤Ó¨¦›ø©°¯¼À

Jzu) ©Pm uõÁµ[PøÍ S÷ÍõßPÍõP¨ (Clone) ö£ØÖU öPõÒÍ •i²®. CuØS
•øÚ¯¸®¦PÒ PUPÁ¸®¦PÒ, £UPÁ¸®¦PÒ ÷£õßÓ ¤›°øÇ¯[PÎÀ
Ç¢x CøÇ¯[PÒ ö£ØÖU öPõÒÍ¨£kQÓx. CøÇ¯ ÁÍº¨¤À
£¯ß£kzu¨£k® ÁÍº¨§hPzvÀ _US÷µõ_, PÛ²¨¦UPÒ, ÂØÓªßPÒ
uõÁµ ÁÍºa]¨ £uõºzu[PÒ Põn¨£k®.
CÆÅhPzøu öPmi¨£kzxÁuØS HPõ¸® ÷\ºUP¨£mi¸US®. CøÇ¯

ÁÍº¨ø£ ÷©ØöPõÒÁuØSU Q¸ª¯ÈUP¨£mh{ø», ]Ó¨¦ öÁ¨£{ø»,
JÎ Gß£Ú ÷£n¨£h ÷Ásk®.
²² CøÇ¯ÁÍº¨¤À ¤ß£ØÓ¨£k® ¤µuõÚ £i•øÓPÒ

1. uõ´zuõÁµzv¼¸¢x ö£Ó¨£mh ~so¯ £v¯CøÇ¯¨£Svø¯ ÁÍº¨
§hPzvÀ £vzuÀ.
2. £v¯ CøÇ¯ ÁÍºa]¨ £Sv°À ‰k£øh (Callus) GßÝ® ¦v¯ CøÇ¯®
E¸ÁõÁxhß A¨£øh°À ÷ÁºPÒ A[Sµ¨£SvPÒ BQ¯øÁ ÁÍºÁuØS
Á\vø¯ HØ£kzxuÀ.
3. ]Ö uõÁµ[PøÍ ÷ÁÓõUQ ÷\õuøÚU SÇõ´PÎÀ AÀ»x T®¦U
SkøÁPÎÀ Cmk ÷©¾® ÁÍºÁuØS Ch©ÎzuÀ.
4. £i¨£i¯õP CÍ® uõÁµ[PøÍ ÁÍ©õÚ ©soÀ |køP ö\´x
C¯ØøP `Ç¾US Cø\ÁõUP® ö\ú¤ß £°ºaö\´øP°À |køPUS¨
£¯ß£kzuÀ.
44 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 14.5 CøÇ¯ÁÍº¨¤ß £i•øÓPÒ
uõÁµ CøÇ¯ ÁÍº¨¦ •øÓ°ß AÝT»[PÒ

”” uõ´zuõÁµzøu GÀ»õ Âuzv¾® Jzu uõÁµ[PÒ ÷uõßÖuÀ.
”” J÷µ uhøÁ°À ö£¸©ÍÁõÚ uõÁµ[PøÍ¨ ö£ÓU Ti¯uõP ÇzuÀ.
”” SÖQ¯ Põ»zvÀ ö£¸©ÍÁõÚ uõÁµ[PøÍ¨ ö£ÓU Ti¯uõP ÇzuÀ.
”” ]Ô¯ ChzvÀ B÷µõUQ¯•ÒÍ ö£¸©ÍÁõÚ uõÁµ[PøÍ¨ ö£ÓU
Ti¯uõP ÇzuÀ.
”” Â¸®£zuS £µ®£øµ C¯À¦øh¯ uõÁµzvß CøÇ¯¨ £Sv°À Ç¢x
ö£¸©ÍÂ»õÚ ¦v¯ uõÁµ[PøÍ¨ ö£ØÖU öPõÒÍ •iuÀ.
CøÇ¯ ÁÍº¨¦ •øÓ°À EØ£zv ö\´¯¨£k® uõÁµ[PÒ
Euõµn® : AßÚõ], E¸øÍU QÇ[S, CÓ¨£º, ÁõøÇ
J¨£øh 14.2
²² C»[øP°À CøÇ¯ÁÍº¨¦ ÷©ØöPõÒÍ¨£k® Ch[PøÍ¨ £mi¯À
£kzxP.
²² •i²©õ°ß CøÇ¯ÁÍº¨¦ ÷©ØöPõÒÐ® Ch[PÐUS PÍ¨£¯n
ö©õßøÓ ÷©ØöPõsk CøÇ¯ ÁÍº¨¦öuõhº£õP AÔ¢x öPõÒÐ[PÒ.
²² C»[øP°À CøÇ¯ÁÍº¨¦ ‰»® AvPÍÄ E¸ÁõUP¨£k®
uõÁµ[PøÍ¨ ö£¯›kP.
45 C»Á\¨ £õh¡À
£v¯ •øÓ CÚ¨ö£¸UP® ‰»® QøhUS® AÝT»[PÒ
”” ÁÍ©õÚ ÂzxUPøÍ E¸ÁõUS® vÓß AØÓ uõÁµ[PøÍ¨ ö£¸UQU

öPõÒÍ •iuÀ.
”” uõ´zuõÁµzøu Jzu C¯À¦PøÍU öPõsh ©PmuõÁµ[PøÍ¨ ö£ØÖU
öPõÒÍ •iuÀ.
”” ÂøµÂÀ ÂøÍa\ø»¨ ö£ØÖU öPõÒÍUTi¯ uõÁµ[PøÍ¨ ö£¸UQU
öPõÒÍ •iuÀ.
”” ÷|õ´, ¥øhzuõUP[PÐUS Gvº¨¦z ußø© öPõsh ÷£u[PøÍ
CÚ[Psk ö£¸UQU öPõÒÍ •iuÀ.
”” uPõu `ÇÀ {»ø©PøÍ uõ[PUTi¯ uõÁµ ÷£u[PøÍ E¸ÁõUQU öPõÒÍ
•iuÀ.
£v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvÚõÀ QøhUS® ¤µvT»[PÒ
”” ¦v¯ ÷£u[PÒ AÀ»x ÁºUP[PÒ E¸ÁõPõø©.
²² uõÁµ[PÎÀ C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP®

•vº¢u uõÁµzvß C¼[P Pmhø©¨¤ÝÒ E¸ÁõS® ¦n›PÒ P¸UPmh¨
£kÁuÚõÀ ÷uõßÖ® ÂzxUPÒ ‰»® ¦v¯ uõÁµ[PøÍ ö£¸UQU öPõÒÐuÀ
C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvß ÷£õx {PÌQßÓx.
§UPÒ
uõÁµ[PÎß C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP A»S §ÁõS®. §UPÎß £SvPÒ
H¢v°ß «x _ØÖUPÎÀ Aø©¢xÒÍÚ. §Âß ¤µuõÚ £SvPÒ |õßS BS®.
AøÁ¯õÁÚ,
”” ¦À¼ (Sepal)
”” AÀ¼ (Petal)
”” BnP® / ÷P\µ® (Androecium / Stamen)
”” ö£snP® / ÷¯õÛ (Gynoecium / Pistil)
46 C»Á\¨ £õh¡À
SÔ
©Pµ¢uUTk
BnP®
u®£®
CøÇ
ö£snP®
AÀ¼
`»P®
¦À¼
`ÀÂzx
§UPõ®¦
H¢v
E¸ 14.6 §Âß ö|kUSöÁmk •Pz÷uõØÓ®
1. ¦À¼ (Sepal) (¦À¼ Ámh® - Calyx)

§ÂÀ £» ¦À¼PÒ _ØÓõP Aø©²® ÷£õx AøÁ ¦À¼ Ámh® (Calyx) GÚ
AøÇUP¨£k®. AøÁ öÁÎ¨¦Ó©õP Põn¨£k® §Âß £Sv¯õS®. ¦À¼PÒ
§UPõ®¤ß Ea]°À APßÖÒÍ H¢v°À ¦À¼ Ámh©õP Aø©¢xÒÍÚ.
£aø\ {Ó©õÚx, ¦À¼ Ámh® §Á¸®¦ {ø»°À §Âß Em¦Ó¨ £SvPøÍ¨
£õxPõUS®.
2. AÀ¼ / CuÌ (Petal) (AÀ¼ Ámh® - Coroler)

£» AÀ¼PøÍ J¸[÷P ÷\ºzu _ØÖ AÀ¼ Ámh® (Corolla) GÚ AøÇUP¨£k®.
CøÁ ¦À¼US Em¦Ó©õPU Põn¨£k®. CøÁ öÁÒøÍ AÀ»x
{Ó[PøÍ²øh¯uõPU Põn¨£kQßÓÚ. §Âß CÍ® £¸ÁzvÀ (§Á¸®¦)
Auß Em £SvPøÍ¨ £õxPõUQßÓÚ. ©Pµ¢ua ÷\ºUøPUPõP Â»[SPøÍU
PÁ¸ÁuØS® EuÄQßÓÚ.
3. BnP® (Androecium / Stamen)

BnP® §Âß Bs CÚ¨ö£¸UPU Pmhø©¨¦ BS®. Cx ©Pµ¢uU
Tmøh²®, CøÇø¯²® öPõsi¸US®. ©Pµ¢uUTmiÝÒ EØ£zv
ö\´¯¨£k® ©Pµ¢u©oPÒ •vº¢u ¤ß ©Pµ¢uUTk öÁizx ©Pµ¢u©oPÒ
öÁÎ÷¯ÖQßÓÚ. uõÁµzvÀ Bs CÚ¨ö£¸UPUP»® ©Pµ¢u©o¯õS®.
BnPzvß öuõÈÀ ©Pµ¢u ©oPøÍ EØ£zv ö\ú»õS®.
47 C»Á\¨ £õh¡À
4. ö£snP® (Gynoecium)
§Âß ö£s CÚ¨ö£¸UPU Pmhø©¨¦ ö£snP® BS®. SÔ, u®£®, `»P®
GÚ ‰ßÖ £SvPøÍ ö£snP® öPõskÒÍx. `»PzvÝÒ `ÀÂzx
Põn¨£kQÓx. ö£snPzvß öuõÈÀ `À AÀ»x •møhø¯ EØ£zv
ö\úÀ BS®. •møh / `À CÚ¨ö£¸UPU P»©õS®.
ö\¯Ø£õk 14.4
²² §UPÒ £»ÁØøÓ¨ ö£ØÖU öPõÒÐ[PÒ. øPÂÀø»°ß xøn²hß
§Âß £SvPøÍ AÁuõÛ²[PÒ.
²² ö\ÆÁµzu® §Âß ö|kUSöÁmk •Pzvß ¤µuõÚ Pmhø©¨¦PøÍ
CÚ[Psk Áøµ¢x ö£¯›mkUPõmkP.
²² D›¼[P¨ §UPÒ (Bisexual flowers)

ö£s, Bs CÚ¨ö£¸UP Pmhø©¨¦PøÍU öPõsh §UPÒ D›¼[P¨ §UPÒ
GÚ¨£k®.
Euõµn® : ö\ÆÁµzøu, öPõiz÷uõøh, ªÍPõ´, APzv
²² HP¼[P¨ §UPÒ (Unisexual flowers)
ö£s AÀ»x Bs CÚ¨ö£¸UPU Pmhø©¨ø£ ©mk® öPõsh §UPÒ
HP¼[P¨ §UPÒ GÚ¨£k®. CvÀ ÇÁøP Esk.
1. Bs§UPÒ & BnP® AÀ»x ÷P\µzøu ©mk® öPõsh §UPÒ

Euõµn® : ©»mk¨ §\Û¨§ (÷£õ¼¨ §), ÷\õÍzvß
Ea]US›¯ §
2. ö£s § & ÷¯õÛ AÀ»x ö£snPzøu ©mk® öPõsh
§UPÒ
Euõµn® : §\Û¨§ (Põ´PÒ ÷uõßÖ® §), ÷\õÍzvß £Ç®
÷uõßÖ® §UPÒ
K›À»z uõÁµ[PÒ
Bs §, ö£s § BQ¯ ÇÁøP¯õÚ §UPÐ® J÷µ uõÁµzvÀ Põn¨£k©õ°ß
AzuõÁµ[PÒ K›À»z uõÁµ[PÒ GÚ¨£k®.
Euõµn® : öußøÚ, §\Û, ÷\õÍ®, £õPÀ
48 C»Á\¨ £õh¡À
²² D›À»z uõÁµ[PÒ
Bs §, ö£s § BQ¯ Cµsk® öÁÆ÷ÁÖ uõÁµ[PÎÀ Põn¨£k©õ°ß
Az uõÁµ[PÒ D›À»zuõÁµ[PÒ GÚ AøÇUP¨£k®.
Euõµn® : £¨£õ], Á¼ì÷Ú›¯õ, £øÚ
²² ©Pµ¢ua ÷\ºUøP (Pollination)

§Âß •vº¢u ©Pµ¢u©oPÒ A÷u CÚzøua ÷\º¢u §Âß •vº¢u SÔø¯
Á¢uøh²® ö\¯ß•øÓ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP GÚ¨£k®. ©Pµ¢ua ÷\ºUøP Cµsk
•øÓ°À |øhö£Ö®.
1. uß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP (Self pollination)
2. A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP ( Cross pollination)

1. uß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP
(Self-pollination)
J¸ §Âß •vº¢u ©Pµ¢u©o A÷u

§Âß •vº¢u SÔø¯ Á¢uøh²®
ö\¯ß•øÓ uß©Pµ¢ua ÷\ºUøP
GÚ¨£k®. ©Pµ¢uU Tk SÔ
E¸ 14.7 uß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP

2. A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP
(Cross pollination)
J¸ §Âß •vº¢u ©Pµ¢u ©o A÷u

uõÁµzvß AÀ»x A÷u CÚzøua
÷\º¢u ÷ÁöÓõ¸ uõÁµzvß §Âß
•vº¢u SÔø¯ Á¢uøh²® ö\¯ß
•øÓ A¯ß ©Pµ¢ua÷\ºUøP GÚ E¸ 14.8 A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP
AøÇUP¨£k®.
49 C»Á\¨ £õh¡À
A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP ‰»® Cµsk uõÁµ[PÎß C¯À¦PÒ P»¨£uØS
Áõ´¨¦ HØ£kQßÓx. Auß ‰»® ¦v¯ C¯À¦PøÍU öPõsh Ã›¯ªUP
¦v¯ £µ®£øµö¯õßøÓ ÷uõØÖÂUP •iQßÓx. CuÚõÀ ]» §UPÒ uß
©Pµ¢ua ÷\ºUøPø¯z uÂºzx A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøP ÷©ØöPõÒÁuØS Cø\
ÁõUP® Aøh¢xÒÍÚ.
²² A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøPUPõÚ Cø\ÁõUP[PÒ

1. J¸£õØ §UPÒ E¸ÁõuÀ
Bs §UPÒ, ö£s §UPÒ GÚ §UPÒ öÁÆ÷ÁÓõPU Põn¨£kuÀ.
Euõµn® : öußøÚ, ÷\õÍ®
2. uß©»mkz ußø©
J¸ §Âß •vº¢u ©Pµ¢u©o A÷u §Âß •vº¢u SÔø¯ Aøh¢uõÀ
©Pµ¢u©o •øÍUPõv¸zu»õS®.
Euõµn® : öPõiz÷uõøh
3. \©ÛÀ»õz u®£Äsø©
©Pµ¢uUTk, SÔ Gß£Ú §Âß öÁÆ÷ÁÖ ©mh[PÎÀ Põn¨£kuÀ.
Euõµn® : JUQmk, £mi¨ §, ©À¼øP
4. SÔ, ÷P\µ® ÁøÍ¢x Põn¨£kuÀ.
SÔ {ªº¢xÒÍ ÷£õx ÷P\µ® ÁøÍ¢x® ÷P\µ® {ªº¢uÒÍ ÷£õx SÔ
ÁøÍ¢x® Põn¨£k®.
Euõµn® : QÍ÷µõöhßµß, ©À¼øP
5. ÇPõ»•vºÄ
ö£snPzvØS •ßÚuõP BnP® •vºa]¯øhuÀ (BnP•ß •vºÄ
Proterandry) BnPzvØS •ßÚuõP ö£snP® •vºa]¯øhuÀ ö£snP•ß
•vºÄ (Protogyry).
Euõµn® : ÷\õÍ®, ‰USzv¨ §sk, BkvßÚõ¨£õø»
öPõiz÷uõøh JUQmk ©À¼øP

E¸ 14.9 uß©Pµ¢ua ÷\ºUøPø¯z uÂºUS® §UPÒ ]»
50 C»Á\¨ £õh¡À
²² ©Pµ¢ua ÷\ºUøPUPõÚ PõµoPÒ
§UPÎß ©Pµ¢ua ÷\ºUøPUS¨ £[PÎ¨¦a ö\´²® ¤µuõÚ ‰ßÖ PõµoPÒ
R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
1. Â»[SPÒ
2. }º
3. PõØÖ
1. Â»[SPÒ
Â»[SPÎÚõÀ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh²® §UPÒ §a] |õmh•ÒÍ §UPÒ GÚ
AøÇUP¨£k®. ©Pµ¢ua ÷\ºUøP°À §a]PÒ ö£¸©ÍÂÀ £[SöPõÒQßÓÚ.
§a]PøÍU PÁºÁuß ‰»® A¯ß ©Pµ¢ua ÷\ºUøPa ö\¯ß•øÓø¯ ]Ó¨£õÚ
•øÓ°À ö\´ÁuØPõP §UPÒ öPõskÒÍ Cø\ÁõUP[PÒ.
”” §UPÒ ©n•ÒÍuõP ÇzuÀ.
”” ö£›¯ §UPøÍU öPõsi¸zuÀ
”” öÁÆ÷ÁÖ {Ó® öPõsh §UPøÍU öPõsi¸zuÀ.
”” A•ua _µ¨¤ø¯U öPõsi¸zuÀ.
”” Jmk® ußø©¯õÚ ©Pµ¢u©oø¯U öPõsi¸zuÀ.
”” Jmk® ußø©²øh¯ SÔ Põn¨£kuÀ.
”” Â»[SPÎß Eh¼ß ©Pµ¢u©o uhÁ¨£hUTi¯ •øÓ°À §UPÎÀ
£SvPÒ JÊ[Pø©¢v¸zuÀ.
”” §a]PøÍ H©õØÖ® ÁiÁzøuU öPõsi¸zuÀ.
Â»[SPÒ ‰»® ©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh²® §UPÐUPõÚ Euõµn[PÒ

öPõiz÷uõøh, ]ÓPÁøµ, APzv
APzv us@£ºâ¯õ
E¸ 14.10 Â»[SPÎÚõÀ ©Pµ¢u ÷\ºUøP Aøh²® §UPÒ
51 C»Á\¨ £õh¡À
2. PõØÖ
PõØÔÚõÀ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh²® §UPÒ PõØÖ |õmh•ÒÍ §UPÒ
GÚ¨£k®. PõØÖ |õmh•ÒÍ §UPÒ A÷|P©õP Bs §, ö£s § GÚ
öÁÆ÷ÁÓõPU Põn¨£k®. C¨§UPÒ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP ö\¯ß•øÓø¯
öÁØÔPµ©õP ÷©ØöPõÒÍ ¤ßÁ¸® Cø\ÁõUP[PøÍU öPõsi¸UQßÓÚ.
”” §UPÒ uõÁµzvß Ea]°À E¸ÁõuÀ.
”” ö£¸©ÍÁõÚ GsoUøP°À ©Pµ¢u©oPøÍ EØ£zv ö\úÀ.
”” ©Pµ¢u ©oPÒ ªPa ]Ô¯uõPÄ® C÷»\õÚuõPÄ® Põn¨£kuÀ.
”” ]øÓ¨¤›¨£õÚ QøÍöPõsh SÔ Põn¨£kuÀ.
”” §UPÒ §¢xnµõPU Põn¨£kuÀ.
PõØÔß ‰»® ©Pµ¢ua÷\ºUøP¯øh²® §UPÐUPõÚ Euõµn® ö|À, ÷\õÍ®,
¦À, öußøÚ
÷\õÍ® öußøÚ
ö|À
E¸ 14.11 PõØÔß ‰»® ©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh²® §UPÒ
3. }º
}›ß ‰»® ©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh²® §UPÒ }º|õmh•ÒÍ §UPÒ GÚ
AøÇUP¨£k®. }º|õmh•ÒÍ §UPÒ A÷|P©õP Bs §UPÒ, ö£s §UPÒ GÚ
uÛzuÛ¯õPU Põn¨£k®. •vºa]¯øh¢u ¤ß Bs §UPÒ uõÁµzv¼¸¢x
Âk£mk }›À ªuUS®. Cx ö£s §Âß SÔø¯ ÷|õUQ ªu¢x Á¸® ÷£õx
©Pµ¢u ÷\ºUøP |øhö£ÖQÓx. }›ÚõÀ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh²® §UPÐUS
Euõµn©õP Á¼ì÷Ú›¯õøÁU SÔ¨¤h•i²®.
52 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 14.12 }›ÚõÀ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP Aøh²® §UPÒ Euõµn® : Á¼ì÷Ú›¯õ
÷©»vP AÔÄUPõP
ö\¯ØøP •øÓ°»õÚ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP
¯õ÷uÝ® J¸ §Âß SÔ°ß «x A¨§Âß AÀ»x AÆÂÚzøua
÷\º¢u ÷ÁÖ §Âß •vº¢u ©Pµ¢u©oø¯a ö\¯ØøP¯õÚ •øÓ°»õÚ
Aøh¯a ö\úÀ ö\´²® ö\¯ß•øÓ ö\¯ØøP •øÓ°»õÚ
©Pµ¢ua ÷\ºUøP GÚ¨£k®. Cx øP°ÚõÀ AÀ»x y›øP°ÚõÀ
÷©ØöPõÒÍ¨£kQÓx.
E¸ 14.13 ö\¯ØøP¯õÚ •øÓ°À ©Pµ¢ua ÷\ºUøPø¯

÷©ØöPõÒÐuÀ
53 C»Á\¨ £õh¡À
²² P¸UPmhÀ
JkUPØ ¤›Ä
JkUPØ ¤›Ä
`À
`À Âzx
`»P®
`À Âzx
Âzx
ÂzxøÓ P¸UPmhÀ
~P®
•øÍ¯®
E¸ 14.14 uõÁµzvÀ ¦n›PÎß P¸UPmh¾® ÂzxUPÒ, £Ç[PÒ ÷uõßÖuÀ
²² ©Pµ¢u ÷\ºUøP°ß ÷£õx J¸ §Â¾ÒÍ ©P¢u ©o SÔø¯ Á¢uøhuÀ.
²² ©Pµ¢u©o SÔø¯ Á¢uøh¢u ¤ß A[S Põn¨£k® öÁÀ»UPøµ\¼ÚõÀ

ysh¨£mk ©Pµ¢u©o •øÍUP Bµ®¤UQßÓx.
²² ©Pµ¢u©o •øÍzx ©Pµ¢uUSÇõø¯ E¸ÁõUS®. Cx u®£zvÞhõP

ÁÍº¢x `»Pzv¾ÒÍ `ø» AøhQßÓx.
²² ©Pµ¢u©o°À Põn¨£k® Bs¦n›, `À ÂzvÀ Põn¨£k® •møhU

P»zxhß ÷\ºUøP¯øh²® ö\¯ß•øÓ P¸UPmhÀ GÚ¨£k®.
54 C»Á\¨ £õh¡À
²² ÂzxUPøÍ²® £Ç[PøÍ²® E¸ÁõUSuÀ
P¸UPmh¼ß ÷£õx ~P® E¸ÁõÁxhß ¤ß Ax •øÍ¯©õP ©õÖQßÓx.
P¸UPmh¼ß ¤ß §ÂÀ {PÊ® ©õØÓ[PÒ
²² `»P® £Ç©õP ©õÖ®.

²² `»Pa _Áº _ØÖU PÛ¯©õP ©õÖ®.
²² P¸UPmh¼ß ¤ß `ÀÂzx ÂzuõP©õÖ®. `ÀÂzxa_Áº ÂzxøÓ¯õP
©õÖ®.
²² ö£õxÁõP ¦À¼, AÀ¼, SÔ, ÷P\µ® E»º¢x ÂÊ¢x ÂkQßÓÚ.
GÛÝ® ]» uõÁµ[PÎÀ ¦À¼PÒ P¸UPmh¼ß ¤ß {ø»÷£ÓõÚuõPU
Põn¨£kÁxhß ]»ÁØÔÀ \øu¨£ØÖÒÍuõP ©õØÓ©øh¢x _ØÖU
PÛ¯zxhÝ® Cøn¢x Põn¨£k®.
Euõµn® : öPõ´¯õ, á®¦, ÁmkUPzu›, ©[Sìuõß
P¸UPmh¼ßÔ¨ £Ç[PÒ E¸ÁõS® ö\¯ß•øÓ PßÛUPÛ¯©õuÀ

(Parthenocarpy) GÚ AøÇUP¨£k®. CÆÁõÓõÚ £Ç[PøÍ²¸ÁõUSÁuØS
©Ûuß £» ö\¯ØøP¯õÚ ÁÍºa]¨ £uõºzu[PøÍ¨ £¯ß£kzxQßÓõß.
CÁØÔÀ ÂzxUPÒ Põn¨£hõx.
Euõµn® : vµõmø\, ÷uõøh, A¨¤Ò
ÂzxUPÎÚx®, £Ç[PÎÚx® £µ®£À

(Dispersal of fruits & seeds)
uõ´zuõÁµzv¼¸¢x ÂzxUPÐ®, £Ç[PÐ® yµ Ch[PÐUS Gkzxa

ö\À»¨£kQßÓø© ÂzxUPÎÚx® £Ç[PÎÚx® £µ®£À GÚ¨£k®.
CuÚõÀ uõÁµ[PÒ ¤ßÁ¸® ÷uøÁPøÍ¨ §ºzv ö\´x öPõÒQßÓÚ.
”” Ai¨£øhz ÷uøÁPÐUPõÚ ÷£õmi SøÓÁøhuÀ.

”” ¦v¯ ÁõÈh[PøÍ ö\ßÓøhuÀ.
”” £ÀÁøPø©ø¯ AvP›zxUöPõÒÐuÀ.
”” ¥øhPÒ, ÷|õÚPõµoPÎÛßÖ® £õxPõUP¨£kQßÓø©.
55 C»Á\¨ £õh¡À
ÂzxUPÒ, £Ç[PÒ £µ®£»øh²® ÁÈ•øÓPÒ
uõÁµ[PÎÀ ÂzxUPÒ, £Ç[PÒ £µ®£»øh²® |õßS •øÓPÒ Esk. AøÁ
²² Â»[SPÒ  }º
²² PõØÖ  öÁizx¨ £µ®¦® ö£õÔ•øÓ
J¨£øh 14.3
²² E[PÒ `Ç¼À Põn¨£k® £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ® £µ®£»øh²®
•øÓPøÍ¨ ö£¯›kP.
²² C®•øÓPÒ ‰»® ÂzxUPÐ® £Ç[PÐ® £µ®£»øhÁuØS
öPõskÒÍ Cø\ÁõUP[PøÍ SÔ¨¤kP.
²² Â»[SPÎÚõÀ £µ®£»øh²® £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ®

Â»[SPÎÚõÀ £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ® £µ®£»øhÁuØS ÂzxUPÒ
öPõskÒÍ Cø\ÁõUP[PÒ.
”” EnÁõP GkUPUTi¯ \øu¨£ØÖÒÍ £SvPÒ Põn¨£kuÀ.
Euõµn® : ©õ®£Ç®, £¨£õ]¨£Ç®
”” PÁºa]¯õÚ {Ó[PÒ ÇzuÀ.

Euõµn® : ©µ•¢v›øP (÷£õ¼¨£Ç®), ÁõøÇ
”” Jmk¢ußø©²øh¯uõPÄ® öPõÊUQPÒ •mPÒ ÷£õßÓ Aø©¨¦

PøÍ²® öPõsi¸zuÀ.
Euõµn® : xzv›, Bøhö¯õmi, |õ²¸Â, ¦¼|P®
”” ÷£õ¼z ÷uõØÓzøuU öPõsi¸zuÀ. (Â»[SPøÍ H©õØÓUTi¯

¦Óz÷uõØÓ®)
Euõµn® : B©nUS, SßÖ©o, £õPÀ
56 C»Á\¨ £õh¡À
©õ®£Ç® ©µ •¢v›øP°À ÷£õ¼¨ £Ç® £õPÀ
E¸ 14.15 Â»[SPÎÚõÀ £µ®£»øh²® ÂzxUPÐ® £Ç[PÐ®
²² PõØÔÚõÀ £µ®£»øh²® ÂzxUPÐ®, £Ç[PÐ®

PõØÔÚõÀ £µ®£»øh²® ÂzxUPÐ®, £Ç[PÐ® öPõskÒÍ Cø\ÁõUP[PÒ
”” £Ó¨£uØS EuÄ® ©°º, £g_, |õº ÷£õßÓ Aø©¨ø£U öPõsi¸zuÀ.
Euõµn® : £¸zv, SÔg\õ, G¸UPø»
”” £Ó¨£uØS EuÄ® ]ÓSPÒ ÷£õßÓ Pmhø©¨ø£U öPõsi¸zuÀ.
Euõµn® : Gsön´, •¸[øP, ÷Á[øP
”” £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ® uõÁµzvß Ea]¨ £Sv°À Põn¨£kuÀ.
Euõµn® : ©÷PõPÛ, Gsön´
”” ÂzxUPÒ £õµ©ØÓuõPU Põn¨£kuÀ.
Euõµn® : JUQmk
”” ö£¸©ÍÁõÚ GsoUøP°À £Ç[PøÍ²® ÂzxUPøÍ²®
öPõsi¸zuÀ.
Euõµn® : Euõµn® : ¦À, ©÷PõPÛ, Gsön´, C»Á® £g_
C»Á® £g_ Gsön´ ©÷PõPÛ ¦À

E¸ 14.16 PõØÔß ‰»® £µ®£»øh²® £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ®
57 C»Á\¨ £õh¡À
3. }›ß ‰»® £µ®£»øh²® £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ®
}›ÚõÀ £µ®£»øh²® £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ® öPõskÒÍ Cø\ÁõUP[PÒ
”” ªu¨£uØS EuÂ¯õP ö©ßø©¯õÚ |õºzußø©¯õÚ _ØÖUPÛ¯zøuU
öPõsi¸zuÀ
Euõµn® : ÷u[Põ´, Pzuõ¨¦, PhÀ ©õ[Põ´, \•zvµ[Põ´, uõ©øµ
”” ªu¨£uØS HØÓ •øÓ°À PõØøÓ EÒÍhUQ¯ _ØÖUPÛ¯zøuU
öPõsi¸zuÀ.
Euõµn® -: uõ©øµ
”” ÁÎ {µ®¤¯ uizu ÂzxøÓø¯U öPõsh ÂzøuU öPõsi¸zuÀ.
Euõµn® : }µÀ¼
÷u[Põ´ Pzuõ¨¦ uõ©øµ

E¸ 14.17 }›ß ‰»® £µ®£»øh²® ÂzxUPÐ® £Ç[PÐ®
²² öÁizuØ ö£õÔ•øÓ ‰»® £µ®£»øh²® ÂzxUPÐ®,

£Ç[PÐ®
]» uõÁµ[PÎÀ £Çzvß _ØÖUPÛ¯® öÁi¨£uÚõÀ ÂzxUPÐ®, £Ç[PÐ®
£µ®£»øh²®. öÁizu¾US öuõkøP, Dµ®, E»º `ÇÀ {ø»ø© ÷£õßÓøÁ
CßÔ¯ø©¯õuøÁPÍõS®.
Euõµn® : öÁsi, Ó¨£º, Põ]zx®ø£, ÷£õg]
CÓ¨£º SsÔ©o öÁsi

E¸ 14.18 öÁizuØ ö£õÔ•øÓ ‰»® £µ®£ø»øh²® £Ç[PÐ® ÂzxUPÐ®
58 C»Á\¨ £õh¡À
²² Âzx •øÍzuÀ
Âzv¾ÒÍ •øÍ¯® E°º¨£øh¢x |õØÓõP Â¸zv¯øhuÀ Âzx•øÍzuÀ
GÚ AøÇUP¨£k®. Âzx •øÍzu¾US ¤ßÁ¸® PõµoPÒ Azv¯õÁ]¯
©õQßÓÚ.
1. Âzvß ÁõÌuPÄ
2. Jm]\ß (ÁÎ)
3. }º / Dµ¼¨¦
4. ]Ó¨¦ öÁ¨£{ø»
Âzx•øÍzu¼ß ÷£õx ÂzvÝÒ }º EmöPõÒÐøP •øÓ¯õÀ
EÒöÍkUP¨£kÁuõÀ ö|õv¯[PÒ E°º¨£øh¢x ]UP»õÚ EnÄ GÎ¯
EnÁõP ©õØÓ©øh²®. AÆÄnøÁ¨ £¯ß£kzv •øÍ÷Áº, •øÍzusk
Gß£Ú E¸ÁõS®.
÷©»vP AÔÄUPõP
Âzx •øÍUS® •øÓ
Âzx •øÍzuÀ Cµsk ¤µuõÚ •øÓPÎÀ {PÌQßÓÚ.
1. uøµ RÌ •øÍzuÀ
2. uøµ ÷©À •øÍzuÀ
uøµU RÌ •øÍzuÀ
Cuß÷£õx Âzx •øÍzx
A[SµzöuõSv uøµUS ÷©À
öPõsk Áµ¨£k©õ°Ý®
Âzvø»PÒ uøµUS RÇõP
øÁzv¸UP¨£k®. |õØÔß
Bµ®£ {ø» ÁÍºa]USz
÷uøÁ¯õÚ EnÄ Âzvø»,
ÂzuPÂøÇ¯® BQ¯ÁØÔÀ
EÒÍ ÷\ª¨¦nÂÀ Ç¢x
ÁÇ[P¨£kQÓx. C[S
Âzvø»PÒ JÎzöuõS¨¦ E¸ 14.19 uøµURÌ •øÍzuÀ
‰»® EnøÁ EØ£zv
ö\´ÁvÀø». A÷|P©õP J¸Âzvø»z uõÁµ[PÎÀ C®•øÍzuÀ
•øÓ Põn¨£kQÓx.
Euõµn® : öußøÚ, ÷\õÍ®
59 C»Á\¨ £õh¡À
uøµ÷©À •øÍzuÀ
Cuß ÷£õx Âzx•øÍzx A[SµzöuõSv²® Âzvø»PÐ® uøµUS
÷©À öPõsk Áµ¨£kQÓx. C[S Âzvø»PÒ Bµ®£ Põ» ÁÍºa]USz
÷uøÁ¯õÚ EnøÁ u©x ÷\ª¨¤¼¸¢x ÁÇ[SÁxhß ÷©»vP©õP
JÎzöuõS¨¤ß ‰»•® EnøÁz öuõSUQßÓÚ. A÷|P ÇÂzvø»z
uõÁµ[PÎÀ CÆÂzx •øÍzuÀ •øÓ Põn¨£kQÓx.
Euõµn® : ¦Î, AÁøµ (÷£õg])
E¸ 14.20 uøµ÷©À Âzx •øÍzuÀ
Âzvß EÓ[S {ø»

Âzx •øÍzu¾UPõÚ `ÇØPõµoPÒ Qøhzu ÷£õv¾® Âzx
•øÍUPõv¸zuÀ Âzvß EÓ[S {ø» GÚ¨£k®. C¢{ø» uPõu `ÇÀ
{ø»ø©PøÍ GvºöPõÒÁuØöPÚU Põn¨£k® Cø\ÁõUP©õS®. Âzvß
EÓ[S {ø»°À ¤ßÁ¸® PõµoPÒ ö\ÀÁõUSa ö\¾zxQßÓÚ.
1. •øÍ¯® •vºa]¯øh¯õø©.
2. ÂzxøÓ }øµ²®, ÁÎø¯²® Em¦PÂhõø©.
Âzvß EÓ[S {ø»ø©ø¯ }USÁuØS £À÷ÁÖ E£õ¯[PÒ ¤ß£ØÓ¨

£kQÓÚ. AÆÁõÓõÚ E£õ¯[PÒ ]» R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
1. •øÍ¨£uØS •ßÚuõP ÂzxUPøÍa ]Ôx Põ»zvØS PÍg]¯¨£kzv
øÁzuÀ.
2. ÷uUS ÂzxUPÎß ÷©Ø£øhø¯ APØÖÁuØPõP _h¨£kQÓx.
3. ÂzxøÓø¯ APØÔ ÂzxUPÒ •øÍUP Âh¨£k® & ÷uõøh.
4. ÂzxUPÒ •øÍ¨£uØS •ßÚuõP _k}›À Ch¨£k®. & C¨¤À C¨¤À
5. ÂzxUPÒ •øÍ¨£uØS •ß¦ ÂzxøÓ uPºUP¨£k®. & ö|À¼
60 C»Á\¨ £õh¡À
ö\¯Ø£õk 14.5
Âzx •øÍ¨£uØSz ÷uøÁ¯õÚ ¦ÓUPõµoPøÍU PshÔÁuØS
ö£õ¸zu©õÚ ö\¯Ø£õkPøÍz vmhªkP.
14.3 ©Ûu CÚ¨ö£¸UP®

²² PmiÍø©¨£¸Á® (Adolescence)
£õÀ Ÿv°À •vºa] Aøh²® ÷£õx PmiÍø©¨£¸Á® Bµ®£©õQßÓx.
C¨£¸Á® Bµ®¤zux® Bs, ö£s GÚ C»SÁõP ÷ÁÖ¤›zx CÚ[Põq®
•øÓ°À xøn¨£õ¼¯À¦PÒ ÷uõßÖ®.
²² xøn¨£õ¼¯À¦PÒ (Secondary sexual characters)

§¨£øhuÀ £¸ÁzvÀ Bs, ö£s BQ÷¯õøµ¨ ¦Óz÷uõØÓzvÀ ÷ÁÖ£kzv
CÚ[Põn EuÄ® C¯À¦PÒ xøn¨ £õ¼¯À¦PÒ GÚ¨£k®.
²² BsPÎÀ ÷uõßÖ® xøn¨£õ¼¯À¦PÒ

13 - 16
Á¯xUQøh¨£mh Põ»¨£Sv°À C®©õØÓ[PÒ ÷uõßÓ Bµ®¤U
QßÓÚ. CuØS öuìöuìu÷µõß K÷©õÛß ö\¯Ø£õk £[PÎ¨¦a ö\´QßÓx.
²² ©õº¦, PUP® C¼[PÄÖ¨¦PøÍa `ÇÄÒÍ £SvPÎÀ E÷µõ©[PÒ
÷uõßÖ®.
²² •PzvÀ uõi, «ø\ Gß£Ú ÷uõßÖ®.
²² ÷uõÒPÒ AP¾®.
²² SµÀ|õs ö£¸zx SµÀ uiUS®.
²² Gß¦, uø\PÎßÁÍºa] ÷ÁP©õP |øhö£ØÖ EhÀ ÁÍºa] Ãu®
AvP›US®.
²² ÂøuPÎÀ Â¢xUPÎß EØ£zv Bµ®£©õS®.
²² CÚ¨ö£¸UP EÖ¨¦UPÒ ÁÍºa]¯øh¢x ö£›uõP ©õÖ®.
²² ö£sPÎÀ ÷uõßÖ® xøn¨£õ¼¯À¦PÒ

Á¯x 10 - 14 Cøh¨£mh Põ»¨£Sv°À Eh¼À ©õØÓ[PÒ HØ£h
Bµ®¤UQßÓx. CuØS Dìvµáß, ¦÷µõöáìu÷µõß BQ¯ K÷©õßPÒ
ö\ÀÁõUSa ö\¾zxQßÓÚ.
61 C»Á\¨ £õh¡À
²² PUP[PÎ¾®, CÚ¨ö£¸UP EÖ¨¦PøÍa `ÇÄÒÍ £SvPÎ¾®
E÷µõ©[PÒ ÷uõßÖ®.
²² Ck¨¦¨ £Sv AP¾®.
²² •ø»a_µ¨¤PÒ Â›Áøh¢x £¸©ÛÀ AvP›US®.
²² ÷uõ¼ß RÌ¦Ó©õPU öPõÊ¨¦ £iÁuõÀ •Êø©¯õÚ {µ®¤¯ ÷uõØÓ®
ö£Ö®.
²² Gß¦, uø\ BQ¯ÁØÔß ÁÍºa] ÷ÁP©õP |øhö£ØÖ EhÀ £¸©ÛÀ
AvP›US®.
²² `»Pzv¼¸¢x `À ÂkÂUP¨£hÀ. (©õuÂhõ´ Ámh®) Bµ®£©õS®.
²² CÚ¨ö£¸UPa ö\¯ß•øÓ
CÚ¨ö£¸UPa ö\¯ß•øÓ {PÌÁuØS CÚ¨ö£¸UP P»[PÒ AuõÁx
¦n›PÒ ÷uõßÓ ÷Ásk®. Cx CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°À |øhö£ÖQÓx.
²² Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv
Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß £SvPÒ
²² ÷\õi Âøu (Testis / Testicle)

BoÀ }ÒÁmhÁiÁõÚ J¸ ÷\õi Âøu Âøu¨ø£PÎÀ EÒÍÚ.
CuÝÒ÷Í Â¢xPÒ EØ£zv ö\´¯¨£kQßÓÚ. JÆöÁõ¸ Âøu°¾® 250
_UQ»a ]ÖSÇõ´ PmkUPÒ Põn¨£kQßÓÚ. AÁØÔÀ ©iUP¨£mh 1000
_UQ»a ]ÖSÇõ´PÒ Áøµ Põn¨£kQßÓÚ. CuÝÒ Â¢x uõÚP»[PÒ
E¸ÁõQßÓÚ.
²² ÷\õi Âøu÷©ØÔoÄ (Epididymis)

_UQ»a ]ÖSÇõ´PÎß J¸ Tmh® öÁÎaö\¾zvPÎÞhõP
Âøu÷©ØÔoøÁ AøhQßÓx. Âøu÷©ØÔoÄ |ßS ©i¨£øh¢u
SÇõ´ Aø©¨£õS®. Âøu÷©ØÔoÂÀ Â¢xPÒ uØPõ¼P©õPa ÷\ªUP¨
£kQßÓÚ.
²² ÷\õi A¨£õØ ö\¾zvPÒ (Vas deferens)

Âøu÷©ØÔoÂ¼¸¢x Â¢xUPøÍU öPõsk ö\À¾® SÇõ´PÒ A¨£õØ
ö\¾zvPÒ GÚ¨£k®. A¨£õØ ö\¾zvPÒ Cµsk® Cøn¢x Ã\ØPõß
BQÓx.
62 C»Á\¨ £õh¡À
²² ÷\õi _UQ»¨¦hP®, •ßÛØS® _µ¨¤, T¨£›ß _µ¨¤
CøÁ ¯õÄ® Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv²hß öuõhº¦£mh _µ¨¤P
ÍõS®. CÁØÔÚõÀ EØ£zv ö\´¯¨£k® öÁsoÓ©õÚ _µ¨¦® Â¢xPÐ®
÷\º¢x _UQ»¨ £õ´©zøu E¸ÁõUSQßÓÚ. C¨£õ´©® Â¢xPÒ Aø\
ÁuØS FhP©õPÄ® AÁØÔØS¨ ÷£õ\ønø¯²® AÎUQÓx. 1 ml _UQ»¨
£õ´©zvÀ £» ªÀ¼¯ß GsoUøP°À Â¢xPÒ Põn¨£k®.
²² BsSÔ (Penis)
ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ÝÒ _UQ»zøu ö\¾zxÁuØS EuÄ®

uø\¨£ØÓõÚ EÖ¨£õS®. CuØS S¸v ÁÇ[PÀ ‰»® Áßø©zußø©
AÎUP¨£kQÓx. BsSÔ°ÞhõP ]Ö}ºÁÈ öÁÎzvÓUQßÓx.
BsSÔ°ß ¦øhzu •øÚ SªÌ•øÚ GÚ¨£k®. Cx •Ø£UP©õP
•ß÷uõ»õÀ ‰h¨£mi¸US®.
]Ö}º¨ø£
_UQ»¨ ¦hP®
•ßÛØS®
_µ¨¤
]Ö}º ÁÈ
A¨£õØ ö\¾zv
Bs SÔ
Âøu ÷©ØÔoÄ
Âøu¨ø£
Âøu
E¸ 14.21 Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv
Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß ö\¯Ø£õkPÒ

BsPÒ (§¨£øhuÀ) £¸Á©øh²® ÷£õx Â¢x EØ£zv Bµ®£©õQßÓx.
_UQ»a]ÖSÇõ°À EÒÍ Â¢x¨¤Ó¨¦U P»[PÎÀ Ç¢x Â¢xPÒ
E¸ÁõQßÓÚ. Â¢xPÒ •vºa]¯øh²® ÷£õx AøÁ öÁÎaö\¾zx®
SÇõÚS (A¨£õØ ö\¾zv) uÒÍ¨£mk Âøu÷©ØÔoÂÀ uØPõ¼P©õP
÷\ªUP¨£kQßÓÚ. ¦nºa]°ß ÷£õx Â¢xPÒ A¨£Øö\¾zv°ÞhõP
63 C»Á\¨ £õh¡À
Phzu¨£mk ]Ö}º ÁÈø¯ AøhQÓx. A÷u ÷|µzvÀ _UQ»¨¦hP®,
•ßÛØS® _µ¨¤, T¨£›ß _µ¨¤ BQ¯ÁØÔß _µ¨¦PÐ® CÁØÖhß
÷\ºQßÓÚ.
Âøu÷©ØÔoÄ Â¢xU
P»[PÒ
_UQ»a ]Ö
_UQ»a ]ÖSÇõ°ß ÷\Ø÷Óõ¼U P»[PÒ
SÇõ´PÒ
SÖUSöÁmk •P®
E¸ 14.22 _UQ»a ]ÖSÇõ°ß Pmhø©¨¦

Â¢x EØ£zva ö\¯ß•øÓ öÁ¨£
EnºvÓß ªUPuõS®. B÷µõUQ¯©õÚ uø»
Â¢x EØ£zvUS EhÀ öÁ¨£{ø»ø¯
PÊzx
Âh SøÓ¢u öÁ¨£{ø»°À Âøu
|kz
÷£n¨£h ÷Ásk®. CuÚõ÷»÷¯
xsk
ÂøuPÒ Eh¼ØS öÁÎ¨ ¦Ó©õPz
uÒÍ¨£mk Âøu¨ø£°ÝÒ
Aø©¢xÒÍÚ. •vºa] ¯øh¢u Â¢xPÒ
Aø\²® BØÓÀ öPõshøÁ. uø»,
|kzxsk, ÁõÀ GßÝ® ‰ßÖ ¤µuõÚ ÁõÀ
£SvPøÍ öPõshx.
Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß
öuõÈÀ
DØÖz xsh®
²² Â¢xPøÍ EØ£zv ö\úÀ. E¸ 14.23 C»zvµß ~qUSU
Põmi°ÞhõPz öu›²® Â¢vß
²² AÆÂ¢xPøÍ ö£sCÚ¨ö£¸UPz Pmhø©¨¦
öuõSv°ÝÒ ö\¾zxuÀ.
²² öuìöuìu÷µõß K÷©õøÚa _µzuÀ.
64 C»Á\¨ £õh¡À
ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv
ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß ¤µuõÚ £SvPÒ
²² `»P® (Ovary)
Á°ØÖUSÈ°À Ck¨¦¨ ¤µ÷u\zvÀ £UPa _Á¸US Asø©°À

÷\õi `»P[PÒ Põn¨£kQßÓÚ. `»Pzvß SÖUSöÁmk •PzvÀ
÷©Ø£møh ø©¯ÂøÇ¯® GßÝ® Cµsk Á»¯[PÒ Põn¨£kQÓx.
`»P¨¦øh¨¤ÝÒ `À EØ£zv¯õUP¨£k®. •u»õÚ ¦øh¨¦PÐ®
(CÍ®¦øh¨¦PÒ) AÁØÔ¼¸¢x `À E¸ÁõS® £À÷ÁÖ {ø»PøÍ
Qµõ¤¯ß ¦øh¨¦PÒ, ©g\m \h»®, öÁs \h»® (Corpusalbicans)
BQ¯øÁ `»PzvÝÒ Põn¨£kQßÓÚ. J¸ ö£soß ¤Ó¨¤¼¸¢÷u
`ÀPÎß EØ£zv Bµ®£©õQÓx.
²² £÷»õ¨¤¯ß SÇõ´ (Fallopian tube)
`»Pzv¼¸¢x ÂkÂUP¨£k® `ÀPÒ £÷»õ¨¤¯ß SÇõ´ GÚ¨£k®

ö©À¼¯ }sh uø\¨£ØÓõÚ SÇõ°ÝÒ ö\ÀQßÓx. `»PzvØS
Asªzu •øÚ ¦ÚÀÁiÁ©õPU Põn¨£kÁxhß Aøua `Ì¢x
ÂµÀ÷£õßÓ öÁÎ }mh[PÒ (•øÍPÒ) Põn¨£kQßÓÚ. CøÁ
`ø»¨ £÷»õ¨¤¯ß SÇõ°ÝÒ ö\¾zxÁvÀ £[PÎ¨¦ ö\´QßÓÚ.
²² P¸¨ø£ (Uterus)
P¸¨ø£ Ck¨¦USÈ°ÝÒ Aø©¢xÒÍ ui¨£õÚ _ÁøµU öPõsh

Aø©¨£õS®. Cx P¸¨ø£AiUSÈ, (fundus) P¸¨ø£ EhÀ (body),
P¸¨ø£U PÊzx (cervix) GßÝ® £SvPøÍU öPõshx. P¸¨ø£°ß
AiUSÈ¨ ¤µ÷u\zvÀ £÷»õ¨¤¯ß SÇõ´ öuõhº¦ÖQßÓx.
P¸¨ø£°ß DØÖ •øÚ°À P¸¨ø£U PÊzx Aø©¢xÒÍx.
²² ÷¯õÛ ÁÈ (Vagina) / APU PÊzxU PõÀÁõ´
Cx P¸¨ø£°ß P¸¨ø£U PÊzxUS AkzuuõP Aø©¢xÒÍ

£Sv¯õS®. ÷¯õÛÁÈzxÁõµzvÞhõP Cx öÁÎzvÓUQßÓx.
65 C»Á\¨ £õh¡À
£÷»õ¤¯ß SÇõ´
`»P®
P¸¨ø£
]Ö}º¨ø£
÷¯õÛÁÈ
]Ö}ºÁÈ
÷¯õÛÁÈzxÁõµ®
E¸ 14.24 ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß Aø©Âh®
£÷»õ¨¤¯ß SÇõ´
P¸¨ø£ EÒÎh® •øÍPÒ
P¸¨ø£a _Áº `»P®
P¸¨ø£
P¸¨ø£U PÊzx
÷¯õÛ ÁÈ
E¸ 14.25 ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv
66 C»Á\¨ £õh¡À
ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß ö\¯Ø£õkPÒ
ö£sPÎß ¤Ó¨¤ØS •ßÚº •øÍ¯ {ø»°÷» `ÀÂ¸zv¯øh¯
Bµ®£©õQßÓx. ö£s SÇ¢øu ¤ÓUS® \¢uº¨£zvÀ J¸ `»PzvÀ 200,000
öuõhUP® 400,000 Áøµ •u»õÚ ¦øh¨¦PÒ Põn¨£kQßÓÚ. §¨£øh²®
\¢uº¨£zvÀ Qµõ¤¯ß ¦øh¨¦ GßÝ® £» P»[PÒ öPõsh Aø©¨£õP
ÁÍºa]¯øhQßÓx. Cx `»Pzvß _ØÖ¨¦Ó ÷©Ø£µ¨¤À Põn¨£kQÓx.
•vº¢u Qµõ¤¯ß ¦øh¨¦ Eøh¢x AuÝÒ Põn¨£k® `À `»Pzv¼¸¢x
ÂkÂUP¨£kQÓx Cx `À öPõÒÍÀ GÚ¨£k®. Ca`»õÚx `»P
¦Ú¼À Põn¨£k® •øÍPÒ, ¤]ºPÎß ‰»® £÷»õ¨¤¯ß SÇõÚSÒ
ö\¾zu¨£kQÓx ¤ß £÷»õ¨¤¯ß SÇõ´ ÁÈ¯õP P¸¨ø£ø¯ ÷|õUQa
ö\ÀQÓx.
Qµ¤¯ß ¦øh¨¦ •u»õÚ
¦øh¨¦UPÒ
öÁs\h»®
ÂkÂUP¨£mh `À ©g\m
\h»®
Â¸zv¯øh²®
©g\m \h»®
E¸ 14.26 `¼ß £À÷ÁÖ {ø»PøÍU öPõsh `»Pzvß SÖUS öÁmk •P®
²² ö£s CÚ¨ö£¸UPzöuõSv°ß öuõÈÀPÒ

²² ö£s CÚ¨ö£¸UP P»©õÚ `ø» Â¸zv¯øh¯a ö\úÀ.
²² •vº ‰»Ä¸ Â¸zv¯øhÁuØS›¯ Aø©Âhzøu ÁÇ[SuÀ.
²² Dìvµáß, ¦÷µõöáìu÷µõß BQ¯ K÷©õßPøÍ EØ£zv ö\úÀ.
©õuÂhõá \UPµ® (Menstrus cycle)

£õÀ Ÿv°À •vºa]¯øh¢u AuõÁx §¨£øh¢u ö£soß CÚ¨ö£¸UPz
öuõSv²hß öuõhº¦øh¯ \UPµa ö\¯ß•øÓ ©õuÂhõá \UPµ® GÚ
AøÇUP¨£k®. J¸ ©õuÂhõa \UPµ® •Êø© ö£ÖÁuØS HÓzuõÇ 28 |õmPÒ
GkUS®.
ö£s CÚ¨ö£¸UPU P»©õÚ `À Á»x Chx `»P[PÎ¼¸¢x ©õÔ ©õÔ
ÂkÂUP¨£kQßÓx. \õuõµn©õP 28 |õmPÐUöPõ¸ uhøÁ `À öPõÒÍÀ
{PÊ®. AuõÁx J¸ `»Pzv¼¸¢x 56 |õmPÐUöPõ¸ •øÓ `À öPõÒÍÀ
67 C»Á\¨ £õh¡À
{PÊQÓx. ©õuÂhõá \UPµzvÀ |øhö£Ö® ©õØÓ[PÍõÚx ¤µuõÚ©õP
Cµsk Aø©Âh[PÎÀ {PÌQßÓx.
1. `»PzvÝÒ {PÊ® ©õØÓ[PÒ

2. P¸¨ø£°ÝÒ {PÊ® ©õØÓ[PÒ
1. `»PzvÝÒ {PÊ® ©õØÓ®

ö£s CÚ¨ö£¸UPU P»©õÚ `À ÁÍºa]¯øh¢x `»Pzv¼¸¢x ÂkÂUP¨
£kQßÓx. `»PzvÀ |øhö£Ö® ©õØÓ[PøÍ Cµsk ¤µuõÚ AÁzøuPÍõP¨
¤›UP»õ®.
1. ¦øh¨¦ AÁzøu
2. C¼³ØÔ¯À AÁzøu
0 14® |õÒ 28® |õÒ
¦øh¨¦ AÁzøu C¼³ØÔ¯À AÁzøu
C¼²ØÔÚ»õUS® K÷©õß
¦øh¨¦z ysk® K÷©õß
•uØ Qµ¤¯ß C¼³ØÔ¯À

`À öPõÒÍÀ ©g\m \h»®
¦øh¨¦ ¦øh¨¦ AÁzøu
E¸ 12.27 ©õuÂhõ¯a \UPµzvÀ `»PzvÀ {PÊ® ©õØÓ®
¦øh¨¦ AÁzøu
Cx Bµ®£ AÁzøu¯õS®. P£a_µ¨¤°ÚõÀ _µUP¨£k® ¦øh¨¦z ysk®

K÷©õÛß (FSH) ö\ÀÁõUQß RÌ `»Pzv¾ÒÍ •u»õÚ ¦øh¨¦UP»[PÒ
Qµ¤¯ß ¦øh¨¦UP»[PÍõP ÁÍºa]¯øh¢x `À ÂkÂUP¨£k® {ø»ø¯
AøhuÀ ¦øh¨¦ AÁzøu°À {PÌQßÓx. CuØS 14 |õmPÒ GkUQßÓÚ.
CÆÁÁzøu°À `»Pzv¼¸¢x Dìvµáß K÷©õß _µUP¨£kQßÓx.
68 C»Á\¨ £õh¡À
C¼²ØÔ¯À AÁzøu
CÖv AÁzøu¯õS®. Qµ¤¯ß ¦øh¨¦ •vºa]¯øh¢u ¤ß P£a

_µ¨¤ÚõÀ _µUP¨£k® C¿ØÔÚõUS® K÷©õÛß (LH) ö\ÀÁõUQß RÌ
Eøh¢x Av¾ÒÍ `À BÚx `»Pzv¼¸¢x £÷»õ¨¤¯ß SÇõ°ØSÒ
ÂkÂUP¨£kuÀ C¼²ØÔ¯À AÁzøu°À {PÌQßÓx. £÷»õ¨¤¯ß
SÇõ°ÝÒ ÂkÂUP¨£mh `À •ß÷|õUQ |Pº¢x ö\ÀÁxhß Ax
P¸UPmh¨£hõxÂiß Qµ¤¯ß ¦øh¨¤ß CÖv¨£Sv ©g\m \h»©õPÄ®
öÁs\h»©õPÄ® ©õÔ AÈÁøhQßÓx. CuØS 14 |õmPÒ GkUQßÓÚ. CÆ
AÁzøu°À `»Pzv¼¸¢x ¦÷µõáìu÷µõß K÷©õß _µUP¨£kQÓx.
2. P¸¨ø£°ÝÒ |øhö£Ö® ©õØÓ[PÒ

`À P»® (•møhUP»®) P¸UPmhÀ {PÌ¢u ¤ß Av¼¸¢x ÷uõßÖ® ~P®
•øÍ¯©õP ©õÔ P¸¨ø£°À ÁÍºa]ø¯ Bµ®¤UQßÓx. P¸¨ø£°ÝÒ
{PÊ® ©õØÓ[PøÍ¨ ¤µuõÚ ‰ßÖ AÁzøuPÎÀ ÂÍUP •i²®.
1. ©õuÂhõ´ AÁzøu
2. ö£¸UPÀ AÁzøu
3. _µ¨¦US›¯ AÁzøu
0 4® |õÒ 14® |õÒ 28® |õÒ

©õuÂhõ´ ö£¸UPÀ _µ¨¦ AÁzøu ©õuÂhõ´
AÁzøu AÁzøu AÁzøu
Dìvµáß
¦÷µõöáìu÷µõß
E¸ 14.28 ©õuÂhõá\UPµzvÀ P¸¨ø£°À {PÊ® ©õØÓ[PÒ
69 C»Á\¨ £õh¡À
©õuÂhõ´ AÁzøu
Cx Bµ®£ AÁzøu¯õS®. P¸UPmhÀ {PÇõÂiß S¸v°À ¦÷µõöáìu÷µõß
©mh® SøÓQßÓx. Cuß Põµn©õP Â¸zv¯øh¢u P¸¨ø£a_Áº ]øu
Áøh²® Ca ]øuÄPÒ S¸v²hß ÷¯õÛÁÈ÷¯ öÁÎ÷¯ÖQßÓx. Cx
©õuÂhõ´ GÚ AøÇUP¨£k®. Cx |õßS |õmPÍõP {PÊ®.
ö£¸UPÀ AÁzøu
Cx Cµshõ® AÁzøu¯õS®. ]øuÁøh¢u P¸¨ø£a _Áº Dìvµáß
K÷©õÛß ö\ÀÁõUQÚõÀ £i¨£i¯õP Â¸zv¯øh¯ Bµ®¤UQßÓx.
Cuß÷£õx P¸¨ø£°ß Em¦Óa_Á›À ¦v¯ P»[PÎß £øhö¯õßÖ
÷uõßÖÁxhß S¸v ©°ºU SÇõ´PÒ ö\ÔÁøhQßÓÚ. Cx {PÌÁuØS 10
|õmPÒ GkUQÓx.
_µ¨¦ AÁzøu
Cx CÖv AÁzøu¯õS®. Â¸zv¯øh¢u P¸¨ø£a _Á›ß ui¨¦
AvP›UQßÓx. S¸v ÁÇ[PÀ AvP›¨£xhß P¸¨ø£a_Á›ß _µ¨¤PÒ
öuõÈØ£mk _µ¨¦PøÍa _µUQßÓÚ. ¦÷µõöáìu÷µõß K÷©õÛß
ö\ÀÁõUQÚõÀ Cx {PÌQßÓx. CuØS 14 |õmPÒ GkUQßÓÚ. CÆ
AÁzøu°ß ÷£õx EhÀ öÁ¨£{ø» ]Ô¯ AÍÂÀ AvP›UQßÓx.
370c 4® |õÒ 14® |õÒ 28Áx |õÒ
360c
E¸ 14.29 ©õuÂhõ´ {PÌÂß ÷£õx EhÀ öÁ¨£{ø»°À HØ£k® ©õØÓ[PÒ
²² P¸UPmh¾® Em£vzu¾®
¦nºa]U Põ»zvÀ ÷¯õÛ ÁÈ°ÝÒ ÂkÂUP¨£k® _UQ»zvÀ ö£¸©ÍÁõÚ
GsoUøP°À Â¢xPÒ Põn¨£kQßÓÚ. CøÁ £õ´©zvÀ }¢v¯ÁõÖ
P¸¨ø£ ÁÈ÷¯ £÷»õ¨¤¯ß SÇõ´ ÁÈ¯õP }¢va ö\À¾®. AÆÁõÖ
ö\À¾® Â¢xPÎÀ J¸ Â¢x ©mk® £÷»õ¨¤¯ß SÇõ°ß ÁÈ¯õP
P¸¨ø£ø¯ ÷|õUQ Á¸® `¾hß ÷\ºQßÓx. C[S `À P»®, Â¢xUP»®
Gß£ÁØÔÀ EÒÍ P¸¨ £uõºzu[PÒ ÷\ºUøP AøhQßÓx. Ca ö\¯ß•øÓ
P¸UPmhÀ GÚ AøÇUP¨£k®.
70 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 14.30 Â¢x `¾hß P¸UPmh¨£kuÀ
P¸UPmh¨£mh `À ~P® GÚ AøÇUP¨£k®. Ax £÷»õ¨¤¯ß SÇõ°ÞhõP

P¸¨ø£ø¯ ÷|õUQa ö\ÀQßÓx. Cuß ÷£õx ~P® £»•øÓ CøÇ²¸¨
¤›ÂØSm£mk P»[PÎß GsoUøP AvP›UQßÓx. Cx •_Ä¸ (Morulla)
GÚ AøÇUP¨£k®. CÆÁø©¨¦ £» ©õØÓ[PÐUS Em£mh ¤ß •øÍ¯®
P¸¨ø£°ß APz÷uõ¼À Cøn¢xU öPõÒÐ®. Ca ö\¯ß•øÓ Em£vzuÀ
GÚ¨£k®.
3 B® |õÒ
2 B® |õÒ (4 P»[PÒ)
4 B® |õÒ
(2 P»[PÒ) (16 P»[PÒ) 5B® |õÒ
(•_Ä¸)
•uÀ |õÒ
(~P®)
P¸UPmhÀ
7B® |õÒ
(•_Ä¸)
E¸ 14.31 P¸UPmh¼¼¸¢x Em£vzuÀ Áøµ°»õÚ {PÌÄPÒ
²² •vº ‰»Ä¸Âß Â¸zv

Em£vzu¼ß ¤ß P»[PÒ ¤›øP¯øh¢x •øÍ¯® ÷©¾® Â¸zv
¯øh²® 6 Áõµ[PÎÀ •øÍ¯ ö©ß\ÆÄPÒ •øÍ¯zøua `Ç¨ £õxPõ¨¦
ö©ß\ÆÄPÍõP Â¸zv¯øh²®. AuÝÒ £õ´©® {µ®¤U Põn¨£k®.
9 Áõµ[PÍõS® ÷£õx C®•øÍ¯® •vº‰»Ä¸ GÚ AøÇUP¨£k®.
C¨£õ´©zvÀ •vº‰»Ä¸ AªÌ¢x Põn¨£k®. •øÍ¯ ö©ß\ÆÄPÐ®
P¸¨ø£a_Á¸® JßÖhöÚõßÖ öuõhº¦öPõsk `ÀÂzuPzøu E¸ÁõS®.
uõ°¼¸¢x •vº‰»Ä¸ÂØS® •vº‰»Ä¸Â¼¸¢x uõ°ØS® £uõºzu[PÒ
£›©õØÓ©øhuÀ öPõ¨§Ì|õs ‰»® |øhö£ÖQÓx. öPõ¨§Ì|õs Gß£x
`ÀÂzuP® öPõsh •ø»³mi°À uõ°ØS® •vº‰»Ä¸ÂØS® Cøh°À
71 C»Á\¨ £õh¡À
÷£õ\øn¨ £uõºzu®, Jm]\ß £›©õØÓ©øh²® |õi, |õÍ[PøÍU öPõsh
CøÇ¯¨£Sv¯õS®. öPõ¨§Ì|õrhõP S¸v¨ £›©õØÓ® {PÇõuuõÀ
uõ°hª¸¢x •vº‰»Ä¸ÂØS ÷£õ\øn¨£uõºzu®, Jm]\ß BQ¯øÁ
£µÁÀ ‰»® ö\ÀQßÓÚ. ÷|õÚPõµoPÍõÚ ~sn[QPÐ® (]» øÁµ_PÒ)
CuÞhõPa ö\À» •i²®. PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÒ, Põ£Üöµõmø\mk BQ¯øÁ
•vº‰»Ä¸Â¼¸¢x CU öPõ¨§Ì|õoÞhõP `ÀÂzuPzøu Aøh²®.
•vº‰»Ä¸ Â¸zvU Põ»¨£Sv°À |øhö£Ö® ¤µuõÚ ©õØÓ[PÒ ¤ßÁ¸®
AmhÁøn°À uµ¨£mkÒÍÚ.
AmhÁÚn 14.2 •vº‰»Ä¸Âß Â¸zvU Põ»zvÀ |øhö£Ö® ©õØÓ[PÒ
Põ» GÀø» •vº‰»Ä¸ÂÀ HØ£k® ¤µuõÚ {PÌÄPÒ

03 ©õu® ²² ©Ûu ÁiÁzøu¨ ö£Ö®.
²² ‰»Ä¸Âß uø» Eh¼ß HøÚ¯ £SvPÐhß
J¨¤k® ÷£õx KµÍÄ ö£›uõS®.
²² ÂµÀPÎÀ |P[PÒ E¸ÁõS®.
²² Bs, ö£s C¼[P EÖ¨¦PÒ Â¸zv¯øh¢
v¸US®.
04 ©õu® ²² ÁßTk Â¸zv¯øh¯ Bµ®¤US®.
²² E÷µõ©® ÁÍµ Bµ®¤US®.
05 ©õu® ²² •vº‰»Ä¸ •Êø©¯õP E÷µõ©[PÍõÀ ‰h¨
£mi¸US®.
²² •vº‰»Ä¸Âß Aø\øÁ •uÀ •øÓ¯õP uõ´
EnºÁõº.
²² •vº‰»Ä¸Âß Cu¯zxi¨ø£ öÁÎ°À Ç¢x
AÔ¢x öPõÒÍ •i²®.
(\õuõµn Cu¯zxi¨¦ Ãu® {ªhzvØS 120 - 140
BS®.)
06 ©õu® ²² Pm¦¸Á[PÒ, Psoø©PÒ Â¸zv¯øh²®.
07 ©õu® ²² Psoø© vÓUS®.
²² ÷uõÀ _¸[Q¯ ußø©ø¯U Põmk®.
08 ©õu® ²² ÷uõ¾US RÇõP öPõÊ¨¦ £i¯z öuõh[S®.
²² ‰»Ä¸Âß {øÓ HÓzuõÇ 2 ½ kg BS®.
09 ©õu® ²² Âµ¼À |P[PÒ •Êø©¯õP ÁÍº¢x Põn¨£k®.
²² Âøu¨ø£°À Âøu CÓ[QU Põn¨£k®.
²² •ÊÄh¾® {øÓ¢u ußø©ø¯¨ ö£Ö®.
²² •vº‰»Ä¸Âß {øÓ HÓzuõÇ 2 ½ - 3 ½ kg Põn¨
£k®.
72 C»Á\¨ £õh¡À
`ÀÂzuP®
öPõ¨¦Ì |õs
•vº‰»Ä¸
P¸¨ø£a _Áº
•øÍ¯ö©ß\ÆÄ
P¸¨ø£U PÊzx
]Ö}º¨ø£
÷¯õÛÁÈ
Su®
E¸ 14.32 P¸¨ø£°À •vº‰»Ä¸Âß Â¸zv
²² ©P¨÷£Ö
©P¨÷£ØÖU Põ»zvÀ •vº‰»Ä¸Âß uø» RÌ÷|õUQ (÷¯õÛ ÁÈø¯
÷|õUQ) P¸¨ø£°À Põn¨£k®. 280 |õmPÎß ¤ß •vº‰»Ä¸ •Êø©¯õP
Â¸zv¯øh¢x P¸¨ø£°ß _Áº _¸[SÁuÚõÀ ÷¯õÛ ÁÈ°ÞhõP ]_
öÁÎ÷¯ uÒÍ¨£kQßÓx. Ca ö\¯ß•øÓ ©P¨÷£Ö GÚ AøÇUP¨£k®.
P¸¨ø£ ÷©¾® _¸[SÁuÚõÀ `ÀÂzuPzxhß öuõhº¦£mh HøÚ¯
CøÇ¯[PÐ® öÁÎ÷¯Ö®. ©P¨÷£ØÔß ¤ß •vº‰»Ä¸ÄhÝ® `À
ÂzuPzxhÝ® CønUP¨£mi¸¢u öPõ¨§Ì|õs öÁmi¯PØÓ¨£k®.
ö\¯Ø£õk 14.6
²² öPõ¨§Ì|õs ÁÈ¯õP uõ°hª¸¢x ]_ÂØSa ö\À¾® £uõºzu[PøÍ
GÊxP. AÆÁõ÷Ó ]_Âhª¸¢x uõ°ØSa ö\À¾® £uõºzu[PøÍ
GÊxP.
²² uõ°ß S¸v°¼¸¢x •vº‰»Ä¸Âß S¸vUS `ÀÂzuPzvÞhõP
S¸vUS £µÁÀ Aøh²® £uõºzu[PøÍU SÔ¨¤kP.
73 C»Á\¨ £õh¡À
K÷©õÛß Cø¯£õUP®
©Ûu CÚ¨ö£¸UPa ö\¯ß•øÓ •Êø©¯õP K÷©õÛÚõÀ Pmk¨£kzu¨
£kQÓx. Bs, ö£s Ç£õ»›hzv¾® CuøÚU Põn»õ®. APg_µUS®
_µ¨¤PÎÚõÀ _µUP¨£k® FSH, LH öuìöuìu÷µõß, Dìvµáß, ¦÷µõ
öáìöµ÷µõß BQ¯ ]» K÷©õßPÒ C[S •UQ¯ £[SÁQUQßÓÚ.
14.4 £õ¼¯À Ÿv¯õÚ ÷|õ´PÒ

C¼[Pz öuõhº¤ß Põµn©õPÄ® C¼[Pa _µ¨¦PÒ C¼[P A[P[PÎß «x
uhÁ¨£kÁuõ¾® J¸ |£›À Ç¢x CßöÚõ¸ |£¸USz Phzu¨£hUTi¯
÷|õ´PÒ £õ¼¯À Ÿv¯õÚ ÷|õ´PÒ GÚ¨£k®. ÷|õ¯õÎ°ß S¸v _P÷uQ°ß
S¸v²hß P»¨£uõ¾® C¢÷|õ´ EshõQßÓx. CÆÁõÓõÚ ÷|õ´PÎß
AÔSÔPøÍ A÷|P©õP C¼[P EÖ¨¦PÎÀ Põn»õ®. £õÀ Ÿv¯õP¨
£µÄ® ÷|õ´PÒ uØö£õÊx 20 CÚ[Põn¨£mkÒÍÚ. AÁØÔÀ £µÁ»õPU
Põn¨£k® ÷|õ´PÒ ]»ÁØøÓ¨ £ØÔ CÛ¨ £õº¨÷£õ®.
1. öPõ÷Úõ›¯õ
Neisseria gonorrhoeae
GßÝ® £ØÕ›¯õÂÚõÀ C¢ ÷|õ´ E¸ÁõQßÓx. C¼[P
A[P[PøÍa `ÇÄÒÍ Ch[PÎÀ _µ¨¦PÒ öÁÎ¨£hÀ, |ø©a\À,
]Ö}ºU PÈUS® ÷£õx Á¼ HØ£hÀ ÷£õßÓ AÔSÔPøÍ C¢÷|õ´ Põmk
QßÓx. CuØS ©¸zxÁ ]Qaø\²sk. E›¯ ]Qaø\ QøhUPõÂiß PsPÒ
S¸hõP»õ®. £õv¨¦ØÓÁº •h©õS® \¢uº¨£[PÐ® Esk.
2. ]¤¼ì
Tryponema pallidum GßÝ® £ØÕ›¯õÂÚõÀ C¢ ÷|õ´ E¸ÁõQßÓx. ÷|õÚ Põµo
öuõØÔ¯v¼¸¢x ‰ßÖ ©õu[PÎß ¤ß C¼[P¨£Sv°À ÷ÁuøÚ¯ØÓ
öPõ¨¦Í[PÒ ÷uõßÖ®. CøÁ C¯ØøP¯õP÷Á Sn©øh²®.
BÖ ©õu[PÎß ¤ßÚº Põá\¾®, öuõsøh°À ÷|õÄ® HØ£k®. ¤ßÚº
uõ©õP÷Á Sn©øh²®. ÷|õ°ß Bµ®£ £¸ÁzvÀ ÷|õø¯ CÚ[Psk
E›¯ ©¸zxÁ ]Qaø\ ÁÇ[SÁuß ‰»® ÷|õø¯U Sn©õUP •i²®.
C¢÷|õÚPõµo £» Á¸h Põ»©õPU S¸v°À EÓ[S {ø»°À Põn¨£hU
Ti¯x. CUPõ»¨£Sv°À S¸v°ÞhõP Eh¼ß GÀ»õ¨ £SvPÐUS® ÷|õ´
£µÂU öPõÒÐ®.
3. ÷í¨¤ì
Herpes simplex GßÝ® øÁµ_ ‰»® ÷|õ´ E¸ÁõQßÓx. C¼[P EÖ¨¦PøÍa `Ç
AvP ÷ÁuøÚ öPõsh öPõ¨¦Í[PÒ ÷uõßÖuÀ C¢÷|õ°ß AÔSÔ¯õS®.
|µ®¦zöuõSv £õv¨¦USÒÍõS®. |µ®¦zöuõSv°À øÁµ_ EÓ[S{ø»°À
74 C»Á\¨ £õh¡À
Põn¨£k®. CuÚõÀ «sk® «sk® C¢÷|õ´ ÷uõßÖ®.
4. AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome)

©Ûu }º¨¥hÚ SøÓ£õmkUS›¯ øÁµ]ÚõÀ (HIV - Human Immunodeficiency
Virus) C¢÷|õ´ ÷uõßÖQßÓx. öuõØÖ HØ£mk Cµsk •uÀ £vøÚ¢x
Á¸hzvØS® Cøh¨£mh Põ»¨£Sv°À ÷|õ¯ÔSÔPÒ ÷uõßÖ®. ©µnzøu
HØ£kzuUTi¯x. C¢÷|õø¯ Sn©õUP •i¯õx. BP÷Á PõÂPÎhª¸¢x
£õxPõzxU öPõÒÐuÀ AÁ]¯©õS®. •øÓ¯ØÓ £õ¼¯À öuõhº¦PÒ
‰»•® S¸v²hß ÷|õÚPõµoPÒ ÷\ºÁuß ‰»•® CÆøÁµ_ öuõØÖuÀ
AøhQÓx. uÁÓõÚ C¼[P |hzøuPøÍz uÂº¨£uß ‰»® £õ¼¯À Ÿv¯õÚ
÷|õ´PøÍU Sn©õUP •i²®.
ö£õÈ¨¦
²² A[QPÎß CÚ¨ö£¸UP® C¼[P•øÓ, C¼[PªÀ •øÓ GÚ

ÇÁøP¨£k®.
²² C¼[PU Pmhø©¨¦PÒ, C¼[P ö\¯ß•øÓPÒ BQ¯ÁØÔß
£[PÎ¨¦hß |øhö£Ö® CÚ¨ö£¸UP® C¼[P•øÓ
CÚ¨ö£¸UP® GÚ AøÇUP¨£k®.
²² uõÁµ[PÎÀ |øhö£Ö® ¤µuõÚ C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP®
£v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP©õS®. C[S uõÁµzvß uøµURÌ,
PõØÖUS›¯ £SvPÒ ‰»® ¦v¯ uõÁµ[PÒ E¸ÁõUP¨£kQßÓÚ.
²² Cø», A¸®¦, Ki, SªÇ®, {»URÌ uskPÒ BQ¯ uõÁµzvß
£v¯¨£SvPÒ ‰»® |øhö£ÖÁx C¯ØøP¯õÚ £v¯•øÓ
CÚ¨ö£¸UP® GÚ¨£k®.
²² QøÍzxsiÀ ÷ÁºöPõÒÍaö\úÀ, £vøÁzuÀ, JmkuÀ,
CøÇ¯ÁÍº¨¦ BQ¯øÁ ö\¯ØøP £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØS
Euõµn[PÍõS®.
²² uõÁµ[PÎÀ C¼[P •øÓ CÚ¨ö£¸UP® |øhö£Ö® ¤µuõÚ
Pmhø©¨¦ § BS®. Cx ¦À¼, AÀ¼, BnP®, ö£snP® BQ¯
¤µuõÚ £SvPøÍU öPõshx.
²² §UPÎÀ |øhö£Ö® ©Pµ¢ua ÷\ºUøPUS Â»[SPÒ, PõØÖ,
}º BQ¯ PõµoPÒ £[PÎ¨¦a ö\´QßÓÚ. CÆ JÆöÁõ¸ Põµo
‰»•® {PÊ® SÔzu CÚ¨ö£¸UP {PÌÄUS §UPÒ Â÷\h Cø\
ÁõUP[PøÍU öPõskÒÍÚ.
75 C»Á\¨ £õh¡À
²² §UPÒ ©Pµ¢ua ÷\ºUøP Aøh¢u ¤ß £Ç[PøÍ²® ÂzxUPøÍ²®
E¸ÁõUS®. C¨£Ç[PøÍ²® ÂzxUPøÍ²® £µ®£À Aøh¯a
ö\´ÁuØS Â»[SPÒ, PõØÖ, }º, öÁizuØ ö£õÔ•øÓ BQ¯Ú
EuÄQßÓÚ.
²² ©ÛuÛÀ C¼[P •vºa]°ß ÷£õx PmiÍø©¨£¸Á®
÷uõßÖQßÓx. Cuß ÷£õx xøn¨£õ¼¯À¦PÒ ÷uõßÖ®.
²² ©ÛuÛÀ C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvß ÷£õx Bs CÚ¨ö£¸UPz
öuõSv°À Â¢xPÐ® ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°À `¾®
E¸ÁõUP¨£k®.
²² Â¢xUP»•®, `À P»•® P¸UPmhÀ Aøh¢x¸ÁõS® ~P®
P¸¨ø£°À •øÍ¯©õP Â¸zv¯øh²®.
²² C¼[P Ÿv°À •vºa]¯øh¢u ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°À
|øhö£Ö® \UPµa ö\¯ß•øÓ ©õuÂhõá \UPµ® GÚ¨£k®.
²² öPõ÷Ú›¯õ, ]¤¼_, ÷í¨¤ì BQ¯øÁ £õÀ Ÿv°À Phzu¨£k®
÷|õ´PÍõS®.
£°Ø]
1. C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvØS® C¼[PªÀ •øÓ CÚ¨ö£¸UPz
vØS® Cøh°»õÚ ÷ÁÖ£õkPøÍU SÔ¨¤kP.
C¼[P •øÓ C¼[PªÀ •øÓ
2. uõÁµzvÀ £v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® |øhö£Ö® £v¯¨ £SvPøÍU

SÔ¨¤mk AÆ JÆöÁõ¸ £SvUS® Euõµn® JßÖ Ãu® u¸P.
3. uõÁµ[PÎÀ JmkuÀ ö\¯ß•øÓ°ß ÷£õx HØ£k® ¤µa]øÚPÒ
]»ÁØøÓU SÔ¨¤kP.
76 C»Á\¨ £õh¡À
4. ""£°ºaö\´øP°À Ti¯ ÂøÍa\øÍ¨ ö£ØÖU öPõÒÁuØS
C¼[P •øÓ CÚ¨ö£¸UPzøu Âh £v¯ •øÓ CÚ¨ö£¸UP®
ö£õ¸zu ©õÚuõS®.'' CUTØøÓ ÂÍUSP.
5. §ÂÀ Põn¨£k® ¤µuõÚ £SvPÒ 5 IU SÔ¨¤mk AÁØÔÚõÀ
BØÓ¨£k® öuõÈÀPøÍU TÖP.
§Âß £SvPÒ BØÓ¨£k® öuõÈÀPÒ
...................................... ..........................................
...................................... ..........................................
...................................... ..........................................
...................................... ..........................................
...................................... ..........................................
...................................... ..........................................
6. uß©Pµ¢ua ÷\ºUøPø¯ Âh A¯ß©Pµ¢ua ÷\ºUøP°ÚõÀ
QøhUS® AÝT»[PÒ GøÁ?
7. uõÁµ[PÎÀ ÂzxUPÐ®, £Ç[PÐ® £µ®£À Aøh¯õÂiß
HØ£k® ¤µa]øÚPøÍU SÔ¨¤kP.
8. PmiÍø©¨ £¸ÁzvÀ BsPÎ¾®, ö£sPÎ¾® HØ£k®
©õØÓ[PøÍ¨ £mi¯À £kzxP.
BsPÎÀ HØ£k® ©õØÓ® ö£sPÎÀ HØ£k® ©õØÓ®
9. ö£s CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß £h® R÷Ç uµ¨£mkÒÍx.

Av¾ÒÍ £SvPøÍ ö£¯›kP.
77 C»Á\¨ £õh¡À
9. Bs CÚ¨ö£¸UPz öuõSv°ß £h® R÷Ç uµ¨£mkÒÍx.
Av¾ÒÍ £SvPøÍ ö£¯›kP.
11. ©õv›¨ §öÁõßÔß Á›¨£h® R÷Ç uµ¨£mkÒÍx. AvÀ SÔ¨¤h¨

£mkÒÍ £SvPøÍ ö£¯›kP.
A
H
J B I
G C
F
D
78 C»Á\¨ £õh¡À
Pø»a ö\õØPÒ
CÚ¨ö£¸UP® - Reproduction
C¼[PªÀ•øÓ CÚ¨ö£¸UP® - Asexual reproduction
C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UP® - Sexual reproduction
PmiÍø©¨ £¸Á® - Adolescence
©õuÂhõá \UPµ® - Menstrual cycle
`À ÂzuP® - Placenta
öPõ¨§Ì|õs - Umbilical cord
£v¯•øÓ CÚ¨ö£¸UP® - Vegetative propagation
CøÇ¯ ÁÍº¨¦ - Tissue culture
©Pµ¢ua ÷\ºUøP - Pollination
P¸UPmhÀ - Fertilisation
Âzx EÓ[S{ø» - Seed dormancy
~P® - Zygote
•vº ‰»Ä¸ - Foetus
79 C»Á\¨ £õh¡À
ö£ÍvPÂ¯À
>
}º{ø»°¯À A•UP•®
Auß ¤µ÷¯õP[PÐ® 15
15.1 A•UP®
vs©[PÒ Põµn©õP ÷©Ø£µ¨¦PÎß «x EshõS® A•UP® £ØÔ CuØS
•ßÚº PØÓ Âh¯[PøÍ {øÚÄT¸÷Áõ®.
A•UP® Gß£x Kµ»S¨ £µ¨£ÍÂß «x öuõÈØ£k® Âø\¯õS®.

A•UP® = ¤µ÷¯õQUP¨£k® ö\ÆÁß Âø\ (F)
Âø\ ¤µ÷¯õQUP¨£k® £µ¨£ÍÄ (A)
F
A•UPzvß A»S \xµ «ØÓ¸US {³ØÓß (N m-2)
BS®. ¤µõßø\a ÷\º¢u ¤÷Í°ì £ìPõÀ GßÓ Âg-
bõÛø¯U öPÍµÂUS® •P©õP AÆÁ»S £ìPõÀ A
(Pa) GÚÄ® AøÇUP¨£kQÓx. GÚ÷Á A•UPzvß
\ºÁ÷u\ A»S Pa GßÝ® SÔ±miÚõÀ SÔzxU Põmh •i²®.
1 N m = 1 Pa
-2
A•UPzvØS¨ £¸©ß ©õzvµ® Ç¨£uÚõÀ A•UP® GsoU Po¯©õS®.
Euõµn® 1
400 N
{øÓ²øh¯ PÚÄ¸ÁiÁõÚ ö£miö¯õßÖ ÷©ø\ «x øÁUP¨£m-
kÒÍx. ö£mi°ß Ai°ß £µ¨£ÍÄ 0.2 m2 GÛß ÷©ø\°ß «x ö£mi°ÚõÀ
HØ£kzu¨£k® A•UPzøuU PõsP.
Âø\
A•UP® =
£µ¨£ÍÄ
400 N
= 0.2 m2
= 2000 Pa
80 C»Á\¨ £õh¡À
Euõµn® 2
8 m2 £µ¨£ÍÄÒÍ ¤µ÷u\zvÀ EÒÍ ©nØSÂ¯ö»õßÔÚõÀ {»zvÀ

HØ£kzu¨£k® A•UP® 150 Pa GÛß ©nØSÂ¯¼ÚõÀ {»zvÀ
¤µ÷¯õQUP¨£k® Âø\ ¯õx?
=
A•UP® Âø\
£µ¨£ÍÄ
=
Âø\ A•UP® × £µ¨£ÍÄ
=
Âø\ 150 Pa × 8 m2

= 1200 N
15.2 vµÁ A•UP®

vs©[PÎÚõÀ ©õzvµ©ßÔ vµÁ[PÎÚõ¾® A•UP® HØ£kzu¨£kQÓx.
vs©¨ ö£õ¸öÍõßøÓ ÷©ø\ «x øÁUSªhzx ö£õ¸Îß {øÓ Põµn©õP
÷©ø\ «x ÷uõßÖ® Âø\ ö£õ¸ÎÚx® ÷©ø\°Úx® öuõk£µ¨¦ •Êx®
£µÂa ö\ÀÁuõÀ ÷©ø\ «x A•UP® HØ£kzu¨£kQÓx.
AÆÁõ÷Ó £õzvµ ö©õßÔ¾ÒÍ vµÁzvß {øÓ Põµn©õP £õzvµzvß
Ai°ß «x HØ£kzu¨£k® Âø\ £õzvµzvß Ai°ß £µ¨¦ •ÊÁx® £µÂa
ö\ÀÁuõÀ vµÁ A•UP® HØ£kzu¨£kQÓx. £õzvµö©õßÔÝÒ
vµÁzøu°k® ÷£õx vµÁzvß {øÓ Põµn©õP £õzvµzvß Ai°À
©õzvµ©ßÔ Auß _ÁºPÒ «x® A•UP® HØ£kzu¨£k®. Cx uÂµ vµÁ
A•UPzvß HøÚ¯ C¯À¦PÒ £ØÔ C¨÷£õx Bµõ´÷Áõ®.

J¸ ö£õ¼zwß ø£°ÝÒ }øµ {µ¨¤
Auß ÷©Ø£µ¨¤À Cøh°øh÷¯ \©
£¸©Ýøh¯ xøÍPøÍ Cmk E¸ 15.1
CØ Põmi¯ÁõÖ ¤izxU öPõÒP. C[S
GuøÚ AÁuõÛ¨¥ºPÒ? xøÍPÎÞhõP
}º ¥Ômk¨ £õ´Áøu AÁuõÛUP»õ®.
ö£õ¼zwß ø£°À ÇUS® }›ß ‰»® E¸ 15.1 vµÁzvÚõÀ GÀ»õz vø\PÎ¾®
ö£õ¼zwß ø£°ß GÀ»õ¨ £UP[PÎ¾® A•UP® ¤µ÷¯õQUP¨£kQÓx Gß£øu
PõmhÀ
A•UP® ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓø©÷¯
CuØSU Põµn©õS®. AuõÁx vµÁzvß
ÂøÍÁõP EshõS® A•UP® GÀ»õz vø\PÎ¾® ö\ÀÁõUSa ö\¾zx
QßÓx.
81 C»Á\¨ £õh¡À

HÓzuõÇ 25 cm E¯µ•ÒÍ J¸ ¤ÍõzvUS¨
÷£õzuø»¨ Gkzx, E¸ÂÀ Põmi¯ÁõÖ
J÷µ ©mhzvÀ \©£¸©Ýøh¯ ]»
xøÍPøÍ Cmk AvÀ }øµ {µ¨¦P.
A¨÷£õx E¸ 15.2 CÀ EÒÍÁõÖ }º
¥Ômk¨ £õ´Áøu AÁuõÛUP»õ®. C[S
GÀ»õzxøÍPÎÞhõP öÁÎ÷¯¸® }º
J÷µ Pv°À £õ´Áøu²® AÁuõÛUP»õ®.
Põµn® vµÁzvß J÷µ Qøh©mh¨ E¸ 15.2 J÷µ
Qøh©mhzvÀ A•UP®
¦ÒÎPÎÀ öuõÈØ£k® A•UP® \©® \©©õÚx Gß£øuU PõmhÀ
Gß£x CuÛßÖ® öuÎÁõQÓx.
C¨÷£õx |õ® £õzvµzvÀ EÒÍ }º {µ¼ß E¯µ®

Ax A•UPzvÀ ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® ÂuzøuU
Põs÷£õ®.
E¯µ©õÚ J¸ ¤ÍõzvUS¨ ÷£õzuø» Gkzx
AvÀ HÓzuõÇ \© CøhöÁÎPÎÀ ÷©÷»°¸¢x
RÌ÷|õUQ \© £¸©Ýøh¯ xøÍPøÍ Cmh ¤ß
}øµ {µ¨¦P. }º {µ¨£¨£mh ÷£õzuø» E¸ 15.3
CÀ EÒÍÁõÖ uøµ ©mhzv¼¸¢x KµÍÄUS
E¸ 15.3 vµÁ {µ¼ß
E¯µzvØ÷PØ£ A•UP®
÷©÷» ÇUS©õÖ øÁzxU öPõÒP. }ºzuõøµ
©õØÓ©øh²® öÁÎ÷¯Ö® Âuzøu AÁuõÛUSP.
÷©÷» EÒÍ xøÍPÎ¼¸¢x }º öÁÎ÷¯Ö® Pv°¾® £õºUPU R÷Ç²ÒÍ

xøÍPÎ¸¢x }º Ti¯ Pv²hß öÁÎ÷¯ÖÁøuU Põn»õ®. J¸ vµÁzvß
BÇ® AvP›US® ÷£õx A•UP® Tku»õP ÇUS® Gß£x® BÇ® SøÓÁõP
ÇUS® ChzvÀ A•UP® SøÓÄ Gß£x® CuÛßÖ® öuÎÁõS®. AuõÁx
£õzvµzvÀ R÷Ç²ÒÍ xøÍUS Asø©°À EÒÍ A•UP® ÷©÷»²ÒÍ
xøÍUS Asø©°¾ÒÍ A•UPzøu ÂhU ThÁõS®.
vµÁ A•UP® vµÁ {µ¼ß ÁiÁzvÀ GÆÁõÖ u[Q²ÒÍx Gß£øu AÔÁuØS

ö\¯Ø£õk 15.1 I ö\´÷Áõ®.
82 C»Á\¨ £õh¡À
ö\¯Ø£õk 15. 1
vµÁ A•UP® vµÁ {µ¼ß ÁiÁzvß «x ©õÖ® ÂuzøuU PõnÀ.

a b c d e £À÷ÁÖ
E¸ 15.4 À Põmi¯ÁõÖ £À ÁiÁ[PÒ
÷ÁÖ ÁiÁ[PøÍU öPõsh EÒÍ
SÇõ´PÒ
I¢x (a, b, c, d, e) SÇõ´PøÍ¨
ö£ØÖU öPõÒP. AÁØøÓ
PVC
Ç A¢u[PÎ¾® Aøhzu SÇõ´
xøÍPÐ•ÒÍ J¸ PVC
SÇõ°Ø ö£õ¸zv E¸ 15.4 E¸ 15.4 vµÁ {µ¼ß ÁiÁ® vµÁ
A•UPzvÀ ö\ÀÁõUS ö\¾zxÁvÀø»
CØ Põn¨£kQßÓÁõÖ Gß£øuU PõmhÀ
SÇõ´z öuõSvø¯U Aø©z
xU öPõÒP. C¨÷£õx CUSÇõ´z öuõSv°À }øµ {µ¨¤ Aø\UPõ©À
øÁzx JÆöÁõ¸ SÇõ°¾® EÒÍ vµÁ {µÀPÎß {ø»USzx E¯µ[PøÍ
AÍ¢x SÔzxU öPõÒP.
SÇõ´ vµÁ {µ¼ß {ø»USzx E¯µ® (cm)
a
b
c
d
e
CuØ÷PØ£ E[PÐUSU QøhUS® ö£Ö÷£Ö ¯õx?

÷©÷» Põmh¨£mh GÀ»õU SÇõ´PÎ¾® (a, b, c, d, e) vµÁ {µ¼ß {ø»USzx
E¯µ® \©® Gß£x E[PÐUSU Qøhzu ö£Ö÷£ÖPÎ¼¸¢x ¦»ÚõS®.
AuõÁx vµÁ A•UP® vµÁ {µ¼ß ÁiÁzvÀ u[Q Ç¨£vÀø». PVC
SÇõ²hß HøÚ¯ SÇõ´PÒ CønUP¨£mkÒÍ Ch[PÎ¾ÒÍ A•UP®
\©ÚõS®. vµÁ A•UP® vµÁ {µ¼ß E¯µzv÷» u[Q²ÒÍx.
vµÁzvÚõÀ HØ£kzu¨£k® A•UP® £ØÔ PØÓÁØÔÀ Ç¢x vµÁ A•UPz-
vØS¨ ¤ßÁ¸® C¯À¦PÒ Esk Gß£øu AÔ¢x öPõÒÍ»õ®.
1. vµÁzvÀ J¸ SÔzu Chzv¾ÒÍ A•UP® AuØS ÷©÷» EÒÍ vµÁ
{µ¼ß E¯µzvÀ u[Q²ÒÍx. AuõÁx vµÁ {µ¼ß E¯µ® AvP›US®÷£õx
A•UP® AvP›US® A÷u ÷£õßÖ vµÁ {µ¼ß E¯µ® SøÓ²® ÷£õx
A•UP® SøÓ²®.
2. SÔzu vµÁzvß J÷µ Qøh ©mhzvÀ A•UP® \©©õS®.
83 C»Á\¨ £õh¡À
3. vµÁzvÀ J¸ SÔzu ChzvÀ G¢uz vø\°¾® A•UP® J÷µ ö£Ö©õÚz
øuU öPõsi¸US®.
4. vµÁ A•UP® vµÁ {µ¼ß ÁiÁzvÀ u[Q°µõu A÷u ÷ÁøÍ vµÁ
{µ¼ß {ø»USzx E¯µzvÀ (h) ©õzvµ® u[Q²ÒÍx.
£õzvµzvÝÒ EÒÍ vµÁ {µ¼ß E¯µ® h E®, vµÁzvß Ahºzv ρ GÛß

£õzvµzvß Ai°À Kµ»S¨ £µ¨£ÍÂß «x vµÁ {µ¼ß {øÓ hρg BS®.
C¢{øÓ¯õÚx Kµ»S¨ £µ¨£ÍÄ¨ ¤µ÷u\zvß «x öuõÈØ£kÁuÚõÀ £õz-
vµzvß Ai°À A•UP® hρg BS®. C¨ö£Ö÷£Ö £õzvµzvß Ai°¾ÒÍ
A•UPzvØS ©õzvµ® ö£õ¸¢xÁußÖ. E¸ 15.5 CØ Põmi¯ÁõÓõÚ vµÁz-
vÝÒ G¢uöÁõ¸ ¦ÒÎ°¾® AuØS ÷©¾ÒÍ vµÁ {µ¼ß E¯µ® h
BPÄ® vµÁzvß Ahºzv ρ BPÄ® ¦Â±º¨¦ Bº•kPÀ g BPÄ® Ç¨¤ß
A¨¦ÒÎ°À EÒÍ A•UP® P = hρg CÚõØ Põmh¨£k®.
P = h ρ g
C[S h Cß A»S «ØÓº (m) BPÄ® ρ Cß A»S
kg m-3 BPÄ® g Cß A»S ms-2 BPÄ® ÇUS®
÷£õx vµÁ {µ¼ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UP® (P)
h Cß A»S N m-2 BS®. 1 N m-2 = 1 Pa AuõÁx, vµÁ
A•UP® £ìPõ¼À AÍUP¨£kQßÓx. CuØS •ß
SÔ¨¤mhÁõÖ A•UPzøu AÍ¨£uØPõP ö£õxÁõP¨
£¯ß£kzu¨£k® Pa GßÝ® A»S N m-2 BÀ
ρ Põmh¨£kQÓx.
E¸ 15. 5 BÇ® h CÀ EÒÍ

J¸ ¦ÒÎ°À A•UP®
Euõµn® 1
SÍö©õßÔß Kº ChzvÀ BÇ® 1.5 m BS®. SÍzvß Ai°À EÒÍ ¦ÒÎ
«x }›ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UPzøuU PõsP.
(}›ß Ahºzv = 1000 kg m-3, g = 10 m s-2 )
A•UP® = hρg
= 1.5 m × 1000 kg m-3 × 10 m s-2
= 15000 Pa
84 C»Á\¨ £õh¡À
Euõµn® 2
Ph¼ß J¸ SÔzu ChzvÀ BÇ® 10 m BS®. CÆÂhzvÀ Ph¼ß Ai «x
PhÀ }›ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UPzøuU PõsP.
(PhÀ }›ß Ahºzv = 1050 kg m-3, g = 10 m s-2 )
A•UP® = h p g
= 10 m × 1050 kg m-3 × 10 m s-2
= 105 000 Pa
15.3 vµÁzvÞk A•UP® FkPhzu¨£kuÀ
Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õUQUS® ÷£õx vµÁ® ö|¸UPzvØS Em£kÁvÀø».

BP÷Á J¸ vµÁzvÀ Kº ChzvØ ¤µ÷¯õQUS® A•UPzøu¨ ÷Á÷Óõº Chz-
vØS FkPhzu»õ®.
Cz÷uõØÓ¨£õmøh Ai¨£øh¯õPU öPõsk u¯õ›UP¨£mkÒÍ ö£õÔPÒ

}›¯À AÊzvPÒ GÚ¨£k®. J¸ }›¯À AÊzv°ß uzxÁzøu ÂÍUS®
Aø©¨ø£U Põn»õ®.
20 N
B
A •\»®
•\»® 10 cm2 200 cm2
ö£›¯ Âø\
400 n
E¸ 15.6 }›¯À AÊzv
C¢}›¯À AÊzv°À ]Ô¯ •\»® A E® ö£›¯ •\»® B ²® BS®. •\»®

A °ß SÖUS öÁmk¨ £µ¨£ÍÄ 10 cm2 GÚÄ® •\»® B °ß SÖUS öÁmk
•P¨ £µ¨£ÍÄ 200 cm2 GÚÄ® öPõÒ÷Áõ®. •\»® A «x Kº 20 N Âø\ø¯¨
¤µ÷¯õQzuõÀ, A® •\»zvß ‰»® vµÁzvß «x ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UP®
P I ¤ßÁ¸©õÖ Põn»õ®.
85 C»Á\¨ £õh¡À
F 20 N
P= =
A 10-3 m-2
= 20 × 103 Nm-2
= 20 000 N m-2
= 2 N cm-2
CÆÁ•UP® vµÁzvÞk •\»® B °ØS FkPhzu¨£kQÓx. AuõÁx,

•\»® B°ß JÆöÁõ¸ 1 cm2 CØS® Kº 2 N Âø\ vµÁzvß ‰»®
÷©À÷|õUQ¨ ¤µ÷¯õQUP¨£kÁuÚõÀ Auß £µ¨£ÍÁõQ¯ 200 cm2 CØS¨
¤µ÷¯õQUP¨£k® ö©õzu Âø\ 400 N (2 × 200) BS®. vµÁzvÞhõP A•UP®
FkPhzu¨£kQßÓø©¯õÀ, ]Ô¯ •\»zvÀ öuõÈØ£mh Âø\¯õQ¯
20 N Âø\°ÚõÀ ö£›¯ •\»zvÀ 400 N Âø\ø¯ ö£ÓUTi¯uõP EÒÍx.
CÆÁõÖ vµÁ® A•UPzvÚõÀ •\»zvß «x ÁÇ[P¨£k®Âø\ AÁØÔÝÒ

Põn¨£k® vµÁ {µ¼ß {øÓ Põµn©õP E¸ÁõS® Âø\ø¯ Âh AvP® GÛß
vµÁ {µ¼ÚõÀ HØ£kzu¨£k® A•UP® PÁÚzvØ öPõÒÍ¨£kÁvÀø».
÷©õmhõº ÁõPÚ[PÒ £Êx£õºUS® Ch[PÎÀ ÁõPÚ[PøÍ E¯ºzu¨
£¯ß£kzu¨£k® E¯ºzv²® (hoist) vµÁ A•UP® FkPhzuÀ uzxÁzøu¨
£¯ß£kzu¨£k® Kº E£Pµn©õS®.
Âø\ (]Ô¯x)
ö£›¯ •\»®
]Ô¯ •\»®
B
C¯[Q¯
C¯[Q¯ yµ®
yµ®
Âø\ (ö£›¯x)
A
ö|¸UP •i¯õu
vµÁ®
E¸ 15.7 ÁõPÚ[PøÍ E¯ºzu¨ £¯ß£kzu¨£k® E¯ºzv
86 C»Á\¨ £õh¡À
C[S ]Ô¯ •\»zvÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® £¸©ÛØ ]Ô¯ Âø\°ÚõÀ
Gsön°ß «x EshõUP¨£k® A•UP® Gsön°ß ‰»® ö£›¯
•\»zvØS FkPhzu¨£k® A÷u ÷ÁøÍ Auß ‰»® ö£›¯ •\»zvß
«x ÁõPÚzvß {øÓUSa \©©õÚ J¸ Âø\ FkPhzu¨£k® ÂuzvØS Ax
Aø©UP¨£mkÒÍx. C¨ ö£õÔ•øÓ ‰»® ÁõPÚ® E¯ºzu¨£kQßÓx.
]À¾PøÍU PÇØÓ ÷Ási¯÷£õx ÁõPÚzvß J¸ £UPzøu E¯ºzv

øÁ¨£uØS ¯õUS £¯ß£kzu¨£kQßÓx. ¯õUS ÁøPPÎÀ ö£¸®£õ¾®
}›¯À A•UP ¯õUS £¯ß£kzu¨£kQßÓx. C[S vµÁzvÞhõP A•UP®
FkPhzu¨£kuÀ |øhö£ÖQßÓx.
|õ® C[S® ]Ô¯ •\»zvØS Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQUQß÷Óõ®. AÆÂø\°ß
ÂøÍÁõP EshõS® A•UP® ¯õUQß Gsön°ÞhõP¨ ö£›¯ •\»zvØS
FkPhzu¨£kQßÓø©¯õÀ ö£›¯ •\»zvß ‰»® ÁõPÚzvß J¸ £UP®
E¯ºzu¨£kQßÓx.
E¸ 15.8 }›¯À A•UP ¯õUS
}›¯À A•UP uzxÁ® ¤µ÷¯õQUP¨£k® ÷Á÷Óõº \¢uº¨£® ÁõPÚ[PÎß

uk¨¦z öuõSv°»õS®. Cuß uzxÁzøu E¸ 15.9 CÀ Põn»õ®.
•\»®
uk¨¦z vµÁ®
uk¨¦z vskPÒ ªv¨£i

¤µuõÚ
E¸øÍ
÷\ÁP E¸øÍ
umkz uk¨¦
E¸ 15.9 ÁõPÚ[PÎß uk¨¦z öuõSv
87 C»Á\¨ £õh¡À
C[S ªv¨£iUS (Pedal) ªv Âø\ ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓx. A¨÷£õx AÆ
Âø\ ¤µuõÚ E¸øÍ°ß (master cylinder) •\»zvß «x ¤µ÷¯õQUP¨£k
QßÓx. Cuß ‰»® uk¨¦ E¸øÍ°À EÒÍ Gsön°ß «x A•UP®
EbØÓ¨£kQßÓx. AÆ A•UP® Gsön´ ‰»® ÷\ÁP E¸øÍUS
(Slave Cylinder) •\»zvß ‰»® FkPhzu¨£kQßÓx. A¨÷£õx ÷\ÁP
E¸øÍ²hß ö£õ¸zu¨£mkÒÍ uk¨¦zvsk AÊzu¨£mkz uk¨¦U
ShzvÀ (Drum Brake) AÀ»x umiÀ A•UP® EbØÓ¨£kQßÓx. ¤µuõÚ
E¸øÍ°ß SÖUSöÁmk •P¨£µ¨ø£ Âh ÷\ÁP E¸øÍ°ß SÖUSöÁm-
k¨£µ¨¦ AvP® Gß£uõÀ \õµv°ÚõÀ ÁÇ[P¨£k® Âø\ø¯ Âh AvP
Âø\ ÷\ÁP E¸øÍ ‰»® uk¨¦z vskPÐUS ÁÇ[P¨£kQÓx.
£°Ø] 15.1
1. J¸ SÔzu £µ¨¦ «x ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UP® 1500 Pa BS®. C[S
""A•UP® 1500 Pa'' Gß£uß P¸zx ¯õx?
2. 50 cm
E¯µ•ÒÍ Kº Cµ\ {µ¼ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UPzøuU
PõsP. (Cµ\zvß Ahºzv 13 600 kgm-3)
3. J¸ SÍzvß }º ÷©Ø£µ¨¤¼¸¢x Ai°ß BÇ® 2.5 m BS®. SÍzvß
Ai°À }›ÚõÀ ¤µ÷¯õQU¨£k® A•UPzøuU PoUP.
4. Ph¼ß J¸ SÔzu Chzvß BÇ® 1 m BS®. A¢u ChzvÀ Ph¼ß
Ai°ß «x PhÀ }›ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UPzøuU PõsP.
(PhÀ }›ß Ahºzv 1050 kgm-3)
5. 5m}Í•® 3 m AP»•® 2 m BÇ•® EÒÍ J¸ uõ[Q°À 800 kgm-3

Ahºzv²ÒÍ J¸ Pøµ\À {µ¨£¨£mkÒÍx.
(a) uõ[Q°ß Ai°ß A•UP® ¯õx?
(b) uõ[Q°ß Ai «x ¤µ÷¯õQUP¨£k® Âø\ ¯õx?
15.4 Áõ² A•UP®

vs©®, vµÁ® BQ¯ÁØÔß ÂøÍÁõPÄ® Áõ² Põµn©õPÄ® A•UP®
EshõQßÓx. Áõ² Põµn©õP A•UP® HØ£kzu¨£k® Cµsk •øÓPÒ
EÒÍÚ. vµÁ {µ¼ÚõÀ HØ£kzu¨£k® A•UPzøu¨ ÷£õ» Áõ² {µ¼ß
{øÓ Põµn©õPÄ® A•UP® HØ£kQÓx.
ÁÎ©sh» A•UP® CÆÁõ÷Ó ÷uõßÖQßÓx. Cx Áõ²ÂÚõÀ A•UP®

HØ£kzu¨£k® •u»õÁx •øÓ¯õS®.
88 C»Á\¨ £õh¡À
CÛ ÁÎ A•UP® HØ£kzu¨£k® CµshõÁx •øÓø¯¨ £õº¨÷£õ®.
ö|¸UP¨£mh Áõ² Â›Áøh¯ •¯Ø]¨£uß Põµn©õP A•UP® ÷uõßÖ
QßÓx. CÆÁõÖ ö|¸UP¨£mh Áõ²ÂÚõÀ A•UP® HØ£kzu¨£kÁøuU
PõmkÁuØS ¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õmøha ö\´²[PÒ.
ö\¯Ø£õk 15.2
E¸ 15.10 ÁÎ A•UPzøua ÷\õvzuÀ
yy J¸ U SÇõ°À }øµ Cmk J¸ }º ö©¼©õÛø¯a ö\´P.

yy AvÀ X, Y GßÝ® Ç ¦¯[PÎÚx® }º ©mh[PÒ \©®.
yy ÁÎ {µ®¤¯ J¸ £¿øÚ GÎuõP AÂÌUPz uUPuõP J¸ ¡ø» •ia]
kP.
yy Auß ¤ßÚº AuøÚ E¸ 15.10 (b) CÀ EÒÍÁõÖ ö©¼©õÛ°ß ¦¯® X
Ehß ÷ÁöÓõ¸ ¡ø» •ia]mkz öuõkUP.
yy C¨÷£õx £¿Ûß •uÀ •iaø\ ö©xÁõPz uÍºzxP. •iaø\
}UQ¯ ¤ßÚº ¦¯® X Cß }º ©mh® CÓ[S® A÷u ÷ÁøÍ ¦¯® Y
°À }º E¯ºÁøu²® Põn»õ®. (E¸ 15.10 (c) I¨ £õºUP.)
yy £¿ÛÀ EÒÍ ÁÎ Põµn©õP Kº A•UP® EshõQßÓx Gß£x Cuß
‰»® EÖv¨£kzu¨£kQßÓx.
vµÁzvÀ J÷µ ©mhzvÀ EÒÍ GÀ»õ¨ ¦ÒÎPÎ¾® A•UP® \©©õÁuß

Põµn©õP £¿øÚ Cøn¨£uØS •ßÚº U SÇõ°ß Ç ¦¯[PÎ¾®
A•UP® \©ÚõS®. Cv¼¸¢x Cµsk ÷©Ø£µ¨¦PÎ¾® HØ£kzu¨£k®
A•UP® \©ÚõS®.
£¿øÚ Áõ²ÂÚõÀ {µ¨¦® ÷£õx SÔzu PÚÁÍÂØS ö£›¯ Áõ²UPÚÁÍÄ
{µ¨£¨£kQÓx. C[S Áõ² ö|¸UP¨£mk Põn¨£kQÓx. CÆÁõÖ
ö|¸UP¨£mh Áõ²øÁU öPõsh £¿øÚ ¦¯® X CÀ Põmh¨£kQÓx.
CuÚõÀ }º ©mh[PÐUQøh°À Âzv¯õ\® HØ£kQÓx. Y ¦¯zvÀ }º©mh®
X I Âh E¯º¢x Põn¨£kQÓx. C[S Y ÷©Ø£µ¨¤À A•UP® SøÓÁõPÄ®
89 C»Á\¨ £õh¡À
ö|¸UP¨£mh ÁÎ Põµn©õP X ÷©Ø£µ¨¤À A•UP® AvP©õPÄ®
Põn¨£kQÓx.
ÁÎ©sh» A•UP®
¦Â°ß ÷©Ø£µ¨¤¼¸¢x ~ØÖUPnUPõÚ E¯µzvØS ÁÎ©sh»® (atmo-
sphere) Esk. }›ÚõÀ {µ®¤¯ £õzvµö©õßÔÀ }›ÝÒ EÒÍ G¢u ¦ÒÎ°¾®
Auß ÷©¾ÒÍ }›ÚõÀ HØ£kzu¨£k® A•UPzøu¨ ÷£õ»÷Á ÁÎ©sh»
A•UPzøu AÍUS® P¸Âø¯ •u¼À Aø©zuÁº Czuõ¼ |õmøha
÷\º¢u öuõ›ö\õÀ¼ (Torricelli) GßÝ® ÂgbõÛ BÁõº. CuØPõP AÁº
Aø©zu E£Pµnzøu E¸ 15.11 CÀ Põn»õ®. ÁÎ©sh» ÁÎ°ß ‰»®
¦Â°ß ÷©Ø£µ¨¦ «x EshõUP¨£k® A•UP® ÁÎ©sh» A•UP©õS®.
(atmospheric pressure)
HÓzuõÇ J¸ «ØÓº }Í•ÒÍx® Kº A¢u® AøhUP¨£mhx©õÚ J¸ PsnõiU

SÇõø¯ Cµ\zvÚõÀ {µ¨¤ AuÝÒ÷Í ÁÎ ¦PõuÁõÖ Cµ\® EÒÍ J¸
£õzvµzvÀ {ø»USzuõPU PÂÌzx øÁzuõº. CÆÁõÖ SÇõø¯ uø»RÇõP
øÁUS® ÷£õx E¸ 15.11 CÀ EÒÍÁõÖ öÁØÔhö©õßÖ ÷uõßÖ® •øÓ°À
Cµ\® R÷Ç CÓ[Q¯x. SÇõ°ÝÒ Gg]²ÒÍ Cµ\ {µ¼ß E¯µ® 76 cm BPU
Põn¨£mhx.
öÁØÔh®
Cµ\ {µ¼ÚõÀ
HØ£kzu¨£k®
A•UP®
ÁÎ©sh» A•UP®
Põµn©õP HØ£kzu¨£k®
A•UP®
E¸ 15.11 Cµ\¨ £õµ©õÛ
Cµ\zvß ÁÎ²hß öuõhº£õÚ £Sv°À ÁÎ©sh» A•UP® uõUSÁuõÀ

PsnõiU SÇõ°¾ÒÍ Cµ\ {µÀ RÈÓ[SÁx ukUP¨£kQÓx GÚ
öuõ›ö\õÀ¼ ÂÍ[QUöPõshõº. CÆÁõÖ ÁÇ[P¨£k® A•UP® Cµ\ {µ¼ß
E¯µ® 76 cm Áøµ ÷£qÁuØS EuÄQßÓx. CuÚõÀ Cµ\ {µ¼ß E¯µ®
ÁÎ©sh» A•UPzvß AÍÄ® P¸u¨£kQÓx. Cµ\ {µ¾US ÷©»õPÄÒÍx
öÁØÔh©õPÄ® P¸u¨£kQÓx.
90 C»Á\¨ £õh¡À
vµÁzvß J÷µ ©mhzvÀ Põn¨£k® Cµsk ¦ÒÎPÎÀ A•UP® \©ÚõS®
GÚ AÔ¢xÒ÷Íõ®. CuØ÷PØ£ £õzvµzvÀ SÇõ°ß öÁÎ¨¦Ó©õP
Cµ\÷©Ø£µ¨¤À «xÒÍ ¦ÒÎ°ß A•UP® ÁÎ©sh» A•UPzvØSa
\©©õÁuß Põµn©õP A® ©mhzv÷» SÇõ°À EÒÍ ¦ÒÎ°À EÒÍ A•UP®
ÁÎ©sh» A•UPzvØSa \©ÚõS® vµÁ {µ¼ß E¯µzøuU P¸zvØöPõsk
SÇõ°ÝÒ EÒÍ ¦ÒÎ°À EÒÍ A•UPzøu P = hρg GßÝ® \©ß£õk ‰»®
PoUP •i²®.
Ca \¢uº¨£zvÀ Cµ\ {µ¼ß {ø»USzx E¯µ©õÚx. PhÀ ©mhzvÀ Ax
76 cm BP ÇUS® SÇõø¯a ]ÔuÍÂÀ AªÌzvÚõÀ öÁÖ® öÁÎ°ß
PÚÁÍÄ SøÓQßÓ ÷£õv¾® Cµ\ {µ¼ß {ø»USzx E¯µ® 76 cm BP÷Á
ÇUS®. SÇõø¯a \õ´¢uõÀ SÇõ´ ÁÈ÷¯ Cµ\ {µÀ HÖQßÓÁõÖ
÷uõØÔÚõ¾® Cµ\ {µ¼ß {ø»USzx E¯µzøu AÍUS®÷£õx Ax 76 cm
BP÷Á ÇUS®.
76 cm E¯µ•ÒÍ C¢u Cµ\ {µ¼ß ‰»® ¤µ÷¯õQUP¨£k® A•UP®

ÁÎ©sh» A•UPzvØSa \©©õøP¯õÀ, Cµ\ {µÀ RÈÓ[Põ©À EÒÍx.
PhÀ ©mhzvÀ ÁÎ©sh» A•UP® 76 cm BP ÇUS® A÷u ÷ÁøÍ PhÀ
©mhzv¼¸¢x ÷©÷» ö\À¾®÷£õx ÁÎ©sh»zvß ÁÎ {µ¼ß E¯µ®
SøÓQßÓø©¯õÀ, ÁÎ ©sh» A•UP® SøÓQßÓx.
Euõµn©õP GÁöµìm ©ø»°À ÁÎ©sh» A•UP® 25 cm Hg BS®. ÷©¾®
Põ» {ø»US HØ£Ä® ÁÎ©sh» A•UP® ÷ÁÖ£kQßÓx.
ÁÎ©sh» A•UPzøu AÍ¨£uØS CÆÁõÖ Cµ\zøu¨ £¯ß£kzvz
u¯õ›zu E£Pµn® Cµ\¨ £õµ©õÛ (mercury barormeter) GÚ¨£k®.
AÍÂøh
_mi
ÁÎ A•UP®
öÁØÔh®
E¸ 15.12 vµÁªÀ £õµ©õÛ
ÁÎ©sh» A•UPzøu AÍ¨£uØSz vµÁ® £¯ß£kzu¨£hõu £õµ©õÛPÐ®

EÒÍÚ. AøÁ vµÁªÀ £õµ©õÛ GÚ¨£k®. E¸ 15.12 CÀ AzuøP¯ J¸
vµÁªÀ £õµ©õÛ Põn¨£kQßÓx.
91 C»Á\¨ £õh¡À
C[S ö©À¼¯ E÷»õPa _ÁøµU öPõsh ÁÎ APØÓ¨£mh SøÓ öÁØÔh®
Esk. öÁÎ°À A•UP® ©õÖ® ÷£õx öÁØÔhzvß _Á›ß ÁiÁ®
©õÖQßÓx. CÆÁiÁ® ©õÖ® •øÓUS HØ£ _Ç¾® _mi ‰»® A•UPzøu
AÍ¢x öPõÒÍ •i²®.
vÚ\›¨ £oPÐUPõP ÁÎ©sh» A•UPzøu¨ £¯ß£kzuÀ

(i) SÇõø¯¨ £¯ß£kzv¨ £õÚzøuU SizuÀ

SÇõ°ß vÓ¢u A¢uzvÀ Áõø¯ øÁzx¨
£õÚzøuU Si¨£uØPõP ÁÎø¯ öÁÎ
÷¯ØÖ®÷£õx SÇõ°ÝÒ÷Í ÁÎ°ß
A•UP® SøÓQßÓx. SÇõÚS
öÁÎ÷¯ EÒÍ vµÁ¨ £µ¨¤À EÒÍ
A•UP® ÁÎ©sh» A•UPzvØSa
\©ÚõS®. SÇõ°ÝÒ÷Í Põn¨£k®
A•UP® ÁÎ©sh» A•UPzøu ÂhU
SøÓÁõS®. E¸ 15.13 £õÚU SÇõ°ÚõÀ SizuÀ
BP÷Á, A•UP® Tku»õP ÇUS® £UPzvÀ EÒÍ vµÁ® A•UP® SøÓÁõP

ÇUS® £UPzvÀ EÒÍ SÇõÚSÒ÷Í £õ´QßÓx. AuõÁx A•UP®
Tku»õP EÒÍ £UPzv¼¸¢x A•UP® SøÓÁõP EÒÍ £UPzvØSz vµÁ®
uÒÍ¨£mk AÝ¨£¨£kQßÓx. GÚ÷Á, £õÚzøu GÎuõPU SiUPUTi¯uõP
ÇUQßÓx.
(ii) CøÓ° (Syphon) •øÓ°ÚõÀ uõ[Q°À EÒÍ }øµ APØÓÀ

C[S ÷©÷» ÇUS® A GßÝ® }ºzuõ[Q°À
A
EÒÍ }øµ RÇõPÄÒÍ }ºzuõ[Q B CØS ö£ÖÁuØS
CøÓ° •øÓ £¯ß£kzu¨£kQÓx. C®•øÓø¯
E¸ 15.14 CÀ Põn»õ®. Bµ®£zvÀ SÇõø¯ }›ÚõÀ
{µ¨¤ AUSÇõ°¾ÒÍ }º öÁÎ÷¯ÓõuÁõÖ
Âµ¼ÚõÀ J¸ •øÚø¯ ‰i ©ØøÓ¯ •øÚø¯ B
uõ[Q A Cß Ai¨£Sv Áøµ öPõsk ö\À»
÷Ásk®. ¤ßÚº SÇõ°ß ©Ö•øÚ°¾ÒÍ E¸ 15.14 CøÓ° •øÓ
Âµ¼øÚ }UQ¯x® }µõÚx £õzvµ® B CØS
£õ´QßÓx .
92 C»Á\¨ £õh¡À
uõ[Q A °¾ÒÍ }º {µ¼ß E¯µzvÚõÀ HØ£kzu¨£k® A•UPzvÚx®
ÁÎ©sh» A•UPzvÚx® TmkzöuõøP uõ[Q°ß A Cß Ai°À
Põn¨£k® SÇõ°ß •øÚ°À HØ£kzu¨£kQßÓx. uõ[Q B Cß EÒÍ
SÇõ°ß •øÚ¯õÚx ÁÎ©sh» A•UPzvØSa \©ÚõS®. CuÚõÀ A•UP®
Ti¯ A Chzv¼¸¢x A•UP® SøÓ¢u B ChzvØS }º uÒÍ¨£kQßÓx.
(iii) öÁØÔh Jmi°ß öuõÈØ£õk (rubber sucker)

E¸ 15.15 CÀ Põmi¯ÁõÖ öÁØÔh
_Áº
Jmiø¯ J¸ Psnõi°À AÊzx® ÁÎ©sh»
A•UP®
÷£õx Jmi PsnõiU Qøh°À EÒÍ
ö£¸©ÍÁõÚ ÁÎ APØÓ¨£kQßÓx.
GÛÝ® ]ÔuÍÄ ÁÎ Gg_QßÓø©
¯õÀ EÔg]US öÁÎ÷¯ Tku»õÚ
ÁÎ¯•UP•® AuÝÒ÷Í SøÓÁõÚ
ÁÎ¯•UP•® Ç¨£uÚõÀ Ax
CÖUP©õP Psnõiø¯¨ £ØÔ°¸U
QßÓx. E¸ 15.15 öÁØÔh Jmi
Euõµn®
(1) PhÀ ©mhzvÀ ÁÎ©sh» A•UP® 76 cm Hg BS®. Cµ\zvß Ahºzv
13 600 kg m-3 GÚÄ® ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ Bº•kPÀ -10 m s-2 GÚÄ® öPõsk
(i) ÁÎ©sh» A•UPzøu Pa CÀ PõsP.

(ii) ÁÎ©sh» A•UPzøu \©ßö\´¯zuUP }º {µ¼ß E¯µzøuU
PõsP. (}›ß Ahºzv 1000 kg m-3)
Âøh
(i) ÁÎ©sh» A•UP® =h ×ρ×g
P = 76 / 100 m × 13600 kg m-3 × 10 m s-2
= 103 360 Pa
(ii) }º {µ¼ß E¯µ® h GÛß,

h ρ g = 103360 Pa
h × 1000 kg m-3 × 10 ms-2 = 103360 Pa
h = 103360 Pa / 10000 Pa m-1
h = 10.3360 m
93 C»Á\¨ £õh¡À
15.5 ªu¨¦
J¸ }º¨ £õzvµzvÀ J¸ PÀø» Ck®÷£õx Ax AªÊQßÓx Gß£øu²®
£»øPzxsk ÷£õßÓ J¸ ö£õ¸øÍ Ck®÷£õx Ax }›À ªuUQßÓx
Gß£øu²® }[PÒ AÔÃºPÒ. ö£õ¸ÒPÒ AªÊÁuØS® ÷ÁÖ ]» ö£õ¸ÒPÒ
ªu¨£uØS® GÆÂgbõÚU ÷Põm£õk ö\ÀÁõUSa ö\¾zxQßÓöuÚ¨
£õº¨÷£õ®.
÷©¾øu¨¦
J¸ £»øPz xsøh }º «x øÁzx Ç øPPÎÚõ¾® AÊzv¨ ¤izv¸US®
÷£õx ÷©À ÷|õUQ }›ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® J¸ Âø\ø¯ G©x øPPÒ
En¸®. }›À AªÊ® ö£õ¸Ò Th ÁÎ°À EÒÍ {øÓø¯ Âh vµÁzvÝÒ
EÒÍ ÷£õx {øÓ SøÓÁõP÷Á Enµ¨£kQÓx. J¸ £õ´©zvß «x J¸ Âø\
ø¯¨ ¤µ÷¯õQUS®÷£õx AuØS GvµõÚ vø\°À £õ´©zvÚõÀ ÷©À÷|õUQ
J¸ Âø\ ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓx Gß£x G©USz öuÎÁõS®. CÆÂø\
÷©¾øu¨¦ Âø\ GÚ¨£k®.
ö\¯Ø£õk 15.3
yy Kº E÷»õPz xsøh E¸ 15.16 (a) CØ Põn¨£kQßÓÁõÖ J¸
ÂØÓµõ]¼¸¢x öuõ[P Âmk Auß {øÓø¯ AÍ¢x öPõÒP.
ÂØÓµõ_
E÷»õPz
xsk
E¸ 15.16 ÷©¾øu¨¦ Âø\ø¯a ö\´x PõmhÀ
C¨÷£õx E¸ 15.16 (b) CØ Põn¨£kQßÓÁõÖ E÷»õPzxsk «x

RÌ÷|õUQ J¸ Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQUP. Aa\¢uº¨£zvÀ ÂØÓµõ]ß
Áõ]¨ø£ Áõ]UP. RÌ÷|õUQ J¸ Âø\ ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓø©¯õÀ
ÂØÓµõ]ß Áõ]¨¦ AvP›UQßÓx. Auß ¤ßÚº E¸ 15.16 (c) CØ
Põn¨£kQßÓÁõÖ E÷»õPU SØÔ «x R÷Ç°¸¢x ÷©À÷|õUQ J¸ Âø\
ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx ÂØÓµõ]ß Áõ]¨ø£¨ £õºUP. ö£õ¸Îß «x ÷©À÷|õUQ
J¸ Âø\ ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓø©¯õÀ, ÂØÓµõ]ß Áõ]¨¦ SøÓÁuõPz
öu›QßÓx. ö£õ¸Îß «x RÌ÷|õUQ J¸ Âø\ uõUQÚõÀ ÂØÓµõ]ß
Áõ]¨¦ AvP›US® A÷u ÷ÁøÍ ÷©À÷|õUQ J¸ Âø\ uõUS®÷£õx
Áõ]¨¦ SøÓQßÓx GÚ Cv¼¸¢x öuÎÁõQßÓx.
94 C»Á\¨ £õh¡À
C¨÷£õx ö£õ¸øÍ E¸ 15.16 (d) CÀ Põn¨£kQßÓÁõÖ }›À AªÌzx®
÷£õx ÂØÓµõ]ß Áõ]¨ø£ Áõ]UP. A¨÷£õx ÂØÓµõ]ß Áõ]¨¦
SøÓQßÓx. E¸ 15.16 (c) CÀ ö\ú ÂÍUPzvØ÷PØ£ ÂØÓµõ]ß Áõ]¨¦
÷©À÷|õUQ J¸ Âø\ uõUS®÷£õx SøÓQßÓx. AÆÁõöÓÛß, J¸
ö£õ¸øÍ J¸ vµÁzvÀ (£õ´©®) AªÌzx®÷£õx vµÁzvß ‰»®
ö£õ¸Îß «x J¸ ÷©ß•P Âø\ ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓx Gß£x Cuß
‰»® EÖv¨£kzu¨£kQßÓx. CÆÂø\ ÷©¾øu¨¦ GÚ¨£k®.
ö\¯Ø£õk 15.4
yy Kº E÷»õPz xsøh Gkzx Auß PÚÁÍÂÀ AøµÁõ]ø¯U Põmk
©õÖ SÔzxU öPõÒP.
yy C¨÷£õx AuøÚ J¸ ÂØÓµõ]À öuõ[P Âmk ÁÎ°À {øÓø¯
{ÖzxU öPõÒP.
yy Kº EP¢u •PøÁø¯ Gkzx Auß {øÓø¯ AÍ¢x öPõÒP.
yy E¸ 15.17 CÀ EÒÍÁõÖ (a), (b), (c), (d) GßÝ® \¢uº¨£[PÒ
JÆöÁõßÖUS® E›¯ÁõÖ \xµ•Qø¯ AªÌzv Aa\¢uº¨£[PÎÀ
ÂØÓµõ]ß Áõ]¨¦PøÍ²® Ch®ö£¯º¢u }øµU öPõsh •PøÁ°ß
{øÓø¯²® AÍ¢x öPõÒP.
(a) (b) (c) (d)

E¸ 15.17 ÷©¾øu¨ø£U Po¨£uØPõÚ JÊ[Pø©¨¦
ö£ØÓ Áõ]¨¦PøÍU öPõsk ¤ßÁ¸® AmhÁønø¯¨ §ºzv ö\´P.
95 C»Á\¨ £õh¡À
•PøÁ²hß / Ch®
ÂØÓµõ]ß
ö£¯º¢u }›ß {øÓ
\¢uº¨£® Áõ]¨¦ (N) (N)
a - \xµ•Q }º¨ £µ¨¤ØSU Asªzx 1.2 1.3

ÇUS® ÷£õx
b -
\xµ•Q°ß AøµÁõ] }›À 0.9 1.6
AªÌ¢v¸US® ÷£õx
c - \xµ•Q •ØÓõP }›À AªÌ¢x 0.6 1.9
}º¨ £µ¨¤ØS Asªzx ÇUS®
÷£õx
d - \xµ•Q •ØÓõP }›À AªÌ¢x 0.6 1.9
}›ÝÒ÷Í R÷Ç ÇUS® ÷£õx
Qøhzu Áõ]¨¦PøÍU öPõsk JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zv¾® ö£ØÓ ÷©¾øu¨¦®

Ch®ö£¯º¢u }›ß PÚÁÍÂß {øÓ²® ¤ßÁ¸® AmhÁøn°À uµ¨£m-
kÒÍx.
÷©¾øu¨¦ Ch®ö£¯º¢u }ºU

\¢uº¨£® (N) PÚÁÍÂß {øÓ (N)
a - \xµ•Q }º¨ £µ¨¤ØS Asªzx- 0 0

ÇUS® ÷£õx
b -
\xµ•Q°ß AøµÁõ] }›À 0.3 0.3
AªÌ¢v¸US® ÷£õx
c - \xµ•Q •ØÓµõP }›À AªÌ¢x 0.6 0.6
}º¨ £µ¨¤ØS Asªzx ÇUS®
÷£õx
d - \xµ•Q •ØÓõP }›À AªÌ¢x 0.6 0.6
}›ÝÒ÷Í R÷Ç ÇUS® ÷£õx
CuØ÷PØ£ ÁµzuUP •i¦ ÷©ØSÔzu vs©® }›ÝÒ÷Í £Sv¯õP AÀ»x

•ØÓõP AªÌ¢v¸US® ÷£õx Auß «x uõUS® ÷©¾øu¨¦ ö£õ¸Îß ‰»®
Ch®ö£¯ºUP¨£mh }›ß {øÓUSa \©® Gß£uõS®. Cz÷uõØÓ¨£õmøh
BUQªjì GßÓ ÂgbõÛ •uß •u»õP AÔ•Pgö\úø©¯õÀ, Cx
BUQªj]ß ÷Põm£õk GÚ¨£k®.
96 C»Á\¨ £õh¡À
BUQªj]ß ÷Põm£õk
ö£õ¸öÍõßÖ J¸ £õ´©ö©õßÔÀ £Sv¯õP÷Áõ AÀ»x •ØÓõP÷Áõ
AªÌzu¨£mi¸US® ÷£õx Auß «x uõUS® ÷©¾øu¨¦ ö£õ¸Îß ‰»®
Ch®ö£¯ºUP¨£k® £õ´©zvß {øÓUSa \©ÚõS®.
A, B, C
GßÝ® ‰ßÖ vs©[PøÍ }›À Ck®÷£õx AøÁ }›À ÇUS®
Âu® E¸ 15.18 PõmkQßÓx.
A
B
E¸ 15.18 ‰ßÖ öÁÆ÷ÁÖ ö£õ¸ÒPÒ }›ÝÒ Põn¨£k® {ø»
C[S A £Sv¯õP ªuUQßÓx. B •Êø©¯õP AªÌ¢x ªuUQßÓx.

ö£õ¸Ò C }›À AªÌ¢x £õzvµzvß Ai°À Põn¨£kQßÓx. CÆÁõÖ
Põn¨£kÁuØPõÚ Põµn® ¯õx GÚU TÓ •i²©õ? CuøÚ ÂÍ[QU öPõÒÍ
¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õmiÀ Dk£k[PÒ.

ö\¯Ø£õk 15.5
Ca ö\¯Ø£õmiØS JßÔ¼¸¢x JßÖ ÷ÁÖ£mh £uõºzu[PÎÚõÀ BÚ
‰ßÖ ö£õ¸ÒPÒ ÷uøÁ¨£kQßÓÚ. CÁØÖÒ JßÖ (ö£õ¸Ò A) }›À
£Sv¯õP ªu¢uÁõÖ® Akzux (ö£õ¸Ò B) }›À •Êø©¯õP AªÌ¢x
ªu¢uÁõÖ Põn¨£h ÷Ásk®. }º Emö\À»õuÁõÖ |ßÓõP ‰i¯
÷£õzu¼ÝÒ SÔzu AÍÄUS ©søn {µ¨¦Áuß ‰»® CÆÁõÓõÚ
ö£õ¸ÒPøÍ¨ ö£ØÖU öPõÒÍ •i²®. ‰ßÓõÁx ö£õ¸Ò (ö£õ¸Ò C)
}›À AÈ¢uÁõÖ Põn¨£h ÷Ásk®.
yy ÂØÓµõø\¨ £¯ß£kzv A, B, C BQ¯ ö£õ¸ÒPÎß {øÓø¯ AÔ¢x
öPõÒÐ[PÒ.
yy ö£õ¸Ò -A }›À ªuUS® \¢uº¨£zv¾® ö£õ¸Ò B •Êø©¯õP
AªÌ¢x ªuUS® \¢uº¨£zv¾® ö£õ¸Ò C }›À AªÌ¢xÒÍ ÷£õx®
÷uõØÓ {øÓø¯ AÍ¢x öPõÒÐ[PÒ.
97 C»Á\¨ £õh¡À
A
B
E¸ 15.19 ö\¯Ø£õk 15.5 CÀ ÷uõØÓ {øµø¯ AÍzuÀ
E[PÐUS QøhUS® AÁuõÛ¨¦PøÍ²® Áõ]¨¦PøÍ²® ¤ßÁ¸® Amh

Áøn°À AmhÁøn¨£kzxP. ªuUS® \¢uº¨£zvÀ J¸ ÷©»vP Âø\
ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx, ö£õ¸øÍ AªÌzu •¯¾P.
\xµ•Q \xµ•Q°ß }›À \xµ•Q°ß ªuUQßÓuõ / AªÌ¢x
{øÓ (N) ÷uõØÓ {øÓ (N) öPõsk ªuUQßÓuõ /
•ØÓõP AªÊQßÓuõ?
A
B
C
E›¯ Po¨¦PÐhß ¤ßÁ¸® AmhÁønø¯¨ §ºzv ö\´P.
\xµ•Q
}›À ÇUS® ö£õ¸Îß {øÓ ÷©¾øu¨¦ (N)
Âu® (N)
A
B
C
E[PÐUSU QøhUS® ÷£ÖPÐU÷PØ£ ÁµzuUP •iø£U SÔzxU öPõÒP.
÷©ØSÔzu ö\¯Ø£õmiÀ J¸ ©õnÁÝUSU Qøhzu Áõ]¨¦PÐ®

AÁuõÛ¨¦PÐ® ¤ßÁ¸©õÖ EÒÍÚ. AuØ÷PØ£U QøhUS® ÷£ÖPÒ
£ØÔ Bµõ´÷Áõ®.
98 C»Á\¨ £õh¡À
\xµ•Q \xµ•Q°ß }›À \xµ•Q°ß ªuUQßÓuõ / AªÌ¢x
{øÓ (N) ÷uõØÓ {øÓ (N) öPõsk ªuUQßÓuõ /
AªÊQßÓuõ?
A 1.1 0 ªuUQßÓx
B 1.8 0 AªÌ¢x öPõsk ªuUQßÓx
C 2.4 0.5 AªÊQßÓx
Qøhzu Áõ]¨¦PÐU÷PØ£ E›¯ Po¨¦PÒ ¤ßÁ¸® AmhÁøn°À uµ¨£m-

kÒÍÁõÖ EÒÍÚ.
\xµ•Q }›À ÇUS® Âu® ö£õ¸Îß {øÓ ÷©¾øu¨¦
(N) (N)
A ªuUQßÓx 1.1 1.1
B AªÌ¢x öPõsk ªuUQßÓx 1.8 1.8
C AªÊQßÓx 2.4 1.9
Ca ö\¯Ø£õmiØ÷PØ£U QøhUS® ÷£Ö ¤ßÁ¸©õÖ Aø©¢xÒÍx.

vs©® ªu¢x öPõsi¸US® AÀ»x AªÌ¢xöPõsk ªuUS® \¢uº¨£z-
vÀ vs©zvß {øÓ }º ‰»® ¤µ÷¯õQUP¨£k® ÷©¾øu¨¦USa \©©õP
EÒÍx. vs©® }›À AªÌ¢xÒÍ \¢uº¨£zvÀ }›ß ‰»® ¤µ÷¯õQUP¨£k®
÷©¾øu¨¤¾® £õºUPz vs©zvß {øÓ Ti¯uõS®.
÷©÷» ªu¢x öPõsi¸US® ö£õ¸Îß (A) «x {ø»USzuõPU RÌ÷|õUQ J¸
Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx Ax •ØÓõP AªÇ øÁUS® ÷£õx øP «x ÷©À ÷|õUQ
J¸ ÷©»vP Âø\ EshõS® Âuzøu AÝ£ÂUP»õ®. ªuUS® ö£õ¸øÍ
•ØÓõP AªÇ øÁUS® ÷£õx EshõS® ÷©¾øu¨¦ ö£õ¸Îß {øÓ°¾®
£õºUPU Ti¯uõøP¯õÀ J¸ ÂøÍ²Ò Âø\ ÷©À÷|õUQz uõUSÁ÷u CuØ-
SU Põµn©õS®. GÚ÷Á, øPø¯ APØÖ®÷£õx ö£õ¸Ò •u¼À ªu¢x
öPõsi¸¢u \¢uº¨£zvØS Á¸ÁøuU Põn»õ®. AuõÁx ÷©¾øu¨¦
ö£õ¸Îß {øÓUSa \©©õP ÇUS® \¢uº¨£zvØS «sk® Á¸QßÓx.
CÆÂh¯[PÐU÷PØ£ ÁµzuUP •iÄ ¤ßÁ¸©õÖ :
J¸ ö£õ¸Ò •ØÓõP÷Áõ AÀ»x £Sv¯õP÷Áõ J¸ £õ´©zvÀ AªÌ¢x
ªuUS® ÷£õx A¨ö£õ¸Îß «x uõUS® ÷©¾øu¨¦ ö£õ¸Îß {øÓUSa
\©©õP ÇUS®. ö£õ¸Ò £õ´©zvÀ •ØÓõP AªÌ¢v¸UøP°À uõUS®
÷©¾øu¨¤¾® £õºUP¨ ö£õ¸Îß {øÓ Tku»õP ÇUS®÷£õx ö£õ¸Ò
£õ´©zvÀ AªÊQßÓx.
99 C»Á\¨ £õh¡À
AuõÁx,
J¸ ö£õ¸Ò J¸ £õ´©zvÀ •ØÓõP AªÌ¢v¸US®÷£õx uõUS® ÷©¾øu¨¦
(a) ö£õ¸Îß {øÓ°¾® £õºUPU SøÓöÁÛß, ö£õ¸Ò £õ´©zvÀ
AªÊQßÓx.
(b) ö£õ¸Îß {øÓUSa \©ö©Ûß, ö£õ¸Ò £õ´©zvÀ •ØÓõP AªÌ¢x
ªuUQßÓx.
(c) ö£õ¸Îß {øÓ°¾® £õºUPU Ti¯öuÛß, ö£õ¸Îß {øÓUSa \©©õÚ
J¸ ÷©¾øu¨¦ £õ´©zvÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® Áøµ ö£õ¸Ò £õ´©z-
vÀ £Sv¯õP AªÌ¢x ªuUQßÓx.
}µ©õÛ
}µ©õÛ (Hydrometer) vµÁ[PÎÚx® Pøµ\ÀPÎÚx® Ahºzvø¯ AÍ¢x
öPõÒÍ¨ £¯ß£k®. £hzvÀ Põmi¯ÁõÖ E¸øÍ ÁiÁõÚ Psnõi¯õÀ
ö\´¯¨£mh usøh²® SªøÇ²® öPõshx. SªÈÝÒ Cµ\® AÀ»x
D¯a \ßÚ[PÒ Põn¨£kQßÓÚ. SªÌ Põn¨£kÁuõÀ }µ©õÛ vµÁzvÝÒ
{ø»USzuõP ªuUP EuÄQßÓx.
Ahºzvø¯ AÍUP ÷Ási¯ vµÁzvÝÒ }µ©õÛø¯ Cmk Ax
ªuUPÂh¨£k® ÷£õx vµÁzvÝÒ Ax AªÌ¢xÒÍ ©mhzvØS›¯ Áõ]¨ø£
ö£ÖÁuß ‰»® AzvµÁzvß Ahºzv AÍUP¨£kQÓx.
BUQªj]ß ÷Põm£õmiØ÷PØ£ }µ©õÛ

Aø©UP¨£mkÒÍx. }µ©õÛø¯z vµÁz-
PsnõiU
vÝÒ AªÌzx® ÷£õx Auß {øÓUSa
SÇõ´ \©©õÚ ÷©¾øu¨¦ vµÁzvß ‰»®
ÁÇ[P¨£k® Áøµ Ax vµÁzvÀ AªÌ¢x
¤ßÚº ªuUQßÓx. BUQªj]ß
÷Põm£õmiØS Aø©¯ ÷©¾øu¨£õÚx
AÍÂøh Ch® ö£¯ºUS® vµÁzvß {øÓUSa
\©ÚõPU Põn¨£kQÓx. CÆÁõÖ AªÌ¢x
ªuUS® ÷£õx Ch®ö£¯ºUP¨£k® vµÁz-
vß {øÓ }µ©õÛ°ß {øÓUSa \©ÚõS®.
D¯a \ßÚ[PÒ
Ch® ö£¯ºUP¨£mh vµÁzvß PÚÁÍÄ }
µ©õÛ AªÌ¢xÒÍ £Sv°ß PÚÁÍÄUSa
\©ÚõS®. AhºzvTi¯ vµÁzvÀ }µ©õÛ
°ß {øÓUSa \©©õÚ vµÁ® Ch®ö£¯ºUP¨£k® vµÁzvß AÍÄ
100 C»Á\¨ £õh¡À

SøÓÁõu»õÀ }µ©õÛ AªÊ® BÇ® SøÓQßÓx. Ahºzv SøÓ¢u vµÁzvÀ
}µ©õÛ°ß {øÓUSa \©©õÚ AvPÍÄ PÚÁÍÄ öPõsh }º Ch®
ö£¯ºUP¨£kQÓx. CuÚõÀ AvPÍÄ BÇzvØS }µ©õÛ AªÌQßÓx.
ö£õÈ¨¦
vs©[PÒ Põµn©õPÄ® vµÁ[PÒ Põµn©õPÄ® A•UP® Eshõ

QßÓx.
· J¸ vµÁ® Põµn©õP EshõS® A•UP® GÀ»õz vø\PÎ¾®
ö\À ÁõUSa ö\¾zxQßÓx.
· J¸ vµÁzvÀ BÇzvØSa ö\À¾®÷£õx (J¸ vµÁ {µ¼ß E¯µ®
AvP›zux®) A•UP® AvP›UQßÓx.
· vµÁ[PÎß ÂøÍÁõP EshõS® A•UPzøuU Po¨£uØS
P = h p g GÝ® `zvµ® £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
h = vµÁ {µ¼ß E¯µ®

p = vµÁzvß Ahºzv
g = ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ Bº•kPÀ
· ¦Â¨ £µ¨ø£a _ØÔ EÒÍ ÁÎ {µ®¤¯ öÁÎ ÁÎ©sh»® GÚÄ®

ÁÎ©sh» ÁÎ Põµn©õP¨ ¦Â¨ £µ¨¦ «x EshõS® A•UP®
ÁÎ©sh» A•UP® GÚÄ® AøÇUP¨£k®.
· PhÀ ©mhzvÀ ÁÎ©snh» A•UP® 76 cm Cµ\ {µÀ E¯µ®
BS®. AuõÁx, 76 cm E¯µ•ÒÍ Kº Cµ\ {µÀ Põµn©õP Eshõ
S® A•UP® ÁÎ©sh» A•UPzvØSa \©®.
· ÁÎ¯•UPzøu AÍ¨£uØS Cµ\¨ £õµ©õÛ²® vµÁªÀ £õµ©õÛ²®
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
· J¸ ö£õ¸Ò J¸ vµÁzvÀ £Sv¯õP AÀ»x •ØÓõP
AªÌzu¨£k®÷£õx ö£õ¸Ò Põµn©õP Ch®ö£¯¸® vµÁzvß
{øÓUSa \©©õÚ J¸ ÷©¾øu¨¦ Âø\ vµÁzvß ‰»® ö£õ¸Îß
«x ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓx.
· J¸ ö£õ¸Îß ‰»® Ch®ö£¯ºUP¨£k® £õ´©zvß {øÓ
ö£õ¸Îß {øÓUSa \©©õP ÇUS®÷£õx ö£õ¸Ò A¨£õ´©zvÀ
ªuUQßÓx.
101 C»Á\¨ £õh¡À

£°Ø] 15.2
(1) (i) J¸ SÔzu }ºz÷uUPzvß BÇ® 1.2 m BS®. }º Põµn©õP Auß
Ai°À EshõS® A•UPzøuU PoUP. (g = 10 m s-2, }›ß Ahºzv
= 1000 kg m-3)
(ii) A¢}ºz÷uUPzvÀ 200 cm2 «x }›ÚõÀ ¤µ÷¯õQUP¨£k® Âø\
ø¯U (Eøu¨¦) PõsP.
(2) (i) ""BÇ® AvP›US® ÷£õx J¸ vµÁzvß A•UP® AvP›UQßÓx.''
CuøÚa ö\´x PõmkÁuØS Kº GÎ¯ £›÷\õuøÚø¯ GÊxP.
(ii) J¸ £¿ÛÀ EÒÍ ÁÎ°ß A•UP® ÁÎ©sh» A•UPzv¾®
£õºUPU Ti¯uõ, CÀø»¯õ Gß£øuU Põs£uØS Kº GÎ¯ £›
÷\õuøÚø¯ GÊxP.
(3) (i) PhÀ ©mhzvÀ ÁÎ©sh» A•UP® 76 cm Hg BS®. CÆÁ•UP®
£ìPõ¼À ¯õx?
(ii) ÷©ØSÔzu A•UPzvØSa \©©õÚ Kº A•UPzøu¨ ¤µ÷¯õQUS®
}º {µ¼ß E¯µ® ¯õx?
(4) (i) BUQªj]ß Âvø¯ GÊxP.
(ii) ÁÎ°À J¸ SÔzu E÷»õPz xsiß {øÓ 20 N BS®. Ax }›À
•ØÓõP AªÌzu¨£k®÷£õx ÷uõØÓ {øÓ 5 N BS®.
(a) }›ß ‰»® E÷»õPz xsk «x ¤µ÷¯õQUP¨£k®
÷©¾øu¨¦ ¯õx?
(b) E÷»õPz xsk }›À •ØÓõP AªÌzu¨£mi¸US® ÷£õx
Ch®ö£¯¸® }›ß {øÓ ¯õx?
Pø»a ö\õØPÒ
A•UP® - Pressure
}›¯À E¯ºzv - Hydraulic jack
÷©¾øu¨¦ - Hoist
Áõ² ©sh»® - Atmosphere
Cµ\¨ £õµ©õÛ - Mercury barometer
AÛöµõ´mk £õµ©õÛ - Aneroid barometer
÷©¾øu¨¦ - Upthrust
}µ©õÛ - Hydrometer
102 C»Á\¨ £õh¡À

Cµ\õ¯ÚÂ¯À
\h¨ö£õ¸ÒPÎÀ
HØ£k® ©õØÓ® 16
Ç®£õ»õÚ ö£õ¸ÒPøÍ ÁÎUSz vÓ¢x øÁUSªhzx AøÁ x¸¨¤iUS®.
|ü½ß E¸søhPøÍ ÁÎ°À vÓ¢x øÁUSªhzx £i¨£i¯õP £¸©ÛØ
]ÔuõS®. £ÛUPmi E¸Qz vµÁ }µõS®. \h¨ö£õ¸ÒPÎÀ HØ£k® CÆÁõÓõÚ
©õØÓ[PøÍ AßÓõh® |õ® PsqØÖÒ÷Íõ®. Ax öuõhº£õÚ ÷©¾® £»
Âh¯[PøÍU PØ£uØPõP ¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õk 16.1 CÀ Dk£k÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 16.1
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : ©PÜ]¯ (Mg) |õhõz xsk, 50 ml IuõÚ
\À§›UPª»® (H2SO4), ÷\õi¯ø©uöµõmø\mk ÂÀø»PÒ ]», Cµsk
E÷»õPU PµsiPÒ, PØ§µ E¸søhPÒ (|ü½ß), w¨ö£mi, Cµsk 50 ml
•PøÁPÒ, £ß\ß _hµk¨¦, öÁ¨£©õÛ.
RÌU SÔ¨¤h¨£mkÒÍ i, ii, iii, iv BQ¯ ö\¯Ø£õkPÎÀ Dk£mk E©x
AÁuõÚ[PøÍ AÔUøP¨£kzxP.
i). E÷»õPU Pµsiö¯õßøÓ¨ £ß\ß _Áõø»°Ø ¤izx |ßS
öÁ¨£÷©ØÔU öPõÒP. AvÀ |ü½ß E¸søh (PØ§µ E¸søh)
ø¯ Cmk AÁuõÛUP. EhÚi¯õP ©ØöÓõ¸ E÷»õPU Pµsi°ÚõÀ
AuøÚ ‰kP. ]Ôx ÷|µzvß ¤ß ‰h¨£mh Pµsi°ß
Em£Sv°øÚ AÁuõÛUP.
ii). y¯uõUP¨£mh ©UÜ]¯ |õhõøÁ \õÁnzvß EuÂ²hß £ß\ß
_Áõø»°Ø ¤izx uPÛUPa ö\´P.
iii). IuõÚ \À§›UPª»U Pøµ\¼ß Bµ®£ öÁ¨£{ø»ø¯ AÍ¢x öPõÒP.
AU Pøµ\¼ß ]ÔuÍÂØS vs© ÷\õi¯® Iuöµõmø\mk (NaOH)
ÂÀø»PøÍa ÷\ºzx S¾USP. ¤ßÚº «sk® öÁ¨£{ø»ø¯
AÍUP.
iv). \À§›U Aª»zøuU öPõsh •PøÁ°ÝÒ ©PÜ]¯ |õhõz
xsöhõßøÓ°mk AÁuõÛUSP.
103 C»Á\¨ £õh¡À

÷©Ø£i ö\¯Ø£õkPÎÀ Dk£kÁuß ‰»® }[PÒ ö£ØÖU öPõsh
AÁuõÚ[PøÍ¨ ¤ßÁ¸® AÁuõÚ[PÐhß J¨¤mk¨ £õºUP.
i). |ü½ß E¸søhPÒ E¸Q BÂ¯õP ©õÖ®. ‰h¨£mh Pµsi°ß
Em£Sv°À öÁsoÓz y©® £i¢x Põn¨£k®.
ii). ©PÜ]¯ |õhõ ¤µPõ\©õÚ öÁsoÓa _Áõø»²hß G›¢x öÁsoÓz
y©zøuz u¸®.
iii). ÷\õi¯® Iuöµõmø\mk Pøµ²® Azxhß £õzvµ® öÁ¨£©øh²®.
öÁ¨£©õÛ°ß Áõ]¨¦ AvP›zux.
iv). ©PÜ]¯ |õhõ PøµÁxhß Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯Ö®.
÷©÷» ö\¯Ø£õk 16.1 CÀ (i) ® ö\¯Ø£õmiß ÷£õx vs© |ü½ß E¸Q

¤ß BÂ¯õP ©õÖ®. BÂø¯ ‰i¯ Pµsi°ß Em¦Ó® SÎº¢u £Sv°À
BÂ «sk® Jk[Q ~so¯ vs© |ü½ß £øhø¯ E¸ÁõUS®.
C[S öPõkUP¨£mh £uõºzu® ©õØÓzvØSÒÍõPõx Auß ö£ÍvP{ø»
(xoUøPPÎß JÊ[Pø©Ä) ©õzvµ® ©õØÓ©øh¢uÒÍx. CzuøP¯
©õØÓ[PÒ ö£ÍvP ©õØÓ[PÒ GÚ¨£k®.
C»UP® ii •uÀ iv Áøµ¯õÚ \¢uº¨£[PÎÀ Bµ®£zvÀ öPõkUP¨£mh

£uõºzu[PÒ ©õØÓ ©øh¢x ¦v¯ £uõºzu[PÒ E¸ÁõQ²ÒÍÚ. CÆÁõÓõÚ
©õØÓ[PÒ Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÒ AÀ»x Cµ\õ¯Úz uõUP[PÒ GÚ
AøÇUP¨£k®.
Cµ\õ¯Úz uõUPö©õßÖ |øhö£ØÖÒÍø©ø¯ EÖv¨£kzx® Buõµ[PÍõP,
_Áõø»²hß G›uÀ, öÁ¨£©øhuÀ, Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯ÓÀ, {Ó©õØÓ®

HØ£hÀ, ÃÌ£iÄ ÷uõßÖuÀ ÷£õßÓ AÁuõÚ[PøÍ GkzxUPõmh»õ®.
Cµ\õ¯Ú ©ØÖ® ö£ÍvP ©õØÓ[PÒ öuõhº¤À ÷©¾® PØ£uØPõP AmhÁøn
16.1 CøÚ J¨¦÷|õUS÷Áõ®.
104 C»Á\¨ £õh¡À

AmhÁøn 16.1
ö£ÍvP ©õØÓ[PÐhß Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÐhß
öuõhº¦øh¯ AÁuõÚ[PÒ öuõhº¦øh¯ AÁuõÚ[PÒ
£uõºzu[PÒ BUP¨£mkÒÍ Bµ®£zvØ Põn¨£mh £uõºzu[
xoUøPPÎß JÊ[Pø©¨¤À PÎ¼¸¢x ÷ÁÖ£mh ö£ÍvP,
©õzvµ® ©õØÓ÷©Ø£k®. ¦v¯ Cµ\õ¯Ú C¯À¦øh¯ ¦v¯
£uõºzu[PÒ ÷uõßÖÁvÀø». £uõºzu[PÒ ÷uõßÖ®.
Euõµn[PÒ Euõµn[PÒ
PÀ¾øhzuÀ (Pmi yÒ) 1. ÂÓS G›uÀ (\õ®£À ÷uõßÖuÀ,
ö©ÊS E¸SuÀ Áõ²UPÒ öÁÎ÷¯ÓÀ)
(vs©® vµÁ®) 2. _snõ®¦UPÀ öÁ¨£÷©ØÓÀ
(}Óõu _snõ®¦ ÷uõßÖuÀ, Áõ²
}º BÂ¯õuÀ (vµÁ® Áõ²) öÁÎ÷¯ÓÀ)
}µõÂ }ºzxÎ¯õuÀ 3. öPõsi_øÁ öÁ¨£÷©ØÓÀ
(Áõ² vµÁ®) (Jm]\ß öÁÎ÷¯ÓÀ)
4. Ç®¦ x¸¨¤izuÀ
(x¸ EshõuÀ)
16.1 Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÒ

Cµ\õ¯Ú ©õØÓö©õßÔß ÷£õx ¤ßÁ¸® {PÌÄPÐÒ ¯õ÷uÝö©õßÖ
{PÇ»õ®.
²² Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh £uõºzu[PÒ JßÖ ÷\º¢x ¦v¯
£uõºzu[PÒ ÷uõßÖuÀ.
²² £uõºzuö©õßÖ Cµsk AÀ»x AuØS ÷©Ø£mh £uõºzu[PÍõP ©õÖuÀ.
²² Põn¨£k® £uõºzu[PÒ «Ò JÊ[S£kzu¼ß ‰»® ¦v¯ £uõºzu[PÒ
÷uõßÖuÀ.
Cµ\õ¯Ú ©õØÓö©õßÔØ £[S£ØÖ® £uõºzu[PÒ uõUQPÒ GÚÄ® Cµ\õ¯Ú
©õØÓ® ‰»® ÷uõßÖ® ¦v¯ £uõºzu[PÒ ÂøÍÄPÒ GÚÄ® AøÇUP¨£k®.
Cµ\õ¯Úz uõUPzvß ÷£õx uõUQPÒ ÂøÍÄPÍõP ©õØÓ©øh²®.
uõUQPÒ ÂøÍÄPÒ
Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÎß £ÀÁøPø© £ØÔU PØ£uØPõPa ö\¯Ø£õk 16.2 CÀ

Dk£k÷Áõ®.
105 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 16.2
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : ©PÜ]¯ |õhõ, ö£õØÓõ]¯®£µ©[P÷ÚØÖ,

÷£›¯® S÷Íõøµmk, Ç®¦zyÒ, P¢uPzyÒ, öPõvSÇõ´PÒ, £›÷\õ
uøÚU SÇõ´PÒ, £ß\ß _hµk¨¦, Ç®¦z uPk, E»º¢u DºUQÒ,
w¨ö£mi, \õÁn®, |õPzxsk, ÷\õi¯® \À÷£ØÖ
i. \õÁnzvÚõÀ ©PÜ]¯ |õhõøÁ £ß\ß _Áõø»°Ø ¤izx

uPÛUPa ö\´P.
ii. ]ÔuÍÄ ö£õØÓõ]¯® £µ©[P÷ÚØÖz xskPøÍ öPõv
SÇõ°ÝÒ Cmk öÁ¨£÷©ØÖP. Auß ÷£õx G›²® unØSa]ø¯
öPõvSÇõ°Þk ö\¾zxP.
iii. £›÷\õuøÚU SÇõ°ÝÒ ]ÔuÍÄ ö\¨¦a \À÷£ØÖU Pøµ\ø»¨
ö£ØÖ AuÝÒ y¯uõUP¨£mh ©PÜ]¯ |õhõz xsöhõßøÓ CkP.
iv. £›÷\õuøÚU SÇõ°ÝÒ ]ÔuÍÄ ÷£›¯® S÷ÍõøµmkU Pøµ\ø»¨
ö£ØÖ AuÝÒ ]ÔuÍÄ ÷\õi¯® \À÷£ØÖU Pøµ\ø» CkP.
÷©Ø£i Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÎß Ai¨£øh°À AmhÁøn 16.2 CøÚ¨

§µn¨£kzxP.
AmhÁøn 16.2
uõUP® uõUQPÎß ußø© AÁuõÚ® ÂøÍÄPÎß
ußø©
i. ©PÜ]¯® öÁÒÎ {Ózv»õÚ ¤µPõ\©õÚ öÁsoÓz
(Mg) G›uÀ ªÝ[S® E÷»õP® öÁsoÓa yÒ
_Áõø»²hß
G›²®
ii.
iii.
iv.
Cµ\õ¯Ú ©õØÓzvß ußø©U÷PØ£ AÁØøÓ |õßS ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®.

AøÁ¯õÁÚ,
Cµ\õ¯Úa ÷\ºUøPz uõUP[PÒ
Cµ\õ¯Ú¨ ¤›øPz uõUP[PÒ
JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUP[PÒ
Cµmøh Ch¨ö£¯ºa]z uõUP[PÒ
106 C»Á\¨ £õh¡À

Cµ\õ¯Úz ÷\ºUøPz uõUP[PÒ
ö\¯Ø£õk 16.2 Cß •u»õÁx uõUPzøuU P¸xP. C[S ©PÜ]¯® ÁÎ°¾ÒÍ
Jm]\Ýhß uõUP•ØÖ ©PÜ]¯® Jmø\møhz ÷uõØÖÂzxÒÍx.
©PÜ]¯® + Jm]\ß ©PÜ]¯® Jmø\mk
2 Mg + O2 2 MgO
C[S Cµsk ‰»P[PÒ JßÖ÷\º¢x ¦v¯ ÷\ºøÁö¯õßÖ E¸ÁõQ²ÒÍx.

‰»P•® ‰»P•® AÀ»x ‰»P•® ÷\ºøÁ²® AÀ»x ÷\ºøÁ²® ÷\ºøÁ²®
JßÖ÷\º¢x ¦v¯ ÷\ºøÁø¯ E¸ÁõUS® uõUP® Cµ\õ¯Úa ÷\ºUøPz uõUP®
GÚ¨£k®.
Cµ\õ¯Úz ÷\ºUøPz uõUP® öuõhº£õÚ ÷©¾® ]» Euõµn[PÒ R÷Ç
uµ¨£mkÒÍÚ.
Põ£ß + Jm]\ß Põ£÷Úõöµõmø\mk
C + O2 CO
Põ£Üöµõmø\mk + Põ£ß Põ£÷Úõöµõmø\mk

CO2 + C 2CO
PÀ]¯® Jmø\mk + }º PÀ]¯® Iuöµõmø\mk
CaO + H2O Ca(OH)2

Iuµ\ß + S÷ÍõŸß Iuµ\ß S÷Íõøµmk
H2 + Cl2 2 HCl
Cµ\õ¯Úa ÷\ºUøPz uõUPzxUPõÚ ö£õxzuõUP® ¤ßÁ¸©õÖ,
A+B C

· Cµ\õ¯Ú¨ ¤›øPz uõUP[PÒ

ö\¯Ø£õk 16.2 Cß (ii) Áx uõUPzøuU P¸xP. C[S ö£õØÓõ]¯® £µ©[P÷ÚØÖ
öÁ¨£® •ßÛø»°À ¤›øP¯øh¢x ÷ÁÖ ÷\ºøÁPøÍ²® ‰»Pzøu²®
÷uõØÖÂUS®.
ö£õØÓõ]¯® £µ©[P÷ÚØÖ ö£õØÓõ]¯® + ©[PÜ^ + Jm]\ß
©[P÷ÚØÖ öµõmø\mk
2KMnO4 K2MnO4 + MnO2 + O2
107 C»Á\¨ £õh¡À

¯õ÷uÝ® ÷\ºøÁö¯õßÖ ¤›øP¯øh¢x ÷ÁÖ GÎ¯ ÷\ºøÁPÍõP÷Áõ
AÀ»x ‰»P[PÍõP÷Áõ AÀ»x ÷\ºøÁPÐ® ‰»P[PÐ©õP÷Áõ
©õØÓ©øhuÀ Cµ\õ¯Ú¨ ¤›øPz uõUP® GÚ¨£k®.
Cµ\õ¯Ú¨ ¤›øPz uõUP[PÐUPõÚ ]» Euõµn[PÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
PÀ]¯® Põ£÷ÚØÖ öÁ¨£® PÀ]¯® Jmø\mk ¬+ Põ£Üöµõmø\mk
CaCO3 CaO + CO2

öÁÒÎ Jmø\mk öÁ¨£® öÁÒÎ ¬+ Jm]\ß
2Ag2O 4Ag + O2
Iuµ\ß £µöÁõmø\mk öÁ¨£® }º + Jm]\ß Áõ²
2H2O2 2 H 2O + O 2

Cµ\õ¯Ú¨ ¤›øPz uõUPzxUPõÚ ö£õxz uõUP \©ß£õk Á¸©õÖ
A B+C

· JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUP[PÒ

ö\¯Ø£õk 16.2 Cß ‰ßÓõÁx uõUPzøuU P¸xP. C[S ©PÜ]¯® E÷»õP®
ö\¨¦a\À ÷£ØÖhß uõUP•ØÖ ö\¨ø£ ÂkÂ¨£xhß ©PÜ]¯® \À÷£ØÖ®
÷uõßÖ®.
©PÜ]¯® + ö\¨¦a\À÷£ØÖ ©PÜ]¯® \À÷£ØÖ + ö\®¦

Mg + CuSO4 MgSO4 + Cu
‰»Pö©õßÖ ¯õ÷uÝ® ÷\ºøÁ°Ø Põn¨£k® ‰»Pzøu Aa ÷\ºøÁ

°¼¸¢x Ch¨ö£¯ºa]¯øh¯a ö\´x ÷ÁÖ ÷\ºøÁø¯ E¸ÁõUS® uõUP®
JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUP® GÚ¨£k®.
JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUPzxUPõÚ Euõµn[PÒ ]» R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
|õP® + ö\¨¦a \À÷£ØÖ |õP\À÷£ØÖ + ö\®¦ ¬

Zn + CuSO4 ZnSO4 + Cu
©PÜ]¯® + Iuµ\ß S÷Íõøµmk ©PÜ]¯® S÷Íõøµmk + Iuµ\ß ¬
2Mg + 2HCl MgCl2 + H2
108 C»Á\¨ £õh¡À

ö£õØÓõ]¯® ¦÷µõø©mk + S÷ÍõŸß ö£õØÓõ]¯® + ¦÷µõªß
S÷Íõøµmk
2KBr + Cl2 2KCl + Br2
JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUPzxUPõÚ ö£õxzuõUP® ¤ßÁ¸©õÖ,
A + BC AC + B
· Cµmøh Ch¨ö£¯ºa]z uõUP®

ö\¯Ø£õk 16.2 Cß |õßPõÁx uõUPzøuU P¸xP. C[S ÷£›¯® S÷Íõøµmk®
÷\õi¯® \À÷£ØÖ® uõUP©øh¢x ÷£›¯® \À÷£ØÖ®, ÷\õi¯® S÷Íõøµmk®
÷uõßÔ²ÒÍx.
÷£›¯® S÷Íõøµmk + ÷\õi¯® \À÷£ØÖ ÷£›¯® + ÷\õi¯®

\À÷£ØÖ S÷Íõøµmk
BaCl2 + Na2SO4 BaSO4 + 2 NaCl
¯õ÷uÝ® ÷\ºøÁ°»h[Q²ÒÍ ‰»P® AÀ»x ‰¼P® ÷ÁöÓõ¸ ÷\ºøÁ

°¾ÒÍ ‰»P® AÀ»x ‰¼Pzxhß £›©õØÓ¨£k® Cµ\õ¯Úz uõUP®
Cµmøh Ch¨ö£¯ºa]z uõUP® GÚ¨£k®.
Cµmøh Ch¨ö£¯ºa]z uõUPzxUPõÚ ÷©¾® ]» Euõµn[PÒ R÷Ç

uµ¨£mkÒÍÚ.
ö£µ_a ÷\õi¯® ö£µ_ ÷\õi¯®
+ +
\À÷£ØÖ Iuöµõmø\mk Iuöµõmø\mk \À÷£ØÖ
2 FeSO4 + 2 NaOH 2 Fe(OH)2 + Na2SO4
PÀ]¯® ÷\õi¯® PÀ]¯® ÷\õi¯®

S÷Íõøµmk + Põ£÷ÚØÖ Põ£÷ÚØÖ + S÷Íõøµmk
2 CaCl2 + Na2CO3 CaCO3 + 2 NaCl
Cµmøh Ch¨ö£¯ºa]z uõUPzxUPõÚ ö£õxz uõUP® ¤ßÁ¸©õÖ,
AB + CD AD + CB
109 C»Á\¨ £õh¡À

16.2 Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ
Cµ\õ¯Úa \©ß£õk Gß£x Cµ\õ¯Ú uõUPö©õßøÓ Cµ\õ¯Úa `zvµzøu¨
£õÂzx SÔ±kPÒ ‰»® PõmkÁuõS®. Cµ\õ¯Úa \©ß£õk GÊx® ÷£õx
uõUQPøÍ Chx £UPzv¾® ÂøÍÄPøÍ Á»x £UPzv¾® GÊxÁx {¯©
•øÓ¯õS®. uõUP® |øhö£Ö® vø\ A®¦USÔ ‰»® Põmh¨£k®. J¸
Cµ\õ¯Úz uõUPzvÀ £» uõUQPÐ® A÷u ÷£õßÖ £» ÂøÍÄPÐ®
Põn¨£h»õ®.
uõUQPÒ + uõUQPÒ ÂøÍÄPÒ + ÂøÍÄPÒ
AÆÁõÓõÚ \¢uº¨£[PÎÀ AÁØÔøh÷¯ (+) Aøh¯õÍªh¨£mk GÊxÁx

{¯© •øÓ¯õS®. ÷©¾® uõUQ¨ £uõºzu[PøÍ²® ÂøÍÁõPz ÷uõßÖ®
£uõºzu[PøÍ²® AÁØÔß Cµ\õ¯ÚU SÔ±kPøÍ²®, `zvµ[PøÍ²®
£¯ß£kzv GÊu¨£h ÷Ásk®. v¸zu©õÚ Cµ\õ¯Úa \©ß£õmøh
GÊxÁuØS AÁØÔß Cµ\õ¯ÚU SÔ±kPÐ® Cµ\õ¯Úa `zvµ[PÐ®
öu›¢v¸zuÀ ÷Ásk®.
|õ® C¨÷£õx ©UÜ]¯® E÷»õPzxUS® Jm]\ß Áõ²ÄUS® Cøh÷¯¯õÚ
uõUPzøua \©ß£õk ‰»® GÊxÁuØS •¯Ø]¨÷£õ®.
©PÜ]¯® + Jm]\ß Áõ² ©PÜ]¯ö©õmø\mk

Mg + O2 MgO
}[PÒ PØÓ voÄ ©õÓõ ÂvUS Aø©¯ Cµ\õ¯Úz uõUPzvß ÷£õx AqUPÒ
E¸ÁõUP¨£kÁ÷uõ AÈUP¨£kÁ÷uõ CÀø»ö¯ß£uõÀ uõUQPÎ¾ÒÍ
AqUPÎß GsoUøP ÂøÍÄPÎ¾ÒÍ AqUPÎß GsoUøPUSa
\©ÚõuÀ ÷Ásk®. CÆÁõÓõP AqUPÎß GsoUøPø¯ \©¨£kzu»õÚx
\©ß£õmøh Dkö\úÀ GÚ AøÇUP¨£k®.
Mg + O2 MgO
÷©Ø£i \©ß£õmøh Dkö\´ÁuØS ¤ßÁ¸® £i•øÓPøÍ¨ ¤ß£ØÖP.
²² uõUQPÎÀ Cµsk Jm]\ß AqUPÒ EÒÍÚ. ÂøÍÄPÎÀ J¸

Jm]\ß Aq÷Á EÒÍx. Jm]\ß AqUPøÍa \©¨£kzxÁuØPõP
MgO2 GÚ GÊuÂ¯»õx. Põµn® uõUPzvß ÷£õx ÷uõßÖ® ©PÜ]¯®
Jmø\miß `zvµ® MgO Gß£uõ»õS®. GÚ÷Á MgO Cß •ßÚõÀ 2
Ch¨£k®.
Mg + O2 2 MgO
110 C»Á\¨ £õh¡À

²² "2MgO"
GÚ Ch¨£k® ÷£õx ÂøÍÄPÒ £SvUS Cµsk ©PÜ]¯
AqUPÒ QøhUS®. uõUQPÒ £Sv°À J¸ Mg Aq ©õzvµ®
Põn¨£kÁuõÀ AuøÚa \©¨£kzxÁuØS Mg Cß •ß÷Ú "2"
Ch¨£hÀ ÷Ásk®. Cuß÷£õx
2 Mg + O2 2 MgO GÚ¨£k®.
Cx ©PÜ]¯® Jm]\ß Gß£ÁØÔøh÷¯ |øhö£Ö® uõUPzxUPõÚ Dkö\ú
Cµ\õ¯Úa \©ß£õhõS®.
¤ßÁ¸® Cµ\õ¯Úz uõUPzxUPõÚ Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õmøh GÊx®
Âuzøu |ßS PØÓÔP.
uõUP® : A¾ªÛ¯ E÷»õP•® IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›UPª»•® uõUP•ØÖ
A¾ªÛ¯® S÷Íõøµmk® Iuµ\ß Áõ²Ä® ÷uõØÖÂUP¨£k®.
A®¦USÔ°ß Ç £UP[PÎ¾® uõUQPøÍ²® ÂøÍÄPøÍ²® \›¯õPU
SÔUP.
Al + HCl AlCl3 + H2
ÂøÍÄPÎÀ ‰ßÖ Cl AqUPÐ® Cµsk H AqUPÐ® EÒÍÚ. 2 CÚx® 3

CÚx® ö£õx©h[SPÐÒ ]Ô¯x 6 Gß£uõÀ Iu÷µõ÷Íõ›U Aª»zvß (HCl)
SnP® 6 HCl GÚ GÊxP.
Al + 6 HCl AlCl3 + H2
C¨÷£õx uõUQPÎÀ BÖ Iuµ\ß AqUPÒ Põn¨£kÁuõÀ ÂøÍÄPÐUS

3 H2 GÚÄ® uõUQPÎÀ 6 S÷ÍõŸß AqUPÒ Põn¨£kÁuõÀ ÂøÍÄUS
2 AlCl3 GÚÄ® GÊxP.
Al + 6 HCl 2 AlCl3 + 3 H2
ÂøÍÄPÎÀ Cµsk Al AqUPÒ Põn¨£kÁuõÀ uõUQ°À 2 Al GÚ GÊxP.

2 Al + 6 HCl 2 AlCl3 + 3 H2
Cx ÷©ØSÔ¨¤mh uõUPzxUPõÚ Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õhõS®.

÷©ØTÔ¯ ÂuzvÀ Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPøÍa \©¨£kzx® ÷uhÀ •øÓ
Dkö\úÀ GÚ¨£k®.
²² Na + O2 Na2O
²² Al + O2 Al2O3
²² N 2 + H2 NH3
²² H 2 + O2 H2O
²² KClO3 KCl + O2
111 C»Á\¨ £õh¡À

J¨£øh 16.1
1 - 5 Áøµ C»UP[PÎÚõØ Põmh¨£mhÒÍ ö\õØ\©ß£õkPøÍU P¸xP.
²² ÷©Ø£i ö\õØ\©ß£õkPÐUPõÚ Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPøÍ
GÊxP.
²² ÷©Ø£i Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ GÆÁøP Cµ\õ¯Úz uõUPzxU
S›¯øÁ GÚU SÔ¨¤kP.
²² E[PÍx B]›¯›h® CuøÚU Põmi Âøhø¯ EÖv£kzvUöPõÒP.
1. a. ©PÜ]¯® + Jm]\ß Áõ² ©PÜ]¯® Jmø\mk
b. |õP® + ö\¨¦a \À÷£ØÖ |õP \À÷£ØÖ + ö\®¦
2. a. ©PÜ]¯® + Iu÷µõ ©PÜ]¯® + Iuµ\ß
S÷Íõ›UPª»® S÷Íõøµmk
b. ö£µ_a \À÷£ØÖ + ÷\õi¯® ö£µ_ + ÷\õi¯®
Iuöµõmø\mk Iuöµõmø\mk \À÷£ØÖ
3. a. PÀ]¯® Põ£÷ÚØÖ
öÁ¨£÷©ØÓÀ
PÀ]¯® + Põ£Üöµõmø\mk
Jmø\mk
b. Ç®¦ + P¢uP® öÁ¨£÷©ØÓÀ Ç®¦ \Àø£mk
4. a. PÀ]¯® + ÷\õi¯® PÀ]¯® + ÷\õi¯®
S÷Íõøµmk Põ£÷ÚØÖ Põ£÷ÚØÖ S÷Íõøµmk
b. Ç®¦ Jmø\mk + Põ£÷Úõ Ç®¦ + Põ£Üöµõmø\mk
öµõmø\mk
5. a. ÷\õi¯® + Jm]\ß ÷\õi¯® Jmø\mk
b. ÷\õi¯® + }º ÷\õi¯® Iuöµõmø\mk + Iuµ\ß
¯õ÷uÝ® Cµ\õ¯Úz uõUPö©õßøÓa ö\õØPÍõÀ GkzxøµUS® ÷£õx

£À÷ÁÖ Chº£õkPÐUS •P[öPõkUP ÷Ási÷¯Ø£k®. ö\õØPÎÀ
GÊx® ÷£õx ÷\ºøÁ°Ø öPõskÒÍ ‰»P AqUPÎøh÷¯¯õÚ ÂQu®
Põmh¨£kÁvÀø». GÛÝ® Cµ\õ¯ÚU SÔ±kPÒ ‰»® Põmh¨£kªhzx
÷\ºøÁ°ß ‰»P AqUPÎß ÂQuzøu vmhÁmh©õP AÔ¢x öPõÒÍ
•i²®. Cuß ‰»® Cµ\õ¯Úa \©ß£õmøh Dkö\´¯ •i²®. Dkö\ú
uõUPzøu AÔ¢xöPõshõÀ ¤µ÷¯õP Ÿv¯õP Cµ\õ¯Úz uõUP® |øhö£Ö®
÷£õx Ea\ ÂøÍøÁ¨ ö£ØÖU öPõÒÁuØPõP JÆöÁõ¸ ÷\ºøÁ°Úx®
AÀ»x ‰»PzvÚx® P»UP¨£h ÷Ási¯ voÄ ÂQuzøu PoUP •i²®.
CuÚõÀ Cµ\õ¯ÚU SÔkPøÍ²® `zvµ[PøÍ²® £¯ß£kzv Cµ\õ¯Úa
112 C»Á\¨ £õh¡À
\©ß£õkPøÍ GÊxÁx C»SÁõP Aø©Á÷uõk SÔzu PozuÀPÐUS®
C»SÁõÚuõ´ Aø©²® Gß£øu¨ ¤ßÁ¸® GkzxUPõmk ‰»® ÂÍ[QU
öPõÒP.
H©ØøÓØÖ (Fe2O3) CØS® Põ£÷Úõöµõmø\mkUS® Cøh÷¯¯õÚ Cµ\õ¯Úz
uõUP® ¤ßÁ¸® \©ß£õk ‰»® Põmh¨£mkÒÍx.
Fe2O3 + 3 CO 2 Fe + 3 CO2
‰»P[PÎß SÔ±kPÒ ©ØÖ® Cµ\õ¯Úa `zvµ[PøÍ¨ £¯ß£kzv

GÊu¨£mkÒÍ Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õmi¼¸¢x ¤ßÁ¸® uPÁÀPøÍ¨
ö£ØÖU öPõÒÍ»õ®.
»» Fe = 56, O = 16, C = 12 GÝ® \õµqzvoÄPÒ öu›²ªhzx Fe2O3 = 160 GÚÄ®
CO = 28, CO2 = 44 GÚÄ® \õº‰»UTØÖz voÄPøÍ¨ ö£Ó»õ®.
CuÚi¨£øh°À,
a. J¸‰À Fe2O3 Ehß uõUP•Ó ‰ßÖ ‰À Põ£÷Úõöµõmø\mk

÷uøÁ¨£k®.
160 g Fe2O3 Ehß uõUP©øh¯ 28 × 3 g (84g) Põ£÷Úöµõmø\mkz ÷uøÁ¨
£k®.
b. ÷©Ø£iz uõUPzvÀ 2 ‰À Ç®¦ ÷uõßÖQßÓx. (112 g)
÷©Ø£iz uõUPzvÀ 56 × 2 g (112 g) Ç®¦ ÷uõßÖQßÓx.
c. ÷©Ø£i uõUPzvÀ ‰ßÖ ‰À Põ£Üöµõmø\mk E¸ÁõQßÓx.
CzuõUPzvÀ 44 × 3 g (132g) Põ£Üöµõmø\mk E¸ÁõQßÓx.
16.3 E÷»õP[PÎß uõUSvÓß

²² E÷»õP[PÒ ÁÎ²hß Põmk® uõUP[PÒ
Ç®£õ»õÚ BoPÒ / •mP®¤PÒ, ÁõÒ A»SPÒ Gß£øÁ ÂøµÂÀ
©[P»øhÁøu }[PÒ AÁuõÛzv¸¨¥ºPÒ GÛÝ® ö£õß E÷»õPzvÚõÀ
BÚ E£Pµn[PÒ }sh Põ»® ö\ßÖ® ©[P»øh¯õx ÇUQßÓÚ. CuØPõÚ
Põµn® ¯õx? E÷»õP[PÒ ÁÎ, }º, IuõÚ Aª»® Gß£ÁØÖhß Põmk®
uõUP® öuõhº£õPU PØ£uß ‰»® CuØPõÚ Âøhø¯¨ ö£ØÖU öPõÒÍ
•i²®.
ÁÎ, }º, IuõÚ Aª»[PÐhß E÷»õP[PÒ Põmk® uõUP[PÒ £ØÔU

PØ£uØPõPa ö\¯Ø£õk 16.3 CÀ Dk£k÷Áõ®.
113 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 16.3
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : ¦vuõP öÁmiö¯kUP¨£mh ÷\õi¯z
xsöhõßÖ, _©õº 2 cm }Í©õÚ _zu©õUP¨£mh ©PÜ]¯ |õhõz
xsöhõßÖ
²² ¦vuõP öÁmiö¯kUP¨£mh ÷\õi¯zxsøh²®, ÷©Ø£µ¨¦ _zu
©õUP¨£mh 3 cm ©PÜ]¯ |õhõz xsøh²® ÁÎ°À vÓ¢x øÁUP.
²² ÷\õi¯z xsiß öÁmh¨£mh ÷©Ø£µ¨ø£²® ©PÜ]¯ |õhõøÁ²®
|ßS AÁuõÛUP.
²² E[PÒ AÁuõÛ¨¦PøÍU SÔzxU öPõÒP.
÷\õi¯z xsiß öÁmh¨£mh ÷©Ø£µ¨¤ß £Í£Í¨¦U SøÓ¢x Põn¨£k®

A÷u ÷ÁøÍ ©PÜ]¯ |õhõÂÀ SÔ¨¤hzuUPÍÄ ©õØÓ® Gøu²®
AÁuõÛUPÂ¯»õx. ÷\õi¯zxsk ÁÎ°ß TÖPÐhß ÂøµÁõPz uõUP®
¦›Áuß Põµn©õP Auß £Í£Í¨¦ SøÓ¢x Põn¨£mhx. GÛÝ® ©PÜ]¯®
ÁÎ°ß TÖPÐhß ÂøµÁõPz uõUP® ¦›ÁvÀø».
÷\õi¯® (Na), ©PÜ]¯® (Mg) Gß£Ú ÁÎ°À uPÚ©øh²® ÷£õx C»SÁõP
Jm]\Ýhß uõUP©øh¢x AÁØÔß Jmø\mkPøÍz u¸®.
4 Na + O2 2 Na2O
2 Mg + O2 2 MgO
|õP® (Zn), Ç®¦ (Fe), ö\®¦ (Cu) ÷£õßÓ E÷»õP[PÒ ÁÎ°À öÁ¨£÷©ØÖ®
÷£õx Auß ÷©Ø£µ¨¦ ©[P»øh¢x Põn¨£k®. }sh ÷|µ® öÁ¨£÷©ØÖ®
÷£õx Jmø\mhõP ©õÖ®.
2 Zn + O2 2 ZnO
öÁÒÎ (Ag), ¤ÍõØÔÚ® (Pt), ö£õß (Au) ÷£õßÓ E÷»õP[PøÍ ÁÎ°À

Pkø©¯õP öÁ¨£÷©ØÔÚõ¾® AÁØÔß Jmø\mkPøÍ E¸ÁõUSÁvÀø».
CÆÂ¯Àø£ Ai¨£øh¯õPU öPõsk öÁÆ÷ÁÖ E÷»õP[PÒ Jm]\Ýhß
Põmk® uõUP® JßÔ¼¸¢x JßÖ ÷ÁÖ£mhx GßÝ® •iÄUS Áµ•i²®.
114 C»Á\¨ £õh¡À

· E÷»õP[PÒ }¸hß Põmk® uõUP[PÒ
]» E÷»õP[PÒ SÎº}º, öPõv}º, öPõv}µõÂ Gß£ÁØÖhß öÁÆ÷ÁÖ
Ãu[PÎÀ uõUP•Ö®. Cuß£i°À E÷»õP[PÒ }¸hß Põmk® uõUP[PÒ
JßÔ¼¸¢öuõßÖ ÷ÁÖ£kÁøu AÁuõÛUP»õ®. CuØPõP 16.4, 16.5 BQ¯
ö\¯Ø£õkPÎÀ Dk£k÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 16.4
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ -: }º, uõÈ, ÷\õi¯zxsk, ]Á¨¦¨ £õ]a\õ¯z uõÒ.
²² B]›¯›ß EuÂ²hß uõÈ°¾ÒÍ }¸US (£¯ØøÓ Âzvß AÍÄ)
÷\õi¯z xsøh²®, ]Á¨¦¨ £õ]a\õ¯zuõøÍ²® CkP.
²² E[PÍx AÁuõÚ[PøÍU SÔzxU öPõÒP.
÷\õi¯zxsk ""ì'' GÝ® J¼ø¯ GÊ¨¤¯ Ásn® A[Sª[S® }›À

ªu¢uÁõÖ ÷ÁP©õP Aø\²®. Azxhß ÷\õi¯zxsk £i¨£i¯õP £¸©ÛØ
]Ô¯uõÁxhß K›hzvÀ {ØS® ÷£õx w¨£ØÖ®. ÷©¾® uõÈ°¾ÒÍ
]Á¨¦¨ £õ]a\õ¯zuõÒ }» {Ó©õP ©õÖ®. ÷\õi¯® }¸hß ªP Ã›¯©õPz
uõUP® ¦›Áxhß Iuµ\ß (H2) Áõ²Ä® öÁÎ÷¯Ö®. ]Á¨¦¨ £õ]a\õ¯zuõÒ
}» {Ó©õÁv¼¸¢x ‰»U Pøµ\À ÷uõßÔ²ÒÍø© ¦»ÚõQßÓx.
C[S ÷\õi¯® SÎº }¸hß uõUP•ØÖ ‰»U Pøµ\»õÚ ÷\õi¯® Iuöµõm
ø\mk® Iuµ\ß Áõ²Ä® ÷uõßÖQßÓx.
2Na + 2H2O 2NaOH + H2
ö\¯Ø£õk 16.5
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : •PøÁ, _zu©õUP¨£mh Mg ©PÜ]¯ |õhõ, }º

²² }¸ÒÍ •PøÁ°ÝÒ _zu©õUP¨£mh ©PÜ]¯ (Mg) |õhõøÁa ÷\ºUP.
E©x AÁuõÚ[PøÍU SÔzxU öPõÒP.
²² C¨÷£õx }º •PøÁø¯ _hµk¨¤ß EuÂ²hß öÁ¨£÷©ØÖP.
E[PÍx AÁuõÚ[PøÍU SÔzxU öPõÒP.
©PÜ]¯® SÎº}¸hß AÁuõÛUPUTi¯ÍÂØS uõUP® Gøu²® PõmkÁ

vÀø». GÛÝ® öPõv}¸hß uõUP©øh¢x Áõ²USªÈ öÁÎ÷¯ÖÁøu
AÁuõÛUP»õ®.
115 C»Á\¨ £õh¡À

©PÜ]¯® (Mg) _k}¸hß uõUP•ØÖ ©PÜ]¯® Iuöµõmø\møh²® Iuµ\ß
Áõ²øÁ²® ÷uõØÖÂUS®.
Mg + 2H2O Mg(OH)2 + H2
©PÜ]¯©õÚx öPõv}µõÂ²hß ªP EUQµ©õPz uõUP•Ö®. CzuõUPzvß

÷£õx ©PÜ]¯® Jmø\mk® Iuµ\ß Áõ²Ä® ÷uõßÖ®.
Mg + H2O MgO + H2
A¾ªÛ¯® (Al), |õP® (Zn) Gß£Ú SÎº}¸h÷Úõ öPõv}¸h÷Úõ uõUP•Ö

ÁvÀø». öPõv }µõÂ²hß öÁ¨£÷©ØÖ® ÷£õx AÆÄ÷»õP Jmø\mkUP
øÍ²® Iuµ\ß Áõ²øÁ²® (H2) ÷uõØÖÂUS®.
Zn + H2O ZnO + H2
Ç®£õÚx SÎº }¸h÷Úõ öPõv }¸h÷Úõ uõUP® ¦›ÁvÀø». öPõv

}µõÂ²hß öÁ¨£÷©ØÖ® ÷£õx Ç®¦ Jmø\møh²® Iuµ\ß Áõ²øÁ²®
(H2) ÷uõØÖÂUS®.
3Fe + 4H2O Fe3O4 + 4H2
P
A ÔÂØPõ
÷©»vP
3Fe + 4H2O Fe3O4 + 4H2
÷©Ø£i uõUPzvÀ GÝ® Aøh¯õÍ® öuõhº£õP PÁÚzøua

ö\¾zxP. CÆÁøh¯õÍzvß ‰»® ÷©Ø£i Cµ\õ¯ÚzuõUP® «Ð¢uõUP
©õSö©ß£øu GkzxUPõmkQÓx. AuõÁx uõUQPÎ¼¸¢x ÂøÍÄPÒ
÷uõßÖÁx ÷£õßÖ ÂøÍÄPÎ¼¸¢x uõUQPÒ ÷uõßÓ •i²®
Gß£uõS®.
öÁÒÎ (Ag), ¤ÍõØÔÚ® (Pt), ö£õß (Au) ÷£õßÓ E÷»õP[PÒ SÎº}º, öPõv
}º ©mk©ßÔ öPõv}µõÂ²hÝ® uõUPzv½k£hõx.
÷©Ø£i Âh¯[PÎ¼¸¢x }¸hß E÷»õP[PÎøh÷¯¯õÚ uõUP® JÆöÁõ¸
E÷»õPzvØ÷PØ£ ÷ÁÖ£kö©ß£x ¦»ÚõQßÓx.
· IuõÚ Aª»[PÐhß E÷»õP[PÒ Põmk® uõUP[PÒ

Iu÷µõ S÷Íõ›UPª»® (HCl), ø|zv›UPª»® (HNO3), \À§›UPª»® (H2SO4)
Gß£Ú B´ÄUThzvÀ £µÁ»õP¨ £¯ß£kzu¨£k® Aª»[PÍõS®.
IuõÚ HCl Ehß E÷»õP[PÒ Põmk® uõUP® £ØÔU PØ£uØPõP ö\¯Ø£õk 16.6
CÀ Dk£k÷Áõ®.
116 C»Á\¨ £õh¡À
ö\¯Ø£õk 16.6
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U (HCl) Aª»U Pøµ\À 100 ml,
J÷µ¯ÍÁõÚ (Jzu) £›÷\õuøÚU SÇõ´PÒ, A¾ªÛ¯® (Al), ö\®¦ (Cu),
|õP® (Zn), ©PÜ]¯® (Mg), Ç®¦ (Fe) BQ¯ E÷»õP[PÒ.
JÆöÁõ¸ £›÷\õuøÚU SÇõ°¾® 10 ml Ãu® ]» £›÷\õuøÚU SÇõ°À
Iu÷µõS÷Íõ›U (HCl) Aª»zøu CkP. ÷©Ø£µ¨¦ |ßS _zu©õUP¨£mh
©PÜ]¯® (Mg), A¾ªÛ¯® (Al), |õP® (Zn), ö\®¦ (Cu), Ç®¦ (Fe) BQ¯
E÷»õPz xskPøÍ JÆöÁõ¸ SÇõ°ÝÒÐ® Cmk AÁuõÛUP. Áõ²U
SªÈPÒ öÁÎ÷¯Ö® ÷ÁPzøu J¨¤kP.
©PÜ]¯® (Mg), A¾ªÛ¯® (Al), |õP® (Zn) Ah[Q¯ £›÷\õuøÚU

SÇõ´PÎ¼¸¢x ÷ÁP©õP Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯ÖÁøu²®, Ç®¦
(Fe) Ah[Q¯ SÇõ°¼¸¢x ö©xÁõP Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯ÖÁøu²®
ö\®¦ (Cu) Ah[Q¯ SÇõ°¼¸¢x Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯Óõv¸¨£øu²®
AÁuõÛUP»õ®.
C[S SÔzu E÷»õPzvß S÷Íõøµmk E¸ÁõSÁxhß Iuµ\ß Áõ²Ä®

öÁÎ÷¯Ö®. JÆöÁõ¸ uõUPzxUS©õÚ Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ
Mg + 2 HCl MgCl2 + H2
2 Al + 6 HCl 2 AlCl3 + 3 H2
Zn + 2 HCl ZnCl2 + H2
Fe + 2 HCl FeCl2 + H2
HCl Áõ² {ø»°Ø Põn¨£k® ÷£õx Iuµ\ß S÷Íõøµmk GÚ¨£k®.

Iuµ\ß S÷Íõøµmk }›Ø Pøµ¢u {ø»°À Põn¨£k® ÷£õx Ax
Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»® GÚ¨£k®.
Cv¼¸¢x IuõÚ Aª»zxhß E÷»õP[PÒ Põmk® uõUPÃu® AÆÁÆÄ

÷»õP[PÐU÷PØ£ ÷ÁÖ£kQßÓø© ¦»ÚõQßÓx. ö\®¦ E÷»õP® (Cu)
IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»zxhß uõUP•ÖÁvÀø» ÷©¾® ö£¸®£õ»õÚ
E÷»õP[PÒ IuõÚ \À§›UPª»® (H2SO4), IuõÚ ø|zv›UPª»® (HNO3)
Gß£ÁØÖhß uõUP©øh¢x Iuµ\ß (H2) Áõ²øÁ öÁÎ÷¯ØÖ®.
Mg + H2SO4 MgSO4 + H2
117 C»Á\¨ £õh¡À

GÛÝ® ö\Ô¢u \À§›UPª»® ©ØÖ® ö\Ô¢u ø|zv›UPª»® (IuõÚ AÀ»x
ö\Ô¢u) Gß£Ú E÷»õP[PÐhß uõUP•Ö® ÷£õx ÷ÁöÓõ¸ Áõ² ÂøÍÄ®
ö£Ó¨£k®.
ö£õØÓõ]¯® (K), ÷\õi¯® (Na), PÀ]¯® (Ca) ÷£õßÓ E÷»õP[PÒ IuõÚ
Aª»[PÐhß ªP EUQµ©õPz uõUP® ¦›²®. Cuß ÷£õx öÁizu¾hß
w¨£ØÓ¾® HØ£h»õ®. GÚ÷Á B´ÄThzvÀ CzuøP¯ £›÷\õuøÚPÒ
÷©ØöPõÒÍ»õPõx.
÷©Ø£i Âh¯[PÎÚi¨£øh°À Aª»[PÐhß E÷»õP[PÒ Põmk®
uõUP[PÒ E÷»õP[PÐU÷PØ£ ÷ÁÖ£kö©ß£x ¦»ÚõQßÓx.
yy E÷»õP[PÒ ¤Ó E÷»õP E¨¦U Pøµ\ÀPÐhß Põmk®

uõUP[PÒ
E÷»õP E¨¦U Pøµ\ÀPÐhß E÷»õP[PÒ Põmk® uõUP® £ØÔU PØ£uØPõP
ö\¯Ø£õk 16.7 CÀ Dk£k÷Áõ®. ö\¨¦a \À÷£ØÖ (CuSO4) Gß£x ö\¨¦ (Cu)
E÷»õPzvß E¨£õS®. AÆÄ¨ø£ }›Ø Pøµ¨£uß ‰»® ö\¨¦a\À÷£ØÖU
(CuSO4) Pøµ\ø»z u¯õ›UP»õ®. ö\¨¦a\À÷£ØÖU (CuSO4) Pøµ\¾hß |õP®
(Zn) E÷»õPzvß uõUPzvøÚ CuØPõP¨ £¯ß£kzx÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 16.7
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : •PøÁö¯õßÖ, ö\¨¦a\À÷£ØÖ (CuSO4) }ºU

Pøµ\À, _zu©õUP¨£mh |õP® (Zn) E÷»õP®
²² •PøÁö¯õßÔÝÒ ]ÔuÍÄ ö\¨¦a \À÷£ØÖ (CuSO4) Pøµ\ø»a
÷\ºUP.
²² AuØS |õPz (Zn) xsöhõßøÓa ÷\ºUP.
²² E[PÒ AÁuõÚ[PøÍ AÔUøP¨£kzxP.
ö\¨¦a \À÷£ØÔß (CuSO4) }» {ÓU Pøµ\¾US |õPz (Zn) xsøha

÷\ºUS® ÷£õx ö\¨¦a \À÷£ØÖU Pøµ\¼ß }»{Óa ö\ÔÄ £i¨£i¯õPU
SøÓÁøhÁxhß ö\[P¤»{Ó ÃÌ£iÄ ÷uõßÖÁøu²® AÁuõÛUP»õ®.
C[S ¤ßÁ¸©õÖ JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUP® |øhö£Ö®.
Zn + CuSO4 ZnSO4 + Cu
|õP \À÷£ØÖU (ZnSO4) Pøµ\¾hß ö\®¦ (Cu) E÷»õPzøua ÷\ºUS® ÷£õx

uõUP® |øhö£Óõx.
ZnSO4 + Cu ©õØÓ® GuøÚ²® AÁuõÛUPÂ¯»õx.
118 C»Á\¨ £õh¡À

uõUSzvÓß Ti¯ E÷»õP®, uõUPzvÓß SøÓ¢u E÷»õP Pøµ\¼¼¸¢x
AÆ E÷»õPzøu Ch®ö£¯ºUS® BØÓÀ uõUSzvÓß Ti¯ E÷»õPzvØ÷P
Esk. CuÚi¨£øh°À |õP® (Zn) BÚx ö\¨¦ (Cu) C¾® uõUSvÓÝøh¯
E÷»õP©õu»õÀ |õPzvÚõÀ (Zn) ö\¨¦a \À÷£ØÖU (CuSO4) Pøµ\¼¾ÒÍ
ö\¨ø£ (Cu) Ch®ö£¯ºUP •i²®. GÛÝ® ö\¨¤ÚõÀ (Cu) |õP \À÷£ØÔ
¾ÒÍ (ZnSO4) |õPzøu (Zn) Ch®ö£¯ºUP •i¯õx. Cv¼¸¢x |õP® (Zn),
ö\®¦ (Cu) Gß£ÁØÔøh÷¯ |õP® (Zn) BÚx ö\®¤¾® (Cu) uõUSvÓß Ti¯
E÷»õPö©Ý® •i¦US Áµ»õ®.
16.4 uõUPÃuz öuõhº

E÷»õP[PÒ Jm]\Ýhß, }¸hß, IuõÚ Aª»[PÐhß Põmk® uõUSvÓß
JßÖUöPõßÖ ÷ÁÖ£mhx. E÷»õP[PÒ ¤Ó E÷»õP E¨¦U Pøµ\ÀPÐhß
Põmk® uõUP® JßÔ¼¸¢öuõßÖ ÷ÁÖ£mhx. AÆÁÁuõÚ[PøÍ²® ¤Ó
uPÁÀPøÍ²® Ai¨£øh¯õPU öPõsk uõUPÃuz öuõhº Pmiö¯Ê¨£¨
£mkÒÍx. E÷»õP[PøÍ AÁØÔß uõUSvÓß Ai¨£øh°À CÓ[S
Á›ø\¨£i JÊ[S£kzx® ÷£õx ö£Ó¨£k® öuõhº uõUPÃuz öuõhº
GÚ¨£k®. Cµ\õ¯ÚÂ¯Ø PØøP°ß ÷£õx Cz uõUPÃuz öuõhº ªP
•UQ¯©õÚuõS®. AÀ¾÷»õP©õÚ Iuµ\ß uõUPÃuz öuõh›À EÒÍh[Põ
Âmhõ¾® uõUPÃuzøu J¨¤kÁuØPõP RÌÁ¸® E¸ÂÀ Põmh¨£mkÒÍx.
yy uõUPÃuz öuõh›ß £¯ßPÒ
K
²² E÷»õP[PøÍU PÍg]¯¨£kzv øÁUS® ÷£õx Na
AÁØÔß £õxPõ¨ø£¨ ÷£qÁuØS ÷©ØöPõÒÍ Ca
Mg
÷Ási¯ ö\¯Ø£õkPøÍ CÚ[Põs£uØS uõUP
Al
Ãuzöuõhº £¯ÝÒÍuõP Aø©²®. Euõµn©õP Zn
÷\õi¯® (Na), ö£õØÓõ]¯® (K), PÀ]¯® (Ca) ÷£õßÓ Fe
uõUSvÓß Ti¯ E÷»õP[PÒ ©sönsön´, vµÁ Sn
£µ¤ß ÷£õßÓ vµÁ[PÎÝÒ Cmk £õxPõUP¨£k®. Pb
AøÁ ÁÎ²hÚõÚ uõUSvÓß Ti¯øÁ¯õu»õÀ H
Cu
ÁÎ°À vÓ¢x øÁUS® ö£õx ÁÎ°ß TÖPÐhß
Hg
uõUP©øh²®. Ag
²² Ç®¦ A›¨£øhuø»z uÂº¨£uØPõP Ç®¤¾® Pt
Au
uõUSvÓß Ti¯ E÷»õPzxhß öuõkøP°À
øÁzuÀ. Ç®¦ x¸¨¤izuø»z uÂº¨£uØPõP uõUPÃuz öuõhº
Ç®¤¾® uõUSvÓß Ti¯ ©PÜ]¯® (Mg), |õP®
(Zn) ÷£õßÓ E÷»õP[PÐhß Ç®¦ (Fe) öuõkøP²Óa ö\´¯¨£k®.
119 C»Á\¨ £õh¡À
²² ªßÛµ\õ¯Ú P»[PÎß EØ£zvUS¨ ö£õ¸zu©õÚ E÷»õP[PøÍz
öu›Ä ö\úÀ.
²² ¯õ÷uÝ® E÷»õPzøu AÆÄ÷»õP® Ah[Q²ÒÍ C¯ØøPz

uõv¼¸¢x ¤›zöukzuÀ E÷»õP¨ ¤›zöuk¨¦ GÚ¨£k®. E÷»õP¨
¤›zöuk¨¦US¨ ö£õ¸zu©õÚ •øÓø¯z wº©õÛ¨£uØSz uõUPÃuz
öuõhº EuÂ¯õP Aø©²®.
²² ÷\õi¯® (Na), ö£õØÓõ]¯® (K) ÷£õßÓ Ti¯ uõUSvÓÝøh¯

E÷»õP[PÒ _¯õwÚ ‰»P[PÍõP C¯ØøPa `Ç¼À Põn¨£kÁvÀø».
AøÁ ÷ÁÖ ‰»P[PÐhß Cøn¢x ªPÄÖv¯õÚ A¯ß ÷\ºøÁPÍõPa
`Ç¼Ø Põn¨£k®. CÆÁõÓõÚ E÷»õP[PÒ AÁØÔß E¸Q¯
S÷ÍõøµmkUPøÍ ªß£S¨£uß ‰»® ¤›zöukUP¨£k®. (Cx £ØÔ
uµ® 11 CÀ P»¢xøµ¯õh¨£k®.)
²² Ç®¦ (Fe), öÁÒÏ¯® (Sn), |õP® (Zn), D¯® (Pb) ÷£õßÓ KµÍÄ
uõUSvÓÝøh¯ E÷»õP[PÒ ¤Ó ÷\ºøÁPÍõÀ uõÌzu¨£mk
¤›zöukUP¨£k®.
²² öÁÒÎ (Ag), ö£õß (Au), ¤ÍõØÔÚ® (Pt) ÷£õßÓ ªPÄ® SøÓ¢u
uõUSvÓÝøh¯ E÷»õP[PÒ C¯ØøP°À _¯õwÚ E÷»õP[PÍõP¨ ¤Ó
TÖPÐhß P»¢x P»øÁPÍõPU Põn¨£k®. P»øÁPøÍ ÷ÁÓõUS®
ö£ÍvP •øÓPÍ ‰»® AøÁ ¤›zöukUP¨£k®.
²² CuØ÷PØ£ uõUPÃuzöuõh›À ÷©÷»²ÒÍ E÷»õP[PÒ ªß£S¨¤ß

‰»•® uõUPÃuzöuõh›À R÷Ç²ÒÍ E÷»õP[PÒ ö£õ¸zu©õÚ ö£ÍvP
•øÓPÒ ‰»•® ¤›zöukUP¨£kQÓx.
· Ç®¦ ¤›zöuk¨¦
©Ûu ÁõÌUøP°À ªPÄ® •UQ¯zx•øh¯ E÷»õP©õÚ Ç®ø£¨
¤›zöukzuÀ £ØÔ PÁÚ® ö\¾zx÷Áõ®.
120 C»Á\¨ £õh¡À

ÔÄUPõP
÷©»vP A
•ØPõ»zvÀ C»[øP°À Ç®¦ ¤›zöuk¨¦ öuõhº¤À ]Ó¢u AÔÄ
Põn¨£mhø©UPõÚ Buõµ[PÒ EÒÍÚ. Asø©U Põ»zvÀ \©Ú»öÁ»
¤µ÷u\zvÀ ÷©ØöPõÒÍ¨£mh öuõÀö£õ¸Ò APÌÂß ÷£õx Psk
¤iUP¨£mh Ç®¦zuõx öÁ¨£÷©ØÖ® `øÍ £¸ÁU PõØøÓ¨
£¯ß£kzv C¯[S® ÁøP°À Aø©UP¨£mi¸¢uø© öu›¯ Á¢xÒÍx.
AÆÁõÓõÚ `øÍø¯ ¦Úº{º©õÚ® ö\´x Auß ‰»® Ç®¦zuõvøÚ
öÁ¨£÷©ØÔ Ç®ø£¨ ö£Ö® •¯Ø]°À öuõÀö£õ¸Ò B´ÁõÍºPÒ
Dk£mk öÁØÔ PskÒÍÚº. Aµõ¤¯ ÷£µ\›ß ©[PÍ ÁõÒ EØ£zvUSz
÷uøÁ¯õÚ E¸US ""ö\µsi¨'' ÷u\zv¼¸¢x ö£ØÖU öPõÒÍ¨£mhx
GÚ öuõÀö£õ¸Ò £v÷ÁkPÎØ SÔ¨¤h¨£mkÒÍx.
Ç®£õÚx uõUPz öuõh›ß ©zv°À Põn¨£k® E÷»õP©õS®. ©soÀ

Ah[Q²ÒÍ Ç®¦z uõv¼¸¢x Ç®¦ ¤›zöukUP¨£k®. Ç®¦zuõvÀ
Põn¨£k® Ç®¦ Ah[Q¯ ¤µuõÚ TÖ H©ØøÓØÖ (Fe2O3) GÚ¨£k®.
Ç®¦z uõv¼¸¢x Ç®ø£¨ ¤›zöuk¨£uØPõP¨ £¯ß£kzu¨£k®
Fxø» GÚ¨£k® Aø©¨¦ E¸ 16.1 CØ Põmh¨£mkÒÍx.
Cx _©õº 60 m E¯µ©õÚ Â÷\h©õÚ `øÍ¯õS®. ÷©Ø£Sv°ÞhõP ‰»¨
ö£õ¸ÒPÒ EÒÎh¨£kÁxhß RÌ¨£Sv°ÞhõP `hõUP¨£mh ÁÎzuõøµ
ö\¾zu¨£k®. CÆÁõÓõP Emö\¾zu¨£k® öÁ¨£zvÚõÀ Fxø»°ÝÒ
£» Cµ\õ¯Úz uõUP[PÒ |øhö£ØÖ CÖv°À vµÁ Ç®¦ ö£Ó¨£k®.
Fxø»°ÝÒ 1000 0C - 1900 0C Cøh°»õÚ Ãa]À öÁ¨£{ø» Põn¨£k®.
_snõ®¦UPÀ + PØP› + H©ØøÓØÖ
PÈÄ Áõ²
wa ö\[PØ
_Áº
öÁ¨£©õÛ öÁ¨£ ÁÎ
PÈÄPÒ
(Slag) PÈÄPÒ
öÁÎ÷¯ÓÀ
vµÁ Ç®¦
vµÁ Ç®¦
öÁÎ÷¯ÓÀ
E¸ 16.1 Fxø»
121 C»Á\¨ £õh¡À

‰»¨ö£õ¸ÒPÍõP H©ØøÓØÖ (Fe2O3), _snõ®¦UPÀ (CaCO3), PØP› (C)
Gß£Ú ÷uøÁ¯õÚ ÂQuzvØ P»UP¨£mk ~so¯uõP AøµUP¨£mk
÷©Ø£Sv°ÞhõP AÝ¨£¨£k®.
PØP› ÁÎ°À G›¢x Põ£Üöµõmø\møhz (CO2) ÷uõØÖ ÂUS®.
Ç®¦ ¤›zöuk¨¤ß ÷£õx Fxø»°ÝÒ ¤ßÁ¸® uõUP[PÒ |øhö£Ö®.
C + O2 CO2
²² Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ² PØP›²hß uõUP©øh¢x Põ£÷Úõöµõm

ø\mk Áõ²øÁz (CO) ÷uõØÖÂUS®.
CO2 + C 2 CO
²² Põ£÷Úõöµõmø\mk (CO) Áõ²ÂÚõÀ H©ØøÓØÖ (Fe2O3) uõÌzu¨£k®,

Cuß÷£õx vµÁ Ç®¦ ÷uõØÖ ÂUP¨£k®.
Fe2O3 + 3 CO 2 Fe + 3 CO2
PÀ]¯® Põ£÷ÚØÖ (CaCO3) öÁ¨£¨¤›øP¯øh¢x PÀ]¯® Jmø\mk®

(CaO) Põ£Üöµõmø\mk® (CO2 ) ÷uõØÖÂUP¨£k®.
CaCO3 CaO + CO2
Ç®¦zuõvÀ PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÍõPU Põn¨£k® ]¼UPõ AÀ»x

]¼UPÜöµõmø\mk (SiO2), ©ØÖ® A¾ªÚõ AÀ»x A¾ªÛ¯®
Jmø\mk (Al2O3) Gß£Ú _snõ®¦UPÀ ¤›øP¯øhÁuß ‰»® ÷uõßÖ®
PÀ]¯® Jmø\mk (CaO) Ehß uõUP©øh¢x E÷»õPU PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÒ
GÚ AøÇUP¨£kQßÓ PÀ]¯® ]¼U÷PØÖ (CaSiO3), PÀ]¯® A¾ª÷ÚØÖ
(CaAl2O4) Gß£ÁØøÓz ÷uõØÖÂUS®.
SiO2 + CaO CaSiO3

E÷»õPU PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÒ (slag)
Al2O3 + CaO Ca (Al2O2)2
(slag)
PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÒ vµÁ Ç®¤ß «x ªu¢uÁõÖ Põn¨£k®. vµÁ
Ç®¦®, PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÐ® öÁÆ÷ÁÓõP ÷ÁÓõUP¨£k®.
122 C»Á\¨ £õh¡À

J¨£øh 16.2
01. ¦µõuÚ C»[øP°ß Ç®¦U øPzöuõÈÀ öuõhº£õÚ uPÁÀPøÍa
÷\P›UP.
02. EØ£zv ö\´¯¨£mh Ç®¦ P»¨¦÷»õP[PÒ u¯õ›¨¤ØPõP
£¯ß£kzu¨£k®. Ç®¦ Ah[Q¯ P»¨¦÷»õP[PÒ, P»¨¦÷»õP®
öPõskÒÍ (Ç®¤Ø Põn¨£hõu) ¦v¯ C¯À¦PÒ, AÆÂ¯À¦PÍõÀ
ö£õ¸ÐUSU QøhUS® £¯ßPÒ Gß£Ú EÒÍh[Q¯ uPÁØ÷PõøÁ
ö¯õßøÓz u¯õ›UP.
03. Fxø»°ÝÒ PÈÄPÒ (slag) Põn¨£kÁuÚõÀ AÝT»® GxÄ®
EÒÍÚÁõöÁÚ B]›¯¸hß P»¢xøµ¯õkP.
· ö£õß E÷»õP¨ ¤›zöuk¨¦

©Ûu ÁºUPzvØS Ç®ø£Âh }sh Áµ»õØÖz öuõhº¦ Põn¨£k®
E÷»õP©õP¨ ö£õßøÚU (Au) SÔ¨¤h»õ®. |õn¯[PÒ £À÷ÁÖ öu´Á E¸Áa
]ø»PÒ, GÊzuõÁn[PÒ, ÷£õßÓÚ u¯õ›¨£uØPõP¨ ö£õß £¯ß£kzu¨
£mhø©UPõÚ Buõµ[PÒ EÒÍÚ. CÆÄ÷»õP[PÎß ¤›zöuk¨¦ •øÓ
£ØÔz uØ÷£õx Bµõ´÷Áõ®.
uõUPz öuõh›À R÷Ç Põn¨£k® CÆÄ÷»õP® ÁÎ°À EÒÍ uõUSvÓÝøh¯
TÖPÒ GuÝhÝ® ö£õxÁõÚ {ø»ø©PÎØ uõUP©øhÁvÀø». CuÚõÀ
ö£õß C¯ØøP°À _¯õwÚ ‰»P©õPU Põn¨£k®. GÛÝ® ¤Ó PÈÄ¨
ö£õ¸ÒPÐhß P»¢x Põn¨£k®.
A›zuÀ ‰»® ö£õß Ah[Q¯ uõv¾ÒÍ ©õ_UPÎÀ Po\©õÚ AÍÄ
APØÓ¨£k®. ~so¯uõP yÍõUP¨£mk¨ £õ²® }÷µõmhzxhß P»US®
÷£õx •u¼À Aiø¯ ÷|õUQa ö\ÀÁx ö£õßÚõS®. ö£õßÛß Ahºzv
Ti¯÷u CuØSU Põµn©õS®.
CÆÁõÓõP ö£ÍvP •øÓ°À ÷ÁÓõUP¨£mh E÷»õPzøu ÷©¾® y´ø©
¯õUSÁuØPõP¨ £À÷ÁÖ •øÓPÒ £¯ß£kzu¨£k®.
ÔÄUPõP
÷©»vP A
uØPõ»zvÀ ö£õßøÚU PøµUPUTi¯ Pøµ¨£õß Psk¤iUP¨
£mkÒÍx. PÈÄ¨ö£õ¸ÒPÐhß Ti¯ E÷»õPzøu CzuøP¯
Pøµ¨£õÛØ PøµUS® ÷£õx ö£õß ©õzvµ® Pøµ²®. AUPøµ¨£õÛØ
Pøµ¢u ö£õß ¤Ó E÷»õP[PÐhß ¤µv±k ö\´¯¨£kÁuß ‰»®
y¯ ö£õß ¤›zöukUP¨£k®.
123 C»Á\¨ £õh¡À

16.5 Áõ²UPÒ u¯õ›¨¦®, C¯À¦PÐ®, £¯ßPÐ®
yy Iuµ\ß Áõ² (H2)
Iuµ\ß Áõ² \õuõµn ÁÎ°À ªPÄ® SøÓ¢u \uÃuzvØ Põn¨£k® Ahºzv
SøÓ¢u Áõ²ÁõS®.
Iuµ\ß Áõ²Âß ö£ÍvP, Cµ\õ¯Ú C¯À¦PÒ
²² \õuõµn ÁÎ°¾® Ahºzv SøÓ¢ux.
²² \õº ‰»UTØÖz voÄ 2 BS®.
²² uPÚ©øh¯U Ti¯ G›¯UTi¯ Áõ²ÁõS®.
²² }›Ø ]ÔuÍÄ Pøµ²®.
²² {Ó©ØÓx.
²² ©n©ØÓx.
B´ÄThzvÀ |õP® (Zn), ©PÜ]¯® (Mg) ÷£õßÓ E÷»õP[PøÍ IuõÚ

(Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»® (HCl), IuõÚ \À§›UPª»® (H2SO4) ÷£õßÓ
Aª»[PÐhß uõUP•Óa ö\´x H2 Áõ² u¯õ›UP¨£k®.
Zn + 2 HCl ZnCl2 + H2
CÆÁõÓõÚ uõUP® ‰»® B´ÄThzvÀ Iuµ\ß (H2) Áõ² ©õv›ø¯z

÷\P›UPUTi¯ E£Pµn JÊ[Pø©¨¦ E¸ 16.2 CØ Põmh¨£mkÒÍx.
•ÒÎ¨ ¦ÚÀ
÷£õUSU SÇõ´
uUøP Aøh¨£õß H2 Áõ²
T®¦U SkøÁ Áõ²a\õi
}ºzuõÈ
IuõÚ Iu÷µõ ÷ußTmk ÷©øh
S÷Íõ›U Aª»®
|õPz xskPÒ
E¸ 16.2 B´ÄThzvÀ Iuµ\ß (H2) Áõ² u¯õ›zuÀ
124 C»Á\¨ £õh¡À

CÆÁõ² ÷\P›UP¨£k® •øÓ }›ß RÌ•P¨ ö£¯ºa] •øÓ GÚ¨£k®.
HöÚÛÀ Áõ²a\õi°ÝÒ H2 Áõ² Emö\À¾® ÷£õx Av»h[Q²ÒÍ }º
RÌ÷|õUQz uÒÍ¨£mk APØÓ¨£kÁuÚõ»õS®.
÷£õUSU SÇõ°Þk Á¸® Áõ²øÁ E¸ 16.3 CØ Põmh¨£mkÒÍÁõÖ Áõ²a

\õiø¯ øÁ¨£uß ‰»©õPÄ® ÷\P›UP •i²®.
Iuµ\ß ÁÎ©sh» ÁÎ°¾® Ahºzv SøÓ¢u Áõ² Gß£uõÀ Áõ²a\õi

°ÝÒ ÷©Ø£SvUSa ö\À¾®. Cuß ÷£õx Áõ²a\õi°¾ÒÍ ÁÎ©sh»
ÁÎ RÌ÷|õUQa uÒÍ¨£mk Áõ²a\õi°¼¸¢x öÁÎ÷¯Ö®. CÆÁõÓõP Áõ²
÷\P›US® •øÓ ""ÁÎ°ß RÌ•P¨ ö£¯ºa] •øÓ'' GÚ AøÇUP¨£k®.
Iuµ\ß H2
ÁÎ©sh» ÁÎ
H2 Áõ²
öÁÎ÷¯Ö® ÁÎ©sh» ÁÎ
E¸ 16.3
ö\¯Ø£õk 16.8
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›UPª»® (HCl), _zu©õÚ

£›÷\õuøÚU SÇõ´, |õPz uskPÒ (Zn), T®¦USkøÁ, •ÒÎ¨¦ÚÀ,
PsnõiU SÇõ´, CÓ¨£ºU SÇõ´, }ºzuõÈ, E»º¢u DºUSPÒ, w¨ö£mi
²² E¸ 16.2 CØ Põmi¯ÁõÖ E£Pµn JÊ[Pø©¨ø£z u¯õº ö\´x
Iuµ\ß (H2) Áõ² ©õv›PÒ ]»ÁØøÓa ÷\P›zxU öPõÒP. (Áõ²a
\õi°ÝÒ {µ¨¦ÁuØS ö£¸©ÍÄ Áõ²U PÚÁÍÄ ÷uøÁ¨£kÁuõÀ
AuØS¨ £v»õP 5 £›÷\õuøÚU SÇõ´PøÍ¨ £¯ß£kzxP.)
²² CÆÁõÓõP ÷\P›UP¨£mh Áõ² ©õv›PÒ Ah[Q¯ £›÷\õuøÚU
SÇõ°ß Áõø¯ |ßS ‰i }›¼¸¢x öÁÎ÷¯ GkUP. C¨÷£õx G›²®
uÚØSa]ö¯õßøÓ SÇõ°Ým ö\¾zxP.
(CuØPõP B]›¯›ß EuÂø¯¨ ö£ØÖUöPõÒP.)
125 C»Á\¨ £õh¡À

E[PÍx AÁuõÚ® ¯õx? ""ö£õ¨'' GÝ® J¼²hß G›²®. Cuß ‰»®
Iuµ\ß (H2) Áõ²øÁ C»SÁõP CÚ[Põn»õ®.
(H2 ) Áõ²Âß £¯ßPÒ
²² öµõUPØ G›ö£õ¸ÍõP¨ £¯ß£kzu¨£k®.

²² uõÁµ Gsön´PÎ¼¸¢x ©õáŸß u¯õ›¨¦
²² £¿øÚ ÷©À÷|õUQ ö\¾zxÁuØPõP
²² ø|uµ\ß Áõ²Ähß Iuµ\ß Áõ²øÁz uõUP•Óa ö\´x A÷©õÛ¯õ Áõ²
EØ£zv ö\úÀ. A÷©õÛ¯õÁõÚx ³Ô¯õ ÷£õßÓ £\øÍPÒ EØ£zv°ß
÷£õx £¯ß£kzu¨£k®.
²² ÷\uÚa ÷\ºøÁPøÍz uõÌzuÀ.
J¨£øh 16.3
]Ô¯ £¿ß JßøÓ ÷©À÷|õUQ AÝ¨¦ÁuØPõP¨ £¯ß£kzu¨£k®
ö£õ¸ÒPÒ ¯õøÁö¯Úz ÷ui¯ÔP. A¨ö£õ¸ÒPøÍa ÷\P›zx B]›¯›ß
EuÂ²hß £¿ßPøÍ ÷©À÷|õUQ AÝ¨¦P. C[S |øhö£Ö® uõUP®
£ØÔ ÷ui¯ÔP.
²² Jm]\ß Áõ² (O2)

G®ø©a `ÇÄÒÍ ÁÎ©sh»zvÀ _©õº 20 % AÍÂÀ Jm]\ß Áõ²
Ah[Q²ÒÍx.
Jm]\ß Áõ²Âß ö£ÍvP, Cµ\õ¯Ú C¯À¦PÒ
²² \õuõµn ÁÎ°¾® Ahºzv Ti¯x.
²² uPÚ xøn° Áõ²ÁõS®.
²² }›À KµÍÄ Pøµ²®.
²² {Ó©ØÓx. ©n©ØÓx.
B´ÄThzvÀ Jm]\ß Áõ² u¯õ›¨£uØPõÚ ]» Cµ\õ¯Úz uõUP[PÒ R÷Ç
uµ¨£mkÒÍÚ.
01. ö£õØÓõ]¯® £µ©[P÷ÚØøÓ (KMnO4) öÁ¨£÷©ØÓÀ.
2KMnO4 K2MnO4 + MnO2 + O2
126 C»Á\¨ £õh¡À

02. ö£õØÓõ]¯® ø|zv÷µØøÓ (KNO3) öÁ¨£÷©ØÓÀ.
2KNO3 2KNO2 + O2
03. Iuµ\ß ÷£öµõmø\miß (H2O2) ¤›øP

2H2O2 2H2O + O2
04. ö£õØÓõ]¯® S÷Íõ÷µØøÓ (KClO3) öÁ¨£÷©ØÓÀ.

2KClO3 2KCl + 3O2
E¸ 16.4 CØ Põmi¯ÁõÖ E£Pµn JÊ[Pø©¨ø£z u¯õº ö\´x ö£õØÓõ]¯®

£µ©[P÷ÚØøÓ öÁ¨£÷©ØÖÁuß ‰»® B´ÄThzvÀ Jm]\ß (O2) Áõ²øÁz
u¯õ›UP»õ®.
÷£õUSU SÇõ´
uUøP Aøh¨£õß O2 Áõ²
öPõv SÇõ´
Áõ²a\õi
ö£õØÓõ]¯®
£µ©[P÷ÚØÖ¨
£Î[S
}ºzuõÈ
÷ußTmk ÷©øh
E¸ 16.4 B´ÄU ThzvÀ Jm]\ß Áõ² u¯õ›zuÀ
C[S Jm]\ß Áõ²øÁa ÷\P›US® •øÓ }›ß RÌ•P¨ ö£¯ºa] Gß£x

E[PÐUS¨ ¦»ÚõQ°¸US®.
127 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 16.9
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : uõ[Q, öPõvSÇõ´, CÓ¨£º Aøh¨£õß
PsnõiU SÇõ´, CÓ¨£º SÇõ´, £›÷\õuøÚU SÇõ´, }ºzuõÈ, _hµk¨¦,
ö£õØÓõ]¯® £µ©[P÷ÚØÖ (KMnO4)
²² B´ÄThzvÀ ÷©÷» E¸ 16.4 CØ Põmi¯ÁõÖ E£Pµn JÊ[Pø©¨
ø£a ö\´x £›÷\õuøÚU SÇõ´PÒ ]»ÁØÔÀ Jm]\ß Áõ² ©õv›
PøÍa ÷\ºzxU öPõÒP. (ÂgbõÚ B]›¯›ß EuÂø¯¨ ö£ØÖU
öPõÒP.)
²² Jm]\ß Áõ²øÁ CÚ[Põs£uØPõP¨ ¤ßÁ¸® £›÷\õuøÚø¯
÷©ØöPõÒP. E»º¢u DºUS JßøÓ¨ ö£ØÖU öPõÒP. Auß J¸
•øÚø¯ G›¯a ö\´P. _hº EshõÚ ¤ß _Áõø»ø¯ AønzxÂkP.
¤ßÚº Jm]\ß (O2) Áõ² Ah[Q¯ ÷\õuøÚU SÇõö¯õßøÓ öÁÎ÷¯
Gkzx uUøPø¯ APØÔ¯Äh÷Ú÷¯ unØSa]ø¯ AuÝÒ ö\¾zxP.
unØSa] «sk® _Áõø»ø¯z ÷uõØÖÂzuÁõÖ ¤µPõ\©õP G›¯z

öuõh[SÁøu AÁuõÛUP»õ®. CÆÁÁuõÛ¨¦ ‰»® Jm]\ß Áõ²øÁ
CÚ[Põn»õ®.
Jm]\ß Áõ²Âß £¯ßPÒ
²² \P» A[QPÎÚx® _Áõ\zvØPõP AÁ]¯©õS®.
²² ¯õ÷uÝö©õßÖ ÁÎ°À G›²® ÷£õx Jm]\ß (O2) Áõ²Äh÷Ú÷¯ uõUP®
¦›²®. GÚ÷Á uPÚzvØS AÁ]¯©õS®.
²² _È÷¯õiPÍx®, ÂsöÁÎ¨ £¯oPÍx® £¯ß£õmiØS AÁ]¯©õS®.
²² E÷»õP[PøÍU Põá]°ønUP¨ £¯ß£kzu¨£k® Jm]A\ØÓ½ß
_Áõø»ø¯¨ ö£ÖÁuØPõP £¯ß£kzu¨£k®.
²² \À§›UPª» EØ£zv, ø|zv›UPª» EØ£zv ÷£õßÓ øPzöuõÈÀPÎÀ
‰»¨ö£õ¸ÍõP £¯ß£kzu¨£k®.
²² Põ£Üöµõmø\mk Áõ² (CO2)
¦Â ÁÎ©sh»zvß öÁ¨£{ø»ø¯ A[QPÐU÷PØÓ ]Ó¨£õÚ ©mhzvØS
öPõsk Á¸ÁuØS® \P» A[QPÍx® EnÄz ÷uøÁø¯¨ §ºzv ö\´ÁuØSU
Põµn©õ¯ø©¢u JÎzöuõS¨¦a ö\¯Ø£õmiß ‰»¨ö£õ¸ÍõPÄ® CÆÁõ²
öuõÈØ£k®. ÁÎ©sh»zvß ö£õxÁõÚ Aø©¨¤ß £i 0.03% AÍÂØSU
SøÓÁõÚ \uÃuzvØ Põn¨£k®. GÛÝ® _Ámk G›ö£õ¸Ò uPÚ®
Põµn©õP ÁÎ©sh»zv¾ÒÍ Põ£Üöµõmø\miß (CO2) Cß AÍÂÀ
HØ£k® AvP›¨¦ §÷PõÍ öÁ¨£{ø» AvP›¨¤ØS HxÁõP Aø©¢xÒÍx.
128 C»Á\¨ £õh¡À
Põ£Üöµõmø\mk Áõ²Âß ö£ÍvPÂ¯À¦PÒ
²² ÁÎ©sh» ÁÎ°¾® Ahºzv Ti¯ Áõ²ÁõS®.

²² uPÚ©øh¯õx. uPÚz xøn°¼.
²² J¨¥mhÍÂÀ }›Ø Tku»õP Pøµ²®.
²² {Ó©ØÓx.
²² ©n©ØÓx.
PÀ]¯® Põ£÷ÚØøÓ (CaCO3) IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»zxhß (HCl)

uõUP•Óa ö\´x Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ²øÁ EØ£zv ö\´¯»õ®.
CaCO3 + 2HCl CaCl2+ H2O + CO2
¤ßÁ¸©õÖ E£Pµn JÊ[Pø©¨ø£ ÷©ØöPõsk B´ÄThzvÀ Põ£Ü

öµõmø\mk (CO2) ©õv›ø¯z u¯õ›zxU öPõÒÍ»õ®.
•ÒÎ¨ ¦ÚÀ
÷£õUSU SÇõ´
uUøP Aøh¨£õß (CO2) Põ£Üöµõmø\mk Áõ²
T®¦U SkøÁ Áõ²a\õi
}ºzuõÈ
IuõÚ ÷ußTmk ÷©øh
Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»®
_snõ®¦UPÀ
E¸ 16.5 B´ÄThzvÀ Põ£Üöµõmø\mk Áõ² u¯õ›zuÀ
PÁÚzvØS : Põ£Üöµõmø\møh }›ÞhõPa ÷\P›UøP°À }›Ø ]ÔuÍÄ

Pøµ²ö©ÛÝ® Ax Áõ² ©õv› ÷\P›¨¤À £õv¨ø£ HØ£kzuõx.
C[S Áõ² ÷\P›US® •øÓ }›ß RÌ•P¨ ö£¯ºa] •øÓ¯õS®. GÛÝ® Põ£Ü
öµõmø\mk (CO2) Áõ²Âß Ahºzv ÁÎ°ß Ahºzv°¾® Ti¯öuß£uõÀ
¤ßÁ¸® Âuzv¾® ÷\P›UP»õ®.
SÇõ°Þk Á¸® Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ² Ahºzv Ti¯uõøP¯õÀ
Áõ²a\õi°ÝÒ Ai¨£Svø¯ ÷|õUQa ö\À¾®. Cuß÷£õx \õi°ÝÒ
Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ² {µ®¦®. Áõ²a\õi°ÝÒ Põn¨£mh ÁÎ
129 C»Á\¨ £õh¡À
÷©À÷|õUQz uÒÍ¨£mk öÁÎ÷¯Ö®. CuÚõÀ CÆÁõÓõÚ Áõ² ÷\P›US®
•øÓ ÁÎ°ß "÷©ß•P¨ ö£¯ºa]' GÚ AøÇUP¨£k®.
Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ²
Áõ²a\õi
E¸ 16.6 ÁÎ°ß ÷©ß•P¨ ö£¯ºa]¯õÀ CO2 Áõ²øÁa ÷\P›zuÀ
ö\¯Ø£õk 16.10
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : T®¦USkøÁ, CÓ¨£º Aøh¨£õß, •ÒÎ¨¦ÚÀ,

PsnõiU SÇõ´, CÓ¨£º SÇõ´, £›÷\õuøÚU SÇõ´, }ºzuõÈ, IuõÚ
Iu÷µõS÷Íõ›U (HCl) Aª»®, _snõ®¦UPÀ AÀ»x •møhU ÷Põxz
xskPÒ, E»º¢u DºUQÀ Tº, w¨ö£mi, _snõ®¦ }º.
E¸ 16.5 CØ Põmi¯ÁõÖ E£Pµn JÊ[Pø©¨ø£z u¯õ›zxU öPõsk
ÂgbõÚ B]›¯›ß EuÂ²hß £›÷\õuøÚU SÇõ´PÒ ]»ÁØÔÀ
Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ²øÁa ÷\P›zxU öPõÒP.
E»º¢u DºUQøÚ G›¯a ö\´x _Áõø»²hß Põ£Üöµõmø\mk (CO2)
Áõ² Ah[Q¯ £›÷\õuøÚU SÇõ°Ým ö\¾zxP. EhÚi¯õP _Áõø»
Aøn¢xÂk®. Ax©mk©ßÔ EhÚi¯õP un¾® Aøn¢x Âk®.
}Ô¯ _snõ®¤Ø [Ca(OH)2] ]ÔuÍøÁ 50 ml }›À PÁÚ©õPU Pøµ¢x
ÁiuõÎÚõÀ ÁizöukzxU öPõÒP. AvÀ 5 ml AÍøÁ Põ£Üöµõmø\
mk (CO2) Áõ² Ah[Q¯ SÇõ°ÝÒ Cmk uUøP°ÚõÀ |ßS ‰i |ßS
S¾USP. \õuõµn ÁÎ Ah[Q¯ SÇõ°ÝÒÐ® A÷u¯ÍÄ _snõ®¦
}øµa ÷\ºzx |ßS S¾UQ Cµsk Pøµ\ÀPÎÚx® {Ózøu J¨¤mk¨
£õºUP.
C[S Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Ah[Q¯ SÇõ°ÝÒ Ch¨£mh öuÎ¢u

_snõ®¦ }º |ßS £õÀ {Ó©õP ©õÔ°¸¨£øu AÁuõÛUP»õ®.
_snõ®¦ }›¾ÒÍ PÀ]¯® Iuöµõmø\mk Ca(OH)2 SÇõ°¾ÒÍ
Põ£Üöµõmø\mk Áõ² (CO2) Ehß ¤ßÁ¸©õÖ uõUP•Ö®.
Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 + H2O
130 C»Á\¨ £õh¡À

C[S ÷uõßÖ® öÁsoÓ©õÚ PÀ]¯® Põ£÷ÚØÖ (CaCO3) }›Ø öuõ[PÀ
{ø»°Ø Põn¨£kÁuõÀ _snõ®¦ }º £õÀ{Ó©õP ©õÖ®. ÷©Ø£i öuõ[PÀ
{ø»°¾ÒÍ Pøµ\¾US ÷©¾® Põ£Üöµõmø\mk Áõ²øÁa ö\¾zvÚõÀ
AU Põ£Üöµõmø\mk PÀ]¯® Põ£÷ÚØÖhß uõUP•ØÖ }›Ø Pøµ¯UTi¯
PÀ]¯ª¸Põ£÷ÚØøÓz Ca(HCO3)2 ÷uõØÖÂUS®. Cuß ÷£õx £õÀ{Ó®
AØÖ¨÷£õS®. Põ£Üöµõmø\mk Áõ²øÁ CÚ[Põs£uØPõP ÷©Ø£i
C¯Àø£¨ £¯ß£kzu»õ®.
Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ²øÁ E¯º A•UPzvß RÌ |ßS SÎµa ö\´²®
÷£õx vs©©õP ©õÖ®. CuøÚ öÁ¨£¨£kzx® ÷£õx vµÁ©õP ©õÓõx
Áõ²ÁõP ©õÖ®. CuÚõÀ vs©U Põ£Üöµõmø\mk E»º £ÛUPmi GÚ
AøÇUP¨£k®. Cuß öÁ¨£{ø» £ÛUPmi°ß öÁ¨£{ø»ø¯ Âh (-77 0C)
ªPU SøÓÁõPU Põn¨£kÁuõÀ ªøPU SÎ¹mi¯õP¨ £¯ß£kzu¨£k®.
EnÄ |ØPõ¨¤ß ÷£õx E»º £ÛUPmi £µÁ»õP¨ £¯ß£kzu¨£k®. ÷©¾®
ö\¯ØøP ©øÇø¯ E¸ÁõUPÄ® £¯ß£k®.
Põ£Üöµõmø\miß £¯ßPÒ
²² Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ² uPÚzxøn°¼ Áõ² Gß£uõÀ w¯øn

P¸ÂPÎÀ £¯ß £kzu¨£k®.
²² Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ² }›Ø Pøµ¢x E¸ÁõS® Põ÷£õÛUPª»®

(H2CO3) ]Ó¨£õÚ _øÁø¯z u¸ÁuõÀ ÷\õhõ }º, ~øµö¯Ê® SÎº£õÚ[PÒ
Gß£Ú u¯õ›¨£uØS¨ £¯ß£kzu¨£k®.
Ç®¦ ¤›zöuk¨¤ß ÷£õx £¯ß£kzu¨£k® uõÌzx® P¸Â¯õÚ

Põ£÷Úõöµõmø\mk (CO) Áõ²ÁõÚx Põ£Üöµõmø\mk (CO2) Áõ²Ähß
PØP›ø¯z uõUP•Óa ö\´Áuß ‰»® ö£Ó¨£k®.
ÔÄUPõP
÷©»vP A
\©ß ö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ GÊx® ÷£õx JÆöÁõ¸
uõUQPÎÚx® ÂøÍÄPÎÚx® A¸÷P AÁØÔß ö£ÍvP {ø»PÒ
SÔ¨¤h¨£k®.
s = Solid (vs©®) l = liquid (vµÁ®)
g = gas (Áõ²) aq = aqueous (}ºU Pøµ\À)

Euõµn® : 2 Mg (s) + O2 (g) 2 MgO (s)
131 C»Á\¨ £õh¡À

ö£õÈ¨¦
²² \h¨ö£õ¸ÒPÎÀ HØ£k® ©õØÓ©õÚx ö£ÍvP ©õØÓ®, Cµ\õ¯Ú

©õØÓ® GÝ® Ç•øÓPÎÀ |øhö£Ö®.
²² Põn¨£k® £uõºzu[PÎß ußø©°À ©õØÓªßÔ vs©ö©õßÖ

vµÁ©õuÀ, vµÁö©õßÖ BÂ¯õuÀ, Áõ²öÁõßÖ SÎº¢x vµÁ©õP
AÀ»x vs©©õP ©õØÓ©øhuÀ, vµÁö©õßÖ SÎº¢x vs©©õuÀ
÷£õßÓ ö\¯Ø£õkPÒ ö£ÍvP ©õØÓ[PÒ GÚ¨£k®.
²² £uõºzu[PÎß ußø© ©õØÓ©øh¢x ¦v¯ £uõºzu[PÒ ÷uõßÖ®

ÁøP°»õÚ ©õØÓ® Cµ\õ¯Ú ©õØÓ® GÚ¨£k®.
²² Cµ\õ¯Úz uõUP[PøÍ ÷\ºUøP, ¤›øP, JØøÓ Ch¨ö£¯ºa],

Cµmøh Ch¨ö£¯ºa] GÚ |õßS ÁøPPÍõP¨ ¤›UP»õ®.
²² Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PøÍ Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ ‰»®

GkzxUPõmh»õ®.
²² Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPøÍ GÊxÁuØPõPz uõUPzv½k£k®

‰»P[PÎß SÔ±kPÐ® ÷\ºøÁPÎß `zvµ[PÐ® £¯ß£kzu¨
£k®.
²² v¸zu©õP GÊu¨£mh Dkö\ú Cµ\õ¯Úa \©ß£õk ‰»®

÷uøÁ¯õÚ uPÁÀPøÍ¨ ö£ØÖU öPõÒÍ»õ®.
²² ÁÎ, }º, IuõÚ Aª»[PÒ ©ØÖ® E¨¦U Pøµ\ÀPÐhß £À÷ÁÖ

E÷»õP[PÒ Põmk® uõUP[PøÍ J¨¤mk¨ £õºzx AuÚi¨£øh°À
uõUPzöuõhº Pmiö¯Ê¨£¨£mkÒÍx.
²² E÷»õP¨ ¤›zöuk¨¦ •øÓø¯z wº©õÛzuÀ, E÷»õP A›¨ø£z

ukUS® •øÓPøÍ CÚ[PõnÀ, ÷uøÁU÷PØÓ ÁøP°À ªßÛµ
\õ¯ÚU P»[PøÍz u¯õ›¨£uØPõP E÷»õP[PøÍz öu›Ä ö\úÀ
÷£õßÓÚ uõUPzöuõhº ‰»® ö£ØÖU öPõÒÐ® £¯ßPÍõS®.
²² Ç®¦ E÷»õP® uõUPzöuõh›ß ©zv°À Põn¨£k® ©zv©©õÚ

uõUSvÓÝøh¯ E÷»õP® Gß£uõÀ uõÌzuÀ •øÓ ‰»®
¤›zöukUP¨£k®.
132 C»Á\¨ £õh¡À

²² Ç®¦ ¤›zöuk¨¦UPõP Fxø» GÚ¨£k® `øÍ £¯ß£kzu¨
£kÁxhß ‰»¨ ö£õ¸ÒPÍõP D©ØøÓØÖ (Fe2O3) _snõ®¦UPÀ
(CaCO3), PØP› (C) Gß£Ú £¯ß£kzu¨£k®.
²² ö£õß ªPÄ® uõUSvÓß SøÓ¢u E÷»õP©õøP¯õÀ C¯ØøP°À

÷\ºøÁPÍõPU Põn¨£kÁvÀø». PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÐhß P»¢x
Põn¨£k® ö£õßøÚ¨ ¤›zöuk¨£uØPõP £À÷ÁÖ ö£ÍvP
•øÓPÒ ¤ß£ØÓ¨£k®.
²² ÁÎ©sh»zvß Aø©¨¤À ªPÄ® SøÓ¢u EÒÍhUP©õPU

Põn¨£k® Iuµ\ß Áõ² ©ÛuÝUS £¯ÝÒÍ Áõ²ÁõS®.
²² ö£õxÁõÚ ÁÎ©sh» Aø©¨¤À _©õº 20 % EÒÍhUP©õPU

Põn¨£k® Jm]\ß Áõ² _Áõ\® uPÚ® Em£h £À÷ÁÖ
÷uøÁPÐUPõP¨ £¯ß£kzu¨£k®.
²² ÁÎ©sh»zvß Aø©¨¤À _©õº 0.03 % Põ£Üöµõmø\mk Áõ²

Põn¨£kQÓx. Cx ¦Âø¯ A[QPÐUS ö£õ¸zu©õÚ ÃuzvÀ
øÁzv¸¨£vÀ £[PÎ¨¦a ö\´QßÓx. A÷u ÷£õßÖ uõÁµ[PÎÀ
JÎzöuõS¨¦ ‰»® EnÄ EØ£zv ö\´Áv¾® £[PÎ¨¦a
ö\´QßÓx.
²² ÁÎ©sh»zvß Põ£Üöµõmø\mk AvP›¨£õÚx §÷PõÍ

öÁ¨£©õu¾US Põµn©õ¯ø©¢xÒÍx.
²² Áõ²UPÎß C¯À¦PÐU÷PØ£ B´ÄThzvÀ AÁØøÓ ÷\P›¨£uØS

£À÷ÁÖ •øÓPÒ £¯ß£kzu¨£k®.
²² B´ÄThzvÀ Áõ²UPøÍ CÚ[Põs£uØPõP £À÷ÁÖ •øÓPÒ

øP¯õÍ¨£kQßÓÚ.
133 C»Á\¨ £õh¡À

£°Ø]PÒ
1. ¤ßÁ¸® TØÖPÒ \›¯õ°ß () GÚÄ® ¤øÇ¯õ°ß () GÚÄ®

Gv÷µ²ÒÍ CøhöÁÎ°À CkP.
i. ö©ÊS E¸SuÀ Cµ\õ¯Ú ©õØÓ©õS®. ( )
ii. ÂÓS Ak¨¤ÝÒ G›²® ÷£õx Cµ\õ¯Ú ©õØÓ®

|øhö£Ö®. ( )
iii. KiUP÷»õß BÂ¯õuÀ ö£ÍvP ©õØÓ©õS®. ( )
iv. Ç®¦ x¸¨¤izuÀ Cµ\õ¯Ú ©õØÓ©ßÖ. ( )
v. E¨¦UPÀö»õßøÓ }›Ø Pøµzx E¨¦UPøµ\À u¯õ›US®

÷£õx Cµ\õ¯Ú ©õØÓ® {PÊ®. ( )
2. ¤ßÁ¸® Cµ\õ¯Úz uõUP[PøÍ Cµ\õ¯Úa ÷\ºUøP uõUP®,

Cµ\õ¯Ú¨ ¤›øPz uõUP®, JØøÓ Ch¨ö£¯ºa]z uõUP®, Cµmøh
Ch¨ö£¯ºa]z uõUP® GÚ ÁøP¨£kzxP.
I. 4Na + O2 2Na2O
II. 2Ag2CO3 4Ag + 2CO2 + O2
III. Zn + H2SO4 ZnSO4 + H2
IV. NaCl + AgNO3 AgCl + NaNO3
V. 2 Na + 2H2O 2NaOH + H2
3. ¤ßÁ¸® ÁõUQ¯[PÍõÀ SÔ¨¤h¨£k® uõUP[PÐUPõÚ Dkö\ú

Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPøÍ GÊxP.
i. IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»zxhß ÷\õi¯® uõUP•ØÖ ÷\õi¯®

S÷Íõøµmk® Iuµ\ß Áõ²Ä® ÷uõßÖ®.
ii. D¯ ø|zv÷µØÖ \À§›UPª»zxhß uõUP•ØÖ D¯ \À÷£ØøÓ²®
Iuµ\ß ø|zv÷µØøÓ²® ÷uõØÖÂUS®.
iii. PÀ]¯®, }¸hß uõUP©øh¢x PÀ]¯® Iuöµõmø\møh²®,
Iuµ\ß Áõ²øÁ²® u¸®.
iv. A¾ªÛ¯® IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»zxhß uõUP•ØÖ
A¾ªÛ¯® S÷Íõøµmk®, Iuµ\ß Áõ²Ä® ÷uõßÖ®.
v. ÷\õi¯® Põ£÷ÚØÖ® IuõÚ Iu÷µõ S÷Íõ›U Aª»•® uõUP•ØÖ
÷\õi¯® S÷Íõøµmk®, Põ£Üöµõmø\mk Áõ²Ä® }¸® ÷uõßÖ®.
134 C»Á\¨ £õh¡À

4. ¤ßÁ¸® E÷»õP[PøÍ¨ £¯ß£kzv AußRÌ ÂÚÁ¨£mkÒÍ
ÂÚõUPÐUS Âøh¯ÎUP.
Ca, Mg, Cu, Zn, Al, Fe
i. }¸hß ÂøµÁõPz uõUP® ¦›²® E÷»õP® Gx?
ii. IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»zxhß (HCl) Ehß uõUP® ¦›¯õu
E÷»õP® Gx?
iii. IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U Aª»zxhß (HCl) Ehß ªP ÂøµÁõP
Áõ²USªÈPøÍz ÷uõØÖÂUS® E÷»õP® Gx?
iv. ÁÎ°À vÓ¢x øÁUS® ÷£õx ÂøµÁõP ©[P»øh²® E÷»õP®
Gx?
v. ö\¨¦a \À÷£ØÖ }ºU Pøµ\¼ÝÒ Ck®÷£õx uõUP•ÓõuöuÚU
P¸uUTi¯ E÷»õP® Gx?
vi. C»SÁõP öÁsoÓa _Áõø»²hß G›¢x Jmø\mhõP ©õÖ®
E÷»õP® Gx?
5. ¤ßÁ¸® TØÖPøÍ ÂgbõÚŸv¯õP ÂÍUSP.
i. B´ÄThzvÀ ÷\õi¯®, ö£õØÓõ]¯® ÷£õßÓ E÷»õP[PÒ
©sönsön´ AÀ»x £µ¤ß Gsön°À Cmk PÍg]¯¨
£kzu¨£k®.
ii. £søh¯ Põ»® •uÀ ö\®¦ E÷»õP® £õÁøÚ°À Ç¢x
Á¢xÒÍx.
iii. A¾ªÛ¯¨ ö£õ¸ÒPÒ ©[P»øhÁøuz uk¨£uØS Â÷\h
E£õ¯[PÒ AÁ]¯©ßÖ.
iv. ÷\õi¯®, ö£õØÓõ]¯® ÷£õßÓ E÷»õP[PÎß £¯ß£õk
öuõhº¤À SøÓÁõÚ Áµ»õØÖ¨ £vÄP÷Í EÒÍÚ.
v. ö\¨¦a \À÷£ØÖ }ºU Pøµ\¾US |õPzøu Ck® ÷£õx ö\®¦
ÃÌ£iÁõS® A÷u÷ÁøÍ |õP \À÷£ØÖU Pøµ\¾US ö\®ø£
Ck® ÷£õx |õP® ÃÌ£iÁõÁvÀø».
135 C»Á\¨ £õh¡À

6. ¤ßÁ¸ÁÚÁØÔß P¸zøu ÂÍUSP.
ªß£S¨¦ uõÌzuÀ
E÷»õP¨ ¤›zöuk¨¦ E÷»õP[PÒ ©[SuÀ
E÷»õP A›¨¦
7. Ç®¦ ¤›zöuk¨¦ öuõhº£õÚ ¤ßÁ¸® ÂÚõUPÐUS Âøh¯ÎUSP.
i. ‰»¨ö£õ¸ÒPÒ, ¤µuõÚ ÂøÍö£õ¸Ò, £UPÂøÍö£õ¸Ò Gß£
ÁØøÓz uÛzuÛ¯õP GÊxP.
ii. H©ØøÓØøÓz uõÌzuz ÷uøÁ¯õÚ Põ£÷Úõöµõmø\møhz
u¯õ›UP¨ £¯ß£kzu¨£k® Põ£÷Úõöµõmø\møh¨ ö£ÓUTi¯
ÁÈ•øÓPÒ CµsøhU SÔ¨¤kP.
iii. Fxø»°Ým ö\¾zu¨£k® ÁÎ°ß öÁ¨£{ø» 650 0C
¯õ°¸¨¤Ý® Fxø»°ÝÒ÷Í öÁ¨£{ø» 1700 0C Áøµ
E¯ºÁøhÁuØPõÚ Põµn® ¯õx?
iv. Fe2O3 + 3 CO 2 Fe + 3 CO2 GÝ®
uõUPzvØS Aø©ÁõP
H©ØøÓØÔ¼¸¢x Ç®¦ ÷uõßÖ®. H©ØøÓØÖ 100 kg
uõÌzu¨£k® ÷£õx,
a. ÷uõßÖ® Ç®¤ß voÄ
b. Âµ¯©õS® Põ£÷Úõöµõmø\miß voÄ
c. `Ç¼ÝÒ ÷\¸® Põ£Üöµõmø\miß voÄ Gß£ÁØøÓU
PõsP.
8. Áõ²UPÒ £¯ß£kzu¨£k® \¢uº¨£[PÒ ]» R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zvß ÷£õx® £¯ß£kzu¨£k® Áõ²UPøÍ
Gv÷µ²ÒÍ Aøh¨¤ÝÒ CkP.
i. Põ÷£õÛU Aª»® EØ£zv ( )
ii. _Áõ]UP ]µ©¨£k® ÷|õ¯õÎPÐUS ÁÇ[SuÀ ( )
iii. E»º £ÛUPmi (Dry ice) u¯õ›¨¦ ( )
iv. A÷©õÛ¯õ Áõ² u¯õ›¨¦USz ÷uøÁ¯õÚ ‰»¨ö£õ¸ÒPÍõP¨
£¯ß£kzu¨£k£øÁ ( )
v. uõÁµ Gsön´PÎ¼¸¢x ©õáŸß u¯õ›zuÀ ( )
vi. _È÷¯õiPÒ _Áõ]¨£uØS EuÄuÀ ( )
vii. ÂÓS G›ÁuØS AÁ]¯©õÚ Áõ² ( )
136 C»Á\¨ £õh¡À
9. SÔzuöÁõ¸ Áõ²øÁz u¯õ›¨£uØPõP JÊ[Pø©UP¨£mh E£Pµnz
öuõSv R÷Ç Põmh¨£mkÒÍx.
i. CÆÄ£Pµnz öuõSv°À Põn¨£k® J¸ ÁÊ ¯õx?

ii. CÆÁÊøÁ¨ }UQ E£Pµnzøu JÊ[Pø©UPUTi¯ Cµsk
•øÓPøÍ GÊxP.
iii. E£Pµnzøu²® JÊ[Pø©¨ø£²® ©õØÓõx Cv¼¸¢x Áõ²øÁ¨
ö£ØÖU öPõÒÍUTi¯ ÷ÁöÓõ¸ •øÓø¯U SÔ¨¤kP.
iv. ÷©Ø£i JÊ[Pø©¨¤¼¸¢x Iuµ\ß Áõ²øÁa ÷\P›¨£uØS HØÓ
ÂuzvÀ CÓ¨£ºU SÇõ´, Áõ²a\õi, }º¨£õzvµ® Gß£ÁØøÓ
JÊ[Pø©US® Âuzøu Áøµ¢x PõmkP.
v. H2 Áõ²øÁ¨ö£ÖÁuØPõP X, Y BQ¯ÁØÖUS Ch¨£h ÷Ási¯
£uõºzu[PøÍ¨ ö£¯›kP.
vi. Y •møhU ÷PõuõPÄ® X ÂÚõQ›U Pøµ\»õPÄ® Ç¨¤ß C[S
ö£Ó¨£k® Áõ² ¯õuõPÂ¸US®?
vii. ÷©÷» £Sv (VI) CÀ SÔ¨¤h¨£mh Áõ² ©õv›ö¯õßÖ
SÇõ°ÝÒ ÷\P›UP¨£mkÒÍx. AÆÁõ²øÁ CÚ[Põq®
•øÓø¯U SÔ¨¤kP.
Pø»a ö\õØPÒ
uõUPzöuõhº - Activity series
¤›zöuk¨¦ - Extraction
Jk[PÀ - Condensation
÷\ºUøP - Combination
¤›øP - Decomposition
Ch¨ö£¯ºa] - Displacement
Ãu® - Rate
«Ð¢ uõUP[PÒ - Reversible reaction
Fxø» - Thermal Kilm
137 C»Á\¨ £õh¡À

Cµ\õ¯ÚÂ¯À
uõUP Ãu®
17
G®ø©a `Ç |øhö£Ö® A÷|P ©õØÓ[PÐUS Cµ\õ¯Ú ©õØÓ÷© Põµn©õS®.
`Ç¼À |øhö£Ö® AÆÁõÓõÚ ]» ©õØÓ[PÒ R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
yy Ç®¦z x¸¨¤izuÀ
yy £Ç[PÒ £ÊzuÀ
yy EnÄ \ª£õk AøhuÀ
yy £õ¼¼¸¢x ÷¯õPm u¯õ›zuÀ
yy ÂÓS uPÚ©øhuÀ
yy |õPz uPk IuõÚ Aª»zxhß uõUP©øhuÀ
yy ÷\õi¯® E÷»õP® }¸hß uõUP©øhuÀ
yy ö£Ø÷ÓõÀ BÂ w¨£ØÖuÀ
yy £mhõ_ öÁizuÀ
J¨£øh 17.1
yy ÷©÷» uµ¨£mkÒÍ ©õØÓ[PøÍ²® EÒÍhUQ ÷ÁÖ £» Cµ\õ¯Ú
©õØÓ[PøÍ²® £mi¯À£kzx[PÒ.
yy ÷©Ø£i ©õØÓ[PÒ |øhö£Ö® ÷ÁPzvß Ai¨£øh°À ¤ßÁ¸©õÖ
AmhÁøn¨£kzx[PÒ.
÷ÁP©õP |øhö£Ö® ö©xÁõP |øhö£Ö®

uõUP® uõUP®
i. ...................................... .......................................
ii. ..................................... .......................................
iii. .................................... .......................................
£À÷ÁÖ Cµ\õ¯Úz uõUP[PÎß ÷ÁP® JßÖUöPõßÖ ÷ÁÖ£mhuõS®.

£Ç[PÒ £ÊzuÀ, EnÄa\ª£õk, Ç®¦zx¸¨¤izuÀ ÷£õßÓøÁ
ö©xÁõP |øhö£Ö® uõUP[PÍõS®. ö£Ø÷ÓõÀ BÂ w¨£ØÖuÀ, |õPzuPk
IuõÚ Aª»zxhß uõUP©øhuÀ, £mhõ_ öÁizuÀ ÷£õßÓøÁ ÷ÁP©õP
|øhö£Ö® uõUP[PÍõS®.
138 C»Á\¨ £õh¡À
CuØ÷PØ£ ]» Cµ\õ¯Úz uõUP[PÒ ªP ÷ÁP©õPz |øhö£ÖÁxhß ]»
ö©xÁõP |øhö£ÖQßÓx. CuØPø©¯ J¸ ö\UPÛÀ, J¸ {ªhzvÀ,
J¸ ©ozv¯õ»¯zvÀ, ]» |õmPÎÀ, £» ©õu[PÎÀ, £» Á¸h[PÎÀ
|øhö£Ö® Cµ\õ¯ÚzuõUP[PÒ EÒÍÚ.
Cµ\õ¯Úz uõUPzvß ÷£õx uõUQPÒ Âµ¯©õÁxhß ÂøÍÄPÒ ÷uõßÖ

QßÓÚ. ¤ßÁ¸® Euõµnzvß ‰»® CuøÚ ÂÍ[QU öPõÒÍ •i²®.
CaCO3(s) + 2HCl(aq) CaCl2(aq) + H2O(l) + CO2(g)
uõUQPÒ ÂøÍÄPÒ
CzuõUPzvÀ uõUQPÒ Âµ¯©õS® Ãu® AÀ»x ÂøÍÄPÒ ÷uõßÖ®

Ãu® Gß£ÁØÔß ‰»® uõUPÃu® wº©õÛUP¨£kQßÓx. C[S CaCO3
Âµ¯©õS®Ãu® AÀ»x Põ£Üöµõmø\mk EØ£zv¯õS® Ãu® Gß£ÁØøÓ
C»SÁõP AÁuõÛUP •i²®.
Kµ»S ÷|µzvÀ HØ£k® ©õØÓ[PÎß AÍÄ uõUP Ãu® GÚ¨£k®.
EØ£zv¯õÚ ÂøÍÄPÎß AÍÄ
uõUPÃu® = Âµ¯©õQ¯ uõUQ°ß AÍÄ
AÀ»x AuØS Gkzu ÷|µ®
AuØS Gkzu ÷|µ®
¯õ÷uÝ® uõUPÃu® GÆÁõÖ wº©õÛUP¨£kQÓx? AuØS Cµsk ¤µuõÚ
•øÓPÒ Esk.
i. SÔzu Põ»¨£Sv°À £¯ß£kzu¨£mh uõUQPÎß AÍøÁ (voÄ
AÀ»x PÚÁÍÄ) AÀ»x EØ£zv¯õÚ ÂøÍÄPÎß AÍøÁ AÍzuÀ.
ii. SÔzu AÍÁõÚ uõUQPÒ ö\»ÁõÁuØS Gkzu ÷|µzøu AÍzuÀ AÀ»x
SÔzu AÍÁõÚ ÂøÍÄPÒ ÷uõßÖÁuØS Gkzu ÷|µzøu AÍzuÀ.
17.1 uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx®

PõµoPÒ
¯õ÷uÝ® Cµ\õ¯Úz uõUP® |øhö£Ó÷Ásk©õ°ß A[S uõUQPÎß
xoUøPPÐUQøh°À (AqUPÒ AÀ»x ‰»UTÖPÒ) EÒÍ ¤øn¨¦PÒ
Eøh¢x ¦v¯ ¤øn¨¦PÒ ÷uõßÖ® ÷£õx ÷ÁÖ£mh ÂøÍÄPÒ
÷uõßÖQßÓÚ. CÆÁõÖ ÷©õx® uõUQPÎß xoUøPPÒ ÂøÍÄPÍõP
©õÖÁuØS AøÁ ÷£õx©õÚ \Uvø¯U öPõsi¸UP ÷Ásk®. uõUPÃuzvß
«x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPÒ.
139 C»Á\¨ £õh¡À

yy uõUQPÎß uõUP ÷©Ø£µ¨¦
yy uõUP® |øhö£Ö® öÁ¨£{ø»
yy uõUQPÎß ö\ÔÄ (Áõ²{ø»°¾ÒÍ uõUQPÍõ°ß A•UP®)
yy FUQPÒ
yy uõUQPÎß uõUP ÷©Ø£µ¨¦

ÂÓSU Pmøhö¯õßøÓ ]ÖxskPÍõP öÁmk÷Áõ©õ°ß Ax C»SÁõP
uPÚ©øh²®. EnÄ \ª£õmøh C»SÁõUP EnøÁ |ßÓõP Aøµzx
ÂÊ[S® £i øÁzv¯ºPÒ B÷»õ\øÚ ÁÇ[SQßÓÚº. CuØPõÚ Põµn®
¯õx?
vs©¨ £uõºzuö©õßÖ vµÁ® AÀ»x Áõ²öÁõßÖhß uõUPzvÀ Dk£k®
÷£õx uõUP® vs© ÷©Ø£µ¨¤ß «x ©mk® |øhö£ÖQÓx. uõUPz
xoUøPPÒ JßÖhöÚõßÖ ÷©õxÁx vs© ÷©Ø£µ¨¤À ©mk÷©¯õS®.
Cx öuõhº£õP ÷©¾® ÂÍ[QU öPõÒÍ CÆÂµsk J¨£øhPøÍa
ö\´÷Áõ®.
J¨£øh 17.2
2 cm
J¸ £UP }Í® 2 cm öPõsh vs© ÁiÁõÚ
©õ¤Ò (CaCO3) xsøh IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›U
Pª»U Pøµ\¼ÝÒ Ck® ÷£õx Aª»®
uõUP•Ö® ÷©Ø£µ¨ø£ PoUPÄ®.
2 cm
2 cm
yy ÷©Ø£i PÚÄ¸øÁ 1 cm }Í® öPõsh ]Ô¯ 8 PÚÄ¸UPÍõP öÁmi
GkUP¨£mhx.
1 cm
1 cm
CÆ 8 PÚÄ¸UPøÍ²® IuõÚ Iu÷µõS÷Íõ›UPª»U Pøµ\¼ÝÒ Ck®

÷£õx Aª»zxhß ÷©õx® ©õ¤Ò xskPÎß ÷©Ø£µ¨ø£ PoUPÄ®.
140 C»Á\¨ £õh¡À

PÚÄ¸Âß J¸ ÷©Ø£µ¨¤ß £µ¨£ÍÄ = 2 cm × 2 cm = 4 cm2
6 ÷©Ø£µ¨¦PÎÚx® £µ¨£ÍÄ = 4 cm2 × 6 = 24 cm2
]Ô¯ PÚÄ¸Âß J¸ ÷©Ø£µ¨¤ß £µ¨£ÍÄ = 1 cm × 1 cm = 1 cm2
6 ÷©Ø£µ¨¦PÎß £µ¨£ÍÄ = 1 cm2 × 6 = 6 cm2
8 ÷©Ø£µ¨¦PÎÚx® ö©õzu ÷©Ø£µ¨¦ = 6 cm2 × 8 = 48 cm2
CuØ÷PØ£ ö£›¯ PÚÄ¸øÁ ]Ô¯ PÚÄ¸UPÍõP ©õØÔÚõÀ Auß £µ¨£ÍÄ

AvP›¨£x öuÎÁõQßÓx.
uõUPÃuzvß «x uõUQPÎß ÷©Ø£µ¨¦ ö\ÀÁõUøP AÔÁuØS ö\¯Ø£õk
17.1 CÀ Dk£k÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 17.1
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : \©ÁÍÄ voÄøh¯ CaCO3 Cß yÒ ©ØÖ®
xskPÒ, IuõÚ HCl Aª»®, {ÖzuØ PiPõµ®, Cµsk •PøÁ
yy Cµsk •PøÁPøÍ Gkzx \© PÚÁÍÄ HCl Aª»[PøÍU ChÄ®.
yy CaCO3
xskPøÍ Iu÷µõS÷Íõ›UPª»zøu Cmk CaCO3 xskPÒ
©øÓ¯ GkUS® ÷|µzøu {ÖzuØ PiPõµzvß EuÂ²hß Põq[PÒ.
CÆÁõ÷Ó CaCO3 yøÍ HCl Aª»zvÀ Cmk Ax ©øÓ²® ÷|µzøu
AÍÂk[PÒ.
yy Cµsk \¢uº¨£[PÎ¾® uõUP® |øhö£Ó Gkzu ÷|µzøu J¨¤k[PÒ.
CaCO3 yÒ öPõsh •PøÁ°À Áõ²USªÈPÒ ÷ÁP©õP öÁÎ÷¯ÖQßÓÚ.

CaCO3 yÒ ÂøµÁõP ©øÓ¢x ÂkQßÓx. BP÷Á SøÓÁõÚ Põ»zvÀ CzuõUP®
{øÓÄ ö£ØÖÒÍøu CÆ AÁuõÛ¨¦PÎÀ Ç¢x AÔ¢x öPõÒÍ»õ®.
CuØ÷PØ£ CÆÂµsk \¢uº¨£[PÎ¾® SÔzuÍÁõÚ uõUQPÒ Âµ¯©õÁuØS

Gkzu ÷|µ® PoUP¨£mhx.
Âµ¯©õQ¯ uõUQPÎß AÍÄ
uõUPÃu® =
AuØS Gkzu ÷|µ®
CaCO3yÒ £¯ß£kzu¨£mh ÷£õx uõUPÃu® AvP›US® Gß£x Cv¼¸¢x

¦»ÚõQßÓx. CuØ÷PØ£ uõUQPÎß ÷©Ø£µ¨¦ AvP›US® ÷£õx uõUPÃu®
AvP›UQßÓx. uõUP÷©Ø£µ¨¦ AvP›US® ÷£õx J¸ A»S ÷|µzvÀ
uõUPzxoUøPPÒ JßÖhöÚõßÖ ÷©õx® AÍÄ AvP›UQßÓx. CuÚõÀ
uõUPÃu® AvP›UQßÓx.
141 C»Á\¨ £õh¡À

J¨£øh 17.3
|õÍõ¢u ÁõÌUøP°À uõUPÃuzøu AvP›UPa ö\´ÁuØS uõUQPÎß
÷©Ø£µ¨¦ AvP›UPa ö\´²® \¢uº¨£[PøÍ £mi¯À £kzxP.
yy uõUP® |øhö£Ö® öÁ¨£{ø»

E°º Cµ\õ¯Ú uõUP® Põµn©õP÷Á EnÄ £ÊuøhQßÓx. EnÄ
£ÊuøhÁøuz uk¨£uØS SÎº\õuÚ¨ö£mi AÀ»x ªøP SÎ¹miPÎÀ
EnÄ øÁUP¨£kQÓx. C[S SøÓ¢u öÁ¨£{ø»°À E°º Cµ\õÚz
uõUPÃu® SøÓQßÓx Gß£x ¦»ÚõQßÓx.
^Û¯õÚx SÎº}øµ Âh _k }›À |ßÓõP PøµQßÓx. uõUPÃzvß «x
öÁ¨£{ø» GÆÁõÖ ö\ÀÁõUSa ö\¾zxQßÓx Gß£øuU Põs£uØS
ö\¯Ø£õk 17.2 CÀ Dk£k÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 17.2
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : Cµsk Ç®£õoPÒ, }º IuõÚ ö£õØÓõ]¯®
£µ©[PøÚØÖ Pøµ\À KMnO4, IuõÚ \À§›UPª»® H2SO4, {ÖzuØ
PiPõµ®, Cµsk ÷\õuøÚUSÇõ´PÒ, £ß\ß _hµk¨¦.
yy ªP IuõÚ ö£õØÓõ]¯® £µ©[PøÚØÖU Pøµ\ø»z u¯õ›UP.
yy Cµsk ÷\õuøÚUSÇõ´PÐUS ÷©Ø£i Pøµ\¼À \© AÍÁõÚ
PÚÁÍÄPøÍ Gkzx AUPÚÁÍÄUSa \©©õÚ \À§›UPª»®
÷\ºUPÄ®. CÁØÔÀ JßøÓ KµÍÄ öÁ¨£÷©ØÓÄ®.
yy Cµsk SÇõ´PÐUS® |ßÓõP y´ø©¯õUP¨£mh Jzu ÷©Ø£µ¨¦øh¯
BoPÒ Jzu GsoUøP°À ChÄ®.
yy JÆöÁõ¸ SÇõ°¾® EÒÍ Pøµ\¼ß {Ó® ©øÓÁuØS GkUS® ÷|µzøu
{ÖzuØPiPõµzvß ‰»® AÔ¢x öPõÒÍÄ®.
Aª»©õUQ¯ KMnO4 öÁ¨£÷©ØÓ¨£mh

Pøµ\À Aª»©õUQ¯
KMnO4 Pøµ\À
_zu©õUP¨£mh
Ç®¦ Bo
142 C»Á\¨ £õh¡À

÷©Ø£i ö\¯Ø£õmiÀ E¯ºöÁ¨£{ø»°¾ÒÍ ö£õØÓõ]¯® £µ©[PøÚØÖU
Pøµ\À SøÓ¢u ÷|µzvÀ {Ó©ØÓuõP ©õÖQßÓx. öÁ¨£{ø» AvP›US®
÷£õx uõUPÃu® AvP›US® GßÝ® •i¦US Áµ•i²®. E¯º öÁ¨£{ø»°À
uõUP ‰»UTÖPÎß C¯UP\Uv AvP©õS®. Cuß÷£õx Kµ»S ÷|µzvÀ
uõUP ‰»UTÖPÐUQøh°À HØ£k® ÷©õxøPPÎß GsoUøP AvP›US®
CuÚõÀ uõUPÃu•® AvP›US®.
yy uõUP[PÎß ö\ÔÄ
Cµ\õ¯Úz uõUPÃuzvß «x uõUQPÎß ö\ÔÄ GÆÁõÖ ö\ÀÁõUSa
ö\¾zxQßÓÚ Gß£øu Bµõ´ÁuØS ö\¯Ø£õk 17.3 Dk£k[PÒ.
ö\¯Ø£õk 17.3
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : |ßÓõP y´ø©¯õUP¨£mh Jzu £µ¨£ÍøÁU
öPõsh ‰ßÖ ©PÜ]¯ (Mg) |õhõUPÒ, ‰ßÖ ÷\õuøÚU SÇõ´PÒ, IuõÚ
HCl Aª»®.
‰ßÖ ÷\õuøÚU SÇõ´PÐUS® 15 ml }º ÷\ºUP¨£mk }º ©mhzøu

CÓ¨£º £mi ‰»® SÔzxU öPõÒÐ[PÒ. ¤ß }øµ APØÔ JÆöÁõ¸
SÇõ´PÐUS® •øÓ÷¯ 2.5 ml, 5.0 ml, 7.5 ml, HCl Aª»® ÷\ºUP¨£mhx.
÷\õuøÚU SÇõ´PÒ ‰ßÔ¾® ö©õzuU PÚÁÍÄ \©ÚõS©õÖ CÓ¨£º
£mi Áøµ }øµ FØÖ[PÒ.
yy JÆöÁõ¸ ÷\õuøÚU SÇõ´PÐUS® Mg |õhõUPøÍa ÷\ºzx ÷uõßÖ®
Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯Ö® Ãuzøu AÁuõÛ²[PÒ.
}º + HCl 5.0 ml
}º + 2.5 ml HCl }º + 7.5 ml HCl
Mg |õhõ xsk
143 C»Á\¨ £õh¡À

AvPÍÄ HCl Aª»® ÷\ºUP¨£mh AuõÁx HCl Aª»zvß ö\ÔÄ
AvP©õPÄÒÍ \¢uº¨£zvÀ Áõ²U SªÈPÒ öÁÎ÷¯Ö® Ãu® AvP©õS®
Gß£øu AÁuõÛzwºPÒ. CuØ÷PØ£ HCl Cß ö\ÔÄ AvP›US® ÷£õx
uõUPÃu•® AvP›UQßÓx.
uõUQPÎß ö\ÔÄ AvP›US® ÷£õx Kµ»S PÚÁÍÂÀ EÒÍ uõUQPÎß
GsoUøP AvP›UQßÓx. BP÷Á Jµ»S ÷|µzvÀ uõUPz xoUøP
PÐUQøh°À |øhö£Ö® ÷©õxøPPÎß GsoUøP AvP©õÁuõÀ
uõUQPÎß ö\ÔÄ AvP›US® ÷£õx uõUPÃu•® AvP›UQßÓx.
yy Áõ²{ø»z uõUQPÎÀ A•UPzvß ö\ÀÁõUS

Áõ² {ø»zuõUQPÒ £[S öPõÒÐ® uõUP[PÎÀ A•UP® AvP›US® ÷£õx
uõUPÃu® AvP›UQßÓx. R÷Ç E¸ 17.1 CÀ A, B \¢uº¨£[PøÍ AÁuõÛ²[PÒ.
A - SøÓ¢u A•UP{ø» B - E¯º¢u A•UP{ø»

E¸ 17.1
A, B\¢uº¨£[PÒ Cµsi¾® uõUQPÎß voÄ \©ÚõS® BÚõÀ B Cß

PÚÁÍÄ SøÓÁõPU Põn¨£kÁuõÀ A Cß A•UPzøu Âh B Cß A•UP®
AvP©õS®. Jµ»S ÷|µuvÀ JßÖhß JßÖ ÷©õx® uõUPzxoUøPPÎß
GsoUøP A ø¯ Âh B °À AvP©õu»õÀ B °À |øhö£Ö® uõUPÃu®
A ø¯ ÂhÄ® AvP©õS®. GÚ÷Á A•UP® AvP›UøP°À uõUP Ãu®
AvP›UQßÓx.
yy FUQPÒ
Cµ\õ¯Ú uõUPzøu AvP›UPa ö\´°Ý® uõUPzvß ÷£õx Cµ\õ¯Ú Ÿv°À
Âµ¯©õPõux©õÚ £uõºzu® FUQPÒ GÚ¨£k®. Cµ\õ¯Ú uõUP Ãuzvß «x
FUQ°ß ö\ÀÁõUøP PshÔÁuØS ¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õmiÀ Dk£k[PÒ.
144 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 17.4
yy ÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : ÷\õuøÚU SÇõ´PÒ Cµsk, ¦v¯ Iuµ\ß
£µöÁõmø\mkU Pøµ\À. 0.2 g MnO2 ©[PÜöµõmø\mk
yy Cµsk ÷\õuøÚU SÇõ´PÎÀ ¦v¯ Iuµ\ß £µöÁõmø\mkU Pøµ\ø»
uÛzuÛ÷¯ Gk[PÒ.
yy CÁØÔß J¸ SÇõ°ØS v¸zu©õP {ÖUP¨£mh 0.2 g ©[PÜöµõm
ø\møh Ck[PÒ.
yy Cµsk SÇõ´PÎ¾® Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯Ö® ÷ÁPzøu
AÁuõÛ²[PÒ.
2H2O2(aq) 2H2O (l) + O2(g)
uõUPzvß CÖv°À MnO2 Pøµ\ø» Áizöukzx QøhUP¨ö£Ö®

ÃÌ£iøÁ E»ºzv «sk® Auß voøÁ {Özx¨ £õ¸[PÒ.
©[PÜöµõmø\mkU öPõsh SÇõ°À Áõ²USªÈPÒ öÁÎ÷¯Ö® Ãu®

AvP©õS®. C[S ©[PÜöµõmø\miß voÂÀ ©õØÓªÀ»õuuõÀ Ax
uõUPzvß ÷£õx Âµ¯©õPÂÀø». AuõÁx ©[PÜöµõmø\mk FUQ¯õP
öuõÈØ£mkÒÍx.
uõUPÃuzøu AvP›¨£x ÷£õÀ SøÓUS® £uõºzu[PÐ® Esk. uõUPÃuzøu

SøÓUS® £uõºzu[PÒ {÷µõvPÒ GÚ AøÇUP¨£k®. GÚ÷Á FUQPÒ
uõUPÃuzvÀ ö\ÀÁõUS ö\¾zxQßÓÚ.
Euõµn® : Iuµ\ß £µöÁõmø\mk ¤›øPø¯ SøÓ¨£uØS \À§›UPª»®

]ÔuÍÄ ÷\ºUP¨£k®.
ö£¸©ÍÂ»õÚ uõUQPÐUS ]ÔuÍÁõÚ FUQPÒ ÷£õx©õÚx. JÆöÁõ¸

uõUPzvØS® uÛzxÁ©õÚ FUQPÒ Esk. uõUP® |øhö£Ö® ÷£õx
FUQPÒ ö£ÍvP {ø» ©õØÓ©øh¢uõ¾® Cµ\õ¯Ú ©õØÓ® {PÇõx. £À÷ÁÖ
øPzöuõÈÀ, öuõÈÝm£ ö\¯Ø£õkPÐUS FUQPÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
AuØPõÚ uPÁÀPÒ AmhÁøn 17.1 CÀ Põn»õ®.
145 C»Á\¨ £õh¡À

AmhÁøn 17.1
Cµ\õ¯Ú öuõÈØ\õø» £¯ß£kzu¨£k® FUQPÒ
Heber •øÓ ‰»® A÷©õÛ¯õ EØ£zv ~skPøÍ Ç®¦
öuõkøP •øÓ ‰»® \À§›UPª»zvß Á÷Úi¯® ö£ßöhõUø\mk
EØ£zv
A÷©õÛ¯õøÁ Jm]÷¯ØÖÁuß ‰»® ¤ÍõmiÚ®
ø|zv›UPª»® u¯õ›zuÀ
{µ®£õu öPõÊ¨¦PÐUS Iuµ\÷ÚØÓ® {UPÀ
ö\´Áuß ‰»® ©õá›ß u¯õ›zuÀ
S
÷©»vP AÔÂØ
A[QPÎß Eh¼ÝÒ |øhö£Ö® _Áõ\®, \ª£õk, JÎzöuõS¨¦, ¦µuz
öuõS¨¦ ÷£õßÓ £À÷ÁÖ E°›¯À Cµ\õ¯Ú ö\¯ß•øÓPÐUS ÷uøÁ¯õÚ
ö|õv¯[PÒ E°›¯À FUQPÍõS®. (Biological Catalysts) ö\¯ØøP¯õP
EØ£zv ö\´¯¨£k® E°›¯À FUQPÒ £À÷ÁÖ x¨¦µÁõUQPÍõP¨
£¯ß£kzu¨£kQÓx. Cµ\õ¯Úz uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx®
PõµoPÒ öuõhº£õÚ AÔøÁ AßÓõh ÁõÌUøP°¾® £À÷ÁÖ Cµ\õ¯Ú
öuõÈØ\õø»PÎ¾® £¯ÝÒÍ •øÓ°À £¯ß£kzvU öPõÒÍ •i²®.
S
÷©»vP AÔÂØ
FUQ ©õØÔPÒ (Calalytic converters)

|ÃÚ ÁõPÚ[PÎÀ ¦øP÷£õUQ°À (Exhaust System) FUQ ©õØÔPÒ
ö£õ¸zu¨£mkÒÍÚ. öÁÎÁ¸® ¦øP°À EÒÍ `Çø» ©õ\øh¯a ö\´²®
Põ£÷Úõöµõmø\mk, ø|zv›US Jmø\mk Áõ²UPÒ `Çø» ©õ\øh¯a
ö\´¯õu Áõ²ÁõP ©õØÖÁx CÆ E£Pµn©õS®. CÆÅUQ ©õØÔ°À EÒÍ
FUQPÒ ‰»® ¤ßÁ¸® uõUPzøu x›u¨£kzx®.
2CO(g)+O2(g) 2CO2
2NO (g) + 2CO (g) N2(g) + 2CO2(g)
146 C»Á\¨ £õh¡À

J¨£øh 4
£À÷ÁÖ Cµ\õ¯Úz öuõÈØ\õø»PÎÀ, Cµ\õ¯Ú ö\¯ß•øÓUS¨
£¯ß£kzu¨£k® FUQPÒ öuõhº£õP E°›¯À Cµ\õ¯Ú uõUPzvÀ
£¯ß£kzu¨£k® E°›¯À FUQPÒ or ö|õv¯[PÒ öuõhº£õP AÔ¢x
]Ô¯ øP÷¯k JßøÓz u¯õº £kzx[PÒ. CuØS Áõ]P\õø»°¾ÒÍ
¦zuP®, C»zvµÛ¯À FhP® Cøn¯® Gß£ÁØøÓ¨ £¯ß£kzx[PÒ.
ö£õÈ¨¦
yy £À÷ÁÖ Cµ\õ¯Úz uõUP[PÒ £À÷ÁÖ uõUP ÃuzvÀ |øhö£Ö®.
yy uõUPÃu® Gß£x Jµ»S ÷|µzvÀ |øhö£Ö® ©õØÓ[PÎß AÍÁõS®.
yy uõUQPÎß uõUP÷©Ø£µ¨¦ (ö£ÍvP C¯À¦), uõUP® |øhö£Ö®
öÁ¨£{ø», uõUQPÎß ö\ÔÄ, Áõ²{ø»z uõUQPÍõ°ß A•UP®,
©ØÖ® FUQ Gß£øÁ uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx®
PõµoPÍõS®.
yy uõUPÃu® öuõhº£õÚ AÔøÁ Cµ\õ¯Ú øPzöuõÈÀ, öuõÈÝm£
ö\¯Ø£õkPÎÀ £µÁ»õP ¤µ÷¯õP¨£kzu¨£kQÓx.
yy AßÓõh ÷uøÁPÐUS uõUPÃu® öuõhº£õÚ AÔÄ •UQ¯©õÚuõS®.
£°Ø]
1. Cµ\õ¯Úz uõUPÃu® GßÓõÀ GßÚ?
2. Cµ\õ¯Ú uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPÎÀ FUQ²®
JßÓõS®. Cx uÂµ uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPÎÀ
÷ÁÖ ‰ßÖ PõµoPøÍU SÔ¨¤kP.
3. }[PÒ ÷©÷» TÓ¨£mh JÆöÁõ¸ Põµo²® uõUP Ãuzøu GÆÁõÖ
©õØÖQßÓÚ GÚ Â›ÁõP ÂÁ›USP.
4. FUQ GßÓõÀ GßÚ?
5. PÀ]¯® Põ£÷ÚØÔß \©©õÚ voÄPøÍU öPõsh PmiPÒ ©ØÖ®
xPÒPÒ Gß£Ú uÛzuÛ÷¯ IuõÚ Iu÷µõ S÷Íõ›UPª»zvß \©
AÍÁõÚ PÚÁÍÄhß uõUP©øh¯ Âh¨£mhx. ö\»ÁõQ¯ ÷|µ®,
£¯ß£kzu¨£mh CaCO3 voÄ Gß£ÁØøÓ ¤ßÁ¸® AmhÁøn°À
uµ¨£mkÒÍx.
147 C»Á\¨ £õh¡À

÷|µ® ({ªh®) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
£¯ß
£kzu¨ Pmi 2.1 2.9 3.5 3.9 4.2 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.8 4.8
£mh
CaCO3
voÄ (g) yÒ 3.1 4.0 4.4 4.6 4.7 4.8 4.8 4.8 4.8 4.8 4.8 4.8
I. ÷©Ø£i Cµsk \¢uº¨£[PÐUS©õÚ Áøµ¦PøÍ²® J÷µ Áøµ¤À

ÁøµP.
II. Ga\¢uº¨£zvÀ uõUPÃu® AvP›¨ø£ PõmkQÓx?
III. CÆÂµsk \¢uº¨£[PÎ¾® uõUPÃu ©õØÓzvØPõÚ Põµnzøu
ÂÍUSP.
Pø»a ö\õØPÒ
uõUP® - Reaction
uõUPÃu® - Rate of reaction
Cµ\õ¯Ú ©õØÓ® - Chemical Change
FUQ - Catalysts
uõUP ÷©Ø£µ¨¦ - Surface area
uõUQPÒ - Reactants
ÂøÍ - Products
ö\ÔÄ - Concentration
{÷µõv²ÒPÒ - Inhibitors
ÃÌ£iÄ - Precipitate
«v - Residue
148 C»Á\¨ £õh¡À

>
ö£ÍvPÂ¯À
÷Áø», \Uv, Á¾
18
18.1 ÷Áø»
J¸ ö£õ¸Îß «x ¤µ÷¯õQUP¨£k® Âø\°ß RÌ A¨ö£õ¸Îß Aø©Ä
©õÖö©Ûß AÀ»x ÁiÁzvÀ ©õØÓ® HØ£kö©Ûß, AÆÂø\°ß ‰»®
÷Áø» ö\´¯¨£kQßÓöuÚ |õ® •ßÚº PØÖÒ÷Íõ®. ÷Áø» £ØÔ ÷©¾®
Bµõ´÷Áõ®.
E¸ 18.1 CØ Põmi¯ÁõÖ J¸ ö£õ¸Ò Qøhz uÍzvß «x 1 N ©õÓõ Âø\
ø¯¨ ¤µ÷¯õQzxU öPõsk Âø\°ß vø\ ÁÈ÷¯ 1 m yµ® C¯[Q¯x GÛß
C[S BØÓ¨£k® ÷Áø» 1 ³À, (1 J) GÚ¨£k®.
1m
1N 1N
E¸ 18.1 1 N Âø\°ÚõÀ J¸ ö£õ¸øÍ 1m yµ® C¯[Pa ö\úÀ
E¸ 18.2 CØ Põmi¯ÁõÖ CU Qøhz uÍzvß «x EÒÍ ö£õ¸øÍ 2 N GßÝ®

J¸ ©õÓõ Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx 1 m C¯[Pa ö\´²® ÷£õx BØÓ¨£mkÒÍ
÷Áø»°ß AÍÄ 2 J BS®.
1m
2N 2N
149 C»Á\¨ £õh¡À

CÆÁõ÷Ó E¸ 18.2 CØ Põmi¯ÁõÖ 3 N Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx AuøÚU
Qøhz uÍzvß «x 1 m C¯[Pa ö\´²®÷£õx BØÓ¨£k® ÷Áø» 3 J BS®.
1m
3N 3N
Âø\°ÚõÀ BØÓ¨£k® ÷Áø» = Âø\ × Âø\°ß vø\ ÁÈ÷¯

Ch¨ö£¯ºa]
Euõµn® 1
Kº 7.5 N Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx J¸ ö£õ¸øÍ AÆÂø\°ß vø\ ÁÈ÷¯ 8 m
yµ® C¯[Pa ö\´²® ÷£õx BØÓ¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄ ¯õx?
BØÓ¨£k® ÷Áø» = Âø\ × Âø\°ß vø\ ÁÈ÷¯ Ch¨ö£¯ºa]
= 7.5 N x 8 m
= 60 J
Euõµn® 2
J¸ ö£õ¸Îß {øÓ 40 N BS®. AuøÚ 2 m {ø»USzuõP E¯ºzx®÷£õx
BØÓ¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄ ¯õx?
40 N
{øÓ²ÒÍ ö£õ¸øÍ E¯ºzxÁuØS
{ø»USzuõP ÷©À÷|õUQ¨ ¤µ÷¯õQUP ÷Ási¯ Âø\ = 40 N
Âø\°ß vø\°À Ch¨ö£¯ºa] = 2m
ö\´¯¨£k® ÷Áø» = 40 N × 2 m
= 80 J
Euõµn® 3
J¸ ö£õ¸Îß voÄ 5 kg BS®. CuøÚ 3 m E¯ºzx®÷£õx BØÓ¨£k®
÷Áø»ø¯U PõsP.
ö£õ¸Îß voÄ (m) = 5 kg
ö£õ¸Îß {øÓ = mg
= 5 kg × 10 ms-2
= 50 N
150 C»Á\¨ £õh¡À

ö£õ¸øÍ E¯ºzu¨ ¤µ÷¯õQUP ÷Ási¯ Âø\ = 50 N
E¯ºzv¯ E¯µ® = 3m
BØÓ¨£k® ÷Áø» = 50 N x 3 m
= 150 J
£°Ø] 18.1
CÆÁmhÁønø¯ E©x £°Ø]¨ ¦zuPzvÀ ¤µv ö\´x AuøÚ¨ §ºzv
ö\´P.
Âø\ Âø\ uõUS® yµ® BØÓ¨£mh ÷Áø»

20 N 2m .............
.......... 80 cm 24 J
15 N ........... 22.5 J
0.75 N 8m ..............
18.2 \Uv
\Uv (Energy) Gß£x ÷Áø» ö\´²® BØÓ»õS®. \Uvø¯ AÍÂk® A»S®
÷Áø» AÍÂk® A÷u A»PõQ¯ ³À BS®. £À÷ÁÖ ÷Áø»PøÍa ö\´ÁuØS
G©USa \Uv ÷uøÁ¨£kQßÓx. ÷Áø»ø¯a ö\´ÁuØS EuÄ® \Uv {ø»PÒ
£» EÒÍÚ.
Euõµn[PÒ
öÁ¨£a \Uv
ªß \Uv
Põ¢ua \Uv
ö£õÔ•øÓa \Uv
JÎa \Uv
J¼a \Uv
Ca \Uv {ø»PÎØ ö£õÔ•øÓa \Uv (mechanical Energy) £ØÔ C[S Bµõ¯¨£k®.

ö£õÔ•øÓa \Uv¯õÚx AÊzua \Uv, (potential Energy) C¯UP¨£õmka \Uv
(kinetic Energy) GÚ ÇÁøP¨£k®.
C¯UP¨£õmka \Uv
ö£õ¸öÍõßÔß C¯UP® Põµn©õP A¨ö£õ¸Ò öPõskÒÍ \Uv C¯UP

\Uv GÚ¨£k®.
151 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 18.4 CØ Põmi¯ÁõÖ J¸ Qøhz uøµ°À øÁUP¨£mh Kº C÷»\õÚ
xöµõÀ¼ (B) «x ÷©õx©õÖ J¸ ö£õ¸Ò A ø¯ SÔzu ÷ÁPzxhß uÒÐP.
÷©õxøP°ß ¤ß xöµõÀ¼ J¸ SÔzu yµzvØS •ßÝ÷ÚõUQz uÒÍ¨£mka
ö\À¾®. C¨÷£õx ö£õ¸øÍU Tku»õÚ ÷ÁPzxhß uÒÎ AÝ¨¦P.
A¨÷£õx xöµõÀ¼ •ßÚ›¾® Tku»õÚ yµzvØSz uÒÍ¨£mka ö\À¾®.
E¸ 18.4 J¸ ö£õ¸øÍ ¯õ÷uÝ® ÷ÁPzxhß uÒÎ AÝ¨¦uÀ
C[S ÷©õxøP²ÖÁuØPõP uÒÍ¨£mk AÝ¨£¨£k® ö£õ¸Îß C¯UP®

Põµn©õP Av»h[Q²ÒÍ \Uv°ß J¸ £Sv xöµõÀ¼US FkPhzu¨£h
Ax C¯[P Bµ®¤US®. A¨ö£õ¸Ò Ti¯ Bµ®£ ÷ÁPzøu¨ ö£Ö® ÷£õx
Ti¯ÍÄ \Uv xöµõÀ¼US FkPhzu¨£kÁuõÀ xöµõÀ¼ Ti¯ yµ®
£¯oUS®.
AÆÁõ÷Ó £À÷ÁÖ voÄPøÍU öPõsh ö£õ¸ÒPøÍ J÷µ ÷ÁPzxhß
xöµõÀ¼ø¯ ÷|õUQa ö\¾zxP. A¨÷£õx Tku»õÚ voÄÒÍ ö£õ¸Ò
÷©õx® ÷£õx xöµõÀ¼ AvP yµzvØS C¯[SÁøuU Põn»õ®.
C¯[S® ö£õ¸Ò JßÔß C¯UP¨£õmka \Uv°À ö£õ¸Îß voÄ, ÷ÁP®
GßÝ® Ç PõµoPÐ® ö\ÀÁõUSa ö\¾zxQßÓÚ Gß£x Cv¼¸¢x
öuÎÁõQßÓx.
voÄ, ÷ÁP® GßÝ® Ç PõµoPÐ® £¯ß£kzu¨£k® ¤ßÁ¸® \©ß£õk
C¯UP¨£õmka \Uvø¯U PoUP¨ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
1
Ek = mv2
2

m = ö£õ¸Îß voÄ
v = ö£õ¸Îß ÷ÁP®
Ek = C¯UP¨£õmka \Uv
ö£õ¸Îß voÂß A»S kg E® ÷ÁPzvß A»S ms-1 E® BS® ÷£õx

C¯UP¨£õmka \Uv°ß A»S ³À (J) BS®.
152 C»Á\¨ £õh¡À

Euõµn® 1
J¸ SÔzu ö£õ¸Îß voÄ 6 kg BS®. Ax 4 m s-1 ÷ÁPzxhß C¯[S® ÷£õx
Auß C¯UP¨£õmka \Uvø¯U PoUP.
C¯UP¨£õmka \Uv = mv2
= × 6 × 42

= 48 J
Euõµn® 2
4 kg
voÄÒÍ J¸ ö£õ¸Ò 2 m s-1 ÷ÁPzxhß C¯[S® PnzvÀ Auß
C¯UP¨£õmka \Uvø¯U PõsP.
C¯UP¨£õmka \Uv = mv2
= × 4 × 22

=8J
£°Ø] 18.2
(1) J¸ |õ°ß voÄ 10 kg BS®. C¢|õ´ GÆ÷ÁPzvÀ Kk®÷£õx Auß
C¯UP¨£õmka \Uv 20 J BS®?
(2) 500 g
voÄÒÍ J¸ ö£õ¸Ò J¸ SÔzu
÷ÁPzxhß C¯[S® PnzvÀ Auß
C¯UP¨£õmka \Uv 9 J BS®. AUPnzvÀ
ö£õ¸Îß ÷ÁPzøuU PoUP.
AÊzua \Uv
J¸ ö£õ¸Îß Aø©ÄU÷PØ£ AÀ»x J¸ ö£õ¸Îß {ø»
©õÖQßÓø©U÷PØ£ AvØ ÷uUQ øÁUP¨£k® \Uv AÊzua \Uv
GÚ¨£k®.
J¸ ö£õ¸øÍ J¸ SÔzu E¯µzvØS E¯ºzx® ÷£õx A¨ö£õ¸Îß «x

SÔzuÍÄ ÷Áø» ö\´¯¨£kQßÓx. AuõÁx A¨ö£õ¸øÍ AÆÁø©ÂØSU
öPõsk Á¸ÁuØS J¸ SÔzuÍÄ \Uv ö\»Âh¨£kQßÓx. Aa\Uv C¨÷£õx
AvÀ AÊzua \Uv¯õPz ÷uUQøÁUP¨£mkÒÍx.
153 C»Á\¨ £õh¡À
E¸ 18.5 CØ Põmi¯ÁõÖ 3 kg voÄ JßøÓ 2 m E¯µzvØS E¯ºzxÁuØS
BØÓ¨£h ÷Ási¯ ÷Áø»ø¯U Põs÷£õ®.
E¸ 18.5 ¦Â±º¨¦US GvµõP ÷Áø» BØÖuÀ

3 kg voÂß {øÓ = 3 kg × 10 m s-2

= 30 N
= 30 N
CuøÚ E¯ºzu¨ ¤µ÷¯õQUP ÷Ási¯ Âø\
=2m
E¯ºzx® E¯µ®
= 30 N × 2 m
BP÷Á BØÓ¨£k® ÷Áø»
= 60 J
BØÓ¨£k® ÷Áø» = voÄ × ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ Bº•kPÀ × ö£õ¸Ò

E¯ºzu¨£k® {ø»USzx E¯µ®
BØÓ¨£mh ÷Áø» 60 J BøP¯õÀ, 2 m E¯µzvÀ AvÀ ÷uUQ øÁUP¨£m-

kÒÍ \Uv 60 J BS®. AuõÁx Auß AÊzua \Uv 60 J BS®.
C[S ÷Áø» ¦Â±º¨¦US GvµõPa BØÓ¨£kQßÓø©¯õÀ CÆÁÊzua

\Uv ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ AÊzua \Uv GÚ¨£k®.
÷©ØSÔzu EuõµnzvÀ m BÚx ö£õ¸Îß voÁõS®.

g BÚx ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ Bº•kP»õS®.
h BÚx ö£õ¸ÐUS EÒÍ {ø»USzx E¯µ©õS®.
AÊzua \Uv = mgh
154 C»Á\¨ £õh¡À

J¸ ö£õ¸øÍ E¯ºzx®÷£õx ö\´¯¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄ AÊzua \Uv¯õPz
÷uUQ øÁUP¨£k® A÷u ÷ÁøÍ AuøÚ ÂkÂUS®÷£õx AÆÁÊzua \Uv
C¯UP¨£õmka \Uv¯õP ©õØÓ¨£kQßÓx. J¸ ö£õ¸Ò ÇUS® {ø»USzx
E¯µ® AvP›US® AÍÂØS AvÀ EÒÍ AÊzua \Uv AvP›USö©ÚU Põm-
kÁuØS¨ ¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õmøha ö\´÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 18.1
CøÇ
£õµ©õÚ ö£õ¸Ò
PÎ©s
E¸ 18.6 E¯µzxhß AÊzua \Uv°ß ©õØÓ®
· ÷©ØSÔzu E¸ÂÀ EÒÍÁõÖ PÎ©sønz uøµ «x HÓzuõÇ 3 cm

E¯µzvØS¨ £µÄ©õÖ Jzu ui¨¦US¨ £µ¨¦P.
· }[PÒ ö£ØÓ £õµ©õÚ ö£õ¸Îß «x J¸ CøÇø¯U Pmi, AuøÚU
PÎ©s £µ¨¤¼¸¢x 0.5 m E¯µzvÀ Ç¢x ÂkÂUP.
· £õµ©õÚ ö£õ¸Ò ÂÊ® ChzvÀ EshõQ¯ uÊ®¤ß BÇzøu
AÁuõÛUP.
· C¨÷£õx ©Ö£i²® A¨ö£õ¸øÍ Auß J÷µ £µ¨¦ PÎ©s £µ¨¦ «x
£k©õÖ £À÷ÁÖ E¯µ[PÎ¼¸¢x ÂkÂUP.
· Aa\¢uº¨£[PÒ JÆöÁõßÔ¾® EshõS® uÊ®¤ß BÇzøu
AÁuõÛUP.
ö£õ¸Ò ÂÊ® E¯µ® AvP›US®÷£õx EshõS® uÊ®¤ß BÇ•®

AvP›USö©Ú }[PÒ Põs¥ºPÒ. PÎ©soß «x uÊ®¦ EshõPz
÷uøÁ¯õÚ \Uv ÂÊ¢u £õµ©õÚ ö£õ¸Îß ‰»® QøhUQßÓx. ÂÊ®
E¯µ® AvP›US®÷£õx A¨ö£õ¸ÎÀ Ah[Q²ÒÍ \Uv²® AvP›UQßÓx
Gß£x E[PÒ AÁuõÛ¨¦PÐU÷PØ£ EÖv¨£kzu¨£kQßÓx.
BP÷Á, J¸ ö£õ¸Ò ÇUS® E¯µ® AvP›US® AÍÄUS AvÀ ÷uUQ
øÁUP¨£mkÒÍ \Uv²® AvP›USö©Ú Ca ö\¯Ø£õmi¼¸¢x }[PÒ
öuÎÁõP AÔÃºPÒ.
155 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 18.2
· J¸ ¤ÍõzvUS¨ ÷£õzuø» Gkzx Auß E¯µzvÀ HÓzuõÇ CØS

©nø» Cmk HÓzuõÇ 1 m E¯µzv¼¸¢x ÷©ØSÔzuÁõ÷Ó PÎ©s
umiß «x ÂÇa ö\´P.
· A¨÷£õx EshõS® uÊ®¤ß BÇzøu AÁuõÛUP.
· Auß ¤ßÚº ¤ÍõzvUS¨ ÷£õzu¼ß HÓzuõÇ AøµÁõ]US ©nø»
{µ¨¤ •ßÚº ÷£õß÷Ó HÓzuõÇ 1 m E¯µzv¼¸¢x ÷©ØSÔzuÁõÖ
PÎ©s umiß «x ÂÇa ö\´P.
· ©Ö£i²® ¤ÍõzvUS¨ ÷£õzu¼À •ØÓõP ©nø» {µ¨¤ •ßÚº
÷£õß÷Ó A÷u E¯µzv¼¸¢x PÎ©s umiß «x ÂÇa ö\´P.
ÂkÂUP¨£k® ÷£õzu¼ß voÄ AvP›US®÷£õx EshõS®

uÊ®¤ß BÇ® AvP›¨£øu }[PÒ Põs¥ºPÒ. AuØ÷PØ£ J¸
ö£õ¸Îß voÄ AvP›US®÷£õx AvÀ ÷uUQ øÁUP¨£mkÒÍ
AÊzua \Uv²® AvP›UQßÓx Gß£x Cv¼¸¢x öuÎÁõS®.
Kº CÓ¨£º £miø¯ AÀ»x ÂÀø» Gkzx J¸ Âø\ø¯¨ ¤µ÷¯õQzx

CÊ¨£uß ‰»® Auß }Ízøu AvP›UPa ö\´²®÷£õx Auß ÁiÁzvÀ
©õØÓ® HØ£k® A÷u ÷ÁøÍ A[S BØÓ¨£mh ÷Áø» AÊzua \Uv¯õP
CÓ¨£º¨£mi°À AÀ»x ÂÀ¼À ÷uUQ øÁUP¨£kQßÓx. CÆÁÊzua
\Uv «Î¯À AÊzua \Uv GÚ¨£k®.
E¸ 18.7 ÂÀö»õßøÓ CÊzuÀ
J¸ \©uøµ¨ £õøu ÁÈ÷¯ ÂøµÁõPa ö\¾zv Á¢u J¸ ø\UQÒ ÷©ØSÔzu

E¸ÂÀ Põn¨£kQßÓÁõÖ ]Ô¯ ©ø»°À ÷©À ÷|õUQa ö\À»
÷|›kQßÓöuÚU öPõÒ÷Áõ®. ø\UQøÍa ö\¾zx£Áº C¨÷£õx AuøÚa
156 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¾zuõ©À Ç¢uõ¾® öuõhUPzv÷» AuÛh® Ç¢u Pv Põµn©õPa
ø\UQÒ ©ø»°ß Ea]US Á¸ÁuØPõÚ \õzv¯® Esk. GÛÝ® AÆÁõÖ
HÖ®÷£õx ø\UQÎß Pv £i¨£i¯õPU SøÓQßÓx. BP÷Á, ø\UQÒ ©ø»°À
HÖ®÷£õx AvÀ EÒÍ C¯UP¨£õmka \Uv £i¨£i¯õPU SøÓQßÓx.
AÆÁõ÷Ó ö\ßÖ Ax ©ø»²a]ø¯U PhUP •i²©õ°ß ø\UQ÷Íõmi

ø\UQøÍa ö\¾zuõ©À ©ø»a \›ÂÀ RÌ÷|õUQa ö\À» •i²®.
ø\UQÒ AÆÁõÖ ö\ÀøP°À Auß Pv £i¨£i¯õP AvP›UQßÓx. AÆÁõÖ
ø\UQÒ ©ø» ÁÈ÷¯ RÌ÷|õUQa ö\ÀøP°À Auß C¯UP¨£õmka \Uv
AvP›UQßÓx.
E¸ 18.8 ©ø»²a]ø¯ ÷|õUQ ø\UQöÍõßøÓa ö\¾zuÀ
ø\UQÒ \©uøµ Ãv ÁÈ÷¯ ©ø»°ß AiÁõµzøu Aøh²® ÷£õx

AuÛh® C¯UP¨£õmka \Uv Ç¢ux. Ax ©ø»°÷» HÖ®÷£õx Auß
C¯UP¨£õmka \Uv CÈÁÍÁõS® A÷u ÷ÁøÍ AÊzua \Uv E¯º¢u£m\©õP
AvP›zux. ©ø»²a]ø¯U Ph¢u ¤ßÚº Ax ©Ö£i²® ©ø»°À RÌ÷|õUQa
ö\À¾®÷£õx Auß AÊzua \Uv SøÓÁøh¢x C¯UP¨£õmka \Uv
£i¨£i¯õP AvP›US®. C¯UP¨£õmka \Uv AÊzua \Uv¯õPÄ® AÊzua
\Uv «sk® C¯UP¨£õmka \Uv¯õPÄ® ©õØÓ¨£h»õö©Ú CÆÄuõµnz-
v¼¸¢x }[PÒ öuÎÁõP ÂÍ[QU öPõÒÃºPÒ.
B
A
E¸ 18.9 Fg\»õkuÀ
157 C»Á\¨ £õh¡À

Fg\»õh¨£k® Âuzøu }[PÒ Psi¸¨¥ºPÒ. E¸ 18.9 CÀ ¤ÒøÍ ÇUS®
RÌ ©mh©õQ¯ A °¼¸¢x B °ØS C¯[S®÷£õx Auß C¯UP¨£õmka \Uv
£i¨£i¯õPU SøÓQßÓx. GÛÝ® ¤ÒøÍ ©mh® A °¼¸¢x ÷©À÷|õUQa
ö\ÀQßÓø©¯õÀ Auß AÊzua \Uv AvP›UQßÓx. BP÷Á ¤ÒøÍ A
°¼¸¢x B °ØS C¯[S®÷£õx AvÀ EÒÍ C¯UP¨£õmka \Uv AÊzua
\Uv¯õP ©õØÓ¨£kQßÓx. B ø¯ Aøh²® ÷£õx Auß ÷ÁP® §a]¯©õøP¯õÀ
•Ê C¯UP¨£õmka \Uv²® AÊzua \Uv¯õP ©õØÓ¨£kQßÓx. ¤ßÚº
¤ÒøÍ B °¼¸¢x A °ØS C¯[S®÷£õx AvÀ Ah[Q°¸¢u AÊzua \Uv
©Ö£i²® C¯UP¨£õmka \Uv¯õP ©õØÓ¨£kQßÓx.
Euõµn® 1
7.5 kg
voÄøh¯ ö£õ¸Ò 4 m E¯µzvÀ ÇUS® ÷£õx ¦Â±º¨¤»õÚ
AÊzua \Uvø¯U PõsP.
¦Â±º¨¤Úõ»õÚ AÊzua \Uv = mgh
= 7.5 kg × 10 m s-2 × 4 m
= 300 J
Euõµn® 2
200 g
4m

J¸ ©µzvÀ EÒÍ J¸ Põ°ß voÄ 200 g BS®. uøµ°¼¸¢x AUPõÚSÒÍ
{ø»USzx E¯µ® 4 m BS®. ©µzvÀ EÒÍ AUPõ°ß ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ
AÊzua \Uvø¯U PõsP.
¦Â±º¨¤Úõ»õÚ AÊzua \Uv = mgh

= 200 kg × 10 m s-2 × 4 m

1000
= 8J
158 C»Á\¨ £õh¡À

vÚ\› ÁõÌÂÀ AÊzua \Uv £¯ß£kzu¨£k® \¢uº¨£[PÒ
1. E¯º¢u }ºz÷uUP[PÎÀ ÷uUQ øÁUP¨£k® }øµU RÌ÷|õUQ¨ £õ¯a
ö\´x Auß AÊzua \Uvø¯ C¯UP¨£õmka \Uv¯õP ©õØÔ Auß ‰»®
_Ç¼ø¯a _Ç»a ö\´x ªß ¤Ó¨¤UP¨£kQßÓx.
E¸ 18.10 }ºªß EØ£zv°ß ÷£õx }›ß AÊzu \Uvø¯¨ £¯ß£kzuÀ
2. •øÍö\¾zv²® yq®
Pmhhzøu Aø©US®÷£õx AzvÁõµzøu Ck•ß£õP {»zvß uÍº¢u
©søn |ßÓõP CÖUSÁuØS® ysPøÍ {ø»|õmhÄ® •øÍö\¾zv
£¯ß£kzu¨£kQßÓx. Auß÷£õx J¸ ö£õÔ°ß ‰»® •øÍö\¾zv
E¯ºzu¨£mkz ys «x ÂkÂUP¨£kQßÓx.
•øÍö\¾zv
E¯ºzv
ys
E¸ 18.11 •øÍa ö\¾zv²® yq®
159 C»Á\¨ £õh¡À

03. \®©mi
PÀø» EøhUS®÷£õx® ÂÓøP¨ ¤ÍUS®÷£õx® \®©mi £¯ß£kzu¨
£kQßÓx. ÂÓøP¨ ¤ÍUS®÷£õx ©µU SØÔ°À AªÌzu¨£mh Ç®¦
B¨¦ «x E¯ºzu¨£mh \®©mi ÂkÂUP¨£k®÷£õx AÊzua \Uv
C¯UP¨£õmka \Uv¯õP ©õÔ B¨¦hß Á¼ø©¯õP ÷©õx®. AÆÁõÖ
÷©õv¯ ¤ß B¨¦ \®©mi°ß AÊzua \Uvø¯¨ ö£ØÖ ÂÓSU
SØÔ°ÝÒ÷Í CÓ[SQßÓø©¯õÀ ÂÓSU SØÔ ¤ÍÁøhQßÓx.
E¸ 18.12 \®©mi £¯ß£kzuÀ
18.3 Á¾
Kµ»S ÷|µzvÀ ö\´¯¨£k® ÷Áø»°ß AÍÄ AÀ»x ÷Áø» ö\´¯¨£k®
Ãu® Á¾ (Power) GÚ¨£k®.
10 s CÀ 600 J ÷Áø» BØÓ¨£kö©Ûß,
÷Áø» ö\´¯¨£k® Ãu® AÀ»x Á¾ = 600 J
10 s
= 60 J s-1
1ö\UPÝUS ³À (1 J s-1) BÚx 1 ÁõØÖ (1 W) GÚ ÁøµÂ»UPn¨£kzu¨

£mkÒÍx. BP÷Á ÷©ØSÔzu Pozu¼À Á¾ 60 W BS®. AuõÁx
Á¾Âß A»S ÁõØÖ (W) BS®. Á¾øÁU Po¨£uØS¨ ¤ßÁ¸® `zvµ®
£¯ß£kzu¨£k®.
Á¾ = BØÓ¨£mh ÷Áø» (J)

Gkzu ÷|µ® (s)

160 C»Á\¨ £õh¡À
Euõµn® 1
5 kg voÄÒÍ
J¸ ö£õ¸øÍ 8 m CØS E¯ºzxÁuØS Gkzu Põ»® 10 s BS®.
C[S÷Áø» ö\´¯¨£k® Ãuzøu (Á¾) PoUP.
ö£õ¸Îß voÄ = 5 kg
ö£õ¸Îß {øÓ = mg
= 5 kg × 10 m s-2

= 50 N
BP÷Á ö£õ¸øÍ E¯ºzu¨ ¤µ÷¯õQzu Âø\ = 50 N
AÆÁõÖ E¯ºzv¯ E¯µ® = 8m
BØÓ¨£mh ÷Áø» = 50 N × 8 m
= 400 J
400 J
Á¾ =
10 s
= 40 W
Euõµn® 2
100 W Á¾ÄÒÍ J¸ ö£õÔ J¸ {ªhzvØ ö\´²® ÷Áø» ¯õx?
Á¾ = 100 W
= 100 J s-2
÷|µ® = 1 {ªh®
= 60 s
÷Áø»
Á¾ =
÷|µ®
60 ö\UPßPÎÀ
BØÓ¨£mh ÷Áø» = Á¾ × ÷|µ®
= 100 W × 60 s
= 100 J s-1 × 60 s
= 6000 J
161 C»Á\¨ £õh¡À

£»ÂÚ¨ £°Ø]
(1) (I) J¸ ¤ÒøÍ 4 kg voÄÒÍ J¸ ø£ø¯ 1.5 m CØS E¯ºzxQßÓx.

C[S BØÓ¨£k® ÷Áø» ¯õx? (g = 10 m s-2)
(II) ÷©ØSÔzu ÷Áø»ø¯a ö\´ÁuØS Gkzu ÷|µ® 3 ö\UPßPÒ
GÛß, AÆ÷Áø» BØÓ¨£k® Ãu® (Á¾) ¯õx?
(2) 800 g voÄÒÍ J¸ ö£õ¸Ò 20 m s-1 ÷ÁPzxhß {ø»USzuõP ÷©À÷|õUQ

AÝ¨£¨£mhx.
(I) Ax {»zv¼¸¢x ÷©ö»Ç Bµ®¤US® ÷£õx C¯UP¨£õmka \Uv
¯õx?
(II) A¨ö£õ¸Ò Ea\ E¯µzøu Aøh¯ GkUS® Põ»® ¯õx?
(III) Ax ÷©ö»Ê® Ea\ E¯µ® ¯õx?
(IV) Ax ÷©ö»Ê¢u Ea\ E¯µzvÀ AÊzua \Uv ¯õx?
(3) 35 kg
voÄÒÍ J¸ ¤ÒøÍ 4 m GßÝ® {ø»USzx E¯µ•ÒÍ J¸
£iÁ›ø\°À HÖQßÓõß. (g = 10 m s-2)
(I) AÁÚõÀ BØÓ¨£mh ÷Áø» ¯õx?

(II) AÁß £iÁ›ø\°À HÖÁuØS 1 {ªh® GkzuõÀ CÆ÷Áø»
ö\´¯¨£k® Ãu® AÀ»x Á¾ ¯õx?
162 C»Á\¨ £õh¡À

ö£õÈ¨¦
yy J¸ Âø\°ß ‰»® ö\´¯¨£k® ÷Áø» AÆÂø\°ß

£¸©ÛÚx® Auß vø\ ÁÈ÷¯ EÒÍ Ch¨ö£¯ºa]°Úx®
ö£¸UPzvØSa \©©õS®.
AuõÁx, ÷Áø» = Âø\ × Âø\°ß vø\ ÁÈ÷¯¯õÚ
Ch¨ö£¯ºa]
yy \Uv CÇ¨¦ CÀ»õÂmhõÀ, ö\ú ÷Áø»°ß AÍÁõÚx
ö\»Âh¨£mh \UvUSa \©®.
yy ÷Áø»²® \Uv²® AÍÂkÁuØPõÚ A»S ³À (J) BS®.
yy ö£õÔ•øÓa \Uv¯õÚx AÊzua \Uv, C¯UP¨£õmka \Uv GÚ
ÇÁøP¨£k®.
yy voÄ, ÷ÁP® Gß£Ú C¯UP¨£õmka \Uv°À ö\ÀÁõUSa
ö\¾zx® PõµoPÒ BS®.
¤ßÁ¸® \©ß£õmi¼¸¢x Ax PoUP¨£k®.
C¯UP¨£õmka \Uv = 1 mv2
2
m = voÄ (kg)
V = ÷ÁP® (m s-1)
¦Â±º¨¤Úõ»õÚ AÊzua \Uv°ß ö\ÀÁõUSa ö\¾zx®
‰ßÖ PõµoPÍõÁÚ,
1. voÄ (m)
2. ¦Â±º¨¤Úõ»õÚ Bº•kPÀ (g)
3. E¯µ® (h)
yy AÊzua \Uvø¯U Po¨£uØSa ¤ßÁ¸® `zvµ® £¯ß£kzu¨
£k®.
AÊzua \Uv = m g h
yy J¸ ö£õ¸Îß ÁiÁ® ©õÖÁuØ÷PØ£ AvÀ AÊzua \Uv
Ah[Q²ÒÍx.
yy J¸ ö£õ¸Ò ¦Â±º¨¤ß RÌ ÷©À ÷|õUQ C¯[S®÷£õx Auß
C¯UP¨£õmka \UvUS SøÓÄ HØ£k® A÷u ÷ÁøÍ AÆ
C¯UP¨£õmk \Uv SøÓÄ AÊzu \Uv¯õP ©õÖQßÓx.
163 C»Á\¨ £õh¡À

Pø»a ö\õØPÒ
÷Áø» - Work
\Uv - Energy
ö£õÔ•øÓ \Uv - Mechanical energy
C¯UP¨£õmka \Uv - Kinetic energy
AÊzu \Uv - Potential energy
Á¾ - Power
164 C»Á\¨ £õh¡À

>
ö£ÍvPÂ¯À
Kmh ªßÛ¯À
19
19.1 {ø»ªßÛ¯¾® Kmh ªßÛ¯¾®
ªß G©US ªPÄ® •UQ¯©õÚ \Uv ÁøP¯õS®. Cx y¯ \Uv •u»õPU
P¸u¨£k®. ªßøÚ¨ £¯ß£kzvz uØPõ» E»QÀ £» E£Pµn[PÒ öuõÈØ
£kzu¨£hzuUPuõP EØ£zv ö\´¯¨£mkÒÍÚ. Euõµn©õP ªß ÂÍUSPÒ,
ªßÚÊzvPÒ, ªß Â]ÔPÒ ÷£õßÓ E£Pµn[PøÍU SÔ¨¤h»õ®. ªßÛ¯À
Ai¨£øh¯õP {ø»ªßÛ¯À, Kmh ªßÛ¯À GÚ ÇÁøP¨£k®.
{ø»ªßÛ¯À (Static electricity) Gß£x PõÁ¼¨ ö£õ¸ÒPÎß £µ¨¦PÎÀ

ÇUS® £õ¯õu ªß÷ÚØÓ[PöÍÚ }[PÒ HØPÚ÷Á PØÖÒÏºPÒ.
{ø»ªßÛ¯¼ß |hzøu £ØÔ Bµõ´÷Áõ®.

J¸ £õÚU SÇõø¯ Gkzx E¸ 19.1
CØ Põmi¯ÁõÖ £¸zvz xoz £õÚU
SÇõ´ £¸zvz xoz xsk
xsiÚõÀ |ßÓõP E÷µõg],
AuøÚ ªPa ]Ô¯ Phuõ]z xsk E¸ 19.1 £õÚU SÇõø¯¨ £¸zvz xo°ÚõÀ
E÷µõg_uÀ
PÐUS A¸QÀ öPõsk Á¸P. AU
Phuõ]z xskPÒ £¸zvz xo°ÚõÀ E÷µõg\¨£mh £õÚU SÇõø¯ ÷|õUQU
PÁµ¨£kÁøuU Põn»õ®. £¸zvz xo°ÚõÀ E÷µõg\¨£hõu J¸ £õÚU
SÇõø¯²® ö©À¼¯ Phuõ]z xskPÐUSU Asø©°À öPõsk Á¸P. A¨
£õÚU SÇõø¯ ÷|õUQa ]Ô¯ Phuõ]z xskPÒ PÁµ¨ £hõv¸¨£øu
}[PÒ Põn»õ®.

J¸ ¤ÍõzvUS ÷Põø» AÀ»x ^¨ø£
Gkzxz uø»©°›À E÷µõg] ªP
ö©À¼¯ Phuõ]z xskPÐUSU
Qmh AÀ»x ªPa ]Ô¯ öÓâ÷£õ®
xskPÐUSU A¸÷P öPõsk Á¸P.
AøÁ E÷µõg\¨£mh ö£õ¸øÍ
E¸ 19.2 E÷µõg_Áuß ‰»® HØÓ®ö£ØÓ
÷|õUQU PÁµ¨£kQßÓø©ø¯ ^¨¦US ªPa ]Ô¯ Ôâ÷£õ® xskPÒ
AÁuõÛUP»õ®. E÷µõg_Áuß ‰»® PÁµ¨£k® Âu®
165 C»Á\¨ £õh¡À

HØÓ® ö£Óa ö\´¯¨£mh J¸ ^¨¦US A¸÷P ªPa ]Ô¯ Ôâ÷£õ® xskPÒ
PÁµ¨£k® Âu® E¸ 19.2 CØ Põmh¨£mkÒÍx. uø» ©°›À E÷µõg\¨£hõu
J¸ ¤ÍõzvUSU ÷Põ¼ØS® CÆÁõÖ ö\´x £õºUP. A¨÷£õx Ôâ÷£õ®
xskPÒ PÁµ¨£hõv¸¨£øu }[PÒ Põn»õ®.
E÷µõg_ÁuÚõÀ ö£õ¸öÍõßÖUS Phuõ]z xskPÒ, y_PÒ ÷£õßÓ
ÁØøÓ DºzxUöPõÒÐ® (PÁºa]) Âø\ QøhUP¨ö£ÖQßÓx. CU PÁºa]
Âø\ E÷µõg_® ÷£õx ÷uõßÖ® {ø»ªß÷ÚØÓzvÚõÀ QøhUP¨
ö£ÖQßÓx.
£õÚUSÇõ´ AÀ»x ^¨¦ ÷£õßÓÚ E÷µõg\¨£mhuß ¤ßÚ÷µ ªPa

]Ô¯ Phuõ]z xskPøÍU PÁºQßÓÚ Gß£øu²® E÷µõg\¨£hõuÂhzx
AÁØÓõÀ ]Ô¯ Phuõ]z xskPÒ ÷£õßÓÚ PÁµ¨£kÁvÀø» Gß£øu²®
E[PÍõÀ AÁuõÛUP •i²®.
ö£õ¸öÍõßÖUS {ø»ªß÷ÚØÓ[PÒ G[VÚ® EshõQßÓÚ. JÆöÁõ¸

ö£õ¸Ð® AqUPÍõÀ (atoms) BÚx. AqUPÒ C»zvµßPÒ (electrons),
¦÷µõzußPÒ (Protrons), {³zvµßPÒ (neutrons) GßÝ® xoUøPPøÍU
öPõskÒÍÚ. ¦÷µõzußPÒ ÷|÷µØÓ® ö£ØÓ xoUøPPÐ® C»zvµßPÒ
©øÓ ÷¯ØÓ® ö£ØÓ xoUøPPÐ® BS®. {³zvµßPÎÀ HØÓ® Põn¨£kÁ
vÀø». AøÁ |k{ø»¯õÚøÁ.

C»zvµßPÒ
AqÂß ø©¯¨ ¤µ÷u\©õQ¯ P¸ÂÀ
¦÷µõzußPÐ® {³zvµßPÐ® EÒÍÚ.
¦÷µõzußPÒ
(E¸ 19.3) C»zvµßPÒ P¸øÁa _ØÔ {³zvµßPÒ
C¯[QU öPõsk ÇUQßÓÚ.

AqUPÎ¼¸¢x C»zvµßPÒ ©õzvµ®
öÁÎ÷¯Ôa ö\À»U Ti¯ÚÁõS®. xoz E¸ 19.3 Kº AqÂÀ ÇUS® E£
xsiÚõÀ E÷µõg_® ÷£õx J¸ SÔzu Aqz xoUøPPÒ
ö£õ¸Îß ÷©Ø£µ¨¤¾ÒÍ AqUPÎ¼¸¢x

C»zvµßPÒ APØÓ¨£kÁuÚõÀ, A¨ö£õ¸Îß ÷©Ø£µ¨¦ «x ÷|÷µØÓ[PÒ
EshõQßÓÚ. AuõÁx A®÷©Ø£µ¨¦ ÷|º (+) HØÓzøu¨ ö£ÖQßÓx.
E÷µõg_® ÷£õx xoz xsiß ÷©Ø£µ¨¤¾ÒÍ AqUPÎ¼¸¢x
C»zvµßPøÍ¨ ö£ØÓöuÛß, HØÓ[PÒ ö£Ó¨£mh ÷©Ø£µ¨¦ ©øÓ (-)
ªß÷ÚØÓzøu¨ ö£ÖQßÓx.
166 C»Á\¨ £õh¡À

CÆÁõÓõP ö£õ¸öÍõßÔß «x ÷u[Q°¸US® ªß÷ÚØÓ[PÒ {ø»
ªß÷ÚØÓ[PÒ GÚ¨£k®.
{ø»ªß÷ÚØÓzvß ÷£õx JßÖ÷\º¢u HØÓ[PÒ £¯oUS® ÷£õx
ªß÷Úõmh® E¸ÁõS®.
CÆÁõÖ {ø»ªßÛ¼¸¢x Kmh® EshõS® Âuzøua ÷\õv¨£uØSa

ö\¯Ø£õk 1 CÀ Dk£k÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 19.1
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : J¸ PVC SÇõ´z xsk, J¸ ö£õ¼wß xsk,

J¸ {÷¯õß SªÌ, Phzx® P®¤, uõ[Q
· E¸ 19.4 CØ Põmi¯ÁõÖ {÷¯õß SªøÇU PhzvU P®¤PÎÚõÀ

öuõkzx JÊ[Pø©¨ø£a ö\´P. {÷¯õß ªßSªÈß J¸ •iÂh®
|ßS ¦Âzöuõk¨¦ ö\´¯¨£hÀ ÷Ásk®.
· PVC ÷Põø»¨ ö£õ¼wÛÚõÀ E÷µõg] ªß÷ÚØÖP.
· HØÓ® ö£ØÓ ÷Põø» {÷¯õß SªÈß •iÂhzxhß öuõkøP²Óa
ö\´P.
· £›÷\õuøÚø¯¨ £» uhøÁPÒ ö\´x {÷¯õß SªÈß JÎºøÁa
÷\õvUP.
{÷¯õß SªÌ
¦Âzöuõk¨¦
ö\´¯¨£mh
PVC SÇõ´ •iÂh®
E¸ 19.4 ö£õ¼wÛÚõÀ E÷µõg_® ÷£õx PVC ÷Põ¼À JßÖ ÷\º¢u {ø»ªß÷ÚØÓ[PÒ

{÷¯õß SªÈÞhõP¨ £õ´QßÓø©¯õÀ SªÌ JÎºuÀ
ö£õ¼wÛÚõÀ E÷µõg\¨£mh PVC SÇõ°À {ø»ªß÷ÚØÓ[PÒ ÷uUQ

øÁUP¨£mkÒÍÚ. Ax Phzvø¯z öuõk® ÷£õx PhzvUSU SÖU÷P ÷uUQ
øÁUP¨£mkÒÍ {ø»ªß÷ÚØÓ[PÒ A¨£õÀ £õ´¢x ö\À» ÷|›kQßÓx.
{÷¯õß SªÈÞhõP ªß÷ÚØÓ[PÒ £õ´QßÓø©¯õÀ Ax JÎºÁøu
AÁuõÛUP»õ®. ªß÷ÚØÓ[PøÍ CÆÁõÖ £õ¯a ö\´²®÷£õx Ax
ªß÷Úõmh® GÚ¨£k®.
167 C»Á\¨ £õh¡À
AuõÁx, J¸ Phzv°ÞhõP ªß÷ÚØÓ[PÒ £õúÀ ªß÷Úõmh®
GÚ¨£k®.
19.2 Phzv°ÞhõP ªß £õúÀ

yy PhzvPÒ
_¯õwÚ C»zvµßPÒ
C»zvµß Kmh® GÎuõP¨ £õ´ÁuØS
Ch©ÎUS® ö£õ¸ÒPÒ PhzvPÒ
(conductors) GÚ¨£k®. GÀ»õ E÷»õP[
PÐ® ªßøÚ |ßÓõPU PhzxQßÓÚ.
ö\®¦, A¾ªÛ¯®, Ç®¦ ÷£õßÓ
GÀ»õ E÷»õP[PÐ® ªßøÚU Phzx
QßÓÚ. E÷»õP ‰»P[PÒ E÷»õP
AqUPÎÚõ»õÚøÁ. AqUPÎß ¦Ó E÷»õP A¯ßPÒ
Kmi¾ÒÍ C»zvµßPÒ JmiÛßÖ® E¸ 19.5 E÷»õP AqUPÎÀ CÖv KmiÀ
C»zvµßU _¯õwÚ©õP ÇzuÀ
C»SÁõP Â»Qa ö\À» C¯¾®. E÷»õPz
xsi¼¸¢x AÆÁõÖ Â»Qa ö\ßÓ ö£¸©ÍÂ»õÚ C»zvµßPÒ E¸ 19.6,
19.7 Gß£ÁØÔØ Põmh¨£mkÒÍÚ. CÆÂ»zvµßPÒ AqUPÐUQøh÷¯
EÒÍ öÁÎ°À GÊ©õÓõP E»õÂU öPõsk EÒÍÚ. CøÁ _¯õwÚ
C»zvµßPÒ (Free Conductors) GÚ¨£k®.
E¸ 19.6 E÷»õPzvÝÒ _¯õwÚ C»zvµßPÒ Põn¨£k® Âu®
E÷»õP[PÎÞhõP ªß |ßÓõPU Phzu¨£kQßÓø©USU Põµn® _¯õwÚ

C»zvµßPÒ Põn¨£kÁuõS®. E÷»õPU Phzv°ß Ç •øÚPøÍ²®
E¸ 19.8 CØ Põmi¯ÁõÖ Kº E»º ªßP»zxhß öuõkUS® ÷£õx
|øhö£ÖÁÚÁØøÓ Bµõ´÷Áõ®.
J¸ ªßP»zvß ©øÓ •iÂhzvÀ C»zvµßPøÍz uÒÐ® J¸ Âø\ EÒÍx.

Auß ÷|º •iÂhzvÀ C»zvµßPøÍU PÁ¸® J¸ Âø\ EÒÍx. BP÷Á,
J¸ P»zvß ÷|º •iÂhzøu²® ©øÓ •iÂhzøu²® J¸ Phzv°ÚõÀ
öuõkzuÄhß ©øÓ •iÂhzv¼¸¢x Phzv°ÞhõP ÷|º •iÂhzvØS
C»zvµßPÒ £õ´QßÓÚ. Phzv°À _¯õwÚ C»zvµßPÒ Ç¨£uÚõ÷»÷¯,
168 C»Á\¨ £õh¡À
C¨£õá\À |øhö£ÖQßÓx. AuõÁx, J¸ Phzv°À GÊ©õÓõP C¯[QU
öPõsi¸US® _¯õwÚ C»zvµßPÒ, ªßP»® öuõkUP¨£kQßÓø©¯õÀ,
Auß ©øÓ •iÂhzv¼¸¢x ÷|º •iÂhzvØS J÷µ vø\°À £õ´QßÓx.
ªß P»zvß ÷|º
•iÂh®
ªß P»zvß ©øÓ C»zvµßPÒ £õ²® vø\

•iÂh®
E¸ 19.7 Phzv°ÞhõP C»zvµßPÒ £õ²® Âu®
CÆÁõÖ C»zvµß Kmh® ©øÓ •iÂhzv¼¸¢x Phzv°ÞhõP ÷|º

•iÂhzvØS¨ £õ´QßÓx. GÛÝ®, {¯© Kmhzvß vø\¯õP C»zvµßPÒ
£õ²® vø\US GvµõÚ vø\ P¸u¨£kQßÓx. AuõÁx ©øÓ •iÂhzv¼¸¢x
÷|º •iÂhzvØS C»zvµßPÒ £õ²® ÷£õx ÷|º •iÂhzv¼¸¢x ©øÓ
•iÂhzøu ÷|õUQ ªß÷Úõmh® £õ´ÁuõPU P¸u¨£k®. ªß÷Úõmhzvß
vø\²® _¯õwÚ C»zvµßPÒ £õ²® vø\²® 19.8, 19.9 BQ¯ E¸UPÎØ
Põmh¨£mkÒÍÚ.
E÷»õP A¯ß
{¯© Kmh®
ªß P»zvß ©øÓ •i ªß P»zvß ÷|º •i

Âhzxhß öuõkUP¨£mh Âhzxhß öuõkUP¨£mh
Phzv°ß •øÚ Phzv°ß •øÚ
_¯õwÚ C»zvµßPÒ
E¸ 19.8 Phzv°ÞhõP ªß÷Úõmh® £õúÀ
169 C»Á\¨ £õh¡À

\
® vø
£õ²
PÒ
z vµß
C» {¯© Kmh® £õ²® vø\
E¸ 19.9 {¯© Kmhzvß vø\²® C»zvµß Kmhzvß vø\²®

ªß÷Úõmhzøu AÍ¨£uØPõP¨ £¯ß£kzu¨£k® A»S A®¤¯º (A)
GÚ¨£kÁ÷uõk ªß÷Úõmhzøu AÍ¨£uØPõP £¯ß£kzu¨£k® E£Pµn®
A®¤¯º©õÛ (ammeter) GÚ AøÇUP¨£k®.
(a) (b)
E¸ 19.10 A®¤¯º ©õÛ
¯õuõ°Ý® Phzv°ÞhõP¨ £õ²® ªß÷Úõmhzøu AÍUP ÷Ásk©õ°ß

E¸ 19.12 CØ Põmi¯ÁõÖ ªß÷Úõmh® •Êx® A®¤¯º©õÛ°Þk
ö\À»zuUP ÁøP°À A®¤¯º©õÛø¯ ªß_ØÖhß öuõhµõP öuõkUP¨£h
÷Ásk®.
ªßP»ÁkUS
BÎ
ªßSªÌ
A®¤¯º©õÛ
E¸ 19.11 ªß_ØÖhß A®¤¯º©õÛø¯z öuõkzuÀ
170 C»Á\¨ £õh¡À

£°Ø] 19.1
¤ßÁ¸® _ØÖPÎÀ ªß÷Úõmh® £õ²® vø\ø¯ A®¦USÔ°ß ‰»®
SÔUP.
19.3 AÊzu Âzv¯õ\•® ªßÛ¯UP Âø\²®

J¸ }ºz uõ[Q Aø©UP¨£mkÒÍ E¯µzøuU Tmk®÷£õx SÇõ´ ÁÈ÷¯
}º £õ²® Pv AvP›¨£øu }[PÒ AÔÃºPÒ. CÆÁõÖ, }ºz uõ[QUS® }º
ö£Ó¨£k® ChzvØSªøh÷¯ EÒÍ A•UP Âzv¯õ\® AvP›US® ÷£õx }º
£õ²® Pv²® AvP›UQßÓx.
ªß_ØÔÞk £õ²® ªß÷Úõmhzøu }ºzuõ[Q°¼¸¢x £õ´¢x Á¸®

}÷µõmhzvØS J¨¤h»õ®. C[S ªß •uÀ }ºz uõ[QUSa \©©õÚ
ÂuzvØ öuõÈØ£k®. }ºz uõ[Q²hß ö£õ¸zu¨£mkÒÍ SÇõ°ß Ç
•iÂh[PÐUS® Cøh¨£mh A•UP Âzv¯õ\® ªß •u¼ß ©øÓ
•iÂhzv¼¸¢x Phzv°ÞhõP ÷|º •iÂh® Áøµ C»zvµßPøÍz
uÒÐÁuõÀ HØ£kzu¨£k® A•UP Âzv¯õ\zvØS JzuuõS®.
C® ªß A•UP Âzv¯õ\® BÚx ªßÚÊzu Âzv¯õ\® (Potential difference)

GÚ AøÇUP¨£k®. ªßÚÊzu Âzv¯õ\zøu AÍÂk® A»S ÷ÁõÀØ
(V) BS®. ÷©¾® Âø\°ÚõÀ ©øÓ •iÂhzv¼¸¢x ¦Óa_ØÖUS
C»zvµßPøÍ öÁÎzuÒÐ® ö\¯Ø£õk ªßÛ¯UP Âø\ (Electromotive
Force) GÚ AøÇUP¨£k®.
J¸ ªß P»zvß ªßÛ¯UP Âø\¯õÚx ªß P»zv¼¸¢x ªß ö£Ó¨£hõu

÷£õx Auß Ç •iÂh[PÐUSªøh÷¯ EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\zvØSa
\©®.
171 C»Á\¨ £õh¡À

J¸ ªß P»zv¼¸¢x ªß÷Úõmh® ö£Ó¨£k®÷£õx AÆ÷Áõmh® P»zv
ÞhõPÄ® £õ´QßÓx. P»zvÝÒÐ® J¸ ªß uøh öuõÈØ£kQÓx. A¨÷£õx
P»zvÀ uøhUSU SÖU÷P Kº AÊzu Âzv¯õ\® EshõQßÓx. AÆÁÊzu
Âzv¯õ\® ªßÛ¯UP Âø\°ÚõÀ SøÓUP¨£k®÷£õx P»zv¼¸¢x ¦Óa
_ØÖUS ÁÇ[P¨£k® AÊzu Âzv¯õ\® QøhUQßÓx. ªß_ØÔß Ç
¦ÒÎPÐUPøh¨£mh AÊzu Âzv¯õ\® ÷ÁõÀØÖPÎÀ AÍÂh¨£kÁuõÀ
Ax ÷ÁõÀØÓÍÄ (Voltage) GÚÄ® AøÇUP¨£k®.
E¸ 19.12 ÷ÁõÀØÖ©õÛ
÷ÁõÀØÓÍøÁ AÍÂh¨ £¯ß£kzu¨£k® E£Pµn® ÷ÁõÀØÖ©õÛ GÚ

AøÇUP¨£k®. ªß_ØÔß Ç ¦ÒÎPÐUQøh¨£mh AÊzu Âzv¯õ\zøu
AÍ¨£uØPõP E¸ 19.14 CØ Põmh¨£mkÒÍÁõÖ ÷ÁõÀØÖ©õÛ°ß Ç
•iÂh[PøÍ²® AÆÂ¸ ¦ÒÎPÐUQøh÷¯ öuõkUP¨£h ÷Ásk®.
ªßP»ÁkUS
ªßSªÌ
BÎ
÷ÁõÀØÖ©õÛ
E¸ 19.13 ªß_ØÖhß ÷ÁõÀØÖ©õÛø¯z öuõkzuÀ
ªß÷Úõmh® £õ´ÁuØSU P»zvß Ç •iÂh[PÐUSªøh÷¯ AÊzu

Âzv¯õ\® ÇzuÀ ÷Ásk® Gß£øu EÖv¨£kzu¨ ¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õmøha
ö\´÷Áõ®.
172 C»Á\¨ £õh¡À
ö\¯Ø£õk 19.2
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : Ç E»º ªßP»[PÒ, Phzx® P®¤PÒ, J¸
÷ÁõÀØÖ©õÛ, Kº A®¤¯º©õÛ, ªßSªÌ
yy E¸ 19.14 (a) CÀ Cµsk E»ºP»[PøÍ ªßSªÊhß öuõkUS®

JßÖUöPõßÖ ÷ÁÖ£mh ‰ßÖ Âu[PÒ Põmh¨£mkÒÍx. C® ‰ßÖ
\¢uº¨£[PÎ¾® ªßSªÈß Ç A¢u[PÐUQøh÷¯¯õÚ AÊzu
Âzv¯õ\zøu AÍ¨£uØPõP ÷ÁõÀØÖ©õÛ öuõkUP¨£mkÒÍx.
ªßSªÈÞhõP¨ £õ²® ªß÷Úõmhzøu AÍ¨£uØPõP A®¤¯º©õÛ
öuõkUP¨£mkÒÍx. E¸ 19.14 (b) °À AÆ JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zvØS©õÚ
ªß_ØÖ Á›¨£h® Põmh¨£mkÒÍx.
yy E¸ 19.14 (a) °Ø Põmh¨£mkÒÍ JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zvØS® HØ£
ªß_ØøÓ Aø©zx ªßSªÌ JÎ¸® Âuzøu AÁuõÛUP.
yy JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zv¾® SªÈß Ç •øÚPÐUSªøh÷¯ EÒÍ
AÊzu Âzv¯õ\zøu²® _ØÔÞhõP¨ £õ²® Kmhzøu²® SÔzxU
öPõÒP.
÷ÁõÀØÖ©õÛ ÷ÁõÀØÖ©õÛ ÷ÁõÀØÖ©õÛ
A®¤¯º©õÛ A®¤¯º©õÛ A®¤¯º©õÛ
\¢uº¨£® 1 \¢uº¨£® 2 \¢uº¨£® 3
E¸ 19.14 (a) ö\¯Ø£õk 2 ªß _ØÖ Aø©UP¨£k® Âu®
173 C»Á\¨ £õh¡À

V V V
A A A
+ + ++ + +
-- - - - -
\¢uº¨£® 1 \¢uº¨£® 2 \¢uº¨£® 3
E¸ 19.14 (b) JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zvØS©õÚ ªß_ØÖ Á›¨£h®
yy E[PÒ AÁuõÛ¨¦PøÍ¨ ¤ßÁ¸©õÖ AmhÁøn¨£kzxP.

\¢uº¨£® Kmh® AÊzu Âzv¯õ\® SªÌ JÎºuÀ / JÎºÁvÀø»
1
2
3
1 Áx \¢uº¨£zvÀ ªßP»[PÎµsiÚx® ÷|º•øÚÄPÒ ªßSªÊhß

öuõkUP¨£mkÒÍÚ. CuÚõÀ ªßSªÈß Ç •øÚÄPÐUQøh°À AÊzu
Âzv¯õ\® Põn¨£hõx. AÊzu Âzv¯õ\® ÷uõßÓõø©°ÚõÀ ªßSªÈÞhõP
ªß÷Úõmh® £õ´ÁvÀø». }[PÒ ö£ØÓ AÍÃkPÎ¼¸¢x CuøÚ
EÖv¨£kzvU öPõÒÍ»õ®.
2Áx \¢uº¨£zvÀ ªßP»[PÎµsiÚx® ©øÓ •øÚÄPÎµsk® ªßSªÈß

Ç •iÂh[PÐhÝ® öuõkUP¨£mkÒÍx. C[S® ªßSªÈß Ç
•øÚÄPÐUQøh°À AÊzu Âzv¯õ\® ÷uõßÓõø©°ÚõÀ ªß SªÈÞhõP
ªß÷Úõmh® £õ´ÁvÀø».
3 Áx \¢uº¨£zvÀ J¸ ªßP»zvß ÷|º•øÚÄ® ©ØøÓ¯ ªßP»zvß

©øÓ •øÚÄ® ªßSªÊhß öuõkUP¨£mkÒÍx. Cuß÷£õx ªßSªÈß
•øÚÄPÐUQøh°À AÊzu Âzv¯õ\® E¸ÁõQ ªßSªÈÞhõP ªß÷Úõmh®
£õ²®.
AuõÁx J¸ Phzv°ÞhõP ªß÷Úõmh® £õ´ÁuØS Auß Ç

•øÚPÐUS® SÖU÷P AÊzu Âzv¯õ\® ÇzuÀ Azv¯õÁ]¯©õS®.
174 C»Á\¨ £õh¡À

19.4 J¸ Phzv°ÞhõP¨ £õ²® KmhzvØS® Phzv°ß
Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\z
vØS ªøh÷¯ EÒÍ öuõhº¦
J¸ Phzv°ß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P Kº AÊzu Âzv¯õ\zøu

ÁÇ[S®÷£õx AuÞhõP ªß÷Úõmh® £õ´QßÓx. J¸ Phzv°ÞhõP¨
£õ²® KmhzvØS® Auß Ç •øÚPÐUS® SÖUS÷P EÒÍ AÊzu
Âzv¯õ\z vØSªøh÷¯ öuõhº¦ ÇUQßÓuõöÁÚ C¨÷£õx £õº¨÷£õ®.
ö\¯Ø£õk 19.3
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : J¸ ø|US÷µõ® P®¤a _¸Ò, Kº A®¤¯º©õÛ,
J¸ ÷ÁõÀØÖ©õÛ, Kº CøÓ÷¯õuØÖ, |õßS
E»º ªßP»[PÒ, öuõkUS[ P®¤PÒ, Kº BÎ
yy C[S ÷ÁõÀØÖ©õÛ Phzv°À AuõÁx ø|US÷µõ® P®¤a _¸Îß Ç
A¢u[PÐUQøh¨£mh AÊzu Âzv¯õ\zøu AÍUP¨ £¯ß£kzu¨
£kQßÓx.
yy Phzv°ÞhõP¨ (ø|US÷µõ® P®¤a _¸Ò) £õ²® ªß÷Úõmhzøu
AÍ¨£uØS A®¤¯º©õÛ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
yy ö\¨£®ö\´ÁuÞhõP ø|US÷µõ®
P®¤a _¸ÎÀ ö\ÀÁõUSa ö\¾zx®
AÊzu Âzv¯õ\zøu²® AuÞhõP¨
£õ²® Kmhzøu²® ©õØÖÁuØS CøÓ
÷¯õuØÖ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
yy CøÓ÷¯õuØÔß SÔ±k
BS®.
E¸ 19.15 CøÓ÷¯õuØÖ
yy ö£ØÖU öPõsh E£Pµn[PøÍ¨ £¯ß£kzv E¸ 19.16 CÀ EÒÍ

_ØÖ Á›¨£hzvÀ Põmi¯ÁõÓõÚ ªß_ØøÓ Aø©USP.
175 C»Á\¨ £õh¡À

V
ø|US÷µõ® P®¤a _¸Ò
6V s
A
E¸ 19.16 AÊzu Âzv¯õ\zvØS® ªß÷ÚõmhzvØS® Cøh°÷¯¯õÚ öuõhº¦
yy BÎø¯ ‰i ÷ÁõÀØÖ©õÛ Áõ]¨ø£²® A®¤¯º©õÛ Áõ]¨ø£²®

C¯ßÓÁøµ ÂøµÁõP¨ ö£ØÖU öPõsk BÎø¯z vÓUP. ø|US÷µõ®
P®¤a _¸Îß öÁ¨£{ø» AvP›UP»õ® BøP¯õÀ, BÎø¯
‰i²Äh÷Ú÷¯ Áõ]¨¦PøÍ¨ ö£ØÖUöPõsk BÎø¯z vÓUP
÷Ásk®. C[S öÁ¨£ {ø»ø¯ ©õÔ¼¯õP øÁzxU öPõsk
ö\¯Ø£õmøha ö\úÀ ÷Ásk®.
yy ]Ôx ÷|µzvØS¨ ¤ßÚº BÎø¯ «sk® ‰i CøÓ÷¯õuØøÓa
]ÔuÍÂØ ö\¨£®ö\´x ÷©¾® J¸ Áõ]¨ø£¨ ö£ØÖU öPõÒP.
yy CÆÁõÖ I¢x Áõ]¨¦PøÍ÷¯Ý® ö£ØÖU öPõÒP.
CøÓ÷¯õuØÔß ‰»® _ØÔÞhõP¨ £õ²® Kmhzøu ©õØÔU öPõsk _ØÔ

ÞhõP¨ £õ²® Kmhzøu²® SªÈß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ
AÊzu Âzv¯õ\zøu²® ¤ßÁ¸® AmhÁøn°Ø SÔzxU öPõÒP.
AÊzu Âzv¯õ\® (V) V Kmh® (I) A

1
2
3
4
5
Ca\¢uº¨£[PÒ JÆöÁõßÔ¾® AÊzu Âzv¯õ\® (V) / ªß÷Úõmh® (I)

CØSU QøhUS® ö£Ö©õÚzøuU PõsP. Ax J¸ ©õÓõ¨ ö£Ö©õÚö©ÚU
Põn¨£k®. £¯ß£kzv¯ Phzv°ß (ø|US÷µõ® P®¤a _¸Ò) öÁ¨£{ø»
©õÓõ©À Ç¢uõÀ ©õzvµ® AÆÁõÖ J¸ ©õÓõ¨ ö£Ö©õÚ® QøhUS®.
176 C»Á\¨ £õh¡À

÷áõºä ø\©ß K® GÝ® ÂgbõÛ Cz öuõhº¦øhø©ø¯ •uß•u»õPU
Psk ¤izuõº. AÁº Gkzxøµzu Azöuõhº¦øhø© Kªß Âv GÚ¨£k®.
Kªß Âv

J¸ Phzv°ß öÁ¨£{ø» ©õÔ¼¯õP ÇUS®÷£õx
Phzv°ÞhõP¨ £õ²® ªß÷Úõmh® (I) BÚx Auß
Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ ªßAÊzu
Âzv¯õ\® (V) CØS ÷|ºÂQu\©ÚõS®.
K® ÂvU÷PØ£ öÁ¨£{ø» ©õÔ¼¯õP ÇUS® ÷£õx

V α I BS®.
V
BP÷Á = J¸ ©õÔ¼
I
E¸ 19.17 ÷áõºä ø\©ß K®
C® ©õÔ¼ Phzv°ß ªß uøh¯õS®. uøh¯õÚx R
GÝ® GÊzvÚõØ Põmh¨£k®.
AuõÁx V = R (R Gß£x Phzv°ß uøh¯õS®.)

I
uøh AÍUP¨£k® A»S K® (Ω) BS®.

J¸ Phzv°ß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P Kµ»S ÷ÁõÀØÖ AÊzu Âzv¯õ

\zøu¨ ¤µ÷¯õQUS®÷£õx AuÞhõP Kº A®¤¯º Kmh® £õ²ö©Ûß,
AUPhzv°ß uøh J¸ K® GÚ Áøµ¯ÖUP¨£k®.
uøhø¯ AÍUS® E£Pµn® K®©õÛ (ohm meter) GÚ¨£k®.
÷©÷» ö£ØÓ uµÄPøÍ¨ £¯ß£kzv J¸ Áøµ¤ß y Aa]À AÊzu Âzv¯õ\z
øu²® x Aa]À Kmhzøu²® SÔzx J¸ Áøµø£ Áøµ²®÷£õx Ax
¤ßÁ¸©õÖ Aø©²®.
V (V)
o I (A)
E¸ 19.18 ªß÷Úõmhzxhß AÊzu Âzv¯õ\® ©õÖ£k® Âu®

177 C»Á\¨ £õh¡À

Euõµn® 1
ªß_ØöÓõßÖhß öuõkUP¨£mkÒÍ 6 Ω uøh²øh¯ ªßSªÈÞhõP 1.5 A
ªß÷Úõmh® £õ²ö©Ûß Auß Ç •iÂh[PÐUS® Cøh¨£mh AÊzu
Âzv¯õ\zøuU PõsP.
ªßSªÊUS V = IR GÝ® öuõhºø£¨ ¤µ÷¯õQUS® ÷£õx
V = 1.5 × 6
ªßSªÈß Ç •iÂh[PÐUQøh÷¯¯õÚ AÊzu Âzv¯õ\® = 9 V
£°Ø] 19.2
1. J¸ SªøÇ J¸ 12 V ªß ÁÇ[P¾hß öuõkUS® ÷£õx AuÞhõP
0.5 A Kmh® £õ´QßÓx. SªÌ BUP¨£mkÒÍ CøÇ°ß uøh ¯õx?
2. J¸ ø|US÷µõ® P®¤a _¸Îß uøh 10 Ω BS®. AuøÚ J¸ ªß

ÁÇ[P¾hß öuõkUS®÷£õx AuÞk 0.6 A Kmh® £õ´QßÓx.
ø|US÷µõ® P®¤a _¸Ò öuõkUP¨£mi¸US® ªß ÁÇ[P¼¼¸¢x
QøhUS® AÊzu Âzv¯õ\® ¯õx?
3. J¸ ø|US÷µõ® P®¤a _¸Îß uøh 6 Ω BS®. AuøÚ J¸ 3 V ªß
ÁÇ[P¾hß öuõkUS®÷£õx AuÞhõP¨ £õ²® Kmh® ¯õx?
19.5 J¸ Phzv°ß uøh «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx®

PõµoPÒ
J¸ Phzv°ß uøh ¤ßÁ¸® PõµoPøÍa \õº¢xÒÍx.
(i) Phzv°ß SÖUSöÁmk¨ £µ¨£ÍÄ
(ii) Phzv°ß }Í®
(iii) Phzv BUP¨£mkÒÍ vµÂ¯®
CU PõµoPÒ JÆöÁõßÖ® uøh°À ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® ÂuzøuU

Põs£uØSa ö\¯Ø£õk 19.4 CÀ Dk£k÷Áõ®.
178 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 19.4
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : JßÔ¼¸¢öuõßÖ ÷ÁÖ£mh SÖUSöÁmk
£µ¨ø£²øh¯ J¸ «ØÓº }Í•ÒÍ ‰ßÖ P®¤z
xskPÒ, Jzu SÖUöÁmkÒÍ ø|US÷µõ®,
ö\®¦, Ç®¦U P®¤PÒ, Ç E»º P»[PÒ, Kº
A®¤¯º©õÛ, Kº BÎ, HÓzuõÇ 1 «ØÓº }Í•®
20 cm AP»•® EÒÍ J¸ £»øP
•øÓ : ö£ØÖU öPõsh ö£õ¸ÒPøÍ¨ £¯ß£kzv E¸ 19.20 CÀ

Põmi¯ÁõÓõÚ ªß_ØøÓ Aø©UP.
JÆöÁõ¸ Phzv°Úx® •øÚPÎÀ •iÂh® X I øÁzx¨ £õ²®

KmhzøuU SÔzxU öPõÒP.
E¸ 19.19 Phzv°ß uøh«x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPøÍ¨

£ØÔU PØ£uØPõÚ ªß_ØÔß Aø©¨¦
Á›¨£hzvÀ
1 - ui¨¦U Ti¯ ø|US÷µõ® P®¤²®
2 - |kzuµz ui¨¦ÒÍ ø|US÷µõ® P®¤²®
3 - ö©À¼¯ ø|US÷µõ® P®¤²®
4 - ö©À¼¯ ö\¨¦U P®¤²®
5 - ö©À¼¯ Ç®¦U P®¤²®
6, 7 }ÍzvÀ \©©ØÓ ö©À¼¯ Ç®¦U P®¤²® BS®.
(4, 5, 6, 7 BQ¯ \¢uº¨£[PÐUS¨ £¯ß£kzu¨£k® P®¤PÎß SÖUS
öÁmk £µ¨¦PÒ \©©õP ÇzuÀ ÷Ásk®.)
179 C»Á\¨ £õh¡À

Phzv A®¤¯º©õÛ Áõ]¨¦PÒ (Kmh®) / A
1
2
3
4
5
6
7
a. 1, 2, 3
BQ¯ P®¤PÐUS›¯ Áõ]¨¦PøÍ¨ £¯ß£kzv¨ ö£ÓzuUP •i¦
¯õx?
b. 3, 4, 5
BQ¯ P®¤PÐUS›¯ Áõ]¨¦PøÍU P¸zvØ öPõsk GkUPzuUP
•i¦ ¯õx?
c. 5, 6, 7 BQ¯ P®¤PÐUS›¯ Áõ]¨¦PÐU÷PØ£ }[PÒ ¯õx TÖÃºPÒ?
ö\¯Ø£õk 4 CØ÷PØ£ JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zv¾® _ØÔÞhõP¨ £õ²® Kmh[PÒ

JßÔ¼¸¢öuõßÖ ÷ÁÖ£kQßÓø© öuÎÁõS®. JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zvØS®
£¯ß£kzv¯ PhzvPÎß uøhPÒ ÷ÁÖ£kQßÓø©÷¯ CuØSU Põµn©õS®.
CuØ÷PØ£ PhzvPÎß uøh°À ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® ‰ßÖ ¤µuõÚ
PõµoPøÍU SÔ¨¤h»õ®.
AuõÁx, (i) Phzv°ß SÖUSöÁmk¨ £µ¨£ÍÄ
(ii) Phzv°ß }Í®
(iii) Phzv BUP¨£mkÒÍ vµÂ¯® BS®.
CøÁ JÆöÁõßÖ® uøh°À ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® Âu® R÷Ç uµ¨£m
kÒÍx.
Phzv°ß SÖUSöÁmk¨ £µ¨£ÍÄ AvP›US®÷£õx uøh SøÓQßÓx.
Phzv°ß }Í® AvP›US®÷£õx uøh AvP›UQßÓx.
\© }Í•® \© SÖUSöÁmk¨ £µ¨£ÍÄ® EÒÍ, ÷ÁÖ£mh E÷»õP[P
Íõ»õÚ Ç P®¤PÐUS J÷µ AÊzu Âzv¯õ\zøu¨ ¤µ÷¯õQzuõ¾®
Ç PhzvPÎÞhõPÄ® £õ²® Kmh[PÒ \©©ØÓøÁ. CuØSU Põµn®
AÆÂ¸ E÷»õP[PÎÚx® uøhzvÓß (resistivity) GßÝ® Põµo
÷ÁÖ£kQßÓø©¯õS®. CuØ÷PØ£ AÁØÔß uøhzvÓßPÐ® uøh «x
ö\ÀÁõUSa ö\¾zxQßÓÚ.
180 C»Á\¨ £õh¡À
19.6 uøh°PÒ
J¸ SÇõ°ÞhõP¨ £õ²® }÷µõmhzøuU Pmk¨£kzxÁuØS }ºz v¸S
¤iø¯¨ ö£õ¸zu»õ®. AvÀ }÷µõmhzvØSz uøhø¯ HØ£kzxÁuß
‰»® }÷µõmh® £õ²® AÍÄ Pmk¨£kzu¨£kQßÓx. CÆÁõ÷Ó J¸
Phzv°ÞhõP¨ £õ²® ªß÷Úõmhzøu²® Pmk¨£kzu»õ®. AuØPõP GßÚ
ö\úÀ ÷Ásk® Gß£x C¨÷£õx E[PÐUS ÂÍ[Q°¸US®. J¸ _ØÔß
uøhø¯U TmkÁuß ‰»® AuÞhõP¨ £õ²® KmhzøuU SøÓUP»õ®.
J¸ _ØÔß uøhø¯U TmkÁuØS AuÝhß öuõkUPzuUP £À÷ÁÖ uøh¨
ö£Ö©õÚ[PøÍU öPõsh xønUTÖPÒ EØ£zv ö\´¯¨£mkÒÍÚ. CøÁ
uøh°PÒ (resistors) GÚ¨£k®.
Kmh®
uøh
E¸ 19.20 SÇõ°Þk £õ²® }÷µõmhzøuU E¸ 19.21 J¸ Phzv°ÞhõP¨ £õ²® ªß÷Úõmhzøuz

Pmk¨£kzuÀ uøh°°ß ‰»® Pmk¨£kzuÀ
uøh°PÎß öuõÈØ£õmøh ÂÍ[QUöPõÒÁuØSa ö\¯Ø£õk 19.5 CÀ

Dk£k÷Áõ®.
ö\¯Ø£õk 19.5
÷uøÁ¯õÚ ö£õ¸ÒPÒ : J¸ ]Ô¯ ªß`Ò SªÌ, Kº BÎ, 5 Ω, 10 Ω, 20 Ω
GßÝ® ö£Ö©õÚ[PøÍU öPõsh uøh°PÒ,
öuõkUS® P®¤PÒ, Ç E»º P»[PÒ, Kº
A®¤¯º©õÛ
yy E¸ÂØ Põmi¯ÁõÖ _ØøÓ Aø©UP.
A B
E¸ 19.22 ö\¯Ø£õk 19.5 CØPõÚ ªß_ØÖ JÊ[Pø©¨¦
181 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 19.5
yy A°ØS® B °ØSªøh÷¯ JÆöÁõ¸ uøh°¯õP øÁzx SªÈß
¤µPõ\zøu AÁuõÛUP. E[PÒ AÁuõÛ¨¦PøÍ RÌÁ¸®
AmhÁøn°Ø SÔzxU öPõÒP.
uøh¨ö£Ö©õÚ® ªßSªÈß ¤µPõ\®
5Ω
10 Ω
20 Ω
Caö\¯Ø£õmiß ÷£õx uøh AvP›US®÷£õx SªÈß JÎºÄ SøÓÁøu

}[PÒ AÁuõÛUP»õ®.
J¸ _ØÔß uøh AvP›US® ÷£õx AuÞhõP¨ £õ²® Kmh® SøÓ²®

Gß£x Cv¼¸¢x öuÎÁõS®.
uøh°PÎß ÁøPPÒ
£À÷ÁÖ ÷uøÁPÐUPõP¨ £¯ß£kzuöÁÚ £À÷ÁÖ uøh¨ ö£Ö©õÚ[PøÍU
öPõsh uøh°PÒ EØ£zv ö\´¯¨£kQßÓÚ. AÁØÔÀ ]» ÁøPz
uøh°PøÍU P¸x÷Áõ®.
1. {ø»¯õÚ uøh°PÒ
2. ©õÖ® uøh°PÒ
3. JÎ En›z uøh°PÒ
yy {ø»¯õÚ uøh°PÒ

PõÁ¼z vµÂ¯zvß «x ö©À¼¯ Põ£ß
ö©ß\ÆÄ, ø|US÷µõ® P®¤ ÷£õßÓ
uøhzvÓß E¯º¢u vµÂ¯[PøÍa
_ØÖÁuß ‰»® £À÷ÁÖ uøh¨
ö£Ö©õÚ[PøÍU öPõsh {ø»¯õÚ
uøh°PÒ EØ£zv ö\´¯¨£kQßÓÚ.
CÁØÔß uøh¨ö£Ö©õÚ[PøÍ ©õØÓ
•i¯õx. E¸ 19.23 £À÷ÁÖ uøh°PÒ
Euõµn® : 10 Ω, 100 Ω, 1.2kΩ ÷£õßÓ uøh¨ ö£Ö©õÚ[PøÍU öPõsh

{ø»¯õÚ uøh°PÒ.
182 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 19.23 CÀ £À÷ÁÖ uøh¨ö£Ö©õÚ•øh¯ uøh°PÐ® E¸ 19.24 CÀ
{ø»¯õÚ uøh°PÐUPõP £¯ß£kzu¨£k® SÔ±kPÐ® Põn¨£kQßÓÚ.
E¸ 19.24 {ø»¯õÚ uøh°PÐUPõP £¯ß£kzu¨£k® SÔ±kPÒ
yy {ÓU SÔ±mk •øÓ
{ø»¯õÚ uøh°PÎß Eh¼À SÔUP¨£mi¸US® {Ó ÁøÍ¯[PÎß ‰»®

AÁØÔß uøh¨ ö£Ö©õÚ® Põmh¨£mi¸US®. {Ó ÁøÍ¯[PÎß ‰»®
ö£Ö©õÚzøuU SÔUS® •øÓ {ÓU SÔ±mk •øÓ GÚ¨£k®.
E¸ 19.25 {ÓU SÔ±mk •øÓ°ß ‰»® {ø»¯õÚ uøh°°ß Eh¼À uøh¨

ö£Ö©õÚ® Põmh¨£mi¸US® Âu®
(i) |õßS {Ó¨ £møhPøÍU öPõsh uøh°PÒ
C®•øÓ°À E¸ 19.25 CØ Põmi¯ÁõÖ uøh° «x 4 ÁøÍ¯[PÒ

Põmh¨£mkÒÍÚ. AÁØÔÀ 3 {Ó¨£møhPÒ JßÖUöPõßÖ A¸QÀ
ÇUS® A÷u ÷ÁøÍ ©ØøÓ¯x KµÍÄ yµzvÀ ÇUS®. E¸ 19.26 CÀ
Põn¨£kQßÓÁõÖ A¸P¸÷P ‰ßÖ {Ó¨£møhPÒ ÇUS® £UP®
Ch¨£UPzvÀ ÇUS©õÖ øÁUP¨£k®÷£õx Ch¨£UPzv¼¸¢x •uÀ
Ç {Ó[PÎÚõ¾® •øÓ÷¯ £zvß Ch®, JßÔß Ch® GßÝ® Ch¨
ö£Ö©õÚ[PÒ uµ¨£k®.
£zvß JßÔß £zvß ö£õÖv¨

Ch® Ch® Á¾Âß ö£Ö©õÚ®
_mi
E¸ 19.26 {Ó¨ £møhPÒ EÒÍ uøh°
183 C»Á\¨ £õh¡À

JÆöÁõ¸ {ÓzvØS® E›¯ ö£Ö©õÚ[PÒ AmhÁøn 19.1 CÀ
Põn¨£kQßÓÚ. ‰ßÓõÁx {Ó¨ £møh°ß ‰»® •u¼¸ {Ó¨
£møhPÎß ‰»® Põmh¨£mh Gsøn ö£¸UP ÷Ási¯ £zvß Á¾
_mi QøhUS®. Ca_mi°ß ö£Ö©õÚ® AmhÁøn 19.1 Cß •uÀ
{µ¼À Põn¨£k® Gsoß ö£Ö©õÚzvØSa \©®. CuØS ÷©»vP©õP
ö£õß, öÁÒÎ BQ¯ {Ó[PÐUS £zvß Á¾Âß ö£Ö©õÚ® •øÓ÷¯ -1, -2
BS®. AuõÁx u\©¨ ö£Ö©õÚ[PøÍU öPõsh uøh¨ ö£Ö©õÚ[PøÍU
PõmkÁuØS¨ ö£õß AÀ»x öÁÒÎ {Ó[PÒ £¯ß£kzu¨£kQßÓx.
Á»¨ £UPzvÀ uÛ÷¯ ÇUS® {Ó¨ £møh°ß ‰»® ö£Ö©õÚ[PÒ
÷ÁÖ£hzuUP Ãa_ (ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚ®) Põmh¨£kQßÓx. uøh°ß
ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚzvß {ÓU SÔ±kPÒ AmhÁøn 2.3 CÀ Põn¨£kQßÓÚ.
AmhÁøn 19.1 uøh°PÎß {ÓU SÔ±k
‰ßÓõÁx AÀ»x |õßPõÁx {Ó¨
C» {Ó® £møhU÷PØ£¨ö£¸UP ÷Ási¯
ö£Ö©õÚ®
0 PÖ¨¦ 100 = 1
1 P¤»® 101 = 10
2 ]Á¨¦ 102 = 100
3 ö\®©g\Ò 103 = 1000
4 ©g\Ò 104 = 10000
5 £aø\ 105 = 100000
6 }»® 106 = 1000000
7 Fuõ 107 = 10000000
8 \õ®£À 108 = 100000000
9 öÁÒøÍ 109 = 1000000000
-1 ö£õß 10-1 = 0.1
-2 öÁÒÎ 10-2 = 0.01
AmhÁøn 19.2 uøh°PÎß ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚzvß {ÓU SÔ±k
{Ó® P¤»® ]Á¨¦ ö£õß öÁÒÎ {Ó¨£møh Põn¨£h

ÂÀø»ö¯Ûß
ö£õÖv¨ ± 1% ± 2% ± 5% ± 10% ± 20%
ö£Ö©õÚ®
184 C»Á\¨ £õh¡À

Euõµn® 1
Pøh°¼¸¢x ö£ÓzuUP J¸ {ø»¯õÚ uøh° R÷Ç Põmh¨£mkÒÍx.
öÁÒÎ
(1) (i) Auß uøh¨ ö£Ö©õÚzøuU PõsP.

(ii) Czuøh°°ß ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚ® ¯õx?
(iii) Cz uøh°°À ÇUPzuUP Esø©¨ ö£Ö©õÚ Ãa_ ¯õx?
wºÄPÒ
(i)
uøh°ß ö£Ö©õÚ® P¤»® PÖ¨¦ ]Á¨¦
1 0 × 102
= 1000 Ω

(ii) uøh°°ß ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚ® = 10%
(iii) ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚ® = 10%
10
10
ö£Ö©õÚ® ÷ÁÖ£k® AÍÄ = 1000 × = 100 Ω
100
100
uøh°°À ÇUPzuUP Esø©¨ ö£Ö©õÚ Ãa_

= (1000-100) Ω (1000+100) Ω
= 900 Ω 1100 Ω

£°Ø] 19.3
1. ö\®©g\Ò, ö\®©g\Ò, ©g\Ò, ö£õß GßÝ® |õßS {ÓU RØÖPÒ
SÔUP¨£mkÒÍ J¸ uøh° E®ªh® ÁÇ[P¨£mkÒÍx.
(i) uøh°°ß ö£Ö©õÚzøuU PõsP.
(ii) Auß ö£õÖv¨ ö£Ö©õÚ® ¯õx?
(iii) uøh°ØS ÇUPzuUP ö£Ö©õÚ Ãaø\U PoUP.
185 C»Á\¨ £õh¡À

yy ©õÖ® uøh°PÒ
÷uøÁ¯õÚÁõÖ ö£Ö©õÚ® ©õØÓ¨£hzuUPuõP Aø©UP¨£mh uøh°PÒ
©õÖ®uøh°PÒ (Variable resistors) GÚ AøÇUP¨£kQßÓÚ. øP°ÚõÀ AÀ»x
v¸Põo ö\¾zvø¯¨ £¯ß£kzva _ÇØÔa ö\¨£® ö\´Áuß ‰»®
uøh¨ö£Ö©õÚzøu ©õØÓ»õ®. •ØÖo¢u uøh°PÒ CøÓ÷¯õuØÖPÒ,
J¼Pmk¨£kzvPÒ GÚ £» ÁøPPÎÀ ©õÖ¢uøh°PÒ EÒÍÚ.
E¸ 19.27 (a) CÀ ]» ©õÖ¢ uøh°PÐ® E¸ 19.27 (a) CÀ ©õÖ® uøh°PÐUS¨
£¯ß£kzu¨£k® SÔ±kPÐ® Põn¨£kQßÓÚ.
CøÓ÷¯õuØÖ •ØÖo¢u uøh° J¼UPmk¨ £kzv (Volume

•ß & ö\¨£® ö\´øP uøh° Controller) _ÇØÓ¨£hzuUP
(Pre - adjustment resistor) Aa\õo²øh¯ ©õÖ¢ uøh°
E¸ 19.27 (a) £À÷ÁÖ ÁøP ©õÖ¢ uøh°PÒ
E¸ 19.27 (b) ©õÖ¢uøh°PÐUPõÚ SÔ±kPÒ

©õÖ® uøh°PÒ ÁõöÚõ¼PÎÀ J¼ø¯U Pmk¨£kzuÀ, £À÷ÁÖ C»zvµ

Û¯Ø _ØÖPÎÀ ö\¨£®ö\úÀ, B´Th¨ £›÷\õuøÚPÎß ÷£õx Kmhzøu
©õØÓÀ BQ¯ÁØÖUS¨ £¯ß£kzu¨£kQßÓÚ.
yy JÎ En›z uøh°PÒ
Pmª¯® \Àø£mk ÷£õßÓ Â÷\h Cµ\õ¯Ú¨ ö£õ¸ÒPøÍ¨ £¯ß£kzv JÎ
En›z uøh°PÒ (Light Dependent Resistors - LDR) Aø©UP¨£mkÒÍÚ. AÁØÔß
«x ÂÊ® JÎ¯ÍÂØ÷PØ£ AÁØÔß uøh°À ©õØÓ® HØ£k®.
JÎ SøÓ²®÷£õx, AuõÁx ÇÎÀ Czuøh°PÎß uøh¨ ö£Ö©õÚ®
E¯ºÁøhQßÓx. JÎ ÇUS®÷£õx, Czuøh°PÎß uøh¨ ö£Ö©õÚ®
SøÓQßÓx.
186 C»Á\¨ £õh¡À

JÎa ö\ÔÂØ÷PØ£ öuõÈØ£h ÷Ási¯ E£Pµn[PøÍ Pmk¨£kzx®
_ØÖPÎÀ CøÁ ¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓÚ.
AÀ»x
SÔ±k SÔ±k
(a)
¦Óz ÷uõØÓ® (b)
E¸ 19.28 (a) JÎ²n›z uøh°PÎß SÔ±kPÒ (b) ¦Óz÷uõØÓ®
19.7 uøh°z öuõSvPÒ

J¸ _ØÔØ £õ²® Kmhzøuz ÷uøÁU÷PØ£U Pmk¨£kzxÁuØPõP uøh°PÒ
£¯ß£kzu¨£kQßÓÚ. ÷uøÁ¯õÚ uøh¨ ö£Ö©õÚ•ÒÍ J¸ uÛz
uøh°ø¯ ÁÇ[P •i¯õu \¢uº¨£[PÎÀ ]» uøh°PøÍz öuõhµõP÷Áõ
AÀ»x \©õ¢uµ©õP÷Áõ öuõk¨£uß ‰»® ÷uøÁ¯õÚ uøh¨ ö£Ö©õÚzøu¨
ö£ØÖU öPõÒÍ»õ®. CuØPõPz uøh°PÒ Ç Ai¨£øh Âu[PÎÀ
öuõkUP¨£kQßÓÚ.
1. öuõhº (series) uøh°z öuõk¨¦
2. \©õ¢uµ (parallel) uøh°z öuõk¨¦
öuõhº uøh°z öuõk¨¦

uøh°PøÍ E¸ 19.29 CØ Põn¨£kQßÓÁõÖ _ØÔß JÆöÁõ¸ uøh°USU
SÖU÷P²® •Ê Kmh•® £õ²©õÖ öuõkzuÀ uøh°PøÍz öuõhµõPz
öuõkzuÀ GÚ¨£k®. J¸ _ØÔÀ R1, R2, R3 GßÝ® ‰ßÖ uøh°PÐ®
öuõhµõPz öuõkUP¨£mi¸US® Âu® E¸ 19.29 CØ Põmh¨£mkÒÍx.
R1 R2 R3

A
I
E¸ 19.29 J¸ _ØÔÀ öuõhµõPz uøh°PÒ öuõkUP¨£mkÒÍ Âu®
_ØÔÞhõP¨ £õ²® Kmh® I ¯õP ÇUS®÷£õx V = IR CØ÷PØ£,

R1 uøh° Cß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\® = I.R1
187 C»Á\¨ £õh¡À
R2 uøh°°ß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\® = I.R2
R3 uøh°°ß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\® = I.R3
uøh°PÒ öuõhµõPz öuõkUP¨£k®÷£õx Czuøh°PÐUSU SÖUS EÒÍ
AÊzu Âzv¯õ\[PÎß TmkzöuõøP ÁÇ[PÀ AÊzu Âzv¯õ\zvØSa
\©©õP ÇzuÀ ÷Ásk®.
CuØ÷PØ£,
V = IR = I.R1 + I.R2 + I.R3
R = R1+ R2+ R3 (R BÚx \©Á¾z uøh¯õS®)

uøh°PøÍz öuõhµõPz öuõkzxÒÍ÷£õx uøh°PÎß \©Á¾z uøh¯õÚx
JÆöÁõ¸ uøh°Úx® uøh¨ ö£Ö©õÚ[PÎß TmkzöuõøPUSa \©ÚõS®.
AuõÁx, öuõhµõPz öuõkUP¨£mkÒÍ GÀ»õz uøh°PÐUS® £v»õP
ChzuUP uÛz uøh°ß ö£Ö©õÚ® \©Á¾z uøh BS®.
Euõµn® 1
J¸ 10 Ω uøh°²® Kº 2 Ω uøh°²® Kº 6 V ªß ÁÇ[P¾hß öuõkUP¨
£mkÒÍ Âu® E¸ÂÀ Põmh¨£mkÒÍx.
10 Ω 2Ω
6V
(1) öuõSv°ß \©Á¾z uøhø¯U PõsP.
(2) _ØÔÞhõP¨ £õ²® Kmh® ¯õx?
wºÄPÒ
(i) \©Á¾z uøh = R1+ R2

= 10 Ω + 2 Ω
= 12 Ω
(ii) _ØÔÞhõP¨ £õ²® KmhzøuU Põs£uØS Kªß Âvø¯¨
¤µ÷¯õQ¨÷£õ®.
V = IR
V
I=
R
6
I=
12
= 0.5A
188 C»Á\¨ £õh¡À

uøh°PÎß \©õ¢uµz öuõk¨¦
uøh°PøÍ E¸ 19.30 CØ Põmi¯ÁõÖ ÁÇ[P¨£k® ªß÷Úõmh® _ØÔß
JÆöÁõ¸ uøh°ÞhõPÄ® ¤›¢x ö\À¾©õÖ öuõkzuÀ uøh°PøÍa
\©õ¢uµ©õPz öuõkzuÀ GÚ¨£k®. C[S R1, R2 , R3 BQ¯Ú uøh°PÍõS®.
J¸ _ØÔÀ R1, R2 , R3 GßÝ® ‰ßÖ uøh°PÒ \©õ¢uµ©õPz öuõkUP¨
£mi¸US® Âu® E¸ 19.30 CÀ Põmh¨£mkÒÍx.
R1
I1
R2
I2
R3
I3 I
I
E¸ 19.30 _ØÖ JßÔÀ uøh°PÎß \©õ¢uµz öuõk¨¦

C[S _ØÔÞhõP¨ £õ²® Kmh® £SvPÍõP¨ ¤›UP¨£mk JÆöÁõ¸
uøh°°ÞhõPÄ® £õ´QßÓx. AuõÁx JÆöÁõ¸ uøh°°ÞhõPÄ® £õ²®
Kmh[PÎß TmkzöuõøP _ØÔÞhõP¨ £õ²® ö©õzu KmhzvØSa \©®
BøP¯õÀ,
I = I1 + I2 + I3
Kªß ÂvU÷PØ£ KmhzvØS V, R BQ¯ÁØøÓ¨ ¤µv°k®÷£õx
V V V V
= + +
R R1 R2 R3
C[S \©Á¾zuøh R GÛß \©õ¢uµz öuõk¨¤ß \©Á¾zuøh ¤ßÁ¸©õÖ

uµ¨£k®.
1 1 1 1
= + +
R R1 R2 R3
189 C»Á\¨ £õh¡À

\©õ¢uµ©õPz uøh°PÒ öuõkUP¨£mkÒÍ J¸ öuõSv°ß \©Á¾z uøh°ß
{Pº©õØÖ ö£Ö©õÚ® JÆöÁõ¸ uøh°Úx® uøh¨ ö£Ö©õÚ[PÎß {Pº
©õØÖPÎß TmkzöuõøPUSa \©®.
Euõµn® 1
12 Ω, 6 Ω
GßÝ® Ç uøh°PÒ \©õ¢uµ©õPz öuõkUP¨£mi¸US®
öuõSvö¯õßÔß E¸Á¨£h® R÷Ç Põmh¨£mkÒÍx.
(i) öuõSv°ß \©Á¾z uøhø¯U PõsP.
(ii) öuõSv°Þk £õ²® KmhzøuU PõsP.
(iii) JÆöÁõ¸ uøh°°ÞhõPÄ® £õ²® Kmh® ¯õx?
12 Ω
6Ω
6V
(i)
1 1 1
= +
R R1 R2
1 1
= +
12 6
1+ 2
=
12
1 3
=
R 12
R = 4Ω
(ii) öuõSv°Þk £õ²® KmhzvØS V = IR I¨ ¤µ÷¯õQUS® ÷£õx,
=
6
=
4
= 1.5 A
(iii) 12 Ω uøh°ØSU SÖU÷P £õ²® KmhzøuU Põs÷£õ®.
12 Ω CØSU SÖUS÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\® 6 VBøP¯õÀ,
I = V
R
= 6
12
= 0.5 A
190 C»Á\¨ £õh¡À

6 Ω uøh°°Þk SÖU÷P £õ²® KmhzøuU Põs÷£õ®.
6 Ω uøh°USU SÖU÷P EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\® 6 V BøP¯õÀ,
V = IR
I =V
R
=6
6
I =1 A
£°Ø] 19.4
(1) •µÎUS 3 Ω, 40 Ω GßÝ® Ç uøh°PÒ ÷uøÁ¨£kQßÓÚ. BÚõÀ,
Pøh°À 20 Ω, 9 Ω GßÝ® uøh°PÒ ©õzvµ® EÒÍÚ.
(i) ÷©ØSÔzu uøh°°PøÍ¨ £¯ß£kzv 3 Ω, 40 Ω ö£Ö©õÚ•ÒÍ
J¸ uøhz öuõSv Aø©UP¨£k® Âuzøua _¸UP©õP GÊxP.
(ii) Pøh°À EÒÍ uøh°PøÍ¨ £¯ß£kzva ö\´¯¨£mh ÷ÁöÓõ¸
40 Ω uøh°z öuõSv°ß Á›¨£hzøuU SÔ±kPÎß ‰»® ÁøµP.
(2) £À÷ÁÖ CøÇz uøh°PøÍU öPõsh ‰ßÖ SªÌPøÍ¨ £¯ß

£kzv Aø©zu J¸ ªß_ØÖ E¸ÂØ Põn¨£kQßÓx. Auß Ç
•øÚPÐUS® SÖU÷P 12 V AÊzu Âzv¯õ\® ¤µ÷¯õQUP¨£mkÒÍx.
(SÔ¨¦ öuõkUS® P®¤PÎß uøhø¯¨ ¦ÓUPoUP.)
6Ω A1
B2 R
P 20Ω Q
B1 12Ω A2
B3
A3
12V
(i) Q CØS® R CØSªøh°ÀEÒÍ \©Á¾z uøh ¯õx?

(ii) P °ØS® R CØSªøh÷¯ EÒÍ \©Á¾zuøhø¯U PõsP.
(iii) _ØÔÞhõP¨ £õ²® ö©õzu Kmh® GÆ A®¤¯º©õÛ Áõ]¨¤
ÚõÀ Põmh¨£kQßÓx?
(iv) _ØÔÞhõP¨ £õ²® ö©õzu KmhzøuU PõsP.
(v) P°ØS® Q CØSªøh÷¯ EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\® ¯õx?
(vi) Q CØS® R CØSªøh÷¯ EÒÍ AÊzu Âzv¯õ\zøuU PõsP.
(vii) SªÌ B1 CÞhõP¨ £õ²® Kmh® ¯õx?
(viii) SªÌ B2 £Êuøh²ªhzx, _ØÔÞhõP¨ £õ²® KmhzøuU
PoUP.
191 C»Á\¨ £õh¡À

ØPõP
÷©»vP AÔÂ
ªßøÚ¨ £¯ß£kzx® ÷£õx £õxPõ¨£õ°¸¨÷£õ®.
©Ûu Eh¼ÞhõP C»zvµßPÒ £õ´¢÷uõk® ÷£õx ‰i¯ _ØÖ® AÊzu
Âzv¯õ\•® Põn¨£h÷Ási¯x Azv¯õÁ]¯©õS®.
ªß÷Úõmh® Emö\ÀÁuØS® öÁÎ÷¯Ö
ÁuØS® GÚ EhÀ «x Cµsk
uõÚ[PÒ CÀ»õuÂhzx ªßÚvºa]
B£zx HØ£kzxÁuØPõÚ
\õzv¯ªÀø». E¸ 19.31 CÀ
Põmh¨£mkÒÍÁõÖ E¯º Á¾
ªßÁhzvß «x A©º¢v¸US® J¸
£ÓøÁUS ªß uõUS HØ£hõø©UPõÚ
Põµn® £ØÔa ]¢vzx¨ £õ¸[PÒ.
C¨£ÓøÁ°ß PõÀPÒ ªßÁhzvß
Cµsk uõÚ[PÎÀ öuõkøP²ØÓõ¾®
E¸ 19.31 ªß P®¤ «x A©º¢v¸US®
AÆÂµsk ¦ÒÎPÐ® \©©õÚ
£ÓøÁ AÊzuzvÀ ÇUS®. AuõÁx AÊzu
Âzv¯õ\® Põn¨£hõø©°ÚõÀ £ÓøÁ°ß
Eh¼ÞhõP ªß÷Úõmh® £õúÀ Ch®ö£Óõx. AuõÁx £ÓøÁUS ªß
uõUS HØ£hõx.
©Ûu Eh¼ÝÒ ªß÷Úõmh®
£õ´ÁuØS® ¤ß öÁÎ÷¯ÖÁuØS® GÚ
Cµsk uõÚ[PÒ ÇUSªhzx
ªßuõUS HØ£h Áõ´¨¦sk. AuõÁx
©Ûu Eh¼ß ¯õuõ°Ý® J¸ £Sv²hß
E°ºUP®¤ öuõkøP²ØÔ¸US® ÷£õx
AÁº £õuo Ao¯õx ¦Â²hß
öuõkøP²ØÔ¸¨£õµõ°ß AÁ¸US
E¸ 19.32
ªßuõUS HØ£k®. ©Ûu EhÀ ªßÝhß
öuõkøP²Ö® Ç A¢u[PÐUQøh°À ªßÚÊzu[PÎøh÷¯ Âzv¯õ\®
(ªßÚÊzu ÷ÁÖ£õk) Põn¨£kÁuÚõÀ Cx HØ£kQßÓx. AuõÁx
ªßPhzvU P®¤US® uøµUSªøh°À öuõhº¦ HØ£kzu¨£kÁuõÀ A[S
‰i¯ ªß_ØöÓõßÖ E¸ÁõQßÓx. E°ºUP®¤°¼¸¢x ©Ûu Eh¼ÝÒ
ö\À¾® ªß AÁµx £õuzvÞhõP ¦Âzöuõk¨£øh²®. GÚ÷Á uÛö¯õ¸
ªßP®¤ø¯z öuõkÁuÚõÀ ªß B£zx HØ£kÁvÀø» GßÝ® P¸zx
ö£õ´¯õÚuõS®.
192 C»Á\¨ £õh¡À
Kªß Âv²® ªß £õxPõ¨¦®
""ªß AÚºzuzvß ÷£õx ©µnzøu HØ£kzxÁx ªß AÊzu Âzv¯õ\©õ?
AÀ»x ªß÷Úõmh©õ?'' ªß £õxPõ¨¦ öuõhº£õPa ]¢vUS®
G¢uöÁõ¸ |£¸US® ÷uõßÖ® ö£õxÁõÚ ÂÚõ CxÁõS®. ªß÷Úõmh®
©µnzøu HØ£kzx® Âu® £ØÔa ]¢vUPÄ®. Ax Esø© Gß£øu
EÖv¨£kzuÄ® \õm]¯[PÒ EÒÍÚ. GÛÝ® ÷ÁõÀØÓÍÄ B£zuØÓx
GÚU öPõÒÐªhzx, E¯º ÷ÁõÀØÓÍÄ ªß Áh[PÎÀ B£zuõÚx GÝ®
AÔÂzuÀ Ch¨£mi¸¨£uß ÷|õUP® ¯õuõPÂ¸US®?
Kªß Âv°ß Ai¨£øh°À CuøÚ ÷|õUS÷Áõ®. ÷ÁõÀØÓÍÄ,

ªß÷Úõmh®, uøh öuõhº£õP Kªß Âvø¯¨ ¤µ÷¯õQUS® ÷£õx ¤ßÁ¸®
\©ß£õk ö£Ó¨£k®.
V AÊzu Âzv¯õ\®
I= ªß÷Úõmh® =
R uøh
ªß AÚºzuzvß ÷£õx Eh¼ÞhõP¨ £õ²® ªß÷Úõmh® GÚU P¸u¨£kÁx

Eh¼ß ¯õ÷uÝ® Ç ¦ÒÎPÐUQøh÷¯¯õÚ AÊzu Âzv¯õ\zøu
AÆÂ¸ ¦ÒÎPÐUQøh÷¯¯õÚ uøh°ÚõÀ ÁSUS® ÷£õx ö£Ó¨£k®
ö£Ö©õÚ©õS®.
E¯º ÷ÁõÀØÓÍÄ GÚ¨£kÁx £õ›¯ ªß÷Úõmh® JßøÓ HØ£kzxÁuØPõÚ

E¯º ªß AÊzu©õS®. ªß÷ÚØÓ[PøÍ J¸Áµx Eh¼ÞhõP AÝ¨¦ÁuØS
÷ÁõÀØÓÍÄ AÁ]¯©õS®. A÷u÷£õßÖ J¸Áµx EhÀ ªß÷ÚõmhzvØ
öPvµõPU Põmk® uøh öuõhº£õPÄ® PÁÚzvØ öPõÒÍÀ ÷Ásk®.
Eh¼ß Cµsk uõÚ[PÐUQøh÷¯¯õÚ AÊzu ÷ÁÖ£õk AvP›US® ÷£õx
uøhU÷PØ£ Eh¼ÞhõP ªß÷Úõmh® £õ´ÁuØPõÚ BØÓÀ AvP›US®.
CuÚõÀ AvPÍÄ ÷ÁõÀØÓÍÄ HØ£k® ÷£õx E[PÒ Eh¼ÞhõP £õ›¯
ªß÷Úõmh® £õ´Áuß ‰»® £kPõ¯©øh¯÷Áõ AÀ»x ]» ÷ÁøÍPÎÀ
©µn® \®£ÂUP÷Áõ Ch•sk. ÷|º©õÓõP EhÀ ªß÷ÚõmhzxUS
GvµõP AvPÍÄ uøhø¯U Põmkªhzx Põn¨£k® ÷ÁõÀØÓÍÂØ÷PØ£
Eh¼ÞhõP SøÓ¢uÍÄ ªß÷Úõmh® £õ²®.
ªß÷ÚõmhzxUS GvµõP EhÀ Põmk® uøh G¨÷£õx® ©õÔ¼¯õPU

Põn¨£kÁvÀø». Ax BÐUPõÒ ©ØÖ® Põ»zvØS HØ£ ÷ÁÖ£k®.
Ax ªß÷ÚØÓzvØS® ÷uõ¼ØS® Cøh÷¯¯õÚ öuõhº¤Ø÷PØ£
÷ÁÖ£k®. Â¯ºøÁ¯õÚx }øµ²® E¨¦UPøÍ²® öPõsi¸¨£uÚõÀ Ax
]Ó¢uöuõ¸ ªßPhzv¯õS®. A÷u÷£õßÖ S¸v°À Põn¨£k® Cµ\õ¯Ú¨
193 C»Á\¨ £õh¡À
£uõºzu[PÐ® £õ´© ÁøPPÐ® ]Ó¢u ªßPhzvPÍõS®. ©Ûu Eh¼À AvP
uøh¨ö£Ö©õÚzøuU öPõsi¸US® £Sv²® ÷uõ»õS®.
GÚ÷Á Â¯ºøÁ°À ÷uõ´¢u øPPÒ AÀ»x ÷uõ¼À Põ¯÷©Ø£mh £Sv²hß

ªßP®¤ öuõkøP²Öªhzx HØ£k® £õv¨¦ AvP©õS®. GÚ÷Á _zu©õÚ
E»º¢u ÷uõÀ EhØ£SvPÐhß öuõkøP²Ö®÷£õx HØ£k® £õv¨¦
SøÓÁõS®.
ö£õÈ¨¦
yy ]» ö£õ¸ÒPøÍ Jß÷ÓõöhõßÖ E÷µõg_® ÷£õx AÁØÖUQøh÷¯
C»zvµß £›©õØÓ® |øhö£ÖQßÓx.
yy ªß÷ÚØÓ[PÒ £õ²® Ãu® ªß÷Úõmh® GÚ¨£k®.
yy {¯© Kmhzvß vø\ ÷|º •iÂhzv¼¸¢x ©øÓ •iÂhzvØ
PõS®.
yy J¸ P»zv¼¸¢x Kmh® ö£Ó¨£hõu ÷£õx Auß Ç
•iÂh[PÐU Qøh÷¯ EÒÍ Ea\ AÊzu Âzv¯õ\® P»zvß
ªßÛ¯UP Âø\¯õS®.
yy öÁ¨£{ø» ©õÓõ©À ÇUS®÷£õx J¸ Phzv°¼¸¢x £õ²®
KmhzvØS® Auß Ç •øÚPÐUS® SÖU÷P EÒÍ AÊzu
Âzv¯õ\z vØSªøh÷¯ EÒÍ öuõhº¦ Kªß Âv°ÚõÀ GkzxU
Põmh¨£k®.
yy J¸ _ØÔÞhõP Kmh® £õ´Áøuz uk¨£uØS EÒÍ uøh ªß
uøh¯õS®.
yy J¸ _ØÔÀ uøh°PÒ öuõkUP¨£hzuUP Ç ¤µuõÚ •øÓPÒ
EÒÍÚ.
1. \©õ¢uµ •øÓ
2. öuõhº •øÓ
yy J¸ uøhz öuõSv°ß Jmkö©õzu©õÚ uøh \©Á¾z uøh
GÚ¨£k®.
yy \©õ¢uµ©õPÄ® öuõhµõPÄ® öuõkzu uøhz öuõSv°ß \©Á¾z
uøhø¯U PoUP»õ®.
194 C»Á\¨ £õh¡À

Pø»aö\õØPÒ
{ø»ªßÛ¯À Static electricity
Kmh ªßÛ¯À Current electricity
ªß÷Úõmh® Electric current
uøh Resistance
÷ÁõÀØÖ©õÛ Volt meter
A®¤¯º©õÛ Ammeter
AÊzu Âzv¯õ\® Potential difference
ªßÛ¯UP Âø\ Electro motive force
\©Á¾z uøh Equivalent resistance
195 C»Á\¨ £õh¡À

E°›¯À
uø»•øÓ²›ø©
20
20.1 A[QPÎøh÷¯ Põn¨£k® £ÀÁøPø©
E°ºU÷PõÍzvÀ ö£¸® GsoUøP°»õÚ uõÁµ[PÐ® Â»[SPÐ®
Põn¨£kQßÓø© }[PÒ AÔ¢u÷u. ¦ÓÂ¯À¦PøÍ AÁuõÛ¨£uß ‰»®
J¸ CÚzøua ÷\º¢u A[QPøÍ ©ØöÓõ¸ CÚzøua ÷\º¢u A[QPÎ¼¸¢x
÷ÁÖ£kzv AÔ¯ •i²®. JÆöÁõ¸ A[Q°ÚzxUS›¯ £µ®£øµ C¯À¦PÒ
Põn¨£kQßÓø©¯õ÷»÷¯ CÆÁõÖ ÷ÁÖ£kzx® BØÓÀ QøhzxÒÍx. J¸
\¢uv°¼¸¢x Akzu \¢uvUSU Phzu¨£k® C¯À¦P÷Í £µ®£øµ C¯À¦PÒ
GÚ¨£k®.
J¸ A[Q°ÚzxUöPÚ ö£õxÁõÚ £µ®£øµ C¯À¦PÒ Põn¨£mhõ¾®
AÆÂÚzøua ÷\º¢u GÀ»õ A[QPÐUS® JzuußÖ. ¤ßÁ¸® Euõµn[
PøÍU P¸xP.
yy GÀ»õ ©ÛuºPÎÚx® Eh¼¯À¦PÒ JzuußÖ. AÁºPÎøh÷¯
ö£¸©ÍÄ ÷ÁÖ£õkPÒ Põn¨£kQßÓÚ. (E¸ 20.1)
E¸ 20.1 E»Qß £À÷ÁÖ ¤µ÷u\[PÎÀ ÁõÊ® ©UPÎøh÷¯¯õÚ £ÀÁøPø©
yy E[PÐøh¯ `Ç¼À PõnUTi¯ §øÚPÒ, QÎPÒ ÷£õßÓ Â»[QÚ[P

Îøh÷¯ £ÀÁøPø© Põn¨£kQßÓx.
196 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 20.2 §øÚPÎÚx® QÎPÎÚx® £ÀÁøPø©
yy E[PÒ Ãmkz ÷uõmhzvÀ ÁÍ¸® ÷µõáõ, JºUQmk ÷£õßÓ

uõÁµ[PÒ £À÷ÁÖ {Ó[PÎ¾® ÷ÁÖ£mh £¸©ßPÎ¾® §UPøÍz
÷uõØÖÂUQßÓÚ. (E¸ 20.3)
E¸ 20.3 £¸©Û¾®, {Ózv¾® ÷ÁÖ£mh KºUQmk, ÷Óõ\õ¨ §UPÒ
yy E[PÒ Ãmkz ÷uõmhzvØ Põn¨£k® Pzu›, uUPõÎ ÷£õßÓ uõÁµ

CÚ[PÎ¾® £À÷ÁÖ ÁiÁ[PÎÀ Põ´PÒ ÷uõßÖ® Âuzøu AÁuõÛUP
•i²®. (E¸ 20.4)
197 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 20.4 uUPõÎ, Pzu›z uõÁµ[PÎÀ ÷ÁÖ£mh ÷£u[PÒ
yy ©ÛuU SizöuõøP°À ö£õxÁõPU Põn¨£k®

uø»•øÓ²›ø©¯øh²® ]Ó¨¤¯À¦PÒ
yy ©Ûu›øh÷¯ ö£õxÁõPU PõnUTi¯ uø»•øÓ²›ø© Aøh²®
C¯À¦PÒ £ØÔ ¤ßÁ¸® JÎ¨£h[PøÍ AÁuõÛ¨£uß ‰»®
CÚ[Põs÷£õ®.
E¸ 20.5 ÷uõ¼ß {Ó® & öÁÒøÍ, PÖ¨¦ Cøh¨£mh {Ó[PÒ
E¸ 20.6 _¸sh uø»©°¸® ÷|›¯ uø»©°¸®
198 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 20.7 Cøn¢u Põxa÷\õøn²® ¤›¢u E¸ 20.8 |õUøPa _¸mk® BØÓ¾® _¸mh
Põxa ÷\õøn²® •i¯õø©²®
E¸ 20.9 øPPøÍU ÷PõºUS® ÷£õx E¸ 20.10 ]›US® ÷£õx SÈÂÊ® PßÚ•® SÈÂÇõu
ö£¸ ÂµÀPÒ Aø©²® Âu® PßÚ•®
E¸ 20.11 ÷|›¯ ö£¸Âµ¾® ÁøÍ¢u ö£¸Âµ¾®
E¸ 20.12 ö|ØÔ «x uø»©°º y›øP ÁiÂÀ T®¤°¸zu¾® AÆÁõÖ

CÀ»õø©²® (Widow's peak)
199 C»Á\¨ £õh¡À

ö\¯Ø£õk 20.1
yy uõ´ÁÈ ©ØÖ® u¢øuÁÈ EÓÂÚºPÎøh÷¯ }[PÒ ÷©÷» PØÓ
uø»•øÓ²›ø© Aøh²® C¯À¦PÒ Põn¨£kQßÓÚÁõöÁÚ
AÁuõÛzx AmhÁønö¯õßøÓz u¯õ›USP.
yy ÷©÷» SÔ¨¤mh uPÁÀPøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk J¸
\¢uv°¼¸¢x Akzu \¢uvUS Phzu¨£mkÒÍ ]Ó¨¤¯À¦PøÍ
CÚ[PõsP.
yy E[PÒ £µ®£øµ EÓÂÚºPÎhz÷u PõnUQøhUPõu ¦v¯ ]Ó¨
¤¯À¦PÒ E[PÐUS AÀ»x E[PÒ \÷PõuµºPÐUS AÀ»x ÷ÁÖ
EÓÂÚºPÐUS QøhUP¨ ö£ØÖÒÍÚÁõ GÚz ÷ui¯ÔP.
÷©÷» SÔ¨¤h¨£mh ö\¯Ø£õk 20.1 CØ ö£ØÓ AÁuõÛ¨¦PÐUSAø©¯

u¢øuÁÈ C¯À¦PÒ ÷£õßÖ uõ´ÁÈ ]Ó¨¤¯À¦PÎÀ ö£¸©ÍÄ
\¢uv°¼¸¢x \¢uvUS uø»•øÓ²›ø©¯øh¢xÒÍø© öuÎÁõQ°¸US®.
GÛÝ®, }[PÒ ÷ui¨£õºzu ¯õ›h•® Põn¨£hõu ]Ó¨¤¯À¦PÒ E[PÒ
\÷Põuµº AÀ»x \÷Põu› AÀ»x EÓÂÚ›h® Põn¨£h»õ®. B°Ý®,
÷©¾® ¤ß÷ÚõUQa ö\ßÖ •ßøÚ¯ \¢uv°Ú›ß uPÁÀPøÍa ÷\P›UP
C¯¾©õ°ß ]»÷ÁøÍ AÁºPÎh® AzuøP¯ ]Ó¨¤¯À¦PÒ Põn¨£h
Áõ´¨¦sk. £µ®£øµ C¯À¦PÒ £» \¢uvPÎÞhõP öÁÎUPõmh¨£hõx.
AuØS Akzu \¢uvUS uø»•øÓ²›ø©¯øh¯»õ® Gß£x Cv¼¸¢x
¦»ÚõQßÓx.
ªP A›uõPU Põn¨£k® uø»•øÓ²›ø© Aøh²® ]Ó¨¤¯À¦PÐ® Esk.

AÁØÖÒ ]»ÁØøÓ R÷Ç uµ¨£mkÒÍ JÎ¨£h[PÎÞhõP AÔ¢x öPõÒP.
E¸ 20.13 Cøn¢u ÂµÀPÒ & AkzxÒÍ

Cµsk ÂµÀPÐ® ]Ôx yµzvØS ÷uõ¾hß
Cøn¢v¸zuÀ (Syndactyly) E¸ 20.14 £ÀÂµ¾sø© & øPPÎÀ AÀ»x
£õu[PÎÀ BÖ ÂµÀPÒ Põn¨£hÀ
(Polydactyly)
200 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 20.16 P¤» {Ó©õÚ AÀ»x }» {Ó©õÚ PsPÒ
E¸ 20.15 öÁÎÔ¯ {ø» (Albenism)
£õµ®£›¯ C¯À¦PÒ FkPhzu¨£h»õÚx GÀ»õ A[QPÐUS® ö£õxÁõÚ

uõS®. ©ÛuøÚ¨ ÷£õßÖ HøÚ¯ uõÁµ[PÐUS® Â»[SPÐUS®
uø»•øÓ²›ø© Aøh²® ]Ó¨¤¯À¦PÒ Põn¨£kQßÓÚ. AøÁ £ØÔ
÷ui¯ÔÁuØPõP J¨£øh 20.1 CÀ Dk£kP.
J¨£øh 20.1
yy E[PÒ Ãmkz ÷uõmhzvÀ Põn¨£k® ]» uõÁµ[PøÍ²® }[PÒ
vÚ•® Põq® Â»[SPÒ ]»ÁØøÓ²® öu›Ä ö\´x öPõÒP.
yy Az uõÁµ[PÎÚx® Â»[SPÎÚx® }shPõ»©õP }[PÒ
AÁuõÛzu ©õØÓ©øh¯õu ]Ó¨¤¯À¦PÒ ]»ÁØøÓ CÚ[Psk
AÔUøP¨£kzx[PÒ.
}[PÒ ÷\P›zu uPÁÀPÎß £i Â»[SPÎß ÷uõ¼ß ußø©, PõxPÎß ußø©,

£ØPÎß ußø©, PõÀPÎß ußø©, ]ÓSPÎß ußø©, ÷uõ¼ß {ÓU÷Põ»®
©ØÖ® A»SPÎß ußø© ÷£õßÓ ]Ó¨¤¯À¦PÐ® uõÁµ[PÎÀ §UPÎß
{Ó®, Põ´PÎß ußø© ÂzxUPÎß ußø©, £Ç[PÎß _øÁ ©ØÖ® E¯µ©õÚ,
Smøh¯õÚ ußø© ÷£õßÓ ]Ó¨¤¯À¦PÐ® uø»•øÓ²›ø©¯øh²®
Gß£x® E[PÐUSz öuÎÁõQ°¸US®.
÷©»vP AÔÂØPõP
E¸ 20.17 EhØ£°Ø]°ß ‰»®

HØ£kzvU öPõÒÍ¨£mh uø\
Â¸zv
201 C»Á\¨ £õh¡À

£õµ®£›¯ C¯À¦PÒ uø»•øÓ²›ø©
¯øhuÀ öuõhº£õP ÂgbõÚ Ÿv¯õÚ
B´ÄPøÍ ÷©ØöPõsh •u»õÁx |£º
Bìv›¯ |õmøha ÷\º¢u Pz÷uõ¼UP¨
£õv›¯õ¸® ÂgbõÚ¨ £mhuõ›²©õÚ
QöÓPº ö©shÀ (Greger Mendal) Gß£Á
µõÁõº. CuÚõÀ AÁº ¤Ó¨¦›ø©°¯¼ß
u¢øu GÚ¨ ÷£õØÓ¨£kQÓõº.
E¸ 20.18 QöÓPº ö©shÀ
20.2 uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õÚ ö©sh¼ß

£›÷\õuøÚPÒ
Q.¤. 1865 CÀ uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õÚ £›÷\õuøÚPÐUPõP ö©shÀ
÷uõmh¨ £mhõoz (Pisum sativum) uõÁµ[PøÍz öu›Ä ö\úõº. AzuõÁµ®
öPõsi¸¢u ]» Â÷\h C¯À¦PÒ Põµn©õP ö©shÀ AzuõÁµzøuz öu›Ä
ö\´¯ ÷|›mhx.
÷uõmh¨ £mhõoz uõÁµzøuz öu›Ä ö\úø©UPõÚ Põµn[PÒ
yy C»SÁõP¨ £°›hUTi¯uõ°¸zuÀ.
yy ªPU SÖQ¯ Põ»zvÀ ÂøÍa\ø»¨ ö£ÓUTi¯uõ°¸zuÀ.
yy y¯ÁÈz uõÁµ[PøÍ¨ (öu›Ä ö\´¯¨£mh ]Ó¨¤¯À¦PÒ £»
\¢uvPÒ ÁÈ¯õP ©õÓõx Põn¨£kuÀ) ö£ÓUTi¯uõ°¸zuÀ.
yy C»SÂÀ CÚ[PõnUTi¯ EÓÌö£õ¸Â¯À¦a ÷\õiPÒ Põn¨£hÀ.
(Euõµn® : ©g\Ò {Ó ÂzxUPÒ / £aø\ {Ó ÂzxUPÒ, ö|møh¯õÚ
uõÁµ[PÒ / Smøh¯õÚ uõÁµ[PÒ)
yy C¯ØøP¯õPz uß©Pµ¢ua ÷\ºUøP¯øh¯U Ti¯x® ÷uøÁ¯õÚ ÷£õx
A¯ß©Pµ¢ua ÷\ºUøPø¯ ÷©ØöPõÒÍUTi¯uõPÄ® ÇzuÀ.
yy uõÁµ[PøÍ P»¨¦ ¤Ó¨¦a ö\´Áuß ‰»® öuõhº¢x \¢uvPøÍ
E¸ÁõUPU Ti¯ Ga\[PøÍ ö£ÓUTi¯uõ°¸zuÀ.
AÁº ÷uõmhzx¨ £mhõoz uõÁµzvÀ HÊ ÷\õi EÓÌö£õ¸Â¯À¦PÒ SÔzx

£›÷\õuøÚ ÷©ØöPõshõº. £›÷\õuøÚ°ß ÷£õx JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zv¾®
202 C»Á\¨ £õh¡À

J¸ ÷\õi EÓÌö£õ¸Â¯Àø£ ©mk® P¸zvÀ öPõshõº. E¯µ® ©ØÖ®
Smøh BQ¯ ÷\õi EÓÌö£õ¸Â¯À¦PÒ öuõhº£õP ö©shÀ ¤ß£ØÔ¯
ö\´•øÓ¨£iPÒ Á¸©õÖ,
yy y¯ÁÈ ö|møh¯õÚ uõÁµzøu²® y¯ÁÈ Smøh¯õÚ uõÁµzøu²®

P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP® ö\úÀ. CzuõÁµ[PøÍ ö£Ø÷Óõº \¢uv AÀ»x P
GÚ¨ ö£¯›mhõº.
yy E¯µ©õÚ uõÁµ[PÎß ©Pµ¢u ©oPøÍ Smøh¯õÚ uõÁµzvß SÔ°ß
«x® Smøh¯õÚ uõÁµzvß ©Pµ¢u©oPÒ E¯µ©õÚ uõÁµzvß SÔ°ß
«x® uhÄuÀ.
yy CÆÁõÓõP A¯ß©Pµ¢ua ÷\ºUøP ‰»® ö£Ó¨£mh £Ç[PÎ¼¸¢x

÷uõßÖ® ÂzxUPøÍ •øÍUPa ö\´x uõÁµ[PøÍ¨ ö£ÓÀ. CzuõÁµ[PÒ
¯õÄ® E¯µ©õÚuõPU Põn¨£mh÷uõk AøÁ F1 \¢uv GÚ AøÇUP¨
£mhx.
yy F1 \¢uvz uõÁµ[PÎøh÷¯ uß©Pµ¢ua ÷\ºUøP |øhö£Ó Ch©ÎzuÀ.
yy Cuß÷£õx ö£Ó¨£mh ÂzxUPøÍ •øÍUPa ö\´x F2 \¢uvUS›¯
uõÁµ[PøÍ¨ ö£ÓÀ. Ca \¢uv°À ö£Ó¨£mh ö|møh, Smøh
uõÁµ[PÐUQøh÷¯¯õÚ ÂQu® 3 : 1 BPU Põn¨£mhx.
F1 \¢uv°À uõÁµ[PÒ ¯õÄ® ö|møh¯õPU Põn¨£mhø©°ÚõÀ
Smøh¯õÚ uõÁµ[PÐUS ¯õx {PÌ¢uöuÝ® ÂÚõ GÊ¢ux. ö©sh¼ß
P¸zvÚi¨£øh°À ö|møh¯õÚ C¯À¦ Bm]¯õÚuõPÄ® Smøh¯õÚ
C¯À¦ ¤ßÛøhÁõÚuõPÄ® Põn¨£mhx.
F1 \¢uv°À ¤ßÛøhÁõÚuõPU Põn¨£mh Smøh¯õÚ C¯À¦ F2 \¢uv°À
«sk® ÷uõßÔ¯ø© •UQ¯©õÚ AÁuõÛ¨£õS®. ö©shÀ uÚx
£›÷\õuøÚPÎß ÷£õx J¸ ÷\õi EÓÌö£õ¸Â¯Àø£ P¸zvØ
öPõshø©¯õÀ CzuøP¯ CÚ[P»¨¦ JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP®
(Monohybrid cross) GÚ AøÇUP¨£k®.
ö\¯Ø£õk 20.2
ö©shÀ uÚx Âvø¯ EÖv¨£kzx® Áõ´¨¦PøÍ¨ ö£ØÖU
öPõÒÁuØPõP JÆöÁõ¸ \¢uº¨£zvß ÷£õx® ö£¸©ÍÄ uõÁµ[PøÍ¨
£¯ß£kzvÚº. ö©sh¼ß £›÷\õuøÚa ö\¯ö»õÊ[SPÒ ÂgbõÚ
•øÓPÐU÷PØ£ Ch®ö£ØÖÒÍø©ø¯ £S¨£õ´Ä ö\´P.
203 C»Á\¨ £õh¡À

yy JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUPzvÀ C¯À¦PÒ uø»•øÓ
¯øh²® ÷Põ»®
÷©ØTÔ¯ÁõÓõP ö©shÀ uÚx ÷uõmh¨ £mhõoz uõÁµzvÀ HÊ
ÁøP¯õÚ EÓÌö£õ¸Â¯À¦PøÍ uÛzuÛ¯õP¨ £¯ß£kzv JØøÓU P»¨¦¨
¤Ó¨£õUP® ö\ú ÷£õx ö£Ó¨£mh ö£Ö÷£ÖPÒ ¤ßÁ¸® AmhÁøn°Ø
uµ¨£mkÒÍÚ.
AmhÁøn 20.1 ö©sh¼ß £›÷\õuøÚ°Ò •iÄPÒ
C¯À¦ CÚ[P»¨¦ F1 \¢uv F2 \¢uv

Qmi¯
Bm] ¤ßÛøh ÂQu®
¯õÚøÁ ÁõÚøÁ
§UPÎß Fuõ × öÁÒøÍ Fuõ Fuõ 705 öÁÒøÍ 3.1

{Ó® 224
Âzvß ©g\Ò × £aø\ ©g\Ò ©g\Ò £aø\ 3.1

{Ó® 6022 2001
Âzvß AÊzu vµ[Q

÷©Ø£µ¨¤ß AÊzu©õÚøÁ × 3.1
AÊzu
©õÚøÁ ¯øÁ
vµ[Q¯øÁ ©õÚøÁ 5474 1850
ußø©
£Ç[PÎß
÷©Ø£µ¨¤ß Ã[Q¯øÁ × Ã[Q¯øÁ Ã[Q¯øÁ _¸[Q 3.1
_¸[Q¯øÁ 882 ¯øÁ 299
ußø©
£Ç[PÎß £aø\ × ©g\Ò £aø\ £aø\ ©g\Ò 3.1

{Ó® 428 152
§UPÎß •øÚUS›¯ Aa\U Aa_U •øÚU 3.1

Aø©Ä S›¯ S›¯ 652 S›¯ 207
uõÁµzvß
ö|møh¯õÚ ö|møh ö|møh Smøh 3.1
usiß 787 277
¯õÚ
E¯µ®
204 C»Á\¨ £õh¡À

÷©Ø£i ö£Ö÷£ÖPøÍU P¸zvØ öPõÒÐ® ÷£õx C¯À¦PÒ ¯õÄ® J÷µ
÷Põ»zvØS Aø©ÁõP uø»•øÓ²›ø©¯øhQßÓø© ¦»ÚõQßÓx. F1
\¢uv°À J¸ C¯À¦ •ØÓõP ©øÓUP¨£kÁxhß F2 \¢uv°À AÆÂ¯À¦
«sk® öÁÎU Põmh¨£kQßÓx. Ax ¤ßÛøhÁõÚ C¯À£õS®. Cµsk
\¢uvPÎ¾® P \¢uv°À Põn¨£mh C¯À¦P÷Í ö£Ó¨£mhÚ. Cøh¨£mh
C¯À¦PøÍU öPõsh uõÁµ[PÒ ö£Ó¨£hÂÀø». CuØSU Põµn® ÷uõmh¨
£mhõoz uõÁµzvÀ J¸ C¯Àø£z wº©õÛ¨£uØPõP JßÔ¼¸¢öuõßÖ
÷ÁÖ£mh Cµsk PõµoPÒ (Factors) Põn¨£kQßÓÚ Gß£x ö©sh¼ß
P¸zuõS®.
CU Põµoø¯U SÔ¨¤kÁuØPõP ¤Ó¨¦›ø©°¯¼À SÔ±kPÒ £¯ß£kzu¨
£k®. Bm]²øh¯ Põµo (dominant factor) B[Q» ÷£öµÊzv¾® (Capital)
¤ßÛøhÄUS›¯ Põµo B[Q» ]ØöÓÊzv¾® (Simple) SÔ¨¤kÁx
{¯©©õS®.
CuÚi¨£øh°À,
»» ö|møh¯õÚ C¯À¤ØS T ²®
»» Smøh¯õÚ C¯À¤ØS t ²® £¯ß£kzu¨£k®.
uø»•øÓ²›ø© Aøh²® JÆöÁõ¸ C¯À¤ØS® Cµsk PõµoPÒ

Põn¨£kÁuÚõÀ,
yy y¯ÁÈ ö|møh¯õÚ uõÁµ® TT GÚÄ®,

yy y¯ÁÈ Smøh¯õÚ uõÁµ® tt GÚÄ®,
yy Smøh¯õÚ C¯Àø£ ¤ßÛøhÁõPU öPõsh ö|møh¯õÚ uõÁµ® Tt
GÚÄ® Põmh¨£k®.
÷\õiU PõµoPÒ JßøÓö¯õßÖ JzxU Põn¨£k® \¢uº¨£® (TT, tt) K›Ú ~P

{ø» GÚÄ® Põµoa ÷\õiPÒ ÷ÁÖ£mkU Põn¨£k® \¢uº¨£® (Tt) £À¼Ú
~P {ø» GÚÄ® AøÇUP¨£k®. CU SÔ±kPøÍ¨ £¯ß£kzv ÷uõmh¨
£mhõoz uõÁµzvÀ ö|møh × Smøh JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUPzvß
÷£õx C¯À¦PÒ uø»•øÓ²›ø©¯øh²® Âuzøu¨ ¤ßÁ¸©õÖ Põmh»õ®.
E¸ 20.19 (a)
F2 \¢uv ÷uõßÖ® ÂuzøuU PõmkÁuØPõP ¦ÚØ GÝ® ÂgbõÛ¯õÀ

•ßøÁUP¨£mh ¦ÚØ \xµ® (Punnett Square) £¯ß£kzu¨£k® Âu® E¸ 20.19
(b) °Ø Põmh¨£mkÒÍx.
205 C»Á\¨ £õh¡À

P \¢uv
P \¢uv TT x tt
¦n›PÒ T t
¦n›PÒ T t
F1 \¢uv
F1 \¢uv Tt x Tt
¦n›PÒ
¦n›PÒ T t T t
F2 \¢uv
F2 \¢uv TT Tt Tt tt
(a) (b)
E¸ 20.19 ÷uõmhzx £mhõoz uõÁµzvß JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP®
J¨£øh 20.3
yy ÷uõmhzx¨ £mhõoz uõÁµzvÀ ÷ÁöÓõ¸ EÓÌö£õ¸Â¯À¦a
÷\õiø¯z öu›Ä ö\´P. CuØPõP AmhÁøn 20.1 Iz xøn¯õPU
öPõÒP.
yy AÆÂ¯À¦PÐUPõÚ y¯ÁÈ Bm]¯õÚ C¯Àø£U öPõsh
uõÁµzøu²® y¯ÁÈ ¤ßÛøhÁõÚ C¯Àø£U öPõsh
uõÁµzøu²® ö£õ¸zu©õÚ SÔ±kPÍõÀ PõmkP.
yy JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP¼ß ÷£õx C¯À¦PÒ uø»•øÓ
²›ø©¯øh²® ÂuzøuU Põmk® ¦ßÚØ \xµzøuU (Punnett Square)
Pmiö¯Ê¨¦P.
yy uø»•øÓ²›ø©²hß öuõhº¦øh¯ ÷Põ»zøu {PÌuPÄ

Ai¨£øh°À ÂÍUSuÀ
G¢uöÁõ¸ EÓÌö£õ¸Â¯À¦a ÷\õiø¯ GÊ©õØÓõP ÷\ºUøP¯øh¯ (Randomly)
Âk® ÷£õx QøhUS® ö£Ö÷£ÖPÒ J¸ ö£õxÁõÚ ÷Põ»zvØS Aø©ÁõP
Põn¨£k®. Euõµn©õP x, y GÝ® Cµsk EÓÌö£õ¸Â¯À¦PÒ GÊ©õØÓõPa
÷\ºUøP¯øh²® ÷Põ»® R÷Ç Põmh¨£mkÒÍx.
206 C»Á\¨ £õh¡À

÷uõßÓÀPÎÀ Põn¨£k® Cµsk C¯À¦PÒ ÷uõßÓÀ
(x + y) (x + y) PÐUS uø»•øÓ²›ø©¯øhuÀ GÊ©õØÓõP÷Á |øh
ö£Ö®. CÆöÁÊ©õØÖ {PÌÄ HØ£k® Âuzøu AÔ¢x
xx + xy + xy + yy öPõÒÁuØPõP ¤ßÁ¸® ö\¯Ø£õmiÀ Dk£kP. ({PÌuPÄ
GÚ¨£kÁx ¯õ÷uÝ® J¸ {PÌÄ HØ£kÁuØPõÚ Áõ´¨£õS®.)
ö\¯Ø£õk 20.2
©õ¤Ò £›÷\õuøÚ ‰»® ö£Ó¨£k® {PÌuPÄU ÷Põ»zøu CÚ[
PõnÀ.
yy ÁS¨ø£ 4 - 5 ]Ô¯ SÊUPÍõP ÁSUP.
yy JÆöÁõ¸ SÊÄUS® öÁÒøÍ {Ó (W) ©õ¤ÒPÒ 50 E® ]Á¨¦ {Ó
(R) ©õ¤ÒPÒ 50 E® Ah[Q¯ Cµsk £õzvµ[PÒ Ãu® ÁÇ[SP.
({Ó[PÎÀ ö£õzuõßPÒ, ÂzxUPÒ Gß£ÁØøÓ¨ £¯ß£kzu»õ®.)
yy £õzvµzv¼¸¢x GÊ©õØÓõP ©õ¤Ò JßøÓ Gkzx Auß {ÓzøuU
SÔzxU öPõsh¤ß «sk® A¨£õzvµzvÝÒ CkP.
yy ©ØøÓ¯ £õzvµzv¾® A÷u÷£õßÖ ö£ØÖUöPõsh ©õ¤Îß
{ÓzøuU SÔzxU öPõsh ¤ß «sk® A÷u £õzvµzvÝÒ CkP.
CÆÁõÓõP 50 uhøÁPÒ ÷©ØöPõsk ö£Ó¨£mh •iÄPøÍ
ÁS¨£øÓ°À •ßøÁ¨£uØS AÔÄÖzxP.
RR RW WR WW
SÊ 1
SÊ 2 .... .... .... ....
ö©õzu® .... .... .... ....
207 C»Á\¨ £õh¡À

E[PÒ SÊÂØSU Qøhzu ö£Ö÷£ÖPøÍ AmhÁøn°Ø Põmi¯
ÁõÖ ÁµÄUSÔ ‰»® SÔzxU öPõÒP.
Cµsk £õzvµ[PÎ¾®
i. ]Á¨¦ & ]Á¨¦ Qøhzu uhøÁPÎß GsoUøP²® ]Á¨¦ &

]Á¨¦ Qøh¨£uØPõÚ {PÌuPÄ®.
ii. ]Á¨¦ & öÁÒøÍ Qøhzu uhøÁPÎß GsoUøP²® ]Á¨¦
& öÁÒøÍ Qøh¨£uØPõÚ {PÌuPÄ®.
iii. öÁÒøÍ & ]Á¨¦ Qøhzu uhøÁPÎß GsoUøP²®
öÁÒøÍ & ]Á¨¦ Qøh¨£uØPõÚ {PÌuPÄ®.
iv. öÁÒøÍ & öÁÒøÍ Qøhzu uhøÁPÎß GsoUøP²®
öÁÒøÍ & öÁÒøÍ Qøh¨£uØPõÚ {PÌuPÄ®.
Gß£ÁØøÓU PoUSP. A¢{PÌuPÄ¨ ö£Ö©õÚ[PøÍ¨ £¯ß
£kzv RR : RW : WR : WW ÂQuzøuU PõsP.
©õ¤ÒPÐhß öuõhº¦£mh ö\¯Ø£õmiØ ö£Ó¨£mh {PÌuPÄ¨

ö£Ö÷£ÖPøÍ Ai¨£øh¯õPU öPõsk ö©shÀ £›÷\õuøÚ°ß
ö£Ö÷£ÖPøÍ J¨¦ ÷|õUS÷Áõ®.
•u»õÁx £õzvµzv¾® CµshõÁx £õzvµzv¾®
i. ]Á¨¦ & ]Á¨¦ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4

ii. ]Á¨¦ & öÁÒøÍ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4
iii. öÁÒøÍ & ]Á¨¦ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4
iv. öÁÒøÍ & öÁÒøÍ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4
C[S ii ©ØÖ® iii BQ¯ Cµsk \¢uº¨£[PÎ¾® J÷µ {PÌÄPÒ

Põmh¨£kÁuõÀ {PÌuPøÁ «sk® ¤ßÁ¸©õÖ GÊvU Põmh»õ®.
i. ]Á¨¦ & ]Á¨¦ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4

ii. öÁÒøÍ & öÁÒøÍ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4
iii. öÁÒøÍ & ]Á¨¦ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄ 1/4
CuÚi¨£øh°À {PÌuPÄPÐUQøh÷¯¯õÚ ÂQu® 1/4 : 2/4 : 1/4
ö©sh¼ßJØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP¼ß F2 \¢uv°À ö£Ó¨£k® TT, Tt, tt

GÝ® ¤Ó¨¦›ø© Aø©¨¦PÎøh÷¯¯õÚ ÂQu® 1:2:1 BS®.
208 C»Á\¨ £õh¡À
Cv¼¸¢x ©õ¤Ò £›÷\õuøÚ°ß {PÌuPÄPÐUQøh÷¯¯õÚ ÂQu•®
F2 \¢uv°ß ¤Ó¨¦›ø© Aø©¨¦PÎøh÷¯¯õÚ ÂQu•® \©öÚß£x
öuÎÁõQßÓx.
E[PÐUSz öu›²©õ?
|õn¯ö©õßøÓa _siÂk® ÷£õx uø» AÀ»x § ÂÊ® {PÌ

uPÄ ½ BS®.
©õ¤Ò £›÷\õuøÚ²® Cµsk |õn¯[PøÍ J÷µ uhøÁ°À
÷©À÷|õUQa _siÂh¨£mk £»Âu ÷\ºUøPPÒ ö£Ó¨£k®
{PÌuPøÁ¨ ö£Ö® £›÷\õuøÚ²® JßÖUöPõßÖ \©©õS®.
AÆÁõÖ ö\´²®÷£õx uø» & uø», uø» & §, § & uø», § & §
BQ¯Ú ö£Ó¨£hÀ öuõhº¤À {PÌuPøÁz xo²® ÷£õx Cµsk
|õn¯[PÎ¾® ÷ÁÖ£mh {PÌÄPÒ ö£Ó¨£k® {PÌuPÄPøÍ
JßÖhöÚõßÖ ö£¸USuÀ ÷Ásk®.
Auß÷£õx ö£Ó¨£k® ÷£Ö ½ × ½ = ¼ BS®. J÷µ {PÌÄ Cµsk
Âu[PÎÀ |øhö£Ö® ÷£õx ö£Ó¨£k® {PÌuPÄPÒ (Euõµn©õP
uø» & § ©ØÖ® § & uø» BQ¯Ú QøhUP¨ö£ÓÀ) AøÁ
uÛzuÛ¯õP¨ ö£Ó¨£mh {PÌuPÄPÎß TmkzöuõøP¯õS®.
AuõÁx 1/4 + 1/4 = 2/4 = 1/2 BS®.
20.3 ¤Ó¨¦›ø©°¯¼ß Ai¨£øh GsnU P¸UPÒ

yy uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õÚ £µ®£øµ¯»S GsnUP¸
A[QPÎß C¯À¦PÒ xoUøPz ußø©¯õÚ Põµoö¯õßÔÚõØ wº©õÛUP¨
£kÁuõP ö©shÀ Gkzxøµzuõº. AÁº CÚ[Psh xoUøPz ußø©¯õÚ
Põµo ¤ßÚº £µ®£øµ¯»SPÒ (Genes) GÚ¨ ö£¯›h¨£mhx.
£µ®£øµ C¯À¦PÒ öuõhº£õÚ £µ®£øµ¯»S GsnUP¸øÁ¨ ¤µ÷¯õQUS®
÷£õx Bm]¯õÚ C¯Àø£U öPõsk ö\À¾® £µ®£øµ¯»S B[Q»
÷£öµÊzvÚõ¾® ¤ßÛøhÁõÚ C¯Àø£U öPõsk ö\À¾® £µ®£øµ¯»S
B[Q» ]ØöÓÊzv¾® SÔ¨¤kuÀ {¯©õS®. ö©sh¼ÚõÀ •ßøÁUP¨£mh
÷uõmhzx¨ £mhõoz uõÁµzvß JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP® Põmh¨£k®
SÔ¨¤¾® CßÖÁøµ AÆöÁÊzxUPÒ £¯ß£kzu¨£mkÒÍÚ.
209 C»Á\¨ £õh¡À

¯õ÷uÝ® Kº C¯À¤ØSU Põµn©õ´ Aø©¢u Ç £µ®£øµ¯»SPÐ®
Jzuuõ°ß AÆÁ[Q AU SÔzu C¯À¤ØS \©~P•øh¯x AÀ»x K›Ú
~P•øh¯x GÚ¨£k®.
¯õ÷uÝ® Kº C¯À¤ØSU Põµn©õ¯¢u £µ®£øµ¯»SPÒ Cµsk®
\©©ØÓöuÛß AÆÁ[Q AUSÔzu C¯À¤ØS Cuµ ~P•øh¯x AÀ»x
£À¼Ú ~P•øh¯x GÚ¨£k®.
Euõµn©õP,
Ámh©õÚ ÂzxUPøÍ EshõUS® £µ®£øµ¯»S
R GÚÄ® vµ[Q¯ ÂzxUPøÍ EshõUS® £µ®£øµ¯»S r GÚÄ®
öPõshõÀ,
yy \© ~PzxUS›¯ AÀ»x K›Ú ~PzxUS›¯ {ø» RR, rr AÀ»x BS®.
yy Cuµ ~PzxUS›¯ AÀ»x £À¼Ú ~PzxUS›¯ {ø» Rr BS®.
yy £µ®£øµ¯»S öÁÎ¨£kzxøP (Gene expression)

¯õ÷uÝ® C¯À¤ØS›¯ £µ®£øµ¯»Sa ÷\õiPÒ Põmk® öÁÎ¨£õk
AÆÁ[Q°ß £µ®£øµ¯»S öÁÎ¨£kzxøP GÚ¨£k®.
Euõµn©õP RR, rr, Rr
yy ÷uõØÓÁø©¨¦® ¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨¦®
A[Qö¯õßÖ ¦Óz÷u uß ÷uõØÓzvÀ öÁÎ¨£kzx® C¯À¦ ÷uõØÓÁø©¨¦
(Phenotype) GÚ¨£k®. CÆÂ¯Àø£ wº©õÛUS® A[Q°ß Eh¼¾ÒÍ
£µ®£øµ¯»S Aø©¨¦ AÆÁ[Q°ß ¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨¦ (Genotype) GÚ¨£k®.
Euõµn©õP :
yy Ámh©õÚ ÂzxUPøÍ²øh¯ Cuµ ~PzxUS›¯ ÷uõmhzx¨
£mhõoz uõÁµzvß ÷uõØÓÁø©¨¦ Ámh©õÚ ÂzxUPÍõS®. Auß
¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨¦ Rr BS®.
yy Ámh©õÚ ÂzxUPøÍ²øh¯ \© ~PzxUS›¯ ÷uõmhzx¨ £mhõoz
uõÁµzvß ÷uõØÓÁø©¨¦ Ámh©õÚ ÂzxUPÍõS®. Auß ¤Ó¨¦›ø©
¯ø©¨¦ RR BS®.
yy vµ[Q¯ ÂzxUPøÍ²øh¯ \© ~PzxUS›¯ ÷uõmhzx¨ £mhõoz
uõÁµzvß ÷uõØÓÁø©¨¦ vµ[Q¯ ÂzxUPÍõS®. ¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨¦
rr BS®.
210 C»Á\¨ £õh¡À

yy ¤Ó¨¦›ø©¨ £uõºzuzvß ußø©²® £µ®£øµ¯»S®
A[QPÎß C¯À¦PøÍ J¸ \¢uv°À Ç¢x Akzu \¢uvUS Phzx®
¤Ó¨¦›ø©¨ £uõºzu©õP {Ó‰ºzu[PÎÀ Ah[Q²ÒÍ jJm] øÓ÷£õ_
{³UQÎU Aª»® (DNA) BS®. Cx E°º ‰»UTÖ GÚ ÂgbõÛPÍõÀ
Psk¤iUP¨£mkÒÍx. (DNA) ‰»UTÔß _¸sh Cµmøha _¸Î
JÊ[Pø©¨¦ 1953 CÀ ÁõØ\ß, QÕU BQ¯ Ç ÂgbõÛPÍõÀ Psk¤iUP¨
£mhx.
jdyl ksfrda.
.eyeKsh msßñhd
öÁÀ»zvÚõ¾® ö£õ_÷£ØÖU
ø|uµ\ß ‰» ÷\õiPÒ
DNA ‰»UTÔÀ Cµsk £miøPPøÍ²® CønUS® ø|uµ\ß ‰»a

÷\õiPÒ ¤øn¢xÒÍ öuõhöµõÊ[Qß Ai¨£øh°À £õµ®£›¯z uPÁÀPÒ
PÍg]¯¨£kzu¨£mk øÁUP¨£mi¸US®. A[QPÎß uÛzxÁ©õÚ
C¯À¦PÒ C® ‰»a ÷\õiPÒ Aø©¢xÒÍ öuõhöµõÊ[Qß Ai¨£øh°÷»÷¯
wº©õÛUP¨£kQßÓÚ. CuÚi¨£øh°À SÔzuöÁõ¸ C¯À¤ØSU
211 C»Á\¨ £õh¡À
Põµn©õÚ DNA ‰»UTÔÀ Põn¨£k® {ø»¯õÚ ‰»z öuõhöµõÊ[S
£µ®£øµ¯»S GÚ¨£k®. ÷ÁöÓõ¸ ÂuzvØ SÔ¨¤kÁuõ°ß {Ó‰ºzuzvÀ
SÔzuöÁõ¸ uõÚzv»ø©¢u DNA ‰»UTÔß £Sv¯õS®. A[Qö¯õßÔØ
Põn¨£k® ö£¸©ÍÂ»õÚ C¯À¦PøÍz wº©õÛUS® A÷u ÷£õßÖ Akzu
\¢uvUS AÆÂ¯À¦PøÍU Phzx® £µ®£øµ A»SPÒ AvP GsoUøP°À
{Ó‰ºzu[PÎØ Põn¨£kQßÓÚ. £µ®£øµ¯»SPÒ Aø©¯ ÷Ási¯ uõÚ®
{ºn°UP¨£mi¸US®. J¸ {Ó ‰ºzuzvÀ JÆöÁõ¸ £µ®£øµ¯»S® J¸
SÔ¨¤mh ChzvøÚU öPõsi¸UQßÓx.
yy £µ®£øµ¯»S Cøn¨¦ (Gene Linkage)

J÷µ ußø©²øh¯øÁ²® Jzu uõÚ[PÎÀ J÷µ £µ®£øµ¯»SPøÍU
öPõskÒÍøÁ²©õÚ ÷\õi {Ó‰ºzu[PÒ Aø©¨ö£õzu ÷\õi {Ó‰ºzu[PÒ
GÚ¨£k®. AøÁ }Ízv¾® AP»zv¾® ø©¯¨£õzx Aø©¢xÒÍ uõÚzv¾®
JßøÓö¯õßÖ Jzv¸US®. A[QPÎÀ Aø©¨ö£õzu ÷\õi {Ó‰ºzu[PÎÀ
JßÖ uõ°hª¸¢x® ©ØøÓ¯x u¢øu°hª¸¢x® QøhUP¨ö£ØÓøÁ¯õS®.
¯õ÷uÝ® C¯Àø£z wº©õÛUS® £µ®£øµ¯»Sa ÷\õiPÒ Aø©¨ö£õzu
{Ó‰ºzu[PÎß Jzu uõÚ[PÎÀ Aø©¢v¸US®. ¦n›¯õUPzvß ÷£õx
C¨ £µ®£øµ¯»SPÒ uÛ¨£kzxøP¯øhuÀ (÷ÁÓõUP¨£hÀ) |øhö£Ö
QßÓø© ö©sh¼ß £›÷\õuøÚ°¼¸¢x ¦»ÚõQßÓx.
÷©õºPß GßÓ ÂgbõÛ°Úõ¾® uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õÚ £›÷\õu

øÚPÒ ÷©ØöPõÒÍ¨£mhx. Cuß÷£õx Gvº£õºUP¨£hõu ÷uõØÓø©¨¦
ÂQu® QøhUP¨ö£ØÓxhß AuØS £µ®£øµ¯»SPÎÀ G¨÷£õx®
_¯õwÚ uÛø©¨£kzxøP {PÇõø©÷¯ Põµn® GÚÄ® PshÔ¢uõº.
J÷µ {Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£k® _¯õwÚ©õPU uÛ¨£kzxøP¯øh¯õu
Cøn¨¦ØÖÒÍ £µ®£øµ¯»SPÒ Cøn¢u £µ®£øµ¯»SPÒ GÚ¨£k®.
20.4 ©Ûu uø»•øÓ²›ø© (Human Heredity)

£µ®£øµ C¯À¦PÒ Akzu \¢uvUSU Phzu¨£hÀ £õµ®£›¯® (Heridity)
GÚ¨£kÁ÷uõk AÆÂ¯À¦PÒ Phzu¨£k® ö\¯ß•øÓ uø»•øÓ²›ø©
AøhuÀ GÚ AøÇUP¨£k®. A[QPÎß C¯À¦PÒ Akzu \¢uvUS
{Ó‰ºzu[PÎÀ Aø©¢xÒÍ £µ®£øµ A»SPÎÚõ÷»÷¯ Phzu¨£kQßÓx
Gß£øu CxÁøµ°¾® }[PÒ AÔ¢u÷u. Ca ö\¯Ø£õkPÎß ÷£õx
{Ó‰ºzu[PÎÚx® £µ®£øµ¯»SPÎÚx® |hzøuPÒ C¼[P Cøn¨¤ß
÷£õx® JkUPØ ¤›Âß ÷£õx® SÔ¨¤h¨£mhx.
212 C»Á\¨ £õh¡À

©Ûu C¼[P {ºn¯zvß ÷£õx {Ó‰ºzu[PÎß |hzøu £ØÔ £õµ®£›¯®
GßÓ uø»¨¤ß RÌ P»¢xøµ¯õh¨£k®.
P»ö©õßÔß P¸ÂÀ Ah[Q²ÒÍ {Ó‰ºzu[PÒ ÷uõØÓzv¾® £¸©Û¾®
÷ÁÖ£mi¸¢uõ¾® SÔzu CÚzøua ÷\º¢u A[QPÎÀ Põn¨£k®
{Ó‰ºzu[PÎß GsoUøP ©õÔ¼¯õS®. AÆöÁsoUøP¯õÚx AU SÔzu
A[Q°ÚzvØS›¯ uÛzxÁ©õÚ C¯À£õS®. ÷ÁÖ£mh A[QPÎß P¸ÂÀ
Põn¨£k® {Ó‰ºzu[PÎß GsoUøP AmhÁøn 20.2 CØ uµ¨£mkÒÍx.
AmhÁøn 20.2
{Ó‰ºzu[PÎÚ A[Q {Ó‰ºzu[PÎß

A[Q
GsoUøP GsoUøP
E Coli uUPõÎ 24
1
£ØÕ›¯õ Svøµ 33
÷uõmhzx¨
14 _söh¼ 40
£mhõo
öÁ[Põ¯® ©Ûuß 46
16
]®£ß] 48
÷\õÍ® 20
Põº¨ «ß 104
ö|À 24
20.5 ©ÛuÛÀ C¼[P {ºn¯® (Sex Determination)

}[PÒ Bs AÀ»x ö£s GÚ {ºn°UP¨£mh Âu® GÆÁõÖ Gß£x
£ØÔ AÔ¢xöPõÒÍ BÁ»õ´ Ç¨¥ºPÒ. uõ°Úx® u¢øu°Úx® ¦n›PÒ
P¸UPmh»øh²® ÷£õx C¼[P {Ó‰ºzu[PÒ JßÖ÷\¸® Âuzvß
Ai¨£øh°À {PÌQßÓx. C¢{PÌÄ C¼[P {ºn¯® GÚ AøÇUP¨£k®.
C¼[P {ºn¯® |øhö£Ö® Âuzøuz ÷ui¯Ô÷Áõ®.
©Ûu›ß EhØP»ö©õßÔÀ 46 {Ó‰ºzu[PÒ. AuõÁx 23 ÷\õi {Ó‰ºzu[PÒ

Põn¨£kÁøu }[PÒ CxÁøµ°À PØÓÔ¢xÒÏºPÒ. {Ó‰ºzua ÷\õiPÎ
øh÷¯ 22 ÷\õiPÒ uß {Ó‰ºzu[PÍõP (EhÀ {Ó‰ºzu[PÒ) Aø©Áxhß
Gg]¯ {Ó‰ºzua ÷\õi C¼[P {Ó‰ºzua ÷\õi GÚ AøÇUP¨£k®.
213 C»Á\¨ £õh¡À

1 2 3
4 5 1 2 3 4 5
6 7 8 9 10 11 12
6 7 8 9 10 11 12
13 14 15 16 17 18
13 14 15 16 17 18
19 20 21 22
x x
19 20 21 22 X Y
E¸ 20.21 ö£soß 22 uß {Ó‰ºzua ÷\õiPÐ® E¸ 20.22
Boß 22 uß {Ó‰ºzua ÷\õiPÐ®
J¸ C¼[P {Ó‰ºzua ÷\õi²® J¸ C¼[P {Ó‰ºzua ÷\õi²®
ö£soß C¼[P {Ó‰ºzua ÷\õiPÒ Pmhø©¨¤¾® ÷uõØÓzv¾®

JßøÓö¯õßÖ JzuuõS®. AøÁ X {Ó‰ºzu[PÒ GÚ AøÇUP¨£k®.
Boß C¼[P {Ó‰ºzu[PÒ Cµsk® JßÖUöPõßÖ ÷ÁÖ£mhÚ. CøÁ
X, Y {Ó‰ºzu[PÒ GÚ AøÇUP¨£k® . Y {Ó‰ºzu® X {Ó‰ºzuzøu Âha
]Ô¯x. Boß X {Ó‰ºzu® ö£sPÎß X {Ó‰ºzuzøu JzuuõS®.
C¼[P•øÓ CÚ¨ö£¸UPzvÀ ¦n›¯õUPzvß÷£õx ö£s¦n› AÀ»x

`À •møhz uõÚP»zv¼¸¢x E¸ÁõS® ÷£õx®, Bs¦n› AÀ»x
Â¢x, Â¢xz uõÚP»zv¼¸¢x E¸ÁõS® ÷£õx® C¼[P {Ó‰ºzua ÷\õi
÷ÁÓõS®. CuÚi¨£øh°À Â¢vÀ AÀ»x `¼À 22 ußÛÓ ‰ºzu[PÐ®
J¸ C¼[P {Ó‰ºzu•® ©mk÷© Põn¨£k®. `¼À C¼[P {Ó‰ºzu®
X ©mk® Põn¨£k® Â¢vÀ X {Ó‰ºzu® AÀ»x Y {Ó‰ºzu® ©mk®
Põn¨£k®.
214 C»Á\¨ £õh¡À

`À z uõÚP»® Â¢xz uõÚP»®
x x x y
`À Â¢x
x x x y
xx xx xy xy
ö£s ö£s Bs Bs
50 % 50 %
E¸ 20.23 ©ÛuÛÀ C¼[P {ºn¯® |øhö£Ö® Âu®
`»õÚx Â¢vÚõØ P¸UPmh»øh²® ÷£õx ÷uõßÖ® ~Pzvß P¸ÂÀ

Cµsk X {Ó‰ºzu[PÒ AÀ»x X Y {Ó‰ºzu[PÒ Põn¨£k®.
Cµsk X {Ó‰ºzu[PøÍU öPõsh ~Pzv¼¸¢x ö£s SÇ¢øu²®

X, Y BQ¯ {Ó‰ºzu[PøÍU öPõsh ~Pzv¼¸¢x Bs SÇ¢øu²®
E¸ÁõS®. CuÚi¨£øh°À Bs SÇ¢øu E¸ÁõÁuØSz ÷uøÁ¯õÚ
Põµo uõ°h©À»õx u¢øu°hª¸¢÷u QøhUQßÓx. C¼[P {ºn¯®
wº©õÛUP¨£k® •øÓ E¸ 20.23 CØ Põmh¨£mkÒÍx. ¤ÓUS® SÇ¢øu
Bs AÀ»x ö£s SÇ¢øu¯õP Ç¨£uØPõÚ {PÌuPÄ ½ BS®.
J¨£øh 20.3
ö£sPÎß GsoUøP BsPÎß GsoUøP²hÚõÚ ÂQu®
|õmiß \ÚzöuõøP Aø©¨¦ «x GzuøP¯ ö\ÀÁõUøPa ö\¾zx®?
]» \ÚzöuõøPU PnUöPk¨¦PÎ¼¸¢x ö£Ó¨£mh \ÚzöuõøP
öuõhº£õÚ uµÄPøÍa ÷\P›zx E©x B]›¯¸hß P»¢xøµ¯õkP.
215 C»Á\¨ £õh¡À

20.6 ©Ûu›ß £µ®£øµ ÷|õ´PÒ
yy C¼[Pªøn¢u uø»•øÓ²›ø© AøhuÀ Põµn©õP
HØ£hUTi¯ £µ®£øµ ÷|õ´PÒ
X, Y
BQ¯ {Ó‰ºzu[PÒ C¼[P {Ó‰ºzu[PÍõPU P¸u¨£mh ÷£õv¾® Auß
«x Ah[Q²ÒÍ AøÚzx £µ®£øµ A»SPÐ® C¼[P {ºn¯zvß ö£õ¸mk
£¯ß£kzu¨£kÁvÀø». X, Y BQ¯ {Ó‰ºzu[PÎÀ Põn¨£k® ö£¸®
£õ»õÚ £µ®£øµ A»SPÒ HøÚ¯ uß{Ó‰ºzu[PÎ¾ÒÍ £µ®£øµ¯»SPøÍ¨
÷£õßÖ £À÷ÁÖ C¯À¦PøÍz wº©õÛUS®. Y {Ó‰ºzu©õÚx ªPU SÖQ¯x
Gß£uõÀ X {Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£k® ö£¸®£õ»õÚ £µ®£øµ¯»SPÐUS
Aø©¨ö£õzu £µ®£øµ¯»SPÒ Y {Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£kÁvÀø».
CuÚi¨£øh°À BsPÎß X {Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£k® £µ®£øµ¯»SPÎØ
ö£¸®£õ»õÚøÁ Cuß Aø©¨ö£õzu Y {Ó‰ºzuzvØ Põn¨£kÁvÀø».
Cuß Põµn©õP X {Ó‰ºzuzvÀ EÒÍ ö£¸®£õ»õÚ C¯À¦PÐUPõÚ
£µ®£øµ¯»SPÒ Bm]²øh¯ÚÁõ°¸¨¤Ý® ¤ßÛøhÁõÚuõ°¸¨¤Ý®
BsPÎÀ AøÁ¯øÚzx® öÁÎUPõmh¨£k®. GÛÝ® ö£sPÎÀ
X {Ó‰ºzua ÷\õiPÒ Põn¨£kQßÓÚ. AÁºPÎhzvÀ Ç X
{Ó‰ºzu[PÎ¾® ¤ßÛøhÁõÚ £µ®£øµ¯»SPÒ Põn¨£mhõÀ ©õzvµ÷©
AøÁ öÁÎUPõmh¨£k®. C¼[Pªøn¢u ¤ßÛøhÁõÚ £µ®£øµ¯»SPÒ
Põµn©õP HØ£k® ]» £µ®£øµ ÷|õ´PÒ £ØÔU P¸x÷Áõ®.
ï÷©õ¥¼¯õ (Haemophilia) AÀ»x S¸v²øÓ¯õ ÷|õ´
PõÂ H h H ÷|õ¯ØÓ h - ï÷©õ¥¼¯õÄUSU Põµn©õ¯ø©¢u

uõ´ u¢øu ¤ßÛøhÁõÚ £µ®£øµ¯»S
X X X y H - - ï÷©õ¥¼¯õÄUSU Põµn©õ¯ø©¢u
£µ®£øµ¯»Qß Bm]²øh¯ £µ®
H h H
£øµ¯»S
X X X y
X{Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£k® C¼[P
ªøn¢u ¤ßÛøhÄ¨ £µ®£øµ
H H H H h h ¯»S Põµn©õP ÷uõßÖ®
ï÷©õ¥¼¯õ ÷|õ´ BsPÐUS
X X X y X X X y ©õzvµ® HØ£k®. Põ¯ö©õßÖ
÷|õ¯ØÓ ÷|õ¯ØÓ PõÂ ÷|õ²ÒÍ
©PÒ ©Pß ©PÒ ©Pß HØ£k® ÷£õx öÁÎ÷¯Ö® S¸v
E¸ 20.24 ï÷©õ¥¼¯õ uø»•øÓ²›ø©¯øh²® EøÓ¯ ÷Ási¯x Azv¯õÁ]¯
Âu® ©õÚuõS®. Cuß÷£õx ÷uõßÖ®
216 C»Á\¨ £õh¡À

Pmi¯õu¼ÚõÀ Põ¯[PÎÛßÖ® ÷©¾® S¸v öÁÎ÷¯ÖÁx ukUP¨
£kQßÓx. S¸v²øÓ¯õ ÷|õ²ÒÍÁºPÎÀ AÆÁõÓõP S¸v EøÓ¯õø©
Põµn©õP ]Ô¯ Põ¯® HØ£mhõ¾® AuÛßÖ® ö£¸©ÍÄ S¸v
öÁÎ÷¯ÖÁuõÀ ©µn® \®£ÂUPÄ® Áõ´¨¦sk. C[S ö£sPÒ
÷|õÚPõÂPÍõPa ö\¯Ø£kÁº.
yy ]Á¨¦ & £aø\ {ÓUS¸k (Colour blindness)

Cx ©Ûu›À £µÁ»õPU Põn¨£k® C¼[Pªøn¢u £µ®£øµ ÷|õ¯õS®.
X {Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£k® ¤ßÛøhÄ¨ £µ®£øµ¯»÷P C¢÷|õÚSU
Põµn©õS®. £aø\ {ÓzvÛßÖ® ]Á¨¦ {Ózøu ÷ÁÖ£kzv AÔ¯ •i¯õø©
C¢÷|õ°ß C¯À£õS®. C¢÷|õ´ BsPÎ÷»÷¯ ö£¸®£õ¾® HØ£k®.
GÛÝ® A›uõP ö£sPÎ¾® C¢÷|õ´ HØ£kÁxsk. {ÓUS¸mk ÷|õ°ÚõÀ
£õvUP¨£mh J¸ ö£s \õuõµn Bøn ©n•iUSªhzx {ÓUS¸mk ÷|õ´
uø»•øÓ²›ø©¯øh²® Âu® R÷Ç Áøµ£hzvÀ Põmh¨£mkÒÍx.
C¼[Pªøn¢u £µ®£øµ ÷|õ´PÒ ö£sPÎÀ öÁÎUPõmh¨£kÁuØPõÚ

Áõ´¨¦ ªPU SøÓÁõP÷Á Põn¨£k®. A÷u ÷ÁøÍ Cµzu EÓÂÚºPÎøh÷¯
HØ£k® v¸©n® Põµn©õP ÷uõßÖ® ö£s ¤ÒøÍPÒ AzuøP¯ £µ®£øµ
÷|õ´PÐUS BÍõÁuØPõÚ Áõ´¨¦ ªP AvP©õS®. AÆÁõÓõÚ ö£sPÒ AU
Sk®£zvÀ ©n•i¨£uÚõÀ A¢÷|õÚPõÚ PõÂ¨ ö£snõP Aø©ÁuØPõÚ
Áõ´¨¦ AvPÍÄ Põn¨£kÁ÷u CuØSU Põµn©õS®.
÷|õ²ÒÍ ÷|õ¯ØÓ
ö£s c c C Bs
x x x y
c - -]Á¨¦ & £aø\ {ÓUS¸mkUSU

c c C
Põµn©õÚ ¤ßÛøhÄ¨ £µ®£øµ
¯»S
x x x y
C- -{ÓUS¸mkUSU Põµn©õ¯ø©¢u
¤ßÛøhÄ¨ £µ®£øµ¯»SUPõÚ
C c c C c c Bm]²øh¯ £µ®£øµ¯»S
PõÂx ©PÒ
x
÷|õ²ÒÍ
x y
PõÂ
x y ÷|õ²ÒÍ
y y
©Pß ©PÒ ©Pß
E¸ 20.25 ]Á¨¦ & £aø\ {ÓUS¸k uø»•øÓ²›ø©
Aøh²® Âu®
217 C»Á\¨ £õh¡À

yy £µ®£øµ¯»S ÂPõµ•® AuÚõÀ HØ£k® £µ®£øµ
÷|õ´PÐ®
{Ó‰ºzu[PÎÀ Põn¨£k® £õµ®£›¯¨ £uõºzu©õÚ DNA °À HØ£k®
©õØÓ® Põµn©õP J¸ £µ®£øµ¯»QÀ HØ£k® ÂPõµ® £µ®£øµ¯»S ÂPõµ®
GÚ AøÇUP¨£k®. C¯ØøP¯õP öuõÈØ£kQßÓ £µ®£øµ¯»öPõßÖ
ÂPõµ©øh²ªhzx Ax uø»•øÓ²›ø©¯øh²®. ÂPõµ©øh¢u £µ®£øµ
¯»QÚõÀ HØ£k® £µ®£øµ ÷|õ´PÒ ]»ÁØøÓ¨ £ØÔz ÷ui¯Ô÷Áõ®.
E[PÐUSz öu›²©õ?
£µ®£øµ¯»S ÂPõµ® £» PõµoPÎÚõÀ HØ£h»õ®.

yy ¦Ó £õv¨¦PÎÚõ»À»õx C¯ØøP {PÌÁõP
yy PvºÃa_US Em£kÁuÚõÀ
yy Cµ\õ¯Ú¨ £uõºzu[PÎÚõÀ HØ£k® £õv¨¦PÎÚõÀ
yy öÁÎÓÀ (Albinism)
÷uõ¼À C¯ØøP¯õÚ {Ó® ÷uõßÖÁvÀ ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® {Ó¨ö£õ¸Ò
ö©»Ûß BS®. A¢{Ó¨ ö£õ¸Ò E¸ÁõÁvÀ Ai¨£øh¯õ¯ø©¢u EhÀ
{Ó‰ºzuzvÀ (uß{Ó‰ºzuzvÀ) HØ£k® ÂPõµ® Põµn©õP öÁÎÓÀ
{ø» ÷uõßÖ®. ÷uõÀ, uø»©°º, Ps ¦¸Á[PÒ Gß£Ú A\õuõµn©õP
öÁsoÓ©øhuÀ öÁÎÓ¼ß AÔSÔ¯õS®. öÁÎÓÀ {ø» AÆÂ¯À¦UPõÚ
£µ®£øµ¯»SPÒ Cµsk® ¤ßÛøhÁõÚ {ø»°À Põn¨£k÷Áõ›÷»÷¯
öÁÎUPõmh¨£k®. ©ÛuºPÎÀ ©mk©À»õx Â»[SPÎ¾® öÁÎÓÀ
{ø»ø¯ AÁuõÛUP»õ®.
E¸ 20.26 öÁÎÓÀ ¤ÒøÍ²® öÁÎÔ¯ ©°¾®
218 C»Á\¨ £õh¡À

yy u»^ª¯õ (Thalacemia)
EhÀ {Ó‰ºzuzvÀ Põn¨£k® D÷©õS÷Íõ¤ß EØ£zv°À ö\ÀÁõUSa
ö\¾zx® ¤ßÛøhÄ¨ £µ®£øµ¯»S ÂPõµ©øhÁuõÀ ÷uõßÖ® ÷|õ´
{ø»ø©¯õS®. S¸v°À Põn¨£k® Jm]\øÚU öPõsk ö\À¾® PõÂ¯õP
Aø©Áx D÷©õS÷Íõ¤ß GÚ¨£k® ¦µu©õS®. D÷©õS÷Íõ¤ß EØ£zv
£õv¨¦ÖÁuÚõÀ u»^ª¯õ
u»^ª¯õ÷|õ¯õÎPÎß
÷|õ¯õÎPÎß ¤µuõÚ
¤µuõÚ
C¯À£õP
AÔSÔ¯õP
Aø©Áx Aø©Áx
S¸va
÷\õøP¯õS®. GÝ® K›Ú
S¸va÷\õøP¯õS®. ~P(\©Á¾¨)
K›Ú~P (\©Á¾¨)
¤ßÛøhÄ
£µ®£øµ¯»S
{ø» ¤ßÛøhÄ
÷|õ´ {ø»¯õS®.
{ø»
C»[øP°À
÷|õ´ {ø»¯õS®.
u»^ª¯õ
C»[øP°À
÷|õ¯õÎPøÍ
u»^ª¯õ
AÁuõÛUPUTi¯
÷|õ¯õÎPøÍ AÁuõÛUPUTi¯
]» ¤µ÷u\[PÒ
Põn¨£kQßÓÚ.
]» ¤µ÷u\[PÒ Põn¨£kQßÓÚ.
C¨¤µ÷u\[PÎÀC¨¤µ÷u\[PÎÀ
Cµzu EÓÂÚºPÎøh÷¯
Cµzu EÓÂÚºPÎøh÷¯
HØ£k®
v¸©n®v¸©n®
HØ£k® CuØSU Põµn©õP
CuØSU Põµn©õP
Aø©¯»õ®.
Aø©¯»õ®.
yy £õµ®£›¯® öuõhº£õÚ AÔøÁ¨ ¤µ÷¯õQzuÀ

]Ó¢u £µ®£øµ C¯À¦PøÍU öPõsh
öPõsh Â»[SPøÍ²®,
Â»[SPøÍ²®, Â»[SPøÍ²®
uõÁµ[PøÍ²®
öu›Ä ö\´x AÁØøÓ Akzukzx CÚÂ¸zv ö\´x ªPa ]Ó¢u P»¨¦¨
¤Ó¨£õUP® ö\´¯¨£mh uõÁµ, Â»[S¨ ÷£u[PøÍz ÷uõØÖÂUP •i²®
Gß£x }shPõ»©õP ©ÛuÚõÀ Enµ¨£mk Á¢xÒÍx. CuÚi¨£øh°À
AvPÍÄ £õÀ
£õÀ uµUTi¯
uµUTi¯ PÓøÁ¨
PÓøÁ¨ £_UPÒ, AvPÍÄ
AvPÍÄ •møh°hUTi¯
•møh°hUTi¯
219 C»Á\¨ £õh¡À

÷PõÈPÒ, ÁÍºa] Ãu® Ti¯ ÷PõÈUSg_PÒ, E¯ºÂøÍa\À uµUTi¯
£°ºPÒ ¥øhPÐUS Gvº¨¦z ußø©²øh¯ £°º ÁøPPÒ, ÂzxUPÍØÓ
\øu¨£ØÓõÚ £ÇÁøPPÒ (20.27) ÷£õßÓÚ ÷©¾® Â¸zv ö\´¯¨£mkÒÍø©
£õµ®£›¯® öuõhº£õÚ AÔÄ ¤µ÷¯õQzuø©UPõÚ Euõµn[PÍõS®.
E¸ 20.27 ÷©®£kzu¨£mh ÂzxUPÍØÓ |õµzøu
uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õÚ AÔÄ Enµ¨£mhuß ¤ß¦ ªPÄ® ]Ó¢u

C¯À¦PøÍU öPõsh P»¨¦¨ ¤Ó¨£õUP® ö\´¯¨£mh uõÁµ[PøÍ²®
Â»[SPøÍ²® EØ£zv ö\úÀ öuõÈÀ~m£©õP ©õÔ²ÒÍx. Cx •uß
•u»õP Aö©›UPõÂÀ ÷Põxø© £°ºaö\´øP¯õÍºPÎh÷© £¯ß£kzu¨
£mhx. ¥øhPÐUSz uõUS¤iUPUTi¯x® ]Ó¢u ÂøÍa\ø»z uµU
Ti¯x©õÚ ÷Põxø© ÁøPPøÍ ÷©®£kzv £µ®£»øh¯a ö\úø©°ÚõÀ
A¢|õmiß ö£õ¸Íõuõµ® ]Ó¢x ÂÍ[Q¯x. C»[øP°¾® £°º Bµõá]
{ø»¯[PÒ ©ØÖ® CÚÂ¸zv {ø»¯[PÎ¾® CzxøÓ öuõhº¤À P¸zvØ
öPõÒÍUTi¯ AÍÂØS •ß÷ÚØÓ©øh¢x Põn¨£kQßÓx.
\¢øuUSa ö\À¾® E[PÍõÀ AvP ÂøÍa\ø»U öPõsh Põ´PÔ¨

÷£u[PÒ, £ÇÁøP¨ ÷£u[PÒ (E¸ 20.28) ÷©®£kzu¨£mh uõÛ¯ ÁøPPÒ
÷©®£kzu¨£mh PõÀ|øhPÒ ÷£õßÓÁØøÓ ~P¸® \¢uº¨£® Qøhzv¸US®.
CÆÁõÓõP ÷©®£kzu¨£mh ÷£u[PøÍ E¸ÁõUSÁvÀ ©Ûuß
öÁØÔ¯øh¯õv¸¢uõÀ ö£¸Q Á¸® \ÚzöuõøPU ÷PØ£ KµÍÂØ÷PÝ®
AÀ»x •Êø©¯õP EnøÁ ÁÇ[SÁuØS C¯»õu {ø» HØ£mi¸US®.
220 C»Á\¨ £õh¡À

E¸ 20.28 ÷©®£kzu¨£mh ©µUPÔ ÁøPPÐ® £ÇÁøPPÐ®
20.7 ¤Ó¨¦›ø©¨ ö£õÔ°¯À

J¸ A[Q°Úzv¼¸¢x ö£ØÖUöPõÒÍ¨£mh DNA ‰»UTÔß £SvPøÍ
JßÖ ÷\ºzx ¦v¯ DNA ‰»UTøÓ AuõÁx «Ía ÷\ºUøP ö\´¯¨£mh DNA
‰»UTøÓ E¸ÁõUSÁuØS® |ÃÚ öuõÈÀ~m£® £¯ß£kzu¨£kQÓx.
CzxøÓ DNA «Ía ÷\ºUøPz öuõÈÀ~m£® (Recombinant DNA Technology) GÚ
AøÇUP¨£k®.
Cz xøÓ¯õÚx ¤Ó¨¦›ø©¨ ö£õÔ°¯À (Genetic engineering) AÀ»x
£µ®£øµ¯»Sz öuõÈÀ~m£Â¯À (Gene Technology) GÝ® ö£¯ºPÎÀ ªPÄ®
¤µ£À¯©øh¢xÒÍx.
Genome CÀ
SÔzu ]» DNA £SvPÒ }UP¨£kÁuß ‰»® AÀ»x ÷©»vP©õP
£SvPøÍ ¦SzxÁuß ‰»® Kº A[Q°ß ¤Ó¨¦›ø© Aø©¨ø£
©õØÔ¯ø©UP»õ®.
EnÄ ©ØÖ® ÂÁ\õ¯®, ©¸zxÁzxøÓ, øPzöuõÈÀ ÷£õßÓ xøÓPÎÀ
£µ®£øµ¯»Sz öuõÈÀ~m£zøu¨ ¤µ÷¯õQzx £¯ßö£ØÖÒÍ Âuzøuz
÷ui¯Ô÷Áõ®.
yy EnÄ EØ£zv²® ÂÁ\õ¯z xøÓ²®
1. ÷©®£kzu¨£mh uõÁµ[PøÍ²® Â»[SPøÍ²® EØ£zv ö\úÀ.
DNA «Ò÷\ºUøPz öuõÈÀ~m£zvß ‰»® ]Ó¢u C¯À¦PøÍP öPõsh

£°ºPøÍ²® Â»[SPøÍ²® EØ£zv ö\úø©UPõÚ \õßÖPÍõP ¤ßÁ¸®
Euõµn[PøÍU SÔ¨¤h»õ®.
yy PøÍ |õ]ÛPÐUS Gvº¨¦ C¯À¦øh¯ £°ºPÒ & £ØÕ›¯õUPÎ¼¸¢x

ö£ØÖU öPõÒÍ¨£mh £µ®£øµ¯»øP¨ ¦SzxÁuß ‰»®.
221 C»Á\¨ £õh¡À

yy ¥øhPÐUS Gvº¨¦ C¯À¦øh¯ £°ºPÒ & ©sÁõÌ £ØÕ›¯õUPÎ¼¸¢x
ö£ØÖU öPõÒÍ¨£mh £µ®£øµ¯»SPøÍ¨ ¦SzxÁuß ‰»®.
yy ÂØÓªß A {µ®¤¯ A›] (ö£õß A›] - Golden rice) Pµm uõÁµzv¼¸¢x
ö£ØÖUöPõÒÍ¨£mh ÂØÓªß A I EØ£zv ö\´²® £µ®£øµ¯»øP¨
¦SzxÁuß ‰»®.
yy SÎ¸USz uõUS¨¤iUPUTi¯ uUPõÎ¨ ÷£u[PÒ SÎº |õkPÎÀ
÷\ØÔÛøh÷¯ ÁõÊ® «ÛÚzv¼¸¢x ö£ØÖUöPõÒÍ¨£mh
£µ®£øµ¯»øP¨ ö£õ¸zxÁuß ‰»®.
yy AvPÍÄ £õÀ ©ØÖ® AvPÍÄ CøÓa]ø¯ uµUTi¯ ©õkPÐ®
÷£õ\øn¨ £uõºzu[PÒ ö\Ô¢u £õÀ u¸® £_UPÐ®.
£µ®£øµ¯»Sz öuõÈÀ~m£® ‰»® ÷©®£kzu¨£mh £°ºPÎ¼¸¢x
ö£Ó¨£k® EnÄPÒ GM Foods ¤Ó¨¦›ø© Ÿv¯õP ©õØÔ¯ø©UP¨£mh
EnÄPÒ (Genetically Modified Foods) GÚ AøÇUP¨£k®.
2. øPzöuõÈØxøÓ
øPzöuõÈØ xøÓ°À £µ®£øµ¯»Sz öuõÈÝm£Â¯À ‰»® E¸ÁõUP¨£mh

£ØÕ›¯õ¨ ÷£u[PøÍ £¯ß£kzx® \¢uº¨£[PÒ ]» R÷Ç uµ¨£mkÒÍÚ.
yy Aø©÷»_ ÷£õßÓ øPzöuõÈÀ Ÿv°À •UQ¯zxÁ® Áõ´¢u ö|õv¯[PÎß
EØ£zv.
yy ]» ö\¯ØøP Aª÷Úõ Aª»[PÒ EØ£zv (Euõµn® ö©õ÷Úõ ÷\õi¯®
SÐØÓ÷©ØÖ (MSG).
yy \¯÷Úõ £ØÕ›¯õUPøÍ¨ £¯ß£kzv ÂØÓªß EØ£zv (Euõµn®
ÂØÓªß B12, ÂØÓªß E)
yy E°ºa_Ámk G›ö£õ¸Îß uPÚzvß ÷£õx® HøÚ¯ PÈÄ¨ ö£õ¸ÒPÎß
‰»©õPÄ® HØ£k® `ÇÀ ©õ\øhuø»z ukzuÀ.
3. ©¸zxÁzxøÓ
©¸zxÁzxøÓ°ß £À÷ÁÖ ¤›ÄPÎÀ £µ®£øµ¯»Sz öuõÈÀ~m£Â¯À
¤µ÷¯õQUP¨£kQßÓx.
yy ©Ûu›À Cß_¼ß K÷©õøÚ EØ£zv ö\´²® £µ®£øµ¯»øP E Coli

£ØÕ›¯õUPÎÝÒ ¦Szv Cß_¼ß EØ£zv ö\úÀ.
yy ÁÍºa] K÷©õß EÒÎmh ¦µuÁøP EØ£zv°ß ÷£õx SÔzu
£µ®£øµ¯»øP £ØÕ›¯õUPÎÝÒ ¦SzxÁuß ‰»® ö£ØÖUöPõÒÍÀ.
222 C»Á\¨ £õh¡À

yy ~sq°ºUöPõÀ¼ EØ£zv°ß ÷£õx Â¸zv ö\´¯¨£mh £ØÕ›¯õUPÒ
AÀ»x £[P_UPøÍ¨ £¯ß£kzuÀ.
yy |õiPÎÀ S¸v Aøh¨¦ Põµn©õP ©õØÖ ÁÈa \zvµ ]Qaø\ø¯ Gvº
÷|õUQ°¸US® ÷|õ¯õÎUS uõ°ß P¸¨ø£°À EÒÍ •øÍ¯zvÀ
¦v¯ |õiPøÍ E¸ÁõUSÁuØS ö£õÖ¨£õÚ £µ®£øµ A»SPøÍ
Em¦SzxÁuß ‰»® ¦v¯ |õiPÎß Â¸zvø¯ yskuÀ.
yy £µ®£øµ¯»Sa ]Qaø\°ß ÷£õx (Gene therapy) ÷|õ´PøÍ HØ£kzx®
£µ®£øµ¯»SPøÍ APØÔ \õuõµn £µ®£øµ¯»SPøÍ¨ ¦SzxuÀ.
yy \mh øÁzv¯z xøÓ°À J¸Áµx Aøh¯õÍzøu EÖv¨£kzvU
öPõÒÁuØPõP DNA öuõÈÀ~m£zøu¨ £¯ß£kzuÀ. \®£Á® |øhö£ØÓ
Chzv¼¸¢x ö£ØÖU öPõÒÍ¨£mh S¸v uø»©°º, Â¢xPÒ AÀ»x
÷ÁÖ EhØ£õP[PÎ¼¸¢x ö£ØÖU öPõÒÍÍ¨£k® DNA °øÚ \¢÷uP
|£›ß DNA ²hß J¨¤kÁuß ‰»® SØÓÁõÎø¯ Aøh¯õÍ[ PõnÀ.
ö£õÈ¨¦
yy E°ºU÷PõÍzvÀ JÆöÁõ¸ A[Q°ÚzxUS® uø»•øÓ²›ø©
Aøh¢u C¯À¦PÒ Põn¨£kÁuß Põµn©õP A[QPÎøh÷¯
£ÀÁøPø© Põn¨£kQÓx.
yy J¸ \¢uv°¼¸¢x Akzu \¢uvUS Phzu¨£k® C¯À¦PÒ £µ®£øµ
C¯À¦PÒ GÚ¨£k®.
yy J÷µ°Úzøua ÷\º¢u A[QPÎøh÷¯²® ]» C¯À¦PÎÀ
£ÀÁøPø© Põn¨£kQÓx.
yy ©Ûu›øh÷¯²® ö£õxÁõPU Põn¨£k® £µ®£øµ C¯À¦PÒ
©mk©ßÔ A›uõPU PõnUTi¯ £µ®£øµ C¯À¦PÐ® Esk.
yy uø»•øÓ²›ø© Aøh¢u C¯À¦PÒ Phzu¨£k® Âu® öuõhº£õÚ
PØøP ¤Ó¨¦›ø©°¯»õS®.
yy uõÁµ[PÎÀ £µ®£øµ C¯À¦PÒ uø»•øÓ²›ø©¯øh²® Âu®
öuõhº£õP ÂgbõÚ Ÿv¯õÚ £›÷\õuøÚPÎÀ •uß•u»õP
Dk£mhÁº Q÷ÓPº ö©shÀ Gß£ÁµõÁõº.
yy ÷uõmhzx £mhõoz uõÁµzvÀ J¸ C¯Àø£z wº©õÛ¨£vÀ
JßÔ¼¸¢öuõßÖ ÷ÁÖ£mh Cµsk PõµoPÒ ö\ÀÁõUSa
ö\¾zxQßÓÚ GÚ ö©shÀ •iÄ ö\úõº.
223 C»Á\¨ £õh¡À

yy C¯À¦PøÍz wº©õÛUS® CUPõµoPÒ £µ®£øµ¯»SPÒ GÚ
¤ßÚº CÚ[Põn¨£mhxhß AÁØÖÒ JßÖ Bm]²øh¯
£µ®£øµ¯»S GÚÄ® ©ØøÓ¯x ¤ßÛøhÁõÚ £µ®£øµ¯»S
GÚÄ® CÚ[Põn¨£mhx.
yy JØøÓU P»¨¦¨ ¤Ó¨¤ß CÚ[P»¨¤ß ÷£õx C¯À¦PÒ uø»•øÓ
²›ø©¯øh²® Âu® ÷Põmk¨£h® ‰»©õP GkzxU Põmh»õ®.
yy ¯õ÷uÝ® C¯À¦USU Põµn©õ¯ø©¢u £µ®£øµ¯»Sa ÷\õiPÒ
£µ®£øµ¯»S öÁÎ¨£kzxøP ‰»® GkzxU Põmh»õ®.
yy A[Qö¯õßÔÀ ¦Óz÷u uß ÷uõØÓzvß ‰»® öÁÎ¨£kzx®
C¯À¦ ÷uõØÓÁø©¨¦ GÚ¨£k®. AÆÂ¯Àø£z wº©õÛ¨£uØSU
Põµn©õ¯ø©¢u £µ®£øµ¯»S Aø©¨¦ AÆÂ¯À¦UPõÚ
¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨¦ GÚ¨£k®.
yy A[QPÎß C¯À¦PÒ J¸ \¢uv°¼¸¢x Akzu \¢uvUS Phzu¨£k®
£õµ®£›¯¨ £uõºzu® {Ó‰ºzuzvØ Põn¨£k® DNA BS®.
yy SÔzu C¯À¤ØSU Põµn©õÚ DNA ‰»UTÔÀ Põn¨£k® {ø»¯õÚ
‰»z öuõhöµõÊ[S £µ®£øµ¯»S GÚ¨£k®.
yy P¸ÂØ Põn¨£k® {Ó‰ºzu[PÎß GsoUøP J¸ A[Q°ØS
©õÖ£hõx.
yy }Ízv¾® AP»zv¾® ø©¯¨£õzx Aø©¢xÒÍ uõÚzv¾® Jzu
ußø©ø¯U Põmk® {Ó‰ºzua ÷\õiPÒ Aø©¨ö£õzu {Ó‰ºzu[PÒ
GÚ¨£k®.
yy ¯õ÷uÝ® C¯Àø£z wº©õÛUS® £µ®£øµ¯»Sa ÷\õiPÒ
Aø©¨ö£õzu {Ó‰ºzu[PÎÀ ÷|öµõzu uõÚ[PÎÀ Aø©¢v¸US®.
yy J÷µ {Ó‰ºzuzvØ Põn¨£kÁx® _¯õwÚ uÛ¨£kzxøP Aøh¯õu
£µ®£øµ¯»SPÒ Cøn¢u £µ®£øµ¯»SPÒ GÚ¨£k®.
yy ©ÛuÛÀ C¼[P {ºn¯® P¸UPmh¼ß ÷£õx C¼[P
{Ó‰ºzu[PÎß ÷\ºUøP°ß Ai¨£øh°À wº©õÛUP¨£k®.
yy Cµsk X {Ó‰ºzu[PøÍU öPõsh ~Pzv¼¸¢x ö£s SÇ¢øu²®
X, Y BQ¯ {Ó‰ºzu[PøÍU öPõsh ~Pzv¼¸¢x Bs SÇ¢øu²®
E¸ÁõS®.
224 C»Á\¨ £õh¡À

£°Ø]
1. ]Á¨¦ & £aø\ {ÓUS¸k Kº £µ®£øµ ÷|õ¯õS®. C¢÷|õÚPõÚ
PõÂ¨ ö£soß ¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨¦ ¤ßÁ¸ÁÚÁØÖÒ Gx?
(i) Xo Xo (ii) Xc Xo (iii) Xc y (iv) Xc Xc
2. BB × bb CÚ[P»¨¤ß ÷£õx ÷uõßÖ® \¢uvPÎÀ ö£Ø÷Óõ›ß

¤Ó¨¦›ø©¯ø©¨ø£U öPõskÒÍ \¢uvPÎß \uÃu® ¯õx?
(i) 100 % (ii) 75 % (iii) 50 % (iv) 25 %
3. ö£õxÁõÚ ÷uõÀ {ÓzøuU öPõskÒÍ ö£Ø÷Óõ¸US öÁsoÓz

÷uõ¾ÒÍ ¤ÒøÍ ¤Ó¢ux.
(i) C¢{ø»ø© HØ£h Áõ´¨¦PÒ Eshõ?
(ii) £õµ®£›¯® öuõhº£õÚ AÔøÁ¨ £¯ß£kzv C¢{PÌøÁ
ÂÍUSP.
4. «Ía ÷\ºUøP DNA öuõÈÀ~m£zøu¨ £¯ß£kzv ¤Ó¨¦›ø©¨
ö£õÔ°¯¼À ÷©®£kzu¨£mh A[Qö¯õßÔß
(i) ¤Ó¨¦›ø© Aø©¨¦ ©õzvµ® ÷ÁÖ£k®.
(ii) ÷uõØÓÁø©¨¦ ©õzvµ® ÷ÁÖ£k®.
(iii) ¤Ó¨¦›ø© Aø©¨¤¾® ÷uõØÓÁø©¨¤¾® ÷ÁÖ£k®.
(iv) ¤Ó¨¦›ø© Aø©¨¤÷»õ ÷uõØÓÁø©¨¤÷»õ ©õØÓ® HØ£kÁ
vÀø».
5. £aø\ {Ó ÂzøuU öPõsh ÷uõmh¨£mhõoz uõÁµzvß ÷uõØÓ
Aø©¨ø£ AÔ¯ ÷Ási ÇUQÓx. £aø\ (G) Bm]¯õÚx ©g\Ò
{Ó® (g) ¤ßÛøhÁõÚx. K›Ú ~PzvØS›¯ ©g\Ò {Ó ÂzøuU
öPõsh uõÁµ® JßÖ E©US uµ¨£mhõÀ £aø\ {Ó ÂzøuU öPõsh
uõÁµzvß ¤Ó¨¦›ø© G¨£i AÔ¢x öPõÒÃº? E©x Âøhø¯
ÂÍUSP.
225 C»Á\¨ £õh¡À

6. A[Q°¾ÒÍ GÀ»õ¨ £µ®£øµ¯»SPøÍ²® JßÓõPU P¸x® ÷£õx
öP÷Úõ® GÚ AøÇUP¨£k®. ©Ûu £µ®£øµ¯»S öP÷Úõ® (Genome)
ö\¯ØÔmhzvß RÌ ©ÛuÛß {Ó‰ºzu[PÎ¾ÒÍ £µ®£øµ¯»S
‰»zøu JÊ[S •øÓø¯ Áøµ¦ £kzu Bµ®¤zxÒÍÚº. CÁØÔß
©Ûu S»zvØS w[S £¯US® Âh¯® Ah[Q¯ TÓõP Aø©Áx,
(i) ¤Ó¨¦›ø©Â¯À SøÓ£õkPøÍ }USÁuØS £µ®£øµ¯»S
öuõÈÀ~m£® £¯ß£kzu¨£kQÓx.
(ii) ]Ó¨¤¯À¦ öPõsh ©Ûu S»zøu ÷uõØÖÂzuÀ.
(iii) B²Ò Põ¨¦Öv Âsn¨£uõ›PÎß ÷|õ´ {ø»ø©ø¯
C»SÁõP CÚ[PõÚ Põ¨¦Öv {ÖÁÚ[PÐUS C»SÁõP
•i²©õPÂ¸zuÀ.
(iv) £µ®£øµ¯»S öuõÈÀ~m£zvß ‰»® ÷©®£kzu¨£mh uõÁµ
Â»[SPÒ ‰»® EnÄ¨ ¤µa]øÚUS wºÄ Põn •i²©õP
ÇzuÀ.
Pø»a ö\õØPÒ
uø»•øÓ²›ø© - Inheritance
£õµ®£›¯® - Heredity
¤Ó¨¦›ø©°¯À - Genetics
{Ó‰ºzu® - Chromosome
£µ®£øµ¯»S - Gene
£µ®£øµ¯»S öÁÎ¨£kzxøP - Gene expression

C¼[P Âøn¨¦ - Gene linkage
C¼[P {ºn¯® - Sex determination
£µ®£øµ ÷|õ´ {ø»ø© - Genetical disorder
226 C»Á\¨ £õh¡À

Grade 10 Science

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Grade 10 Science

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Grade 10 Science

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÂgbõÚ®

PÀÂ öÁÎ±mkz vønUPÍ®

GÀ»õ E›ø©²® C»[øP Aµ]ÚºU÷P.

fy;tp ntspaPl;L jpizf;fsj;jhy;

]Õ »[Põ uõ÷¯ & |® ]Õ »[Põ

|Àö»ÈÀ ö£õ¼ ^µo

AuÚõÀ \÷Põuµº |õ©õ÷Áõ®

¯õÁ¸® Aß¦ P¸øn²hß

E»Qß \‰P, ö£õ¸Íõuõµ, öuõÈÝm£, P»õ\õµ Â¸zv²hß ÷\º¢x PÀÂ°ß

C»Á\U PÀÂU P¸zvmhzøu |øh•øÓ¨£kzx® ÷|õUQ÷»÷¯

C¨£õh¡»õUPzvÀ £[PÎ¨¦a ö\´u GÊzuõÍº, £v¨£õ]›¯º SÊ

h¤Ò³. G®. á¯¢u ÂUQµ©|õ¯UP

P»õ{v. Bº. ö\¢vÀ{v & ]÷µèh Â›Äøµ¯õÍº

Gß. ÁõR\‰ºzv & K´Ä {ø» PÀÂ¨ £o¨£õÍº.

÷á. C©õÝ÷ÁÀ & B]›¯ B÷»õ\Pº

P»õ{v. ÷P. B›¯][P & ÂgbõÚ GÊzuõÍº

H. G®. i. ¤÷Pµõ & K´Ä ö£ØÓ EuÂU PÀÂ¨ £o¨£õÍº

13.1 A[QPÎß £õS£õk 01

13.2 A[QPøÍ¨ ö£¯›hÀ 31

14. E°›ß öuõhºa] 35

14.2 uõÁµ[PÎß CÚ¨ö£¸UP® 36

14.3 ©Ûu CÚ¨ö£¸UP® 61

14.4 £õ¼¯À Ÿv¯õÚ ÷|õ´PÒ 74

15. }º{ø»°¯À A•UP•® Auß ¤µ÷¯õP[PÐ® 80

15.2 vµÁ A•UP® 81

15.3 vµÁzvÞk A•UP® FkPhzu¨£hÀ 85

16. \h¨ö£õ¸ÒPÎÀ HØ£k® ©õØÓ® 103

16.1 Cµ\õ¯Ú ©õØÓ[PÒ 105

16.2 Cµ\õ¯Úa \©ß£õkPÒ 110

16.3 E÷»õP[PÎß uõUSvÓß 113

16.4 uõUPÃuz öuõhº 119

16.5 Áõ²UPÒ u¯õ›¨¦, C¯À¦PÒ, £¯ßPÒ 124

17. uõUPÃu® 138

17.1 uõUPÃuzvß «x ö\ÀÁõUSa ö\¾zx® PõµoPÒ 139

19. Kmh ªßÛ¯À 165

19.1 {ø»ªßÛ¯¾® Kmh ªßÛ¯¾® 165

19.2 Phzv°ÞhõP ªß £õ´uÀ 168

19.3 AÊzu Âzv¯õ\•® ªßÛ¯UP Âø\²® 171

19.4 J¸ Phzv°ÞhõP¨ £õ²® KmhzvØS® Phzv°ß C¸

19.6 uøh°PÒ 181

20. uø»•øÓ²›ø© 196

20.1 A[QPÎøh÷¯ Põn¨£k® £ÀÁøPø© 196

20.2 uø»•øÓ²›ø© öuõhº£õP ö©sh¼ß £›÷\õuøÚPÒ 202

20.3 ¤Ó¨¦›ø©°¯¼ß Ai¨£øh GsnUP¸UPÒ 209

20.4 ©Ûuz uø»•øÓ²›ø© 212

20.5 ©Ûu›À C¼[P {ºn¯® 213

20.6 ©Ûu›ß £µ®£øµ ÷|õ´PÒ 216

mwpitj; Njb Rje;jpuk; kpf;f www.e-thaksalawa.moe.gov.lk

E¸ 13.1 £ÀÁøP¨£mh A[QPÒ

²² A[QPøÍ¨ £õS£kzx® •øÓø©PÒ

©Ûuß EÒÎmh ¦ÂÁõÌ \P» A[QPÎÚx® £õS£õk ¤µuõÚ©õP Cµsk

1. ö\¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk

2. C¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk

1. ÷£›µõa]¯® (domain) - Eukarya 1. ÷£›µõa]¯® (domain) - Eukarya

²² ‰ßÖ ÷£›µõa]¯ •øÓ¨ £õS£õk

A[QPøÍ¨ £õS£kzxÁuØS ªP¨ ö£õ¸zu©õÚx C¯ØøP •øÓ¨ £õS£õk

|ÃÚ £õS£õmi¼¾ÒÍ ‰ßÖ ÷£›µõa]¯[PÐ® ¤ßÁ¸©õÖ,

E¸ 13.3 ‰ßÖ ÷£›µõa]¯¨ £õS£õk

1. ÷£›µõa]¯® BUQ¯õ (Domain Archaea)