‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪2‬‬

‫ہلمجوقحؼقحبانرشوفحمظںیہ©‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪:‬‬ ‫انؾاتکب‬
‫دمحمبعصمیفعہنع‬ ‫‪:‬‬ ‫رمبت‬
‫ہبتکمملعفہقف‪/‬دویدنب‬ ‫‪:‬‬ ‫انرش‬
‫راضمؿ ‪۴۱۱۱‬ھاطمقبامرچ‪۰۲۰۲‬ء‬ ‫ااشتعافؽ ‪:‬‬
‫رفص‪۴۱۱۵‬ھاطمقبربمتس‪۰۲۰۲‬ء‬ ‫ااشتع دفؾ ‪:‬‬
‫‪265‬‬ ‫‪:‬‬ ‫احفصت‬
‫ومالاننسحماقیمساغزیٓاابدی‬ ‫ویپمکرٹاتکتب ‪:‬‬
‫ومالاندبعااہلدیاقیمسریبکرگنی‬ ‫نیسحتفئزنی ‪:‬‬
‫ہبتکمارحلنیم‪/‬دویدنب‬ ‫‪:‬‬ ‫ےنلماکہتپ‬
‫‪3‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اتدیئفوتقیث‬
‫رضحتادقسومالانیتفماوبااقلمسامعنینداتمرباکمہت‬
‫ممتہمفخیشادحلثیداراولعلؾدویدنب‬

‫شیپ رظن اتکب‪’’:‬ہقف؛ رشتعی یک مہف میلس‘‘ رگایم دقر انجب ومالان یتفم دمحمبعصم‬
‫اصبح زدی ہملع یک یئنفینصت ےہسجاکرحمکافرسپرظنمدجسمںیم وخانیتیک ابامجتع‬
‫امنز ےک ےلئسمےک ونعاؿ ےس الیھپیئ اجریہ طلغویمہفںاکاکاوصیل اجزئہشیپرکےکاِس‬
‫ونتیع ےک اسملئ رپ وغرف وخض ےک ےیل حیحص جہن شیپ رکان ےہ‪ ،‬اس ےک ےیل ومفل‬
‫وموصػ ےن ےلہپ دنی االسؾ رپ لمع ےک اعمےلم ںیم اتم ہملسم ےکوتمارثرطزلمعاک‬
‫الخہصشیپرکےتوہےئاُؿدجدیرظنایتیکاشندنیہیکےہنجےسہقفاالسیمافردہتجمنی‬
‫ےکاابنتساطترپزدزپیتےہ‪،‬رھپااکربدویدنب‪:‬رضحتوگنگیہ‪،‬رضحتانونوتی‪،‬رضحتخیش‬
‫ادنہل‪ ،‬رضحت اھتونی رمہمح اہلل افردفرسے ااسنیط ملع یک رصتاحیت یک رفینش ںیم ہقف یک‬
‫تقیقح وک رھب وپر ادناز ںیم ااجرگ ایک ےہ‪،‬اس ےک دعب رشیع ااکحؾ یک درہج دنبی اکسپ رظنم‬
‫افر رففیع االتخافت یک تیثیح رپ الکؾ رکےت وہےئ دنی یک لقن حیحص ںیم دحمنیث اک رکدار‬
‫افررقٓاؿفتنسیک مہفحیحصںیماہقفےئرکاؾیک فہجاایتمز رپاایتحط ےکاسھترفینشڈایلےہ‪،‬‬
‫رھپ دفروبنی ےس ولعؾ رشہیع ےکلقتنم وہےن یک اجعم اترخی ذرک یک ےہ سج ےک تحت‬
‫رشتعیںیم لمعوتمارثیکاتیمہفتیجح رپریصبت ارففزالکؾایک ےہوجاساتکباکاک‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪4‬‬

‫امہ زجءےہ افر ٓارخ ںیم وخانیت یک دجسم ںیم ابامجتع امنز ےک ےلئسم رپ دقتمنیم ف اتمرخنی‬
‫افر اےنپ ااکرب یک رصتاحیت اک اشدنارالخہص ذرک رکےن ےک دعب دفر وبنی ںیم راجئ وخانیت یک‬
‫میلعتفرتتیبےکاظنؾوکشیپایکےہ۔‬
‫ںیم ےن وپرے وسمدہ وک رحاف رحاف تہب دتق افر رہگایئ ےس زپاھ ےہ‪ ،‬اکیف دونں‬
‫ےکدعباینت دیپسچل افررہگایئےکاسھتیسکاتکبیکرظناثین اکومعقالم‪،‬فرؼفرؼرپومفل‬
‫وموصػےکےیلدؽےسداعںیئیتلکنرںیہ‪،‬وپریرحتریومادےسرپافرفعیسفقیمعاطمہعلاک‬
‫رمثہ ےہ‪ ،‬اےنپ ااکرب یک اصتفین وک اگنھکؽ رک اےسی اابتقاست لسلست ےک اسھت شیپ ےیک ےئگ‬
‫ںیہ ہک اب اس وموضع رپ زمدی ھچک ےنہک یک اجنگشئ ابیق ںیہن رہ اجیت ےہ افر ہی تقیقح یھب‬
‫وخب ٓااکشرا وہیت ےہ ہک’’ااکرب نلعےئ دویدنب‘‘ اک مہفِ دنی ریخ ارقلفؿ ےک زماج ف ذفؼ ےس‬
‫بس ےس زایدہ رقبی ےہ‪ ،‬دننچہ اابتقاست افر اُؿ رپ ےیک ےئگ اجدنار رصبتے ومفل یک‬
‫ذاہتن ف اطفتن افرفتعس یملع رپ اشدہ ںیہ‪ ،‬زمدی ربٓاں اتکب یک زابؿ دیجنسہ‪ ،‬ریبعت ںیم‬
‫اایتحط‪،‬اولسبیملعافردپسچلےہ‪،‬ادیمےہہکہیاتکباطنیبلقحےکےیلدنیفرشتعی‬
‫ےکحیحصمہفںیملعشمراہےنبیگااشنءاہلل۔‬
‫ارقحاِس امہ اتکب یکاتفیل رپ زعزیرگایم ومالان یتفم دمحمبعصم اصبحزدی ہلضف‬
‫وک دیل ابمرةکر شیپ رکات ےہ افرداع وگ ےہ ہک اہلل اعتیل ااکرب ےک ولعؾ ےس زمدی فغش اطع‬
‫رفامےئ افر داین افر ٓارخت ںیم اس یک ربوتکں ےس ونازے افر اس امہ اکفش وک وبقتیل اطع‬
‫رفامرکزمدییملعاکومںیکوتقیفدے‪ٓ،‬انیم۔‬
‫اوبااقلمسامعنین‬
‫داراولعلؾدویدنب‬
‫‪۰۲/8/۱۱‬ھ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪6‬‬

‫رہف تسعمامہاواد‬
‫‪ ‬اتدیئفوتقیث ‪ :‬رضحتومالانیتفماوبااقلمسامعنینداتمرباکمہت __________‪۳‬‬
‫‪ ‬رقتظی‪ :‬رضحتومالانیتفمزنیاالالسؾاصبحاقیمساہٰلٓاابدی ___________‪22‬‬
‫‪ ‬اترثات‪:‬رضحتومالاندمحماملسؿاصبحونجبری ________________‪۳3‬‬
‫‪ ‬رقتظی‪ :‬رضحتومالانیتفمدیسدمحماملسؿاصبحوصنمروپری ___________‪۳۳‬‬
‫‪ ‬رصبتہ‪ :‬رضحتومالانیتفمادساہللاصبحٓااسیم _________________‪۳6‬‬

‫رحػافؽ‬
‫‪‬اتفیلاکرحمکافرسپرظنم___________________________‪۱۲‬‬
‫‪ ‬دجسمںیموخانیتیکابامجتعامنزاکہلئسم اکدقمیافررفمفغاہنعہلئسمےہ ___ ‪04‬‬
‫‪ ‬اسےلئسمںیماہقفےئرکاؾیکریبعتاترقبیرقبیںیہ ______________ ‪۱۲‬‬
‫العہمانبدبعاربلؒیکرصتحی __________________________ ‪۱۲‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬العہمانبدبعاربلؒملعاالالتخػںیماایتمزیاشؿرےتھکےھت ____________ ‪۱۴‬‬
‫احظفدیمحیؒ افردحمثایمظعؒیکرصتحی ____________________ ‪۱۴‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬رشیعااکحؾرپوغرفرکفںیمفلساصنیحلےکجہنمےسزیباری ____________ ‪۱۰‬‬
‫‪ ‬دمتؿدجدیےکاطمابلتےکتحتاالسیمااکحؾیکرشتحی ______________ ‪۱۰‬‬
‫‪ ‬ہقفرپوعشری ایریغوعشریوطررپرحػریگی ____________________ ‪۱۰‬‬
‫‪7‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دنیاالسؾرپلمعےکاعمےلمںیماتمہملسماکوتمارثرطزلمع‬
‫‪ ‬رضحتومالانرای تسیلعونجبریرہمحاہللیکاکرصتخمافراجعمرحتری ______‪۱۱‬‬
‫‪« ‬ما أكا قمؾقه وأصحاسمی»یکرشتحیرضحتومالاندبراعملریمیھٹؒےک ملےس _ ‪۱۱‬‬
‫‪ ‬رفہقانہیجاکدصماؼ_________________________________ ‪۱۱‬‬
‫‪ ‬احصہبرکاؾےکذرہعیزماجوبنییھبلقتنموہاےہ __________________ ‪۱۵‬‬
‫‪ ‬دنیےکاپچنےبعشافراؿےکابرےںیماتماکوتمارثرطزلمع ________ ‪05‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿیکریسفتںیمفلساصنیحلیکاابتعافرریسفتابرلاےئےساانتجب _______ ‪05‬‬
‫‪ ‬دحثیاپکیکتیثیحرقٓاؿرکمییکریسفتیکےہ __________________ ‪05‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفدحثیےکاافلظےساعمینکتحیحصراسیئےکےیلاوصؽیکاپدنبی ____ ‪05‬‬
‫‪ ‬اشتماہبتےکابرےںیمفلساصنیحلےکجہنموکراحجانھجمس _____________ ‪05‬‬
‫‪ ‬ہقف؛ رقٓاؿفدحثیاکوچنڑےہ ____________________________ ‪05‬‬
‫‪ ‬ئزہیکافرااسحؿ؛رقٓاؿفدحثییکولطمبتیفیکاکانؾےہ_____________ ‪05‬‬
‫‪ ‬رضحتونجبریؒ یکدتقرظنیافراِاصتبراےئ __________________ ‪۱4‬‬

‫ہقفافردنیاالسؾےکدرایمؿرفؼفافہلصاکدجدیوصتر‬
‫‪ ‬ااکحؾرشہیعیکرشتحیںیمذایتٓاراءوکرتحیجدےنیاکراحجؿ ______________ ‪64‬‬
‫‪ ‬ہقفوکرقٓاؿفتنسےکاقمےلبںیمشیپرکےناکوصتر________________ ‪64‬‬
‫‪ ‬دنیفرشتعیےکیملعذریخےےساافتسدےاکرطہقی ______________ ‪64‬‬
‫‪ ‬دنیافرہقفںیمرفؼےکوصتراکاصقنؿافراسےکرطخانکاتنجئ _________ ‪63‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪8‬‬

‫‪ ‬دنیافرہقفںیمرفؼےکوصتراکالصرسہمشچ ___________________ ‪63‬‬

‫‪ ‬رغمتیباکراجئرکدہوصترہقف __________________________‪۵۴‬‬
‫‪ ‬یتفمدمحمدبعہےکرظنایتاکاعترػ ______________________‪۵۰‬‬
‫‪ ‬رکفماالسؾرضحتومالانیلعایمںدنفیرہمحاہللاکاکاابتقس __________ ‪62‬‬
‫‪ ‬رغمیبدمتؿےکوماقفاالسؾیکرشتحیفوتحیضیکوکشش _______________ ‪62‬‬
‫‪ ‬دجتمدنییکاتکوبںاکاکڑباامذخخیشدمحمدبعہیکاتکںیبںیہ ______________ ‪6۳‬‬
‫‪ ‬خیشدمحمدبعہےکاشرگدفںےکذرہعیاؿےکااکفریکرتفجی ______________ ‪6۳‬‬
‫‪ ‬رصمافراجہعمازرہرپرغمیبااکفرےکارثات ____________________ ‪6۳‬‬
‫‪ ‬خیشاالالسؾرضحتومالانیتفمدمحمیقتامثعیناصبحاکرصبتہ _____________ ‪6۳‬‬
‫‪ ‬رشۃعیاہللافررشۃعیااہقفلءیکمسقت‪:‬خیشاطسبیماکرصبتہ_________________ ‪66‬‬
‫‪ ‬یتفمدمحمدبعہےکاشرگدیفطارملایغاکوصترہقف _________________‪۵۵‬‬
‫‪ ‬تنجفمنہجوکاکاالتخیفہلئسمرقاردانی _______________________ ‪62‬‬
‫‪ ‬زجعماتوبنیںیمکیکشت ______________________________ ‪۵8‬‬
‫‪ ‬العہموکرثیؒ اکوہشمرہلمج‪ :‬اًمالمذہسمقة ىمـطرة اًمالدیـقة ____________ ‪65‬‬
‫‪ ‬خیشرمایغےکااکفراکزجتہی ______________________________ ‪65‬‬

‫اہقفءرکاؾےکاابنتساطتیکرشیعتیثیح‬
‫‪ ‬اامؾرابینرضحتومالانردیشادمحوگنگیہدقسرسہیکاکمشچاشکرحتری _____‪۵5‬‬
‫‪ ‬العہمریمشکیؒ افررضحتانونوتیؒ ےکزندکرضحتوگنگیہؒ اکاقمؾفرمہبت _____ ‪۵5‬‬
‫‪ ‬اابنتساطتدہتجمنییھبزنمؽنماہللےکدرہجںیمںیہ ______________ ‪65‬‬
‫‪9‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬رضحتوگنگیہؒےکاابتقسافراؿیکاشؿیملعرپاکرصتخمرصبتہ __________ ‪54‬‬

‫‪ ‬رضحتوگنگیہےکاابتقسیکرشحرضحتاھتونیدقسرسہےک ملےس____‪1۴‬‬
‫‪ ‬ایقسیکتقیقح___________________________________ ‪53‬‬
‫‪ ‬اعمدیفاعمیشامتؾاومرےکقلعتم مکحرشیعوموجدےہوخاہاظرہوہاییفخم ______ ‪53‬‬
‫‪ ‬ایقس؛رقٓاؿفتنسںیمیسکارمےکقلعتم یفخممکحےکااہظراکانؾےہ ________ ‪53‬‬
‫‪ ‬رضحتانونوتی دقسرسہاکاکاوصیلاابتقس _________________‪1۴‬‬
‫‪ ‬رسدیسادمحاخںیکاکطلغیمہفاکازاہل ________________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬دنیاکاالطؼ؛ااکحؾہینیقیافرااکحؾہینظدفونںرپوہاگ _______________ ‪52‬‬
‫االطؼدنیرپرضحتاھتونیرۃمحاہللہیلعاکاکرصتخمالکؾ _____________ ‪52‬‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬رضحتانونوتیؒافررضحتوگنگیہےکابرےںیم العہمریمشکیؒ اکاکرصبتہ ____ ‪52‬‬
‫‪ ‬ااکربدویدنبےکجہنممہفدحثیافررطؼاابنتسطرپالعہمریمشکیؒ یک اکاتریخیرقتری __ ‪52‬‬
‫‪ ‬اوبااملٓرثدحمثریبکؒاکدمللالکؾ _________________________‪1۲‬‬
‫‪ ‬یسکزیچیکلیلحتفرحتمیاکاایتخررصػاہللاعتیلوکےہ ________________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬وضحر﵁ افردہتجمنیاتم رصػمکحدخافدنیاکااہظررکےتںیہ _______ ‪1۱‬‬
‫‪ ‬رشحرحتریالنبااحلجیکاکابعرت ________________________ ‪50‬‬
‫‪ ‬اشہفیلاہللدحمثدولہیرۃمحاہللہیلعیکاکریصبتارففزرحتری __________ ‪56‬‬
‫‪ ‬دہتجمنییکرطػلیلحتفرحتمییکتبسنرافییکتیثیحےسےہ __________ ‪56‬‬
‫‪ ‬رضحتومالانوقعیبانونوتیدقسرسہاکاجعموفلمظ ______________‪11‬‬
‫‪ ‬خیشادحلثیرضحتومالانزرکایاکدنولھیرۃمحاہللہیلعاکاکاابتقس ______‪11‬‬
‫‪ ‬ہقف؛دراتیدحثیاکانؾےہ ____________________________ ‪52‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪01‬‬

‫‪ ‬خیشرمایغےکوصترہقفرپالختفامثعہینےکٓارخیخیشاالالسؾ اکدمللاعتبق __‪52‬‬

‫‪ ‬خیشربصییکاتکب’’ ومفقالقعلفاملعلفااعلمل‘‘اکاعترػ خیشدبعااتفلحیکزابین __ ‪14‬‬
‫‪ ‬ہقفتیفادلنیاکبسےسڑبادصماؼہقفےہ ____________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬دنیوکہقفاالسیمےساگلرکےنیکوکشش العامتایقتمںیمےسےہ ______ ‪55‬‬
‫‪ ‬فلتخمہیفاسملئاکاہسراےلرکومجمیعہقفےسااکنراہجتلرپینبمےہ ________ ‪55‬‬
‫‪ ‬خیشرمایغےکوصترہقفرپالعہمزادہاوکلرثیؒاکیقیقحرصبتہ_____________‪4۲‬‬
‫‪ ‬ہقفوکدنیےساخرجرکےناکدصقم اہقفءیکمہففرفا تسیکاخمتفلےہ_______ ‪24‬‬
‫‪ٓ ‬اتیرکہمی ًمقتػؼفوا ذم اًمدین ےسرماددنیاکمہفافرہقفےہ _________ ‪24‬‬
‫‪ ‬دنییکمہفوکدنیےکاعمرضرقاردانیاکاینہفسلفےہ ________________ ‪24‬‬
‫‪ ‬العہمزادہاوکلرثیاکاکلصفمیملعومضمؿ ___________________‪4۴‬‬
‫‪ ‬ہقف؛دنییکرعمتفیہاکانؾےہ __________________________ ‪26‬‬
‫‪ ‬دنیافررعمتفِدنیےکدرایمؿاغمریتںیہنےہ ________________ ‪26‬‬
‫‪ ‬اہقفےئرکاؾےکاالتخػوکاینبدانبرکہقفےسااکنردر تسںیہن ___________ ‪25‬‬
‫‪ ‬یہقفااکحؾےکنیترعبںیماہمئارہعباکوکیئاالتخػںیہن _____________ ‪25‬‬
‫‪ ‬اہقفءےکاابنتساطتاتکبفتنسےساموخذںیہ __________________ ‪22‬‬
‫‪ ‬خیشدمحموعاہماکدمللالکؾ_____________________________‪48‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفتنسےسطبنتسمااکحؾاتکبفتنسیکرطػوسنمبںیہ _________ ‪25‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفتنسیکرطحمہفرقٓاؿفتنسیھبدنیاکاینبدیدصمرےہ __________ ‪25‬‬
‫‪ ‬دنیافرہقفےکدرایمؿرفؼفافہلصاکوصتراکاینوصترےہ ____________ ‪54‬‬
‫‪ ‬دہتجمہیفافروصنمصااکحؾےکدرایمؿرفؼاکدبیہیابتےہ __________ ‪54‬‬
‫‪00‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬صنافرااہتجدایدنیافرہقف؟ ____________________________ ‪54‬‬

‫رفؼرمابتافراہقفےئرکاؾیکابرکینیب ________ ‪8۴‬‬
‫‪ ‬ااکحؾرشہیعےکدرایمؿ ِ‬

‫رشیعااکحؾیکدرہجدنبیاکسپرظنم‬
‫‪ ‬رضحتومالاندبراعملریمیھٹؒاکاکیتمیقاابتقس_________________‪8۰‬‬
‫‪ ‬رحباولعلؾاکوحاہل __________________________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬رشیعااکحؾےکدراجتیکیسحاثمؽےسفاضتح _________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬اصبحارکفلااسلیمالعہموجحیؒ اکاابتقس _____________________‪8۱‬‬
‫‪ ‬ااکحؾرشہیعیکاپچن ںیمسقافرفہجرصح _______________________ ‪8۱‬‬

‫یہقفاالتخػیکرشیعتیثیح‬
‫‪ ‬رضحتوگنگیہاکاکاابتقس __________________________‪81‬‬
‫‪ ‬ہقفںیماالتخػاکببسااحدثیںیماالتخػےہ _________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬اخبریرشفییکرفاایتیھبابمہاعتمرضںیہ ___________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬رضحتومالاندبعارلدیشامعنینرۃمحاہللہیلعیکاکیتمیقرحتری __________‪81‬‬
‫‪ ‬ااہتجدیاسملئںیماالتخػانسگریےہ _______________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬ااکحؾرشہیعںیماالتخػیکرضفرتفاافدتی ___________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬املسمونںاکنفااہتجدفاابنتسطرہتیثیحےسافجامکؽرپاچنہپوہاےہ _______ ‪55‬‬
‫‪ ‬رففیعاالتخػیکتقیقحرپرضحتومالاندبراعملریمیھٹؒاکطوبضطالکؾ ____‪84‬‬
‫‪ ‬دتفنیدنیںیمرطفیاراقت______________________________ ‪52‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪02‬‬

‫‪ ‬تنسںیماراقت____________________________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬یہقفاراقتء______________________________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬تیفنحفاشتیعفےکاالتخػیکتقیقح______________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬االتخػایتمرۃمحیکرشتحی _____________________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬رضحترمعنبدبعازعلزیؒاکوہشمروفلمظ _______________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬رشتعیےکرہےلئسمںیم زجفیتحلصمےکالعفہاکیلکتحلصمیھبےہ______ ‪55‬‬
‫‪ ‬االتخػاکرتمحوہانہیںیہنےہہک یسکیھباحصیب اکوقؽاایتخررکایلاجےئ _____ ‪5۲‬‬

‫رقٓاؿفتنسیکمہفحیحصںیماہقفےئرکاؾیکفہجاایتمز‬
‫‪ ‬العہمانبہیمیتؒ اکالکؾ ______________________________‪5۰‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفدحثییکمہفںیماہقفےئرکاؾیکٓاراءویکںزایدہربتعمںیہ؟ _________ ‪52‬‬
‫‪ ‬اہمئوبتمنیعاتکبفتنسےکوصنصافراعمینوکزایدہاجےتنےھت _________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬ضعبحیحصااحدثیاتمرخنیکتفیعضدنسےسیچنہپںیہ _____________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬دقتمنیمےکملعاکالصامذخاؿےکدصفرےھت___________________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬رضحتخیشادنہلؒاکاکرپزغماابتقس ______________________‪5۲‬‬
‫‪ ‬امتؾولعؾہقف‪،‬الکؾافرریسفتاکامذخافررمعجااحدثییہںیہ _____________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬دخِتمااحدثیوکاافلظدحثیکتدحمفدرانھک وصقمدوبنیےکالخػےہ ____ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬ااحدثیوبنہیاکالصدصقماسملئفااکحؾاکہقفتےہ ________________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬ہقفت؛طقفاافل ِظدحثیظفحرکےناکانؾںیہنےہ __________________ ‪5۳‬‬
‫‪ ‬ہقفتیفادلنیاکدرہجِظفحااحدثیےسڑباھوہاےہ _________________ ‪50‬‬
‫‪03‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫‪ ‬ہیقفیھب ِ‬
‫اخدؾدحثیےہ ______________________________ ‪50‬‬
‫‪ ‬ظفحاافلظدحثیفرتہمجداینےکےیلہقفتالزؾںیہن ________________ ‪56‬‬
‫‪ ‬ہقفتیفادلنی؛ااحدثیوبنہیوکظفحےیکریغباحلصںیہنوہاتکس ___________ ‪56‬‬
‫‪ ‬نیققحماافل ِظدحثیےکےیلاحظفدحثیانہکانمبسےہ _____________ ‪56‬‬
‫‪ ‬زستنبط﵂ ِؿاعمیندحثیوکاعملدحثیانھجمسالقئےہ ________________ ‪56‬‬
‫‪ ‬اعمینااحدثییکدختمںیماہمئدہتجمنیاکرمہبت بسےسڑباھوہاےہ ______ ‪56‬‬
‫‪ ‬اہمئارہعباتکبفتنسےکاعمینوکدفرسفںےسزایدہاجےتنےھت _________ ‪55‬‬
‫‪ ‬اامؾاخبریؒ افراامؾملسمؒفریغہےن اافلظااحدثیوکوفحمظرکدای ____________ ‪55‬‬
‫‪ ‬اہمئارہعبےناعمینافرااکحؾدحثیوکوکششغیلبےسطبضنمرکدای _________ ‪55‬‬
‫‪ ‬اافلظااحدثیںیمدحمنیثےکالخػوکیئوقؽوبقمؽںیہن _____________ ‪55‬‬
‫‪ ‬اعمینفااکحؾدحثیںیماہمئدہتجمنیےکالخػ وکیئااہتجدوبقمؽںیہن ______ ‪55‬‬
‫‪ ‬خیشادنہلؒےکہقفتےکابرےخیشاالالسؾرضحتدمینؒیکاہشدت __________ ‪55‬‬
‫‪ ‬رضحتومالانانم رظا نسالیینؒاکرصبتہ _______________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬رضحتخیشادنہلےکرپزغماابتقسیکرشحدنچققحمنلعءےکالکؾےس______‪54‬‬
‫‪ ‬رضحتومالانادرسیاکدنولھیؒ اکلصفمالکؾ __________________‪54‬‬
‫‪ ‬افحتظدنیاکدماردفزیچفںرپےہلقنحیحصافرمہفحیحص ________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬لقنحیحصیکذہمداریدحمنیثےنااھٹیئ________________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬مہفحیحصیکذہمداریاہقفےئدہتجمنیےناداءیک____________________ ‪54‬‬
‫‪ ‬العہمانبمیقؒاکاکاابتقس _____________________________ ‪52‬‬
‫‪ ‬غیلبتیکدفںیمسقںیہ‪،‬غیلبتاافلظافرغیلبتاعمین _____________________ ‪55‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪04‬‬

‫‪ ‬نلعےئاتمیکدفمسقےہ‪:‬افح ِظاافلظافرافحظاعمین ________________ ‪58‬‬

‫اامؾرعشاینؒاکاابتقس _____________________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬اہمئدہتجمنیےندحثیافرہقفدفونںوکعمجایکاھت __________________ ‪55‬‬
‫‪ ‬رہاحظفدحثیہیقفںیہنوہات ____________________________ ‪344‬‬
‫‪ ‬اسملئااہتجدہیںیمدہتجمنی ےکاالتخػیکاثمؽ _________________ ‪344‬‬
‫‪ ‬دحمنیثیکاالطصاحتاکفوجدیھبوضحر﵁ ےکزامہن ںیمںیہناھت _________ ‪344‬‬
‫‪ ‬دحمنیثےکوقادعیکاپدنبییکرطح اوصؽہقفیکاپدنبییھبرضفریےہ ______ ‪344‬‬
‫‪ ‬رجحفدعتلیافرحیحصتففیعضتیکرہصخشوکااجزتںیہن_______________ ‪344‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفدحثییکرشتحییکااجزتیھبرہاکوکںیہنےہ ______________ ‪343‬‬
‫‪ ‬اہمئرجحفدعتلیاکوقؽالبدلیلوبقمؽےہ ____________________ ‪343‬‬
‫‪ ‬اہمئدہتجمنییکمہفرپاامتعدرکےک اؿےکاتففیوکالبدلیلاماننرضفریےہ ______ ‪343‬‬
‫‪ ‬اہمئرقاءتافراہمئریسفتےکذرہعی دہتجمنیےکاقمؾفرمہبتیکاکاثمؽ _____ ‪343‬‬
‫‪ ‬رضحتومالانادرسیاکدنولھیؒ اکیملعاقمؾ_____________________ ‪342‬‬
‫‪ ‬خیشدبعااتفلحاوبدغ ؒہاکلصفماابتقس _______________________‪۴۲۰‬‬
‫‪ ‬ملعہقفافرملعدحثیدفونںوکعمجرکےنفاولںیکدعتادتہبمکےہ _________ ‪345‬‬
‫‪ ‬ہقفتاکاحلص؛اتکبفتنسیکوصنصوکدتقرظنیےکاسھتانھجمس‬
‫افررہصنےکمکحوکاسےکانمبساقمؾرپرانھکےہ _______________ ‪345‬‬
‫‪ ‬اشؿہقفت؛دقتمنیمافراتمرخنیدفونںںیملیلقاولوجدےہ ____________ ‪345‬‬
‫‪ ‬رہصخشاکرہنفںیماکلموہانرضفریںیہنےہ ___________________ ‪۴۲5‬‬
‫اامؾاوباحدمزغایلؒافرالعہمانبدقاہمؒیکرصتحی ________________ ‪345‬‬
‫‪05‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬وموجدہ دمایعؿااہتجدرپرصتخمرصبتہ _________________________ ‪345‬‬

‫‪ ‬رفاتیدحثی؛ہقفتافرااہتجدےستہبٓااسؿےہ_________________ ‪334‬‬
‫‪ ‬رفاۃدحثییکدعتاددہتجمنیےکاقمےلبںیمتہبزایدہےہ ____________ ‪334‬‬
‫‪ ‬اامؾانبایباحمتاکاکریحتازیگناابتقس ______________________ ‪334‬‬
‫‪ ‬ضحمااغتشؽدحثیےسوکیئدحمثہیقفںیہنوہات _________________ ‪333‬‬
‫‪ ‬اامؾاوبہفینحؒےکہذ برپلمعرکےنفاےلدحمنیث _________________ ‪333‬‬
‫ااطقلؿ ____________________ ‪333‬‬
‫اامؾرجحفدعتلی یحینبدیعس ؒ‬
‫اامؾرجحفدعتلیاحظفدحثیفعیکنبرجاحوکیف ______________ ‪332‬‬
‫‪ ‬سجنفںیماہمرتہنوہاسںیمبلاشکیئانمبسںیہن _____________ ‪332‬‬
‫‪ ‬ہقفےکےیلہتخپدراتیافراتکبفتنساکرہگامہفدراکرےہ ____________ ‪332‬‬
‫‪ ‬ہقفےکےیلدحثیےکامتؾولعؾےسفاتیفقرضفریےہ _____________ ‪33۳‬‬
‫‪ ‬ضحمااحدثیکتراسیئااہتجدےکےیلاکیفںیہنےہ _______________ ‪33۳‬‬
‫‪ ‬اانبےئرصعیکاکطلغیمہفاکازاہل __________________________ ‪33۳‬‬
‫‪ ‬رقفؿافیلےکدحمنیثےنذاہتنےکابفوجد یھبکااہتجداکدوعیںیہنایک ______ ‪33۳‬‬
‫‪ ‬دیہشاالسؾرضحتومالانویفسدلایھونیرۃمحاہللہیلعاکاکاجعماابتقس __‪۴۴۱‬‬
‫‪ ‬دحمثافرہیقفدفونںےکبصنمیکرشتحی _____________________ ‪330‬‬
‫‪ ‬وقتااہتجدہییکتقیقح‪:‬میکحاالتمرضحتاھتونیؒ یکاکےبریظنثحب ___‪۴۴1‬‬
‫‪ ‬وصنصےکدمولالتہیفخکتراسیئ رہسکفانسکاکاکؾںیہن ___________ ‪۴۰۲‬‬
‫اپچندحوثیںیکرفینشںیمفاضتح _____________________ ‪324‬‬
‫‪ ‬وصنصےکےنھجمسںیمولوگںےکااہفؾفلتخموہےتںیہ ______________ ‪324‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪06‬‬

‫‪ ‬فلتخمااہفؾںیمومبجرشػفتلیضففیہمہفےہ وجدقیقافرقیمعوہ ______ ‪324‬‬

‫‪ ‬مہفاکوجدرہجومبجرشػفتلیضفےہفہیبسکںیہنفیبہےہ ___________ ‪323‬‬
‫‪ ‬رضحتایفسؿانبہنییعؒاکوہشمرلوقہل‪ :‬احلدیث مضؾة إال ًمؾػؼفاء __‪۴۰۰‬‬
‫ہنت‬
‫‪ ‬العہمانبرجح میرۃمحاہللہیلعاکلصفمالکؾ ____________________ ‪۴۰۰‬‬
‫‪‬خیشدمحموعاہمیکرشتحی_________________________________ ‪۴۰۵‬‬
‫‪ ‬دہتجمنیےکاقمےلبںیمااہتجدیکریظن ______________________‪۴۰۵‬‬
‫‪ ‬رباطونیدعاتلاکاہقفےئدہتجمنیےکالخػہلصیفرتسمدرکان ___________ ‪۴۰1‬‬

‫ہقفیکتقیقح‬
‫‪ ‬ہقفےکابرےںیمطلغوصترافرخیشدمحموعاہمیکاکدجتدییاتکب _______‪۴۰4‬‬
‫‪ ‬أرثادحلثیارشلفیرپااکربدویدنبافرققحمنلعءاکرصبتہ________________ ‪322‬‬
‫‪ ‬خیشدمحموعاہمیکفینصتاکالخہص رضحتومالاندبعااملکلاصبحےک ملےس _‪۴۰8‬‬
‫‪ ‬ہقفاالسیمیکادتباءبکافرےسیکوہیئ ________________________ ‪3۳۳‬‬
‫‪ ‬ہقفاالسیمیکادتباءوضحر﵁ ےکذرہعیوہیئ ___________________ ‪3۳۳‬‬
‫‪ ‬دفروبنیںیمہقفاکدصماؼ _____________________________ ‪3۳۳‬‬
‫‪ ‬احصہبرکاؾریضاہللمہنعاکوضحر﵁ ےسہقفاحلصرکان ______________ ‪3۳۳‬‬
‫‪ ‬احصہبرکاؾیکیہقفاشؿےکابرےںیمرضحترمعنبدبعازعلزیؒاکلوقہل ______ ‪3۳۳‬‬
‫‪ ‬ہقفیکتقیقحرضحتیلعریضاہللہنعیکزابین ___________________ ‪3۳۳‬‬
‫‪ ‬اسملئدجدیہےکابرےںیماحصہبرکاؾاکرطزلمعافراابنتسطاکرطہقی _______ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬ہقفیکافحتظےکرطےقی______________________________ ‪3۳0‬‬
‫‪07‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬ہقفیکافحتظافحتظِرقٓاؿےکنمضںیم ______________________ ‪3۳0‬‬

‫‪ ‬ہقفیکافحتظ؛وضحر﵁ یکتنسوتمارہثافراوسہہنسحےکنمضںیم_______ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬ہقفیکافحتظ؛وتارتدصفرےکذرہعی ________________________ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬ہقفیکافحتظ؛تبحصاصنیحلےکذرہعی ______________________ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬ہقفیکدتفنیافراسےکرمالح ___________________________ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬رقفؿافیلیکاتکںیبرصػااحدثیفرفاایترپلمتشمںیہنںیھت __________ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬اکطلغیمہفافراساکازاہل _____________________________ ‪3۳0‬‬
‫‪ ‬اگلاگلونفؿرپاتکںیبرمبترکےناکرمہلح ___________________ ‪3۳6‬‬
‫‪ ‬ہقفاالسیمیکدتفنیےکرمالحافراسےکرماعجفامذخ _______________ ‪۴۲۵‬‬
‫بتکاقبطتفراجؽ _____________________________ ‪۴۲۵‬‬
‫ل‬
‫خیشا حخویؒ یکاتکبارکفلااسلیمیفاترخیاہقفلاالالسیم ____________ ‪۴۲۵‬‬
‫یتہ‬
‫خیشزادہاوکلرثیؒ یکاتکبہقفالہارعلاؼفدح د _______________ ‪3۳6‬‬
‫‪ ‬ااحصبرجحفدعتلیےنیھب ہقفیکاترخیایبؿرکےناکاامتہؾایکےہ _______ ‪3۳6‬‬
‫‪ ‬اامؾاخبریؒ ےکااتسذیلعانبادملینیؒےکاابتقساکالخہص _______________ ‪3۳5‬‬
‫‪ ‬ہذا بہیہقفاکاحلص______________________________‪۴۲1‬‬
‫‪ ‬لمعوتمارثافرمہفوتمارثیکدتفنی _______________________ ‪3۳5‬‬
‫‪ ‬دعبےکاہقفءےسوقنمؽہقفیکدتفنی ________________________ ‪3۳5‬‬
‫‪ ‬ابعداتیکایفیکتیکااھٹکدتفنی___________________________ ‪3۳5‬‬
‫‪ ‬اعتمرضٓااثریکقیبطت ________________________________ ‪3۳5‬‬
‫‪ ‬دحثیرپلمعرکےنےکےیلرضفریابوتںیکعیمجت _________________ ‪3۳5‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪08‬‬

‫‪ ‬وصنمصااکحؾیکوتلعںیکرفینشںیمےئنشیپٓادمہاسملئاکارختساج ________ ‪3۳2‬‬

‫‪ ‬ہقفیک تقیقحہیقفاسفنلالعہمانبمیجنؒیکزابین _________________‪۴۲4‬‬
‫‪ ‬العہمانبمیجنؒیکابعرتیکنیسحرشتحی ومالانانم رظا نسےک ملےس _______ ‪۴۲4‬‬
‫ہقف؛رقٓاؿفدحثییکاشنمکتےنچنہپیکوکششاکانؾےہ____________ ‪3۳2‬‬
‫‪ ‬رضحتومالاندمحموظنمرامعنینؒیکفینصت‪ ’’:‬دنیفرشتعی‘‘اکاکاابتقس ____‪۴۲8‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفدحثیزابینیسکوساؽاکوجابںیہندےتیںیہ _______________ ‪3۳5‬‬
‫‪ ‬رقٓاؿفدحثیےسیسکوساؽاکوجابےنیلاک ٓااسؿافروقعمؽرطہقی________ ‪۴۲8‬‬
‫‪’’ ‬دنیفرشتعی ‘‘ اتکباکرصتخماعترػ _______________________ ‪۴۲5‬‬
‫‪ ‬ہقفیکتقیقح ےنھجمسےکےیلدنچرماعج _______________________ ‪۴۱۲‬‬
‫رضحتوگنگیہؒ اکراسہل’’لیبسارلاشد‘‘ ___________________ ‪۴۱۲‬‬
‫رضحتخیشادنہلؒیکفینصت’’ااضیحاالدۃل‘‘ _________________ ‪۴۱۲‬‬
‫رضحتاھتونیؒ اکراسہل’’االاصتقدیفالبقلتدفاالاہتجد‘‘ ____________ ‪۴۱۲‬‬

‫دفروبنیےسولعؾرشہیعےکلقتنموہےنیکاجعماترخی‬
‫‪ ‬رضحتومالاندیحر نساخؿوٹیکنؒاکاکیتمیقافراجعمراسہل _________‪۴۱۴‬‬
‫‪ ‬وضحر﵁ ےکزامہنںیمرقٓاؿےکالعفہوکیئافراتکبدمفؿہنیھت ________ ‪364‬‬
‫‪ ‬دفروبنیںیماحصہبرکاؾریضاہللمہنعیکمیلعتاکرطہقی ________________ ‪364‬‬
‫‪ ‬رضحتدبعاہللانبوعسم ؓدبسےسزایدہتنسوکاجےننفاےلےھت ________ ‪363‬‬
‫‪ ‬وکہفںیمتیثیحبملعمرضحتانبوعسم ؒدیکٓادمافراؿیکمیلعتاکرطہقی _______ ‪363‬‬
‫‪ ‬رضحتدبعاہللانبوعسمدؒیکمیلعترپاحصہبرکاؾاکاامجعوکسیت ___________ ‪363‬‬
‫‪09‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬رضحتدبعاہللانبوعسم ؒدےکدعباؿےکاشرگدفںاکدفر_____________ ‪363‬‬

‫‪ ‬اہقفےئرعاؼاکدفر_________________________________ ‪363‬‬
‫‪ ‬فلساصنیحلےکاہیںااحدثیےک اجےنچناکایعرلمعوتمارثاھت ________ ‪362‬‬
‫ظ‬
‫‪ ‬احصہبرکاؾافراتنیعبعؾاےنپزندکحیحصرفاتییکاخمتفلںیہنرکےتکس _____ ‪362‬‬
‫‪ ‬اہقفءدقتمنیمیکتلیضفرقٓاؿرکمیےس ______________________ ‪362‬‬
‫‪ ‬احصہبرکاؾےسایسیرفاایتیھبوقنمؽںیہ نجرپفہوخدلمعںیہنرکےتےھت ___ ‪۴۵۰‬‬
‫یلہپاثمؽ __________________________________ ‪۴۵۲‬‬
‫دفرسیاثمؽ _________________________________ ‪36۳‬‬
‫‪ ‬دنیےکہلسلسںیمفلساصنیحلیکاابتعاکمکحےہ _________________ ‪360‬‬
‫‪ ‬فلساصنیحلاکیسکرفاتیرپلمعہنرکانیسکتلعاقدہحیکفہجےسوہاتےہ ____ ‪360‬‬
‫‪ ‬دقنرفاایتںیمفلساصنیحلیکریپفییکاینبدافردلیل _______________ ‪360‬‬
‫‪ ‬وہمجرنلعےئاتماکلمعتجحرشیعےہدنچاثمںیل ________________ ‪360‬‬
‫‪ ‬الہرعاؼیکہقفرضحتدبعاہللانبوعسم ؒدیکامیلعتترپینبمیھت _________ ‪366‬‬
‫‪ ‬اامؾامکلؒیکہقف ___________________________________ ‪366‬‬
‫‪ ‬دفرسیدصییکادتباءکترصػہقفاجحزی افرہقفرعایقرپنلعءاکلمعراہ _____ ‪366‬‬
‫‪ ‬دفرسیدصیےکافارخےکنلعءےنااحدثیوکایعرانبای ______________ ‪366‬‬
‫‪ ‬دقنااحدثیاکایعراہمئاتمرخنیےکزندک ____________________ ‪365‬‬
‫‪ ‬رفاۃیکرجحفدعتلیافر حیحصتففیعضتںیمنلعءاکاالتخػافراسیکفہج ______ ‪365‬‬
‫‪ ‬اہقفءےکدرایمؿاالتخػیکفہجااحصبرجحفدعتلیاکاالتخػےہ _______ ‪365‬‬
‫‪ ‬رفاایتیکحیحصتففیعضتںیمدقتمنیمافر اتمرخنی ںیماالتخػےکارثات _____ ‪365‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪21‬‬

‫‪ ‬لمعاتمےکذرہعیفیعضرفاتییکحیحصت ______________________ ‪365‬‬

‫‪ ‬االسیماقعدیکدتفنیےکدفرطےقی_________________________ ‪۴۵1‬‬
‫دقتمنیماکرطہقیافراُؿاکایعر _______________________ ‪۴۵1‬‬
‫اتمرخنیاکرطہقیافراؿاکایعر _______________________ ‪365‬‬
‫‪ ‬ابکررفاۃےکفلتخماوقاؽافرااحصبرجحفدعتلیاکہلصیف _____________ ‪365‬‬
‫‪ ‬اعتلمفلسیکاتیمہ‪:‬دیہشاالسؾرضحتومالانویفسدلایھونیؒاکققحمالکؾ _‪۴۵4‬‬
‫‪ ‬احصہبرکاؾافرااکرباتنیعباکاعتلمتجحاقہعطےہ _________________ ‪362‬‬
‫‪ ‬ااحدثییکتحصففعضےکےیلاعتلم اکایعریکتیثیحراتھکےہ ______ ‪362‬‬
‫‪ ‬اامؾامکلؒےکزندکاعتلمدمہنیےکدلیلوہےنیکفہج ______________ ‪362‬‬
‫‪ ‬دفرسیدصییکبتکدحثیںیم اعتلماحصہبفاتنیعبےکذرکاکاامتہؾ ______ ‪362‬‬
‫‪ ‬ایسیرفاتیوجاعتلمفلسےکالخػوہ دصرافؽںیماشذامشریکاجیتیھت _____ ‪362‬‬
‫‪ ‬اعتلمیہیکربتکےسامہرےدنیاکفصنہصحالمعوتمارتےہ __________ ‪365‬‬
‫‪ ‬ضحمرفاایتوکاسےنمرھکرک وکیئصخشامنزاکلمکمہشقنیھبرمبتںیہنرکاتکس ____ ‪365‬‬
‫‪ ‬حیحصرطزرکفہیےہہکاعتلمافر رفاتیوککیبفتقشیپرظنراھکاجےئ _______ ‪۴۵5‬‬
‫‪ ‬الخہص ______________________________________‪۴۵5‬‬

‫دجسمںیموخانیتیکامنزافراشنمےئرشتعی‬
‫‪ ‬ہقف؛ رشتعییکمہفمیلساکانؾےہ___________________________ ‪۴1۰‬‬
‫اامؾرتہذیؒاکوہشمرلوقہل __________________________ ‪352‬‬
‫‪ ‬اہقفءاکطبنتسمرکدہمکحِرشیعاشنمءوبنیافرومجمیعااحدثیاکحیحصدصماؼےہ _____ ‪۴1۰‬‬
‫‪20‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬اصمدررپاکرظن ________________________________‪۴1۰‬‬

‫‪ ‬دجسمںیموخانیتیکامنزےکےلئسماکبسےسامہامذخ _____________‪۴1۲‬‬
‫‪ ‬احظفرغمبانبدبعاربلؒیکادیہمتل __________________________ ‪35۳‬‬

‫ابمرکاکاجعموقؽ_________________________ ‪350‬‬
‫‪ ‬اامؾدبعاہللانب ؒ‬
‫‪ ‬احظفانبدبعاربلؒیکثحباکالخہصوخداؿیکزابین __________________ ‪۴1۱‬‬

‫‪‬احظفادنیسلؒاکرحبتیملعافراحظفذیبہیکاہشدت ___________________‪۴1۵‬‬
‫‪ ‬احظفادنیسلؒاکاکاایتمزیففص __________________________ ‪356‬‬

‫‪ ‬رضحتاامؾاشیعفؒاکاکمشچاشکاابتقس ____________________‪۴1۵‬‬
‫‪ ‬ازفاجرہطماتیک دجسمیکامجتعںیمرشتکاثتبںیہن _____________ ‪355‬‬

‫‪ ‬وضحر﵁ ‪،‬احصہبرکاؾافرفلساصنیحلںیمےسیسکاکاینپازفاجوک‬

‫دجسمیکامجتعںیمرشتکاکمکحایرتبیغدانیاثتبںیہنےہ ___________ ‪352‬‬

‫‪ ‬وضحر﵁ اکوعرتوکاینپوکرھٹیںیمامنززپےنھیکرتبیغدانی _________ ‪352‬‬

‫‪ ‬دحثیوبنیےکارتحاؾےکابرےںیماامؾاشیعفؒاکاتریخیہلمج ___________ ‪355‬‬

‫‪ ‬اامؾاشیعفؒےکاابتقسیکاتیمہافروصختیص ____________________ ‪355‬‬

‫‪ ‬اامؾاشیعفؒیکابتیکاتدیئاخبریرشفییکاکدحثیےس _____________ ‪355‬‬

‫‪ ‬دفروبنیںیموخانیتومعیموطررپ دجسمیکامجتعںیمرشکںیہنوہیتںیھت ____ ‪۴18‬‬

‫رضحتوگنگیہؒیکرصتحی ___________________________ ‪۴18‬‬

‫رضحتخیشادحلثیؒاکاکاابتقس ______________________ ‪355‬‬

‫‪ ‬اکامہافررضفریافدہ ____________________________‪۴15‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪22‬‬

‫‪ ‬انبامہجافردنسماوبیلعییکااحدثیےسازفاجرہطماتےک‬
‫دجسمںیماجےنرپادتسالؽیکتقیقح _______________________ ‪355‬‬
‫‪ ‬انبامہجیکرفاتییکفیعضتالعہموبریصیؒ یکزابین _________________ ‪324‬‬
‫‪ ‬انبامہجیکرفاتییکالص؛نیحیحصیکرفاتیےہ __________________ ‪324‬‬
‫‪ ‬اخبرییکرفاتیےکاافلظ______________________________ ‪323‬‬
‫‪ ‬انبامہجیکرفاتیاکذرکفنصمانبایبہبیشںیم __________________ ‪323‬‬
‫‪ ‬خیشدمحموعاہماکالکؾ__________________________________ ‪323‬‬
‫‪ ‬انبامہجیکرفاتیےسادتسالؽاکاحلص ______________________ ‪322‬‬
‫‪ ‬دنسمایب یلعییکرفاتییکالصنیحیحصیکرفاتیےہ _________________ ‪322‬‬
‫‪ ‬نیحیحصںیمہذوکرہرفاتیدفرسےرطقیےس ____________________ ‪322‬‬
‫‪ ‬نیحیحصیکرفاتیےسرضحتاعہشئؒاکدجسمںیمہنٓاےناکوبثت ___________ ‪32۳‬‬
‫‪ ‬دنسمایب یلعییکرفاتیاکحیحصلمحم __________________________ ‪32۳‬‬
‫زحؾےکالکؾےس __________________ ‪32۳‬‬
‫‪ ‬اامؾاشیعفؒیکابتیکاتدیئانب ؒ‬
‫‪ ‬اکدفرسیرفاتیےساامؾاشیعفؒیکابتیکاتدیئ _________________ ‪32۳‬‬
‫‪ ‬العہماونراشہریمشکیؒاکاابتقس__________________________‪۴4۱‬‬
‫‪ ‬وپریرشتعیںیموخانیتےک دجسمںیمٓاےنیکرتبیغاثتبںیہنےہ_______ ‪320‬‬
‫‪ ‬وخانیتوکرھگیکوکرھٹیںیمامنززپےنھیکرتبیغ __________________ ‪326‬‬
‫‪ ‬وخانیتوکدجسمںیمٓاےنیکااجزتاِابتحرموجہحےہ _______________ ‪326‬‬
‫‪ ‬العہمریمشکیؒاکاکدفرسااابتقس ________________________‪۴4۵‬‬
‫‪ ‬ریخوفصػارلاجؽدحثییکحیحصرشتحی________________________ ‪325‬‬
‫‪23‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬ہذوکرہدحثیںیماکفیطلااشرہ_________________________ ‪325‬‬
‫‪ ‬وخانیتےکدجسمںیمٓاےنیکااجزتیکریظن _____________________ ‪325‬‬
‫‪ ‬ہذوکرہدحثیےسضعبالہملعاکطلغادتسالؽ ___________________ ‪325‬‬
‫‪ ‬العہمریمشکیؒیکدحثییمہفافرخیشوکرثیؒیکاہشدت _________________ ‪322‬‬
‫‪ ‬العہمریمشکیؒےک ہتکیکرشتحی اقریدمحمبیطاصبحؒیکامیکحہنریبعتںیم ______ ‪322‬‬
‫‪ ‬وخانیتیکدجسمیکاحرضیےکےیلہنارمےہہناامیءہنرتبیغ ___________ ‪322‬‬
‫‪ ‬یتفمدہمی نساشاہجہںوپریؒ اکالکؾ _____________________‪۴48‬‬
‫‪ ‬دنچرفاایتےساتدیئ ______________________________‪۴8۴‬‬
‫‪ ‬اامؾاحطفیؒاکالکؾ ________________________________‪۴8۰‬‬
‫‪ ‬رضحتاعہشئؒاکہقفت_________________________________ ‪35۳‬‬
‫‪ ‬دحثیاعہشئرپاامؾاحطفیؒ اکرصبتہ __________________________ ‪35۳‬‬
‫‪ ‬اامؾاحطفیؒ ےکرصبتہیکلیصفتالعہمینیعؒےک ملےس ________________ ‪35۳‬‬
‫‪ ‬رضحتاعہشئؒےکااکنریکفہج ____________________________ ‪۴8۵‬‬
‫‪ ‬العہمینیعؒیکوخانیتےسقلعتماےنپزامہنےکاحالتیکوصترییشک __________ ‪356‬‬
‫‪ ‬خیشادحلثیرضحتومالاندمحمزرکایؒاکاابتقس _____________________ ‪355‬‬
‫‪ ‬خیشزرکایؒےکالکؾاکالخہصافرٓاجیکوخانیتاکاحؽ‬
‫رضحتیتفمدبعارلمیحالوپجریےک ملےس ____________________ ‪355‬‬
‫‪ ‬دحثیاعہشئیکرشتحی‪:‬العہمانبربجیلبنؒاکالکؾ _______________‪۴84‬‬
‫ت‬
‫‪ ‬دحثیال مبػواإامءاہللیکرشتحیںیماشہفیلاہللدحمثدولہیؒاکفیطلوقؽ ___‪۴88‬‬
‫‪ ‬وہمجراحصہبؓ یکراےئدحثیےکاخمفلںیہنےہ __________________ ‪355‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪24‬‬

‫‪ ‬دحمثدولہیؒیکقیبطتیکفاضتح رضحتومالانرخفانسحلوگنگیہؒیکزابین ______ ‪355‬‬

‫‪ ‬ریغتیکدفںیمسقدحثییکرفینشںیم _______________________ ‪355‬‬
‫‪ ‬دحمثدولہیؒےکالکؾیکوتحیض رضحتومالانبیبحارلنمحایمظعؒیکزابین ______ ‪354‬‬
‫‪ ‬رضحتومالاندبعایلعلونھکلیؒاکاابتقس_____________________‪۴5۴‬‬
‫‪ ‬العہمریبشادمحامثعینؒ اکؿقتہ﵂ہنالکؾ افررحػٓارخ_________________‪356‬‬
‫‪ ‬العہمریبشادمحامثعینؒیکتیصخشافراعترػ ______________________ ‪356‬‬
‫‪ ‬العہمامثعینؒےکابرےںیمیتفمعیفشامثعینؒیکراےئ _________________ ‪356‬‬
‫‪ ‬العہمامثعینؒیکدحثییمہفخیشوکرثیؒےکاافلظںیم __________________ ‪۴5۵‬‬
‫‪ ‬ہلئسم وحبمث اہنعرپوغررکےنافراشنمءوبنیاجےنناکٓااسؿرطہقی _________ ‪355‬‬
‫ت‬
‫‪ ‬دحثیال مبػوااکحیحصبلطم ____________________________ ‪۴54‬‬
‫‪ ‬وخانیتےکےیلدجسمںیمٓاےنےکےبامشراابسب‪،‬رحماکتافر‬
‫اوادوہےن ےکابفوجدوضحر﵁ اکرھگںیمامنززپےنھیکنیقلترکان ________ ‪355‬‬
‫‪ ‬دفروبنیےکدعباتمیکاالخیقاحتلیکزنتیل ___________________ ‪243‬‬
‫‪ ‬ااکحؾرشہیعےکللعافراصمحلرپینبموہےناکاقتہض ________________ ‪243‬‬
‫‪ ‬وضحر﵁ یکرمیضافردعتمدوموعقںرپاِساکااہظر _______________ ‪243‬‬
‫‪ ‬رضحترمعؓاکوضحر ﵁ یکاشنمءوکانھجمس_______________________ ‪242‬‬
‫‪ ‬رضحترمعؓاکاینپویبیوکدجسمںیماجےنےسااشرۃرفانک ______________ ‪242‬‬
‫‪ ‬رضحترمعؓیکویبیاکدجسماجےنرپارصار ______________________ ‪242‬‬
‫‪ ‬رضحتاعہشئارساررشتعییکرازداںںیھت _____________________ ‪242‬‬
‫‪ ‬رضحتاعہشئؓاکااسحسافراُؿاکاالعؿ _______________________ ‪242‬‬
‫‪25‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬رضحتاعہشئؓاکرشتعیدمحمہییکادبتییکرطػااشرہ _______________ ‪242‬‬

‫‪ ‬وضحر﵁ یکوخانیتےکےیلاگلیئیئگرشفطفویقد‬
‫’’وىمرن ومی سمقوشمؽن‘‘یکادبیریسفتےہ _____________________ ‪24۳‬‬
‫‪ ‬وخانیتےکےیلرقٓاؿفدحثیںیماگلیئیئگرشفطفویقدافرنلعےئاتمیکمہف ____ ‪24۳‬‬
‫‪ ‬العہمامثعینؒےکاابتقسرپاکرصتخمرصبتہ ______________________ ‪۰۲۲‬‬

‫دفروبنیںیموخانیتیکمیلعتفرتتیبےکاظنؾیکاککلھج‬
‫‪ ‬اقیضارہطابمروپکریؒ یکفینصت ’’ریخارقلفؿیکدرساگںیہافراؿاکاظنؾمیلعتفرتتیب‘‘ _‪۰۲۱‬‬
‫‪ ‬ہذوکرہاتکباکاعترػومالانرای تسیلعونجبریؒیکزابین ______________ ‪240‬‬
‫‪ ‬اتکباکاکاابتقس_________________________________ ‪240‬‬
‫‪ ‬وخانیتیکمیلعتےکرطےقیدفروبنیںیم ______________________ ‪246‬‬
‫‪ ‬حیحصاخبرییکاکرفاتی ______________________________ ‪246‬‬
‫‪ ‬رضحتاامسءتنبزیدیؓیکامندنئہنبرکدختموبنیںیماحرضی __________ ‪۰۲1‬‬
‫‪ ‬وضحر﵁ اکفلتخمافاقتںیموخانیتوکفظعفنیقلترکان _____________ ‪۰۲4‬‬
‫‪ ‬رضحتاعہشئؓیکسلجمدرسافراساکرطہقی _____________________ ‪۰۲4‬‬
‫‪ ‬اقیضاصبحیکاتدیئانبربجیلبنؒےکالکؾےس_____________________ ‪۰۲8‬‬
‫‪ ‬اقیضاصبحؒےکاابتقسرپاکرصتخمرصبتہ_____________________ ‪234‬‬
‫‪ ‬دفرسیدصیرجہیےسدنپروہںیدصیکتنینسیکرتبیترپامہوحااجلت _‪۰۴۲‬‬
‫‪ ‬دفرکفازیگناابتقس ________________________________‪۰۰۱‬‬
‫‪ ‬الخہص ______________________________________‪۰۰۵‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪26‬‬

‫اامتجعرَمدفزَ ؿ‬
‫اسمدجںیم ِ‬
‫(اکیّلکافراُوصیلوگتفگ)‬
‫از‪:‬ۃجحاالالسؾرضحتومالاندمحماقمسانونوتیدقسرسہ‬
‫‪ ‬ااعفؽیکمیسقتہب احل ِظریخفرش _____________________________ ‪225‬‬
‫‪ ‬اےھچااعفؽ _____________________________________ ‪225‬‬
‫‪ ‬رُبےااعفؽ _____________________________________ ‪225‬‬
‫‪ ‬ااعفؽنجیکذاتںیمااھچیئےہ‪،‬ہنرخایب _____________________ ‪2۳4‬‬
‫اامتجعرمدفزَ ؿ _____________________________ ‪2۳4‬‬
‫‪ ‬اسمدجںیم ِ‬
‫‪ ‬تہج افٰیل ______________________________________ ‪2۳3‬‬
‫‪ ‬تہج اثہین______________________________________ ‪2۳3‬‬
‫‪ ‬ااہظررکشت ____________________________________‪۰۲۰‬‬
‫‪ ‬رما عج ______________________________________‪۰۲۵‬‬
‫‪ ‬أترثات‪:‬رضحتومالانیتفمریبشادمحاصبحاقیمسداتمرباکمہت ________‪۰۱۲‬‬
‫‪ ‬رقتظی‪:‬رضحتومالانیتفمدمحماطرہاصبحداتمرباکمہت ____________‪۰۱۲‬‬
‫‪ ‬رصبتہفزجتہی‪:‬رضحتومالاندبعایلعلاصبحافرفیقداتمرباکمہت ________‪۰۱۵‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رقتظی‬
‫رضحتومالانیتفمزنیاالالسؾاصبحاقیمساہلٓاابدیزدیدجممہ‬
‫یتفمداراولعلؾدویدنب‬
‫‪ٟ‬مح‪ٛ‬مدك ل ‪ٟ‬مّمكم قمغم رؾمقًمف اًم‪ٙ‬مريؿ‬
‫اہلل اعتیل ےن رضحات اایبنےئ رکاؾ مہیلع االسلؾ ےک ذرےعی رہ دفر ںیم رشتعی ینعی‬
‫لمعےک ےیل اظرہیفابینط ااکحؾ انزؽرفامےئ‪،‬بسےسٓارخںیمبجاخمتانییبّنلرضحت‬
‫دمحم﵁ وکیبنفروسؽانبرکوعبمثرفامای وتٓاپوکوطبررشتعیرقٓاؿفدحثییکدفااسساطع‬
‫َ ُ َ َ‬ ‫ََ َنَٓ َن َ ّ‬
‫‌ٱل نِن َر ‌ِلِ ُبَ ّ َ‬
‫‌ٌا‌ُ ّ ِزل ‌إ ِ نَل ِٓ نً‌‬ ‫ّي ‌ل َِّيِ ِ‬
‫اس‬ ‫ِ‬ ‫ﵡوأُزۡلا ‌إَِلم‬
‫رفامیئ‪ ،‬اراشد ابری ےہ‪‌ :‬‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ َّ‬
‫َوى َػي ُٓ نً َ‌ي َجفه ُرون ‌‪٤٤‬ﵠ [الحنل‪ ]۱۱:‬ینعی رقٓاؿ انزؽ رفامرک روسؽاہلل﵁ وکولوگں‬
‫ےک اسےنم اس یک لیصفت ف رشتحی ایبؿ رکےن اک مکح رفامای‪ ،‬روسؽ اہلل ﵁ ےن اےنپ اوقاؽ ف‬
‫اراشدات افر اامعؽ ےک ذرہعی رقٓاؿ رکمی ےک اعمین وک رفنش افر ٓااکشرا رفامای‪ٓ ،‬اپ ﵁ ےک‬
‫ﵡ َو ٌَا‌‬
‫اراشداتیھبالبہبشفیحایہلافررشتعیاکہصحںیہاسیجہکاہللاعتٰیلےناراشدرفامای‪‌ :‬‬
‫ٔۡح‌‪٤‬ﵠ [امجنل‪]۱– ۲:‬‬ ‫‌ْ َٔ‌إ ََّّل َ‬
‫‌و ن ‪ٞ‬‬
‫ۡح‌يُ َ ٰ‬ ‫ن ُ‬ ‫‌غَ‌ٱل ن َٓ َٔ ٰٓ‬
‫َ ُ َ‬
‫ى‌‪‌‌٣‬إ ِن ِ‬ ‫‌يِ ِطق ِ‬
‫اتکب اہلل افر دحثی وبنی ںیم ایبؿ ےیک ےئگ ااکحؾ اظرہ اصنل‪ ،‬ابعرۃ اصنل ای فوجہ‬
‫دالتل ےک دفرسے رطوقیں ےس اکنےل اجےت ںیہ‪ ،‬دفرسے وظفلں ںیم ویں اہک اجاتکس‬
‫ےہہکااکحؾرشہیع ایوتصنںیمرصاًاتحہذوکروہےتںیہایتلعےکارتشاکےساہقفءرکاؾ‬
 ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪28‬‬

‫ارختساج رفامےت ںیہ افر اےسی ااکحؾ ےب امشر ںیہ وج ٓاایت امکحمت افر ااحدثی امکحمت یک‬
‫وہتںےساکنےلےئگںیہ‪،‬دفونںیہمسقےکااکحؾدنیفرشتعیاکہصحںیہ۔‬
‫رقٓاؿفدحثیےکاافلظیکمیلعتےکاسھتاظرہفیفخ‪،‬مکحمفاشتمہبرہرطحےکاعمین‬
‫روسؽ اہلل ﵁ ےن رضحات احصہب رکاؾ وک التبےئ‪ ،‬الھکسےئافر اھجمسےئ‪،‬دعبںیماہقفےئ‬
‫احصہبےساتنیعب‪،‬عبتاتنیعبےناھکیس‪،‬رقٓاؿفدحثیےکایہناعمینوکدنییکاالطصحںیم‬
‫ِيَ‌‬ ‫ٔا ْ‌ِف ّ‬
‫‌ٱل‬ ‫ِ‬ ‫‌‬ ‫‌طآن َفة‪َ‌ِ ّ ٞ‬لَ َج َف َّل ُ‬
‫ٓ‬ ‫ٖ‬
‫ُّ‬
‫َِ‌ك‌ف نِركَة ّ‬
‫‌ٌ نِِ ُٓ نً َ‬ ‫ٌ‬ ‫‌‬ ‫ﵡفَيَ نٔ ََّل‌ َن َف َ‬
‫ر‬ ‫ہقفاہکاجاتےہ۔ ‌‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َن َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ا‌ر َج ُػ ٓٔا‌إ ِ ن‬‫َو َِلُِذ ُِرواْ‌كَ نٔ َم ُٓ نً‌إ َذ َ‬
‫َل ِٓ نً‌ىػي ُٓ نً‌َيذ ُرون‌‪١٢٢‬ﵠ [اوتلۃب‪]۴۰۰:‬‬ ‫ِ‬
‫سجرطحافحظفرقاءےناافلظرقٓاؿوکوفحمظراھک‪،‬دحمنیثےناافلظدحثیوکوفحمظ‬
‫رکےن اک ریحم اوقعلؽ اکؾ ااجنؾ دای‪ ،‬ایس رطح رقٓاؿ فدحثی ےک ااکحؾ ف اعمین وک وفحمظ رےنھک‬
‫ےک ےلسلس ںیم رضحاتاہقفءرکاؾےن ےب ریظن رکداراداایک‪،‬سجرطحایقتم کتےک ےیل‬
‫رقٓاؿ ف دحثی ےک اافلظ وفحمظ وہےئگ ایس رطحرقٓاؿف دحثی ےکاعمینیھباینپ وصخمص‬
‫درہجدنبیےکاسھتوفحمظفدمفؿوہےئگ۔‬
‫اہقفء رکاؾ یک رشتاحیت ف وتاحیضت وک ااکحؾ دخافدنی اک ہصحہن انھجمسافررشتعی ےس‬
‫اخرج رکےن یک وکشش رکان اک یئن ٓافاز ےہ وج ھچک رعہص ےس رغتسمنیب یک اجبن ےس ےننس‬
‫ںیمٓاریہ ےہ‪،‬سجاکبلطمہی وہاتےہہکاہقفءرکاؾےکااہتجداتدنیفرشتعیاکہصح‬
‫ںیہن ںیہ‪ ،‬اظرہ ےہ ہک ہی رمگاہ نک وسچ ےہ سج ںیم دمتؿ دجدی ےک اطمابلت ےک تحت‬
‫االسیم ااکحؾ یک رشتحی یک اجیت ےہ‪ ،‬سج اک ہجیتن ہی الکن ہکاؿ دجتمدنی ےنٓاایتفااحدثییک‬
‫رشتحی اس جہنم ےس ٹہ رک رکین رشفع رکدی وج رطہقی فلس اصنیحل افر اہقفےئ دنی ےس‬
‫وتمارث الچ ٓا راہ اھت افر رقٓاؿ فدحثی ےک اافلظ ےس اعمین کت حیحص راسیئ ےک وج اوصؽ‬
‫‪29‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رقمر ےھت اںیہن رظن ادناز رکدای ایگ‪ ،‬اؿ دجتمدنی یک رظن ںیم رشتعی رصػ اظرہی ااکحؾ اک‬
‫انؾ ےہ‪،‬اہقفءےنوج ااکحؾ اکنےلںیہ اؿوکذایت ٓاراء ےسریبعترکےکاؿیکتیثیح وکزمکفر‬
‫رکدای اجات ےہ‪ ،‬احالہکن اہقفء رکاؾ نج ااکحؾ اہیہل وک اظرہ رکےت ںیہ فہ یفخم داللئ‪ ،‬وپدیشہ‬
‫ااشراتافریپھچوتلعںرپینبموہےتںیہ۔‬
‫ربادرؾ یتفم دمحم بعصم اصبح اقیمس نیعم یتفم داراالاتفء داراولعلؾ دویدنب ںیہنج‬
‫اہلل اعتٰیل ےن دہقیق َرس ذنہ اثبق ےس ونازا ےہ‪ ،‬اوھنں ےن ہقف‪:‬رشتعی یک مہف میلس ےک‬
‫ونعاؿ ےس ااصتخر افر اجتیعم ےک اسھت اس وموضع رپ مل اُاھٹای افر ہقف اک الص وہفمؾ‬
‫سجاکذرک رقٓاؿفدحثیںیمٓاایےہ‪،‬وحاولںےکذرہعیاسیکدآلفزیرشتحیرکےنیکوکشش‬
‫یکےہسجںیمہیفاحضایکےہہکہقفدفرسےوظفلںںیمرشتعییکمہفمیلساکانؾےہ۔‬
‫ںیمےنوپراوسمدہوغبرزپاھےہ‪،‬تقیقح ہیےہہکزعزیؾیتفمدمحمبعصماصبح‬
‫ےن اک دقیق یملع وموضع وک نس ریبعت ےک اسھت شیپ رکدای ےہ‪ ،‬اوھنں ےن اہجں دحثی‬
‫فہقف ےک دقمی ذاخرئ ےس وخہش ینیچ یک ےہ افر اینپ ابت وک رہہگج داللئ ےس ٓاراہتس ایک ےہ‪،‬‬
‫فںیہ داراولعلؾ دویدنب ےک ااکرب ۃجحاالالسؾ رضحت ومالان دمحم اقمس انونوتی‪ ،‬ہیقف اسفنل‬
‫رضحت ومالان ردیشادمح وگنگیہ‪ ،‬ااتسذاالاسذتہ رضحت ومالان دمحم وقعیب اصبح انونوتی‪،‬‬
‫میکح االتم دجمد اتّلمل رضحت ومالان ارشػ یلع اھتونی‪ ،‬خیش االالسؾ رضحت ومالان ریبش‬
‫ادمح امثعین‪ ،‬خیش اریسفتل رضحت ومالان دمحمادرسی اصبحاکدنولھی‪ ،‬خیش ادحلثی رضحت ومالان‬
‫دمحم زرکای اصبح اکدنولھی‪ ،‬میکح االالسؾ رضحت ومالاناقری دمحم بیط اصبح‪ ،‬اوب اآملرث‬
‫رضحت ومالانبیبح ارلامحؿایمظعفریغمہرمہمحاہللیکرحتریاتےسیھباافتسدہایکےہافر‬
‫رعیباُردفےکدپسچلاابتقاستافرفعیقاضمنیمےسراسہلوکزتنییشخبےہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪31‬‬

‫وموصػ ےن وپری ثحب تہب ہتسش‪ ،‬ہتفگش افر دپسچل ادناز ںیم شیپ رکےن یک‬
‫وکششیک ےہ‪ ،‬دنبہ دؽ ےس داعرکات ےہہک اہللاعتٰیلوموصػوکزجاےئریخ ےسونازےافر‬
‫اسےکاافدہوکاعؾفاتؾرفامےئ۔‬
‫اخکاپےئدرفاشیں‬
‫زنیاالالسؾاقیمساہلٓاابدی‬
‫یتفمداراولعلؾدویدنب‬
‫‪۴۵/8/۴۱۱۱‬ھ‬
‫‪30‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اترثات‬
‫رضحتومالاندمحماملسؿاصبحونجبریداتمرباکمہت‬
‫ااتسددحثیفہقففدمریامانہہمداراولعلؾدویدنب‬

‫ػ‬

‫قمغم ير ًؾم َقًم ٌ ٌف ا ًَم‪ٙ‬م ٌيري ٌؿ‪ ،‬يأ َُّما يسم َٕمدً !‬
‫‪ٟ‬م َيح ي‪ٛ‬مدً ًك يل‪ٟ‬م يًّم ّكم ٰ‬
‫اس تقیقح ےس الہِ ملع وخبیب فافق ںیہ ہک رشتعی یک اَاسس افر الص االوصؽ‬
‫رقٓاؿ فدحثی ںیہ نج یک رفینشںیماامجعفایقس یک دمد ےسہقفِاالسیم رمبّت وہا ےہافر‬
‫ابرشتعی رپلمعاک وفحمظرتنیراہتسہقفِاالسیمیکریپفی ےہ؛انچہچننجاسملئاکمکحہقف‬
‫ِِہملسم یک‬
‫ںیم ایبؿ رکدایایگ ےہ‪ ،‬اینج یک ریظنںی ایاُوصؽ‪ ،‬ہقف ںیم وموجد ںیہ‪ ،‬اؿ ںیم اتم‬
‫ارثکتی اک رطزِلمع‪ ،‬اہمئےکااہتجدیکدیلقت افراابتعاک ےہ؛اہتبلوج ابلکل ےئن اسملئ وہں‬
‫اُؿاکمکح‪،‬رقٓاؿفدحثیےسہقفےکاُوصؽایزجایتیکرفینشںیمالتشایکاجاتےہ۔‬
‫نکیل یھبک یھبک ااسی دےنھکیںیمٓاات ےہہکضعبےطدشہ اسملئ رپثحبرشفع وہاجیت‬
‫ےہافرےئن َدفرںیمضعبرمہبتاسیکرضفرتیھبوہیتےہ؛نکیلارگثحباک ُرخریغرضفری‬
‫رکاؾ ےک ومفق وک یھب‬
‫وطر رپ دہتجماہن وہاجےئ سج ںیم اہمئٔ دہتجمنی ےک ااہتجد ہکبج احصہبٔ ؓ‬
‫رظنادنازرکےنایاکلہےنہکیکرفشاانپیلاجےئوتحیحصومفقشیپرکانرضفریوہاجاتےہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪32‬‬

‫ِشیپ رظن اتکب ایس رطح یک رضفرت یک لیمکت ےہ‪ ،‬سج اک سپ رظنم ’’دجسم ںیم‬
‫وخانیت یک امنز اک ہلئسم‘‘ ےہ‪ ،‬سج ےک ابرے ںیم ہقفِ االسیم ںیم وکیئ اابتشہ ںیہن اھت؛ نکیل‬
‫ضعباوحاؽوک اسےنمرھک رکہیہلئسمضعبولوگںےناسادنازےسشیپایکےسیجاسرپاب‬
‫کتوکیئحیحصرامنہیئ وموجدہنوہ‪،‬ایہیہکاسابرےںیمدقتمنیمفاتمرخنیاکومعیمومفق؛‬
‫ہکلب احصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنع اک رفہی یھب اشنمےئ وبنی ےک الخػ وہ‪ ،‬اس رطح وخانیت وک‬
‫وصخمص رشاطئ ےک اسھت دجسم ںیم ٓاےن ےس ہن رفےنک یک وبنی دہاتی وک دجسم ںیم ٓاےن یک‬
‫رتبیغےکرمادػانبدایایگافرٓازادااہتجدیادنازاایتخرایکایگ۔‬
‫اس وموضع رپ اہلل اعتٰیل ےن ربادر زعزی انجب ومالان یتفم دمحم بعصم اصبح‬
‫زدیدجمہ وک وتقیف دی افر اوہنں ےن الص زریثحب ہلئسم ےک اسھت اسھت ہقفِ االسیم یک‬
‫تیثیح افر رشتعی رپ لمع ےک وفحمظ فربتعم راہتس یک وتحیض فرشتحی اک اکؾ‪ ،‬رضحات ااکرب رمہمح‬
‫اہللیکرحتریاتیکرفینشںیماسادنازےسرکدایےہہکاِسرطحےکاسملئںیموغرفرکفاک‬
‫حیحصجہنفاحضوہرکاسےنمٓاایگ۔‬
‫ِ‬
‫رضحاتااکربنلعےئدویدنب‬ ‫تقیقح ہی ےہہکومٔفلوموصػےناسوموضعرپ‬
‫ےک اافدات سج اجتیعم ےک اسھت شیپ رکدےی ںیہ‪ ،‬اُس ادناز ےس اشدی اب کت ہی اکؾ‬
‫وہا ںیہن وہاگ‪ ،‬اک ریغبصعتم ذنہ افر قح ےک التمیش ےک ےیل البہبش ہی اتکب رھبوپر‬
‫اانیمطؿ اکابثع وہیگ‪،‬ارقحاُدیمرکاتےہہکامتؾیہالہِملعاسںیمشیپےیک ےئگاکنترپ‬
‫وغررفامںیئےگافراسوفحمظفوتمارثاہنمجفزماجوکاایتخررکںیےگ۔‬
‫اہلل رب ازعلت انجب ومٔفل وک زمدی یملع دخامت یک وتقیف دے افر اس اتکب وک‬
‫انعففوبقمؽانبےئ‪ٓ،‬انیم۔‬
‫‪33‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رقتظی‬
‫رضحتومالاندیسدمحماملسؿاصبحوصنمروپریداتمرباکمہت‬
‫ااتس ِذدحثیفہقفداراولعلؾدویدنب‬

‫ابہمسٖاحبسہناعتٰیل‬
‫قمغم رؾمقًمف اًم‪ٙ‬مريؿ‪ ،‬أُما سمٕمد!‬
‫‪ٟ‬مح‪ٛ‬مدك ل‪ٟ‬مّمكم ٰ‬
‫البہبش ’’ہقف اِالسیم‘‘ دنی یک رھکنی وہیئ لکش ےہ‪ ،‬وج اک زدنہ افر دایمئ دنی ےک‬
‫ےئل الزؾ افر رضفری یھب ےہ‪ ،‬اہلل اعتٰیل ےن رشتعی دمحمہی وک ہی اِایتمز اطع رفامای ےہ ہک الص‬
‫اصمدر (رقٓاؿ فتنس) یک رفینش ںیم زدنیگ ےک رہ ہبعش ےک ابرے ںیم اسملئ فاَاکحؾ یک‬
‫اِس رطح دتفنی رکدی یئگ ہک رہ صخش ےک ےئل دنی رپ لمع رکان ٓااسؿ وہایگ‪ ،‬اِیس دتفینی لمع وک‬
‫’’ہقف‘‘ ےسریبعترکےتںیہ۔‬
‫ہی اَاکحؾ فاسملئ اہقفء فایتفم ِؿ رکاؾ ےن اینپ رطػ ےس فعض ںیہن رفامےئ؛ ہکلب‬
‫الص اصمدر رشتعی یہ ےس اُؿ اک اابنتسط ایک ایگ ےہ‪ ،‬اِیس ےئل اؿ طبنتسم اسملئ وک رشتعی‬
‫ےساگلایخؽرکانایااہتجدیاسملئیکاَتیمہوکمکرگدااننحیحصرظنہیںیہنےہ۔‬
‫ضعب دجتمدنی وہستل دنسپی یک انب رپ ااہتجدی اسملئ ںیم رنؾ ولہپ اانپےن یک‬
‫فاکتل رکےت ںیہ‪ ،‬سج ےس دررپدہ اِابتیح وک راہ یتلم ےہ‪ ،‬اِیس ےئل نیققحم نلعء ےن اِس‬
‫رظنہییکاتدیئںیہنرفامیئ؛ہکلباسیکلھکرکرتددیرفامیئےہ۔‬
‫رضفرت یھت ہک اےسی اضمنیم وک اجکی ایک اجےئ نج ںیم ہقف اِالسیم یک اتیمہ افر‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪34‬‬

‫ِ‬
‫رضحات اہقفء یک رگاں دقر دخامت وک اسےنم الرک حیحص جہنم یک‬ ‫رضفرت وک اُاجرگ ایک ایگ وہ؛ اتہک‬
‫رطػرامنہیئیکاجےئ۔‬
‫ںیمہ تہب رسمت ےہ ہک افلض رگایم انجب ومالان یتفم دمحم بعصم اصبح زدی‬
‫ہلضفنیعمیتفم داراولعلؾدویدنبےناِسوموضعرپ ملاُاھٹای‪،‬افردقمیفدجدینلعءابوصخلص‬
‫رضحاتاَاکربدویدنبیکرصتاحیتیکرفینشںیمتہبدمعہافراکرٓادمومادااھٹکرکدای‪،‬اِساتکب‬
‫ےک اطمہعل ےس ہقف اِالسیم ےک اقمؾ فرمہبت ےک ابرے ںیم وپری ریصبت احلص وہیگ افر‬
‫تہبےساُؿاہبشتفاغمتاطتاکاِزاہلیھبوہاگوجضعباناعتبقادنشیرضحاتیکرطػ‬
‫ےسفًاتقاوًاتقالیھپےئاجےترےتہںیہ۔‬
‫ارقح اِس دختم رپ یتفم اصبح وموصػ وک ابمرک ابد شیپ رکات ےہ افر داع رکات‬
‫ےہہکاہللاعتٰیلوبقتیلےسونازںیافراِساکافدہاعؾافراتؾرفامںیئ‪ٓ،‬انیم۔‬
‫طقففاہللاوملقف‬
‫ارقحدمحماملسؿوصنمروپریرفغہل‬
‫اخدؾدترسیداراولعلؾدویدنب‬
‫‪۴۵‬؍ابعشؿامظعمل‪۴۱۱۱‬ھاطمقب‬
‫‪8‬؍امرچ‪۰۲۰۲‬ء‬
‫‪35‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رصبتہ‬
‫رقیفرتحمؾرضحتومالانیتفمادساہللاصبحٓااسیمداتمرباکمہت‬
‫نیعمیتفمداراولعلؾدویدنب‬

‫سمسؿ اهلل اًمرمحـ اًمرطم‪ٞ‬مؿ‬

‫إق احل‪ٛ‬مد هلل‪ ،‬لاًمّمالة لاًمسالف قمغم ُمـ ُ ‪ٟ‬مبل سمٕمدك‪.‬‬
‫اہلل اعتیل ےن رشتعی اس ےیل انزؽ رفامیئ ےہہک دنبے اس رپ لمع رکںی افر لمع‬
‫َ‬
‫ےک ےیل اُؿ ومؿ ّص نماہلل نلعءفاہقفءےکمہف رپاامتعدرکان یہ فادح راہتس ےہوجوصنصےک‬
‫اعمینےسفافقےھت‪،‬اوھنںےندخادادہقفتیکانبءرپرقٓاؿفتنساکوچنڑافرالخہصرمبت‬
‫ف ذہمب ادناز ںیم شیپ رکدای ےہ‪ ،‬وغر ایک اجےئ ہک الثم ارگ اہقفےئ رکاؾ امنز اک لمکم رطہقی‬
‫وصنص افر لمع وتمارث یک رفینش ںیم رمبت ہن رفامےت افر رہ صخش وک فلکم ایک اجات ہک فہ‬
‫رقٓاؿ ف دحثی ںیم وخد وغر ف رکف رکےک امنزاکرطہقی اکنےل وتینتک دوشاریشیپ ٓایت‪ ،‬درالص‬
‫ہقفیکدتفنیفرتبیتاہللاعتیلےکوکتینیاظنؾاکاکہصحےہ۔‬
‫ارگوکیئ صخشاہقفےئرکاؾےکطبنتسمرکدہااکحؾرپلمعرکاتےہوتاظرہےہہکہیدنی‬
‫یہ رپ لمع ےہ‪ ،‬اس وک دنی ےس اخرج ںیہن ایک اجاتکس ےہ‪ ،‬وصنصِرشع (نج رپ لمع رکےن‬
‫ِ‬
‫رضحات اشرنیح افر اہقفء یک‬ ‫ےس قلعتم ارم ایہل اصدر وہا ےہ) اس ےک رتشیب ےصح رپ لمع‬
‫اقیقحتت وک رظن ادناز رکےک نكمم یہ ںیہن ےہ‪ ،‬ہی اک دبیہی ارم ےہ‪ ،‬یہی فہج ےہ ہک اتم‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪36‬‬

‫ےکڑبےڑبےدحمنیثےنیھبرضحاتاہقفیکمہفرپاامتعدایکےہ۔‬
‫شیپ رظن اتکب‪’’:‬ہقف؛ رشتعی یک مہف میلس‘‘ ںیم ہقف ےس قلعتم رمگاہ نک رظنایت یک‬
‫اشندنیہرکےنےکدعبہقفیکتقیقحرپریصبتارففزالکؾایکایگےہ‪،‬اساتکبںیمومٔفل‬
‫دمہلظ ےن اینپ رطػ ےس تہب مک ابںیت رحتری یک ںیہ‪ ،‬زایدہ رت ہصح االسػ‪ ،‬ابوصخلاص ااکرب‬
‫دویدنب ںیم ےساؿ ویتسہں ےک اابتقاست رپ لمتشم ےہ‪ ،‬نج ےک ملع فقیقح‪ ،‬اامِتم نف‪،‬‬
‫ہقفت افر دایتن رپ اؿ ےک دفر ےس امدعب ادفار کت اتم اامتعد رکیت ٓاریہ ےہ‪ ،‬اس رطح ہی‬
‫اتکباےنپومضمؿےکاابتعرےسفلسےکاہنمجفزماجاکاکیلمعركیپنبیئگےہ۔‬
‫زمدی ربٓاں اس اتکب ںیم وخانیت ےک دجسم یک امجتع ںیم احرضی اک یملع فیقیقح‬
‫اجزئ ہ ایل ایگ ےہ افر اس ےلسلس ںیم دہع وبنی افر دہع احصہب فاتنیعب فریغہ ےک اعتلم وک‬
‫طوبضط وحاولں ےک اسھت شیپ ایک ےہافر اس ےلئسم یک رشیع تیثیح ابلکل ینبم رب تقیقح‬
‫اےسی اولسب ںیم شیپ یک ےہہک وصنص افر احصہب رکاؾ ےک لمع ےک درایمؿ وکیئ اعترض‬
‫ابیقںیہنرہاجاتےہ۔‬
‫ومٔفلِرگایم‪،‬رقیفرتحمؾرضحتومالانیتفمدمحمبعصماصبحزدیدجمہےناک‬
‫ےبملرعےصکتوغرفرکف‪،‬دقتمنیمفاتمرخنییکاتکوبںےکقیمعاطمہعلافرااکربفاعمرصنلعء‬
‫فایتفمؿرکاؾےسفعیسرتاشمفرتافرابتدہلٔایخؽےکدعبہیاتکبرتبیتدیےہ‪،‬سجیک‬
‫رطسرطسےساقرنیوکومٔفلیکتنحمافرومضمؿیکفتعقاکااسحسوہاگ۔‬
‫دنبے ےن اس ےک ادتبایئ وسمدے وک ابالاعیتسب زپاھ ےہ‪ ،‬اس ےک دعب وج یمتح‬
‫وسمدہ ایتر وہا‪ ،‬اس ےک یھب ارثک ےصح وک رحػ ہب رحػ زپاھ؛ اس ےیل دنبہ وپرےفوثؼےک‬
‫اسھت ہی ابت رعض رکراہ ےہ ہک ہی اتکب؛ ہقف یک تقیقح افر اہقفےئ رکاؾ یک اابنتساطت یک‬
‫رشیع تیثیح وکےنھجمس ےک ےیل ااشنء اہلل گنس لیم اک اکؾ رکے یگ افر ٓاج ےک دفر ںیم ضعب‬
‫‪37‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رشیع ااکحؾےکونعاؿ ےسوج طلغ ایمہفں الیھپیئ اجیتںیہ‪ ،‬اؿےکدس ابباکرھبوپرذرہعی‬

‫اثتبوہیگااشنءاہلل۔‬
‫داعےہہکاہللابترکفاعتیلاساتکبوکرشػوبقتیلےسونازےافرومٔفلےک‬
‫ےیلذریخ ٔہٓارختانبےئ۔فیلصاہللاعتیلیلعریخہقلخدمحمفٓاہلفأاحصہبانیعمج۔‬
‫دمحمادساہللرفغہل‪،‬اخدؾااتفءداراولعلؾدویدنب‬
‫‪/۴4‬ابعشؿ‪۴۱۱۱‬ھ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪38‬‬

‫ہقف؛ رشتعییکمہفمیلس‬
‫‪39‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ػ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪41‬‬

‫ػ‬

‫رحػافؽ‬
‫اتفیلاکرحمکافرسپرظنم‬
‫ریمے دخمفؾ ف رمدش رضحت ادقس ومالان یتفم اوب ااقلمس امعنین داتم رباکمہت‬
‫ےنیئک اسؽ ےلہپ دجسم ںیم وخانیت یک ابامجتع امنز ںیم رشتک ےک ےلسلس ںیم اک لصفم‬
‫وساانلےم اک وجاب رحتری رکےن اک مکح رفامای اھت‪،‬اقتاض تلجع اک اھت‪ ،‬دنبہ ےن یتفم امظع دنہ‬
‫رضحت ومالان یتفم افکتی اہلل اصبح دولہی دقس رسہ افر رضحت ومالان بیبح ارلنمح‬
‫ایمظعرۃمحاہللہیلعےکوہشمرراسےلیکرفینشںیموجابرمبترکےکرضحتیکدختم‬
‫ںیم شیپ رکدای‪ ،‬اس ےک دعب ےس یھبک ایخؽیھب ںیہنٓاای ہکاسوکاباقدعہ وموضعانبای اجےئ؛‬
‫اس ےیل ہک دجسمںیم وخانیتیک امنزاک ہلئسماکدقمی افررفمفغاہنعہلئسمےہ‪،‬دنبےیک‬
‫انصق رظن ںیم ہی ہلئسم درتقیقح اسونتیعاکںیہن اھتہکاسوک وموضعانبای اجےئ‪،‬اترخی‬
‫االسؾںیمہیہلئسمیھبکثحبفرظناکاخصوموضعںیہنانبافراہقفےئرکاؾےسوجھچکزجفی‬
‫االتخافتوقنمؽںیہ‪ ،‬اؿےکابرےںیماپوچنںیدصی رجہی ےک میظع دحمثف ہیقف‪،‬احظفِ‬
‫رغمبالعہمانبدبعاربلادنیسلرۃمحاہللہیلعےناھکلےہہک‪:‬‬
‫«أىمقاـ اًمٗم٘م‪ٝ‬ماء ذم هذا اًمباب ُمت٘مارسمة اعمٕم‪ٜ‬مل»‬
‫’’اِس ےلئسم ںیم اہقفء یک ریبعتات ینعم ف تقیقح ےک اابتعر ےس رقبی‬
‫‪40‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪)۴‬‬
‫رقبیںیہ‘‘۔‬
‫نکیل امیضرقبیںیماسقلعتےسثحبفانمہشقافراعتبقفرتددیاکوجرخاسےنم‬
‫ٓاای‪ ،‬اس ےس ادنازہ وہا ہک درتقیقح ابت رصػ ایس ےلئسم کت دحمفد ںیہن ےہ؛ ہکلب اس‬

‫ادیہمتل‪،04۳/2۳:‬وزارة ومعل االواقف واوشلٔوم االالسمیة‪ ،‬ارغملب‪ ،‬احظف ادنیسلؒ یک ہی رصتحی‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اہنتی اتیمہ یک احلم ےہ؛ اس ےیل ہک ام ےک وہشمراشرگد احظف دیمحیؒ (‪055‬ھ)یک رصتحی‬
‫ِ‬
‫االتخف اہقفء ےک ملع و رعمتف ںیم اکی اایتمزی اشم رےتھک ےھت۔‬ ‫ےکاطمقب العہم انب دبع اربلؒ‬
‫لمق‬
‫(ذجوۃ ا یبس یف اترخی املعء االدنسل‪ ،‬ص‪ )۳52:‬اوب اآملرث دحمث ریبک ومالانبیبح ارلامحم‬
‫ایمظع دقس رسہ ےن یھب اتکب ازلدہالنب اابملرک ےک دقمےم(‪ ،2۳‬دار ابتکل العلمیۃ‪،‬‬
‫ریبوت)ںیماحظفدیمحیؒ ےکلااس ع العہمانبدبعاربلیکاسیصوک تذ ذک ہ اےہ۔‬
‫افدہ‪ :‬اس ےلئسم ںیم ہذا ب ارہعب یک لیصفت دےنھکی ےک ےیل المہظح رکںی‪ :‬يمتاب اآلصمار ًمإلمام‬
‫أيب طمـقػة مع طماؿمقته ًمؾعالمة أيب اًمووما األومغاين‪ 547/1:‬شما‪ ،550‬سماب ظمروج‬
‫اًمـساء ذم اًمعقدین‪ ،‬دار اًمؽتب اًمعؾؿقة‪ ،‬سمػموت‪ ،‬اًمطبعة اًمثاكقة‪1413:‬ھ‪ ،‬يمتاب‬
‫األصل ًمإلمام حمؿد سمن طمسن اًمشقباين‪ ،381 /1:‬ادارة اًمؼرآن واًمعؾوم‬
‫اإلؾمالمقة‪ ،‬يمراچي‪ ،‬يمتاب احلجة قمغم أهل اعمدیـة‪،306 /1:‬اًمتؿفقد عما ذم‬
‫اعمؤـما من اعمعاين واألؾماكقد السمن قمبد اًمؼم‪394/23:‬شما ‪ ،408‬وزارة قمؿوم‬
‫األوىماف واًمشؤون اإلؾمالمقة اعمغرب ‪1387‬ھ‪ ،‬االؾمتذيمار السمن قمبد اًمؼم‪/2:‬‬
‫‪ 465‬شما‪ ،470‬دار اًمؽتب اًمعؾؿقة‪ ،‬سمػموت‪ ،‬يمتاب األم ًمإلمام اًمشاومعي‪/1:‬‬
‫‪ ،275‬داراعمعرومة‪ ،‬سمػموت ‪1410‬ھ‪ ،‬مسائل اإلمام أمحد سمروایة اسمـه قمبد اهلل‪،‬‬
‫ص‪ ،130:‬رىمم‪ ،480:‬اعمؽتب اإلؾمالمي‪ ،‬اًمطبعة االوزم ‪1401‬ھ ‪1981/‬ء‪،‬‬
‫اصبح افکۃی اذتغملی ہذا ب ارہعب یک ابعرںیت لصفم لقن رکےن ےک دعب ےتھکل ںیہ‪ :‬قمؾم من هذا‬
‫اًمتػصقل أن مذاهب األئؿة األرسمعة وهمػمهم من اًمػؼفاء مثل ؾمػقان اًمثوري و‬
‫اسمن اعمبارك ومقه متؼارسمة ۔ (افکۃیاذتغملییفرشحاجعمارتلہذی‪،۲۱۵/۱:‬اوملٔنسۃالعلمتۃ‪،‬ڈاھہک‪،‬‬
‫الگنبدشی‪،‬الطبعۃاالفیل‪۴۱۱۲‬ھ) ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪42‬‬

‫رطحےک اسملئوکونعاؿانبرکوعشری ایریغوعشریوطررپرشتعیرہطمہیکایسیرتامجینیک‬

‫لسلسموکششیکاجریہےہوجامہرےاالسػےکوتمارثزماجفاہنمجےسفلتخمےہ‬
‫افرہیوکششیئنںیہنےہ؛ہکلباوسینںیدصیوسیعیےکفطسےسدجتمدنی؛اتمہملسمےک‬
‫ذنہںیمہیابتاھٹبےنیکوکششرکرےہںیہہکاسونتیعےکاسملئںیمفلسیکاابتع‬
‫ےک اقمےلب ںیم راےئ یک ٓازادی یک اتیمہ وکاھجمساجےئافراالسیم ااکحؾیک رشتحی دمتؿدجدی‬
‫ےک اطمابلت ےک تحت یک اجےئ‪ٓ،‬اجاکایندفراُیس اکلسلست ےہ‪،‬سجےکارثات فلتخمحطس‬
‫رپوسحمس وہرےہںیہ‪ ،‬وصخاصہقفاالسیمیک تقیقح افراسیکاتریخیفرشتیعیتیثیحمہبم‬
‫افر ریغ فاحض وہیت اجریہ ےہ‪،‬رمفجاضمنیمںیمںیہک ربالم افرںیہکریبعتون ےکسپ رپدہہقف‬
‫االسیمرپرحػریگییھبوسحمسوہیتےہ۔‬
‫دجسم ںیم وخانیت یک ابامجتع امنز ےک ےلئسم رپ را تس الکؾ رکان ھچک انمبس ف دیفم‬
‫ولعمؾ ںیہن وہا؛ اس ےیل ہک بج کت رظن ف رکف اک رخ افر زافہی اگنہ حیحص تمس رپ ہن وہ‪ ،‬اس‬
‫فتق کت وکیئ طوبضط ےس طوبضط دلیل افر وقعمؽ ابت یھب یفشت افر اانیمطؿ اک ذرہعی ںیہن‬
‫نبیتکس‪،‬اسےیلاینبدیوطررپےلہپدرجذلیازجاءرپلصفمالکؾیکوکششیکیئگےہ‪:‬‬
‫دنیاالسؾرپلمعےکاعمےلمںیماتمہملسمےکوتمارثرطزلمعاکالخہص‬ ‫‪‬‬

‫ِدہعوبنیےسولعؾرشہیعےکلقتنموہےنیکرصتخمافراجعماترخی‬ ‫‪‬‬

‫ہقفایکےہ؟‬ ‫‪‬‬

‫ِ‬
‫اابنتساطت دہتجمنی افر دنی ےک درایمؿ رفؼ ف افہلص ےکدجدی وصتر اک‬ ‫‪‬‬

‫لصفم اجزئہ‬
‫رشیعااکحؾیکدرہجدنبیاکسپرظنم‬ ‫‪‬‬

‫رففیعاالتخافتیکرشیعتیثیح‬ ‫‪‬‬
‫‪43‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دنییکلقنحیحصںیمدحمنیثاکرکدار‬ ‫‪‬‬

‫رقٓاؿفتنسیکمہفحیحصںیماہقفےئرکاؾیکفہجِاایتمز‬ ‫‪‬‬

‫ہیفہاینبدیازجاءںیہہکرشیع ااکحؾرپوغرفوخضرکےتوہےئاؿےکابرےںیم‬
‫حیحص ہطقنرظن رضحتسم رانھکرضفری ےہ‪،‬فرہن وصنصرشہیع ےکاعمینف افممیہ ےکوحاےلےس‬
‫دقؾ دقؾ رپ ذنہ اےھجل اگ‪ ،‬رشیع ااکحؾ رپ اانیمطؿ ف ارشناح یک تیفیک اتمرث وہیگ‪ ،‬االسیم‬
‫ااکحؾ رپ دایلخ ف ریبفین ولمحں اک رشیع اوصولں ےک اطمقب مکحتسم دافع لکشم وہاگ افر دافیع‬
‫رحتریفںےساجبےئوخدےبراہرفیوکراہےلمیگ۔‬
‫داع ےہہک اہلل اعتیل اس انزیچ اکفش وک رشػ وبقتیل اطع رفامےئ افر ارقح ےک ےیل‬
‫ذریخہ ٓارختانبےئ‪ٓ،‬انیم۔ لُما شمقوم‪ٞ‬م٘می إُ سماهلل اًمٕمكم اًمٕمٔم‪ٞ‬مؿ‬

‫دمحمبعصمیفعہنع‬
‫اخدؾداراالاتفء‪،‬داراولعلؾدویدنب‬
‫‪۰۴‬ابعشؿ‪۴۱۱۱‬ھ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪44‬‬

‫دنیاالسؾےکوتمارثزماجفاہنمجاکالخہص‬

‫رضحتومالانرای تسیلعونجبریرہمحاہللیکاکرصتخمافراجعمرحتری‬
‫لیصفتںیماجےنےسےلہپدنیاالسؾےکےلسلسںیماتمہملسمےکوتمارثرطز‬
‫لمع افر دنی االسؾ ےک فاحض جہن ےک ابرے ںیم اک رصتخم؛ رگم اہنتی اجعم رحتری شیپ رکدانی‬
‫انمبس ولعمؾ وہات ےہ‪ ،‬اتہک اک اامجیل اخہک ذنہ نیشن وہاجےئ‪،‬ہی رحتری؛ رضحت ادقس‬
‫ومالانرای تسیلعاصبحونجبریدقسرسہیکےہوجٓارخدفرںیماتکبفتنسیکحیحصریبعتےک‬
‫اکامنایںملعربدارافریعبطافررطفیوطررپاِاصتبِراےئےکاحلمےھت‪،‬المہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’دنیِ االسؾ اک اکلم فلمکم دنی ےہ وج اہلل رب ازعلت ےن دنبفں‬
‫روسؽ ارکؾ ﵁ ےن‬
‫ےکےیل دنسپ رفامرک اُؿ رپ اینپ تمعن یک لیمکت رفامدی افر ِ‬
‫اس یک غیلبت فمیلعت رفامرک اداےئاامتن افر اتم یک ریخوخایہ اک قح ادا رکدای افر‬
‫ِ‬
‫رضحات احصہب ریض اہلل مہنع یک امجتع ایتر‬ ‫اےنپ دعب اتم یک رامنہیئ ےک ےیل‬
‫رفامرک اتم ےک ےیل دنی رپ لمع اک اک فاحض جہن نیعتم رفامدای سج اک الخہص‬
‫ٌ‬
‫(‪)۴‬‬
‫« يُما يأنيا يقم ي‪ٚ‬م َ‪ٞ‬مف يل يأ َص يح ٌاب» اکغیلبہلمج ےہ۔‬

‫(‪ )۴‬العہمریمشکیؒ ےکاتممزذیملترضحتومالاندبراعملریمیھٹرۃمحاہللہیلعاینپاشاکہرفینصت ’’رتامجؿاۃنسل‘‘‬

‫ںیماسےلمجیکالبتغرپرفینشڈاےتلوہےئےتھکلںیہ‪:‬اظبرہاہیںٓاپ﵁ اکوجابوساؽےکوپراوپرا‬
‫اطمقبرظنںیہن ٓاات‪،‬احصہبؓاکوساؽرفہقٔانہیجےکقلعتم اھت‪ٓ،‬اپاکاصػوجاب «أكَا و َأ ْص َح ِايب» وہان‬
‫اچےیہ اھت‪ ،‬ینعی فہ امجتع ںیم وہں افر ریمے احصہبؓ ںیہ‪ ،‬البہبش اُس فتق رفہق انہیج اک دصماؼ یہی‬
‫=‬
‫‪45‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫روسؽارکؾ﵁ یکمیلعتفرتتیبےک‬ ‫ِ‬

‫رضحاتاحصہبریض اہللمہنعےن ِ‬
‫اطمقبدنییکامتؾالیصفتتفامیلعتتافراساکومجمیعزماج‪،‬دعبیکولسنںکت‬
‫لقتنمرفامای‪ ،‬ہیزماجفاہنمج‪،‬وجتنسِروسؽ﵁ افراُوس ٔہ احصہبؓ یکرفینشںیم‬
‫اتم وک احلص وہا اس ںیم رقٓاؿ فدحثی وک دصمر فامذخ یک تیثیح احلص یھت‬
‫افر اُؿ رپ لمع ےک ےیل دحثیِ ربجلیؑ یک رفینش ںیم دنی اک الخہص نیت وبعشں‬
‫ںیم ایکایگ‪:‬اک وت اقعد فاامیاینت‪ ،‬وج اک نف یک لکش ںیم رمبّت وہرک ملعِ الکؾ‬
‫ےک انؾ ےس اعتمرػ وہا‪،‬دفرسے اامعؽ افر رففیع الیصفتت نج وک ہقف یک لکش‬
‫=‬
‫امجتع یھت افر ارگ اس ےس ڑبھ رک وکیئ ٓانیِ یلک اتبان وصقمد اھت وت فہ اتکب فتنس ےہ؛ ہکلب « َما َأكَا قمَ َؾ ْق ِه‬
‫َو َأ ْص َح ِايب» اکاحلصیھب یہی ےہ‪،‬رھپٓاپےکااحصباکرطہقیٓاپےکرطقیےکوساوکیئافررطقی‬
‫ںیہن اھت‪،‬اسےکلقتسموطررپایبؿرکےنیکرضفرتولعمؾوہیناچےیہ‪،‬اؿوساالتےکلحیکرطػ‬
‫بج ااسنؿ وتہج رکات ےہ وت اس وک اصبح وبنت ےک اک اک ظفل اک امکؽ اتلھک الچ اجات ےہ‪ ،‬کشیب ابتمدر‬
‫یہی اھتہکوجاب‪:‬أانفأاحصیب وہات؛رگماہیںاسلئاکوصقمداسےکزامہنیکامجتعِقحیکنییعتہنیھت‪،‬فہ‬
‫َدفرِنتف ںیم قح امجتع یک نییعت اک اطبل اھت‪ ،‬ارگ اےس ٓاپ رصػ اتکب فتنس یہ اک ایعر اتبےت وت ہی‬
‫دوعی یہی وہات ےہ ہک فیہ‬
‫وجاب اُس َدفر ےک انمبسِ احؽ ہن وہات سج ںیم رہابلط ےس ابلط رفہق اک ٰ‬
‫اتکب فتنس اک احلم ےہ؛ اِس ےیل اہیں ٓاپ ےن فہ ہلصیف نک ٓانی اتبان اچاہ ےہ وج اس زامہن ےک یھب‬
‫انمبسِ احؽ وہ‪ ،‬فہ رصػ اتکب فتنس ںیہن ؛ ہکلب اسیکفہیلمعوصتریےہوج ٓاپ﵁ ےناےنپاحصہب‬
‫ریض اہلل مہنع ےک اسےنم رطبقیِ اُوسہ شیپ رفامیئ یھت‪ ،‬احصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنع ےن اس ےک اک اک‬
‫ّدخفاخؽوکداھکی افرومومباسیکلقنیک‪،‬ابادرھہی اُوس ٔہ ہنسح‪،‬اُدرھاساکفہلمکمہشقناھت‪،‬وپےنھچفاولں‬
‫ےک ےیل اس ےس زایدہ اصػ ابت افر ایک وہیتکس یھت ہک وج رصا ِط میقتسم وک درایتف رکےن ٓاات اُےس ٓاوھکنں‬
‫ےس داھکدای اجات افر زابؿ ےس اھجمسدای اجات ہک فہ رصا ِط میقتسم ہی ےہ؛ اِس ےیل اہیں ارفاد فااخشص یک ثحب‬
‫وھچڑرک اُؿ افاصػ وک اتبدایایگ ےہ وج رفہقٔ انہیج یک نییعت ںیم ہشیمہ ےک ےیل اکرٓادم وہں ۔(رتامجؿ‬
‫اۃنسل‪،8۱/۴:‬رشبی‪،‬رکایچ‪،‬ااشتع ‪۴۱۲4‬ء‪۰۲۴1/‬ء)‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪46‬‬

‫ںیم دم ّفؿ ایکایگ‪ ،‬رسیتے تیفیکِ ااسحؿ‪ ،‬سج ےک وصحؽ یک دتریب وک ئزہیک‬
‫فوصتػےکانؾےسرہشتاحلصوہیئ‪ ،‬اسرطحرقٓاؿ فدحثیوکالمرکہیلک‬
‫اپچناُومروہےتںیہ‪،‬اؿاپوچنںاُومرےکےلسلسںیماتمےکرطزِلمعاکالخہص‬
‫ہیےہہک‪:‬‬
‫(‪ )۴‬رقٓا ِؿ رکمییک ریسفتںیماینبدی وطر رپفلساکاابتعایک اجےئ‪،‬ریسفت ابرلاےئ‬
‫ےسلمکماانتجبایکاجےئ۔‬
‫(‪ )۰‬دحثیِ اپک وک رقٓا ِؿ رکمی یک ریسفت اھجمس اجےئ افر رقٓاؿ فدحثی ےک اافلظ‬
‫ےس اعمین کت ےنچنہپ ےک ےیل اُس اہنمج یک ریپفی یک اجےئ ےسج اتم‬
‫ےک االسػ ےن اُوصؽ ےک انؾ ےس دمفؿ رکدای ےہ افر دصویں ےس اس‬
‫یکتحصاکرجتہبوہراہےہ۔‬
‫(‪ )۲‬الکؾسجںیموتدیحفافصتافراینبدیاقعدیکںیثحبںیہاؿںیموپریاایتحط‬
‫ےس اکؾ ایل اجےئ‪ ،‬اشتماہبت ےک ابرے ںیم فلس اک رطزِلمع راحج امےتن‬
‫وہےئایسیاتفلییکیھباجنگشئریھکاجےئوجوصنصےساعتمرضہنوہ۔‬
‫(‪ )۱‬ہقف؛ رقٓاؿ فدحثی اک وچنڑ ےہ‪ ،‬وج ااہتجد یک ایلع الصتیح ےک احلم اہمئٔ‬
‫رکاؾ یک ےباثمؽ تنحم افر روسخ یف املعل اک ٓاہنیئ دار ےہ؛ اِس ےیل اُؿ یک‬
‫دیلقترکےکاےنپدنیوکوفحمظراھکاجےئ۔‬
‫(‪ )۵‬ئزہیک فااسحؿ‪ ،‬رقٓاؿ فدحثییک ولطمبتیفیک ےہ‪،‬اسےکےیلبسحِ‬
‫رضفرتوصتػےکرطؼ ےساافتسدہایکاجےئ‪،‬رشبہکیطاسںیموکیئزیچ‬
‫دبتعےکلیبقےسہنوہ۔‬
‫ہی ےہ دنی رپ لمع ےکاعمےلمںیم اتماک وتمارثرطزِلمعسج رپ‪۴۱۲۲‬؍اسؽ‬
‫‪47‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےس اتم لمع رکیت ٓاریہےہ‘‘اھ۔‬
‫رضحتومالانےندنیاالسؾےک’’ وتمارثرط ِزلمع‘‘ےسیجدقیقافررہگےوموضع‬
‫وک وخوصبرت افر اصػ رھتسی ٓااسؿ ریبعت ںیم اہنتی ااصتخر افر اجتیعم ےک اسھت شیپ‬
‫رکدایےہہکاباسےکدعباالسیمولعؾفونفؿیکاتریخیفرشتیعیتیثیحوکانھجمسافرمضہرکان‬
‫ھچک لکشم ںیہن ےہ‪ ،‬اس رحتری ےک رحػ رحػ ےس الب یک اچینش افر افن تس یک وخوبش وھپیتٹ‬
‫ےہ افر اجب وطر رپ وسحمس وہات ےہ ہک وخد اکبتِ رحترییک رظن ںیم دنی االسؾ یک حیحص وصتری سک‬
‫درہجفاحضیھت‪ ،‬اہیں فہابت لقنرکےنیکتعیبطاچیتہ ےہوجوخدرضحتومالانےناےنپ‬
‫ااتسذ رضحت ومالان رخف انسحل اصبح دقس رسہ ےس اوصؽ ہقف یک میلعت احلص رکےن ےک‬
‫ابرےںیمرفامیئیھتہک‪:‬‬
‫’’رضحت ومالان رخف انسحل اصبح رۃمح اہلل ہیلع ےن دالۃلاصنل‪،‬‬
‫ابعرۃاصنل افرااشرۃ اصنل فایل ثحب اس ادناز ےساھجمسدی ہک وپرااوصؽ ہقف‬
‫(‪)۰‬‬
‫ٓااسؿ وہایگ ‘‘‬
‫زین ہذوکرہ اابتقس وغبر زپےنھ ےک دعب رضحت ونجبری دقس رسہ ےک دمتعم ہیلع افر‬
‫اُؿ یک رکف ف رظن ےک احلم رضحت ومالان دمحم املسؿ اصبح ونجبری داتم رباکمہت یک ہی‬
‫اہشدتالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’اہجںکت (رضحتونجبریؒ ) یک ریگایئافردتقمہففرظناکقلعتےہ‪،‬‬

‫رقتظی رب اتکب ابطخت رضحت ومالان یتفم اوب ااقلمس امعنین داتم رباکمہت‪ ،‬رتک دیلقت افر اس اک ااجنؾ‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اخاقنہ ومحمدہی‪ ،‬انبرس‪ ،‬اس یک ھچک لیصفت رضحت ومالان دبع ارلدیش امعنین دقس رسہ ےک مل ےس المہظح‬
‫رفامےنےکےیلدےیھکی‪:‬اقمالتامعنین‪،‬ص‪۴۱۱:‬ات‪،۴۱1‬ونعباؿ‪:‬اشہاصبحریمیرظنںیم۔‬
‫ِؒ ربمن‪،‬ومضمؿ رضحت ومالان وتدیح اعمل‬
‫امانہہم دار اولعلؾ دویدنب‪ ،‬رضحت ومالان رای تس یلع ونجبری‬ ‫(‪)۰‬‬
‫اصبحونجبریدمہلظ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪48‬‬

‫اس ںیم وتیچس ابت ہی ےہہکاؿیکریظنانلملکشمےہ‪،‬اُؿیکرظنہلئسمیکاینبدرپ‬

‫وہیت یھت‪ ،‬اقمدصرشتعی اک اؿ وک زربد تس ادراک اھت افر فہ زجایت رپ ابت‬
‫رکےت وہےئ دنی افر ولعؾ دنی ےک ایلکت ف املسمت رپ رظنرےتھک ےھت‪ ،‬اےسی‬
‫یملعوموضاعتںیماؿیکوقتارختساجفاابنتسطیھبیتکلھجیھتسجیکدمدےسفہ‬
‫حیحص ہجیتن اکنےنل ںیم اکایمب وہاجےت ےھت‪ ،‬اؿ وک رصػرکففدیقعہ افرکلسمف‬
‫رشمب ےک اعمالمت یہ ںیم ںیہن؛ ہکلب یملع ٓاراء ںیم االسػ ف ااکرب رپ رھب وپر‬
‫اامتعد اھت‪ ،‬ااسی ںیہن ہک فہ اسملئ رپ فعیس افر رہگی رظن ہن رےتھک وہں؛ ہکلب اؿ یک‬
‫وسیچیھجمسراےئہییھتہکدعباکٓادیماہجںیھبوہمجرےساگلراہاایتخررکاتےہای‬
‫فلس ےس االتخػ رکات ےہ‪ ،‬فہ اعؾ وطر ےس اس یک مہف اک وصقر وہات ےہ‪ ،‬اس‬
‫ےیل یئن راےئ اقمئ رکےنفاال صخش وکیئ یھب وہ ومعام فہ وقت اابنتسط‪ ،‬دمارک مہف‬
‫افرفتعس رظن‪ ،‬زین اوصؽ اابنتسط یک اپدنبی ںیم ڑبفں ےس رففرتیہ وہات ےہ‪،‬‬
‫اؿ یک اک امہ وصختیص ہی یھت ہکدقرت ےن اؿ وک امیف اریمضل یک اداےئ یگ افر‬
‫اس وک ریبعت رکےن اک بیجع ہقیلس اطع ایک اھت‪ ،‬فہ ظفلاکربلحماامعتسؽرکےتےھتافر‬
‫اس ابت یک اچہپؿ رےتھک ےھت ہک وکؿ ےس ظفل اک ایکزماج ےہافرفہ سک اقمؾ‬
‫اکظفل ےہ‪ ،‬رھپ اینپ ابت اک ااہظر سج ہقیلس ےس رکےت ےھت‪ ،‬فہ ایہن اک ہصح اھت‪،‬‬
‫ااصتبراےئ؛اؿاکااسیامنایں ففصاھتہکاؿاکاجےننفاالرہصخشاسففص‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےسفافقےہ‘‘۔‬

‫ِؒ ربمن‪ ،‬ص‪ ۱۵:‬ات ‪ ،۱5‬ومضمؿ‪:‬رضحت ومالان دمحم‬

‫تفہ رفزہ اۃیعمجل اک ومالان رای تس یلع رفظ ونجبری‬ ‫(‪)۴‬‬
‫املسؿ اصبح ونجبری دم ہلظ‪ ،‬ونعباؿ‪ٓ:‬اہ! ادقار االسػ اک اپابسں اخومش ےہ‪ ،‬اۃیعمجل‪ ،‬اہبدراشہ‬
‫رفظامرگ‪،‬یئندیلہ۔‬
‫‪49‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ارغلض! رضحتونجبریدقسرسہےنوچےھتزجءرپوجھچکاھکلےہہک‪:‬‬
‫’’ہقف‪ ،‬رقٓاؿ فدحثی اک وچنڑ ےہ‪ ،‬وج ااہتجد یک ایلع الصتیح ےک احلم‬
‫اہمئٔ رکاؾ یک ےباثمؽ تنحم افر روسخ یف املعل اک ٓاہنیئ دار ےہ؛ اِس ےیل اُؿ یک‬
‫دیلقترکےکاےنپدنیوکوفحمظراھکاجےئ‘‘۔‬
‫ٓاےنفاےلاحفصتںیمایسیکرشتحیفوتحیضیکاکاطبلنلعہنوکششیکیئگےہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪51‬‬

‫ہقفِاالسیمافردنیِ االسؾےکدرایمؿ‬
‫رفؼفافہلصاکوصتر‬
‫ہقفِاالسیم افر اہقفےئ رکاؾ ےک قلعت ےس اک رظنہی وت دشتمد ریغ دلقمنی اک‬
‫ےہ‪،‬سج یک لیصفت یک اہیں رضفرت ںیہن ےہ‪ ،‬اس رپ الہ قح نیققحم یک فعیق رحتریںی اعؾ‬
‫وہیکچںیہ‪ ،‬اقلب وتہجارم ہی ےہ ہکاسفتقرشیع ااکحؾیک قیقحفحیقنتےکدفراؿااحدثی‬
‫وبنہی افر اؿ ےک اظرہی افممیہ ف اعمین وک اہقفےئ رکاؾ ےس وقنمؽ رصتاحیت ےس ٓازاد وہرک‬
‫شیپ رکےن یک اسجرت ڑبھ ریہ ےہ‪ ،‬ن ہی اترث اعؾ وہراہ ےہ ہکہقفِاالسیماک رقٓاؿ ف تنس‬
‫ےک اقمےلب ںیم اک اگل وصتر ےہ‪ ،‬یئن اقیقحتت ںیم شب افاقت دحثی افر ہقف ےک‬
‫درایمؿ رطبف قلعتیک حیحصونتیعافر اس قلعتےسدقتمنیماکوتمارثفوقنمؽجہنموعشری‬
‫ایریغ وعشری وطررپرظنفں ےس افلھج وہات وہا وسحمس وہات ےہ‪ ،‬احالہکن دنی ف رشتعی اک‬
‫یملع ذریخہ نج ولعؾ ف ونفؿ یک لکش ںیم ٓاج اتم ہملسم ےک اپس وموجد ےہ‪،‬اُؿ ےس حیحص‬
‫اافتسدےےکےیلرضفریےہہکدفرِوبنیےساِؿولعؾےکلسلستیکحیحصفےبابغراتریخی‬
‫ف رشیع تیثیح وک رضحتسم راھک اجےئ‪ ،‬اس ےک ریغبیسک دینی وموضع وک ارفنادی تیثیح ےس زری‬
‫ثحب الان افر اک ولہپوک ےل رک زجفی وطررپ وغر فرکف رکےک حیحص ےجیتن رپ ےنچنہپ یک وکشش شب‬
‫افاقت یملع زغلش اک ببس نب اجیت ےہ افروکشک ف اہبشت وک راہ یتلم ےہ‪ ،‬زجایت رپ وغر‬
‫رکےتوہےئدنیافرولعؾدنیےکایلکترپرظنرانھکازسبرضفریےہ۔‬
‫‪50‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ہقف اِالسیم افر دنی االسؾ ےک درایمؿ رفؼ افر افہلص اک وصتر وخاہ ہی رفؼ؛ یلج وہ ای‬
‫یفخ؛اک اہنتیرطخانکوصترےہافرارگہیوصتریفخموہوتاسےکےجیتنںیماظرہوہےنفایل‬
‫ٓاراءںیمینفافراوصیلوکاتویہںافریملعاسیبلتتوکانھجمسزمدیلکشموہاجاتےہ۔‬
‫ہذوکرہوصتروکاسریبعتںیمیھبشیپایکاجاتےہہک‪:‬‬
‫’’رشتعی فہ ےہ وج زنمؽ نم اہلل ےہ افر ہقف اِالسیم؛ اہقفء ےک ذایت‬
‫ااہتجداکانؾےہ‪،‬ہقفاالسیموکرشتعیافردنیاکدرہجںیہندایاجاتکس‘‘۔‬
‫ہی ریبعت؛ دنی ف رشتعی ےک دہؾ ےک رتمادػ ےہ‪ ،‬ہقف افر دحثی ےک درایمؿ یمک‬
‫یشیب ےک اسھت رفؼ افر افہلص یک رمفہج وسچ اک الص رسہمشچ یہی ذتینہ ےہ‪ ،‬سج ےس‬
‫وھپےنٹفایل مسق مسقیک ٹپلٓاج یملعاعمرشےںیماظرہوہریہےہ‪،‬اسےیلرعتػاألایشء‬
‫ب ٔدضاداہ اوصؽ ےک تحت ےلہپ اس اینبدی وسچ اکاجزئہ لیصفت ےک اسھت شیپ ایک اجات‬
‫ےہ‪،‬اسےکدعبااشنءاہللہقفیکتقیقحفدصماؼوکفاحضرکےنیکوکششیکاجےئیگ ۔‬

‫رغمتیباکراجئ رکدہوصترہقف‬
‫ٓارخی دفر ںیم رغمتیب ےکزری ارث وج دجدی راحجانت افر ےئن ااکفر دیپا وہےئ ںیہ‬
‫وصخاصاعملاالسؾںیم االسؾےکہملسماقحقئافرمکحماوصؽےکںیئتےکیدعبدرگیےنج‬
‫وکشکفاہبشتوکرہحطس رپرفاجدایایگےہ‪،‬اؿںیمدحثیفہقفےکدرایمؿ رطبفقلعتیک‬
‫ونتیع اک ہلئسم یھب اشلم ےہ افر ضعب فوجہ ےس ہی ہلئسم زایدہ اسحتیس ےیل وہےئ ےہ‪،‬‬
‫رغمتیب ےک دایلخ ونتفں وک ااجرگ رکےن فایل امنایں ایصخشت ےن اس یک اشندنیہ یک ےہ افر‬
‫افروبثتفوشادہےکاسھتاسیکالیصفتتشیپیکںیہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪52‬‬

‫یتفمدمحمدبعہےکرظنایتاکاعترػ‬
‫رکفم االسؾ رضحت ومالان یلع ایمں دنفی رۃمح اہلل ہیلع اینپ رعمۃک اآلراء فینصت‬
‫«اًمّم ؼ ؼ ؼ ؼراع سم ؼ ؼ ؼ ؼلم اًمٗم‪ٙ‬م ؼ ؼ ؼؼرة اإلؾم ؼ ؼ ؼؼالُم‪ٞ‬مة لاًمٗم‪ٙ‬م ؼ ؼ ؼؼرة اًمٖمرسم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼة ذم اّىمٓم ؼ ؼ ؼؼار‬
‫اإلؾمالُم‪ٞ‬مة» ںیمیتفمدمحمدبعہےکااکفرفرظنایتاکاعترػرکاےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«يم ؼؼاق اًمِمؼ ؼ‪ٞ‬مخ حم‪ٛ‬م ؼؼد قمب ؼؼدك ُم ؼؼـ رلاد اًم ؼؼدقمقة ًم‪ٚ‬متج ؼؼدد‪،‬‬
‫لاًم ؼ ؼؼدقمقة إمم اعمالئ‪ٛ‬م ؼ ؼؼة سم ؼ ؼلم اإلؾمؼ ؼؼالف لسم ؼ ؼلم احل‪ٞ‬م ؼ ؼاة ذم اًم٘م ؼ ؼؼرق‬
‫اًمٕمنمؼ ؼيـ‪ ،‬لاًمت٘م ؼؼدير اًمزا ئ ؼؼد ًم‪ٚ‬م٘مؼ ؼ‪ٞ‬مؿ اًمٖمريب ؼؼة لحمالًم ؼؼة اًمتٓمب‪ٞ‬مؼ ؼؼ‬
‫سم‪ٞ‬م‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼا ل سمؼلم اإلؾمؼؼالف‪ ،‬لاحلؼؼرع قمؼغم شمٗمسؼػم اًمٗم٘مؼؼف اإلؾمؼؼالُمل‬
‫لأطم‪ٙ‬مؼ ؼ ؼؼاف اًمنميؼ ؼ ؼ ؼٕمة شمٗمس ؼ ؼ ؼػما يت‪ٜ‬ماؾمؼ ؼ ؼؼا ُمؼ ؼ ؼؼع ُمٓماًمؼ ؼ ؼؼا اعمد‪ٟ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة‬
‫اجلديدة لاجل‪ٞ‬مؾ اجلديد‪ ،‬ي٘مرب رم ذًمؽ يمثػما إمم اًمسؼ‪ٞ‬مد أمحؼد‬
‫ظماق ذم اهل‪ٜ‬مد‪ ،‬لشمتجغم هذك اًم‪ٜ‬مزقمة ذم شمٗمسؼػمك ل ذم ومتؼالاك لذم‬
‫يمتاسماشم ؼؼف‪ ،‬ليم ؼؼؾ ُم ؼؼـ ضم ؼؼاء سمٕم ؼؼدك ُم ؼؼـ دقم ؼؼاة اًمتج ؼؼدد اىمت ؼؼبس ُم ؼؼـ‬
‫(‪)3‬‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٛ‬مف‪ ،‬لاهمؽمؽ ُمـ سمحرك»‪.‬‬
‫’’ خیش دمحم دبعہ اعمل رعیب ںیم دجتد ےک ادتبایئ ملع ربدارفں ںیم ےھت‪،‬‬
‫اوھنں ےن االسؾ افر وسیبںی دصی یک زدنیگ افر اعمرشہ ںیم اطمتقب دیپا‬
‫رکےن یک رپفزفر دوعت دی‪ ،‬اؿ ےک ایخالت افر رحتریفں ںیم رغمیب ادقار‬
‫ےس رہگااترث اپای اجات ےہ افر فہ االسؾ یک ایسی رتامجین رکان اچےتہںیہ سج ےس فہ‬
‫اؿ ادقار ےک اسھتلیم اھکےنےگل‪،‬ایس رطح ےسفہہقفافرااکحؾرشتعییک‬

‫اًمرصاع سملم اًمػؽرة اإلؾمالمقة واًمػؽرة اًمغرسمقة ذم األىمطار اإلؾمالمقة‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ص‪ ،123:‬دار اًمـدوة ًمؾتوزیع‪ً ،‬مبـان‪ ،‬ـمبع صماين ‪1388‬ھ۔‬
‫‪53‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ایسی رشتحی ف اتفلی یک وکشش ںیم رصمفػ رظن ٓاےت ںیہ سج ےس دمتؿ دجدی‬
‫ےک اطمابلت یک زایدہ ےس زایدہ لیمکت وہےکس‪ ،‬اس احلظ ےس اؿ ںیم افر رسدیس‬
‫ادمح اخں ںیم تہب مک رفؼ رظن ٓاات ےہ‪ ،‬یتفم دمحم دبعہ اک ہی الیمؿ اؿ یک ریسفت‪،‬‬
‫اتففی افر اؿ یک رحتریفں ںیم اصػ رطےقی رپ داھکی اجاتکس ےہ‪ ،‬اؿ ےک دعب‬
‫دجتد ےک وج دایع دیپاوہےئ اوھنں ےن اعؾ وطر رپ اؿ یہ یک اتکوبں ےس‬
‫(‪)۴‬‬
‫اافتسدہایک افراؿیہ اکوحاہلدایےہ‘‘۔‬
‫رضحت رکفم االسؾؒ ےن (رغمیب ارثاتیکرطخانیک افردجتددنسپییکرضموتں ےکتحت)‬
‫یتفم دمحم دبعہ ےک ابرے ںیم ہقف اِالسیم ےک قلعت ےس سج رظنہی یک اشندنیہ یک یھت فہ ینبم‬
‫ربتقیقحاھتافرخیشاالالسؾ رضحتومالانیتفمدمحمیقتامثعین داتمرباکمہتےکاافلظںیم‪:‬‬
‫’’فاہعق ہی ےہ ہک رغمیب ااکفر ےک االیتسء ےک دعب رصمےک ضعب‬
‫’’داوشنرفں‘‘ ےنرغمتیبیکرشنفااشتعںیمرھبوپرہصحایل‪’’ ،‬یتفمدمحمدبعہ‘‘‪،‬‬
‫’’دّیس ردیشراض‘‘ اؿ ےک دعب ’’ ٰطۃ نیسح‘‘ افر ’’ادمحانیم‘‘ ےسیج دجتمدنی ایس کلم‬
‫ںیمدیپاوہےئنجےکااکفرافررحتریفںےنوپرےاعملِاالسؾےکدجتددنسپےقلح‬
‫(‪)2‬‬
‫وکاےحلسرفامہےیک‪،‬اہیںکتہکازرہاسیجیملعرمزکیھباسیکٹیپلںیمٓاایگ‘‘۔‬
‫خیش االالسؾ رصم ےک وہشمر فنصم خیش رضخی کب (‪۴84۰‬ء‪۴5۰4/‬ء) یک اتکب‬
‫اترخیارشتلعیاالالسیمرپرصبتےرکےتوہےئزمدیےتھکلںیہ‪:‬‬
‫اہیں اک ابت ذنہ ںیم رانھک رضفری ےہ افر فہ ہی ہک اّلعہم رضخی‬
‫البہبش اک ڑبے اعمل ںیہ؛ رگم فہ سج َدفر ےس قلعت رےتھک ںیہ‪ ،‬اافتؼ ےس ہی‬

‫ملسم اممکلںیماالستیمافررغمتیبیک شکشکم‪ ،‬ص‪،۴۲8 ،۴۲4:‬سلجماقیقحتتفرشنایتاالسؾ‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫دنفۃااملعلء‪،‬ونھکلٔ‪ ،‬رسیتااڈینشی ‪۴۱۲۴‬ھ‪۴58۴/‬ء۔‬
‫اہجؿددیہ‪،‬ص‪،۴1۰:‬ہبتکماعمرػارقلٓاؿ‪ ،‬رکایچ‪،‬ااشتع‪۴۱۲۴‬ھ۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪54‬‬

‫فیہ َدفر ےہ سج ںیم اعملِ االسؾ رپ رغمب ےک مل افر ولتار اک ہلمح اسھت اسھت‬
‫وہاےہ‪،‬اسدفرےکفہنلعءوھنجںےناےنپملعاکزایدہدماراطمہعلرپرھک رکرباہِ‬
‫را تس رشتسمنیق وک زپاھ ےہ اُؿ یک رحتریفں ںیم (وعشری ایریغوعشری وطر‬
‫ےس) اک رموعتیب اک ااسحس اپای اجات ےہ‪ ،‬سج وک اُؿ وہگجں رپ ہب ٓااسین زپاھ‬
‫اجاتکس ےہ‪ ،‬اہجں اوھنں ےن االسؾ رپ یسک ’’رغمیب ارتعاض‘‘ اک وجاب دای ےہ‪،‬‬
‫دنہفاتسؿ ںیم ومالان یلبشؒ افر رصم ںیم العہم رضخیؒ نلعء ےک ایس ےقبط ےس قلعت‬
‫رےتھکںیہ‪،‬ںیمہاؿرضحاتیککینیتینافرولخصںیمہبشںیہن‪،‬اؿرضحات‬
‫ےن دخِتم دنی ےک ذجہب ںیم ڑبی ںیتنحم اُاھٹیئ ںیہ افر االسؾ رپ ےیک‬
‫اجےنفاےلارتعااضتاکدافعایکےہ؛نکیلاسوکایکےیجیکہکارگارتعاضرکےن‬
‫فاےل ےک اہھت ںیمولتاریھبوہافرہنمںیمزیتزابؿیھب افروجابدےنیفاےل‬
‫اک ذنہ اؿ دفونں ےس رموعب وہ وت دقریت وطر رپ وجاب وجاب ںیہن راتہ‪،‬‬
‫ذعمرت نب اجات ےہ؛ انچہچن ااسی یہ وہا‪ ،‬اہجد‪ ،‬خسن افر الغیم ےک ےسیج اسملئ رپ‬
‫رشتسمنیق ےن وج ارتعااضت ےیک ےھت ہی رضحات اؿ اک وجاب وخداامتعدی ےک‬
‫اسھتہنیساتؿ رکںیہندےےکس؛ہکلباکمسقیک ’’ذعمرت‘‘ شیپیکہکہیامتؾ‬
‫زیچںیدرالصامہرےاہیںاکوبجمریےکتحتںیھت‪ٓ،‬ادنئہ ااسیںیہنوہاگ‪،‬افر‬
‫اس ںیم ’’ذعمرت ےک ےیل وخد رشتعیِ االسؾ ےک ادنر ضعب ایسی رتںیمیم‬
‫رکےئگوجاسےکزماجےسلیماھکےنفایلںیہنںیہ۔‬
‫ہی اک طلغ رطزِرکف یک ادتباء یھت افر بج ہی رتمیم خیسنت اک درفازہ الھک وت‬
‫دانمشؿ االسؾ وک اک فعیس دیماؿ اہھت ٓاایگ‪ ،‬رھپ ِن ےئن دہتجمنی ےن اس‬
‫ِ‬
‫درفازہ وک وچٹپ وھکؽ رک االسؾ رپ فہ متس ڈاھےئ ہک االامؿ! افر ایس ’’تشخ‬
‫ا ّفؽ‘‘ ےک ’’جک‘‘ وہاجےن اک ہجیتن ہی ےہ ہک ٓاج ’’دجتّد‘‘ اک بتکمِ رکف انفافق‬
‫‪55‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪)۴‬‬
‫املسمونںےک ےیلاکلقتسمرطخہنباکچےہ۔‬
‫ااحللص! ہقف ےک ابرے ںیم یتفم دمحم دبعہ اک رظنہی اؿ ےک اشرگدفں ےک ذرےعی‬
‫ےتلھپ وھپےتل اِس وصتر کت چنہپ ایگ ہک دنی ف رشتعی وک دف وصحں ںیم میسقت رک دای ایگ‪:‬اک‬
‫’’رشۃعیاہلل‘‘ افردفرسے’’ رشۃعیااہقفلء‘‘ افرربالمہیاہکاجےناگلہک‪:‬‬
‫(‪)2‬‬
‫«إق اًمديـ ذم يمتاب اهلل همػم اًمٗم٘مف»‬

‫یتفمدمحمدبعہےکاشرگدیفطارملایغاکوصت ِرہقف‬
‫انچہچن خیش دمحم دبعہ ےک اخص اشرگد یفط ارملایغ (اسقب خیش االزرہ) اِس وصتر ےک‬
‫امنایں ملعربدارنبرکاسےنمٓاےئ‪ ،‬رصم ےک وہشمر ہلجم ’’ ارلاسہل ‘‘ ےک امشرہ‪۴5۱۴/ ۲51:‬ء‬
‫ںیم اجہعم ازرہ یک ’’ۃیلک ارشلہعی ‘‘ ےک ااتسد دمحم دمحم ادملین اک ’’أوبسع یف اترخی األزرہ ‘‘ ےک‬
‫ونعاؿ ےس اک ومضمؿ اشعئ وہا اھت سج ںیم وموصػ ےن ’’اجہعم ازرہ ‘‘ یک رطػ ےس‬
‫دقعنمہ اک اتریخی ےسلج یک یلیصفت روپرٹ شیپ یک یھت‪ ،‬ومضمؿ اگنر ےن خیش االزرہےک اِس‬
‫اغیپؾوکوگایاالجساکاکدجتدییفاحلصمہناغیپؾرقاردایاھتہک‪:‬‬
‫«إق اًمديـ ذم يمتاب اهلل همػم اًمٗم٘مف»‪.‬‬
‫ومضمؿاگنریکروپرٹاکہقلعتمہصحاُؿیہےکاافلظںیمالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫«لدارت اعم‪ٜ‬ماىمِمة‪ ،‬لدم‪ٚ‬مت وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼا طمريؼة اًمؼرأ ن ؾمؼاومرة ًمؼ‪ٞ‬مس‬

‫شیپ ظفل رب اتکب اترخی ہقف اردف رتہمج اترخی ارشتلعی االالسیم‪ ،‬ص‪ ،4،8:‬دار االاشتع‪ ،‬رکایچ‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ااشتعافؽ‪۴51۵:‬ء۔‬
‫خیشاطسبیمدمحمدیعسےناینپوہشمراتکب’’ وہفمؾدجتدیادلنی‘‘ںیمرغمتیبےکراجئرکدہوصتراترپ‬ ‫(‪)۰‬‬
‫لیصفت ےس رفینش ڈایل ےہ‪ ،‬سج ںیم رشۃعی اہلل افر رشۃعی ااہقفلء رپ یھب رصبتہ ایک ےہ‪ ،‬دےیھکی‪:‬وہفمؾ‬
‫دجتدیادلنی‪،‬ص‪،۰۵۴:‬فزارۃاالفاقػ‪،‬رطق۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪56‬‬

‫ُمـ لرائ‪ٝ‬ما طمجاب‪ ،‬ؾمؼ‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٛ‬مة مل شمٗمسؼدها ُمؼداراة لُ ُمّمؼا‪ٟ‬مٕمة لُ‬

‫ختؼؼقؽ‪ .‬لا‪ٟ‬مٓم‪ٚ‬مؼؼؼ اًمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا قمؼؼغم ؾمؼؼج‪ٞ‬متف ُ يتٕمثؼؼر ذم شمريم‪ٞ‬مؼا ُمؼؼـ‬
‫شمرايم‪ٞ‬ما اعمؤًمٗملم‪ ،‬أل ًمٗمظ ُمـ ألٗماظ اعمّم‪ٜ‬مٗملم۔‪.‬‬
‫ليمؼ ؼؼاق ُمؼ ؼؼـ اعمبؼ ؼؼادئ اجل‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٚ‬مؼ ؼؼة اًمت ؼ ؼل ؾمؼ ؼؼ‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬ماها ُمؼ ؼؼا ىمؼ ؼؼررك‬
‫ومْم ؼ‪ٞ‬م‪ٚ‬مة اّؾم ؼؼتاذ اإلُم ؼؼاف اعمرا هم ؼل ُم ؼؼـ أق اًم ؼؼديـ ذم يمت ؼؼاب اهلل‬
‫هم ؼ ؼ ؼ ؼػم اًمٗم٘م ؼ ؼ ؼؼف‪ ،‬لأق ُم ؼ ؼ ؼؼـ اإل اؽ ذم اًمتٕمب ؼ ؼ ؼ ؼػم أق ي٘م ؼ ؼ ؼؼاـ قم ؼ ؼ ؼؼـ‬
‫اّطم‪ٙ‬مؼؼاف اًمت ؼل اؾم ؼؼت‪ٜ‬مبٓم‪ٝ‬ما اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء لومرقم ؼؼقا قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼؼا‪ ،‬لاظمت‪ٚ‬مٗم ؼؼقا‬
‫وم‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼؼا‪ ،‬لوس ؼؼ‪ٙ‬مقا ؼؼا طم‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼ ؼ ها‪ ،‬لرضمٕم ؼؼقا قم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼؼا طم‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼ ؼ ها‪:‬إهن ؼؼا أطم‪ٙ‬م ؼؼاف‬
‫اًمديـ‪ ،‬لأق ُمـ أن‪ٙ‬مرها وم٘مد أن‪ٙ‬مر ؿم‪ٞ‬مئ ها ُمـ اًمديـ‪ ،‬ومإ‪ٟ‬مام اًمديـ‬
‫ه ؼ ؼؼق اًمنم ؼ ؼ ؼيٕمة اًمت ؼ ؼ ؼل ألىص اهلل ؼ ؼ ؼؼا إمم اّنب‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼاء مج‪ٞ‬مٕم ؼ ؼ ؼ ها‪ :‬أُمؼ ؼ ؼؼا‬
‫اًم٘مقا‪ٟ‬ملم اعم‪ٜ‬مٔم‪ٛ‬مة ًم‪ٚ‬متٕماُمؾ لاعمح٘م٘مة ًم‪ٚ‬مٕمؼدـ لاًمداومٕمؼة ًم‪ٚ‬محؼرج‬
‫وم‪ٝ‬م ؼ ؼل آراء ًم‪ٚ‬مٗم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼاء ُمس ؼ ؼؼت‪ٛ‬مدة ُم ؼ ؼؼـ أص ؼ ؼؼقهلا اًمنم ؼ ؼؼقم‪ٞ‬مة ختت‪ٚ‬م ؼ ؼؼػ‬
‫سمؼؼاظمتالؽ اًمٕمّمؼؼقر لاُؾمؼؼتٕمدادات‪ ،‬لشمبٕم ؼ ها ُظمؼؼتالؽ اُّمؼؼؿ‬
‫لُم٘متْم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مات احل‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼاة وم‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼا‪ ،‬لشمبٕم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ها ُظم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼتالؽ اًمب‪ٞ‬مئ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼات‬
‫لاًمٔمؼؼرلؽ‪ .‬لًمؼؼق ضمؼؼاز أق ي‪ٙ‬مؼؼقق اًمؼؼديـ هؼؼق اًمٗم٘مؼؼف ُمؼؼع ُمؼؼا ‪ٟ‬مؼؼرم‬
‫ُم ؼؼـ اظم ؼؼتالؽ اًمٗم٘م‪ٝ‬مؼ ؼاء سمٕمْم ؼؼ‪ٝ‬مؿ ُم ؼؼع سمٕم ؼؼض‪ ،‬لشمٗم‪ٜ‬م‪ٞ‬مؼ ؼد يم ؼؼؾ آراء‬
‫خماًمٗم‪ٞ‬م ؼ ؼف‪ ،‬لقمؼ ؼؼدها سماـم‪ٚ‬مؼ ؼؼة‪ ،‬حل٘م ؼؼت قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼ ؼؼا يم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼ ؼؼة اهلل‪:‬إق اًمؼ ؼؼذيـ‬
‫(‪)۴‬‬
‫ومرىمقا دي‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ليما‪ٟ‬مقا ؿم‪ٞ‬مٕم ها ًمست ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ذم رء»‪.‬‬
‫’’اِالجس ےکدفراؿانماشقتںیمٓازادئ راےئاکااہظرالباجحبلھکرک‬
‫اسےنم ٓاای‪ ،‬اظرہی رفاداری‪ ،‬عنصت ف فلکت افر اخریج وخػ ف ادنہشی ےن‬

‫رجلۃارلاسۃل‪،‬ادعلد‪،۲51:‬أوبسعفاترياألزهر‪،‬ومفقالقعل‪،‬ص‪۰۲8:‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪57‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫انماشقت وک دکمر ںیہن ایک؛ ہکلب (تقیقح ہی ےہ ہک) ملع؛ومٔنیفل یک ذایت رتبیک‬
‫افر نیفنصم یک ونصمیع ریبعت ےس ٓازاد وہرک اینپ رطفی رفش رپ اتلچ وہا وسحمس‬
‫وہا‪ ،‬خیش االزرہ یفط ارملایغ یک زابین اک امہ اوصؽ امہرے اسےنمہی یھب ٓاای ہک‬
‫اتکب اہلل ںیم وجھچکدنی ہذوکر ےہ‪ ،‬فہ ہقف ےس ٹہ رک ےہ افر ہی ریبعت اکولغےہ‬
‫ہکاہقفءےکطبنتسمرکدہااکحؾ‪،‬اُؿیکرفتاعیتافراؿےکاالتخافتوکدینیااکحؾ‬
‫اک درہج ددیای اجےئ افر ہی اھجمس اجےئ ہک اُؿ ااکحؾ اک ااکنر؛ دنی ےک ااکنر ےک‬
‫رتمادػ ےہ‪ ،‬احالہکن دنی رصػ اُس رشتعی اک انؾ ےہ وج اہلل اعتیل ےن امتؾ‬
‫اایبنء مہیلع االسلؾ رپ فیح ےک ذرےعی انزؽ رفامیئ ےہ افر وج االسیم وقانین؛ ابیمہ‬
‫اعمالمت‪ ،‬دعؽ ف ااصنػ ےک ایقؾ افراعمرشےوکرحج ف یگنت ےسافحتظ ےک‬
‫اوصؽ‬
‫ےیل انبےئ ےئگ ںیہ‪ ،‬فہ اہقفء یک رصػ اینپ ٓاراء ںیہ نج وک اوھنں ےن ِ‬
‫رشتعی ےس اذخ ایک ےہ‪ ،‬ہی وقانین؛ االتخػ زامہن افر ااسنین الصوتیحں ےک‬
‫دبےنل ےس دبےتلرےتہ ںیہ افر فلتخم اوقاؾ‪ ،‬زدنیگ ےک اقتوضں افر احالت ف‬
‫اموحؽ ےک دبےنل ےک اتعب رےتہ ںیہ‪ ،‬ارگ اس ابت وک حیحص امؿ ایل اجےئ ہک دنی؛‬
‫ہقفاکانؾےہبجہکمہدےتھکیںیہہکاہقفءاکٓاسپ ںیماسدرہجاالتخػےہہک‬
‫اک دفرسے یک ٓاراء وک ابلط کت رگداےتن ںیہ وت رھپ اہقفء ےک ابرے ںیم اہلل‬
‫اعتیلاکہیرفامؿربقحوہاگہکاوھنںےناےنپدنیںیمرفتہقڈاال‘‘ (وعنذابہلل)۔‬
‫ہیےہفہاتریخیفدجتدییوخداسہتخاوصؽسجوکومضمؿاگنرےکاافلظںیم’’اجہعم‬
‫ازرہ‘‘ ےک ااحےط ںیم یلہپ ابر انسایگ‪ ،‬رھپ اس وک اینبد انبےت وہےئ اُؿ وقانین وک دبےنل یک راہ‬
‫ٓااسؿ رکیلیئگوجربوسںےسرصمیکاالسیمدعاتلںیمانذفےلچٓارےہ ےھت‪،‬انچہچن وخانیت‬
‫ےک رپدےاکرسےےسااکنررکدایایگ‪ ،‬اکنح‪،‬الطؼافرفراتثےکضعبقفتمہیلعاسملئ‬
‫ںیم رتمیمفدبتیلیرکدی یئگ؛ ہکلبابتااحلدکتچنہپیئگ‪ ،‬تنجافرمنہجوکیھباکاالتخیفہلئسم‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪58‬‬

‫رقارددیایایگافرزجعماتوبنیںیمکیکشتدیپارکےنیکوکششیکیئگ‪،‬ایسسپرظنمںیمالعہم‬
‫ِؒ اک ہیہلمجوہشمروہا‪:‬‬
‫وکرثی‬
‫اًمالُمذهب‪ٞ‬مة ىم‪ٜ‬مٓمرة ٍ‬
‫اًمالدي‪ٜ‬م‪ٞ‬مة»‪.‬‬ ‫« ٍ‬
‫’’ الہذتیبہ (اہقفء ےک ہذا ب اکاپدنب ہن وہان) ااحلد ف الدینیکتےنچنہپاک‬
‫(‪)۴‬‬
‫اکلپےہ‘‘‬
‫خیشرمایغیکرکفاکارگزجتہیایکاجےئوتاینبدیوطررپنیتاومراسےنمٓاےت ںیہ‪:‬‬
‫(‪ )۴‬اہقفء ےک طبنتسم رکدہ ااکحؾ افر اُؿ یک رفتاعیت وک دینی ااکحؾ اک درہج دانی حیحص‬
‫ںیہنےہ‪،‬دنیرصػاُسرشتعیاکانؾےہوجاہللاعتیلےنامتؾاایبنءمہیلع‬
‫االسلؾرپفیحےکذرےعیانزؽرفامیئےہ۔‬
‫(‪ )۰‬اہقفء ےک ااہتجدات اؿ یک ذایت ٓاراء ںیہ‪ ،‬وج زامےن ےک احالت ف اموحؽ‬
‫ےکاتعبںیہ۔‬
‫(‪ )۲‬یہقفاالتخافت؛اتمںیمرفتہقاکببسںیہ۔‬

‫ل‬
‫ِؒ اک اس ونعاؿ رپ اک اقمہل ےہ وج ا مکنتۃ االزرہۃی رتللاث ‪/‬رصم ‪۰۲۲1‬ء ںیم لقتسم اشعئ‬
‫العہم وکرثی‬ ‫(‪)۴‬‬
‫وہاافراقمالتاوکلرثیںیمیھباشلمےہ۔‬
‫‪59‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اہقفءےکاابنتساطتیک رشیعتیثیح‬
‫اامؾرابینرضحتوگنگیہدقسرسہیکاکمشچاشکرحتری‬
‫ہذوکرہ ازجاء ںیم بس ےس رطخانک الہپ زجء ےہہک اہقفء ےک اابنتساطت وک دنی اک‬
‫ِ‬
‫اابنتساطتاہقفءیکتیثیحالبہبشدنی‬ ‫درہجںیہندایاجاتکسےہ‪،‬احالہکنہی ابتاعطقطلغےہ‪،‬‬
‫ف رشتعی یہ یک ےہ‪،‬اس قلعت ےس اامؾ رابین ہیقف اسفنل رضحت ومالان ردیش ادمح وگنگیہ‬
‫دقسرسہ (‪ )3‬اک ہیمشچاشکاوصیلاابتقسالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’اتکب اہلل زنمؽ نم اہلل اعتٰیل ےہ افر دحثی؛ روسؽ اہلل ﵁ یک‬
‫ى‌‬ ‫‌غَ ‌ٱل ن َٓ َٔ ٰٓ‬
‫ََ َ ُ َ‬
‫یھب زنمؽ نم اہلل اعتٰیل ےہ امكحً وقلٖہل اعتٰیل‪ :‬ﵡوٌا‌‌يِ ِطق ِ‬
‫ََٓ َ َ ُ‬
‫‌ءاثىٰك ًُ‌‬ ‫شمٕمامم‪‌:‬ﵡوٌا‬
‫ٔۡح‌‪٤‬ﵠ لىماـ ٰ‬ ‫ۡح‌يُ َ ٰ‬ ‫‌ْ َٔ ‌إ ََّّل َ‬
‫‌و ن ‪ٞ‬‬ ‫ن ُ‬
‫‪‌ ٣‬إِن‬
‫ِ‬
‫َّ ُ ُ َ ُ ُ ُ َ َ َ َ ٰ ُ ن َ ن ُ َ َ ُ ْ‬
‫ٔاﵠ ‌ افر اابنتساطت‬ ‫ٱلرسٔل ‌فخذوه ‌وٌا ‌نٓىكً ‌عِّ ‌فٱُجٓ ‌‬
‫دہتجمنی مہیلع ارلحم ة ےک یھب زنمؽ نم اہلل اعتٰیل ںیہ؛ ویکں ہک وجھچک ااشرات ف‬
‫دالالت وصنص ےس رختسمجںیہ فہ نیع مکحصناکوہاتےہہکہی ارمرقمرےہہک‬

‫وجاامؾارصعلالعہمریمشکیؒ یکرظنںیمہیقفاسفنل‪،‬ۃجحاالالسؾرضحتانونوتی‬
‫ِؒ یکرظنںیماوبہفینحرصعاک‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اقمؾرےتھکےھتافررضحتمیکحاالتمؒ ےک زندک ٓاپ اک وکیئامملثںیہن اھت؛رضحتیتفم دمحم عیفش‬
‫اصبح دویدنبی رۃمح اہلل ہیلع ےتھکل ںیہ ہک ارقح ےن دیسی رضحت میکح االتم دقس رسہ ےس وخد انس‬
‫ِؒ وک اوب ہفینحرصعرفامایرکےتےھت۔ (اتافیلتردیشہی‪،‬‬
‫ےہہکرضحتانونوتیدقسرسہرضحتوگنگیہ‬
‫ص‪،۴۵:‬ۃبتکماقحل‪،‬وجوشیگری‪،‬یئبمم)‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪61‬‬

‫ایقس رہظم مکح اک وہات ےہ ہن تبثم مکح اک‪،‬سپوجھچکدہتجمےناابنتسطرفامایفہنیع‬

‫مکح قح اعتٰیل اک ےہ‪،‬سپ اس ٓاتی ےن بس ارفاداتموکمکحاتکبفتنساکوج‬
‫رصحی ولعمؾ وہ ای ابابنتسط وہ وبقؽ رکان رفض رکدای ےہ‪ ،‬ذٰہلا اس ےس یسک الہِ‬
‫اامیؿوکارحناػںیہن وہاتکسافراظرہےہہکاظرہاتکبفتنسےسبساسملئ‬
‫ولعمؾ ںیہن وہےتکس‪،‬زہاراہ زجایت ف اسملئںیہہکایقتمکتفاعقوہےتےلچ‬
‫اجےت ںیہ‪ ،‬ارگ مکح ایقس ف ااہتجد اک ہن وہات وت ویکں رک وجاب فااعقت اک درایتف‬
‫َ‬
‫وہاتکس اھت؟ ہی اکؾ رہاک اعیم اک وت ںیہن‪ ،‬ایس فاےطس قح اعتٰیل رفامات ےہ‪ :‬ﵡ َول نٔ‌‬
‫َ‬ ‫َ ُ ْ ن َ ن ن ُ ن َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ ُّ ُ َ َّ ُ‬
‫ِيَ‌ي َ نس َجۢنبِ ُطُٔ ُّۥ‌‬
‫‌ٱل َ‬ ‫ٔل ٰٓ‬
‫‌ِإَوَل‌أو ِِل‌ٱۡلم ِر‌ًٌِِٓ‌ىػيٍِّ‬ ‫‌ردوه‌إَِل‌ٱلرس ِ‬
‫ٌ نِِ ُٓ ن‌ًﵠ اًمخ ىماـ اعمٗمرسلق ألًمق اُّمر هؿ أهؾ اًمٕم‪ٚ‬مؿ لاًمبٍم‬
‫لاًمٕم٘مقـ اًمراضمحة‪ .‬ىماـ اًمِمقيماين لاًم‪ٜ‬مقاب صديؼ طمسـ‬
‫اُية إؿمارة إمم ضمقاز اًم٘م‪ٞ‬ماس لإق ذم اًمٕم‪ٚ‬مؿ‬
‫ظماں‪:‬لذم ـهٰذك ٰ‬
‫ُما يدرؿ سماًم‪ٜ‬مص لُم‪ٜ‬مف ُمايدرؿ سماُؾمت‪ٜ‬مباط لـهق اًم٘م‪ٞ‬ماس قمغم‬
‫اًم‪ٙ‬متاب لاًمس‪ٜ‬مة‪ .‬ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مك افر اخبریؒ ےن اینپ اتکب ںیم ابب طبض ایک ےہ‬
‫ى‬
‫سم‪٠‬مصؾ ُمبلم‪ ».‬سپ یہی‬ ‫ابںی رتہمج «سماب ُمـ ؿم ٍبف أصال ُمٕم‪ٚ‬مقُما‬
‫ایقس افرارختساجاسملئےہہکمیلعت اُتّمےکفاےطساشرعہیلع االسلؾےنایک‬
‫ےہ‘‘اھ (لیبسارلاشد‪،‬ص‪،۲4،۲1:‬عبطمابتجمیئ‪،‬دیلہ)‬
‫ٓاج ےک دفر یک اک یئن ثحب ہیقف اسفنل رضحت وگنگیہؒ ےک دنچ اوصیل ولمجں ےس‬
‫اپین وہیئگ‪ ،‬اس اابتقس ےک رحػ رحػ ےس ٓاپ اک ہقفت‪ ،‬اثمیل بلصت‪ ،‬رکف ف رظن یک ریغ‬
‫زتمزلؽ یگتخپ افر روسخ یف املعل اتکلھج ےہ‪ ،‬ہی ریقح دنبہ رعض رکات ےہ ہک رضحت وگنگیہ‬
‫دقسرسہےکہذوکرہابالاابتقسےسوجیبلقاانیمطؿافررشحدصراحلصوہا‪،‬فہیسکدفرسی‬
‫رحتریےساحلصںیہنوہاکس۔‬
‫‪60‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫میکحاالتمرضحتومالانارشػیلعاھتونیدقسرسہ‬
‫ِؒ ےک ہذوکرہ اابتقس یک دقرے رشتحی ےکےیل میکح االتم دجمد‬
‫رضحت وگنگیہ‬
‫الملترضحتومالانارشػیلعاھتونیدقسرسہاکہیاابتقسالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’ایقسیکالصتقیقحاکاحلصوتہیےہہکسجارماکمکحِرشیعصنافر‬
‫اامجع ںیم (ارگہچ وپدیشہ وطر رپ وموجد ےہ؛ نکیل) رصاحی ایبؿ ہن ایک ایگوہ افر‬
‫اظرہےہہک (وپدیشہوطررپوترضفروموجدوہاگ؛ویکہکن) وکیئارمرشتعیںیملمہم‬
‫(ف رتمفک) ںیہن ےہ سج ےک قلعتم وکیئ مکح ہن وہ‪ ،‬وخاہ فہ ارم اعمدی وہ ای‬
‫اعمیش؛ اس ےیل اہک اجےئ اگہک مکح وت اس اک یھب رشع ںیم فاردےہ؛رگموبہجافخء‬
‫دالتل؛ یفخ ےہ‪،‬سپرضفرتوہیگاسمکحیفخےکارختساجیک ۔۔ٓاےگ رطہقی‬
‫ارختساج یک لیصفت ےنھکل ےک دعب رضحت اھتونیؒ ےتھکل ںیہ‪:‬سپ درتقیقح تبثم‬
‫مکح صن یہ ےہ‪ ،‬ایقس اس اک ضحم رہظم ےہ‘‘۔ (ارگصن ںیم مکح وموجد ہن وہ وت‬
‫ضحم ایقس ےس مکح اثتب ںیہن وہاتکس افرایقس ےک فاےطس ےس صن ےس اظرہ‬
‫(‪)۴‬‬
‫وہےنفاےلمکحوکالکٹافرامگؿںیہناہکاجاتکس)‬

‫رضحتانونوتیرۃمحاہللہیلعاکاکاوصیلاابتقس‬
‫خیش رمایغ یک وسچ رسدیس ادمح اخؿ اصبح یک رکف ںیم یھب رظن ٓایت ےہ‪ ،‬انچہچن اوھنں‬
‫ےناےنپوہشمروتکمبںیمرظنایتیکرہف تسےکتحتہیرظنہییھباھکلاھتہک‪:‬‬
‫’’ دنیِااکحؾ؛ اُؿومجمعااکحؾاکانؾےہوجینیقینماہللںیہ‘‘‬

‫االابتناہتادیفملہ‪،‬ص‪،55:‬اابتنہمتفہ‪،‬حیحصتفقیقحومالانمیکحرخفاالالسؾاصبحاظمرہی‪،‬انرش‪:‬عمجماہقفل‬ ‫(‪)۴‬‬
‫االالسیمادلفیلدویدنب‪،‬ااشتعافؽ‪۴۱۱۰‬ھ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪62‬‬

‫ۃجحاالالسؾرضحتانونوتیؒ ےناسےکوجابںیماھکلہک‪:‬‬
‫’’دنیاُؿااکحؾاکانؾوتینیقیےہوجینیقیںیہافراُؿااکحؾاکانؾینظےہ‬
‫ظ‬
‫وج ینظ ںیہ‪ ،‬ینعی ااکحؾ ہینیقی وک انیقی دنی انھجمس اچےیہ افر ااکحؾ ینظ وک ظ دنی انہک‬
‫اچےیہ‪،‬رہباحؽا ِ ِ‬
‫الطؼدنیدفونںرپاچےیہ‪،‬رپرفؼرمابتملعےکےیل نیقیف‬
‫(‪)۴‬‬
‫نظیکدیقاکااضہفرضفرےہ‘‘ ۔‬
‫رضحت وگنگیہ افر رضحت انونوتی رامہمح اہلل یک رصتاحیت ےک دعب زمدی لیصفت یک‬
‫ِؒ ےک وقبؽ‪:‬‬
‫رضفرتںیہنیھت؛اسےیلہکالعہمریمشکی‬
‫’’ رضحت وگنگیہ ہیقف دہتجم ےھت وت رضحت انونوتی اوصؽ ف اقعد ںیم‬
‫امہرے اامؾ ےھت افر رضحت وگنگیہ رففع ف زجای ِ‬
‫ت ہقف ںیم امہرے وشیپا افر‬
‫رامنہ ےھت‪ ،‬دفونں رضحات یک ربتک ےس امہرا ملع وخب حقنم افررفنش وہا‪ ،‬اس‬
‫(‪)۰‬‬
‫ںیمیسکمسقیکدیچیپیگابیقہنریہ ‘‘۔‬

‫تصقتۃ ااقعلد‪ ،‬ص‪ ،۴۰۰،۴۰۲ :‬ریتوہاں اوصؽ‪،‬عمجم ارکفل ااقلیمس ادلفیل‪ ،‬دویدنب‪ ،‬ااشتع افؽ‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪۴۱۱۲‬ھ‪۰۲۰۴/‬ء‪،‬قیقحفرشتحی‪:‬رضحتومالانمیکحرخفاالالسؾاصبحاظمرہی)رضحتاھتونیؒےتھکل‬
‫ںیہ‪:‬دمولؽینظیھب دمولؽصنیہےہوتسجرطحایعطقتوکاعطقدمولؽصناہکاجاتےہ‪،‬ایسرطح‬
‫ظ‬ ‫ظ‬
‫طنت﵂ت یھب ظ دمولؽ صن ںیہ وخاہ الب فاہطس ایقس ےک وخاہ وباہطس ایقس ےک‪،‬زمدی لیصفت ےک ےیل‬
‫دےیھکی‪:‬رشحاالابتناہتادیفملہ‪،‬ص‪۴11:‬ات‪،۴18‬وحباہل‪:‬ارشػاافتلریس‪54/۱:‬ات‪55‬۔‬
‫افدہ ‪ :‬اس ثحب ںیم زمدی یفشت ےکےیل تصقتۃااقعلد اک اٹھچ افر ٓاوھٹاں اوصؽ یھب دانھکی اچےیہ‪ ،‬سج‬
‫ںیم رضحت انونوتیؒ ےن ارختساج اہقفء یک تیثیح‪ ،‬ااہتجدی اوقاؽ ںیم اہقفء اک بصنم‪ ،‬اہقفء ےک وقؽ‬
‫ےکااکنراکمکح‪،‬ہیقفاکرمہبتفاقمؾ‪،‬رشاطئااہتجدےکریغبااہتجدیکاثمؽافروصنمصافرینظااکحؾےس‬
‫قلعتماہنتیرہگےاوصؽذرکرفامےئںیہ۔‬
‫ِؒ ےن دیس‬
‫ِؒ‪ ،‬ہی اطخب العہم ریمشکی‬
‫دےیھکی‪:‬امانہہم ارلدیش اک دار اولعلؾ دویدنب ربمن‪ ،‬رقتری العہم ریمشکی‬ ‫( ‪)۰‬‬
‫=‬
‫‪63‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اتمہاانیمطؿفیفشتےکےیلزمدیرصتاحیتشیپیکاجیتںیہ‪:‬‬

‫رضحتدحمثریبکؒ اکدمللالکؾ‬
‫اوباآملرث‪،‬دحمث ریبکرضحتومالانبیبحارلامحؿایمظعدقسرسہےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’لیلحت فرحتمی اایشء ےک ابب ںیم یقیقح کلسم ہی ےہ ہک ہی اہنت دخاےئ‬
‫اعتٰیل ےک اایتخر یک زیچ ےہ‪ ،‬یسک زیچ وک الحؽ ایرحاؾ رکان رصػ ایس اک اکؾ ےہ‪ ،‬فہ‬
‫اسںیم رفنمدےہافرہی اخصلایس اکقحےہ‪،‬یسکدفرسےوکاسںیمیسکونع‬
‫ےس دلخ ںیہن ےہ‪ ،‬ہن ابذلات یسک وک ہی اایتخر احلص ےہ ہن ہب وفتضی ایہٰل؛‬
‫انچہچنخیشققحمامکؽادلنیانباامہلؾیفنحرحتریرفامےتںیہ‪:‬‬
‫اعمٌلمي »‪۰( .‬؍‪)85‬‬
‫اهلل ير ُّب ا ًَم يٕم ي‬ ‫« يا َحلايمٌؿ يُ ٌظم يال ي ٌ‬
‫ؽ ذم يأنَّ ًف ً‬ ‫ي ً‬
‫’’اسںیموکیئاالتخػںیہنےہہکمکحدےنیفاالاہللاعتٰیلیہےہ‘‘۔‬
‫افرالعہمبحماہللاہبریملسماوبثلتںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫ٌ‬‫ٌ‬
‫« يُ ًطم‪ٙ‬م يَؿ إٌ َُّ ُم ي‬
‫ـ اهلل يشم يٕماًمی»‪( .‬ص؍‪)۴۰‬‬
‫ٰ‬
‫=‬
‫ردیش راض رصمی ےک دار اولعلؾ دویدنب ٓادمرپ اابقتسہیل ہسلج ںیم رعیب ںیم رفامای اھت‪ ،‬وج زپےنھ ےس‬
‫قلعت راتھک ےہ‪ ،‬اس اطخب ںیم امجتع دویدنب اک ہلسلس اانسد‪ ،‬رضحت اشہ فیل اہلل دولہی افر اؿ یک‬
‫دخامت‪ ،‬اہقفےئ دحثی ےک رطؼ قیقح‪:‬قیقح انمط‪ ،‬حیقنت انمط‪ ،‬رختجی انمط‪ ،‬اہمئ دحثی ےک‬
‫ابمثح افر فلتخم اسملئ ںیم اہمئ ارہعب اک رطقی‪ ،‬نلعےئ دویدنب اک اولسب‪ ،‬رضحت انونوتی افر‬
‫رضحت وگنگیہ اک ذترکہ‪ ،‬دار اولعلؾ دویدنب افر اس اک جہن میلعت ف دترسی افر داراولعلؾ افر اس اک وتطس ف‬
‫ادتعاؽ ےسیج شیب اہب یتمیق ونعاانت رپ رفینش ڈایل یئگ ےہ‪ ،‬رعیب رقتری اک اردفرتہمج ابطخت داراولعلؾ‬
‫دویدنب (رمہبت رضحت ومالان یتفم رمعاؿ اہلل اصبح اقیمس) ‪ ۴۵4/۴‬ات ‪ ۴4۵‬ا‪ ،‬ںیم ادارہ رکف االسیم‪،‬‬
‫ارفیقی زنمؽدقمیدویدنب ےسعبطوہاکچےہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪64‬‬

‫’’مکحرصػاہللیہیکاجبنےسوہاتےہ‘‘۔‬
‫ُوصؽ ہقف ںیم رصمح ےہ ہک لیلحت افر رحتمی؛ مکح‬
‫زین ہی ولعمؾ افربتک ا ِ‬
‫یفیلکتیک ںیمسقںیہافرمکحیفیلکتیکرعتفی ہیےہ‪:‬‬
‫ؼاـ ا َعم‪ٙ‬م ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫ي‪ٚ‬مٗمؼ ؼ ؼلمي يـم ي‪ٚ‬م هب ؼ ؼؼا‬ ‫ؼامم ا َعم ً يت يٕم ّ‪ٚ‬م ؼ ؼ ًؼؼ سمٌ ي‪٠‬م َوم يٕم ؼ ؼ ٌ ً‬ ‫«ظم يٓم ؼ ؼ ً‬
‫ؼاب اهلل يشم يٕم ؼ ؼ ٰ‬
‫‪ٞ‬مػما »‪( .‬دوھکیرحتریفریغہبتکِاُوصؽ)‬ ‫يأ َل ي َ‬
‫خت ه‬
‫اسرعتفیرپہبشوہاتاھتہکوجمکحدحثی ایاامجع ایایقسےساثتبوہ‬
‫اس رپ رعتفی اصدؼ ںیہن ٓایت؛ اِس ےیل ہک فہ اہلل اعتٰیل اک مکح ںیہن؛ ہکلب‬
‫ٓارضحنت ﵁ ایالہِ اامجع ایدہتجم اک مکح ےہ‪ ،‬وتاس اک وجاب ہی دایایگ ہک فہیھب‬
‫اہللیہاکمکحےہافرٓاںرضحت ﵁ ایالہِاامجع ایدہتجماسوکرصػاظرہافر‬
‫ایبؿرکےنفاےلںیہ‪،‬رشحرحتریالنباریمااحلجرہمحاہللاعتٰیلںیمےہ‪:‬‬
‫مج ؼؼا ٌع يأ ٌلا ًَم ٌ٘م‪ٞ‬مؼ ؼ ٌ‬
‫اس‬ ‫اًمس ؼ‪ٜ‬م ٌَّة يأ ٌل َ ٌ‬
‫اإل َ ي‬ ‫يوم ؼ ٌؼإ َق ٌىم‪ٞ‬م ؼ يؾ يا َحلً َ‪ٙ‬م ؼ ًؼؿ اًم َّثاسمٌ ؼ ً‬
‫ؼت سمٌ ُّ‬
‫اظم ىؼؾ ٌذم يشمٕم ٌريؼ ٌ‬ ‫اـ ا َعم ي‪ٙ‬م َّ‪ٚ‬م ٌٗمؼلمي يذ ٌقمؼل لهؼق يهمؼػم د ٌ‬ ‫ٌ‬
‫احلً‪ٙ‬مَؼ ٌؿ‪:‬‬ ‫ػ َ‬ ‫َ‬ ‫ي ً ي ً ي‬ ‫َ‬ ‫ّي َوم يٕم ٌ ً‬
‫ؼامم يسم ؼ َؼؾ ًه ؼ يؼق ًطم َ‪ٙ‬م ؼ ًؼؿ ير ًؾم ؼ َؼقًم ٌ ٌف يأ َل يأ َه ؼ ٌؼؾ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌي‬
‫ّنَّ ؼ ؼ ًف يًم ؼ ؼ‪ٞ‬م يس ًطم َ‪ٙ‬م ؼ ًؼؿ اهلل يشم يٕم ؼ ٰ‬
‫اّ َُمؼ ٌؼر يأ َّق ًطم َ‪ٙ‬مؼ يؼؿ اًم‪ٜ‬مَّبٌ ؼل يدًم ٌ‪ٞ‬م ؼ ًؾ ًطم‪ٙ‬م ٌَ‪ٛ‬مؼ ٌؼف‬ ‫مج ؼا ٌع ًىم َ‪ٚ‬م‪ٜ‬ميؼؼا ينَ‪ٜ‬مًؼ َؼق وع يهماي ؼ ًة َ ي‬ ‫ٌَ‬
‫اإل َ ي‬
‫ؼاىمل يوم يال يضم ؼ يؼر يف يأ َق يىم ؼ يؼاـ َ‬ ‫ؼػ يقم‪ٜ‬مَؼ ؼف ل ييم ؼ يؼذا ا ًَمب ؼ ٌ‬ ‫ؼامم ليم ٌ‬
‫لاحلً َ‪ٙ‬م ؼ ًؼؿ‬ ‫ي‬ ‫ً ي‬ ‫ياؿم ؼ و‬ ‫يشم يٕم ؼ ٰ ي‬
‫ؼامم ٌّينَّ ؼ ؼ ًف يأن‬ ‫اظمؼ ؼ وؼؾ ٌذم ًطم‪ٙ‬م ٌَ‪ٛ‬م ؼ ؼ ٌؼف يشم يٕمؼ ؼ ٰ‬
‫ؼاب د ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫اًم َّثاسمٌؼ ؼ ً ٌ‬
‫ؼت سمٌ يامؾمؼ ؼ يؼقم ا ًَم‪ٙ‬م يت ؼ ؼ ٌ ي‬
‫احل‪ٙ‬مَؿ اًم َّثاسمٌ ًت سمٌ ي‪٠‬مطم ٌد ه ٌذ ٌك ٌظم يٓماسمف يشمٕمامم لاًم َّث يال يصم ًة يم ٌ‬
‫ياؿم يٗم وة‪.‬‬ ‫ًً ي ٰ ي‬ ‫ي ٰ‬ ‫ًَ ً‬
‫(ج؍‪،۰‬ص؍‪)45‬‬
‫دےیھکی!انتکاصػاالعؿےہاِسابتاکہکٓارضحنت ﵁ ایالہِاامجع‬
‫ایدہتجمنی مکح دےنیفاےل ںیہن ںیہ‪ ،‬وخد الحؽ فرحاؾ رفامےن فاےل ںیہن ںیہ؛‬
‫‪65‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ہکلبدخاےکمکحوکایبؿرفامےنفاےلںیہ‪،‬ہیومضمؿولتحی (ص؍‪)۲۲‬افرالعہم‬
‫اونسی اشیعفؒ یک رشح اہنمج االوصؽ (ج؍‪ ،۴‬ص؍‪ٰ )۰۰‬یلع اہشم ارحتلری ںیم‬
‫یھبہذوکرےہ۔‬
‫افر ارگ اس ےس یھب زایدہ اصػ اننس اچےتہ وہ وت ونس! رضحت اشہ فیل‬
‫اہلل دحمث دولہی رۃمحاہلل ہیلع اینپ وہشمر افر ےبریظن اتکب ’’ۃجحاہلل اابلہغل‘‘‬
‫ںیمرحتریرفامےتںیہ‪:‬‬
‫ذ ًٰم ؼؼؽ أق اًمتح‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼؾ لاًمتح ؼؼريؿ قمب ؼؼارة قم ؼؼـ شم‪ٙ‬م ؼؼقيـ‬ ‫ل‬
‫‪ٟ‬ماومؼؼذ ذم اعم‪ٚ‬م‪ٙ‬مؼؼقت أق اًمِمؼ‪ٞ‬مئ اًمٗمؼؼالين يقا ظمؼؼذ سمؼؼف ألُيقا ظمؼؼذ سمؼؼف‬
‫وم‪ٞ‬م‪ٙ‬مؼ ؼؼقق هؼٰ ؼؼذا اًمت‪ٙ‬مؼ ؼؼقيـ ؾمؼ ؼؼببا ًم‪ٚ‬م‪ٛ‬مقا ظمؼ ؼؼذة لشمريم‪ٝ‬مؼ ؼؼا لهؼٰ ؼؼذا ُمؼ ؼؼـ‬
‫ؼامم لأُم ؼؼا ‪ٟ‬مس ؼؼبة اًمتح‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼؾ لاًمتح ؼؼريؿ إمم اًم‪ٜ‬مبؼ ؼل‬
‫ص ؼؼٗمات اهلل شمٕم ؼ ٰ‬
‫صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ومب‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬مؼؼك أق ىمقًمؼؼف أُمؼؼارة ىمٓمٕم‪ٞ‬مؼة ًمتح‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼؾ‬
‫اهلل لحتري‪ٛ‬م ؼؼف لأُم ؼؼا ‪ٟ‬مس ؼؼبت‪ٝ‬ما إمم اعمجت‪ٝ‬م ؼؼديـ ُم ؼؼـ أُمت ؼؼف ومب‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬م ؼؼك‬
‫رلايت‪ٝ‬مؿ ذًمؽ قمـ اًمنمؼع ُمؼـ ‪ٟ‬مؼص اًمِمؼارع ألاؾمؼت‪ٜ‬مباط ُمٕم‪ٜ‬مؼك‬
‫ُمـ يمالُمف‪( .‬ج؍‪ ،1‬ع؍‪)49‬‬
‫’’افر اساکرازہی ےہہکلیلحتفرحتمی اُسوکتنی اکانؾےہوجاعملِوکلمت‬
‫ںیم ویں انذف وہیت ےہ ہک الفں یشٔ رپ وماذخہ وہاگ ایہن وہاگ‪ ،‬سپ یہی وکتنی‬
‫وماذخہای ِ‬
‫رتکوماذخہاکببسیتنبےہافرہیوکتنیاہللاعتٰیلیکافصتےسےہ‪،‬‬
‫ریہ رحتمی فلیلحت یک تبسن ٓارضحنت ﵁ یک رطػ وت فہ اس ٰینعم ںیم ےہ ہک‬
‫ٓاپ اک وقؽ یعطق اشنین ےہ اہلل ےک الحؽ فرحاؾ رکےن یک افر دہتجمنی یک رطػ‬
‫لیلحت فرحتمی یک تبسن اس ٰینعم ںیم ےہ ہک فہ اس وک صن اشرع ےس رفاتی‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪66‬‬
‫(‪)۴‬‬ ‫رکےتںیہای ِ‬
‫الکؾاشرعےساابنتسطرکےکاتبےتںیہ‘‘۔‬

‫رضحتومالاندمحموقعیبانونوتیدقسرسہ‬
‫ِؒ ےک رفزدن‪ ،‬ۃجح االالسؾ رضحت ومالان‬
‫ااتسد الکل رضحت ومالان ولممک ایلعل انونوتی‬
‫ِؒ ےک رقیف اکر‪ ،‬ااتسذ االاکرب رضحت ومالان دمحم وقعیب انونوتی رہمح اہلل‬
‫دمحم اقمس انونوتی‬
‫(‪۴۰۱5‬ھ؍‪۴8۲۲‬ء۔‪۴۲۲۰‬ھ؍‪۴88۱‬ء)رفامےتںیہ‪:‬‬
‫’’افؽ لفکتم اؿ ولعؾ اک رقٓا ؿ رشفی ےہ افر رشح ف لیصفت اس یک‬
‫دحثی رشفی ہک وقؽ ف لعف رضحت روسؽ وبقمؽ ﵁ اک ایبؿ ےہ افر وج ھچک‬
‫نلعء‪ ،‬احصہب افر اتنیعب افر عبت اتنیعب افر اہمئ دہتجمنی ےن اقعد افر رطز لمع‪،‬‬
‫ابعدات ف اعدات افر اعمالمت ںیم اابنتسط رفامرک ایبؿ رفامدای افر راہ دیسیھ رپ مہ‬
‫ذعمفرفںوکاگلدای‪،‬فہ ملعہقففاقعدےہافررقٓا ؿ ف دحثیزابؿرعیبےہ‪،‬اس‬
‫(‪)۰‬‬
‫یکلیصحتیکانبءرصػ‪،‬وحن‪،‬اعمینافرادبرپےہ‘‘۔‬

‫خیشادحلثیرضحتومالاندمحمزرکایاکدنولھیرۃمحاہللہیلع‬
‫خیشادحلثیرضحتومالانزرکایاصبحرۃمحاہللہیلعرفامےتںیہ‪:‬‬
‫’’اب مت وک ااکشؽ وہراہ وہاگ ہک ہیفن ےک اہیں وت ہقف وک تہب افاچن اھجمس‬
‫اجاتےہ وج اظبرہاؿ دفونں ولعؾ رقٓاؿ ف دحثی ےس ابلکل اگل گلھت ےہ‪ ،‬وت‬

‫أذعب ااشملرع یف قیقح ااشلرع بقلم ہب اشرع یقیقح‪ ،‬ص‪ 4:‬ات ‪ ،5‬رمزک اقیقحتت ف دخامت ہیملع‪،‬وئ‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ااشتع‪۴۱۰۰‬ھ‪۰۲۲۴/‬ء۔‬
‫ابطخت دار اولعلؾ دویدنب‪ ،85/۴:‬ادارہ رکف االسیم‪ ،‬ارفیقی زنمؽ دقمی دویدنبوحباہل تیفیک ہسلج داتسر‬ ‫(‪)۰‬‬
‫دنبیدمرہساالسیمدویدنب ‪۴۲۲۴‬ھ۔‬
‫‪67‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ونس ںیم رٹک یفنح وہں ےسیج احظف انب رجح رٹک اشیعف ںیہ‪ ،‬ہقف؛ رقٓاؿ ف دحثی ےس‬
‫اگل وکیئ زیچ ںیہن؛ ہکلب ہی دراۃی ادحلثی ےہ ہک رہ اک دہتجم ےن فلتخم ااحدثی‬
‫ےک ومجمہع ںیم ےس وکیئ دحثی ےل رک اس یک دنس ذحػ رکےک ہی ھکل دای ہک ہی‬
‫ومعمؽ اہب وہان اچےیہ‪ ،‬دفرسے دہتجم ےن دفرسی دحثی وک راحج ھجمس رک اس وک‬
‫ومعمؽاہبانبدایوتدرتقیقحہقففرقٓاؿ ف دحثیوکیئاگلاگلزیچںیہنوہیئ‪،‬وج‬
‫ولگ اانحػ رپ ارتعاض رکےت ںیہ فہ ای وت ال یملع یک فہج ےس رکےت ںیہ ای اجتلہ‬
‫اعرافہن ربےتت ںیہ‪ ،‬ریمی راےئ اک الخہص ہی ےہ ہک ملع ہقف؛ رقٓا ؿ ف دحثی ےک‬
‫اعمرض ف انمیف ںیہن؛ ہکلب ملع ہقف اؿ دفونں اک الخہص ےہہک اہقفء ےن وغر ف رکف‬
‫رکےک رقٓاؿ ف دحثی ےک اسملئ وک ٓااسین ےک فاےطس اک ہگج عمج رکدای سج اک‬
‫(‪)۴‬‬
‫انؾملعہقفوہایگ ‘‘ ۔‬

‫خیشرمایغےکوصترہقفرپالختفامثعہینےکٓارخیخیشاالالسؾاکدمللاعتبق‬
‫الختف امثعہین ےک ٓارخی خیش االالسؾ‪ ،‬میظع ہیقف ف ققحم خیش یفطصم ربصی وتاقدی رۃمح‬
‫اہلل ہیلع (وتمیف ‪۴۲4۲‬ھ) (نج ےک امہرے ااکرب ںیم ےس العہم ونبریؒ ےس یملع رفاطب‬
‫ےھت)ےن خیشرمایغےکوخداسہتخاوصؽاکاہنتیدمللفلصفماجزئہایلےہ‪،‬وجاؿیک ٓارخی‬
‫امہی انز فینصت «ُمقىمػ اًمٕم٘مؾ لاًمٕم‪ٚ‬مؿ لاًمٕمامل ُمـ رب اًمٕماعملم لقمبادك‬
‫اعمرؾم‪ٚ‬ملم» ںیمیئکاحفصتںیمالیھپوہاےہ‪،‬اِساتکبیکاتیمہےکےیل ہیانھکلاکیفےہ‬
‫(‪)۰‬‬
‫ہکخیشدبعااتفلحاوبدغہیکزابیناسوک «يمتاب اًم٘مرق اًمراسمع قمنم »اکانؾدایایگ ۔‬
‫رقتریاخبریرشفیاردف‪،۲۲/۴:‬عمجرتبیت‪:‬ومالاندمحماشدہاصبحاہسروپنری‪،‬ۃبتکماخیشل‪،‬رکایچ ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اإلؾمـاد من اًمدین‪ ،‬ص‪ ،31:‬دار اًمبشائر االؾمالمقة‪ ،‬اًمطبعة اًمثاكقة‪1435:‬ھ ۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪68‬‬

‫قح وت ہی اھت ہک خیش االالسؾ یک اشدنار ثحب اینپ اتیمہ یک فہج ےس اہیں لمکم شیپ‬
‫رکدیاجیت؛نکیلوطاتلےسےنچبےکےیلرصػدفاابتقسذرکےیکاجےتںیہ‪:‬‬
‫«أن ؼؼا أىم ؼؼقـ‪:‬إق يم ؼؼاق اُّم ؼؼر يم ؼؼام ىم ؼؼاـ ص ؼؼاطما اعم٘ماًم ؼؼة ذم‬
‫جم‪ٚ‬مؼؼة اًمرؾمؼؼاًمة لمل ي‪ٙ‬مؼؼـ اًمٗم٘مؼؼف سم‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬مؼؼك اًمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ اعمؼؼدلق اعمٕمؼؼرلؽ‬
‫هؼؼق اًمؼؼديـ سمٕم‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼؼف‪ ،‬ومؼؼال ري ؼا ذم أق اًمتٗم٘مؼؼف ذم اًمؼؼديـ اًمؼؼذن هؼؼق‬
‫اًمٗم‪ٝ‬مؿ اعمت٘مـ ًم‪ٚ‬مؼديـ لاًمؼذن اقمت‪ٜ‬مؼك سمِمؼ‪٠‬منف ذم يمتؼاب اهلل طم‪ٞ‬مؼث‬
‫ور‌‬‫ؤ ََّل َ‌ن َف َ‬ ‫َ َ َ َ ن ُ ن ُ َ َ ُ ْ َ َّ‬
‫ٓافة‌فَيَ ن‬ ‫ىمؼاـ شمٕمؼامم‪ :‬ﵡوٌا‌َكن‌ٱلٍؤٌِِٔن‌ َِلِفِروا‌ن‬
‫ْ‬ ‫‌ٱلِيوَ َ‬ ‫ُّ ن َ ّ نُ ن َ ٓ َ ‪ّ ٞ‬‬
‫‌َلَ َج َف َّل ُٓؤاْ‌ِف ّ‬
‫‌و َِلُِوذ ُِروا‌‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‌طانِفوة ِ‬ ‫‌ًٌِٓ‬‫َِ‌ك‌ف ِركةٖ ِ‌‬
‫ٌ ِ‬
‫َ ن َ ُ ن َ َ َ ُ ٓ ْ َ ن ن َ َ َّ ُ ن َ ن َ َ‬
‫وً ‌َيوذ ُرون‌‪١٢٢‬ﵠ لذم ؾمؼ‪ٜ‬مة‬ ‫كٔمًٓ ‌إِذا‌رجػؤا ‌إَِل ِٓوً ‌ىػيٓ‬
‫رؾمؼقـ اهلل طم‪ٞ‬مؼث ىمؼؼاـ صؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼ‪ٚ‬مؿ‪ُ :‬مؼؼـ يؼرد اهلل سمؼؼف‬
‫ظمػما يٗم٘م‪ٝ‬مف ذم اًمديـ‪ ،‬رلاك اًمبخارن ل ُمسؼ‪ٚ‬مؿ ذم صؼح‪ٞ‬مح‪ٞ‬م‪ٝ‬مام‬
‫ُمتّم ؼ ؼؼؾ سماًمؼ ؼ ؼديـ لأق اًمٗم٘م ؼ ؼؼف أطم ؼ ؼؼؼ اًمٕم‪ٚ‬م ؼ ؼؼقف اشمّم ؼ ؼؼاُ سماًم ؼ ؼؼديـ‪،‬‬
‫لاًمٗم٘م‪ٝ‬ماء لُ ؾم‪ٞ‬مام اّئ‪ٛ‬مة اعمٕمرلومقق رمح‪ٝ‬مؼؿ اهلل أطمؼؼ اًم‪ٜ‬مؼاس‬
‫سماًمتٗم٘م ؼؼف ذم اًم ؼؼديـ اعم ؼؼذيمقر ذم يم ؼؼالف اهلل لرؾم ؼؼقًمف‪ ،‬وم‪ٛ‬محالًم ؼؼة‬
‫ىمٓمؼؼع صؼؼ‪ٚ‬مة اًم ؼؼديـ اإلؾمؼؼالُمل سمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ اًمٗم٘م ؼؼف اعمتْمؼؼ‪ٛ‬م‪ٜ‬مة ًم ؼؼدقمقم‬
‫اُؾمؼؼتٖم‪ٜ‬ماء قم‪ٜ‬مؼؼف ذم اإلؾمؼؼالف ُمؼؼـ اّؾمؼؼتاذ اعمرا هم ؼل ؿم ؼ‪ٞ‬مخ أيمؼؼؼم‬
‫ُمـ ُمٕم‪ٝ‬مد دي‪ٜ‬مل ذم اًمٕمامل اإلؾمالُمل احلؼا‪ ،،‬ضمؼديرة سمؼ‪٠‬مق شمٕمؼد‬
‫ُمـ أذاط اًمساقمة‪.‬‬
‫لًمؼ ؼ‪ٞ‬مس اًمٗم٘م ؼؼف قمب ؼؼارة قم ؼؼـ اظم ؼؼتالؽ اّئ‪ٛ‬م ؼؼة اعمجت‪ٝ‬م ؼؼديـ‬
‫اًم ؼؼذن سم‪ٜ‬م ؼؼك قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼف اًمِم ؼ ؼ‪ٞ‬مخ اؾم ؼؼت‪ٝ‬ما‪ٟ‬متف سمٕم‪ٚ‬م ؼؼؿ اًمٗم٘م ؼؼف لإسمٕم ؼؼادك ُم ؼؼـ‬
‫‪69‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اًمؼؼديـ‪ :‬سمؼؼؾ وم‪ٞ‬م ؼف ُمؼؼع ىم‪ٞ‬م ؼاس اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء يمتؼؼاب اهلل ل ؾمؼؼ‪ٜ‬مة رؾمؼؼقًمف‬
‫لإمجؼؼاع اُّمؼؼة‪ ،‬ومؼؼاإلقمراه قمؼؼـ اًمٗم٘مؼؼف سمؼؼاعمرة سمسؼؼبا اعمسؼؼائؾ‬
‫اًمت ؼ ؼؼك اظمت‪ٚ‬م ؼ ؼؼػ وم‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا أئ‪ٛ‬م ؼ ؼؼة اعم ؼ ؼؼذاها اإلؾم ؼ ؼؼالُم‪ٞ‬مة يِم ؼ ؼؼبف يم ؼ ؼؼقق‬
‫اًمسقومسؼ ؼؼٓمائ‪ٞ‬ملم اعم‪ٜ‬م‪ٙ‬مؼ ؼؼريـ ًمثبؼ ؼؼقت أي ؼ ؼة طم٘م‪ٞ‬م٘مؼ ؼؼة لأي ؼ ؼة ُمٕمرومؼ ؼؼة‪،‬‬
‫أظم ؼ ؼ ؼؼذلا ألـ أؾم ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬محت‪ٝ‬مؿ ُم ؼ ؼ ؼؼـ لىم ؼ ؼ ؼؼقع اُظم ؼ ؼ ؼؼتالؽ سم ؼ ؼ ؼ ؼلم آراء‬
‫اًمٕم٘مالء‪:‬سمؼؼؾ سم ؼلم آراء قماىمؼؼؾ لاطمؼؼد ذم أزُم‪ٜ‬مؼؼة خمت‪ٚ‬مٗمؼؼة‪ ،‬ومؼؼ‪٠‬من‪ٙ‬مرلا‬
‫لضمقد احل٘م‪ٞ‬م٘مة وم‪ٞ‬مام اشمٗم٘مقا قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف أيْما لوم‪ٞ‬مام صمبتقا وم‪ٞ‬مف أيْما‪».‬‬
‫’’ اس ابرے ںیم یسک کش ف ہہبش یک اجنگشئ ںیہن ےہ ہک ہقفت یف ادلنی‬
‫سج یک تقیقح دنی یک ہتخپمہف ےہ افرسج یک اتیمہوکرقٓاؿ ف دحثیںیم ااجرگ‬
‫ایکایگےہ‪،‬فہدنییہےکاسھتقحلمےہافردنیےکاسھتااحلؼفااصتؽںیمہقف‬
‫االسیم؛ دفرسے ولعؾ یک تبسنب زایدہ قحتسم ےہ‪ ،‬وصخاص وہشمر اہمئ اِس ہقفت یف‬
‫ادلنیےکبسےسڑبےدصماؼںیہ‪،‬دنیاالسؾاکہقفےسقلعتعطقنمرکےن‬
‫یکوکششوکوجدرتقیقحاالسؾںیمہقفےساانغتستیئےکدوعیےکرتمادػ‬
‫ےہ؛ ایقتم یک اک العتم اہک اجاتکس ےہ۔ (حیحص ابت ہی ےہہک) ہقف رصػ‬
‫اہمئدہتجمنیےکاالتخػاکانؾںیہنےہسجوکاینبدانبرکملعہقفوکدنیےساخرج‬
‫رکدای ایگ؛ ہکلب ہقف االسیم ےک ادنر نلعےئ دہتجمنی ےک االتخػ ےک اسھت اتکب‬
‫اہلل‪ ،‬تنس روسؽ اہلل افر اامجع اتم یھب اشلم ںیہ‪ ،‬اہمئ االسؾ ےک درایمؿ‬
‫فلتخم ہیف اسملئ یک فہج ےس ومجمیع ہقف ےسارعاض رکان ااسی یہ ےہ ےسیج‬
‫فوجدتقیقح اک ااکنررکےن فاےل وساطسفیئ ہک اؿ ےک ااکنر اک یھب ایھتہر یہی اھت‬
‫ہک القعء یک ٓاراء ےک درایمؿ االتخػ ےہ؛ہکلب اک یہ صخش یک راےئ فلتخم‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪71‬‬

‫زامونںںیماگلاگلوہاجیتںیہ‪،‬رھپاوھنںےنہقفتمافراثتبدشہاقحقئےک‬
‫(‪)۴‬‬
‫فوجداکیھبااکنررکدای‘‘‬

‫خیشرمایغےکوصترہقفرپالعہمزادہاوکلرث ؒی اکیقیقحرصبتہ‬
‫ہذوکرہوخداسہتخاوصؽیکرتددیرکےتوہےئالعہمزادہوکرثیرۃمحاہللہیلعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«صم ؼؼؿ ؾم ؼؼ‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬ماك يؼ ؼاهر سم ؼؼ‪٠‬مق اًمٗم٘م ؼؼف همؼ ؼػم اًم ؼؼديـ‪ً ،‬م‪ٞ‬متقص ؼؼؾ‬
‫سمؼؼذًمؽ إمم إؾمتسؼؼاهمة اعمخاًمٗمؼؼة ًمٗم٘مؼؼف اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء ُمؼؼع أق اًمٗم٘مؼؼف هؼؼق‬
‫اًمٗم‪ٝ‬م ؼ ؼؼؿ اًمّمؼ ؼؼح‪ٞ‬مح ذم اًم ؼ ؼؼديـ‪ ،‬ىم ؼ ؼؼاـ اهلل شمٕم ؼ ؼؼامم‪:‬ﵡًم ٌ‪ٞ‬م يت يٗم َّ٘م ً‪ٝ‬م ؼ ؼؼقا ٌذم‬
‫اًمؼؼدّ ي ٌـﵠ‪ ،‬لىمؼؼاـ اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ُ :‬مؼؼـ ي ؼرد اهلل سمؼؼف‬
‫ظمؼ ؼػما يٗم٘م‪ٝ‬م ؼؼف ذم اًم ؼؼديـ‪ ،‬وم‪ٞ‬م‪ٙ‬م ؼؼقق ادقم ؼؼاء ُمٖم ؼؼايرة ُمٕمروم ؼؼة اًم ؼؼديـ‬
‫ًم‪ٚ‬مديـ وم‪ٚ‬مسٗمة طمديثة ذم اّزهر احلديث‪».‬‬
‫’’مہےنرسیئازرہ (رمایغ) ےکابرےںیمہییھبانسہکفہاببگنِدلہ‬
‫اسابتاک االعؿرکےتںیہہکہقف؛دنیںیہنےہ‪،‬اتہکاہقفےئرکاؾیکمہففھجمس‬
‫یکاخمتفلیک راہوہسبتلانبیئاجےکس‪،‬احالہکنہقف؛ دنیےکحیحصمہفیہاکانؾےہ‪،‬‬
‫يـﵠںیم اس‬‫اسیجہک اہلل اعتیل ےن رقٓاؿ رکمی یک ٓاتی‪ :‬ﵡًمٌ‪ٞ‬م يت يٗم َّ٘م ً‪ٝ‬مقا ٌذم اًمدّ ٌ‬

‫اک ذرک رفامای ےہافر وضحر ارکؾ ﵁ ےن رفامای‪:‬اہلل اعتیل سج ےک اسھت ریخ اک‬
‫ارادہ رفامےت ںیہ‪ ،‬اس وک دنی یک ھجمس اطع رفامےت ںیہ‪ ،‬سپ دنی یک رعمتف وک سفنِ‬
‫دنی ےک اعتمرض رقار دےنی اک دوعی اک این ہفسلف ےہ وج اس ےس ےلہپ اجہعم‬
‫ل‬
‫لمکمثحبےکےیلدںیھکی‪ :‬ومفقالقعلفاملعلفااعلملنمربااعل مننفابعدـارملللنن‪۲۲4 /۱:‬ات‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪،۲۰۲‬داراایحءارتلاثارعلیب‪،‬ریبفت‪،‬عبطاثین‪۴۱۲۴:‬ھ۔‬
‫‪70‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪)۴‬‬
‫ازرہںیمیھبکںیہنانسایگ‘‘‬

‫العہمزادہاوکلرثیاکاکلصفم یملعاقمہل‬
‫العہم وکرثیؒ ےن اک دفرسے اقمےل ںیم «اًمدٍ يـ لاًمٗم٘مف» ونعاؿ ےک تحت‬
‫اس وموضع رپ لصفم الکؾ ایکےہ‪ ،‬وموضع یک اتیمہ یک فہج ےسالعہموکرثیؒ اکلمکمومضمؿ‬
‫اہیںشیپرکانومزفںولعمؾوہاتےہ‪:‬‬
‫أن صاح يستس‪ٞ‬مغ أق يٗمقك سم‪٠‬مق اًمٗم٘مؼف همؼػم اًمؼديـ ذم يمتؼاب‬
‫اهلل‪ ،‬يٖمؼ ؼؼايرك ليباي‪ٜ‬مؼ ؼؼف ُمٓم‪ٚ‬م٘مؼ ؼؼا ُمٗم‪ٝ‬مقُمؼ ؼؼا لصؼ ؼؼدىما لحت٘م٘مؼ ؼؼا ًم‪ٞ‬مسؼ ؼؼتب‪ٞ‬مح‬
‫سمؼ ؼذًمؽ ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬م ؼؼاؿ طمرُم ؼؼة «اًمٗم٘م ؼؼف ذم اًم ؼؼديـ» ُم ؼؼع أق اًمٗم٘م ؼؼف ُم ؼؼاهق إُ‬
‫ُمٕمرومؼؼة اًمؼؼديـ‪ ،‬ومالشمتّمؼؼقر ُمٖمؼؼايرة قم‪ٚ‬مؼؼؿ اًمؼؼديـ ًم‪ٚ‬مؼؼديـ‪ ،‬لُخماًمٗمؼؼة‬
‫اًمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ عمٕم‪ٚ‬مقُمؼؼف إُ قم‪ٜ‬مؼؼد ُمؼؼـ ُي‪ٛ‬م‪ٞ‬م ؼز سم ؼلم اّؿمؼؼخاع ومْمؼؼال قمؼؼـ‬
‫اعمٕماين سمٖمٗمقشمف‪ ،‬لُسملم اعم٘مدف لاعمؤظمر سمباًمغ همٗم‪ٚ‬متف‪.‬‬
‫لُما أؾمخػ ادقماء أق اًمديـ ُما هق إُ اًم‪ٙ‬م‪ٚ‬م‪ٛ‬مة اًمتل هل‬
‫ؾمقاء سملم اعمس‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم لهمػمهؿ ‪ُ-‬اًمٗم٘مف‪ -‬إزاء ىمقًمف شمٕمامم‪:‬‬
‫ِيَ‌‬ ‫ّ‬ ‫ُ ّ ن َ ّ ن ُ ن َ ٓ َ ‪ْ ُ َّ َ َ ّ ٞ‬‬
‫‌ك ‌ف ِركةٖ ‌ًٌِِٓ ‌طانِفة ِ‌َلَجفلٓٔا ِ‬ ‫ََنَ ََ َ‬
‫‌ِف ‌ٱل ِ‬ ‫ﵡفئَّل ‌نفر ‌ٌَِ ِ‬
‫َ ُ ُ ْ َ ن َ ُ ن َ َ ْ َ َ َّ َ ن َ َ‬
‫(‪)۰‬‬
‫ا‌ر َج ُػ ٓٔا‌إ ِ نَل ِٓ نً‌ى َػي ُٓ نً‌َيذ ُرون‌‪١٢٢‬ﵠ‬‫و َِلِذِروا‌كٔمًٓ‌إِذ‬
‫لىمقًمؼؼف صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪« :‬إذا أراد اهلل سمٕمبؼؼد ظمؼػما‬

‫اقمالت اوکلرثی‪ ،‬ص‪ ،۰۲۲:‬رہظم دجدی یف االزرہ ادحلثی‪ ،‬ادیقعلۃ اوتملارث فاہقفل اوتملارث‪ ،‬دار‬ ‫(‪)۴‬‬
‫االسلؾ‪،‬اقرہہ‪،‬عبطراعب‪۴۱۲1‬ھ۔‬
‫(‪ )۰‬اآلیة ‪ 122‬من ؾمورة اًمتوسمة‪.‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪72‬‬

‫وم٘م‪ٝ‬م ؼؼف ذم اًم ؼؼديـ لأل‪ٝ‬م‪ٛ‬م ؼؼف رؿم ؼؼدك» إمم هم ؼ ؼػم ذًم ؼؼؽ ُم ؼؼـ اِي ؼ ؼات‬
‫لاّطماديث اًم‪ٙ‬مثػمة‪.‬‬
‫أف ي‪ٛ‬م‪ٙ‬مـ أق يرن قماىمؾ شم‪ٜ‬ماذم اًمٌمء لاًمٕم‪ٚ‬مؼؿ سمؼف ًم‪ٞ‬م‪ٛ‬م‪ٙ‬م‪ٜ‬مؼف‬
‫إ‪ٟ‬م‪ٙ‬مؼؼار وم٘مؼؼف اًمؼؼديـ ُمٓم‪ٚ‬م٘مؼؼا سمؼؼدلق إ‪ٟ‬م‪ٙ‬مؼؼار اًمؼؼديـ‪ ،‬لهؼؼذا ُمبؼؼدأ إًم‪ٞ‬مؼف‬
‫اعم‪ٜ‬مت‪ٝ‬مل ذم اًمسخػ‪.‬‬
‫لأُمؼؼا شم‪ٜ‬مؼؼازع اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء ذم اًمرسمؼؼع ُمؼؼـ ُمسؼؼائؾ ألؼؼقاب اًمٗم٘مؼؼف‬
‫ًمتجاذب اّدًمة اّطم‪ٙ‬ماف‪ ،‬لشمٗمالت اّوم‪ٝ‬ماف سمٕمد اشمٗماىم‪ٝ‬مؿ قمغم‬
‫صمالصمة أرسماع اعمسائؾ‪ ،‬وماليس‪ٞ‬مغ ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬ماؿ طمرُمة اًمٗم٘مف ُمٓم‪ٚ‬م٘مؼا‪ ،‬سمؼؾ‬
‫اًمؼؼديـ ي ؼ‪ٜ‬مص قمؼؼغم أق اعمجت‪ٝ‬مؼؼد اعمخٓمؼؼئ سمؼؼرنء اًمذُمؼؼة ُمؼؼ‪٠‬مضمقر‪،‬‬
‫لاعمجت‪ٝ‬مد اعمّم‪ٞ‬ما يْماقمػ ًمف اّضمقر‪.‬‬
‫لأُما اًمديـ ذم يمتؼاب اهلل وم‪ٝ‬مؼق اًمٓماقمؼة هلل ومؼ‪ٞ‬مام أُمؼر سمؼف ُمؼـ‬
‫اُقمت٘م ؼؼاد اًمّم ؼؼح‪ٞ‬مح لاًمٕم‪ٛ‬م ؼؼؾ اًمّم ؼؼاًمح لاخل‪ٚ‬م ؼؼؼ اًم‪ٙ‬م ؼؼريؿ‪ .‬وم‪ٛ‬م ؼؼـ‬
‫قم ؼؼرؽ اًمٗم٘م ؼؼف سم٘مقًمؼ ؼؼف‪ُ«:‬مٕمروم ؼؼة اًم ؼؼ‪ٜ‬مٗمس ُماهلؼ ؼؼا لُماقم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼؼا» أدظمؼ ؼؼؾ‬
‫اًمثالصمة وم‪ٞ‬مف يمام أدظم‪ٚ‬م‪ٝ‬ما ذم اًمديـ ُمـ قمرؽ اًمديـ سم٘مقًمف‪«:‬لضؼع‬
‫إلؼ ؼل ؾم ؼؼائؼ ًم‪ٚ‬مبنم ؼ ؼ إمم ُم ؼؼا ه ؼؼق ظمؼ ؼػم ًم ؼؼف ذم اًم ؼؼداريـ» ىم ؼؼاـ اهلل‬
‫‌ودِيووَ‌ٱ ن َو ّ‬
‫ى َ‬‫وِ ٰ‬‫ؤِۥ‌ُٱل ن ُٓو َ‬‫‌ر ُسو َ ُ‬
‫وو َ‬ ‫ُ َ َّ ٓ َ ن َ َ‬
‫وق‌‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫شمٕمؼامم‪ :‬ﵡْوؤ‌ٱلِي‌أرسو‬
‫(‪)۴‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫‌ٱل ُ ّ َ ن َ ُ‬‫َ‬ ‫ُن َُ ََ‬
‫ۥ‌لَع ّ‬
‫ۡشكٔن‌‪٣٣‬ﵠ‬ ‫ِيَ‌كِِّۦ‌‌ولٔ‌ن ِره‌ٱلٍ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َِلظ ِٓره‬
‫ُ ْ ّ َ ََ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫َ‬
‫‌وَّل‌ف َجف َّركوؤا‌‬ ‫ﵡأن‌أقِيٍوؤا‌ٱلِيووَ‬ ‫لىمؼؼاـ ضمؼؼؾ ؿمؼؼ‪٠‬منف‪‌ :‬‬
‫(‪)2‬‬
‫فِي ‌ِّﵠ‬

‫اآلیة ‪ 33‬من ؾمورة اًمتوسمة‪.‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫اآلیة ‪ 13‬من ؾمورة اًمشوري‪.‬‬ ‫(‪)۰‬‬
‫‪73‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫لًم‪ٞ‬مس اًمديـ ه‪ٜ‬ما هؼق اإليؼامق سماميؼا شمّمؼدي٘مف وم٘مؼط سمؼؾ‬

‫يِم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٛ‬م‪ٚ‬مف لاًمٓماقم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼة ًم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼف شمٕم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼامم ذم أطم‪ٙ‬ماُم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼف ذم اًمٕمب ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼادات‬
‫لاعمٕمؼ ؼ ؼؼاُمالت لاّظمؼ ؼ ؼؼالؾ‪ ،‬لشم‪ٚ‬مؼ ؼ ؼؼؽ اّصؼ ؼ ؼؼقـ اًم٘مقي‪ٛ‬مؼ ؼ ؼؼة ه ؼ ؼ ؼل‬
‫اّصؼؼقـ اعمِمؼؼؽميمة سم ؼلم اّنب‪ٞ‬م ؼاء قم‪ٚ‬م ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ اًمسؼؼالف‪ ،‬وم‪ٛ‬مؼؼـ أىماُم‪ٝ‬مؼؼا‬
‫وم٘مد أىماف اًمديـ‪ ،‬لُمـ ‪ٟ‬مبذ أطمؼدها وم٘مؼد ۔أصؼبح ذم قمؼداد اًمؼذيـ‬
‫شمٗمرىمقا وم‪ٞ‬مف‪ ،‬لىمد ضمٕمؾ اهلل ؾمبحا‪ٟ‬مف ًم‪ٙ‬مؾ ‪ٟ‬مبل ذقمؼة لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬ماضمؼا‬
‫ي‪ٚ‬مؼؼزف أُمتؼؼف اًمت‪ٛ‬مسؼؼؽ ؼؼا سم‪٠‬مدًمؼؼة ىمائ‪ٛ‬مؼؼة ي‪ٜ‬مّمؼؼاقمقق هلؼؼا ُمؼؼدة سم٘مؼؼاء‬
‫ذيٕم ؼؼة يم ؼؼؾ ‪ٟ‬مبؼ ؼل‪ ،‬لُمٕمروم ؼؼة وم٘م‪ٝ‬مؼ ؼاء اُّم ؼؼة اعمح‪ٛ‬مديؼ ؼة جلزئ‪ٞ‬مؼ ؼات‬
‫شم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؽ اّص ؼ ؼؼقـ ‪-‬اًم٘ماض ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مة سماًمٓماقم ؼ ؼؼة ًم ؼ ؼؼف شمٕم ؼ ؼؼامم ذم اُقمت٘م ؼ ؼؼاد‬
‫لاًمٕم‪ٛ‬مؾ لاخل‪ٚ‬مؼؼ‪ُ -‬مؼـ أدًمت‪ٝ‬مؼا اًمتؼل أىماُم‪ٝ‬مؼا اهلل هلؼذك اُّمؼة هؼل‬
‫اًمٗم٘م ؼ ؼؼف ومت‪ٙ‬م ؼ ؼؼقق اًمٓماقم ؼ ؼؼة ّطم‪ٙ‬م ؼ ؼؼاف شم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؽ اّدًم ؼ ؼؼة قم ؼ ؼ ؼلم اًم ؼ ؼؼديـ‬
‫ومالي‪ٙ‬مؼؼقق اُظمؼؼتالؽ ذم اًمٗمؼؼرلع سمحسؼؼا اّدًمؼؼة اًم٘مائ‪ٛ‬مؼؼة قمؼؼغم‬
‫رء ُمـ اًمتٗمرؾ ذم اًمديـ‪ ،‬سمؾ ذًمؽ حمؼض إىماُمؼة ًم‪ٚ‬مؼديـ‪ ،‬ىمؼاـ‬
‫ُ ن ن َ َ ن‬ ‫ُّ َ ن‬
‫(‪)3‬‬
‫‌وٌِِ َٓاجا‌ﵠ‬ ‫‌ج َػي َِا‌ٌِِكً‌ ِِشغة‬ ‫ِك‬
‫ﵡى ٖ‬ ‫اهلل شمٕمامم‪‌ :‬‬
‫لًم‪ٞ‬مس ؿم‪٠‬مق اًمٕمامل سمٕمؼد اقمؽما ومؼف سماؾمؼت‪ٜ‬ماد اعمسؼائؾ اخلالوم‪ٞ‬مؼة‬
‫‪-‬اًمؼؼدائرة سمؼلم اًم‪ٜ‬مٗمؼل لاإلصمبؼؼات‪ -‬قمؼؼغم أصؼؼقهلا اًمنمؼؼقم‪ٞ‬مة‪ :‬ؾمؼؼقن‬
‫أق يؼؼمك قمؼؼغم اًمؼؼراضمح ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼؼا إق يمؼؼاق أهؼؼال ًمنسمؼؼراك‪ُٟ ،‬مبؼؼذ مج‪ٞ‬مٕم‪ٝ‬مؼؼا‬
‫لاُؾمت‪ٝ‬ما‪ٟ‬مة ا سمدلق شمرضم‪ٞ‬مح إطمداها سمحجة‪.‬‬
‫لأُمؼ ؼؼا ُم ؼ ؼؼا أىمؼ ؼؼر اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼاء ذم يمتؼ ؼؼا ىمقا قم ؼ ؼؼد اًمٗم٘مؼ ؼؼف ليمت ؼ ؼؼا‬

‫اآلیة ‪ 48‬من ؾمورة اعمائدة‪.‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪74‬‬

‫اّؿمؼؼباك لاًم‪ٜ‬مٔمؼؼائر اًمٗم٘م‪ٝ‬م‪ٞ‬مؼة سمؼؼاظمتالؽ طم‪ٙ‬م‪ٛ‬مؼؼف طمسؼؼا اظمؼؼتالؽ‬

‫اًمزُم ؼ ؼؼاق لاعم‪ٙ‬م ؼ ؼؼاق‪ :‬وم‪ٚ‬م ؼ ؼ‪ٞ‬مس ُم ؼ ؼؼـ اُظم ؼ ؼؼتالؽ ذم رء‪ ،‬سم ؼ ؼؼؾ ه ؼ ؼؼق‬
‫شمٗمّمؼ ؼ‪ٞ‬مؾ ًم‪ٚ‬مح‪ٙ‬م ؼؼؿ سم ؼؼاًم‪ٜ‬مٔمر إمم طم ؼؼاـ لطم ؼؼاـ‪ ،‬ومإدظم ؼؼاـ ذًم ؼؼؽ ذم‬
‫اُظمتالؽ اعم‪ٜ‬مبقذ إ‪ٟ‬مام ي‪ٙ‬مقق ُمـ ظم‪ٚ‬مؾ ذم شمٕم٘مؾ اعمقضقع‪.‬‬
‫لأُمؼؼا خت‪ٞ‬م ؼؾ شمٖم ؼػم اّطم‪ٙ‬مؼؼاف سمؼؼاظمتالؽ اًمؼؼزُمـ ُمٓم‪ٚ‬م٘مؼؼا سمؼؼدلق‬
‫‪ٟ‬مٔم ؼ ؼؼر إمم ُم ؼ ؼؼاىمررك اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼؼاء‪ :‬ومت‪ٜ‬مزي ؼ ؼؾ ًمنم ؼ ؼؼع اهلل ُم‪ٜ‬مزًم ؼ ؼؼة اّطم‪ٙ‬م ؼ ؼؼاف‬
‫اًمقضٕم‪ٞ‬مة‪ ،‬لذًمؽ نا ي‪٠‬ملاك أهؾ اًمديـ‪ ،‬لإ‪ٟ‬مؼام اًمتٗمؼرؾ ذم اًمؼديـ هؼق‬
‫‪ٟ‬مب ؼؼذ اًمٓماقم ؼؼة هلل سم ؼؼاإليامق سم ؼؼبٕمض ُم ؼؼاذم اًم‪ٙ‬مت ؼؼاب لاًمسؼ ؼ‪ٜ‬مة لاًم‪ٙ‬مٗم ؼؼر‬
‫سم ؼؼبٕمض ُم ؼؼاوم‪ٞ‬م‪ٝ‬مام سمِم ؼؼتل اًم ؼؼذرائع اعمّمؼ ؼٓم‪ٜ‬مٕمة شم‪ٙ‬م ؼؼذيبا ًم٘مقًم ؼؼف شمٕم ؼؼامم‪:‬‬
‫(‪)3‬‬
‫ٔۡح‌‪٤‬ﵠ‬ ‫ۡح‌يُ َ ٰ‬ ‫‌ْ َٔ‌إ ََّّل َ‬
‫‌و ن ‪ٞ‬‬ ‫ن ُ‬ ‫‌غَ‌ٱل ن َٓ َٔ ٰٓ‬
‫ََ َ ُ َ‬
‫ى‌‪‌٣‬إِن ِ‬ ‫ﵡوٌا‌‌يِ ِطق ِ‬ ‫‌‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َُ ن َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫‌وَكُٔا‌ش َِيػا‌‬ ‫ِيَ‌ف َّركٔا‌دِيًِٓ ‌‬ ‫لأُمؼا ىمقًمؼف شمٕمؼامم‪ :‬ﵡإِن‌ٱل‬
‫َ ن (‪)2‬‬
‫‌ِف‌َشء‌ﵠ‬ ‫َّ ن َ ن ُ ن‬
‫ىست‌ًٌِِٓ ِ‬
‫ومٗمؼ‪ٞ‬م‪ٛ‬مـ أظمؼؼؾ سمت‪ٚ‬مؼؼؽ اّصؼؼقـ ُمٕما‪ٟ‬مؼؼدة ومالي‪ٙ‬مؼؼقق ًمؼؼف أدين‬
‫ُم‪ٜ‬ماؾمبة ًمالظمتالؽ ذم اًمٗمرلع سمسؼبا طماًمؼة اًمؼدًم‪ٞ‬مؾ ذم اًمدًُمؼة‬
‫ؼقطما لظمٗمؼؼاء‪ ،‬لىمؼؼد ؾمؼؼبؼ أق ذًمؼؼؽ ُمؼؼـ ـماقمؼؼة اهلل‪ ،‬قمؼؼغم أق‬
‫لضؼ ه‬
‫ىم ؼؼراءة مح ؼؼزة لاًم‪ٙ‬مس ؼؼائل «وم ؼؼارىمقا دي ؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ» ذم ُمقض ؼؼع ﴿ يوم َّر ًىم ؼ َؼقا‬
‫ٌد َي ؼ‪ٜ‬م ًي‪ٝ‬م َؿ﴾ ُمت ؼؼقاشمرة أيْم ؼؼا وم‪ٞ‬مج ؼؼا مح ؼؼؾ اِي ؼة قم ؼؼغم ُمٕم‪ٜ‬م ؼؼك شمتٗم ؼؼؼ‬
‫اًم٘مراءشماق وم‪ٞ‬مف لهق ُماذيمر‪ٟ‬ماك‪.‬‬

‫(‪ )۴‬اآلیة ‪ 4-3‬من ؾمورة اًمـجم‪.‬‬

‫(‪ )۰‬اآلیة ‪ 159‬من ؾمور األكعام‪.‬‬
‫‪75‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫لأُما حت‪ٙ‬م‪ٞ‬مؿ اًمٕمرؽ قمغم اًم‪ٜ‬مّمقع وم‪ٚ‬مؿ ي٘مؼع ُمؼـ ُمسؼ‪ٚ‬مؿ‬

‫لًمـ ي٘مؼع‪ ،‬لاًمتٕماُمؼؾ سمؼلم اعمسؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم سماعمٕمؼد‪ٟ‬ملم اعمسؼ‪ٙ‬مقيملم ُمؼـ‬
‫هم ؼػم لزق إ‪ٟ‬مؼؼام هؼؼق ًم‪ٚ‬مٕم‪ٚ‬مؼؼؿ سمؼؼقزهنام ُمؼؼـ ىم‪ٞ‬م ؼاف رىماسمؼؼة ؾمؼؼاهرة قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف‬
‫ضم ؼؼد اًمس ؼؼ‪ٝ‬مر‪ ،‬لًمؼ ؼ‪ٞ‬مس ذًم ؼؼؽ ُم ؼؼـ حت‪ٙ‬مؼ ؼ‪ٞ‬مؿ اًمٕم ؼؼرؽ ذم رء لىم ؼؼد‬
‫أل‪ٛ‬م‪ٛ‬مؼؼت سمٕمؼؼض إبؼؼاف سم‪٠‬مطم‪ٙ‬مؼؼاف اًمٕمؼؼرؽ ذم ُم٘مؼؼاًملم‪ُ:‬م٘ماًمؼؼة (ذع‬
‫اهلل ذم ‪ٟ‬مٔمؼؼر اعمسؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم) لُم٘ماًمؼؼة (اًمالُمذهب‪ٞ‬مؼة ىم‪ٜ‬مٓمؼؼرة اًمالدي‪ٜ‬م‪ٞ‬مؼة)‬
‫اًمالطم٘متلم‪.‬ومال أرن طماضمة إمم إقمادة ُماوم‪ٞ‬م‪ٝ‬مام‪.‬‬
‫لُمؼؼـ ُيرومؼؼع رأؾمؼؼا إمم ظمؼؼالؽ اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء يم‪ٞ‬م ؼػ يسؼؼتب‪ٞ‬مح‬
‫سمٕمؼؼض احلؼؼراف حلاضمؼؼة ذم اًمؼؼ‪ٜ‬مٗمس شمٕمؼؼقيال قمؼؼغم شم٘مس ؼ‪ٞ‬مؿ سمٕمْمؼؼ‪ٝ‬مؿ‬
‫احل ؼؼراف إمم طم ؼؼراف ًمذاشم ؼؼف لطم ؼؼراف ًمٖمؼ ؼػمك سم ؼؼاًمرأ ن سم ؼؼدلق يمت ؼؼاب‬
‫لُؾمؼؼ‪ٜ‬مة‪ ،‬لهؼؼذا هؼؼق حمؼؼض اًمتِمؼؼ‪ٝ‬مل ُمؼؼع ُمؼؼا ذم ذًمؼؼؽ ُمؼؼـ ومؼؼتح‬
‫سماب ذ ُي٘مٗمؾ‪.‬‬
‫ِؒ یکلصفمابعرتاکالخہصہیےہہک‪:‬‬
‫العہموکرثی‬
‫’’ سک یک رجأت ےہ وج ہقفافردنیںیم اایتمزوکحیحص ےھجمسافرہیےہکہکہقف‬
‫دنی ےس ابہیلکل اگل زیچ ےہ‪ ،‬ہن دفونں اکوہفمؾ اک ےہ ہن دصماؼ‪،‬رھپ ہی‬
‫دوع ٰیرکےکہقفیفادلنییکےبرحیتمیکراہاکنؽےل؛احالہکنحیحصابتہیےہہک‬
‫ہقف دنییکرعمتفیہ اکانؾےہ؛ذٰہلا اسابتاکوصتریہںیہنایکاجاتکسےہہک‬
‫دنی افر رعمتفِ دنی ےک درایمؿ اغمریت افر یشٔ افر ملع یشٔ ےک درایمؿ‬
‫اخمتفلوہ‪،‬ہیوصترفیہرکاتکسےہوجتلفغےکببسوقنشےکدرایمؿاایتمز‬
‫یکالصتیحےسوکراوہافراعمینےساساک ُدفراکفاہطسیھبہنوہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪76‬‬

‫ہی دوع ٰی انتکااقمحہن ےہ ہک دنی ہقفےکالعفہرصػایسہملکاکانؾےہوج‬

‫املسمونںافرریغوملسمںےکدرایمؿ ہقفتموطررپمّلسمےہ‪،‬ہیدوع ٰیرباہِرا تس‬
‫ُ ّ ن َ ّ ن ُ ن َ ٓ َ ‪ْ ُ َّ َ َ ّ ٞ‬‬
‫َِ‌ك ‌ف ِركةٖ ‌ًٌِِٓ‌طانِفة ِ‌َلَجفلٓٔا ِ‬
‫‌ِف‌‬ ‫‌ََنَ ََ َ‬
‫ﵡفئَّل ‌نفر ‌ٌ ِ‬ ‫ٓاِتی رقٓاین‬
‫َن َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫‌و َِلُِذ ُِروا‌كَ نٔ َم ُٓ نً‌إ َذ َ‬
‫ا‌ر َج ُػ ٓٔا‌إ ِ نَل ِٓ نً‌ى َػي ُٓ نً‌َيذ ُرون‌‪١٢٢‬ﵠ‬ ‫ِ‬
‫ّ‬
‫ٱلِيَ َ‬
‫ِ‬
‫افر دحثیِ وبنی «إذا أراد اهلل سمٕمبد ظمػما ه وم٘م‪ٝ‬مؼف ذم اًمديـ لأل‪ٝ‬م‪ٛ‬مف‬
‫رؿمدك»افراسیسیجتہبیسااحدثیفٓاایتےکاخمفلےہ۔‬
‫ریہ ابت اہقفء ےک االتخػ یک وجہک اک وچاھتیئ اسملئِ ہیہقف ںیم‬
‫داللئافرااکحؾیکشكمشكافراالتخػااہفؾےکببسدیپاوہےئںیہ‪،‬اسیکفہج‬
‫ےس ہقف یک ےبرحیتم ابلکل یھب َرفا ںیہن وہیتکس؛ ویکہکن اک وت ہی االتخػ اک‬
‫رعب یہ ںیم ےہ‪ ،‬نیت رعب رپ وت اافتؼ یہ ےہ‪،‬دفرسے ہی ہکدنی ںیم اسابت‬
‫یک رصاتح ےہ ہک دہتجم یطخم ربی اذلہم افر اموجر ےہ افر دہتجم بیصم دفرہے‬
‫وثاب اک قحتسم ےہ (الھباتبؤ!ارگاسیک اطخااہتجدیےسدیپاوہےنفاالاالتخػ‬
‫ہذومؾوہاتوترشتعیںیمویکرکناسوکوثاباتلم؟)‬
‫در تقیقح دنی اُؿ اطاعت اک انؾ ےہ نج یک اجبٓافری اک مکح دایایگ ےہ‬
‫نجاکالخہص’’حیحصااقتعد‘‘‪’’،‬لمعِاصحل‘‘‪’’،‬رتہبنیاالخؼ‘‘ ےہ‪،‬دنییکرعتفی‬
‫ےہ‪« :‬لضع إهلی ؾمائؼ ًم‪ٚ‬مبنم إًمی ُما هق ظمػم ًمف ذم اًمداريـ»‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫اب دےیھکی! یہی ونیتں زیچںی ہقف یک رعتفی «ُمٕمرومة اًم‪ٜ‬مٗمس ُماهلا‬
‫لُماقم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬ما» ےک اابتعر ےس ہقف ںیم یھب دالخ ںیہ‪ ،‬دےیھکی! اہلل رب ازعلت اک‬
‫ن‬
‫ِيَ ‌ٱ َ ّ ِق‌‬ ‫د‬ ‫ى َ‬
‫‌و‬ ‫ِٔۥ ‌ُِٱل ن ُٓ َِ ٰ‬ ‫ِي ‌أَ نر َس َو َ‬
‫‌ر ُس َ ُ‬ ‫ُ َ َّ‬
‫‌ٱل ٓ‬ ‫اراشد ےہ‪‌ :‬ﵡْٔ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ن‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ن‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُن َُ ََ ّ‬
‫ۡش ‌كٔن ‌‪٣٣‬ﵠ اک‬ ‫ِيَ ‌كِِّۦ ‌ولٔ ‌ن ِره ‌ٱلٍ ِ‬ ‫َِلظ ِٓرهۥ ‌لَع ‌ٱل ِ‬
‫‪77‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫َ‬ ‫َن َ ُ ْ ّ َ ََ َ َ ُ ْ‬
‫‌ن ُ َ‬
‫ُب‌‬ ‫‌وَّل ‌ف َجف َّركٔا ‌فِيِّ‬ ‫ﵡأن ‌أقِئٍا ‌ٱلِيَ‬
‫دفرسی ہگج اراشد ےہ‪‌ :‬‬
‫ََ نُ ن‬
‫ِّيﵠ ہکاؿ ٓاایت ںیمدنی رصػ دصتقی اک انؾ ںیہن ےہ؛ ہکلب‬ ‫ۡشك َ‌‬
‫لَع‌ٱلٍ ِ‬
‫دصتقی ےکاسھت ابعدات‪ ،‬اعمالمت‪ ،‬االخؼ ےس قلعتم اطاعت وک یھب اشلم‬
‫ےہ افر ہی زیچںی امتؾ اایبن ِء اسنیقب ںیم الص رتشمک ںیھت‪ ،‬سج ےنیھب اؿوک‬
‫اقمئراھک‪،‬اُسےنالصدنیوکاقمئراھکافرسجےنیسکاکزیچوکیھبسپِتشپ‬
‫ڈاالفہامجتعےسٹكایگ۔‬
‫بج ہی ابت ےہ وت ےینس! اہلل اعتٰیل ےن رہیبن وک اک رشتعی‬
‫افررطزِایحت دےرک اجیھب اھت وج ہک فاحض داللئ یک لکش ںیم اؿ ےک اسھت ٓاای‪،‬‬
‫سپ اؿ یک اوتمں رپ اُؿ داللئ یک رفینش ںیم رشتعی رپ اکردنب رانہ الزؾ اھت‪،‬‬
‫ایس رطح اِتم دمحمہیؐ وک یھب فاحض داللئ یک لکش ںیم اک رشتعی یلم وت اہقف ِء‬
‫اتم ےن اؿ داللئ ےس زجایت اک اابنتسط ایک افر اؿ داللئ رپ لمع یک راہ وک‬
‫ٓااسؿ رکدای؛ ذٰہلا سج رطح اؿ داللئرپ لمع رکاندنی رپ لمع رکانےہایسرطح‬
‫اؿ ےس رختسمج ااکحؾ رپ لمع رکان یھب نیع دنی یہ ےہ‪ ،‬اںیہن رختسمج ااکحؾ افر‬
‫ااکحؾےکملعوک’’ہقف‘‘ےتہكںیہ ۔‬
‫افر وچہکن اؿ زجایت ےک اُوصؽ فداللئ اک یہ ںیہ؛ ذٰہلا اؿ ںیم‬
‫االتخػ اکوہاجان رفتؼ یف ادلنی ںیمےس ہنوہاگ؛ہکلباخًاتصلااقِتمدنیوہاگ۔‬
‫اِس ابت وک اجےتن وہےئ ہک فلتخم ہیف اسملئ ا ِ‬
‫ُوصؽ رشتعی یہ ےس‬
‫ااحصب رتحیج ںیم ےس‬
‫رختسمج ںیہ وکیئ یئن ااجید ںیہن ںیہ وکیئ یھب اعملِ دنی وجہک ِ‬
‫وہاگ فہ اؿ ںیم ےس راحجوقؽ یک رتحیج اک یہاکؾرکےاگہنہیہکااہتنےکاسھت‬
‫(‪)۴‬‬
‫اؿامتؾاوقاؽوک َردرکدےاگ‘‘۔‬

‫اقمالتاوکلرثی‪،‬ص"‪41‬ات‪،48‬داراالسلؾ‪،‬اقرہہ‪،‬الطبعۃارلاۃعب ‪۴۱۲1‬ھ‪۰۲۴۵/‬ء‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪78‬‬

‫خیشدمحموعاہمہظفحاہللاکدمللالکؾ‬
‫ىماـ اعمحدث اًمٗم٘م‪ٞ‬مف اًمِم‪ٞ‬مخ حم‪ٛ‬مد قمقا ُمف‪:‬‬
‫«إق هؼ ؼؼذك اّطم‪ٙ‬مؼ ؼؼاف اًمنمؼ ؼؼقم‪ٞ‬مة اعمسؼ ؼؼت‪ٜ‬مبٓمة ُمؼ ؼؼـ اًم‪ٙ‬متؼ ؼؼاب‬
‫لاًمسؼ‪ٜ‬مة هؼل ُمؼـ اًمؼؼديـ ُم‪ٜ‬مسؼقسمة إمم اًم‪ٙ‬متؼؼاب لاًمسؼ‪ٜ‬مة‪ ،‬لًم‪ٞ‬مسؼؼت‬
‫أضم‪ٜ‬مب‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة قم ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مام‪ ،‬ليم ؼ ؼ ؼؼام أق اًم‪ٙ‬متؼ ؼ ؼؼاب لاًمس ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬مة ؼ ؼ ؼؼا اعمّم ؼ ؼ ؼؼدراق‬
‫اّؾماؾم ؼ ؼ‪ٞ‬ماق ًمنؾم ؼؼالف‪ ،‬ومٗم٘م‪ٝ‬م‪ٝ‬م ؼؼام اعمس ؼؼت‪ٜ‬مبط ُم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مام شم ؼ ؼاسمع هل ؼؼام ذم‬
‫اعم‪ٙ‬ما‪ٟ‬مؼؼة ُي ؼقز ومّمؼؼ‪ٚ‬مف قمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مام‪ ،‬ىمؼؼاـ اًمس ؼ‪ٞ‬مقـمل ذم اإلشم٘مؼؼاق ألـ‬
‫اًم‪ٜ‬مقع اخلاُمس لاًمستلم‪:‬ذم اًمٕم‪ٚ‬مقف اعمست‪ٜ‬مبٓمة ُمؼـ اًم٘مؼرآق‪:‬ىمؼاـ‬
‫اإلُم ؼؼاف اًمِم ؼؼاومٕمل ريض اهلل قم‪ٜ‬م ؼؼف‪:‬مج‪ٞ‬مؼ ؼع ُم ؼؼا شم٘مقًم ؼؼف اُّم ؼؼة ذح‬
‫ًم‪ٚ‬مس ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬مة‪ ،‬لمج‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼع اًمسؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬مة ذح ًم‪ٚ‬م٘م ؼ ؼ ؼؼرآق ـ لىم ؼ ؼ ؼؼاـ اًمِمؼ ؼ ؼ ؼؼاومٕمل‬
‫أيْم ؼؼا‪ً:‬م‪ٞ‬مس ؼؼت شم‪ٜ‬م ؼؼزـ سم‪٠‬مطم ؼؼد ذم اًم ؼؼديـ ‪ٟ‬مازًم ؼؼة إُ ذم يمت ؼؼاب اهلل‬
‫اًمؼؼدًم‪ٞ‬مؾ قمؼؼغم ؾمؼؼب‪ٞ‬مؾ اهلؼؼدم وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا ـ لُمٕم‪ٚ‬مؼؼقف أق اًمقىمؼؼقؽ قمؼؼغم‬
‫ؾمب‪ٞ‬مؾ اهلدم وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼا ُي‪ٙ‬مؼقق إُ قمؼـ ـمريؼؼ اُؾمؼت‪ٜ‬مباط‪ ،‬وم‪ٞ‬م‪ٚ‬محؼؼ‬
‫اعمس ؼ ؼ ؼؼت‪ٜ‬مبط سماعمس ؼ ؼ ؼؼت‪ٜ‬مبط ُم‪ٜ‬م ؼ ؼ ؼؼف‪ُ ،‬م ؼ ؼ ؼؼاداف اُؾم ؼ ؼ ؼؼت‪ٜ‬مباط قم ؼ ؼ ؼؼغم ـمري ؼ ؼ ؼؼ‬
‫لاضحة صح‪ٞ‬محة‪.‬‬
‫سم ؼ ؼؼؾ ًم٘م ؼ ؼؼد قم‪ٛ‬م ؼ ؼؼؿ احل‪ٙ‬م ؼ ؼؼؿ ذم ه ؼ ؼؼذا‪:‬ؿمؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مخ وم٘م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼاء قمٍم ؼ ؼؼك‬
‫اًمٕمالُم ؼ ؼؼة اًمِم ؼ ؼ‪ٞ‬مخ حم‪ٛ‬م ؼ ؼؼد سمخ‪ٞ‬م ؼ ؼت اعمٓم‪ٞ‬مٕم ؼ ؼل رمح ؼ ؼؼف اهلل شمٕم ؼ ؼؼامم ذم‬
‫رؾم ؼ ؼؼاًمتف أطمس ؼ ؼؼـ اًم‪ٙ‬م ؼ ؼؼالف وم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مام يتٕم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؼ سماًمس ؼ ؼؼ‪ٜ‬مة لاًمبدقم ؼ ؼؼة ُم ؼ ؼؼـ‬
‫اّطم‪ٙ‬ماف‪ ،‬وم٘ماـ‪:‬‬
‫‪79‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫يم ؼ ؼ ؼؼؾ طم‪ٙ‬م ؼ ؼ ؼؼؿ ُم ؼ ؼ ؼؼـ شم‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼؼؽ اّطم‪ٙ‬م ؼ ؼ ؼؼاف يم ؼ ؼ ؼؼاق ُم ؼ ؼ ؼؼ‪٠‬مظمقذا ُم ؼ ؼ ؼؼـ‬
‫اّدًمةاّرسمٕمة رصحيا أل اضمت‪ٝ‬مادا قمغم لضمف صح‪ٞ‬مح‪:‬وم‪ٝ‬مؼق طم‪ٙ‬مؼؿ‬
‫اهلل ل ذقمؼؼف ل هؼؼدن حم‪ٛ‬مؼؼد صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ اًمؼؼذن أُمر‪ٟ‬مؼؼا‬
‫اهلل سماشمباقمؼؼف‪ّ :‬ق رأن يمؼؼؾ جمت‪ٝ‬مؼؼد طم‪ٞ‬م ؼث يمؼؼاق ُم‪٠‬مظمؼؼذك ُمؼؼـ أطمؼؼد‬
‫اّدًمة اّرسمٕمة اعمذيمقرة ذع اهلل ذم طم٘مف لطمؼ يمؾ ُمـ ىم‪ٚ‬مدك‪.‬‬
‫لريض اهلل قمؼ ؼؼـ رحيا‪ٟ‬مؼ ؼؼة اًمسؼ ؼؼ‪ٚ‬مػ اإلُمؼ ؼؼاف قمبؼ ؼؼد اهلل سمؼ ؼؼـ‬
‫اعمبؼ ؼؼارؿ وم٘مؼ ؼؼد ‪ٟ‬مبؼ ؼؼف إمم هؼ ؼؼذا اعمٕم‪ٜ‬مؼ ؼؼك سم٘مقًمؼ ؼؼف‪ ُ:‬شم٘مقًمؼ ؼؼقا ‪:‬رأم أب‬
‫طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمة رمحف اهلل‪ ،‬لًم‪ٙ‬مـ ىمقًمقا ‪:‬إ‪ٟ‬مف شمٗمسػم احلديث ـ‬
‫يم ؼؼام ‪ٟ‬مب ؼؼف إمم ه ؼؼذا اعمٕم‪ٜ‬م ؼؼك سم‪٠‬ملض ؼؼح ُم ؼؼـ ذًم ؼؼؽ‪:‬اسم ؼؼـ طم ؼؼزف‬
‫رمحؼ ؼؼف اهلل وم٘مؼ ؼؼاـ‪:‬مج‪ٞ‬مع ُمؼ ؼؼا اؾمؼ ؼؼت‪ٜ‬مبٓمف اعمجت‪ٝ‬مؼ ؼؼدلق ُمٕمؼ ؼؼدلد ُمؼ ؼؼـ‬
‫اًمنمؼيٕمة‪ ،‬لإق ظمٗمؼل دًم‪ٞ‬م‪ٚ‬مؼؼف قمؼؼـ اًمٕمؼؼقاف‪ ،‬لُمؼؼـ أن‪ٙ‬مؼؼر ذًمؼؼؽ وم٘مؼؼد‬
‫‪ٟ‬مسؼؼا اّئ‪ٛ‬مؼؼة إمم اخلٓمؼؼ‪٠‬م‪ ،‬لأهنؼؼؿ ينمؼؼقمقق ُمؼؼا مل ي ؼ‪٠‬مذق سمؼؼف اهلل‪،‬‬
‫لذًمؽ ضالـ ُمـ ىمائ‪ٚ‬مف قمـ اًمٓمريؼ‪.‬‬
‫ل‪ٟ‬م٘م‪ٚ‬مؼ ؼ ؼؼف ُمقُ‪ٟ‬مؼ ؼ ؼؼا اًمٕمالُمؼ ؼ ؼؼة اًمِم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مخ فمٗمؼ ؼ ؼؼر أمحؼ ؼ ؼؼد اًمٕمؼ ؼ ؼؼثامين‬
‫اًمت‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‪ٟ‬مقن رمح ؼ ؼؼف اهلل ل قم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؼ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف سم٘مقًم ؼ ؼؼف‪:‬ىم‪ٚ‬م ؼ ؼؼت‪:‬ه ؼ ؼؼذا ىم ؼ ؼؼقـ‬
‫فمؼؼاهرن ُ ي ؼرم اًم٘م‪ٞ‬م ؼاس وم ؼؼا‪ٟ‬مٔمر أدسمؼؼف ُمؼؼع اّئ‪ٛ‬مؼؼة اعمجت‪ٝ‬م ؼؼديـ‬
‫أُم‪ٜ‬ماء اهلل قمغم ذقمف! لًمٕم‪ٚ‬مف ىماـ ذًمؽ سمٕمد شم‪٠‬مل‪ٞ‬مٗمف ًمؼ اعمحغم ـ‬
‫ومٗم٘م ؼؼف اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء أب طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗم ؼؼة لهم ؼػمك ُم ؼؼـ أئ‪ٛ‬م ؼؼة اإلؾم ؼؼالف ذم‬
‫قمنم ؼات آُؽ اعمس ؼؼائؾ اًمٗم٘م‪ٝ‬م‪ٞ‬مؼ ؼة إ‪ٟ‬م ؼؼام ه ؼؼق شمٗمسؼ ؼػم ًمس ؼؼ‪ٜ‬مة اًم‪ٜ‬مبؼ ؼل‬
‫صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ لًم ؼ‪ٞ‬مس هؼؼق سمؼؼدظم‪ٞ‬مؾ قمؼؼغم اإلؾمؼؼالف‪ ،‬لُ‬
‫سمرأ ن هلؿ ‪ٟ‬ماسمع ُمـ خمؽمقمؼات قم٘مؼقهلؿ همؼػم ُمٕمت‪ٛ‬مؼد قمؼغم ُمّمؼدر‬
‫شمنميٕمل أص‪ٞ‬مؾ‪ ،‬لطم‪ٞ‬م‪ٜ‬مام ‪ٟ‬م٘مقـ‪:‬وم٘مف أب طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمة لوم٘مؼف اًمِمؼاومٕمل‪،‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪81‬‬

‫ي‪ٙ‬م ؼؼقق ُمٕم‪ٜ‬م ؼؼك ىمقًم‪ٜ‬م ؼؼا ه ؼؼذا‪:‬وم‪ٝ‬م ؼؼؿ أب طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗم ؼؼة‪ ،‬ل وم‪ٝ‬م ؼؼؿ اًمِم ؼؼاومٕمل‪،‬‬
‫ل‪......‬له ؼؼذا اًمٗم‪ٝ‬م ؼؼؿ ّن رء؟ إق ه ؼؼق إُ وم‪ٝ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬م ؼؼؿ ًم‪ٙ‬مت ؼؼاب‬
‫اهلل قمؼؼز لضمؼؼؾ لؾمؼؼ‪ٜ‬مة اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬ذًمؼؼؽ ّق‬
‫اًمٗم٘مؼؼف ذم ًمٖمؼؼة اًمٕمؼؼرب‪:‬هؼؼق اًمٗم‪ٝ‬مؼؼؿ‪ ،‬يمؼؼام هؼؼق ُمٕم‪ٚ‬مؼؼقف‪ ،‬ومٗم٘مؼؼف اًمسؼؼ‪ٜ‬مة‬
‫(‪)3‬‬
‫لاًم‪ٙ‬متاب هق وم‪ٝ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬مام»‪.‬‬
‫وہشمر دحمث ف ہیقف خیش دمحم وعاہم داتم رباکمہتےک وطلی اابتقساکاحلص یہی ےہ‬
‫ہک اتکب ف تنس ےسطبنتسم رشیع ااکحؾ البہبش دنی االسؾ یہ اک زجء افر اتکب ف تنس یہ یک‬
‫رطػوسنمبںیہ‪،‬دنیےسٹہرکاؿاکوکیئاگلوصترںیہنےہ‪،‬سجرطحسفناتکبف‬
‫تنس؛ االسؾےکدفاینبدیدصمرںیہ‪،‬ایسرطحاؿیکمہفاکیھبدرہجےہ‪،‬مہفِرقٓاؿ ف تنس‬
‫وک رقٓاؿ ف تنس ےس اگل انھجمس حیحصںیہنےہ۔‬
‫ذہلا ریبعت ف االطؼ ےک اابتعر ےس دنی افر ہقف ےک درایمؿ رفؼ افر افہلص اک وصتر‬
‫اکاینوصترےہ۔‬

‫صنافرااہتجدایدنیافرہقف؟‬
‫املبق یک الیصفتت اک ہی بلطم رہسگ ںیہن ےہ ہک وصنمص ااکحؾ اک وج درہج ےہ فیہ‬
‫درہج دہتجم ہیف ااکحؾ اک یھب ےہ‪ ،‬بتک ہقف افر اوصؽ ہقف ںیم صن افر ااہتجد دف االطصح دقمی‬
‫زامےن ےس راجئ ںیہ‪ ،‬نج ےک درایمؿ رفؼ اک دبیہی ارم ےہ؛نکیل اس دقمی االطصح وک‬
‫دبؽ رک صن یک ریبعت دنی ےس افر ااہتجد یک ریبعت ہقف ےس رکےن یک وکشش یک یئگ ےہ‪ ،‬اہقفےئ‬
‫رکاؾ ےن صن افر ااہتجد ےک رفؼ وک الب ہبش وحلمظ راھک ےہ؛ ہکلب اس ےس ٓاےگ ڑبھ رک رشیع‬
‫ااکحؾ یک درہج دنبی‪ ،‬ینعی‪:‬ااکحؾ ےک رمابت‪:‬رفض‪ ،‬فابج‪ ،‬تنس‪ ،‬ادب‪ ،‬رحاؾ‪ ،‬رکمفہِ‬

‫أرثادحلثیارشلفی‪،‬ص‪۴۱1:‬ات‪،۴۵۴‬دارارسیل‪،‬دمہنیونمرہ‪،‬الطبعۃااثلۃنم ‪۴۱۲5‬ھ۔‬ ‫(‪)۴‬‬

‫‪80‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رحتیمیفزنتیہییکرشتحیسجیکاینبدداللئِرشہیع‪ ،‬لمعِوتمارثافرفلسےسوقنمؽہقفیک‬
‫وہتںںیم وغرفرکفرپیھت؛اہقفےئرکاؾاکزربد تساکرانہمےہوجاجبےئوخداؿیکدراتی‬
‫افر صن یمہف اک نیب وبثت ےہافر اہیں ہی ابت یھب اقلبذرک ےہ ہکاہقفےئرکاؾےنداللئِ‬
‫رشع‪،‬اہمئہذ بیکرفاایت‪،‬اشمخئیکرختاجیت‪ِ ،‬‬
‫اقبطتاہقفءافراقبطتاسملئفریغہیک‬
‫الیصفتت ںیم سج ابرک ینیب افر دتقیق اک اظمرہہ رفامای ےہ‪ ،‬اس اک دصقم یہی ےہ ہک رشیع‬
‫ااکحؾ ےک رمابت ف دراجت حقنم وہ اجںیئ افر رشتعی رہطمہ وج زنمؽ نم اہلل ےہ‪ ،‬فہ اینپ‬
‫تقیقحفاتیلصےکاسھتاتمےکاسےنمٓااجےئ ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪82‬‬

‫رشیعااکحؾیکدرہجدنبیاکسپرظنم‬
‫یھٹ اکاکاابتقس‬
‫رضحتومالاندبراعملریمِؒ‬
‫رضحت ومالان دبر اعمل ریمیھٹ رۃمح اہلل ہیلع رشیع ااکحؾ ےک رمابت ف دراجت ےک‬
‫سپرظنمرپرفینشڈاےتلوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’امہرے زندک ہلئسم یک وپری تقیقح فہ ےہ وج رحباولعلؾ ےن‬
‫’’راسلئ االراکؿ‘‘ ںیم رحتری رفامیئ سج اکالخہص ہی ےہہک یسکامتیہ ےک ازجاء‬
‫اتیمہ افر ریغاتیمہ ےک احلظ ےس اسکیں ںیہن وہےت‪ ،‬اک درتخ ںیم ڑج‪،‬‬
‫اشںیخ‪ ،‬ایتپں‪ ،‬اینہٹں بس اس ےک ازجا الہکےت ںیہ؛ رگم رہصخش اجاتن ےہ ہک‬
‫اس ےک ہی امتؾ ازجا اک تیثیح ںیہن رےتھک‪ ،‬ایس رطح زدی ںیم اہھت‪ ،‬ریپ‪ ،‬رس‪،‬‬
‫دؽ‪ ،‬دامغ فریغہ بس اس ےک ازجا امشر وہےت ںیہ؛ رگم اؿ ازجا ںیم رھپ اانتڑبا‬
‫افتفت رظن ٓاات ےہ ہک ضعب ےک ٹك اجےن ےس درتخ ابیقراتہ ےہافرضعب‬
‫ےکےنٹکےسدرتخیکرصػزتنیںیمرفؼزپاتےہافرضعبےکےنٹکےس‬
‫اس ےک ومن ںیم اصقنؿ دیپا وہاجات ےہ افر ضعب ےک ےنٹک ےس درتخ یک‬
‫تقیقحیہمتخوہاجیتےہ‪،‬ایسرطحزدیےکارگاہھتریپعطقرکدےیاجںیئوترھپ‬
‫یھب اس وک زدی یہ اہک اجات ےہ؛ نکیل ارگ اس یک رگدؿ اکٹ دی اجےئ وت رھپ فہ‬
‫ااسنؿ ںیہن راتہ؛ ہکلب اس اک اک ڈاھہچن رہ اجات ےہ سج وک اب زدی انہک رصػ‬
‫اس احلظ ےس وہات ےہ ہک ےلہپ اس ڈاھےچن رپ زدی اک ظفل االطؼ ایک اجات اھت‪ ،‬سپ‬
‫‪83‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫سج رطح اخرج ںیم یسک امتیہ ےک ازجا ںیم مکح اک اانتافتفت وموجد ےہ‪ ،‬ایس‬
‫رطح اہقف ےن رشیع امایہت ےک ازجا ںیم یھب یہی رفؼ اھجمس ےہ‪ ،‬امنز ےک ضعب‬
‫ازجا فہ ںیہ نج ےک اصقنؿ ےس امنز یک زتنی ںیم رفؼ ٓاات ےہ افر ضعب ےس‬
‫اس یک تقیقح ںیم اصقنؿ دیپا وہات ےہ افر ضعب ےسامنزاکامساالطؼرکانیہ‬
‫در تسںیہنراتہ‪،‬یلہپمسقابحتسمت‪،‬دفرسیفاابجتافررسیتیرفاضئفاراکؿ‬
‫الہکیت ےہ۔ راہ ہی ہک اؿ رمابت اکادنازہےسیک وہ؟وتہی ادنازہ ٓاںرضحت ﵁‬
‫ےک ایبؿ افر لمع ےس وہات ےہ‪ ،‬ضعب ازجا ےک رتک ےس ٓاپ ےن اس لمع وک‬
‫انصق‪ ،‬اقلب ااعدہ رقار دای افر ضعب ےک رتک ےس وگ انصق اہک؛ رگم اس اک ااعدہ‬
‫الزؾںیہنایک افرضعبیکفہجےساسلمع اکوہانہنوہانربارباھجمس‪،‬بجٓاپ ےک‬
‫ٌ‬
‫رفامؿ ںیمہیافتفتوموجدےہ‪،‬اِدرھرقٓاؿ ﵡ ياىم‪ٞ‬م ً‪ٛ‬مقا َّ‬
‫اًمّم‪ٚ‬م ٰق يةﵠہہك رک امنز اک‬
‫اقتاض رکراہ ےہ وتالاحمہلاہقفوکہی وغررکانزپاہکامنزںیمفہ ازجاوکؿےسںیہ نج‬
‫ےک ادا رکےنیل ےس دخا اک اطمہ وپرا وپرا ادا وہاجات ےہ افر فہ وکؿ ےس ںیہ نج‬
‫ےک رتک ےس انصق ادا وہات ےہ افر فہ وکؿ ےس نج ےس امنز یک رصػ زتنی‬
‫ںیم رفؼ زپات ےہ‪ ،‬الص تقیقح اوت ںیہن وہیت‪ ،‬اہقف ےن رصػ امہری‬
‫یلہ ٰ‬
‫یلہ انؾ وجتزی رکدےی ںیہ؛ اتہکمیلعت فمّلعت‬ ‫وہستلےکےیلاؿازجاےک ٰ‬
‫ِ‬
‫چوہ وت فہ اؿ انومںوک‬ ‫ںیمٓااسینوہاجےئ‪ ،‬ارگ ركنمنیِ دحثی وک اؿ انومںےس ِ ر‬
‫اامعتسؽ ہن رکںی؛ رگم ایک اس تقیقح ےس یھب ااکنر ایک اجاتکس ےہ ہک امنز ےک ازجا‬
‫بسرباربےکازجاںیہن؟ سپرفضففابجاکرفؼرصػدلیلےکیعطق ایینظ‬
‫وہےن یک فہج ےس ںیہن ؛ ہکلب درالص وخد اؿ ازجا یک تقیقح یک فہج ےس ےہ وج‬
‫زجء فابج ےہ‪ ،‬فہ درتقیقح اینت اتیمہ ںیہن راتھک ینتج ہک رفض‪ ،‬ایس رطح وج‬
‫بحتسم ےہ فہ اینت اتیمہ ںیہن راتھک ینتج ہک فابج؛ اِس ےیل ہغیصٔ ارم اک یہ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪84‬‬

‫راتہ ےہ؛ رگم اطمہ یک اتیمہ ںیم وخد اس زج ےکامہافرریغامہوہےنےکاحلظ‬

‫(‪)۴‬‬
‫ےسرفؼزپاجاتےہ‘‘۔‬

‫لح‬
‫رتامجؿ اۃنسل‪ ،۴۰۲/۴:‬رشبی‪ ،‬رکایچ‪،‬ااشتع ‪۴۱۲4‬ء ‪۰۲۴1/‬ء)وہشمر ہیقف خیش دمحم نب نس ا خوی‬ ‫(‪)۴‬‬
‫(‪۴۰5۴‬ھ)نج وک خیش دبع ااتفلح اوب دغہؒ ےناینپ وہشمر اتکب «شمراضمم ؾمتة من ومؼفاء اًمعامل‬
‫اإلؾمالمي ذم اًمؼرن اًمراسمع قمنم» ںیماشلمایکےہ؛رشیعااکحؾےکرمابتفدراجترپالکؾ‬
‫رکےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫أظمذ أطم‪ٙ‬ماف اًمٗم٘مف اخل‪ٛ‬مسة ُمـ اًم٘مرآق لاًمس‪ٜ‬مة‪:‬‬
‫ال خيػى أن ما یوضمد ذم اًمنمیعة من األطمؽام مـحرص ذم مخسة‪:‬اًموضموب‪،‬‬
‫واًمـدب‪ ،‬واحلرمة‪ ،‬واًمؽراهة‪ ،‬واجلواز‪ ،‬وذًمك أن أومعال اعمؽؾػلم ىمسم مـفا‬
‫رضقه اهلل‪ ،‬وىمسم ؾمخطه‪ ،‬وىمسم ال رىض ومقه وال ؾمخط‪.‬وماألول یشؿل‬
‫اًمواضمب واعمـدوب‪ ،‬واًمثاين‪:‬احلرام واعمؽروه‪ ،‬واًمثاًمث هو احلالل‪.‬وـمریق‬
‫احلرص ومقفا أن ـمؾب اًمنمع ًمؾػعل إما أن یؽون ضماز ًما أو ال‪ ،‬األول اًموضموب‪،‬‬
‫يمف إما ضمازم أو ال‪ ،‬األول احلرام‪ ،‬واًمثاين‬
‫واًمثاين اًمـدب‪ ،‬وـمؾبه ًمؾؽف سمغػم ٍّ‬
‫اعمؽروه‪ ،‬واخلامس وهو احلالل أن ال یطؾب ً‬
‫ومعال وال شمريمًا سمل خيػم ویعؼم قمـه‬
‫یعؼم قمـه سماًمسـة ومفو من ىمبقل اعمـدوب‪ ،‬وما یعؼم قمـه سمخالف‬
‫سماجلائز‪ ،‬أما ما ر‬
‫األومم ومفو من ىمبقل اعمؽروه‪ ،‬وهلذا اصطؾح أئؿة اًمػؼه واألصول قمغم األطمؽام‬
‫اخلؿسة‪ ،‬ودمد أسمواب اًمػؼه حمتویة قمغم سمقان اًمواضمبات واعمـدوسمات واعمحرمات‬
‫واعمؽروهات واجلائزات‪.‬واحلـػقة یػرىمون سملم اًمػرض وهو ما صمبت وضمویه‬
‫سمؼطعي يماًمؼرآن ومثاًمه اًمصؾوات اخلؿس‪ ،‬واًمواضمب وهو ما یثبت يمصالة‬
‫اًموشمر‪ ،‬وال ومرق سمقـفام قمـد همػمهم‪.‬‬
‫يم‪ٞ‬مػ أظمذ اًمٗم٘م‪ٝ‬ماء هذك اّطم‪ٙ‬ماف ُمـ اًم٘مرآق؟‬
‫همػم ظمػي أن اًمؼرآن ًمقس من األوضاع اًمبنمیة اعموضوقمة ًمبقان قمؾم من‬
‫اًمعؾوم سمؿصطؾحاشمه‪ ،‬سمل هو يمالم اهلل اًمذي أكزًمه قمغم قمبده ًمقـؼذ اًمـاس من‬
‫=‬
‫‪85‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫یہقفاالتخػیکرشیعتیثیح‬
‫اہجںکتیہقفاالتخػاکاعمہلمےہوتفاحضرانہاچےیہاسوکاینبدانبرکاہقفءوکنعط‬
‫ف عینشت اک اشنہن انبان‪ ،‬اُؿ وک رفتہق اک ببس رگداانن افر زامےن ےک ذگرےن ےک اسھت اؿ ےک‬
‫ااہتجداتوکاناقلبلمعانھجمس؛ اعطقطلغےہ۔‬

‫=‬
‫اًمظؾامت إمم اًمـور‪ ،‬ضمعؾه ذم أقمغم ـمبؼات اًمبالهمة ًمقحصل اإلقمجاز وشمثبت‬
‫اًمـبوة وؾماىمه مساق اًمبشارة واإلكذار واًموقمظ واًمتذيمػم ًمقؽون مؤ ًصمرا ذم‬
‫اًمـػوس رداقمًا هلا قمن هواها‪ً ،‬‬
‫ؾمائؼا هلا سملكوا ٍع من اًمتشویق إمم اًمطاقمة وشمرك‬
‫اعمعصقة‪ ،‬واًمػصاطمة من أقمظم اعمؤصمرات قمغم قمؼول اًمبنم سمتـوع اًمعبارة اًمتي‬
‫شمؤدى هبا شمؾك األطمؽام‪ ،‬ومن ـمبقعة اًمبنم أن ر‬
‫یؿل من قمبارة واطمدة‪ ,‬وال‬
‫حيصل هبا اًمتلصمػم اعمطؾوب‪ ,‬ومؾو ىمقل ذم يمل مسلًمة‪:‬هذا واضمب‪ ،‬هذا مـدوب‪،‬‬
‫صمرة‬
‫هذا طمرام‪ ،‬هذا مؽروه‪ ،‬هذا ضمائز ًمتؽرر اًمؾػظ ومل شمؽن هـاك اًمػصاطمة اعمؤ ‪,‬‬
‫ومؾذًمك دمد اًمؼرآن شمارة یعؼم سمبعض األًمػاظ اعمصطؾح قمؾقفا يماحلرمة واحلؾقة‪،‬‬
‫ف َأ ًْم ِسـَ ُتؽ ُُم ا ًْمؽ َِذ َب‬
‫ىمال شمعامم‪:‬ﵡ ُطم ِّر َم ْت قمَ َؾقؽ ُُم ا َْعمقت َُةﵠ ﵡ َوال شم َُؼو ًُموا َعمِا شم َِص ُ‬
‫الل َو َه َذا َطم َر ٌامﵠ ‪ ،‬ﵡ َو ُأ ِطم رل ًَمؽ ُْم َما َو َرا َء َذًمِؽ ُْمﵠ ویعؼم ذم اًموضموب‬ ‫َه َذا َطم ٌ‬
‫سمامدة ومرض‪:‬ﵡ َىمدْ قمَؾِ ْؿـَا َما َوم َر ْضـَا قمَ َؾ ِقف ْمﵠ‬
‫(لمکمثحبےکےیلدںیھکی‪:‬ارکفلااسلیمیفاترخیاہقفلاالالسیم‪،۴۴8/۴:‬دارابتکلالعلمتۃ‪،‬ریبفت‪،‬الطبعۃ‬
‫االفیل ‪۴۱۴1‬ھ‪۴55۵/‬ء)‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪86‬‬

‫رضحتوگنگیہؒاکاکاابتقس‬
‫رضحتوگنگیہدقسرسہےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’ہی وقؽ ریغ دلقمنی اک ہک ہقف ںیم تہب االتخػ ےہ افر ااحدثی ںیم‬
‫ںیہن؛ ہی ابلکل طلغ ےہ‪ ،‬اشدی اؿ ولوگں ےن اکشمۃ یھب ںیہن دیھکی‪،‬ضحم انؾ‬
‫دحثیاکنسایل‪،‬ااحدثیںیماسدقراعترضےہہکدےنھکیےسقلعتراتھکےہ‪،‬‬
‫ہی الکؾ ضحم دوھہکدیہ ےہ‪ ،‬سج اکدؽ اچےہدھکی ےلہک ااحدثی اخبری یک وخد‬
‫ابمہاعتمرضںیہافریہیببساالتخػاہقفءفدہتجمنیاکوہاےہ‪،‬سپولعمؾوہا‬
‫ہک اہقفء اک االتخػ ببسب االتخػ ااحدثی ےک وہا ےہ افر لمع ہقف رپ رکان ہنیعب‬
‫(‪)۴‬‬
‫ااحدثیرپلمعرکانےہ‘‘ ۔‬

‫رضحتومالاندبعارلدیشامعنینؒیکاکیتمیقرحتری‬
‫رضحتومالاندبعارلدیشامعنینرۃمحاہللہیلعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’اظرہونیبں وکاسرپبجعتہنوہاناچےئہ‪،‬ااہتجدی اسملئںیماالتخػ‬
‫انسگری ےہ افر رہرفقی وک دفرسے ےکاسملئ رپ دیقنت اک وپرا وپرا قح احلص ےہ‪،‬‬
‫ارگ یسک نف ںیم دیقنت وک ونممع رقار دےدای اجےئ وت اظرہ ےہ ہک فہ نف یھبک رتیق‬
‫ںیہن رکاتکس‪ ،‬املسمونں ےن نف اابنتسط ف ااہتجد وک وج اِس درہج ِ‬
‫افج امکؽ رپ اچنہپای‬
‫ہک زدنیگ ےک رہہلئسم اک لح فہ رشتعی یک رفینش ںیم التشرکےتیلںیہ افر اؿ اک‬
‫اقونؿ ہقف رہتیثیح ےس لمکم افر اجعم ےہ اس یک الص فہج اؿ یک یہی یملع‬

‫اتافیلتردیشہی‪،‬ص‪،۵۲1:‬ۃبتکماقحل‪،‬وجوشیگری‪،‬یئبمم۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪87‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ثحب ف صیحمت ےہ سج ےس وصنصرپ وغر رکےن افر اؿ ےس اابنتسطاسملئےک‬

‫(‪)۴‬‬
‫اسرےرطےقیحقنموہرکافررھکنرکاتمےکاسےنمٓاےئگ‘‘۔‬

‫یہقفاالتخػیکتقیقحرپرضحتومالاندبراعملریمیھٹؒاکطوبضطالکؾ‬
‫العہم ریمشکی ےک اتممز ذیملت‪ ،‬ضیف اابلری ےک رمبت افرادبلر ااسلری ےک فنصم‬
‫رضحت ومالان دبراعمل ریمیھٹ رۃمح اہلل ہیلع ےن اینپ اشاکہر فینصت’’ رتامجؿ اۃنسل‘‘ ںیم‬
‫دتفنی دنی ےک رطفی اراقتء ونعاؿ ےک تحت رففیع االتخافت یک تقیقح رپ اہنتی طوبضط‬
‫الکؾرفامایےہ‪،‬المہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫ااسحس رضفرت افر ِ‬
‫ذجابت دختم یک انب رپ سج رطح‬ ‫ِ‬ ‫’’ رطفی اراقت‪،‬‬
‫رقٓاؿ فحص ےس فحصم‪ ،‬فحصم ےس اصمفح افر اصمفح ےس ارعاب فوُسر‬
‫دمارج اراقتیئ ےط رکات الچ ٓاای افر البہبش اِؿ اراقتیئ انمزؽ ےک‬
‫فروکاعت ےک ِ‬
‫دعب ہی رقٓاؿ فیہ رقٓاؿ اھت وج َدفرِا ّفؽ ںیم وموجد اھت‪،‬اِیس رطح تنس ےک یھب‬
‫اراقتیئ َدفرںیہ‪،‬وگرقٓاؿ فتنس ےک رمابت ےک احلظ ےس لمعِ ااسنینوکاہیںھچک‬
‫زایدہ ٓازادی احلص وہیئ‪ ،‬اِس ےیل فہ َدفرِاحصہبؓ ےس سگررک َدفرِدہتجمنی ںیم افر‬
‫طبضنم وہےئ‪ ،‬رھپ اِس اابضنط ںیم ھچک افر رتایقت وہںیئ افر اک زامہن کت‬
‫ااسحس رضفرت ےن رھپ وبجمر‬
‫ِ‬ ‫دحثی فہقف اک یہ ہگج دم ّفؿ ےتلچ رےہ‪ ،‬ایس‬
‫یلہ ٰ‬
‫یلہ رکدےی اجںیئ‪ ،‬رشفع ںیم رصػ ہیدقؾیھب این افر‬ ‫ایک ہک دفونں نف ٰ‬
‫اقِلب ارتعاض ولعمؾ وہا‪ٓ ،‬ارخاکر اس ےک اواد دھکی رک امتؾ داین ےن اس وک امان افر‬

‫اامؾانبامہجافرملعدحثی‪،‬ص‪،5۴:‬رشبی‪،‬رکایچ‪،‬ااشتع‪۴۱۲۱‬ھ‪۰۲۴۲/‬ء۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪88‬‬

‫امتؾنلعءیک یہیہقفتماپیسیلنبیئگ۔‬
‫اِسرطفی اراقتافروکتینی اابسبےکامتحتالوھکںالہِملعافررکفڑفں‬
‫ااسنونںںیمہیدنیہب تیثیحومجمیعرفسرکراہےہ‪،‬ابںیہمتاایتخرےہہکاساک‬
‫انؾ اشتیعف فتیفنح رھک رک دلگن اقمئ رکدف ایاےس ااطحن ِط َدفر ےک احلظ ےس‬
‫دقرت یک اک ااعتن وصتر رکول‪ ،‬سج ےن اہمتری وہستل ےک ےیل اہمتری‬
‫رضفرتےکہبدقر‪،‬رمبّتدشہدنیاہمترےرھگفںکتاچنہپدایےہ۔‬
‫تیفنحفاشتیعفاکاالتخػیھبدنیںیموکیئاُوصیلاالتخػںیہنےہ‪،‬‬
‫اابتع اشتماہبت اک ہجیتن ےہ‪ ،‬ہن ملعِ فلس ےس‬ ‫ِ‬
‫االتخػ اوہاءرپ ینبم ےہ‪ ،‬ہن ِ‬ ‫ہن ہی‬
‫ٌ‬
‫ؽ ًأ َُّمتی ير َ ي‬ ‫ٌ ٌ‬
‫ےبربخی اس یک اینبد ےہ؛ ہکلب «ا َظمت يال ً‬
‫مح وة» اک فہ ہصح ےہ وج‬
‫رہزامہن ںیم دقبرِرضفرت اِتم رموحہم ںیم میسقت وہات راہ ےہ‪ ،‬ارگ اناولہں افر‬
‫ےبوملعںےناسوکاپریٹدنبیاکذرہعیانبایلےہوتہیوصقراُؿاکےہ۔‬
‫ٌ‬
‫ؽ ًأ َُّمتی ير َ ي‬ ‫ٌ ٌ‬
‫«ا َظمت يال ً‬
‫مح وة» اک بلطم ہی ےہہکریمی اُتم اک االتخػ‬
‫رتمح ےہ‪ ،‬اس یکرشحںیم نلعےکفلتخمایخؽںیہ‪:‬اقمسنبدمحمؒ رفامےت ںیہ‬
‫ہکاہللاعتٰیلےنٓاںرضحت ﵁ ےکاحصہبریضاہللمہنعےکیلمعاالتخػںیم‬
‫امہرا ہی ڑباافدہ راھک ےہ ہک اب ارگ وکیئ صخش اؿ ںیم یسک ےک اطمقب یھب لمع‬
‫رکےلوتاسےکےیلاینتاجنگشئلکنٓایئےہ۔‬
‫اِنبف بؒ اس یکزمدیرشتحیلقنرفامےتںیہ‪:‬‬
‫اقمسنبدمحمؒ ےتہك ںیہہکےھجمہفیلخٔدعؽرمعنبدبعازعلزیرۃمحاہللہیلعاک‬
‫ہیوقؽتہبدنسپےہہکھجموکہیانمتںیہنوہیتہکاحصہبریضاہللمہنعںیماالتخػ‬
‫ہنوہات‪،‬ارگںیہکاسملئِدہینیںیماکیہ وقؽوہاتوتضعبوصروتںںیمولوگں‬
‫‪89‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ےکےیلفہیلمعیگنتاکابثعوہاجات؛نکیلاباؿےکاالتخػےسدنیںیملمع‬
‫یک فلتخمراںیہلکنٓاںیئ؛ وچںہکفہامہرےدتقم ٰیںیہ؛ اِسےیل ابارگاؿ‬
‫ںیمیسکاکوقؽاایتخررکایلاجےئوتفہیھبدنییکاکتنسرپلمعاھجمساجےئاگ۔‬
‫اس اک اظبرہ احلص ہی ےہ ہک احصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنع وچں ہک زریِاسہیٔ‬
‫وبنت رتتیب ایہتف ےھت‪ ،‬رشتعی ےک ارغاض فاقمدص وک وپری رطح ےنھجمس افر‬
‫راعتی رکےن فاےل ےھت؛ اِس ےیل اؿ ےک االتخػ یک فہج ےس اک لمع یک وج‬
‫فلتخم وصرںیت دیپا وہںیئ فہ بس دنی یہ یک راںیہ الہکںیئ یگ افر بس وبقمؽ‬
‫وہں یگ‪،‬ارگ اؿ ےک االتخػ یک دبفتل امہرے اسےنم ہی فلتخم وصرںیت ہن‬
‫ٓاںیتافراکلمعیکاکیہوصرتوہیتوتضعباحالتںیمایساکوصرت‬
‫رپ لمع رکان دوشارویں اک ومبج نب اتکس اھت‪ ،‬اس انب رپ اؿ ےک االتخػ ےک‬
‫رتمحوہےناکبلطمدنیںیمیلمعفتعسوہاگ۔‬
‫اامؾ اشیبط رہمح اہلل وک اہیں اک افر دوشاری شیپ ٓایئگ ےہ‪ ،‬فہ ہی ےتھجمس‬
‫ںیہہکوکیئجک مہفاساکہیبلطمھجمساتکسےہہکرہصخشوکاِسابتاکقحےہہک‬
‫بسحِوخاشہفہبجاچےہسجاحصیباکوقؽاچےہاایتخررکاتکسےہ‪،‬ہیابلکل‬
‫طلغ ےہ؛ اِس ےیل رفامےت ںیہ‪:‬ہی ابت ےط دشہ ےہ ہک رشتعی ےک رہرہہلئسم‬
‫ںیم زجفی زجفی تحلصم ےک العفہ اک یلک تحلصم یھب ےہ‪ ،‬زجفی تحلصم وت‬
‫اخصاسہلئسمیکدلیلافرتمکحےساظرہوہیتےہ؛نکیلیلکتحلصمہیےہہک‬
‫رشتعی اک دصقم ہی ےہ ہک ااسنؿ اےنپ ااقتعدی‪ ،‬وقیل‪ ،‬یلمع‪ ،‬رہولہپ ںیم ٓانیِ‬
‫رشتعی اک دیقم رےہ افر اک اسڈن یک رطح ٓازاد ہن رہ ےکس‪ ،‬اس یک رہرہلقن‬
‫فرحتکرشتعیےکااشرفںرپوہ۔‬
‫اس ےک دعب رھپ اقیض اامسلیع رہمح اہلل ےس لقن رفامےت ںیہ ہک ٓاں‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪91‬‬

‫رضحت ﵁ ےکاحصہبریض اہللمہنعےکاالتخػےسوجفتعسمہوکاحلص‬

‫وہیئ ےہ فہ دنی ںیم ااہتجد رکےن یک فتعس ےہ؛ ویکں ہک اؿ اک االتخػ اس‬
‫یک دلیل ےہ ہک ریغوصنمص اسملئ ںیم اوھنں ےن ااہتجد ایک ےہ افر اس ااہتجد‬
‫یہ یک فہج ےس اؿ ںیم االتخافت دیپا وہےئ‪ ،‬االتخافت ےک رتمح وہےن اک‬
‫بلطم ہی ںیہن ےہ ہک احصہب ریض اہلل مہنع ےک فلتخم ااعفؽ ںیم رہصخش وک‬
‫ےبدلیلاینپرمیضےکاطمقبااختنباکقحاحلصوہایگےہ۔‬
‫اِنب دبعاربل رہمح اہلل ےن اقیض اامسلیع رہمح اہلل یک راےئ دنسپ یک ےہ‬
‫افراینپاتکب’’اجعمایبؿاملعل‘‘ ںیماسرپلّصفمالکؾایکےہ۔‬
‫اقیض اامسلیع رہمح اہلل اک بلطم ہی ےہ ہک وگانوگں فااعقت افر فلتخم‬
‫وحادث ےک ےیل ہشیمہ صن رصحی اک انلم وت دوشار ےہ؛ اِس ےیل اُتم ےک ےیل‬
‫دینی اسملئ ںیم ااہتجد رکان اک انسگری ہلئسم اھت‪ ،‬سج ےک ےیل اتمرخنیِ اُتم وک‬
‫ادتبایئ دقؾ اُاھٹان تہب لکشم وہاجات‪ ،‬بج احصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنع ںیم‬
‫االتخافت وہےئ افر ولعمؾ وہا ہک ہی االتخافت اُؿ ےک ااہتجد یک فہج ےس دیپا‬
‫وہےئوتاباُتمےکےیلیھبااہتجداکوجازلکنٓاای‪ ،‬یہیفہرتمحےہہکسج‬
‫ؽ ًأ َُّمتٌل ير َ ي‬
‫مح وة» ںیم ااشرہ ایکایگ ےہ‪ ،‬ارگ اؿ ںیم ہی‬ ‫یک رطػ «اٌ َظمتٌ يال ً‬
‫االتخافتہنوہےتوتہیاثتبیہ ںیہن وہاتکساھتہکمہےسرشیفاُتمےندنی‬
‫ےکاببںیمااہتجدایکےہ ایںیہن‪،‬اؿاحالتںیمامہرےےیل َ‬
‫ازرسَااہتجداک‬
‫صن‬
‫درفازہ وھکانل تہب لکشم اھت‪ ،‬ادرھ ااہتجد رکان لکشم‪ ،‬اُدرھ رہزجیئ ہلئسم ںیم ِ‬
‫رصحی انلم اننكمم‪ ،‬رھپ دنی یک الكشمت لح وہںیت وت ویکں رک وہںیت؟ احصہبٔ رکاؾ‬
‫ریض اہلل اعتٰیل مہنع ےک االتخػ ےن امہری ہی لکشم لح رکدی افر اب یلمع وطر‬
‫رپ امہرے ےیل ااہتجد اک اُوس ٔہ ہنسحاثتبوہایگ‪،‬االتخػےکرتمحوہےناکہی‬
‫‪90‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫بلطمطلغےہ ہکرہصخشوکاےنپاوہاءےکوماقفاحصہبریضاہللمہنعےکاوقاؽ‬
‫ںیم ااختنب رکےنیل اک قح احلص ےہ؛ ویکںہک اساکبلطموتابافل ِظدرگیہی ےہ‬
‫ہکرشتعییکیسکرپوکیئ رگتفیہ ںیہن؛ ویکںہکضعبرمہبتاسملئِرففہیعںیم‬
‫االتخػ یفن فاابثت اک االتخػ وہاجات ےہ افر ہی اظرہ ےہ ہک ااسنؿ اک وکیئ لمع‪،‬‬
‫یفن فاابثت ےک دارئہ ےس ًالقع ابرہ ںیہن رہ اتکس‪ ،‬سپ اس دقتری رپ ارگ رہصخش وک‬
‫احصہب ریض اہلل مہنع ےک ااعفؽ ںیم ااختنب اک قح احلص وہاجےئ وت اس اک وج لمع‬
‫یھب وہاگ فہ ًانیقی رشتعی ےک دارئہ ںیم الہکےئاگ افر رشتعی اک فوجد فدعؾ ربارب‬
‫وہاجےئاگ افر ٓاپ ولعمؾ رکےكچ ںیہ ہک ہی رسے ےس رشتعیےکاقمدصہیلک‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےکابلکلربالخػےہفہااسنؿوکاانتٓازاد وھچڑان دنسپ ںیہنرکیت ‘‘۔‬

‫رتامجؿاۃنسل‪8۴/۴:‬ات‪،8۵‬رشبی‪،‬رکایچ‪،‬ااشتع‪۴۱۲4‬ء‪۰۲۴1/‬ء۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪92‬‬

‫رقٓاؿفتنسیکمہفحیحصںیم‬
‫اہقفےئرکاؾیکفہجِاایتمز‬
‫رقٓاؿ ف تنس ےک مہف ف ادراک ںیم اہقفےئ رکاؾ؛ ابوصخلص اہمئ وبتمنیع یک راےئ‬
‫زایدہ ربتعم امین اجےئ یگ؛ اس ےیل ہک فہ اتکب ف تنس یک وصنص افر اؿ ےک اعمین وک زایدہ‬
‫اجےننفاےلےھت۔‬

‫العہمانبہیمیتؒاکالکؾ‬
‫خیشاالالسؾالعہمانبہیمیترۃمحاہللہیلع «رومع اعمالف قمـ اّئ‪ٛ‬مة اّقمالف»‬
‫ںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«إق هذك اًمدلاليـ اعمِم‪ٝ‬مقرة ذم اًمس‪ٜ‬مـ إ‪ٟ‬مؼام مجٕمؼت سمٕمؼد‬
‫ا‪ٟ‬م٘مؼ ؼؼراه اّئ‪ٛ‬م ؼ ؼؼة اعمتب ؼ ؼؼققملم ۔۔۔اًم ؼ ؼؼذيـ يمؼ ؼؼا‪ٟ‬مقا ىمب ؼ ؼؼؾ مج ؼ ؼؼع ه ؼ ؼذك‬
‫اًمدلاليـ يما‪ٟ‬مقا أقم‪ٚ‬مؿ سماًمس‪ٜ‬مة ُمؼـ اعمتؼ‪٠‬مظمريـ سم‪ٙ‬مثؼػم‪ّ :‬ق يمثؼػما‬
‫ن ؼؼا سم‪ٚ‬مٖم‪ٝ‬م ؼ ؼؿ لص ؼؼح قم‪ٜ‬م ؼؼدهؿ ىم ؼؼد ُ يب‪ٚ‬مٖم‪ٜ‬م ؼؼا إُ قم ؼؼـ جم‪ٝ‬م ؼ ؼقـ‪ :‬أل‬
‫سمإؾم ؼؼ‪ٜ‬ماد ُم‪ٜ‬م٘مٓم ؼؼع‪ :‬أل ُ يب‪ٚ‬مٖم‪ٜ‬م ؼؼا سماًم‪ٙ‬م‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼة وم٘م ؼؼد يما‪ٟ‬م ؼؼت دلالي ؼ ؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ‬
‫صدلرهؿ اًمتؼل حتؼقن أضؼٕماؽ ُمؼا ذم اًمؼدلاليـ لهؼذا أُمؼر ُ‬
‫‪93‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪)۴‬‬
‫يِمؽ وم‪ٞ‬مف ُمـ قم‪ٚ‬مؿ اًم٘مْم‪ٞ‬مة»‪.‬‬
‫’’ااحدثی وبنہی یک وہشمر اصتفین اہمئ وبتمنیع ےک دعب فوجد ںیم ٓایئ‬
‫ںیہ‪ ،‬ہی اہمئ رکاؾاتمرخنی ےک اقمےلب تنس اک ملع زایدہ رےتھکےھت؛اسےیلہک‬
‫اُؿکتےنچنہپفایلتہبیسدحںیثیاؿےکزندکحیحصںیھت؛نکیلمہکتوہجمؽ‬
‫ای عطقنم دنس ےک اسھت یچنہپںیہ ای مہکت ابلکل یہ ہن چنہپ ںیکس‪ ،‬اہمئ یک اتکںیبدر‬
‫تقیقح اؿ ےک فہ دصفر ےھت نج ںیم دعب ںیم دمفؿ دشہاصتفین ےسیئک انگ‬
‫زایدہ دحںیثی وفحمظ ںیھت‪ ،‬تنس ف رشتعی اک رہگا ملع رےنھک فاےل ےک ےیل اس‬
‫تقیقحےکارتعاػںیمذرایھبرتددںیہنوہاتکس‘‘۔‬

‫رضحت خیشادنہلؒ اک اکرپزغماابتقس‬

‫’’ااسی وکؿ املسمؿ وہاگ ہک ااحدثی وبنی ےک الص اولعلؾ افرعبنم اولعلؾ‬
‫وہےن ںیم اتملم وہ؟ ااحدثی وبنہی ےب کش عیمج ولعؾ ہقف ف الکؾ ف ریسفت فریغہ یک‬
‫الصںیہ؛رگمارثکرضحاتِزامہناحؽملعدحثیےکیہیینعمےتھجمسںیہہکسجںیم‬
‫اامسےئرفاتفتحصفمقسفریغہاومرہقلعتماافلظدحثیےسثحبیکاجےفسب‬
‫افردختمدحثیاومرہذوکرہیہںیمیعسفقیقحرکےنوکایخؽرکےتںیہ‪،‬احالہکن‬
‫اس ارم اک الخػ لقع ف لقن وہان ایس ےس اظرہ ےہ ہک ااحدثی دعتمدہ ےس ہی ارم‬
‫اثتب ےہ ہک وصقمد ایلص ااحدثی وبنی ےس ہقفت اسملئ ف ااکحؾ ےہ‪ ،‬اافلظ اذاہ‬
‫وصقمد ںیہن؛ہکلب وموقػ ہیلع ارم وصقمد ےک ےہ؛دےیھکی‪:‬دحثی ںیم فارد ےہ‪:‬‬

‫رومع اعمالم قمن األئؿة األقمالم‪ ،‬ص‪ ،18 ،17:‬أؾمباب شمررك احلردیث‪ ،‬اًمسربب‬ ‫(‪)۴‬‬
‫األول‪ ،‬مررن مل یبؾغره احلرردیث‪ ،‬اًمرئاؾمرة اًمعام رة إلدارات اًمبحرروث اًمعؾؿقررة‪،‬‬
‫اًمریاض‪.‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪94‬‬

‫«‪ٟ‬مرضؼ ؼ اهلل اُم ؼؼرأ ؾم ؼؼ‪ٛ‬مع ُم٘مؼ ؼاًمتل‪ ،‬ومب‪ٚ‬مٖم‪ٝ‬م ؼؼا‪ ،‬وم ؼؼرب طماُم ؼؼؾ وم٘مؼ ؼف همؼ ؼػم‬
‫وم٘م‪ٞ‬مؼف‪ ،‬لرب طماُمؼؼؾ وم٘مؼف إ مم ُمؼؼـ هؼق أوم٘مؼؼف ُم‪ٜ‬مؼؼف» رتفاتزہرںیھکاہللاعتیل‬
‫اسصخشوکسجےنریمیابتینس‪،‬رھپاسوکدفرسفںکتاچنہپای‪،‬سپتہبےس‬
‫ہقفےکاحلمہیقفںیہنوہےت۔ (رتہذی‪،‬رمق‪،۰1۵1:‬ابباماجءیفالختیلعغیلبتااسلعم)‬

‫ینعی فہ صن وک اجےتن ںیہ؛ رگم فہ ومضمؿ یک ہہت وک ںیہن چنہپ ےتکس افرتہب‬
‫ےس ہقف ےک احلم اس صن وک اےسی ولوگں کت اچنہپےت ںیہ وج اؿ ےس زایدہ‬
‫ومضمؿیکہہتکتےنچنہپفاےلوہےتںیہ۔‬
‫اس دحثی ےس اصػ اظرہ ےہ ہک وصقمد ایلص لقن ااحدثی ےس ہقف‬
‫اسملئ ےہ افر اسھت یہ ہی یھب اثتب وہایگہک ہقفت؛ طقف ِظفح اافلظ دحثی اک انؾ‬
‫ںیہن افرہنظفحِاافلظوکہقفتالزؾ؛ہکلبفہاکرمہبتاعیلےہہکظفحاافلظفالمہظح‬
‫ینعم اافل ِظ دحثی ےک دعب احلص وہات ےہ افر ایس ارمِ وصقمد یک فہج ےس غیلبت‬
‫ااحدثی اک اراشد رفامای‪ ،‬وت اب اظرہ ےہ ہک نج نلعء وک رمہبت ہقفت یف ادلنی احلص‬
‫اھت‪ ،‬فہ افؽربمن ےک دحمث افر اخدؾدحثی وہں ےگ افر ہقفتیف ادلنی ںیمانتج‬
‫یسکاکدقؾڑباھوہاوہاگ‪،‬ایسدقرفہافرفںےسایلعافرارشػوہاگ‪،‬ایسفہجےس‬
‫ہی اراشد وہا‪ُ« :‬مـ يرد اهلل سمف ظمػما يٗم٘م‪ٝ‬مف ذم اًمديـ» أل يمام ىماـ‪،‬‬
‫اہلل اعتیل سج صخش ےک اسھت الھبیئ اک ارادہ رےتھک ںیہ‪ ،‬اس وک دنی اک مہف اطع‬
‫امکؽ ملع دحثی ہی ںیہن ےہ ہک طقف اافل ِظ دحثی یک قیقح رکیل افر‬
‫رفامےت ںیہ‪ِ ،‬‬
‫رتہمج اافلظ اظرہی ھجمس ایل فرہن اراشد «رب طماُمؾ وم٘مف همػم وم٘م‪ٞ‬مف»یک ایک‬
‫رضفرتیھت؟ ِظفحاافلظفرتہمجاافلظوترہاکاحصیبوکاسیجاحلصاھت‪،‬اسےس‬
‫زایدہ وکیئ ایک اجؿ اتکس ےہ‪ِ ،‬ظفح اافلظ اک وت ہی احؽ ےہ ہک الب فاہطس اافل ِظ دحثی‬
‫‪95‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اؿ وک ےچنہپ ےھتافر ےلہپ بج اؿ وک ظفح اافلظ رسیم وہاکس‪ ،‬بت ںیہک لقن یک‬
‫ونتب ٓایئ افر اؿ ےک فاےطس ےسہی دفتل افرفں وک بیصن وہیئ‪ ،‬ابیق راہ رتہمج‬
‫اافلظ وس فہ الہ زابؿ ےھت‪ ،‬وکیئ ریغ زابؿ اک ٓادیم رصػ ف وحن فادب ف اعمین سج‬
‫دقر اچےہ اید رکےل؛ رگم الہ زابؿ رھپ الہ زابؿ یہ وہےت ںیہ ۔ (‪ )۴‬ارگ ہقفت‬
‫اعمین دحثی؛ ِظفح اافلظ ف رتہمج یہ ںیم رصحنماھت وت رھپ رضحات احصہب ےک رف ربف‬
‫ٓاپ﵁ اکاراشدہذوکررفامانسکفہجےساھت۔‬
‫ابہلمجل ظفحِاافلظ دحثی ف رتہمج داین اافلظ دحثی وکہقفت اطمبل الزؾ‬
‫ںیہن؛ اہں ہقفتاعمین دبفؿ ظفح اافلظفریغہںیہن وہاتکس‪،‬وتابہیقففیہوہاگہک‬
‫وج ےلہپ اافل ِظ دحثی نس انس ےل افر اؿ وک امک ینبغی وفحمظ رکےل؛ اہں افحتظِ‬
‫اافلظ دحثی ف قیقح اامسء ارلاجؽ فریغہ اومر ہقلعتم اافلظ وک ہقفت اعمین رضفری‬
‫اخدؾ دحثی اہک اجےئ اگ وت زستنبط﵂ؿ‬‫ںیہن وتاب اسیج نیققحم اافلظ دحثی وک ِ‬
‫اعمین دحثی وک ابالفیل اخدؾ دحثی انہک زپے اگ‪ ،‬اُؿ وک احظف دحثی انہک انمبس‬
‫وہاگوتاِؿوکاعملِدحثیانھجمسالقئوہاگ۔‬
‫اِس رقتری ےس رشبط ااصنػ رہوکیئ نیقی رکے اگ ہک دختم اعمین‬
‫دحثیںیماہمئدہتجمنیابوصخلصاہمئارہعببسںیمڑبےھوہےئںیہافراس‬

‫رضحت وگنگیہ دقس رسہ ےتھکل ںیہ‪:‬احصہب وج رعیب داں ےھت افر اصفتح ف اکنت اےنپالکؾ ےک اجےتن‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ےھت‪ ،‬رقٓاؿ ف دحثی ےک ینعم وک رضحت ےس افر ابمہ قیقح رکےت ےھت افر دصقم فاعمین ےک ےنھکیس یک‬
‫رضفرت اجےتن ےھت‪ ،‬وہشمر ےہ ہک رضحت رمع ریض اہلل ہنع ےن دس ربس ںیم وسرہ رقبہ وک اھکیس‪ ،‬ہی‬
‫اعمین زپےتھ ےھت ای اافلظ‪ ،‬اافلظوکزپےنھیکاؿوکایک رضفرتیھت؟ (اتافیلتردیشہی‪ ،‬ص‪،۰۴۲:‬ۃبتکم‬
‫اقحل‪،‬وجوشیگری‪،‬یئبمم۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪96‬‬

‫تمعنیمظعےساسیجاِؿوکہصحانعتیوہاےہااسیاُؿوکرسیمںیہنوہاہکوجاعمین‬
‫مہف دحثی ںیم اؿ ےس مک ےھت‪ ،‬دےیھکی‪:‬ہی رضحات ارہعب ااحدثی وبنہی ف ٓاایت‬
‫رقٓاین ےس اذرہعی ہقفت دخاداد ےک فہ اوصؽ ف زجایت طبنتسم رکےک ولوگں وک‬
‫انعتی رکےئگہک ایقتم کت عیمج اتم ےک اکؾ ٓاںیئ افراابتعتنسےسداںیئ‬
‫ابںیئ ہن وہےن دے‪،‬وت اسیج اامؾ اخبریؒ ف ملسمؒفریغہ اہمئ دحثی؛ اافلظ دحثی‬
‫یک امک ینبغی قیقح ف شیتفت رکےک اؿ وک وفحمظ رفامےئگںیہ افر اس ےک الخػ اب‬
‫یسک اکوقؽربتعمںیہن‪،‬ایسرطحرپرضحاتاہمئدہتجمنیوکششغیلبرفامرکاعمینف‬
‫ااکحؾ دحثی وکطبضنم رکےئگ ںیہ‪ ،‬اس ےک الخػ یھب اب ارگ وکیئ اےنپ ااہتجد‬
‫(‪)۴‬‬
‫انراسےسھچکبلاشکیئرکےوترہسگاقلبوبقؽالہرظنہنوہاگ‘‘۔‬
‫دحمنیثفاہقفءدفونںیکمیظعدخامتافردارئہاکرےکقلعتےسخیشادنہلدقسرسہاک‬
‫ہی اابتقس ٓاب زر ےس ےنھکل ےک اقلب ےہ‪ ،‬خیش االالسؾ رضحت ومالان نیسح ادمح دمیندقس‬
‫رسہےناےنپوبحمبااتسدےکابرےںیماجبوطررپاھکلاھتہک‪:‬‬
‫’’رطفات ٓاپ وک اہنتی ذیک‪ ،‬ذنیہ‪ ،‬اہنتی فاقد تعیبط‪ ،‬اہنتی وقی‬
‫احہظف‪،‬اہنتیحیحصدامغاطعایکایگاھت‘‘۔‬
‫ہی ریقح دنبہ الب ابمہغل رعض رکات ےہ ہک اک رصبم احذؼ ےک اس رصتخماابتقس وک ینتج‬
‫ابر زپاتھ وہں‪ ،‬رہابر فہ ابت ایدٓایت ےہ وج ٓاپ ےک دفرسے اشرگد ردیش‪ ،‬اطلسؿ املقل‬
‫ِؒ ےن اینپاترثایترحتریںیمیھکلےہہک‪:‬‬
‫رضحتومالانانم رظا نسالیین‬
‫’’ خیش ادنہلؒےکاامجیل ااشرفں اک فزؿ رفزربفز ڑباتھ یہ اجات ےہ‪ٓ ،‬اپ‬
‫دحےس زایدہاثبقذنہافرریغومعمیلفاقدرطفتےکاحلمںیہ‪،‬ژرػاگنیہ‬
‫ااضیحاالدہل‪،‬ص‪۵۱:‬ات‪،۵1‬خیشادنہلاڈیکیم‪،‬داراولعلؾدویدنب‪،‬عبط‪۴۱۴۲:‬ھ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪97‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫افر ہہت کت انچنہپ ٓاپ یک وصختیص ےہ‪ٓ ،‬اپ یک رقتری وک نس رک دؽ یک رگںیہ فا‬
‫(‪)۴‬‬
‫وہیتیلچاجیتںیہ‘‘‬

‫خیشادنہلےکرپزغماابتقسیکرشح‬
‫رضحتخیشادنہلدقسرسہاکرپزغماابتقساکنتمیکتیثیحراتھکےہافرتقیقح‬
‫ہی ےہہکاسیک رشحلقتسمفینصتیک اقتمیض ےہ‪،‬وطاتل ےس ےنچبےکےیلاےنپدفریک‬
‫نیتوہشمروتیصخشںےک ملےساسیکرشحشیپرکاتوہں‪:‬‬

‫رضحتومالانادرسیاکدنولھیرۃمحاہللہیلع‬
‫العہم ریمشکیؒ ےک اخص اشرگد‪ ،‬ملکتم االسؾ‪ ،‬رسفم‪ ،‬دحمث افر ہیقف رضحت ومالان‬
‫ادرسیاکدنولھیرۃمحاہللہیلعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’دنیاکدارفدماردفزیچفںرپےہ‪:‬لقنِحیحصافرمہفِحیحص؛ذٰہلا اکامجتع‬
‫ایسی وہین اچےیہ ہک وج رشتعی ےک اافلظ یک احمظف وہ افر اافل ِظ رشتعی وک ہب امتؾ‬
‫فامکؽ اتم کت اچنہپدے‪ ،‬ہی امجتع دحمنیث یک ےہافر اک امجتع ایسی‬
‫اچےیہ ہک وج رشتعی ےک اَرغاض فاقمدص افر اُوصؽ فرففع یک وتحیض فرشتحی‬
‫رکے افر اہلل افراُس ےک روسؽ ﵁ یک حیحص حیحص رماد اتم وک اھجمسےئ‪ ،‬ہی‬
‫امجتعاہقفءافردہتجمنییکےہ‪،‬احظفاِنبمیقؒرفامےتںیہ‪:‬‬
‫لبؼؼا يما‪ٟ‬مؼؼت اًمؼؼدقمقة إمم اهلل لاًمتب‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼغ قمؼؼـ رؾمؼؼقًمف ؿمؼؼٕمار‬
‫طمزسمؼؼف اعمٗم‪ٚ‬مح ؼلم‪ ،‬لأبباقمؼؼف ُمؼؼـ اًمٕمؼؼاعملم ليمؼؼاق اًمتب‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼغ قم‪ٜ‬مؼؼف ُمؼؼـ‬
‫قملم شمب‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼغ ألٗمافمؼف لُمؼا ضمؼاء سمؼف لشمب‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼغ ُمٕما‪ٟ‬م‪ٞ‬مؼف يمؼاق اًمٕم‪ٚ‬مؼامء ُمؼـ‬

‫(‪ )۴‬ااحہطداراولعلؾںیمےتیبوہےئدؿ‪،‬ص‪،۴۱1:‬ادارہاتافیلتارشہیف‪،‬الوہر‪،‬ابطتع‪۴۱۴8‬ھ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪98‬‬

‫أُمت ؼ ؼ ؼ ؼؼف ُم‪ٜ‬محٍمؼ ؼ ؼ ؼ ؼيـ ذم ىمس ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٛ‬ملم‪:‬أطمد ا‪:‬طمٗم ؼ ؼ ؼ ؼؼاظ احل ؼ ؼ ؼ ؼؼديث‪،‬‬
‫لضم‪ٝ‬ماسمذشمف‪ ،‬لاًم٘مادة اًمذيـ هؿ أئ‪ٛ‬مة اّنؼاف لزلاُمؼؾ اإلؾمؼالف‪،‬‬
‫اًمؼذيـ طمٗمٔمؼؼقا قمؼؼغم اّئ‪ٛ‬مؼؼة ُمٕماىمؼؼد اًمؼؼديـ لُمٕماىم‪ٚ‬مؼؼف‪ ،‬لمحؼؼقا ُمؼؼـ‬
‫اًمتٖم‪ٞ‬م ؼ ؼؼػم لاًمت‪ٙ‬مؼ ؼ ؼؼدير ُمؼ ؼ ؼؼقاردك لُم‪ٜ‬ماه‪ٚ‬م ؼ ؼؼف اًم٘مسؼ ؼ ؼؼؿ اًمثؼ ؼ ؼؼاين‪:‬وم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼاء‬
‫اإلؾمؼؼالف‪ ،‬لُمؼؼـ دارت اًمٗمت‪ٞ‬م ؼا قمؼؼغم أىمؼؼقا هلؿ سم ؼلم اّنؼؼاف‪ ،‬اًمؼؼذيـ‬
‫ظمّم ؼؼقا سماؾم ؼؼت‪ٜ‬مباط اّطم‪ٙ‬م ؼؼاف‪ ،‬لقم‪ٜ‬مؼ ؼؼقا سمْم ؼؼبط ىمقا قم ؼؼد احلؼ ؼؼالـ‬
‫لاحل ؼ ؼؼراف‪ :‬وم‪ٝ‬م ؼ ؼؼؿ ذم اّره سم‪ٛ‬م‪ٜ‬مزًم ؼ ؼؼة اًم‪ٜ‬مج ؼ ؼؼقف ذم اًمس ؼ ؼؼامء‪ ،‬ؼ ؼؼؿ‬
‫هيتؼؼدن احل ؼػماق ذم اًمٔم‪ٚ‬مؼؼامء‪ ،‬لطماضمؼؼة اًم‪ٜ‬مؼؼاس إًم ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ أقمٔمؼؼؿ ُمؼؼـ‬
‫طماضمت‪ٝ‬مؿ إمم اًمٓمٕماف لاًمنماب‪ ،‬لـماقمت‪ٝ‬مؿ أومره قم‪ٚ‬مؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ ُمؼـ‬
‫ـماقمة اُّم‪ٝ‬مات لاِسماء سم‪ٜ‬مص اًم‪ٙ‬متاب‪ ،‬ىماـ اهلل شمٕمامم‪{:‬يا أهيا‬
‫اًمذيـ آُم‪ٜ‬مقا أـم‪ٞ‬مٕمقا اهلل لأـم‪ٞ‬مٕمقا اًمرؾمؼقـ لألزم اُّمؼر ُمؼ‪ٜ‬م‪ٙ‬مؿ‬
‫إمم آظمرك ‪( .‬إقمالف اعمقىمٕملم‪)۹/۱:‬‬
‫وچہکن دوعت ایل اہلل افرغیلبت نع ارلوسؽامجتع نیحلفم اک اعشر ےہ افر‬
‫غیلبتیکدفںیمسقںیہ‪،‬اک‪:‬غیلبتاافلظیکافراکغیلبتاعمینیک؛اِسےیلنلع ِءاتم‬
‫دفومسقں ںیم رصحنموہےئگ‪،‬اکمسقافح ِظدحثییکےہوھنجںےندحثیوکاید‬
‫راھکافردحثیوکرپاھک‪،‬رھکاافروھکاٹاگلاگلرکدای‪ ،‬یہیولگولخمؼےکاامؾافر‬
‫دتقما ںیہ افر االسؾ یک وساری ںیہ‪ ،‬اںیھن رضحات ےن دنی یک ایداگرفں افر‬
‫االسؾ ےک وعلقں یک افحتظ یک افر رشتعی ےک وحوضں افرومشچں وک ریغتم افر‬
‫دکمر وہےن ےساچبای‪،‬دفرسیمسقنلعءیکاہقف ِء االسؾافرنلع ِءوتف ٰیںیہ‪،‬نجےک‬
‫وتفے رپ ولخمؼ اک دارفدمار ےہ‪ ،‬یہی امجتع ااہتجد افر اابنتس ِط ااکحؾ افر الحؽ‬
‫ِ‬
‫رضحاتاہقفءزنیمںیم‬ ‫فرحاؾےکوقادعےکطبضرکےنےکےیلوصخمصےہ‪،‬‬
‫‪99‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اےسیںیہےسیج ٓاامسؿ ںیماتسرے‪،‬اںیھنےکذرہعیریحاؿوکادنریھیراتںیم‬

‫راہتس اتلم ےہ افر ولوگں وک اعطؾ افر رشاب ےس ڑبھ رک اہقفء یک احتج ےہ افر‬
‫ولوگںرپاہقفءیکااطتعامںابپیک ااطتعےسزایدہرفضےہاسیجہکرقٓاؿ‬
‫یک صن وموجد ےہ‪:‬اے اامیؿ فاول! اہلل یک ااطتع رکف افر روسؽ اہلل ﵁ یک‬
‫ااطتع رکف افر افولاالرم یک ااطتع رکف‪ ،‬ینعی اہقفء یک ااطتع رکف ینعی اتکب‬
‫فتنساکوجبلطماھجمسںیئاُسرپلمعرکف۔‬
‫اامؾرعشاینؒزیماؿ (ص؍‪)1۲۲‬ںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫اامؾ دمحاؿ نب لہس رفامای رکےت ےھت ہک ارگ َم اقیض وہات وت اؿ‬
‫دفٓادویمں وک رضفردیق رکاتہک وج دحثی اک اطبل وہ افر ہقف ہن بلط رکے افر وج‬
‫ہقف اک اطبل وہ افر دحثی وک بلط ہن رکے‪ ،‬دوھکی وت یہس ہک اہمئ دہتجمنی ےن‬
‫دحثیافرہقفدفونںوکبلطایکرصػاکرپاافتکںیہنایک۔‬
‫رضحت دبعاہلل نب وعسمد ریض اہلل ہنع ےس رمفی ےہ ہک روسؽ اہلل‬
‫﵁ ےن رفامای ہک اہلل اعتٰیل رتفاتزہ رفامےئ اُس دنبہ وک سج ےن ریمی دحثی وک‬
‫انس افر اس وک اید ایک افر وخب اید راھک افر دفرسفں کت اس وک اچنہپدای؛ ویکہکن ےضعب‬
‫ملع ےک احلم افر لقن فرفاتی رکےن فاےل وخد دھجمسار ںیہن وہےت افر ےضعب‬
‫دھجمسار وہےت ںیہ؛ رگم نج وک ہی رفاتی اچنہپےت ںیہ فہ اس رافی ےس زایدہ‬
‫دھجمساروہےتںیہ۔‬
‫اس دحثی ںیم ٓاں رضحت ﵁ ےن دحمنیث افر اہقفء ےک رفاضئوک‬
‫اظرہ رفامدای۔ دحمنیثاکرفہضی ہی ےہہکرفاِتیدحثیوکالبمکفاک تساہقفءکت‬
‫اچنہپدںیافراہقفءاکرفضہیےہہکااحدثیےکاعمیناھجمسدںیافردحثیےکفہ‬
‫وجحمب افر یفخم اقحقئ افر اعمرػ افر فہ اغضم افر ابرک داققئ افر تاطفئ‬
‫اہجںکترافای ِؿدحثییکراسیئںیہناتمرپفاحضافرٓااکشرا رکدںی۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪011‬‬

‫اسدحثیںیماسارمیکاصػرصتحیےہہکاحظفِدحثیےکےیل ہی‬
‫رضفری ںیہن فہ اصِبحمہفیھب وہ‪ ،‬ایس فہج ےس یبن ارکؾ ﵁ ےن اسرافی وک‬
‫ضحم احلمِ ہقف رقاردای ینعی ضحماحلمافرانلقےہ‪،‬وخدہیقفںیہن‪،‬ہیقففہےہہک‬
‫ہقف اس یک تفصِ سفن وہ افر ہقف سج حش ےک قح ںیم تفصِ سفن ہن وہ اُس‬
‫صخشاکقلعتہقفےکاسھتاحلمفومحمؽاکاسےہ‪،‬تفصفوموصػاکاسںیہن۔‬
‫افراسملئِااہتجدہیںیماہمئدہتجمنیاکاالتخػااسیےہاسیجہکااحدثی‬
‫یک تحص افرتلع ںیم اہمئ دحثی اک االتخػ ےہ افر سج رطح وموصؽ افر‬
‫رملسافررماوعافروموقػافرحیحصافر نسفریغہفریغہ ہیاالطصاحتیبنارکؾ‬
‫﵁ ےکزامہنںیمہنںیھت؛ نکیلاہمئدحثیےنبسحِرضفرتزامہن ِ‬
‫املکت‬
‫وبنہی افر ااحدثی ےک اافلظ یک افحتظ ےک ےیل ہی االطصںیح فعض ںیک وج‬
‫ِ‬
‫رضحات اہقفء ےن اتکب فتنس ےک اعمین‬ ‫ِدہعوبنت ںیم ہن ںیھت‪ ،‬ایس رطح‬
‫ےنھجمس ےک ےیل ابعرت اصنل افر ااشرۃاصنل افر اظرہ افر صن افر رسفم افر مکحم‬
‫فریغہ فریغہ یک االطصاحت فعض ںیک وج ِدہعوبنت ںیم ہن ںیھت‪ ،‬سپ سج رطح‬
‫ِِدحمنیث یک اپدنبی افر اابتع فابج ےہ افر یسک صخش وک ہیاایتخرںیہنہکاینپ‬
‫وقادع‬
‫راےئ ےس سج دحثی وک اچےہ حیحص اتبےئ افر سج وک اچےہ وموضع‪ ،‬ایس رطح‬
‫ُوصؽہقفیکاپدنبیافراابتعرضفریےہافررہسکفانسکوکاسیکرہسگااجزت‬
‫ا ِ‬
‫ںیہن ہک رقٓاؿ فدحثی اک رتہمج دھکی رک وج اچےہ ٰینعم ےھجمس‪ ،‬اس رپ لمع رکے افر‬
‫ُوصؽ اہقفء یک اپدنبی رضفری‬
‫دفرسفں وک اس رپ لمع رکےن یک غیلبت رکے‪ ،‬ارگ ا ِ‬
‫ُوصؽ دحثی یک یھب اپدنبی ںیہن وہیگ‪ ،‬رجح فدعتلی افر حیحصت‬
‫ںیہن وت رھپ ا ِ‬
‫ففیعضت ںیم رہصخش وک اایتخر وہاگ ہک سج وک اچےہ ہقث افر دصفؼ التبےئ افر‬
‫سج وکاچےہذکابفداجؽافرفاضعادحلثی اتبےئافرسجرطحاہمئدحثی‬
‫یک اسمیع ہلیمج رپ اانیمطؿ رکےک ااحدثی ےکراجؽافراؿیکتحصافرفعض‬
‫‪010‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫وک رعمض ثحب ںیم ںیہن الای اجات افر اؿ یک یملع اقیقحتت رپ اامتعد رکےک البدلیل‬
‫ولعمؾ ےیک وہےئ اؿ ےک وقؽ وک میلست رکایل اجات ےہ؛ احالہکن اامسءارلاجؽ یک‬
‫اتکںیبابیھبوموجدںیہ۔‬
‫ایس رطح اہمئ دہتجمنی ےک ہقفت افر اابنتسط افر دخاداد ونرِمہف افر‬
‫ونرِرفا تس رپ اامتعد رکےک اؿ ےک اتفف ٰی رپ البدلیل ولعمؾ ےیک افر الباجچن‬
‫فزپاتؽ ےک لمع رکانیل البہبش حیحص افر در تس وہاگ‪ ،‬اؿ دفونں دیلقتفں ںیم ارگ‬
‫رفؼےہوتالتبایاجےئہکفہایکرفؼےہہکسجیک انبرپدحمنیثیکدیلقتوترفضافر‬
‫فابجوہیئگافراہقفءیکدیلقترشکافررحاؾوہیئگ۔‬
‫ِ‬
‫رضحاتدحمنیثرپ‬ ‫قح اعتٰیلیکرکفڑاہرکفڑرںیتمحافرربںیتکانزؽوہں‬
‫ِ‬
‫رضحاتاہقفءرپیسکےنمہاناکبرفںوکرفاتیاچنہپیئافریسکےندراتیافر‬ ‫افر‬
‫اعمین ِ‬
‫فااکحؾرفاتی۔‬
‫سج رطح مہ اہمئ رقاءت افراہمئریسفتدفونںیہےکزررخدیالغؾںیہ‬
‫ہک اک رگفہ ےن مہ کت ِ‬
‫الکؾ رابین ایس رطح البمک فاک تس اچنہپای ہک سج رطح‬
‫ربجلیئ انیم ہیلع االسلؾ دّیساال ّفنی فاآلرخ ﵁ رپےلرکانزؽوہےئےھتافر‬
‫دفرسے رگفہ ےن ںیمہ ِ‬
‫الکؾ رابین ےک اقحقئ افر اعمرػ افر اس یک رحسایبین‬
‫ےسامہرےدؽیک ٓاںیھکنرفنشںیک‪،‬ایسرطحمہدحمنیث افراہقفءدفونںیہ‬
‫ےکشفکربدارافرریپفاکرںیہ‪ ،‬ارگبتکِدحثیہنوہںیتوتیبنےکاوقاؽفااعفؽ‬
‫اک ملع اہکں ےس وہات افر ارگ بتک اہقفء ہن وہںیت وت اتکب فتنس رپ لمع ےسیک‬
‫رکےت‪ ،‬لمع وت ریغبٰینعم ےھجمس وہےئ ںیہن وہاتکس‪ ،‬رقٓاؿ فدحثی اک الص وصقمد‬
‫(‪)۴‬‬
‫ااطتعےہافرااطتعاکدمارٰینعمرپےہہنوظفلںرپوخبھجمسول‘‘۔‬

‫ااہتجدفدیلقتیکےباثمؽقیقح‪،‬ص‪۴1:‬ات‪،۰۰‬فص‪۴۲۰:‬ات‪،۴۲۱‬یملعرمزک‪،‬اانریلک‪،‬الوہر۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪012‬‬

‫ِؒےک اس اابتقس وک زپھ رک اُس فاہعق اک ھچک ھچک ااسحس وہات ےہ وج ومرخ‬
‫خیش اریسفتل‬
‫االسؾ دیس امیلسؿ دنفی رۃمح اہلل ہیلع ےک اسھت قلخِ رقٓاؿ ےک ےلئسم رپالکؾ رکےت وہےئ‬
‫شیپ ٓاایاھتہک‪:‬‬
‫’’ ملکتم االسؾ یک ربمنہ ف دملل رقتریوکنسدیساصبحیسیجتیصخشرپ‬
‫(‪)۴‬‬
‫فدجیکتیفیکاطریوہیئگیھت ‘‘‬

‫خیشدبعااتفلحاوبدغ ؒہاکلصفماابتقس‬
‫ملکتم االسؾ اک زرںی اابتقس ذرک رکےنےک دعبااکرب دویدنب ےک ولعؾ ف اعمرػ ےک‬
‫ِؒ ےک ولعؾ ےکفارث فانیمخیشدبعااتفلحاوبدغہؒ اک ہیلصفماابتقس‬
‫دقرداں افرالعہموکرثی‬
‫یھبالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫«هؼؼذا اًمؼؼ‪ٜ‬م‪ٛ‬مط ُمؼؼـ اًمٕم‪ٚ‬مؼؼامء لاعمحؼؼدٍ صملم اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء ي يٕمؼؼدُّ ي‪ٟ‬مؼ َؼز هرا‬
‫يس هػما سماًم‪ٜ‬مٔمر إمم يمثرة اعمحدّ صملم اًمؼرلاة لاحلٗمؼاظ اّتبؼات‪ ،‬إذ‬
‫ؼظ رء لاًمٗم٘م ؼ ؼؼف رء آظم ؼ ؼ ًؼر أُم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ًز ُم‪ٜ‬م ؼ ؼؼف لأذؽ‪ ،‬لأه ؼ ؼؼؿ‬ ‫احلٗم ؼ ؼ ً‬
‫لأنٗمؼؼع‪ ،‬ومؼؼإق اًمٗم٘مؼؼف ٌد َّىمؼ ًة اًمٗم‪ٝ‬مؼؼؿ ًم‪ٚ‬م‪ٜ‬مّمؼؼقع ُمؼؼـ اًم‪ٙ‬متؼؼاب لاًمسؼ‪ٜ‬مَّة‬
‫‪-‬قمب ؼ ؼؼار هة ألإؿم ؼ ؼؼارةه‪ ،‬رصا طمؼ ؼ ؼ هة أليم‪ٜ‬مايؼ ؼ ؼ هة‪ -‬لشم‪ٜ‬مزي ً‪ٚ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا ُم‪ٜ‬مازهل ؼ ؼؼا ذم‬
‫لُهتقر لُمجقد‪.‬‬
‫ُّ‬ ‫لُؿم يٓمط‪،‬‬
‫َس ي‬‫ُليم ي‬
‫ُمراشما اّطم‪ٙ‬ماف‪ ،‬ي‬
‫لهذك اّلصاؽ قمزيز ًة اًمقضمقد ذم اًمٕم‪ٚ‬مامء ىمدي هام ه‬
‫ومْمال‬
‫قمؼؼـ ؿمؼ ٌ‬
‫ؼدة قمزهتؼا ذم اخل‪ٚ‬مؼؼػ اعمتؼؼ‪٠‬مظمر‪ ،‬لخيٓمؼ ًؼئ ظمٓمؼؼ‪٠‬م ُم‪ٙ‬مٕم هبؼؼا ُمؼؼـ‬
‫ئمـ أليزقمؿ أق جمرد طمٗمظ احلديث ألاىمت‪ٜ‬مؼاء يمتبؼف لاًمقىمؼقؽ‬

‫ِؒ یک دخامت‪ ،‬یپ اچی ڈی اقمہل‪،‬‬

‫لمکم فاےعق ےک ےیل دےیھکی‪:‬ملع ریسفت ںیم ومالان دمحم ادرسی اکدنولھی‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ص‪،۰۰۱:‬ادارہولعؾاالسہیماجہعماجنپب‪،‬الوہر۔‬
‫‪013‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف‪ ،‬يٕمؼ ًؼؾ ُمؼؼـ وماقمؼؼؾ ذًمؼؼؽ وم٘م‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼا قمار هومؼؼا سماّطم‪ٙ‬مؼؼاف اًمنمؼؼقم‪ٞ‬مة‬
‫لدىم‪ٞ‬مؼ اُؾمت‪ٜ‬مباط‪.‬‬
‫ومرسؼ ًد احلؼؼديث لطمٗمٔمؼف لرلاي ًتؼف‪:‬همؼ ًػم وم‪ٝ‬م‪ٛ‬مؼف لاؾمؼؼت‪ٜ‬مباط‬
‫ي َ‬
‫ؼامم ًم‪ٙ‬م ؼ ؼؼؾ قم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؿ أهؼ ؼ ؼ هال‬
‫ؼغم لضم‪ٝ‬م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼا‪ ،‬إذ ظم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؼ اهلل شمٕم ؼ ؼ ٰ‬
‫ُمٕما‪ٟ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف قم ؼ ؼ ٰ‬
‫ي‪ٜ‬م‪ٝ‬مْمقق سمف ليت‪ٛ‬م‪ٞ‬مزلق قمغم ؾمقا هؿ‪.‬‬
‫اإلُماُمة ذم قم‪ٚ‬مؿ دمت‪ٛ‬مع ُمٕم‪ٝ‬ما اًمٕماُم‪ٞ‬مة ذم قم‪ٚ‬مؿ آظمر‪:‬‬
‫لُهمْماض ؼ ؼؼة ذم هؼ ؼ ؼذا‪ ،‬وم ؼ ؼؼاًمٕم‪ٚ‬مؿ و‬
‫رزؾ لقمٓم ؼ ؼؼاء ُم ؼ ؼؼـ اهلل‬
‫ؼامم‪ ،‬له ؼق يمث ؼػم ليمب ؼػم لصم٘م‪ٞ‬م ؼؾ‪ ،‬لُي‪ٛ‬م‪ٚ‬مؼؼؽ يمؼ ُّؼؾ إُمؼؼاف ‪ٟ‬ماص ؼ‪ٞ‬مة‬
‫شمٕمؼ ٰ‬
‫يم ؼؼؾ قم‪ٚ‬م ؼؼؿ أراد ُمٕمروم يت ؼ ؼف‪ ،‬وم٘م ؼؼد ىم ؼؼاـ اإلُم ؼؼاف ألقطماُم ؼؼد اًمٖم ؼؼزازم‪،‬‬
‫لشميبٌ يٕمؼف اإلُمؼؼاف اسمؼؼـ ىمداُمؼؼة احل‪ٜ‬مؼؼبكم‪ ،‬ذم سمٕمؼؼض ُمباطمؼؼث اإلمجؼؼاع‪،‬‬
‫ذم يمتاسم‪ٞ‬م‪ٝ‬مام‪«:‬اعمستّم يٗمل» ل «رلضة اًم‪ٜ‬مافمر»‪ُ ،‬ماُمٕم‪ٜ‬ماك‪:‬يمؿ ُمؼـ‬
‫قمامل إُما وف ذم قم‪ٚ‬مؿ‪ ،‬قماُمل ذم قم‪ٚ‬مؿ آظمر‪.‬‬
‫لىم ؼؼاـ اإلُم ؼؼاف ألقطماُم ؼؼد اًمٖمؼ ؼزازم ذم آظم ؼؼر رؾمؼ ؼاًمتف‪«:‬ىمؼ ؼا‪ٟ‬مقق‬
‫أق سمْماقمتل ذم قم‪ٚ‬مؿ احلديث ًُمزضماة»‪ .‬ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مك‪.‬‬ ‫اًمت‪٠‬مليؾ»‪«:‬لاقم‪ٚ‬مؿ َّ‬
‫ٰ‬
‫ل ً‬
‫ُمثؾ هؼذك اًم‪ٙ‬م‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼة اعم‪ٛ‬م‪ٚ‬مؼقءة سماًمتقا ضؼع‪ُ ،‬ي٘مقهلؼا هؼذا‬
‫جؼ ًة اإلؾمؼ ؼؼالف‪ً ،‬مؼ ؼؼقُ‬
‫ؼاج اًمٗمري ؼ ؼد ًطم َّ ؼ‬‫اإلُمؼ ؼؼا ًف اًمٕمٔم ؼ ؼ‪ٞ‬مؿ لاعمحجؼ ؼ ً‬
‫ٌ‬
‫اًمس ‪ٜ‬مل لاخلً ً‪ٚ‬مؼ ؼ ُّؼ‬
‫اًمس ‪ٜ‬مّل‪«:‬أنؼتؿ أقم‪ٚ‬مؼؿ‬ ‫ُمايماق قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف ُمـ اًمس‪ٚ‬مقؿ ُّؼ‬
‫سم‪٠‬مُمر د‪ٟ‬م‪ٞ‬مايمؿ»‪.‬‬
‫وم‪ٝ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؾ رأيؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼت ذم هؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؤُء اّدقم‪ٞ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼاء اعم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼدَّ قملم‬
‫ًمالضمت‪ٝ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼاد‪ُ ،‬م ؼ ؼ ؼ ؼؼـ ي‪ٜ‬مّم ؼ ؼ ؼ ؼؼػ اًمقا ىم ؼ ؼ ؼ ؼؼع لاحل ؼ ؼ ؼ ؼؼؼ‪ ،‬وم‪ٞ‬م٘م ؼ ؼ ؼ ؼ ً‬
‫ؼقـ قم ؼ ؼ ؼ ؼؼـ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪014‬‬
‫ٌ‬
‫‪ٟ‬مٗمسف وم‪ٞ‬مام ُحيس‪ٜ‬مف ُم يثؾ هذا؟!‬
‫ظمؼ ؼ ؼ‪ٚ‬مؼ اهلل ًم‪ٚ‬مٕم‪ٚ‬مقف رضم ؼ ؼ هاُ‬
‫لرضماُ ًم‪ٜ‬م َٗم يِم ىة ل يد يقمالن!‬
‫ه‬
‫ومالؿمؼ ؼؼؽ ذم يرس ؼ ؼ اًمرلاي ؼ ؼة سمؼ ؼؼاًم‪ٜ‬مٔمر عمؼ ؼؼـ شمقضمؼ ؼؼف ًم‪ٚ‬محٗمؼ ؼ ٌ‬
‫ؼظ‬
‫لاًمتح‪ٛ‬م ؼ ؼ ٌؼؾ لاّداء‪ ،‬لآشم ؼ ؼؼاك اهلل طماومٔم ؼ ؼ ؼ هة لاقم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة‪ ،‬وم‪ٚ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼذا يم ؼ ؼؼاق‬
‫اعمت‪٠‬مه‪ٚ‬مقق ًم‪ٚ‬مرلايؼة أيم يث يؼر ضمؼده ا ُمؼـ اعمتؼ‪٠‬مه‪ٚ‬ملم ًم‪ٚ‬مٗم٘مؼف لاُضمت‪ٝ‬مؼاد‪،‬‬
‫ٌ‬
‫اًمٗماص ؼؼؾ سم ؼلم‬ ‫اًمراُم ً‪ٝ‬م َر ًُم ؼ ٌؼزن ذم يمتاسم ؼؼف «اعمح ؼؼدّ ث‬
‫رلن احل ؼؼاومظ ي‬
‫اًمرالن لاًمقاقمل»‪ ،‬سمسؼ‪ٜ‬مدك قمؼـ أنؼس سمؼـ ؾمؼػميـ‪ ،‬ىمؼاـ‪«:‬أب‪ٞ‬مؼ ًت‬
‫اًم‪ٙ‬مقومؼؼة‪ ،‬ومرأ ي ؼ ًت وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا أرسمٕمؼؼة ى‬
‫آُؽ يٓم‪ٚ‬مبؼؼقق احلؼؼديث‪ ،‬لأرسم ؼ يؼع‬
‫ى‬
‫٘م‪ٝ‬مقا »‪ .‬ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مل‪.‬‬ ‫ُمئة ىمد يوم ً‬
‫لذم ه ؼ ؼذا ُماي ؼ ؼدـ قم ؼ ؼؼغم أق لفم‪ٞ‬مٗمؼ ؼؼة اًمٗم٘م‪ٞ‬م ؼ ؼف ؿم ؼ ؼؼاىم وة ضم ؼ ؼؼد ها‪،‬‬
‫ومالي‪ٙ‬م ًث ًر قمدي ًدك يمثؼر ية يقمؼدي ٌد اًم‪ٜ‬مَّ ي٘م ي‪ٚ‬م ٌؼة اًمؼرلاة‪ ،‬لإذا يمؼاق ُمث ًؼؾ (حي‪ٞ‬مؼك‬
‫ؼاق)‪ ،‬ل (ليم‪ٞ‬مؼع سمؼؼـ اجلؼؼراح)‪ ،‬ل (قمبؼؼد اًمؼؼرزاؾ)‪ ،‬ل (حي‪ٞ‬مؼؼك‬ ‫اًم٘مٓمؼ ٌ‬

‫سم ؼؼـ ُمٕمؼ ؼلم)‪ ،‬لأ‪،‬ا ؼ ؼؿ‪ ،‬مل يؼ ؼرؤلا أق خيقض ؼؼقا ذم اُضمت‪ٝ‬مؼ ؼاد‬
‫لاًمٗم٘مؼ ؼف‪ ،‬وم ؼؼام أضم ؼؼرأ اعم ؼؼدَّ قملم ًمالضمت‪ٝ‬مؼ ؼاد ذم قمٍم ؼؼ‪ٟ‬ما هؼ ؼذا؟! ُم ؼؼع‬
‫اء لُظمجؾ‪ٟ ،‬مٕمقذ سماهلل ُمـ اخلذُق‪.‬‬ ‫دم‪ٝ‬م‪ٞ‬مؾ اًمس‪ٚ‬مػ سمالطم‪ٞ‬م ى‬

‫لضم ؼؼاء ذم «شم٘مدُم ؼؼة اجل ؼؼرح لاًمتٕم ؼؼديؾ» ُسم ؼؼـ أب طم ؼؼاشمؿ‪،‬‬
‫ذم شمرمجؼؼة (أمحؼؼد سمؼؼـ طم‪ٜ‬مبؼؼؾ)‪ ،‬لذم «ُم‪ٜ‬ماىمؼؼا اإلُمؼؼاف أمحؼؼد» ُسمؼؼـ‬
‫اجل ؼؼقزن‪ ،‬لذم «شم ؼؼاريخ اإلؾم ؼؼالف» ًم‪ٚ‬م ؼؼذهبل ‪-‬خمٓم ؼؼقط‪ُ ،-‬م ؼؼـ‬
‫ـمريؼ اسمـ أب طماشمؿ‪ ،‬ذم شمرمجة (أمحد سمـ طم‪ٜ‬مبؾ) أي هْما‪ُ ،‬مايكم‪:‬‬
‫‪015‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ؼاًمس سمؼؼاًمٕمراؾ أمحؼؼدي‬

‫ؼت أضمؼ ً‬
‫«ىمؼؼاـ إؾمؼؼحاؾ سمؼؼـ راهقي ؼف‪:‬يم‪ٜ‬مؼ ً‬
‫سمؼـ طم‪ٜ‬مبؼؼؾ‪ ،‬لحي‪ٞ‬مؼك سمؼـ ُمٕمؼلم‪ ،‬لأصؼؼحاسم‪ٜ‬ما‪ ،‬وم‪ٙ‬م‪ٜ‬مؼا ‪ٟ‬متؼؼذايم ًير احلؼؼديث‬
‫ٰ‬
‫ُم ؼ ؼؼـ ـمريؼ ؼ ؼؼ لـم ؼ ؼؼري٘ملم لصمالصم ؼ ؼؼة‪ ،‬وم‪ٞ‬م٘م ؼ ؼؼقـ حي‪ٞ‬مؼ ؼ ؼك سم ؼ ؼؼـ ُمٕمؼ ؼ ؼلم ُم ؼ ؼؼـ‬
‫ٰ‬
‫ؼ‪٠‬مىمقـ‪:‬أل ؼ‪ٞ‬مس ىمؼؼد صؼؼح ه ؼذا سمإمجؼؼاع ُم‪ٜ‬مؼؼا؟‬ ‫سم‪ٞ‬م ؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ‪:‬لـمري ؼؼ يمؼؼذا‪ ،‬ومؼ ً‬
‫وم‪ٞ‬م٘مقًمؼؼقق‪ٟ:‬مٕمؼؼؿ‪ ،‬ومؼؼ‪٠‬مىمقـ‪ُ:‬مؼؼاُمرا ًدك؟ ُماشمٗمس ؼ ًػمك؟ ُماوم٘م‪ٝ‬مؼؼف؟ وم‪ٞ‬م َب ي٘مؼ َؼقق‬
‫‪-‬أن يس‪ٙ‬متقق ًُم َٗم يح ٌ‪ٛ‬ملم‪ -‬يم ُّ‪ٚ‬م‪ٝ‬مؿ! إُ أمحدي سمـ طم‪ٜ‬مبؾ»‪ .‬ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مل‪.‬‬
‫ؼالء أق اعمٕمرومؼؼة‬ ‫ىمؼؼاـ قمبؼؼد اًمٗمتؼؼاح‪:‬ه ؼذا اًمؼؼ‪ٜ‬مص يٗم‪ٞ‬م ؼد‪ٟ‬ما سمجؼ ى‬
‫ي‬
‫اًمتاُمؼؼة سمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ احلؼؼديث ‪-‬لًمؼؼق ُمؼؼـ ألألؼؼؽ اّئ‪ٛ‬مؼ ٌؼة اًم‪ٙ‬مبؼؼار أريمؼ ٌ‬
‫ؼاق‬
‫قم‪ٚ‬م ؼؼؿ احلؼ ؼؼديث ذم أزه ؼ ؼك قمّمؼ ؼؼقر اًمٕم‪ٚ‬مؼ ؼؼؿ‪ُ -‬دمٕمؼ ؼ ًؼؾ اعمحؼ ؼؼدٍ ث‬
‫احل ؼ ؼؼاومظ ؂ (وم٘م‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼا جمت‪ٝ‬مؼ ؼ ؼده ا)‪ ،‬إذ ًمقيم ؼ ؼؼاق اُؿم ؼ ؼ ً‬
‫ؼتٖماـ سماحل ؼ ؼؼديث‬
‫يٕم ؼ ؼ ًؼؾ (احل ؼ ؼ ي‬
‫ؼاومظ)‪( :‬وم٘م‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼا جمت‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼد ها)‪ً ،‬م‪ٙ‬م ؼ ؼؼاق احلً َّٗم ؼ ؼؼا ًظ اًمؼ ؼ ؼؼذيـ‬
‫لاطمد ُمؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ًم‪ٚ‬م‪ٛ‬متؼقق‬ ‫ى‬ ‫طمٗمظ ٍّ‬
‫يمؾ‬ ‫ً‬ ‫ُحي يَم يقمدي ًدهؿ‪ ،‬لاًمذيـ يسم ي‪ٚ‬مغ‬
‫لاّؾمؼؼا‪ٟ‬م‪ٞ‬مد‪ُ ،‬ماُحيٗمٔم ؼف أه ؼ ًؾ ُمٍم ؼ ُمؼؼـ اُّمّمؼؼار اًم‪ٞ‬م ؼقف‪:‬ألمم‬
‫سماُضمت‪ٝ‬ماد‪ ،‬لًم ٰ‪ٙ‬م‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ صاهنؿ اهلل ومامزقم‪ٛ‬مقك ّنٗمس‪ٝ‬مؿ‪.‬‬
‫احل َّٗمؼ ٌ‬
‫ؼاظ اإلُمؼؼاف (حي‪ٞ‬مؼٰؼك سمؼؼـ ؾمؼؼٕم‪ٞ‬مد اًم٘مٓمؼؼاق)‬ ‫سمؼؼؾ إق يؾم ؼ‪ٞ‬مدي َ ً‬
‫اًمبٍم ؼ ؼن‪ ،‬إُمؼ ؼؼا يف اعمح ؼ ؼؼدّ صملم‪ ،‬لؿم ؼ ؼ‪ٞ‬م يخ اجل ؼ ؼرح لاًمتٕمؼ ؼؼديؾ‪:‬يم ؼ ؼؼاق‬
‫ؼقـ اـۢإُمؼؼاف أب‬ ‫ُيت‪ٝ‬م ؼدً ذم اؾمؼؼت‪ٜ‬مباط اّطم‪ٙ‬مؼؼاف‪ ،‬سمؼؼؾ ي‪٠‬مظمؼ ًؼذ سم٘مؼ ٌ‬

‫طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمؼؼة‪ ،‬يمؼؼام ذم ۔۔«شمؼؼذيمرة احلٗمؼؼاظ» ًم‪ٚ‬محؼؼاومظ اًمؼؼذهبل ‪،1:307‬‬

‫ذم شمرمج ؼ ؼ ؼؼة (ليم‪ٞ‬مؼ ؼ ؼ ؼع سم ؼ ؼ ؼؼـ اجل ؼ ؼ ؼؼراح)‪ ،‬لذم «هتؼ ؼ ؼ ؼذيا اًمت‪ٝ‬مؼ ؼ ؼ ؼذيا»‬
‫ًم‪ٚ‬محاومظ اسمؼـ طمجؼر ‪ 450:10‬ذم شمرمجؼة أب طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمؼة اًمؼ‪ٜ‬مٕمامق سمؼـ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪016‬‬

‫صماسمؼؼت‪ ،‬ىمؼؼاـ أمحؼؼد سمؼؼـ ؾمؼؼٕم‪ٞ‬مد اًم٘مؼؼايض‪:‬ؾمؼؼ‪ٛ‬مٕمت حي‪ٞ‬مؼٰؼك اسمؼؼـ ُمٕمؼلم‬

‫‪-‬شم‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٞ‬مذ حي‪ٞ‬مك اًم٘مٓماق‪ -‬ي٘مقـ‪:‬ؾم‪ٛ‬مٕمت حي‪ٞ‬مك سمـ ؾمٕم‪ٞ‬مد اًم٘مٓماق‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫أطمس ؼ ؼ يؼـ ُم ؼ ؼؼـ رأن أب‬ ‫ي٘م ؼ ؼؼقـ‪ ُ:‬ي‪ٟ‬م َ‪ٙ‬م ؼ ؼؼذ ًب اهلل‪ ،‬ي‬
‫ُماؾم ؼ ؼؼ‪ٛ‬م َٕم‪ٜ‬ما رأيؼ ؼ ؼا ي‬
‫طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمة‪ ،‬لىمد يأ يظم َذ‪ٟ‬ما سم‪٠‬ميمثر أىمقا ًم ٌف»‪.‬ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مك‪.‬‬
‫ليمؼؼاق إُمؼؼا ًف أه ؼؾ احلٗمؼؼظ ذم قمٍم ؼك (ليم‪ٞ‬م ؼ ًع سمؼؼـ اجلؼؼراح)‬
‫اًم‪ٙ‬مؼؼقذم‪ ،‬حمؼؼدّ ً‬
‫ث اًمٕمؼؼراؾ‪ُ ،‬يت‪ٝ‬مؼدً أي هْمؼؼا‪ ،‬ليٗمتؼل سمؼؼرأ ن اإلُمؼؼاف‬
‫أب طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمؼؼة اًم‪ٙ‬م ؼؼقذم‪ ،‬ومٗم ؼل «شم ؼؼذيمرة احلٗمؼؼاظ» ًم‪ٚ‬مح ؼؼاومظ اًم ؼؼذهبل‬
‫‪ ،1:307‬ل «هت ؼ ؼ ؼ ؼ ؼذيا اًمت‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼذيا» ‪« 127-126:11‬ىمؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼاـ‬
‫ًطم يسؼلمً سمؼؼـ ٌطم َّبؼؼاق‪ ،‬قمؼؼـ اسمؼؼـ يُمٕمؼلم ‪--‬شم‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٞ‬مؼذ ليم‪ٞ‬مؼع‪ُ:-‬مارأيؼ ًت‬
‫ٗمظ طمدي يثف‪ ،‬لي٘مؼق ًف‬
‫اًم٘مب‪ٚ‬مة‪ ،‬لحي ً‬ ‫ست٘مبؾ ٌ‬
‫ً‬ ‫أومْمؾ ُمـ ليم‪ٞ‬مع‪ ،‬يماق ي‬ ‫ي‬
‫ٌ‬
‫سم٘مقـ أب طم‪ٜ‬م‪ٞ‬مٗمة»‪.‬‬ ‫رس ًد اًمّمقف‪ ،‬ليٗمتل‬ ‫اًم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؾ‪ ،‬لي ً‬
‫ؼاظ اّئ‪ٛ‬مؼ ًة اّضم َّ‪ٚ‬مؼؼة‪ ،‬اًمؼؼذيـ قم‪ٜ‬مؼؼاهؿ‬
‫ليمؼؼذًمؽ هؼؤُء احلٗمؼ ً‬
‫اإلُمؼؼاف إؾمؼؼحاؾ سمؼؼـ راهقيؼف ذم يم‪ٚ‬م‪ٛ‬متٌؼف اعمؼؼذيمقرة‪ ،‬لُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ حي‪ٞ‬مؼؼك‬
‫ؼؼم قم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ أهنؼ ؼؿ يم ؼؼا‪ٟ‬مقا‬ ‫سم ؼ ًؼـ ُمٕمؼ ؼلم‪ ،‬يم ؼؼا‪ٟ‬مقا ُيت‪ٝ‬مؼ ؼدلق‪ ،‬لىم ؼؼد أظم ؼ ي‬
‫اًمقاطم ٌد إوماضؼ هة زائؼدة‪ ،‬وم‪ٞ‬م٘مؼقـ‬ ‫ٌ‬ ‫ي ٌٗم‪ٞ‬مْمقق ذم ٌ‬
‫ذيمر ًـم ًر ٌؾ احلديث‬
‫هلؼؿ‪ُ:‬مؼؼاُمرا د احلؼؼديث؟ ُماشمٗمسؼػمك؟ ٌ‬
‫ُماوم٘م‪ٝ‬مؼؼف؟ وم‪ٞ‬م َب ي٘مؼ َؼقق يم ُّ‪ٚ‬م‪ٝ‬مؼؿ إُ‬ ‫ً‬ ‫ً ً‬
‫أمحدي سمـ طم‪ٜ‬مبؾ»‪.‬‬
‫لطمّمؼؼاومتٌ‪ٝ‬مؿ للرقم‪ٝ‬مؼؼؿ‪،‬‬
‫ي‬ ‫ؼقاق ٌدي ؼ‪ٜ‬مٌ‪ٝ‬مؿ لأُمؼؼا‪ٟ‬متٌ‪ٝ‬مؿ‬
‫لهؼؼذا قم‪ٜ‬مؼ ً‬
‫إ َذ يل يىمٗمقا قم‪ٜ‬مد ُماحيس‪ٜ‬مقق‪ ،‬لمل خيقضقا وم‪ٞ‬مام ُحيس‪ٜ‬مقق‪ .‬لذًمؼؽ‬
‫لقم‪ٛ‬مؼ ؼ ٌؼؼ اًمٗم‪ٝ‬م ؼ ؼؼؿ‬ ‫ًمّمؼ ؼ ٌ‬
‫ؼٕمقسمة اًمٗم٘مؼ ؼؼف اًمؼ ؼؼذن يٕمت‪ٛ‬م ؼ ؼؼد قمؼ ؼؼغم اًمدراي ؼ ؼة‪ً ،‬‬
‫‪017‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ًم‪ٚ‬م‪ٜ‬مّمقع ُمـ اًم‪ٙ‬متاب لاًمس‪ٜ‬مة لاِصمار‪ ،‬لقمغم ُمٕمرومة اًمتقوم‪ٞ‬م ٌؼ‬

‫سم‪ٞ‬م‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‪ ،‬لقم ؼ ؼؼغم ُمٕمروم ؼ ؼ ٌؼة اًم‪ٜ‬ماؾم ؼ ؼؼخ لاعم‪ٜ‬مس ؼ ؼؼقخ‪ ،‬لُم ؼ ؼؼا ًأمجٌؼ ؼ ؼ يع قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف‬
‫ػ وم‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف‪ ،‬لقم ؼ ؼؼغم ُمٕمروم ؼ ؼ ٌؼة اجل ؼ ؼؼرح لاًمتٕم ؼ ؼؼديؾ‪ ،‬لىم ؼ ؼؼدرة‬
‫لُم ؼ ؼؼااظمتً‪ٚ‬مٌ ي‬
‫ٌ‬
‫ُمٕمرومة ًمٖمة اًمٕمؼرب ألٗما هفمؼا لسمالهمؼة‬ ‫اًمؽمضم‪ٞ‬مح سملم اّدًمة‪ ،‬لقمغم‬
‫ل‪ٟ‬محقا ه لجماز ها لطم٘م‪ٞ‬م٘مة…‬
‫لإ‪ٟ‬مام أيمثرت ُمـ هذك اًمقىمائع‪ّ ،‬لألؽ احلٗماظ اًم‪ٙ‬مبؼار‬
‫لاعمحؼؼدّ صملم اّئ‪ٛ‬مؼؼة‪ ،‬اًمت ؼل شمب ؼلم ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼؼا أق احلٗمؼؼظ رء‪ ،‬لاًمٗم٘مؼؼف‬
‫لوم‪ٝ‬مؿ اًم‪ٜ‬مّمقع رء آظمر‪ّ ،‬ق يقمدي هدا ُمـ اًم‪ٜ‬ماس ذم قمٍمؼ‪ٟ‬ما‪،‬‬
‫ؼاسمع اًم‪ٞ‬م ؼقف‪،‬‬ ‫خي‪ٞ‬م ؼؾ إًم ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ أق يمثؼؼرة اًم‪ٙ‬متؼؼا اًمت ؼل يشم٘مؼ ٌؼذ ً‬
‫ؽ ؼؼا اعمٓمؼ ً‬
‫للومؼ ؼؼر ية اًمٗم‪ٝ‬مؼ ؼؼارس اًمت ؼ ؼل ًشمّم ؼ ؼ‪ٜ‬م ًيع هلؼ ؼؼا‪:‬دمٕمؼ ؼ ًؼؾ (اُضمت‪ٝ‬مؼ ؼؼاد) أُمؼ ؼؼرأ‬
‫ُم‪ٞ‬مسقر ها عمـ أرادك‪ ،‬لهق ظم‪ٞ‬ماـ سماـمؾ‪ ،‬لشمقهؿ ظمادع‪.‬‬
‫ا اًم ؼؼذن يم ؼؼاق قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف ه ؼؤُء اعمح ؼؼدّ صمقق‬ ‫ً‬
‫ؼاحلٗمظ اًمٕمج‪ٞ‬م ؼ ً‬ ‫وم ؼ‬
‫اّيمؼ ؼ ؼؼاسمر ذم اًم٘مؼ ؼ ؼؼرلق اّلمم اًمزا ه ؼ ؼ ؼرة‪ُ ،‬مؼ ؼ ؼؼع ؾم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مالق أذه ؼ ؼ ؼاهنؿ‬
‫اعمسؼؼٕمٗمة ‪-‬لًم‪ٞ‬مسؼؼت يماًم‪ٙ‬متؼؼا اجلاُمؼؼدة اًمّمؼؼامء‪ ،-‬لاًمب‪ٞ‬مئ ؼ ًة اًمت ؼل‬
‫ث لاًمتٗم٘م‪ٞ‬م ؼف‪،‬‬ ‫ؼات اًمتحؼؼدي ٌ‬ ‫يما‪ٟ‬مؼؼت دم ؼ‪ٞ‬مش وم‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼا ٌُمؼؼـ طمؼ ٌ‬
‫ؼقهلؿ طم‪ٚ‬م٘مؼ ً‬
‫لاًمسام ٌع لاًمتدريس‪ ،‬للومؼر ًة اعمحؼدصملم لاًمٗم٘م‪ٝ‬مؼاء‪ ،‬يم ُّؼؾ ذًمؼؽ مل‬
‫أنٗمس ؼ ؼ‪ٝ‬مؿ‪ ،‬ومّمؼ ؼؼدىمقا ُمؼ ؼؼع اهلل‪،‬‬
‫خي ؼ ؼقهلؿ أق يت‪ٝ‬م ؼ ؼدلا ليٖمؼ ؼؼاًمٓمقا ي‬
‫لُمع أنٗمس‪ٝ‬مؿ‪ ،‬لُمع اًم‪ٜ‬ماس‪.‬‬
‫لمل ي‪ٙ‬مق‪ٟ‬م ؼ ؼ ؼؼقا سمحؼ ؼ ؼ ؼ ى‬
‫ؼاـ ُم ؼ ؼ ؼؼـ اّطمؼ ؼ ؼ ؼؼقاـ أىم ؼ ؼ ؼ َّؼؾ ذيمؼ ؼ ؼ ؼؼا هء ُمؼ ؼ ؼ ؼؼـ‬
‫(اعمت‪ٛ‬مج‪ٝ‬مؼديـ) ذم هؼذا اًمٕمٍمؼ‪ ،‬سمؼؾ يمؼا‪ٟ‬مقا أهؼ يؾ ذيمؼاء ُمِمؼ‪ٝ‬مقر‪،‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪018‬‬

‫للقم ؼ ؼل ؿمؼ ؼؼديد‪ ،‬لا‪ٟ‬م٘مٓمؼ ؼؼاع ًم‪ٚ‬مٕم‪ٚ‬مؼ ؼؼؿ‪ ،‬لًم‪ٙ‬مؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ مل‬ ‫ٌ ى‬
‫لومٓم‪ٜ‬مؼ ؼؼة سماًمٖمؼ ؼؼة‪ ،‬ي‬
‫أنٗمس ؼ‪ٝ‬مؿ وم ؼ‪ٞ‬مام ُحيسؼؼ‪ٜ‬مقق‪ ،‬لاىمتٍمؼؼلا قمؼؼغم ُماحيسؼؼ‪ٜ‬مقق‬ ‫ي ؼدظم‪ٚ‬مقا ي‬
‫ؼت ُم‪ٙ‬م ؼ ؼؼا‪ٟ‬م ًت‪ٝ‬مؿ ذم اًم‪ٜ‬مٗم ؼ ؼؼقس‪ ،‬ل يد َّـ‬ ‫ومح ٌ‪ٛ‬م ؼ ؼؼدي َت ٌؾمؼ ؼ ؼػم ًهتؿ‪ ،‬ي‬
‫لقم ًٔم ي‪ٛ‬م ؼ ؼ َ‬ ‫ً‬
‫ٌ‬
‫ذًم ؼؼؽ قم ؼؼغم ًطمس ؼ ٌؼـ إؾم ؼؼالُم‪ٝ‬مؿ ل يوم‪ٝ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬مؼ ؼؿ ًم ؼؼقاىمٕم‪ٝ‬مؿ‪ ،‬ومرمحؼ ؼ ًة اهلل‬
‫شمٕمامم قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ لرضقا‪ٟ‬مف اًمٕمٔم‪ٞ‬مؿ»‪.‬‬
‫’’اےسی نلع وج دحمث یھب وہں افر ہیقف یھب وہں‪ ،‬اؿ نلع یک تبسنب وج‬
‫ِ‬
‫رثکت رفاتی‪ِ ،‬ظفح دحثی‪،‬افر طبض فااقتؿ ںیم رعمفػ فاتممز ںیہ‪ ،‬تہب مک‬
‫ںیہ ۔اید رانھک اک اگل یئش ےہ‪،‬افر ہقفت فداانیئ اگل زیچ ےہ۔ہقفت اک درہج ِظفح‬
‫دحثی ےس ارشػ فایلع افر امہ فاعفن ےہ‪،‬ویکہکن ہقفت اک احلص ہی ےہ ہک اتکب‬
‫فتنس ےک وصنص وک دتقِ رظن ےک اسھت اھجمس اجےئ‪،‬وخاہ ابعرت اصنل ےس ای‬
‫ااشرۃاصنل ےس‪،‬افر رھپ رصاًۃح وہ ای انکًۃی وہ۔رھپ رہ اک صن وک ااکحؾ ےک‬
‫رمابت ںیم اس ےک اخص رمہبت افراقمؾ رپراھک اجےئ‪،‬اس ںیم ہن یمک وہ‪،‬ہن‬
‫زایدیت‪،‬ہنرضفرتےسزادفتعسوہ‪،‬ہنابلکلومجدوہ۔‬
‫ہی افاصػ دقتمنیم ںیم یھب اندراولوجد ےھت‪،‬اتمٔرخنی ںیم افر یمک‬
‫ٓایئگ‪،‬افر ارگ وکیئ ہی اتھجمس ےہ ہک ضحم دحثی ےک اید رکےنیل‪،‬اس یک اتکوبں وک عمج‬
‫ِ‬
‫وہاجاتےہ‪،‬ااکحؾ رشع وک امک‬ ‫رکےنیل افر اؿ ےس فافق وہاجےن ےس ٓادیم ہیقف‬
‫ہقح اجؿ اتیل ےہ‪،‬افر اابنتسط فااہتجد رپ اقدر وہاجات ےہ‪،‬ارگ یسک اک ہی امگؿ ےہ وت‬
‫فہڑبیتخسیطلغںیمالتبمےہ۔‬
‫دحثی وک اید رانھک‪،‬اس ےک اافلظ وک درہاان افر ایبؿ رکان اگل زیچ ےہ‪،‬افر‬
‫اس ےک اعمین وک انھجمس‪ ،‬اس ےس ااکحؾ اک اابنتسط رکان ابلکل دفرسی زیچ ےہ۔اہلل‬
‫اعتیل ےن رہ اک اکؾ ےک ےئل اگل اگل ارفاد دیپاےئ ںیہ‪ ،‬وج اےنپ نف ںیم‬
‫‪019‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دفرسفںےساتممزوہےتںیہ۔‬
‫اس ںیم وکیئ ریحت یک ابت ںیہن ہک اک صخش یسک نف ںیم اامؾ وہ‪،‬افر‬
‫دفرسے نف ںیم اس یک تیثیح اکاعؾ ٓادیم یک وہ‪،‬ملع اہلل یک رطػ ےساک‬
‫رفزی ےہ‪،‬ششخب ےہ‪،‬ملع تہب ےہ‪ ،‬تہب اھبری ےہ‪،‬افر رہ اامؾ رہ ملع رپ افزئ‬
‫لمسن‬
‫ںیہن وہاتکس۔اامؾ اوب احدمزغایل ےن اینپ اتکب ’’ا صفی‘‘ںیم افر اامؾ انب‬
‫دقاہم یلبن ےن اینپ اتکب’’رفۃض اانل رظ‘‘ںیم ذرک ایک ےہہک ’’مک نماعمل اامؾیف‬
‫ملعاعیمیفملعٓارخ‘‘رتہبے اعمل اکملعںیماامؾوہےتںیہ‪،‬افرفرسےملعںیم‬
‫اعیموہےتںیہ۔‬
‫اامؾ زغایل ےن یہ اےنپ راسہل’’اقونؿ ااتلفلی‘‘ےک ٓارخ ںیم اھکل ےہ‬
‫ہک’’ملعِدحثیںیمریمیوپیجنتہبلیلقےہ‘‘۔‬
‫ہی ابت وج وتاعض فااسکنر ےس ربلزی ےہ‪،‬اامؾ زغایل اسیج اامؾ‪ ،‬اتکیےئ‬
‫رفزاگر اعمل وج ہک ۃجح االالسؾ ےہ رہسگ ہن اتہک ارگ اس یک تعیبط ںیم فہ دنلباپہی‬
‫االخؼ نسراچشبہنوہات‪،‬وجروسؽاہلل﵁ ےکاراشدرگایم’’ان‬
‫ولسکافر ِ‬
‫املعابومرداینمک‘‘ (متولگاےنپداینفیاعمالمتےسزایدہفافقوہ)ےساظرہ‬
‫وہاتےہ۔‬
‫ایک ٓاج لک ےک دمایع ِؿااہتجدںیمیھبوکیئصخشااسیےہہکتقیقحِفاہعق‬
‫ےک ہلسلس ںیم ااصنػےساکؾےل‪،‬افرسجزیچیکاہمرتںیہنراتھکاسےک‬
‫ابرےںیمےبفلکتاامؾزغایلاسیجارتعاػرکےل۔‬
‫ظمؼ ؼ ؼ‪ٚ‬مؼ اهلل ًم‪ٚ‬مٕم‪ٚ‬مقف رضم ؼ ؼ هاُ‬
‫لرضماُ ًم‪ٜ‬م َٗم يِم ىة ل يد يقمالن!‬
‫ه‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪001‬‬

‫اہلل ےن ھچک ولوگں وک ملع ےک فاےطس دیپا ایک‪،‬افر ھچک ولگ رصػ الگ‬
‫سگاػافرداعفیےکےئلںیہ۔‬
‫ہی ابت البہہبش در تس ےہ ہک سج صخش وک اہلل اعتیل ےن احہظف یک وقت‬
‫یشخب وہ افر فہ ظفح فایددات ںیم اامتہؾ ےس وغشمؽ وہ‪،‬اس ےکےئلرفاِتی‬
‫دحثی تہب ٓااسؿ ےہ‪،‬ایس ےئل رفاتی یک الصتیح رےنھک فاےل ہقفت فااہتجد‬
‫یک ادعتساد رےنھک فاولں ےس تہب زایدہ وہےئ ںیہ‪ ،‬احظف رارہمزمی ےن اینپ‬
‫اتکب’’ادحملث اافللص‘‘ںیم اینپ دنس ےس اسننبریسنی اکوقؽلقنایکےہہک‬
‫ںیموکہفوہپاچن‪،‬وتفاہںداھکیہکاچرزہارنلعدحثییکلیصحتںیمےگلوہےئںیہ‪،‬‬
‫نکیلاؿںیمرصػاچروساےسیےھتںیہنجہقفںیمدرکاحلصاھت۔‬
‫اس ےس ادنازہ وہات ےہ ہک ہیقف اک لمع تہب دوشار ےہ‪،‬ایس ےئل اؿ یک‬
‫دعتاد اینت ںیہن ےہ ینتج رافای ِؿ دحثی یک ےہ‪،‬افر ہی ابلکل اظرہ ےہ‪ ،‬بج ٰییحی‬
‫نباطقؿ‪،‬فعیک نبرجاح‪،‬دبعارلزاؼافرٰییحینبنیعمےسیجاہمئدحثی‪،‬ااہتجد‬
‫فہقفت ےک دیماؿ ںیم ےنسھگ یک تمہ ںیہن رےتھک‪،‬وت امہرے زامےن ےک دمایع ِؿ‬
‫ااہتجد یک رجأت اک ادنازہ ےئجیک ہک سکدقر ڑبیھ وہیئ ےہ‪ ،‬افر اس رپ رطہ ہی ہک ہی‬
‫اہبدرولگےبایحیئےسفلسوکاجلہیھبےتھجمسںیہ۔وعنذ ابہلل۔‬
‫وہشمر اامؾ دحثی انب ایب احمت یک اتکب ارجلح فادعتللی ےک دقمہم‬
‫(ص‪)۰5۲‬ںیمافراامؾانبوجزییکاتکب’’انمبقاالامؾادمح‘‘ (ص‪)1۲‬ںیم‬
‫افراامؾذیبہیک’’اترخیاالالسؾ‘‘ (وطخمہط)ںیماھکلےہہک‪:‬‬
‫’’اامؾ ااحسؼ نب راوہہی رفامےت ںیہ ہک ںیم رعاؼ ںیم ادمح نب لبنح افر‬
‫ٰییحی نب نیعم افر اےنپ دفرسے ااحصب ےک اپس اھٹیب رکات اھت‪،‬مہ ااحدثی اک‬
‫‪000‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ہذارکہ رکےت ےھت‪،‬یھبک اک رطقی ےس‪،‬یھبک دفرطقی ےس‪،‬یھبک نیت رطقی‬

‫ےس‪،‬رھپ اؿ ےک درایمؿ ںیم ٰییحی نب نیعم وبؽ زپےت ہک الفں رطقی یھب وت‬
‫ےہ‪،‬ںیم اتہکہکاسیکتحصرپامہرااامجعںیہنوہایگ؟بسےتہكہککشیب‪،‬ںیم‬
‫اتہک ہک ااھچ اس دحثی یک رماد افر اس یک ریسفت اتبؤ‪،‬افر اس ےس ایک ہلئسم طبنتسم‬
‫وہاتےہ؟ہینسرکبساخومشوہاجےت‪،‬رصػادمحنبلبنحوبےتل‘‘۔‬
‫اسےسہیابتابلکلفاحضوہرکاسےنمٓایتےہہکملعِدحثیںیموخاہیسک‬
‫وک انتک یہ درک احلص وہ‪ ،‬افر وخاہ ملع ےک رفنش افر اتانبک دفر ںیم نفِ دحثی‬
‫ےک ادنر اامتم ےک درہج رپ افزئ وہ‪،‬نکیل اس ےس ہی الزؾ ںیہن ےہ ہک فہ احظفِ‬
‫دحثی‪،‬ہیقف افر دہتجم یھب وہ۔ارگ نف دحثی اک ااغتشؽ فاامہنک اک دحمث وک‬
‫ہیقف انبےن ےک ےئل اکیف وہات‪،‬وت فہ ےب امشر افحظ نج ےک احہظف ںیم (اک اک‬
‫حش ےک احہظف ںیم) وتمؿ فااسدین اک اانت اانتڑباذریخہ وہات اھت ہک ٓاج وپرے رہش‬
‫فاولںوک اانت ایدہنوہاگ‪،‬ارگاحظفِدحثیوہانیہاکیفوہاتوتہیبسااہتجدےکرمہبت‬
‫رپ افزئ وہےت‪،‬نکیل اہلل اعتیل ےن اؿ یک افحتظ رفامیئ‪،‬اوہنں ےن یھبک اےنپ قح‬
‫ںیمااہتجداکدوعیںیہنایک‪،‬ہکلباساکفمہیھبںیہنوہا؛ہکلبدیساافحلظاامؾٰییحینب‬
‫دیعسااطقلؿارصبلیاامؾادحملنیثںیہ‪،‬رجحفدعتلیےکایعرںیہ‪،‬فہااکحؾےک‬
‫اابنتسط ںیم ااہتجد ںیہن رکےت‪،‬ہکلب اامؾ اوبہفینح ےک وقؽ رپ لمع رکےت ںیہ ۔‬
‫(المہظحوہذترکۃاافحلظرتہمجفعیکنبارجلاح۔ج‪۴‬۔ص‪)۲۲4‬‬
‫افر ذہتبی اذہتلبی ج‪۴‬۔ص‪۱۵۲‬ںیم اامؾ اوبہفینح ےک احالت ںیم‬
‫احظفانبرجح‪،‬ادمحنبدیعساقیضاکوقؽلقنرکےتںیہ‪،‬اوہنںےنٰییحینبنیعم‬
‫(ذیملت ٰییحی نب دیعس ااطقلؿ) ےس انسہک ٰییحی نب دیعس رفامای رکےت ےھتہک ’’مہ اہلل‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪002‬‬

‫ےس وھجٹ ںیہن وبےتل‪،‬مہ ےن اامؾ اوبہفینح یک راےئ ےس رتہب افر وکیئ راےئ‬
‫ںیہناپیئ‪،‬مہےناؿےکریتہبےاوقاؽوکاایتخرایکےہ‘‘۔‬
‫وہشمراحظفِدحثیفعیکنبرجاحوکیفوجاےنپدفرےکافح ِظدحثیےک‬
‫اامؾ افر ِ‬
‫دحمث رعاؼےھت‪،‬فہیھبااہتجدںیہنرکےتےھت‪،‬اامؾاوبہفینحےکوقؽ‬
‫ےک اطمقب وتفی دای رکےت ےھت۔انچہچن اامؾ ذیبہ ےک’’ ذترکۃ اافحلظ‘‘ ںیم افر‬
‫احظفانبرجحیک’’ذہتبیاذہتلبی ‘‘ںیمنیسحنبةحؿےکفاےطسےسٰییحینب‬
‫نیعم (ذیملت فعیک) اکوقؽلقن ایک ایگ ےہ‪،‬ہک’’ ںیمفعیکےسرتہبیسک صخشوکںیہن‬
‫اپای‪،‬فہ ہلبق رفوہرک دحںیثی اید ایک رکےت ےھت‪،‬راوتں وک امنز زپےتھ ےھت‪،‬لسلسم‬
‫رفزے رےتھک ےھت‪،‬اامؾ اوبہفینح ےک وقؽ رپ وتفی دےتی ےھت‘۔‬
‫(ذترکہ‪۴‬؍‪4۲۲‬ذہتبی‪۴۴‬؍ ‪)۴۰4،۴۰1‬‬
‫ایھب افرپ اامؾ ااحسؼ نب راوہہی اک وقؽ ڑبے ڑبے اہمئ دحثی ےک‬
‫قلعتم سگراکچ ےہ‪ ،‬افراؿ ںیم ٰییحی نب نیعم یھب اشلم ںیہ ہک ہی رضحات ااہتجد‬
‫ںیہنرکےتےھت‪،‬اکاکدحثیوکیئکیئکرطقیےسلقنرکےتےھت‪،‬رگمبج‬
‫اس دحثی اک بلطم وپاھچ اجات وت بس اخومش رےتہ رصػ اامؾ ادمح نب لبنح‬
‫وجابدےتیےھت۔‬
‫ہی اؿ ےک دتنی فاامتن افر ےب یسفن فوقتی یک رفنش دلیل ےہ‪،‬ہک سج‬
‫زیچیکاہمرتاںیہنہنوہیت‪،‬فاہںاخومشوہاجےت‪،‬افرسجنفںیمدرکوہات‬
‫اسںیموخبےتلچ۔‬
‫ابت ہی ےہ ہک ہقف اک لکشم نف ےہ‪،‬اس ںیم ڑبی ہتخپ دراتی افر‬
‫اتکب فتنس یک رہگی مہف دراکر ےہافر ہی ہک اعتمرض وصنص ںیم قیبطت یک ایک‬
‫‪003‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫وصرت وہیگ؟افر انخس وکؿ ےہ؟وسنمخ وکؿ ےہ؟سک رپ اامجع ےہ؟اہکں‬

‫االتخػ ےہ؟اؿ بس یک رعمتفِ اکہلم وہین اچےئہ‪،‬رھپرجحفدعتلیںیمیھب‬
‫درک وہان رضفری ےہ‪،‬زین اینت دقرت وہین اچےئہ ہک داللئ ےک درایمؿ فہج‬
‫رتحیج یک انشتخ رکےکس‪،‬اس ےک اسھت اسھت رعیب زابؿ ںیم یھب ذحاتق‬
‫فاہمرت وہ‪،‬ینعی رفمد اافلظ وک یھب اجاتن وہ‪،‬فوجہِ البتغ یک یھب رعمتف راتھک‬
‫وہ‪،‬وحنفرصػیھباجاتنوہ‪،‬تقیقحفاجمزےسیھبفافقوہ۔‬
‫خیش رفامےتںیہ‪:‬ںیم ےن ااکرب افحظ دحثی افر اہمئ دہتجمنی ےک ہی‬
‫فااعقت‪،‬نجےسادنازہوہاتےہہکایدداتاگلزیچےہ‪،‬افروصنصاکانھجمسافر‬
‫ہقفںیمریگایئدیپارکاناگلیئشےہ‪،‬اسےئللقنےئںیہہکامہرےزامےنںیم‬
‫وتہبں ےکدامغںیمہیایخؽامسایوہاےہہکارگیسکےکاپساتکںیب ریثکدعتادںیم‬
‫وہں‪ ،‬وجدڑھادڑھارپسیےسلکنلکنرکٓاریہںیہ‪،‬افراؿیکرہفںیتسوہںنج‬
‫یک دمد ےس رہ دحثی وک ٓااسین ےس فہ اپاتکس ےہ‪،‬سب اےنت یہ ےس اس ےک ےئل‬
‫ااہتجداکدرفازہلھکاجاتےہ‪،‬احالہکنہیایخؽابلطافرفمہضحمےہ۔‬
‫دےئھکی رقفؿ افٰیل ےک دحمنیث اک احہظف انتک بیجع فرغبی اھت‪،‬افر اؿ ےک‬
‫اذاہؿ ںیم سک دقر وجدت افر رستع یھت‪،‬فہ اجدم افر وگیگن اتکوبں یک رطح ہن‬
‫ےھت‪،‬افر سج اموحؽ ںیم فہ ےھت اس ںیم ہقف فدحثی ےک ےقلح رثکبت‬
‫ےھت‪،‬امسع فدترسی اک دفردفرہ اھت‪،‬دحمنیث فاہقف ےب امشر ےھت‪،‬اؿ بس ےک‬
‫ابفوجد اںیہن ہی ایخؽ یھبک ہن ٓاای ہک فہ دہتجمنب اجںیئ افر اےنپ قلعتم طلغ یمہف ںیم‬
‫التبم وہں ۔ اوہنں ےن اہلل ےک اسھت یھب اچس اعمہلم ایک‪،‬اےنپ ٓاپ ےک اسھت‬
‫یھب‪،‬افرولوگںےکاسھتیھب!۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪004‬‬

‫ہی رضحات ذاکفت فذاہتن ںیم امہرے زامےن ےک دہتجمنی ےس یسک‬

‫رطحمکہنےھت‪،‬ہکلباؿیکذاکفتوہشمریھت‪،‬فہڑبےذنیہفنیطفےھت‪،‬اؿیک‬
‫ِ‬
‫وقت ایددات زربد تس یھت‪،‬افر فہملعےکےئلابلکلوسکیےھت‪،‬نکیلاسےک‬
‫ابفوجدسجنفںیماںیہناہمرتہنیھتاسںیماوھنںےندلخادنازیںیہنیک‬
‫افر سج یک اںیہن اہمرت یھت سب ایس رپ اافتکایک۔اس ےس اؿ یک زدنیگ ںیم‬
‫ نسدیپاوہا‪،‬افرولوگںیکاگنہںیم اؿیک تمظعاقمئوہیئ‪،‬ہیرطہقیاؿیکوخیبٔ‬
‫ِ‬
‫ارتعاػ تقیقح یک رفنش دلیل ےہ‪،‬اؿ رپ اہلل اعتیل یک رتمح‬ ‫االسؾ افر‬
‫(‪)۴‬‬
‫فراضدنمیاکزنفؽوہ‘‘۔‬

‫دیہشاالسؾرضحتومالانویفسدلایھونیرۃمحاہللہیلع‬
‫رضحتومالانویفسدلایھونیرۃمحاہللہیلعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫اہجں وصنص ںیم اظبرہ اعترض رظن ٓاےئ فاہں اےنپ اےنپ مہف فااہتجد‬
‫ےک اطمقب امتؾ اہمئٔ دہتجمنی وک وصنص ںیم عمج فقیبطت ایرتحیج یک رضفرت القح‬
‫وہیت ےہ‪ ،‬یہی فہ اقمؾ ےہ اہجں دحمث افر دہتجم اک فہفیظ اگل اگل وہاجات‬
‫ےہ‪،‬اک دحمث اک بصنم ہی ےہ ہک فہ اُؿ امتؾ اُومر وک رفاتی رکات اجےئ وج‬

‫شمؼدمة قمغم اعموـما ًمإلمام حمؿد سمؼؾم اًمشقخ قمبد اًمػتاح أسمو همده‪ ،‬دار اًمؼؾم‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫دمشق اًمطبعة األومم ‪۱4۱۱‬ھ‪۱۹۹۱/‬ء‪،‬اإلؾمـاد من اًمدین‪ ،‬ص‪،68 ،67:‬‬
‫دار اًمبشائر اإلؾمالمقة‪ ،‬دمشق اًمطبعة اًمثاًمثة ‪1435‬ھ‪2014/‬ء‪ ،‬قمؾوم و‬
‫كؽات‪ 288/1:‬شما ‪ ،3۱۸‬ومجمہع اضمنیم رضحت ومالان ااجعز ادمح اصبح ایمظع‬
‫ِؒ‪ ،‬ہبتکم ایضء‬
‫ابتکل‪،‬ریخٓاابد‪ ،‬وئ۔‬
‫‪005‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ٓارضحنت ﵁ ےس رمفی ںیہ‪ ،‬اےس اس ےس ثحب ںیہن ہک اؿ ںیم ےسوکؿ‬

‫انخس ےہ؟ وکؿ وسنمخ ےہ؟ وکؿ اقدع ٔہ ہیلک یک تیثیح راتھک ےہ؟ افر سک یک‬
‫تیثیح اینثتسمت یک ےہ؟ وکؿ اس مکح فوجب رپ ومحمؽ ےہ؟ افر وکؿ اس دنب‬
‫فاابحتسبایااجزترپ؟وکؿاسمکحرشتیعیےہافروکؿاساراشدی؟اُتماکوتارت‬
‫فاعتلم سک رپ ےہ؟ افر سک رپ ںیہن؟ ہی افر اس مسق ےک تہب ےس اُومر رپ وغر‬
‫رکےک ہی ولعمؾ رکانہک اشرع ہیلع االسلؾ اککیھٹ کیھٹ اشنم ایک ےہ؟ہیدحمثاک‬
‫فہفیظںیہن؛ ہکلبدہتجماکبصنمےہ‪ٓ،‬اپ اچںیہوتاسوکویںریبعترکےیجیلہکاک‬
‫ےہ دحثی ےک اافلظ یک افحتظ فدہگنات افر اک ےہ دحثی ےک اعمین‬
‫فافممیہ ںیم دہقیق َریس‪ ،‬رشتعی ےک ایلکت وک زجایت رپ قبطنم رکان افر زجایت‬
‫ےس ایلکت یک رطػ لقتنم وہان‪ ،‬یلہپ زیچ دحمث اک بصنم ےہ افر دفرسی ہیقف‬
‫دہتجماک؛اِیسےیلاامؾرتہذیرہمحاہللرفامےتںیہ‪:‬‬
‫احل ٌدي ٌ‬ ‫«ليم ٌ‬
‫ث»‪.‬‬ ‫يذًم يؽ يىم ياـ ا ًَم ًٗم ي٘م‪ٝ‬ما ًء يله َؿ يأ َقم ي‪ٚ‬م ًؿ سمٌ ي‪ٛ‬م يٕم ٌاين َ ي‬
‫ي ٰ‬
‫(شمرُمذی‪ ،‬سماب همسؾ اعم‪ٞ‬مت‪:‬ج‪ ،1‬ع‪)118‬‬

‫رتہمج‪’’:‬افر اہقفء ےن ایس رطح اہک ےہ افر دحثی ےک ٰینعم فوہفمؾ وک‬
‫فیہرتہباجےتنںیہ‘‘۔‬
‫افر البہبشتہبےسااکربوکقحاعتیلاشہنےندفونںوتمعنںےسرسرفاز‬
‫رفامای اھت‪ ،‬فہ کیب فتق دنلب اپہی دحمث یھب ےھت افر دہقیق رس ہیقف یھب‪ ،‬اسیج ہک‬
‫رضحات اہمئ دہتجمنی رمہمح اہلل رفاتی ف دراتی دفونں ےک اجعم ےھت؛ ویکہکن‬
‫(‪)۴‬‬
‫ااہتجدفہقفت؛ ملعدحثیںیماکلماہمرتےکریغبنكممںیہن۔‬

‫االتخػاتمافررصاطمیقتسم‪،۰5۵،۰51/۰:‬ہبتکمدلایھونی‪،‬رکایچ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪006‬‬

‫ہذوکرہ لصفم ثحب ےس ہی ابت فاحض وہیئگ ہک ااحدثی ابمرہک ےس وصقمد اؿ ےک‬
‫اعمین وک انھجمس ےہ افر ہی نكمم یہ ںیہن ہکلب فاہعق ےہ ہک ضعب ااحدثی اک اظرہی بلطم اشنم‬
‫وبنی ےک اعطق الخػ وہات ےہ؛اس ےیللکشم‪ ،‬قلغم افر اعتمرض ااحدثی اک حیحص بلطم‬
‫ےنھجمس ےک ےیلاہقفےئ اتم یک رطػ روجع رضفری ےہ‪ ،‬وموضع یک انمتبس ےس اہیں‬
‫میکح االتم دجمد الملت رضحت ومالان ارشػیلع اھتونی دقس رسہیک رعمۃکاآلراء فینصت‬
‫ااہتجد ف دیلقت یک فہ ثحب یھب شیپ رکان ومزفں ولعمؾ وہات ےہ سجںیم رضحتےنااحدثی‬
‫یک رفینش ںیم وقت ااہتجدہی یک تقیقح رپ رفینش ڈایل ےہ افر اس ارم وک اثتب ایک ےہ ہک‬
‫وصنصےکدمولالتہیفخ‪،‬اعمیندہقیقافرااکحؾےکارسارفللعکتراسلئدہتجمنیاتم‬
‫افراہقفےئرشتعییہیکوہیتکسےہ‪،‬ہیثحبوھتڑیلکشمےہ؛نکیلدپسچلوہےنیکفہج‬
‫ےسشیپرکاتوہں‪،‬المہظحرفامںیئ‪:‬‬

‫وقتااہتجدہییکتقیقح‪:‬رضحت ؒ‬
‫اھتونییکاکےبریظنثحب‬
‫دحثی (‪ :)۴‬يقم َـ يقم َب ٌد اهلل يقم َـ ير ًؾم َق ٌـ اهلل يص َّغم اهلل يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬مف‬
‫ؽ‪ً ،‬مٌ‪ٙ‬م ًّؾ آي ىة ٌُم‪ٜ‬مَ‪ٝ‬ما يفم‪ٝ‬م ور‬
‫آق يقم ٰغم ؾمبٕم ٌة يأطمر ى‬
‫ي َي َ ً‬ ‫يل يؾم َّ‪ٚ‬م يؿ‪ً :‬أن ٌَز يـ ا ًَم ً٘م َر ً‬
‫ٓم ي‪ٚ‬م وع‪[ .‬ذح اًمس‪ٜ‬مة‪]122:‬‬ ‫يل يسم َٓم وـ‪ ،‬يلًمٌ‪ٙ‬م ًّؾ يطمدٍّ يُم َ‬
‫رتہمج‪ :‬رضحت اِنب وعسمد ریض اہلل ہنع ےس رفاتی ےہہک روسؽ اہلل‬
‫﵁ ےناراشدرفامایہک‪:‬رقٓاؿ است رحاوںرپ انزؽ ایکایگےہ‪،‬رہٓاتیاکاک‬
‫اظرہ ےہ اک ابنط ےہ افر رہدح ےک ےیل رطہقیٔ االطع دجااگہن ےہ (ینعی‬
‫وقتؾہمتۃ)۔ رفاتی‬
‫دمولؽیفخ ےکےیل ِ‬ ‫دمولؽ اظرہی ےک ےیل ِ‬
‫ولعؾ رعہیبافر ِ‬ ‫ِ‬
‫ایکاسوکرشحاہنسلںیم۔‬
‫‪007‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دحثی (‪ :)۰‬يىم ؼ يؼاـ ًقم ؼ َؼر يل ًة يؾم ؼ ي‪٠‬م َل ًت يقم ٌائ يِم ؼ ية ير ٌيض اهلل يقم‪ٜ‬مَ‪ٝ‬م ؼا‪،‬‬
‫َّ َّ َ َ ن َ ن َ‬
‫ور َوَ‌ٌِوَ‌‬ ‫ؼامم‪‌:‬ﵡإِن‌ٱلصفا‌وٱلٍ‬ ‫ت يىم َؼق يـ اهلل يشم يٕم ٰ‬ ‫يوم ً٘م َ‪ٚ‬م ًت يهلا‪ :‬يأر يأي ٌ‬
‫ي‬
‫َّ َ َ ن َ َّ ن ن َ َ ن َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ن َ‬ ‫َ ٓ‬
‫ش َػان ِ ِر‌ٱّللِِۖ‌فٍَ‌حج‌ٱۡلَيت‌أوِ‌ٱعجٍ َر‌فَل‌جِاح‌غييِّ‌أن‌‬
‫ى‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َّ َ‬
‫ؼاح يأ َق‬ ‫يطٔف ‌ُ ِ ٍِٓا‌ﵠ [اًمب٘مؼرة‪ ]158:‬يوم يؼق اهلل يُمؼا يقم ٰؼغم يأ يطمؼد ًضم‪ٜ‬مي و‬
‫ؼت يؼا ا َسم يؼـ ًأ َظمتٌؼل‪،‬‬ ‫اًمّم يٗما يلا َعم َير يل ٌة‪ .‬يىما يًم َت‪ :‬سمٌؼ َئ يس يُما ًىم َ‪ٚ‬م ي‬ ‫ؽ سمٌ َّ‬ ‫يُي ًٓم َق ي‬
‫ؼاح يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼف يأ َق‬
‫ؼت يُ ًضم‪ٜ‬مي ؼ ي‬ ‫إٌ َّق ه ٰؼ ؼ ٌذك يًم َقيميا ي‪ٟ‬م ؼ َ‬
‫ؼت ييم ؼ يؼام يأ َّل ًَم يت‪ٝ‬م ؼ ؼا يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼف يميا ي‪ٟ‬م ؼ َ‬
‫اًمزه ؼ ؼ ٌرن‪ :‬يومؼ ؼ يؼذيم َير ًت‬ ‫ؽ ٌ ؼ ؼ يام‪[ .‬سمخؼ ؼؼارن‪ ]1534:‬يىمؼ ؼ يؼاـ ُّ‬ ‫يُي َّٓمؼ ؼ َّؼق ي‬
‫ؼار ٌ‬
‫ث َسم ؼ ؼ ٌؼـ ه يِم ؼ ؼؼا ىف‬ ‫ؼؽ ٌّي ٌب يسم َ‪ٙ‬م ؼ ؼ ٌؼر َسم ؼ ؼ ٌؼـ يقم َب ؼ ؼ ٌؼد اًم ؼ ؼ َّؼر َمح ٌـ َسم ؼ ؼ ٌؼـ َ‬
‫احلي ؼ ؼ ٌ‬ ‫ذ ًٰم ٌ ؼ ؼ ي‬
‫ٰ‬
‫يوم ي‪٠‬م َقم يج يبف ذًٰم ٌ يؽ يل يىم ياـ‪:‬إٌ َّق ه ٰ يذا يًم ٌٕم َ‪ٚ‬م وؿ‪[ .‬شمرُمذی‪]3۱۱۸:‬‬
‫رتہمج‪:‬رعفہ ےس رفاتی ےہ ہک َم ےن رضحت اعہشئ ریض اہلل اہنع‬
‫َ ٓ َّ‬ ‫َّ َّ َ َ ن َ‬
‫ا‌وٱل ٍَ نر َوَ‌ٌَِ‌ش َػان ِ ِر‌ٱّللِِۖ‌‬ ‫ےساسےکقلعتمدرایتفایک‪‌:‬ﵡإِن‌ٱلصف‬
‫َ َ ن َ َّ ن َ ن َ َ ن َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ن َ َ َّ َّ َ‬
‫فٍَ ‌حج ‌ٱۡليت ‌أوِ ‌ٱعجٍ ‌ر ‌فَل ‌جِاح ‌غييِّ ‌أن ‌يطٔف‌‬
‫َ‬
‫ُ ِ ٍِٓا‌ﵠ افر َم ےن اہکہک اس ٓاتی ےس ولعمؾ وہاتےہہکارگوکیئ صخشافصافر‬
‫رمفہاکوطاػہنرکےوتاسوکانگہہنوہاگ (اسیجاظرہرتہمجےسولعمؾوہاتےہ‬
‫ہک ھچک انگہ ںیہن ےہ ہک وج وطاػ رکے‪ ،‬ابتمدر ایل اذلنہ اس ےس یہی ےہ ہک‬
‫وطاػ ابمح ےہ‪ ،‬ارگ ہن رکے وت یھب اجزئ ےہ)۔ رضحت اعہشئ ریض اہلل اہنع‬
‫ےناہکہکاےاھبےجن!متےنڑبیطلغابتیہک‪،‬ارگہی ٓاتیاسٰینعموکدیفموہیت‬
‫ؽ ٌ يام»‬
‫ياح يقم ي‪ٚ‬م َ‪ٞ‬مف يأ َق يُي َّٓم َّق ي‬
‫وج مت ےھجمس وہ وت ابعرت ویں وہیگ‪ « :‬يُ ًضم‪ٜ‬م ي‬
‫ینعی وطاػ ہن رکےن ںیم وکیئ انگہ ںیہن ۔ زرہیؒ ےتہك ںیہ ہک َم ےن اوبركب نب‬
‫دبعارلنٰمح وک اس یک ربخدی‪ ،‬اؿ وک ہی ابت ایھچ ولعمؾ وہیئ افر اوھنں ےن اہک ہک‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪008‬‬

‫ےبکشملعیہی ےہ۔ رفاتی ایک اِس وک اامؾ امکل‪ ،‬اخبری‪،‬ملسم‪،‬اوبداؤد‪،‬رتہذی‬

‫افراسنیئےن۔‬
‫دحثی (‪ :)۲‬يقمؼ ٌؼـ ا َسمؼ ٌؼـ يُم َس ؼ ًٕم َق ىد ير ٌيض اهلل يقم‪ٜ‬مَ ؼف يىمؼ يؼاـ‪ً :‬أ لألٌٰ ؼ يؽ‬
‫اب ًحم َّي‪ٛ‬مؼ ىؼد يصؼ َّؼغم اهلل يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف يل يؾمؼ َّ‪ٚ‬م يؿ‪ ،‬ييمؼا‪ٟ‬م ًَقا يأ َوم يْمؼ يؼؾ هؼٰ ٌذك َاًّ َُّمؼ ٌؼة‬ ‫يأ َصؼ يؼح ً‬
‫يألي َّرها ًىم ً‪ٚ‬م َق هسما يل يأ َقم ي‪ٛ‬م ي٘م‪ٝ‬ما ٌقم َ‪ٚ‬م هام يل يأ يىم َّ‪ٚ‬م‪ٝ‬ما يشم ي‪ٙ‬م ُّ‪ٚ‬م هٗما‪ .‬رلاك رزيـ‬
‫ُمِم‪ٙ‬مقة‪]۱۹3:‬‬
‫ٰ‬ ‫[‬

‫رتہمج‪:‬رضحت اِنب وعسمد ریض اہلل ہنع ےس احصہبؓ یک تلیضف ںیم‬

‫رفاتی ےہ ہک فہ رضحات امتؾ اتم ےس الضف ےھت‪ ،‬بس ےس زایدہ اؿ ےک‬
‫ولقب اپک ےھت‪ ،‬بس ےس زایدہ اؿ اک ملع قیمع اھت‪ ،‬بس ےس مک اؿ اک فّلکت‬
‫اھت۔ رفاتیایکاسوکرزنیےن۔‬
‫دحثی (‪ )۱‬يقم َـ يأ ٌب ًضم يح‪ٞ‬م يٗم ية ير ٌيض اهلل يقم‪ٜ‬مَف يىم ياـ‪:‬وم٘م َ‪ٚ‬م ًت‬
‫ًم ٌ يٕم ٌكم ير ٌيض اهلل يقم‪ٜ‬مَف‪:‬يا يأ ٌُم يػم ا َعم ً َؤ ٌُم‪ٜ‬م ٌلمي ! ه َؾ ٌقم‪ٜ‬مَدي يم ًَؿ يؾم َق يدا ًء ٌذم‬
‫ياب اهلل؟ يىم ياـ‪ :‬يُ‪ ،‬يلا ًَّم ٌذن يوم ي‪ٚ‬م يؼ َ‬
‫احلي َّب ية يل يسم يرأ ي‬ ‫يسم‪ٞ‬م يْما يء يًم‪ٞ‬م يس ٌذم يمٌت ٌ‬
‫اقم‪ٚ‬مٌ‪ٛ‬م ًتف إٌ َُّ يوم‪ٝ‬مام يٕمٓمٌ‪ٞ‬مف اهلل رضم هال ٌذم ا ًَم ً٘مر ٌ‬
‫آق‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ي ً‬ ‫ه َ‬ ‫اًم‪ٜ‬م يَّس ي‪ٛ‬م ية يُم ي َ‬
‫[شمرُمذی‪]1474:‬‬

‫رتہمج‪:‬رضحت اوبہفیحج ریض اہلل ہنع ےس رفاتی ےہ ہک َم ےن‬

‫رضحت یلع ریض اہلل ہنع ےس وپاھچ ہک ٓاپ ےک اپس ھچک اےسی اضمنیم ےھکل‬
‫وہےئ ںیہ وج اتکب اہلل ںیم ںیہن ںیہ؟ اوھنں ےن رفامای‪:‬مسق ےہ اُس ذات یک‬
‫سج ےن داےن وک اگشػ دای افر اجؿ وک دیپا ایک! امہرے اپس وکیئ ملع ااسی ںیہن؛‬
‫نکیلمہفاخصرضفرےہسجوکاہللاعتٰیلرقٓاؿ ںیمیسکوکاطعرفامدںی۔ رفاتیایک‬
‫‪009‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اسوکرتہذیےن۔‬
‫ؼث إٌ يمم يألًؼ ؼ َؼق يسم‪ٙ‬م ىَر‬ ‫ؼت يىم ؼ يؼاـ‪ :‬يسم يٕم ؼ ي‬‫يقم ؼؼـ يزي ؼ ؼ ٌد سم ؼ ٌؼـ يصماسمٌ ؼ ى‬
‫َ‬ ‫دحثی (‪َ :)۵‬‬
‫ؼاب ٌقم‪ٜ‬مَؼ ؼ ؼؼدي ك‪ ،‬يىمؼ ؼ ؼ يؼاـ‬ ‫يُم َ٘م يت ؼ ؼ ؼ يؾ يأه ؼ ؼ ؼ ٌؾ ا ًَم‪ٞ‬م يام يُمؼ ؼ ؼ ٌؼة يومؼ ؼ ؼ ٌؼإ يذا ًقم ي‪ٛ‬مؼ ؼ ؼ ًؼر َسمؼ ؼ ؼ ًؼـ َ‬
‫اخلي َّٓمؼ ؼ ؼ ٌ‬
‫اؾمؼت ييح َّر يؼ َق يف ا ًَم‪ٞ‬م يام يُمؼ ٌؼة‬ ‫ٌ‬
‫يألًؼ َؼق يسم‪ٙ‬م ىَر‪:‬إٌ َّق ًقم ي‪ٛ‬مؼ يؼر يأبيؼ ٌؼاين يوم ي٘مؼ يؼاـ‪:‬إٌ َّق ا ًَم ي٘م َتؼ يؼؾ يىمؼؼد َ‬
‫اء سمٌؼا َ يعم يقاـمٌ ٌـ‬ ‫يحر ا ًَم ي٘مت ًَؾ سمٌا ًَم ً٘مر ٌ‬‫ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫َّ‬ ‫سمٌ ً٘م َّراء ا ًَم ً٘م َرآق‪ ،‬يلإٌ ّين يأ َظمِم ٰك يأ َق ي َست َّ‬
‫آق‪ ،‬لإٌ ّين يأرم يأ َق يشم ؼ َ‪٠‬مُمر سمٌج‪ٛ‬م ؼ ٌع ا ًَم ً٘مؼؼر ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ ٌ‬
‫آق‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ًي ي َ‬ ‫ي‬ ‫ا يميث ؼ وػم ُمؼ يؼـ ا ًَم ً٘مؼ َؼر ي‬ ‫يوم‪ٞ‬م ؼ َذه ي‬
‫ؼت ًم ٌ ًٕم ي‪ٛ‬مؼ يؼر‪ :‬ييم‪ٞ‬م ؼ ي‬
‫ػ يشم َٗم يٕمؼ ًؼؾ يؿم ؼ‪ٞ‬م هئا يملَ ي َٗم يٕم َ‪ٚ‬م ؼف ير ًؾمؼ َؼق ًـ اهلل يصؼ َّؼغم اهلل‬ ‫ًىم َ‪ٚ‬مؼ ً‬
‫يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼف يل يؾم ؼ ؼ َّ‪ٚ‬م يؿ؟ يىمؼ ؼ يؼاـ ًقم ي‪ٛ‬مؼ ؼ ًؼر‪:‬ه ٰؼ ؼ يذا يلاهلل يظم ؼ ؼ وػم‪ .‬يوم ي‪ٚ‬مؼ ؼ َؼؿ ي ؼ ؼ يز َـ ًقم ي‪ٛ‬م ؼ ؼ ًر‬
‫ؼؽ‬ ‫ذ يح اهلل يص ؼؼدَ ٌرن ًم ٌؼ ٰؼذًم ٌ يؽ‪ ،‬يل ير يأي ؼ ًت ٌذم ذًٰم ٌؼ ي‬ ‫ٌ ٌ‬
‫ي يراضم ًٕم‪ٜ‬م ؼل يطم ٍت ؼ ٰؼك ي ي‬
‫ا ًَّم ٌذن ير يأم ًقم ي‪ٛ‬م ًر‪[ .‬سمخاری‪]4603:‬‬

‫رتہمج‪:‬رضحت زدی نب اثتب ریض اہلل ہنع ےس رفاتی ےہ ہک زامہنٔ‬

‫گنجِ الہِ امیہم ںیم رضحت اوبركب ریض اہلل ہنع ےن ریمے البےن ےک ےیل‬
‫اک ٓادیم اجیھب‪ ،‬فاہں اجرک داتھکی وہں ہک رضحت رمع ریض اہلل ہنع یھب ےھٹیب ںیہ‪،‬‬
‫رضحت اوبركب ریض اہلل ہنع ےن ہصق ایبؿ ایک ہک رضحت رمع ریض اہلل ہنع ےن‬
‫ریمے اپس ٓارک ہی الصح دی ہک فاہعقٔ امیہم ںیم تہب ےس رقاء رقٓاؿ اکؾ ٓاےئگ‪،‬‬
‫ےھجم ادنہشیےہہکارگایسرطحبسہگجہیولگاکؾٓاےت رےہ وت رقٓا ِؿ اپک اک‬
‫ڑباہصح اضعئ وہاجےئاگ؛ اِس ےیل ریمی راےئ ہی ےہ ہک ٓاپ رقٓاؿ اپک عمج‬
‫رکےن اک مکح رفامدںی‪َ ،‬م ےن رضحت رمع ریض اہلل ہنع وک وجاب دای ہک وج اکؾ‬
‫روسؽاہلل﵁ ےنںیہنایکفہَمسکرطحرکفں؟رضحترمعریضاہللہنع‬
‫ےناہکہکفاہلل!ہیاکؾریخضحمےہ‪،‬سپرباربابرابرایسوکےتہكرےہ‪ٰ،‬یتحہکسج‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪021‬‬

‫رشح دصر وہایگ۔ رفاتی‬

‫رشح دصر افر اانیمطؿ اھت‪ ،‬ھجم وک یھب ِ‬
‫ابب ںیم اؿ وک ِ‬
‫ایکاسوکاخبریےن۔‬

‫افدہ‪:‬‬
‫ومجمہعٔااحدثیِہذوکرہجنپ اگہنےسدنچاُومرولعمؾوہےئ‪:‬‬
‫ا ّفؽ‪ :‬ہی ہک وصنص ےک ضعب اعمین اظرہ ںیہ افر ضعب دمولالت یفخ‬
‫فدقیق ہک فہ ارسار فللع فمکح ںیہ؛ انچہچن رقٓا ِؿ اپک ےک ابب ںیم دحثیِ ا ّفؽ‬
‫اس رپ رصاًاتح داؽ ےہ افر اس ںیم اؿ یہ دمولالت وک نطبِ رقٓاؿ رفامایایگ ےہ‬
‫افر دحثی ےک ابب ںیم اس دحثی ےس اُفرپ فایل دحثی ہک فہ یھب اِنب وعسمد‬
‫ریض اہلل ہنع ےس رمفی ےہ‪،‬دالتلرکیت ےہ؛ ویکں ہکرصػاعمینٔاظرہہےک‬
‫اابتعر ےس اشرگد ےک ااتسد ےس الضف فاہقف وہےن ےک وکیئ ٰینعم ںیہن‪ ،‬اس ےس‬
‫اصػولعمؾوہاتےہہکہیدفونںدرےجدمولؽےکدحثیںیمیھبںیہ۔‬
‫دفؾ‪ :‬ارمہی ہک وصنص ےک ےنھجمس ںیم ولوگں ےک ااہفؾ افتمفت وہےت‬
‫ںیہ‪ ،‬وکیئ رہظصن کت رہ اجےتںیہ‪ ،‬وکیئ نطبِصنکت چنہپ اجات ےہ؛ انچں ہچ‬
‫دحثیِ دفؾ اِس رپ داؽ ےہ ہک ٓاتی ںیم وج ہتکٔ دہقیق ےہ ابفوجد ہی ہک زایدہ یفخ‬
‫ںیہنےہ؛رگمرضحترعفہرۃمحاہللہیلعاسوکہنھجمسےکسافررضحتاعہشئریض‬
‫اہللاہنعاسوکھجمسںیئگ افروچںہکاہنتیفیطلابتیھت‪،‬زرہیؒ ےساوبركبنب‬
‫دبعارلنٰمح ےن نُس رک اس رپ رسمت اظرہ یکافراسوکملعاہک۔‬
‫وسؾ‪ :‬ارمہی ہک اس ِ‬
‫افتفت ااہفؾ ںیم رہدرہج زای ِ‬
‫دت مہف اک ومبجِ لضف‬
‫فرشػںیہن؛ فرہناسےسوتوکیئدفصخشیھبابمہاخیلںیہن؛ ہکلبوکیئاخصدرہج‬
‫ےہ وجہک اےنپ دقیق فقیمع وہےن ےس ومبجِ لضف فرشػ افر اس درےج ںیم‬
‫‪020‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اسوکملعِدتعمہباھجمساجاتےہ؛انچںہچدحثیِوسؾاسرپرصاًاتحداؽےہ۔‬
‫اہچرؾ‪ :‬ارمہیہکفہدرہجاخصمہفاکبستکمںیہنےہ‪،‬ضحماکارمِفیبہ‬
‫ےہ؛ انچں ہچ دحثیِ مجنپ اس رپ داؽ ےہ ہک ا ّفؽ رضحت اوبركب ریض اہلل ہنع وک‬
‫وبہجاظرہِااحدثیِ ِ‬
‫ذؾدبتعےکاسےکریخوہےنںیمرت ّددوہا؛رگمبجاؿےک‬
‫دمولؽیفخ افرّرِسمکحاانتجبنعادبلۃع فاردوہےئوتاساکہیلکِظفحدنی‬
‫بلقرپ ِ‬
‫امومرہبںیمدالخوہانفشکنموہرک اسےکاخرجنعادبلۃعوہےنںیماانیمطؿ‬
‫احلصوہایگ‪ ،‬افرضعبااحدثی ہذوکرہاُومرِہسمخںیمےسدعتمداُومررپیھبداؽ‬
‫ںیہ؛ انچں ہچ اتٔلم ےس ولعمؾ وہاتکس ےہ؛ رگم ااصتخر ےک ےیل زای ِ‬
‫دت‬
‫وصختیص ےک احلظ ےس اک اک وک اک اک اک دمولؽ رہھٹاایایگ ےہ‪ ،‬وس رماد‬
‫ِ‬
‫وقتااہتجدہیےسمہفہذوکریفادحلثیاکفہدرہجٔ اخصےہ۔‬
‫سپاحلصاسیکتقیقحاکااحدثیِ ابالےسہیافتسمدوہاہکفہاکہکلم‬
‫فوقتؾہمتۃہیملعاخہصفہبہےہسجےکاامعتسؽیکفاستطےسالہاسوقت‬
‫ِ‬
‫دمولالتہیفخفاعمینٔدہقیق افرااکحؾےکارسارفللعینعیااکح ِؾ‬
‫ِ‬ ‫ےکوصنصےک‬
‫ہیفیلکت ِ‬
‫فااکحؾفہیعضرپعلطموہرکاسرپنئمطموہاجےتںیہافردفرسفںیکفاہں‬
‫کت راسیئ یھب ںیہن وہیت‪ ،‬وگ دفرسے فتق یہی اانیمطؿ دفرسی قش ںیم‬
‫وہاجفے‪،‬اسفتقیلہپقشےسروجعرکےتیلںیہافر یہیوقتےہسجوکمہف‬
‫فرشح دصر فریغہ ےک ونعاانت ےس ٓاایت‬
‫افر ہقف افر راےئ فااہتجد فاابنتسط ِ‬
‫(‪)۴‬‬
‫فااحدثیںیماجہب اجریبعت ایکایگےہ‘‘۔‬

‫دیلقتفااہتجد‪،‬ص‪۰۵:‬ات‪،۰5‬رشبی‪،‬رکایچ‪،‬نسااشتع‪۴۱۲5‬ھ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪022‬‬

‫رضحتمیکحاالتمدقسرسہاکہیاابتقسابرابرزپےنھےکاقلبےہ‪،‬اسےسہی‬
‫تقیقح فشکنم وہاجیت ےہ ہک دنی ف رشتعی ںیم دہتجمنی اتم افر اہقفےئ رکاؾ یک مہف افر‬
‫اؿیکراےئویکںزایدہربتعمےہ؟‬

‫رضحتایفسؿانبہنییعؒاکوہشمرلوقہل‪« :‬احلديث مضلة إال للفقهاء»‬

‫ہنت‬
‫العہمانبرجح میرۃمحاہللہیلعےنایفسؿنبہنییع‬
‫ِؒ ےک وہشمر لوقہل «احلديث‬
‫ُمْم‪ٚ‬مة إُ ًم‪ٚ‬مٗم٘م‪ٝ‬ماء» یکرتہبنیرشتحییکےہ‪،‬المہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫«(ؾم ؼ ؼؼئؾ) ‪ٟ‬مٗم ؼ ؼؼع اهلل سم ؼ ؼؼف سم ؼ ؼؼام ًمٗمٔم ؼ ؼؼف احل ؼ ؼؼديث ُمْم ؼ ؼؼ‪ٚ‬مة إُ‬
‫ًم‪ٚ‬مٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء ه ؼؼؾ ه ؼؼق طم ؼؼديث لُم ؼؼا ُمٕم‪ٜ‬م ؼؼاك ُم ؼؼع أق ُمٕمروم ؼؼة احل ؼؼديث‬
‫ذط ذم ُمس ؼ ؼؼ‪ٛ‬مك اًمٗم٘م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼف لأي ؼ ؼ ؼام أقمٔم ؼ ؼؼؿ ىم ؼ ؼؼدرا أل أضم ؼ ؼؼؾ ذيم ؼ ؼؼرا‬
‫اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء أل اعمحؼؼدصمقق؟ (وم‪٠‬مضمؼؼاب) سم٘مقًمؼؼف ًم ؼ‪ٞ‬مس سمحؼؼديث لإ‪ٟ‬مؼؼام‬
‫هؼق ُمؼـ يمؼالف اسمؼـ قم‪ٞ‬م‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼؼة أل همؼػمك لُمٕم‪ٜ‬مؼاك أق احلؼديث يمؼؼاًم٘مرآق‬
‫ذم أن ؼؼف ىم ؼؼد ي‪ٙ‬م ؼؼقق قم ؼؼاف اًم‪ٚ‬مٗم ؼؼظ ظم ؼؼاع اعمٕم‪ٜ‬م ؼؼك لقم‪ٙ‬مس ؼؼف لُم‪ٜ‬م ؼؼف‬
‫‪ٟ‬ماؾمخ لُم‪ٜ‬مسقخ لُم‪ٜ‬مف ُما مل يّمحبف قم‪ٛ‬مؾ لُم‪ٜ‬مف ُمِم‪ٙ‬مؾ ي٘متضؼ‬
‫فماهرك اًمتِمب‪ٞ‬مف يمحديث ي‪ٜ‬مزـ رسم‪ٜ‬ما اًمخ لُ يٕمرؽ ُمٕم‪ٜ‬مؼك هؼذك‬
‫إُ اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼاء سمخؼ ؼؼالؽ ُمؼ ؼؼـ ُ يٕمؼ ؼؼرؽ إُ جمؼ ؼؼرد احلؼ ؼؼديث ومإ‪ٟ‬مؼ ؼؼف‬
‫يْمؼؼؾ وم‪ٞ‬م ؼف يمؼؼام لىمؼؼع ًمؼؼبٕمض ُمت٘مؼؼدُمل احلؼؼديث سمؼؼؾ لُمتؼؼ‪٠‬مظمرهيؿ‬
‫يمؼؼاسمـ شم‪ٞ‬م‪ٛ‬م‪ٞ‬مؼة لأببؼؼاقم‪ٝ‬مؿ ل ؼؼذا يٕم‪ٚ‬مؼؼؿ ومْمؼؼؾ اًمٗم٘م‪ٝ‬مؼاء اعمسؼؼت‪ٜ‬مبٓملم‬
‫قمغم اعمحدصملم همػم اعمست‪ٜ‬مبٓملم لُمؼـ صمؼؿ ىمؼاـ ‪ -‬صؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف‬
‫لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ‪ -‬رب ُمب‪ٚ‬مؼؼغ ألقمؼؼك ُمؼؼـ ؾمؼؼاُمع لرب طماُمؼؼؾ وم٘مؼؼف ًمؼ‪ٞ‬مس‬
‫سمٗم٘م‪ٞ‬مف لرب طماُمؾ وم٘مف إمم ُمـ هق أوم٘مف ُم‪ٜ‬مؼف لىمقًمؼف سم‪ٚ‬مٖمؼقا قم‪ٜ‬مؼل‬
‫‪023‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫لًم ؼؼق آيؼ ؼة لطم ؼؼدصمقا قم ؼؼـ سم‪ٜ‬مؼ ؼل إ ائ‪ٞ‬مؼ ؼؾ لُ طم ؼؼرج وم‪ٛ‬مس ؼؼت‪ٜ‬مبٓمقا‬
‫اًمٗمؼؼرلع هؼؼؿ ظم‪ٞ‬م ؼار ؾمؼؼ‪ٚ‬مػ اُّمؼؼة لقم‪ٚ‬مامؤهؼؼؿ لقمؼؼدلهلؿ لأهؼؼؾ‬
‫اًمٗم٘مؼؼف لاعمٕمرومؼؼة ومؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ وم‪ٝ‬مؼؼؿ ىمؼؼقف همؼؼذلا سمؼؼاًمت٘مقم لرسمؼؼقا سماهلؼؼدم‬
‫أوم‪ٜ‬مؼؼقا أقمامرهؼؼؿ ذم اؾمؼؼت‪ٜ‬مباـم‪ٝ‬ما لحت٘م‪ٞ‬م٘م‪ٝ‬مؼؼا سمٕمؼؼد أق ُم‪ٞ‬مؼزلا صؼؼح‪ٞ‬مح‬
‫اّطمادي ؼ ؼث ُم ؼؼـ ؾم ؼؼ٘م‪ٞ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬ما ل‪ٟ‬ماؾم ؼؼخ‪ٝ‬ما ُم ؼؼـ ُم‪ٜ‬مس ؼؼقظم‪ٝ‬ما وم‪٠‬مص ؼؼ‪ٚ‬مقا‬
‫أص ؼؼقهلا لُم‪ٝ‬م ؼؼدلا ومرلقم‪ٝ‬م ؼؼا ومج ؼؼزاهؿ اهلل قم ؼؼـ اعمس ؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم ظم ؼػما‬
‫لأطمس ؼؼـ ضم ؼؼزاءهؿ يم ؼؼام ضمٕم‪ٚ‬م‪ٝ‬م ؼؼؿ لرصم ؼة أنب‪ٞ‬مائ ؼؼف لطمٗم ؼؼاظ ذقم ؼؼف‬
‫لؿمؼ‪ٝ‬مقد آُئؼف لألح٘م‪ٜ‬مؼؼا ؼؿ لضمٕم‪ٚ‬م‪ٜ‬مؼا ُمؼؼـ شمؼاسمٕم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ سمإطمسؼاق إ‪ٟ‬مؼؼف‬
‫(‪)۴‬‬
‫اًم‪ٙ‬مريؿ اجلقاد اًمرمحـ»‪.‬‬
‫’’العہم اِنب رجح ہنتم ؒی ےس وہشمر وقؽ «احلديث ُمْم ٍ‪ٚ‬مة إُ‬
‫ًم‪ٚ‬مٗم٘م‪ٝ‬ماء» (ہک دحثی رصػ اہقفء ےک ےیل ہنت افر ٓازامشئ ںیہن ےہ‪/‬‬
‫دحثی ےک ذرہعی ےس یھب ٓازامشئ وہیت ےہ؛ اہتبل اہقفء اس ےس ینثتسم ںیہ)‬
‫ےک قلعتم درایتف ایکایگ ہک ایک ہی دحثی ےہ؟ افر اس اک بلطم ایک ےہ؟‬
‫بج ہک وکیئ ہیقف رعمتفِ دحثی ےک ریغب ہیقف ںیہن نب اتکس؛ زین اہقفء افر‬
‫دحمنیثںیم سکاکدرہجدنلبےہ؟‬
‫العہماِنبرجحؒ ےن وجاب ںیمرفامای‪:‬یلہپابت وت ہی ہک’’ادحلثیزض ّل ةإال‬
‫لل‬
‫ققه﵂ء‘‘ دحثیںیہن ےہ؛ہکلبہیاِنبہنییعاییسکدفرسےدحمثاکوقؽےہافر‬
‫اس اک بلطم ہی ےہ ہک اافل ِظ رقٓاؿ یک رطح دحثی ےک اافلظ یھب شبافاقت‬
‫اعؾ افر اؿ ےک اعمین اخص‪ ،‬ایرھپ اعمین اعؾ افر اافلظ اخص وہےتںیہ‪ٓ ،‬اای ِ‬
‫ت‬
‫رقٓاین یک رطح ھچک ااحدثی یھب انخس فوسنمخ‪ ،‬ومعمؽ ہب فریغومعمؽ ہبںیہ؛ زین‬

‫اًمػتاوى احلدیثقة‪ ،‬ص‪ ،202:‬دار اًمػؽر‪ ،‬سمػموت‪.‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪024‬‬

‫ت اشتماہبتوہیت ںیہ ایسرطحھچکااحدثییھبالثمب‪:‬دحثی‬ ‫سج رطح ٓاای ِ‬

‫’’زنیِ ُؽ ُّرب اخل‘‘ اشتماہبت ےک لیبق ےس ںیہ‪ ،‬اؿ یسیج ااحدثی ےک اضمنیم‬
‫فافممیہ رصػاہقفء وک ولعمؾںیہ‪ ،‬نج ارفا ِد اتم اکااغتشؽفاامہنکطقفاافل ِظ‬
‫دحثی ےس ےہ فہ اےسی ومعق رپ وھٹرکاھکےتکس ںیہ‪ ،‬دقتمنیم دحمنیث؛ ہکلب ضعب‬
‫دعب ےک اہمئٔ دحثی ًالثم اِنب ہیمیت افر اؿ ےک نیعبتم ےک اسھت اس رطح اک‬
‫احدہثشیپ ٓااکچ ےہ۔‬
‫ہذوکرہ لیصفت یک رفینش ںیم ہی ابت فاحض وہیئگ ہک ااکحؾ اک اابنتسط رکےن‬
‫فاےل اہقف ِء رکاؾ اک رمہبت اؿ دحمنیث ےس دنلب ےہ وج درہجٔ ااہتجد رپ افزئ ںیہن‬
‫ںیہ‪ ،‬ایس انبء رپ ٓاپ ﵁ اک اراشد ےہ‪:‬ہک شبافاقت دنی یک ابت وک ےننسفاال‬
‫وہپاچنےنفاےلےسزایدہےنھجمسفاالوہاتےہ؛زیناراشدےہ‪:‬تہبےساننیلقِہقف‬
‫ہیقف ںیہن وہےت‪ ،‬ایس رطح شبافاقت اننیلقِ ہقف وخد ےس اہقف (زایدہ ھجمس دار)‬
‫صخشوکہقفوہپاچنےتںیہ‪،‬اکدحثیںیمےہ‪ّ:‬دحوثانعینبإرسالیئ۔‬
‫احلص ہی ہک ااکحؾ زجایت اک طبنتسم رکےن فاےل یہ؛ اتم ےک بختنم‬
‫ارفادملعفدعؽےسٓاراہتس افر اہقفء ےک انؾ ےس وموسؾ ںیہ‪،‬ہکوقت ٰینجیکذغا‬
‫افرتنسفرشتعیےکاسےئںیمنجیکرپفرشوہیئےہ‪،‬وھنجںےنےلہپحیحص‬
‫ااحدثی وک اگل ایک‪ ،‬اُؿ ںیم انخس فوسنمخ یک اھچؿ کٹھپ یک‪ ،‬رھپ اؿ ےس ااکحؾ‬
‫فزجایت زتنبط رکےک اؿ ےک اُوصؽ رقمر ےیک‪ ،‬رففاعت فزجایت یک راںیہ‬
‫ومہارںیکافراؿیہبساُومرںیماینپزدنایگںاپھکدںی۔‬
‫اہلل اعتٰیل امتؾ املسمونں یک رطػ ےس اںیہن رتہب ےس رتہب دبہل اطع‬
‫رفامےئ‪ ،‬اسیجہک اہلل اعتٰیل ےن اںیہن اایبنء اک فارث‪ ،‬اینپ رشتعی اک احمظف افر‬
‫وتمعنں اک وگاہ انبای؛ زین ںیمہ یھب اؿ ںیم اشلم رفامرک رتہب رطہقی رپ اؿ یک اابتع‬
‫رکےنفاال انبدے‪ٓ ،‬انیم ایرب ااعلنیمل‪،‬ےبکش اہلل رب ازعلت رہمابؿ‪،‬‬
‫‪025‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪)۴‬‬
‫ااہتنیئیخسافروخبرمحرکےنفاالےہ‘‘۔‬
‫ہذوکرہ اابتقاست ےس وخبیب فاحض وہایگ ہک رقٓاؿ ف تنس وک اہمئ دہتجمنی افر اہقفےئ‬
‫رکاؾیکمہفیک رفینشںیمانھجمسویکںرضفریےہ؟افرارگوکیئصخشہیاتھجمسےہہکاہللاعتیلےن‬
‫مہوکیھب لقعفوعشراطعرفامای ےہافرامہرےاپسیھبدحثیفہقفاکملعےہ‪،‬اسےیلمہوک‬
‫دہتجمنی ےک ااہتجدات ےسینغتسم وہرک رباہرا تس وصنصںیم وغرفرکفاکقحاحلص ےہ‪ ،‬وت‬
‫اسےکےیلہیاابتقسالمہظحرفامںیئ‪:‬‬

‫دہتجمنیےکاقمےلبںیمااہتجدیکریظن‬
‫رضحتاھتونیدقسرسہےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’اس یک ریظن یسح ہی ےہہک اہیئ وکرٹ ےک وججں ےک ےلصیف ےک اسےنم‬
‫یسک وک یتح ہک اکحؾ امتحت وک یھب دہعف اقونین ےک دفرسے ینعم ےنھجمس یک ااجزت‬
‫ضحم اس انبء رپ ںیہن دی اجیت ہک اؿ وک بس ےس زایدہ اقونؿ ےک ینعم ےنھجمس فاال‬
‫اھجمس ایگ افر اؿ یک اخمتفل یک ااجزت ےسرہ صخش وک اےنپ وطر رپاکرفایئ رکےک‬
‫کلم ںیم وشتشی ف دبیمظن اک ببس وہاجےئ اگ‪ ،‬سب یہی تبسن مہ وکدہتجمنی ےک‬
‫اسھتانھجمساچےیہ ‘‘۔‬
‫اس اابتقس یک رشتحی ےک وطر رپ رعض ےہ ہک وخاہج زعزی انسحل ذجمفب وغری رافی‬

‫ِؒ ےک وحاےل ےس اس لوقہل یکرشتحیاؿاافلظںیمیک‬

‫ااتفلفیادحلی‪،‬خیشوعاہمےناامؾاوبزدیاریقلفاین‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ےہ‪ :‬یرید أن همػمهم ىمد حيؿل ؿمقئا قمغم فماهره وًمه شملویل من طمدیث همػمه أو‬
‫همػم ؿمقئ مما الیؼوم سمه إال من اؾمتبحر‬
‫دًمقل خيػى قمؾقه أو مؽموك أوضمب شمريمَه ُ‬
‫وشمػؼه‪( .‬اصمر احلدیث اًمنمیف‪ ،‬ص‪ ،70:‬دار اًمقرس‪،‬مدیـه مـوره)‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪026‬‬

‫ںیہہکاکاصبحےنوجزعمزنیونھکلٔ ںیمےسںیہافرتہباقلبفلیکافراکاکجلںیم‬
‫ڈمحمؿال (اقونؿرشعدمحمی) ےکرپفرسیفںیہ‪،‬ارقحےساہنتیرسمتےکاسھترفامایہکٓاج‬
‫وت رضحت یکرقتری ےس ریمااک ہبشزالئ وہایگ‪،‬ںیم اسہبشںیماھتہکبجرقٓاؿ ف دحثی‬
‫وموجد ںیہ افر مہ رعیب اجےتن ںیہ وت اابنتسط اسملئ لثم اہقفء ےک مہ یھب رکےتکس ںیہ‪ ،‬اؿ یک‬
‫دیلقتیکایکرضفرتےہ؟رضحتیکاساثمؽےسریم یوپرییلستوہیئگہکارگںیمیسکاقونؿ‬
‫یکاتکبیکرشحوھکلںوتفہاسانبءرپربتعمہنوہیگہکںیموگزابؿاجاتنوہں؛نکیلنفوتںیہن‬
‫اجاتن‪ ،‬اںیہن اصبح ےن ہی فاہعق یھب لقن ایک ہک رباطہین ںیم اک وہشمر ملسم جج ےن اہقفےئ‬
‫دہتجمنی ےک الخػ یسک رشیع قح ےک قلعتم اینپ ذایت راےئ ےس ہلصیف دای اھت افر ہی اھکل اھت ہک‬
‫رقٓاؿ ف دحثی وموجد ںیہ‪ ،‬ںیم یھب اؿ وک ھجمس اتکس وہں‪ ،‬ذہلا وکیئ فہج ںیہن ہک ںیم اہقفء ےک‬
‫اسملئاکاابتعرکفںافرایہنیکراےئےکاطمقبہلصیفدفں‪،‬اسےلصیفوکرپوییوکلسندنلؿ‬
‫ےنہیھکلرکرتسمدرکدایہکاسملئرشہیعںیماہمئدہتجمنییہیکراےئربتعمےہ؛ ویکہکناوھنں‬
‫ےن اینپ اسری رمع اںیہن اسملئ ےک اھجلسےن ںیم رصػ رکدی‪ ،‬ےنتج فہ اس نف ےس فافق‬
‫ت‬
‫ےھت‪،‬اانتافروکیئںیہنوہاتکس‪،‬ذہلا مه﵂ریراےئاؿیکراےئےکاقمےلبںیمرہسگاقلباابتعر‬
‫(‪)۴‬‬
‫ہنوہیگافررہسگہنامیناجےئیگ۔رضحتادقساسفاہعقوک نستہب رسمفر وہےئ۔‬

‫رشح االابتناہت‪ ،‬ص‪ ،۴4۲:‬وحباہل االافاضت‪ ۰۴5/۴۲:‬ات ‪ ،۰۰۴‬ارشػ اوجلاب‪ ،‬ص‪،۱۲8:‬قیقح ف‬ ‫(‪)۴‬‬
‫رشتحیومالانمیکحرخفاالالسؾاظمرہی‪،‬انرش‪:‬عمجمارکفلااقلیمسادلفیلالکوکا‪،‬ااشتعافؽ‪۴۱۱۰‬ھ۔‬
‫‪027‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ہقفیکتقیقح‬
‫اب کت ہقف االسیم ےس قلعتم دجدی ااکفر افر رفاتی ف دراتی ںیماہقفےئدہتجمنی‬
‫ےک اقمؾفرمہبت رپوجھچکالکؾایک ایگ ےہ‪،‬اس ےسادنازہ اگلای اجاتکس ےہ ہک اتکبفتنسافر‬
‫ہقف االسیم ےک درایمؿ رفؼ یک اینبدی فہج؛ ہقف یک تقیقح ےس حیحص فاتیفق اک احلص ہن وہان‬
‫ےہ‪،‬ہقفافراہقفءاکظفلےتنسیہومعامذنہاسرطػلقتنموہاتےہہک‪:‬‬
‫’’ہقف االسیم یک اترخی دفر وبنی ےک دعب رشفع وہیت ےہ‪ ،‬دعب ےک دفر‬
‫ںیماہمئافراہقفءیکنجٓاراء افر االتخافت وک اتکیبلکشںیمدمفؿرکدایایگےہ‪،‬‬
‫رصػایسوک’’ہقفاالسیم‘‘ےتہكںیہ‘‘ ۔‬
‫احالہکن ہقف یک تقیقح وک ہذوکرہ وصتر ںیم دحمفد انھجمس اتکب ف تنس یک حیحص اترخی ےس‬
‫انفاتیفقرپینبمےہ۔‬
‫ہقفےکابرےںیمطلغوصترافرخیشدمحموعاہمیکاکدجتدییاتکب‬
‫ےئناہبشتےکسپرظنمںیمہقفیکتقیقحوکفاحضرکےنفایلاکامنایںتیصخش؛‬
‫اعمل االسؾ ےک میظع ققحم ف ہیقف‪ ،‬دحمث اندق خیش دمحم وعاہم داتم رباکمہت یک ےہ‪ ،‬وھنجں ےن‬
‫اِس وموضع رپ «أتر احلديث اًمنميػ ذم اظمتالؽ اًمٗم٘م‪ٝ‬ماء» ےک انؾ ےسفہ‬
‫دجتدیی اتکب فینصت رفامیئ سج وک ضعب نیققحم ےن«يمتاب اًم٘مرق اخلاُمس قمنم»‬
‫اک یھب بقل دای ےہ‪ ،‬اس اتکب اک اینبدی وموضع یہ ہقف ےک قلعت ےس حیحص ہطقن رظن یک‬
‫فاضتحےہ‪،‬اتکبیکاتیمہفربتعمتیاکادنازہاسابتےساگلایاجاتکسےہہکخیشادحلثی‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪028‬‬

‫رضحت ومالان دمحم زرکای دقس رسہ (‪۴۲۴۵‬ھ‪۴۱۲۰/‬ھ)ےن اینپ رقتظی ںیم رہ دمرس افر رہ‬
‫اطبلملعےکےیلاسےکاطمہعلاکوشمرہدےتیوہےئاھکلےہ‪:‬‬
‫«إهنؼؼا جم‪ٜ‬مب ؼة قمؼؼـ اًمزي ؼغ لاًمٓمٖم‪ٞ‬م ؼاق‪ ،‬لُم‪ٜ‬مج‪ٞ‬م ؼة قمؼؼام ي٘مؼؼع رم‬
‫ؿم‪٠‬مق اّئ‪ٛ‬مة ُمـ أهؾ اًمٕمدلاق لأصحاب احلرُماق»‪.‬‬
‫اس اتکب یک اک امہ وصختیص ہی یھب ےہ ہک بج اوب اآملرث‪،‬دحمث ریبک رضحت‬
‫ومالان بیبح ارلنمح ایمظع دقس رسہ (‪۴۲۴5‬ھ‪۴۱۴۰/‬ھ) بلح ‪/‬کلم اشؾ رشتفی ےل ےئگ‬
‫ِؒ ےن‬
‫وتخیشوعاہمےنٓاپ یکدختمںیماتکباکلمکموسمدہزپھرکانسای‪،‬سجرپدحمثریبک‬
‫اہنتیرسمتاکااہظررکےتوہےئرفامای‪:‬‬
‫«أنا ألاومؼ قمغم ُما ىمرأبف قمغم طمروم‪ٞ‬ما»‬
‫خیش دمحم وعاہم ےک ااتسد خیش دبع ااتفلح اوب دغ ؒہ افر اؿ ےک ااتسد خیش یفط ازلراقء‬
‫(‪۴۲۰۰‬ھ‪۴۱۰۲/‬ھ)یکرصتحیےکاطمقبوپریاتکببختنمیملع اواداکومجمہعےہافراوھنں‬
‫ےن اک اخص ابت ہی یھکل ےہ ہک اس اتکب اک ومفل دحثی وبنی افر راجؽ دحثی ںیم‬
‫یھب زربد تس اہمرت راتھک ےہ‪ ،‬انچہچن اس یک فینصت ےس ےلہپ احظف انب رجح یک وہشمر‬
‫ِؒ یک وہشمر فینصت ااکلفش یک قیقح اک اکرانہم ااجنؾ‬
‫اتکب رقتبی اذہتلبی افر احظف ذیبہ‬
‫دےےكچںیہ‪،‬خیشےکزندکاساتکبیکتیثیحرفاتیافردراتیےکدرایمؿاکلپ‬
‫یکےہافردحثیفہقفےکاطبلوکہیقفانبےنںیمومرثےہ۔‬

‫خیشدمحموعاہمیکفینصتاکالخہص‬
‫رضحتومالاندبعااملکلاصبحےک ملےس‬
‫خیش دبع ااتفلح رۃمح اہلل ہیلع ےک وصخیص اشرگد ردیش‪ ،‬العہم دبع ارلدیش امعنین دقس‬
‫‪029‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رسہ ےک اخص ذیملت افر خیش دمحم وعاہم ہظفح اہلل ےک دمتعم رضحت ومالان دبع ااملکل اصبح‬
‫داتم رباکمہت ےناس یتمیق اتکب ےک اعترػ رپ اک اقمہل رحتری رفامای اھت‪ ،‬سج ںیم وپری‬
‫اتکب اکوچنڑ افر الخہص ٓاایگ ےہ‪ ،‬اقمہل یک اینبدی وصختیص ہی وسحمس وہیئ ہک اس ںیم‬
‫اتکب‪« :‬أتر احلديث اًمنميػ ذم اظمتالؽ اّئ‪ٛ‬مة اًمٗم٘م‪ٝ‬ماء» ےک اینبدی‬
‫وموضع (رعمۃف ارلطب نیب ادحلثی فاہقفل) یک فاضتح ایھچ ریبعت ںیم یک یئگ ےہ‪،‬اس ےیل‬
‫ہقفیکتقیقحےکےلسلسںیماِیساقمہلےکدنچامہاابتقاستشیپرکاتوہں‪:‬‬
‫«وماًمٗم٘مف اإلؾمالُمل هق ذم اسمتدائف وم‪ٝ‬مؿ اًمرؾمقـ صؼغم اهلل‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ًم‪ٚ‬م‪ٙ‬متؼؼاب لاحل‪ٙ‬م‪ٛ‬مؼؼة اعم‪ٜ‬مؼؼزًملم قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف‪ ،‬لُمؼؼا شمٕم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼؼف قم‪ٜ‬مؼؼف‬
‫اًمّمؼؼحاسمة لشم‪ٚ‬م َّ٘مؼؼقك ُم ؼؼـ اًمٕم٘مائؼؼد لاّطم‪ٙ‬م ؼؼاف ٌ‬
‫لقم ي‪ٚ‬م‪ٚ‬مٌ‪ٝ‬مؼؼا لُمّم ؼؼاحل‪ٝ‬ما‬
‫ٌ‬
‫لطم‪ٙ‬مي‪ٛ‬م‪ٝ‬مؼؼا‪ ،‬لُم٘ماصؼؼدها اًمٕماُمؼؼة‪ ،‬ليم‪ٞ‬مٗم‪ٞ‬م ؼات اّقمؼؼامـ لاًمٕمبؼؼادات‬
‫ؼتقرة ذم اًم٘م‪ٚ‬مؼا‪ ،‬أل ُماصم‪ٚ‬مؼ ىؼة قمؼؼغم‬
‫ؼالؾ إيام‪ٟ‬م‪ٞ‬مؼة ُمسؼ ى‬
‫اًم ؼ‪ٛ‬منملقمة‪ ،‬لأظمؼ ى‬

‫لآداب إؾمالُم‪ٞ‬مة شمِمت‪ٛ‬مؾ مج‪ٞ‬مع ‪ٟ‬مقاطمل احل‪ٞ‬مؼاة‪،‬‬ ‫ى‬ ‫اًم‪ٚ‬مساق لاًمسػمة‪،‬‬

‫لأطمؼ ؼ ؼ ى‬
‫ؼقاـ ‪ٟ‬مقرا‪ٟ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة ؾم ؼ ؼ ؼؼارية ذم فمؼ ؼ ؼؼقاهرهؿ لسمؼ ؼ ؼؼقاـم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ‪ ،‬لوم‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼؼؿ‬
‫ص ؼؼح‪ٞ‬مح ًمٓمب‪ٞ‬مٕم ؼؼة اًم ؼؼديـ لُم‪ٜ‬ماظم ؼؼف‪ ،‬لإدراؿ شم ؼؼاف ًمس ؼؼامشمف اًمب ؼؼارزة‪،‬‬
‫شمذل ًىمقك واُم ها سمؼميمة صحبة اًم‪ٜ‬مبؼل‬
‫لُمالحمف اخلاصة‪ ،‬اُّمر اًمذن َّ‬
‫قمؼم قم‪ٜ‬مف قم‪ٛ‬مؼر سمؼـ قمبؼد‬
‫صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ‪ ،‬ذًمؽ اُّمر اًمذن َّ‬
‫اًمٕمزي ؼز رمح ؼؼف اهلل شمٕم ؼؼامم له ؼؼق ي ٌّم ؼؼػ اًمّم ؼؼحاسم ية سم٘مقًم ؼؼف‪:‬ل ى‬
‫سمبٍمؼ ؼ‬
‫‪ٟ‬ماوم ؼ ىؼذ ىم ؼؼد ًيم ًٗم ؼؼقا‪ٌ ،‬‬
‫لُم ؼؼـ ىمب‪ٚ‬م ؼؼف قم ؼؼغم ريض اهلل قم‪ٜ‬م ؼؼف سم٘مقًم ؼؼف‪:‬أل وم‪ٝ‬م ؼؼؿ‬
‫رضمؾ ُمس‪ٚ‬مؿ ذم يمتاب اهلل‪.‬‬ ‫ًأقمٓمٌ‪ٞ‬مف و‬
‫لىم ؼؼد ‪ٟ‬م٘م ؼؼؾ اًمّم ؼؼحاسمة اًم‪ٙ‬م ؼؼراف رض ؼؼقاق اهلل شمٕم ؼؼامم قم‪ٚ‬مؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪031‬‬

‫أمجٕم ؼلم يم ؼ َّؼؾ ذًم ؼؼؽ إمم شمؼ ؼاسمٕم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ‪ ،‬له ؼؼؿ إمم أبب ؼؼاقم‪ٝ‬مؿ‪ ،‬لب ؼؼا شم ؼؼقذم‬
‫لضمؼؼدَّ ت أُمؼؼقر مل‬
‫اًم‪ٜ‬مبؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ طمؼؼدصمت طمؼؼقادث ي‬
‫شم‪ٙ‬مـ ذم قم‪ٝ‬مد اًم‪ٜ‬مبل صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ‪ ،‬وماؾمؼتخرج اًمّمؼحاسمة‬
‫أطم‪ٙ‬ماُم‪ٝ‬مؼ ؼؼا سماُقمتب ؼ ؼؼار لاًم‪ٜ‬مٔم ؼ ؼؼر ذم ىمقا قمؼ ؼؼد اًمنم ؼ ؼيٕمة لُم٘ماص ؼ ؼؼدها‬
‫ال دايؼة اًم‪ٜ‬مبؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف‬ ‫لقم‪ٚ‬م‪ٚ‬م‪ٝ‬مؼؼا لُمّمؼؼاحل‪ٝ‬ما‪ ،‬لذًمؼؼؽ قم‪ٛ‬مؼ ه‬ ‫ٌ‬

‫لؾمؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ ذم احلؼ ؼ ؼ ؼؼقادث لاًم‪ٜ‬مؼ ؼ ؼ ؼؼقازـ‪ ،‬ليمؼ ؼ ؼ ؼؼذًمؽ ومٕمؼ ؼ ؼ ؼؼؾ اًمت ؼ ؼ ؼ ؼاسمٕمقق‬
‫لأبباقم‪ٝ‬مؿ وم‪ٞ‬مام طمدث ذم قم‪ٝ‬مدهؿ ُمـ طمقادث ل‪ٟ‬مقازـ‪.‬‬
‫لطمٗمؼؼظ اهلل شمٕمؼؼامم هؼؼذا اًمٗم٘م ؼ يف سمحٗمؼؼظ ُم‪٠‬مظمذي ؼف اًم‪ٙ‬مب ؼػميـ‪،‬‬
‫اًم٘م ؼ ؼ ؼ ؼؼرآق لاحل ؼ ؼ ؼ ؼؼديث‪ ،‬لسمحٗم ؼ ؼ ؼ ؼؼظ اًمس ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬مة اعمتقارصم ؼ ؼ ؼ ؼؼة لاّؾم ؼ ؼ ؼ ؼؼقة‬
‫اعمح‪ٛ‬مدية‪ ،‬سماًمتقارث اًمٕم‪ٚ‬م‪ٛ‬مل لاًمتقاشمر اًمِمٗم‪ٝ‬مل‪ ،‬لسمحٗمؼظ ذًمؼؽ‬
‫ؼقار يصملم سمت ؼؼقاشمر اًمّمؼؼدلر ص ؼؼدر ها قمؼؼـ ص ؼ ى‬
‫ؼدر‪،‬‬ ‫اًمٗم‪ٙ‬مؼؼر لاًمٗم‪ٝ‬م ؼؼؿ اعمتؼ ي‬
‫ى‬
‫ؾم‪ٚ‬مػ‪.‬‬ ‫لاعمِماُمة ظم‪ٚ‬مٗم ها قمـ‬ ‫سماًمّمحبة لاعمجاًمسة‪ ،‬لاًمتذلؾ‬
‫َّ‬
‫لب ؼؼا ضم ؼؼاء قم‪ٝ‬م ؼؼد اًمت ؼؼدليـ ًد ّلق ضم ؼ ُّؼؾ ه ؼؼذا اًمٗم٘م ؼؼف أل ه‬
‫ُ ذم‬
‫يمتؼؼا احلؼؼديث‪ ،‬ليمتؼؼا اًمسؼؼ‪ٜ‬مة‪ ،‬ليمتؼؼا اًمس ؼػمة‪ ،‬لسم٘م‪ٞ‬م ؼة أنؼؼقاع‬
‫يمت ؼ ؼؼا اًم‪ٜ‬م٘م ؼ ؼؼؾ لاًمرلاي ؼ ؼ ؼة‪ ،‬لخيٓم ؼ ؼؼئ ُم ؼ ؼؼـ ئم ؼ ؼؼـ أق ه ؼ ؼؼذك يمت ؼ ؼؼا‬
‫احلديث لاًمرلاية وم٘مط‪ ،‬ومؼإق شمؼدليـ جم َّؼرد اًمرلايؼات لاًم‪ٜ‬م٘مؼقـ‬
‫اعمحْم ؼؼة إ‪ٟ‬م ؼؼام يم ؼؼاق ُمت ؼؼ‪٠‬مظمرا ه‪ ،‬سم ؼؼدئ ذم ألـ اًم٘م ؼؼرق اًمثاًم ؼؼث‪ ،‬صم ؼؼؿ‬
‫ًدلق أيْمؼ ؼ ها سمٕمْم ؼؼف ذم يمت ؼؼا أص ؼؼقـ اًم ؼؼديـ‪ ،‬لسمٕمْم ؼؼف ذم يمت ؼؼا‬
‫أطم ؼ ؼ ؼؼقاـ اًم٘م‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼؼقب‪ ،‬لسمٕمْم ؼ ؼ ؼؼف ذم يمت ؼ ؼ ؼؼا اِداب اإلؾم ؼ ؼ ؼؼالُم‪ٞ‬مة‪،‬‬
‫لؿمٓمرك اّيمؼم ذم يمتا اًمٗم٘مف‪ ،‬لمل ي‪ٜ‬مٗمّمؾ طمٗمٔمؼف ذم يمؼؾ هؼذك‬
‫‪030‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ؼاـ اهلل‪ ،‬مح‪ٚ‬مؼ ٌؼة هؼؼذا اًمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ للراصمؼؼف قمؼؼـ رؾمؼؼقـ‬ ‫اّدلار قمؼؼـ رضمؼ ٌ‬

‫اهلل ص ؼ ؼ ؼ ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬إذ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼؿ ًطم ٌٗم ؼ ؼ ؼ ؼ ي‬
‫ؼظ اًم‪ٙ‬م‪ٞ‬مٗم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼات‬
‫لاًمّم ؼؼٗمات اًمتؼ ؼل ُ شمًٗم‪ٝ‬م ؼؼؿ إُ سماًمٕم‪ٛ‬م ؼؼؾ اعمث ؼؼازم‪ ،‬لطمٗم ؼؼظ أيْمؼ ؼ ها‬
‫أذت إمم ضمقا‪ٟ‬مب ؼؼف‬
‫ً‬ ‫وم‪ٝ‬م‪ٛ‬م ؼؼف اًمّم ؼؼح‪ٞ‬مح لشمٕمبؼ ؼػمك اعمس ؼؼت٘م‪ٞ‬مؿ اًم ؼؼذن‬
‫ً‬
‫ؾم ؼؼاسم٘م ها‪ ،‬لأُم ؼؼا طمٗم ؼؼظ اًم ؼؼدلاليـ لاًمزسم ؼؼر اًم‪ٙ‬ماوم‪ٚ‬م ؼؼة سمحٗم ؼؼظ ذًم ؼؼؽ‬
‫وم‪ٛ‬مقىمقؽ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ أيْم ها‪ ،‬يمام هق فماهر‪.‬‬
‫و‬
‫ل‪ٟ‬مجؼؼد شمؼؼاري يخ ا‪ٟ‬مت٘مؼؼاـ اًمٗم٘مؼؼف اإلؾمؼؼالُمل قمؼؼـ رؾمؼؼقـ اهلل‬
‫ص ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾم ؼؼ‪ٚ‬مؿ ُم ؼؼـ ـمري ؼؼ ص ؼؼحاسمتف إمم ُم ؼؼـ سمٕم ؼؼدهؿ‪،‬‬
‫لشمؼؼاري يخ شمدلي‪ٜ‬مؼؼف أيْمؼ ها ذم خمت‪ٚ‬مؼؼػ اّـمؼؼقار‪ ،‬ذم يمتؼؼا اًمٓمب٘مؼؼات‬
‫لشمؼؼقاريخ اًمرضمؼؼاـ ّهؼؼؾ اًمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ اعمت٘مؼؼدُملم‪ ،‬لذم يمتؼؼا خمتّمؼؼة‬
‫سمت ؼؼاريخ اًمٗم٘م ؼؼف اإلؾم ؼؼالُمل ن ؼؼا ًأ ٍل ؼؼػ ُمت ؼؼ‪٠‬مظمرا ه‪ُ ،‬م ؼؼـ ‪ٟ‬مح ؼؼق اًمٗم‪ٙ‬م ؼؼر‬
‫اًمسؼؼاُمل ذم شمؼؼاريخ اًمٗم٘مؼؼف اإلؾمؼؼالُمل ًم‪ٚ‬مِم ؼ‪ٞ‬مخ حم‪ٛ‬مؼؼد سمؼؼـ احلسؼؼـ‬
‫احلجؼؼقن‪ ،‬لوم٘مؼؼف أهؼؼؾ اًمٕمؼؼراؾ لطمؼؼديث‪ٝ‬مؿ ًم‪ٚ‬مِم ؼ‪ٞ‬مخ حم‪ٛ‬مؼؼد زاهؼؼد‬
‫اًم‪ٙ‬مقصمرن‪ ،‬لهمػم ا‪.‬‬
‫لًم‪ٙ‬مؼـ اُّمؼؼر اًمؼذن ألٗمؼؼت اًم‪ٜ‬مٔمؼؼر ه‪ٜ‬مؼا هؼؼق أن‪ٜ‬مؼا ‪ٟ‬مجؼؼد أئ‪ٛ‬مؼ ية‬
‫ؼحاب اجل ؼ ؼؼرح لاًمتٕم ؼ ؼؼديؾ اًم ؼ ؼؼذيـ ضم ؼ ؼؼؾ أل يم ؼ ؼؼؾ‬
‫احل ؼ ؼؼديث أص ؼ ؼ ي‬
‫اؿم ؼ ؼؼتٖماهلؿ ذم اًم‪ٜ‬م٘م ؼ ؼؼؾ لاًمرلاي ؼ ؼة‪ ،‬هيت‪ٛ‬م ؼ ؼؼقق سم ؼ ؼؼذيمر شم ؼ ؼؼاريخ اًمٗم٘م ؼ ؼؼف‬
‫لاًمٗم٘م‪ٝ‬ماء ُمـ اًمّمدر اّلـ إمم قمٍمهؿ‪.‬‬
‫لإذا أُمٕمـ اًم‪ٜ‬مٔمؼر ذم يمؼؾ ُمؼا شم٘مؼدف قمرضؼف يتبؼلم ًم‪ٚ‬م٘مؼارئ‬
‫اًم‪ٙ‬مريؿ أق اعمذاها اًمٗم٘م‪ٝ‬م‪ٞ‬مة ُما هل إُ‪:‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪032‬‬

‫لُمبقسم ؼ ؼ ؼؼا) ًم‪ٚ‬مٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ؼؼؾ اعمت ؼ ؼ ؼؼقارث لاًمٗم‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼؼؿ‬

‫‪ _1‬شم ؼ ؼ ؼؼدلي وـ (ُمرشمب ؼ ؼ ؼؼا َّ‬
‫اعمتقارث‪.‬‬
‫قم‪ٛ‬م َؼـ يؾمؼ ي‪ٚ‬م يٗم‪ٝ‬مؿ‬
‫‪ _2‬شمدلي وـ (ُمرشمبا لُمبقسما) ًم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼ‪٠‬متقر ُمؼـ اًمٗم٘مؼف َّ‬
‫ُمـ أهؾ اًمٗم٘مف ذم اًمديـ‪.‬‬
‫‪ _3‬شمؼ ؼؼدلي وـ ًم‪ٙ‬م‪ٞ‬مٗم‪ٞ‬م ؼ ؼات اًمٕمب ؼ ؼادات‪ ،‬نؼ ؼؼا ُ شمقضمؼ ؼؼد جمت‪ٛ‬مٕمؼ ؼؼة ذم‬
‫ؼاب طمؼؼديثل‬ ‫ث أل طمؼؼديثلم سمؼؾ أطماديؼث‪ ،‬لُ ذم يمت ى‬ ‫طمؼدي ى‬

‫أل يمتاسملم ومّماقمد ها‪.‬‬

‫ؼا‪ ،‬لؾم ؼ ى‬
‫ؼ‪ٜ‬مة‪،‬‬ ‫ؼره‪ ،‬للاضم ؼ ى‬‫ذح عمرا شم ؼؼا اّطم‪ٙ‬م ؼؼاف ُم ؼؼـ وم ؼ ى‬ ‫‪_4‬‬
‫و‬
‫لأدب‪ ،‬لطم ؼؼرا ىف‪ ،‬لُم‪ٙ‬م ؼ ى‬
‫ؼرلك‪ ،‬حتري‪ٛ‬مؼ ؼل لشم‪ٜ‬مزهيؼ ؼل ‪ ،‬ل‪ٟ‬مح ؼؼق‬ ‫ى‬
‫ذًمؽ‪ٟ ،‬مؼافمرا ه ذم أهمؼقار اّدًمؼة لاًمٕم‪ٛ‬مؼؾ اعمتؼقارث لاًمٗم٘مؼف‬
‫اب‪٠‬متقر‪.‬‬
‫ذح عمٕم ؼ ؼ ؼؼاين اِصم ؼ ؼ ؼؼار اعمخت‪ٚ‬مٗم ؼ ؼ ؼؼة اعمرليؼ ؼ ؼ ؼة ذم اّطم‪ٙ‬م ؼ ؼ ؼؼاف‪،‬‬
‫و‬ ‫‪_5‬‬
‫لذح ُمِم‪ٙ‬مؾ اِصمار ل‪ٟ‬مٗمل اًمتْماد قم‪ٜ‬م‪ٝ‬ما‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ _6‬طمؾ ًم‪ٚ‬م‪ٛ‬مرا طمؼؾ اُضمت‪ٝ‬ماديؼة اًمتؼل ُ سمؼد ُمؼـ اعمؼرلر قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼا‬
‫ًم‪ٚ‬مٕم‪ٛ‬مؾ سماحلديث اًمنميػ‪ ،‬لهل‪:‬‬
‫أ_ ُمٕمروم ؼ ؼ ؼ ؼؼة اًمّم ؼ ؼ ؼ ؼؼح‪ٞ‬مح لاًمسؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼ٘م‪ٞ‬مؿ‪ ،‬اعمتٗم ؼ ؼ ؼ ؼؼؼ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼف ُمؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مام‬
‫لاعمخت‪ٚ‬مػ وم‪ٞ‬مف ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مام‪.‬‬
‫اعمٗمرس لاعمح‪ٙ‬مؿ‪.‬‬
‫وم‪ٝ‬مؿ احلديث ذم همػم َّ‬
‫ب_ ً‬
‫ج_ ىمْما وء ذم خمت‪ٚ‬مػ احلديث أقم‪ٜ‬مؼل ذم اعمتٕمؼاره ُمؼـ اًمسؼ‪ٜ‬مة‬
‫فماهرا ه‪.‬‬
‫‪033‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ؼتخراج ّطم‪ٙ‬م ؼ ؼؼاف اًم‪ٜ‬م ؼ ؼؼقازـ لاحل ؼ ؼؼقادث قم ؼ ؼ ؼغم ض ؼ ؼؼقء‬

‫و‬ ‫‪ _7‬اؾم ؼ ؼ‬
‫اًم٘مقا قم ؼ ؼؼد اًم ً‪ٙ‬م ّ‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة لقم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؾ اّطم‪ٙ‬م ؼ ؼؼاف اعم‪ٜ‬مّم ؼ ؼؼقع قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‬
‫لُم٘ماصد اًمنميٕمة اًمٕماُمة‪.‬‬
‫ومام اًمٗم٘مؼ ًف اإلؾمؼالُمل إُ وم‪ٝ‬م وؼؿ صؼح‪ٞ‬م وح ًم‪ٚ‬م‪ٙ‬متؼاب لاًمسؼ‪ٜ‬مة‪،‬‬
‫ؼتخراج ُمؼؼا ذم‬
‫ً‬ ‫فماهر ؼؼا لسمؼؼاـم‪ٜ‬مٌ‪ٝ‬مام‪ ،‬صمؼؼؿ ذ وح ّطم‪ٙ‬مؼؼاُم‪ٝ‬مام‪ ،‬لاؾمؼ‬
‫ٌ‬

‫سماـم‪ٜ‬م‪ٝ‬مام‪ ،‬صمؿ شمدلي وـ ًم‪ٙ‬مؾ ذًمؽ ُمرشمبا لُمبقسما»‪.‬‬

‫’’ادتباء ںیم روسؽ اہلل ﵁ ’’اتکب ف تمکح‘‘ ےک وجھچک اعمین ف‬
‫اضمنیماینپدخادادمہفےسےتھجمسےھتایسھجمسافرمہفاکانؾہقفاھت‪،‬ایسرطحفہامتؾ‬
‫زیچںیاِسہقفاکدصماؼالہکیتںیھتںیھنجاحصہبٔرکاؾریضاہللمہنعٓاپ﵁ یک‬
‫ذا ِ‬
‫ت ابربتک ےس ےتھکیس افر احلص رکےت ےھت‪ ،‬نج ںیم اقعد ف ااکحؾ افراؿ یک‬
‫للع‪،‬اصمحلافرںیتمکح‪،‬اؿےکومعیماقمدص‪،‬ابعداتفاامعؽیکیلمعایفیکت‪،‬فہ‬
‫اامیین االخؼ وج دولں ںیم وتسمر ای زابؿ ف رکدار رپ امنایں وہےت ےھت‪ ،‬فہ االسیم‬
‫ٓاداب وج اؿ یک زدنیگ ےکامتؾوبعشںرپاحفیےھت‪،‬فہونراین اوحاؽوجاؿےک‬
‫اظرہابنطںیماجریفاسریےھت‪،‬زیندنیےکزماجافرتعیبطےسحیحصفاتیفق‪،‬‬
‫اسیکامنایںافصتافروصخیصاایتمزاتاکلمکمادراکیسیجزیچںیاشلمںیھت‪،‬‬
‫ینعی ہقف اک ایسی زیچ اک انؾ اھت وج یبن رکمی ﵁ یک تبحصِ ابضیف یک ربتک ےس‬
‫وپرےوطررپاحصہبٔ رکاؾ اک زماج ف ہذاؼ نب یکچیھت‪،‬فہزیچےسجرضحترمعنب‬
‫«لسمٌب ى ٌ ى‬
‫ٍم ‪ٟ‬ماومذ يىمدَ يمٗمقا » (اؿاک‬
‫دبعازعلزیؒےناحصہباکاعترػرکاےتوہےئ ي ي‬
‫رفانک رہگیریصبتیکاینبدرپےہ)افراؿےسےلہپرضحتیلعریضاہللہنعےن‬
‫« يأ َل يوم‪ٝ‬م وؿ ًأ َقمٓمٌ ي‪ٞ‬مف ير ًضم وؾ ًُم َس‪ٚ‬مٌ وؿ ٌذم يمٌ ٌ‬
‫تاب اهلل» (ایاتکباہللیکفہمہفوج‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪034‬‬

‫یسکاملسمؿوکدییئگوہ)ےکاافلظےسریبعتایکاھت۔‬
‫ِ‬
‫رضحاتاتنیعبیکرطػافر‬ ‫احصہبٔ رکاؾ ریض اہللمہنعےنہیامتؾزیچںی‬
‫اوھنںےنعبتاتنیعبیکرطػلقتنمںیک۔‬
‫رھپ بج ٓاپ ﵁ رتلح رفام ےئگ وت ےئن اومر افر ےئن اسملئ دیپا‬
‫وہےئ وج ِدہع وبنی ںیم ںیہن ےھت‪ ،‬احصہبٔ رکاؾ ےن رشتعی ےک وقادع‪ ،‬اقمدص‪،‬‬
‫للع افر اصمحل ںیم وغر فرکف افر ایقس رک ےک اؿ ےک ااکحؾ طبنتسم ےیک‪ ،‬وج‬
‫درتقیقح ٓاپ ﵁ یک اس دہاتی رپ لمع اھت‪ ،‬وج ٓاپ ےن ےئن شیپ ٓادمہ‬
‫اسملئ ےک ےلسلس ںیم رفامیئ یھت‪ ،‬یہی رط ِز لمع اتنیعب افر عبت اتنیعب اک اےنپ‬
‫اےنپدفرںیمشیپ ٓادمہ ےئن وحادث ف اسملئ ےک ےلسلس ںیمراہ۔‬
‫وچہکن اہلل اعتیل ےن رقٓاؿ ف دحثی یک افحتظ یک ذہم داری یل ےہ‪ ،‬اس‬
‫ےیل ہقفیھباےنپاؿدفڑبےآمذخ یکربتکےسوفحمظراہ‪،‬زیناسیکافحتظاُس‬
‫تنسِوتمارہثافراوس ٔہ ہنسح یکفہجےسیھبوہیئوجیملعوتارثافرزابینوتارتےک‬
‫اہسرے وفحمظ یلچ ٓاریہ ںیہ افر اس مہف فرکف یک فہج ےس یھب وج ہنیس ہب ہنیس وتارتِ‬
‫دصفرےکذرہعیوتمارثفوفحمظلقتنموہیت ٓایئےہ‪،‬سجںیماالسػیکتبحص‪،‬‬
‫مہینیشنافراؿےکرگنںیمرگناجےنوکامنایںدلخےہ۔‬
‫رھپ بج دتفنی اک دفر ٓاای وت اس ہقف اک رتشیب ہصح بس ےس ےلہپ بتکِ‬
‫دحثی‪ ،‬بتکِ تنس‪ ،‬بتکِ ریست افر درگی بتکِ لقن ف رفاتی ںیم دمفؿ ایک ایگ‪،‬‬
‫اِؿ اتکوبں وک رصػ دحثی ف رفاتی یک اتکںیب انھجمس تخس یطلغ ےہ‪ ،‬اس ےیل ہک‬
‫وقنؽ رخضۃیکدتفنیتہبدعبںیموہیئ‪،‬سجاک ٓااغز رسیتیدصیےک‬ ‫رفاایت ف ِ‬
‫افالئ ںیم وہا (اسیجہک العہم انب ہیمیتؒ ےن رعف االملؾ ںیم‪ ،‬احظف انب رجحؒ ےن‬
‫‪035‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫یضیفاابلریںیماھکلےہ‪،‬بعصم)رھپ‬
‫دقمہم حتف اابلریںیمافرالعہمریمشک ؒ‬
‫اس ےک دعب اس اک اک دتعم ہب ہصح درگی اتکوبں ںیم یھب دمفؿ وہا‪ ،‬ھچک اوصؽ‬
‫داب االسیمیکاتکوبںںیم افربسےسڑباہصح‬
‫اوحاؽولقب افرھچکٓا ِ‬
‫دنی‪،‬ھچک ِ‬
‫بتکِ ہقف ںیم دمفؿ ایک ایگ‪ ،‬اؿ امتؾ ادفار ںیم ہقف یک افحتظ اُؿ راجؽ اہلل ےس‬
‫ڑجی ریہ‪ ،‬وج روسؽ اہلل ﵁ ےس اس ملع ےک احلم افر فارث ےھت؛ اؿ یہ‬
‫ےکذرہعیفہایفیکتافرافصتوفحمظرہںیکسوجیلمعاثمؽےکریغبھجمسںیمںیہن‬
‫ٓایتکسںیھت‪،‬زیناسملعیکافحتظاسےکحیحصمہفافردر تسریبعتیکفہجےسیھب‬
‫وہیئسجےکفلتخموگوشںیکرطػںیمےنافرپااشرہایکےہ‪،‬ابیقدفافنیافر‬
‫اتکوبں ےک ذرہعی اس ملع یک افحتظ وت درتقیقح ہی یھب اؿ یہ رضحات رپ‬
‫وموقػیھت‪،‬اسیجہکاشمدہےہ۔‬
‫ںیمہ ہقفِ االسیم یک ہی اترخی وج اس ملع وک روسؽ اہلل ﵁ ےس رشفع‬
‫رکےکاحصہبےکفاےطسےساؿےکدعبفاولںکتاچنہپیتےہافرفلتخمرمالح‬
‫ںیماسیکدتفنیوکالتبیتےہ‪،‬ہیاترخیدقتمنیمالہملعیکبتکِاقبطتفراجؽ‬
‫ںیموتیتلمیہےہ‪،‬ایسرطحاریخ زامےنںیمہقفِاالسیمیکاترخیےکوموضعرپ‬
‫ل‬
‫یھکل اجےن فایل اتکوبں الثم‪:‬خیش دمحم نب نس ا حخویؒ یک «اًمٗم‪ٙ‬مر اًمساُمل ذم‬
‫شماريخ اًمٗم٘مف اإلؾمالُمل» افر خیش زادہ اوکلرثیؒ یک «وم٘مف أهؾ اًمٕمراؾ‬
‫لطمديث‪ٝ‬مؿ» فریغہ ںیم یھب یتلم ںیہ؛ نکیل ںیم سج زیچ یک رطػ ٓاپ یک وتہج‬
‫ذبمفؽ رکاان اچاتہ وہں فہ ہی ےہ ہک‪:‬اہمئٔ دحثی افر ااحصب رجح فدعتلی نج‬
‫یک ارثک ای اسری وتہج ضحم لقن ف رفاتی رپ رصحنم ریتہ یھت فہ یھب ہقف افر اہقفء یک‬
‫اترخیایبؿرکےناکاامتہؾرکےتںیہافراےسدصرافؽےسرشفعرکےکاےنپ‬
‫زامےنکتاچنہپےتںیہ (اسےکدعبرضحتیتفماصبحےن اامؾاخبریؒ ےک‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪036‬‬

‫خیش‪ ،‬للع دحثی ےک امرہ اامؾ یلع انب ادملینیؒ یک فہ وطلی ابعرتلقن رفامیئےہ‪،‬‬
‫سج ےس ہی تقیقح فاحض وہاجیت ےہہکاہقفےئ رکاؾ ےکدرایمؿ االتخػ ٓاراء‬
‫در تقیقحاحصہبرکاؾریضاہللمہنعےکاالتخػاکلسلستےہ‪،‬بعصم)‬

‫ہذا بہیہقفاکاحلص‬
‫ارگ اؿ امتؾ ابوتں رپ رہگایئ ےک اسھت رظن ڈایل اجےئ وت ہی ابت فاحض‬
‫درجذلیاومرےکومجمہعاکانؾاھت‪:‬‬
‫وہاجیتےہہکہذا بِہیہقفدرتقیقح ِ‬
‫لمعِ وتمارث افر مہفِ وتمارث یک (رتبیتفارافراببفار)دتفنی۔‬ ‫‪۴‬۔‬
‫دعب ےک اہقفےئ رکاؾ ےس وقنمؽ ہقف یک (رتبیت فار افر ابب فار)‬ ‫‪۰‬۔‬
‫دتفنی۔‬
‫‪۲‬۔ ابعدات یک اؿ ایفیکت یک دتفنی وج ایھٹک اک دف ںیہن؛ ہکلب یئک ااحدثی‬
‫ںیمیھبںیہنںیتلمافرہندحثییکلقتسماتکوبںںیمیتلمںیہ۔‬
‫‪۱‬۔ ااکحؾ ےک رمابت‪:‬رفض‪ ،‬فابج‪ ،‬تنس‪ ،‬ادب‪ ،‬رحاؾ‪ ،‬رکمفہِ رحتیمی‬
‫فزنتیہییکرشتحیسجیکاینبدداللئِرشہیع‪ ،‬لمعِوتمارثافرفلسےس‬
‫وقنمؽہقفیکوہتںںیموغرفرکفرپیھت۔‬
‫‪۵‬۔ ااکحؾ ےک ےلسلس ںیمرمفیاعتمرضٓااثر ےک اعمینیکرشتحی افرلکشم‬
‫ااحدثییکرشحافراؿےساعترضاکدہیعف۔‬
‫اؿ ااہتجدی رمالح اک لح نج ےس سگران دحثی رشفی رپ لمع رکےن‬ ‫‪1‬۔‬
‫فاےلےکےیلرضفریےہ‪،‬ینعی‪:‬‬
‫حیحص افر فیعض رفاایت یک انشتخ‪ ،‬قفتم ہیلع افر فلتخم ہیف ےک اایتمز‬ ‫أ۔‬
‫ےکاسھت۔‬
‫ب۔ ریغرسفمفمکحمااحدثیےکاعمینفاضمنیماکمہف۔‬
‫‪037‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ج۔ فلتخم ادحلثی ینعیاظبرہاعتمرضتنسںیمیمتحہلصیف۔‬

‫‪4‬۔ وقادع ہیلک‪ ،‬وصنمصااکحؾیکوتلعں افررشتعیےکاعؾاقمدصیکرفینش‬
‫ںیمےئنشیپ ٓادمہ اسملئ ےک مکح رشیعاکارختساج۔‬
‫الخہص ہی ےہہکہقفِاالسیماتکبفتنسےکاظرہفابنطےکحیحصمہف‪،‬رھپ‬
‫اؿ ںیم وموجد ااکحؾ یک رشتحی افر اؿ ےک ابنط ںیم وپدیشہ ااکحؾ اک اوصؽ ہحیحص‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےکذرہعیارختساجرھپرہاکیکرتبیتفارافراببفاردتفنیاکانؾےہ‘‘۔‬

‫ہقفیکتقیقحہیقفاسفنلالعہمانبمیجنؒ یکزابین‬
‫ىماـ اسمـ ‪ٟ‬مج‪ٞ‬مؿ‪:‬‬
‫«لذم احل ؼؼالن اًم٘م ؼؼدد اقم‪ٚ‬م ؼؼؿ أق ُمٕم‪ٜ‬م ؼؼك اًمٗم٘مؼ ؼف ذم اًم‪ٚ‬مٖم ؼؼة‬
‫اًمقىمؼ ؼؼقؽ لاُـمؼ ؼؼالع لذم اًمنم ؼ ؼيٕمة اًمقىم ؼ ؼؼقؽ اخلؼ ؼؼاع‪ ،‬له ؼ ؼق‬
‫اًمقىم ؼ ؼ ؼ ؼؼقؽ قم ؼ ؼ ؼ ؼؼغم ُمٕم ؼ ؼ ؼ ؼؼاين اًم‪ٜ‬مّم ؼ ؼ ؼ ؼؼقع لإؿم ؼ ؼ ؼ ؼؼاراهتا لدُُهتؼ ؼ ؼ ؼ ؼا‬
‫(‪)۰‬‬
‫لُمْم‪ٛ‬مراهتا لُم٘متْم‪ٞ‬ماهتا لاًمٗم٘م‪ٞ‬مف اؾمؿ ًم‪ٚ‬مقاىمػ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬ما‪».‬‬
‫رضحت ومالان انم رظا نس الیین رۃمح اہلل ہیلع العہم انب میجنؒ یک ہذوکرہ ابعرت یک‬
‫رشتحیرکےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’ہقف االسیم یک تقیقح ہی ےہ ہک نج اافلظ ںیم رشتعی یک ریبعت یک یئگ‬
‫ےہ‪ ،‬اس ےک اشنم وک اپان افر وج الکؾ یک حیحص رغض وہ‪ ،‬اس کت ےنچنہپ یک وکشش یک‬
‫اجےئ‪ ،‬ینعی‪:‬رقٓاؿ ف دحثی ےس احلص وہےن فایل ولعمامت ںیم نج اومر یک‬

‫رصبتہرباتکبارثادحلثیارشلفیازرضحتومالاندبعااملکلاصبحہلگنبدیشی‪،‬ریغوبطمہع۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ارحبلارلاقئ‪،4/۴:‬دقمۃمااتکلب‪،‬ط‪:‬دارااتکلباالالسیم۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪038‬‬

‫رطػااشرہایکایگوہاینجیکرطػفہرامنہیئرکےتوہںایاؿےکاجعماافلظ‬
‫ںیم وجابںیت رمضم ف وپدیشہ وہں ای نجاومرےکفہیضتقموہں‪،‬اہقفےئرکاؾاؿ‬
‫زیچفںےسفافقوہےتںیہ‪،‬وگایہیقففیہوہاتکسےہ وجدرالصالکؾےکاشنموک‬
‫اپےن یک وکشش رکے افر ملکتم ےک الکؾ یک رغض افر بلطم وک اےنپ اقوب ںیم‬
‫الےئ‪ ،‬وگای ہقف رقٓاؿ ف دحثییہیکرشحےہ‪،‬رقٓاؿ ف دحثیےسٹہرکہقفاک‬
‫(‪)۴‬‬
‫وکیئوصترںیہنےہ‘‘۔‬

‫رضحتومالانوظنمرامعنینیکفینصت’’دنیفرشتعی‘‘ اکاکاابتقس‬
‫اہیں انمبس ولعمؾ وہات ےہ ہک رضحت ومالان دمحموظنمر امعنین دقس رسہ اک فہ‬
‫اابتقس یھب شیپ رکدای اجےئ وج اوھنں ےن اینپ وہشمر فینصت ’’دنی ف رشتعی ‘‘ںیم ہقف یک‬
‫تقیقح افرمہففلسیکاتیمہرپاھکلےہ‪:‬‬
‫’’ رقٓاؿ رکمی افر ااحدثی وبنہی دنی االسؾ یک الص افر ااسسںیہ؛ نکیل‬
‫اظرہ ےہہکاتکبفتنسیکونتیعایسیںیہن ےہہکمہاؿےسرباہرا تسوکیئ‬
‫وساؽرکںی افرفہمہوکامہریزابؿںیموجابددیںی؛ ہکلباتکبفتنسےسیسک‬
‫زیچ وک ولعمؾ رکےن یک وصرت یہی وہیتکس ےہ ہک وکیئ صخش وج اتکب ف تنس یک‬
‫زابؿافراؿےکاولسبِایبؿےسوپریفاتیفقراتھکوہ‪،‬دنی االسؾےکدصقم‬
‫فزماجافررشتعی ےکاوصؽاکیھب وپرافافقافرامرہوہ‪،‬االسیمااکحؾرپوخدیھب‬
‫لمعرکاتوہ‪،‬فہوغرفرکفرکےافراتکبفتنسےکدصقمفاشنموکےھجمس۔‬
‫اب مہ ولگ وج دنی ےک مہف ںیم یھب فلسِ اصنیحل یک ربرتی ےک اقلئ‬

‫دتفنیہقف‪،‬ص‪،۴4۴:‬ادصلػرشلبپز‪،‬رکایچ‪،‬عبطافؽ‪۴۱۰8‬ھ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪039‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ںیہافراسےیلاؿےکاابتعںیمالسیتمےتھجمسںیہ‪،‬امہرااوصؽافررطہقیٔاکروت‬
‫ہی ےہ ہک بج ںیمہ ہی ولعمؾ وہاجےئ ہک فلسِ اصنیحل ےن اس ابرے ںیم‬
‫اتکب فتنس اک دصقم فاشنمء ہی اھجمس ےہ افر اؿ بس اک ای وہمجر فلس اک ہی ہقفتم‬
‫کلسمےہوتمہرصػایسوکحیحصےتھجمسںیہافرایساکاابتعرضفریاجےتنںیہافر‬
‫اس ےک الخػ رہیئن راےئ وک وستلیِ اطیشین ےتھجمسںیہ افر وجولگ فلسِ اصنیحل‬
‫اکاابتعںیہناچےتہافرنجوکاؿےکملعفمہفےسزایدہاےنپملعفمہفرپاامتعدےہ‬
‫فہ اےنپ راےئ افر اینپ ھجمس اک اابتع رکےت ںیہ افر اتکب فتنس اک انؾ ےل رک‬
‫دفرسفں وک یھب ایس ےک اابتع یک دوعت دےتی ںیہ سپ امہرے افر اؿ ےک رط ِز‬
‫رکفافررط ِزلمعںیمرفؼہیںیہنےہہکفہدنیںیمالصدنساتکبفتنسوکرقار‬
‫دےتی ںیہ افر مہ فلسِ اص نیحل وک؛ ہکلب ہی ےہ ہک مہ اتکب فتنس اک اشنمء نیعتم‬
‫رکےن ےک ابرے ںیم فلسِ اصنیحل ےک مہف فرکف وک زایدہ اقلب اامتعد ےتھجمس افر فہ‬
‫اےنپ ایخالت افر اےنپ مہفرپ زایدہرھبفہس رکےتںیہافراچےتہںیہہکدفرسے‬
‫(‪)۴‬‬
‫ولگیھباجبےئفلسےکاؿیکدیلقترکںی‘‘۔‬
‫ہیاابتقسالعہمامعنینؒیکاُسفینصتاکےہسجںیماُؿےکوقبؽ‪:‬‬
‫’’االسیماوصؽفامیلعتتوکاسرطحشیپایکایگےہہکدولںےسدہع‬
‫احرض ےک وکشک ف اہبشت افر الہ زغی فالضؽ ےکاغمتاطت ف رحتافیت یک یھب‬
‫افصیئ وہ افر اس ےک ذرےعی ملع ف فاتیفق ےک اسھت دنی ف رشتعی ےک ابرے‬
‫ںیم ذونہں وک ریصبت افرولقب وک نیقی ف اامتعد افر فلس اصنیحل ےک اایتخر ےیک‬

‫(‪ )۴‬دنیفرشتعیص‪،۴۰5:‬سلجمرشنایتاالسؾ‪،‬رکایچ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪041‬‬

‫وہےئکلسمالہتنسےکابرےںیماانیمطؿیھباحلصوہاتاجےئ‘‘۔‬
‫ہیےہہقفاالسیمیکحیحصتقیقحوجاالسػفاالخػیکرصتاحیتیکرفینشںیمشیپ‬
‫یک یئگ ےہ‪ ،‬ارگ اس وموضع رپ وکیئ زمدی یفشت اک اطبل وہ وت ااکرب دویدنب ںیم رضحت وگنگیہ‬
‫دقس رسہ اک راسہل’’ لیبس ارلاشد‘‘ (‪ ،)۴‬رضحت خیش ادنہلؒ یک فینصت’’ ااضیح االدۃل‘‘ افر‬
‫رضحتاھتونیرۃمحاہللہیلعیکفینصت’’االاصتقدیفالبقلتدفاالاہتجد‘‘ اکرہگایئافرااقتؿےک‬
‫اسھتاطمہعلااشنءاہللدیفماثتبوہاگ۔‬

‫اس راسےل اک فہ ہصح اخص وطر رپ اقلب اطمہعل ےہ سج ںیم رضحت وگنگیہ دقس رسہ ےن ایقس یک‬ ‫(‪)۴‬‬
‫تقیقح‪ ،‬اس اک حیحص لحم افر اعتمرض ف لمتحم وصنص ےک ےلسلس ںیم احصہب رکاؾ روضاؿ اہلل مہیلع افر‬
‫رضحاتاہقفءرمہمحاہللےکاتحمطافراقلباابتعجہنمرپلیصفتےسرفینشڈایلےہ‪،‬زینللعوصنصےک‬
‫ادراکںیم اہقفےئدحمنیثیکمہففریصبت‪،‬رطؼادتسالؽافریہقفزجایتںیماالتخافتےکاینبدی‬
‫اابسبرپریصبتارففزالکؾایکےہ‪،‬ارقحےنہیوپراومضمؿ’’ایقسافرااہتجدیفاصنل‘‘ ےکونعاؿےس‬
‫رمبت ایک اھت وج امانہہم دار اولعلؾ دویدنب‪ ،‬امشرہ‪ ،۰،۲:‬دلج‪ ،۴۲۱:‬امجدی االفیل ‪۴۱۱۴‬ھ اطمقب رففری‪،‬‬
‫امرچ‪۰۲۰۲‬ءںیماشعئوہاکچےہ۔‬
‫‪040‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دفروبنیےسولعؾرشہیعےکلقتنموہےنیکاجعماترخی‬

‫رضحتومالاندیحر نساخںوٹیکناکاکیتمیقافراجعمراسہل‬
‫ہقف االسیم افردفرسے ولعؾ ےک قلعت ےس وج وکشک ف اہبشت اسےنم ٓاےت ںیہ‪،‬‬
‫اسیکاک فہجولعؾرشہیعیکدتفنی فاترخی ےسحیحصفاتیفق اکہن وہانیھب ےہ‪،‬ملعدنی؛دفر‬
‫وبنی ےس اتمرخنی کت ےسیک لقتنم وہا اس ابرے ںیم اصػ رھتسی افر ےب ابغر وصتری‬
‫اسےنم رانہ رضفری ےہ‪ ،‬اس ےلسلس ںیم دیس اتاطہفئ احیج ادماد اہلل اہمرج یکم دقس رسہ ےک‬
‫ہفیلخ‪ ،‬داراولعلؾ دنفۃااملعلء ےک اسقب خیشادحلثی رضحت ومالاندیحر نساخںوٹیکنرۃمح‬
‫اہلل ہیلع ےن اک رصتخم؛رگم اہنتی اجعم افر یتمیق راسہل اھکل ےہ‪ ،‬سج ےس دفر وبنی ےس‬
‫اتمرخنی کت ولعؾ رشہیع ےک اتریخی لسلست یک حیحص وصتری اسےنم ٓااجیت ےہ‪ ،‬رضحت ومالان‬
‫دبع ارلدیش امعنین دقس رسہ ےن ہی لمکم راسہل اینپ وبقمؽ رتنی اتکب‪:‬االامؾانبامہجفاتکہب‬
‫اننسل ےک احہیش ںیم لقن رفامدای ےہ‪ ،‬وموضع یک انمتبس ےس ہی رصتخم راسہل اردف رتےمج‬
‫ےک اسھترذراقرنیےہ۔‬
‫ىمؼ ؼ ؼ ؼؼاـ ؿم ؼ ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مخ‪ٜ‬ما اعمح٘مؼ ؼ ؼ ؼؼؼ اعمٗمْمؼ ؼ ؼ ؼؼاـ اًمٕمالُمؼ ؼ ؼ ؼؼة اعمحؼ ؼ ؼ ؼؼدّ ث طم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼدر‬
‫طمس ؼ ؼؼـ ظم ؼ ؼؼاق اًم ُّٓم ؼ ؼؼق‪ٟ‬م ٌَ‪ٙ‬مل رمح ؼ ؼؼف اهلل‪ ،‬ذم رؾم ؼ ؼؼاًمتف اًمت ؼ ؼ ؼل أ َّلٗم‪ٝ‬م ؼ ؼؼا إلصمب ؼ ؼ ٌ‬
‫ؼات‬ ‫َ‬
‫ًطم َّج‪ٞ‬م ٌة اًم يٕم ي‪ٛ‬م ٌؾ اعمتقارث‪:‬‬
‫أق ذم قم‪ٝ‬مؼ ٌؼد اًم‪ٜ‬مبؼل صؼ ٍؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪،‬‬
‫«ُمؼؼـ اعمٕم‪ٚ‬مؼؼقف َّ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪042‬‬

‫ليمؼؼذا ذم قم‪ٝ‬مؼ ٌؼد اًمّمؼؼحاسمة ريض اهلل قمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ‪ ،‬مل ي‪ٙ‬مؼؼـ ًد ّل يق شمٕم‪ٚ‬مؼ‪ٞ‬م ًؿ‬
‫اًم‪ٜ‬مب ؼل ص ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف لؾم ؼؼ‪ٚ‬مؿ ذم شم ؼؼدليـ لُشمّم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٞ‬مػ‪ ،‬ؾم ؼؼقن‬
‫يمت ؼؼاب اهلل ؾم ؼؼبحا‪ٟ‬مف‪ ،‬لإ‪ٟ‬م ؼؼام يم ؼؼا‪ٟ‬مقا يٕم‪ٛ‬م‪ٚ‬م ؼؼقق سم ؼؼام يقم َّ‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬م ؼؼؿ اًم‪ٜ‬مبؼ ؼل‬
‫صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ُمؼؼـ ؾمؼؼ‪ٜ‬متف ذم ديؼـ اإلؾمؼؼالف ُمؼؼـ اًمٕم٘مائؼؼد‬
‫لاّطم‪ٙ‬ماف‪ ،‬لحيٗمٔمقهنا ذم صدلرهؿ‪.‬‬
‫لبؼؼا ًومؼؼتٌ يح اًمٕمؼ ً‬
‫ؼراؾ ذم قم‪ٝ‬مؼؼد قم‪ٛ‬مؼؼر سمؼؼـ اخلٓمؼؼاب ريض اهلل‬
‫أرؾمؼؾ قم‪ٛ‬م ًؼر ريض‬ ‫قم‪ٜ‬مف‪ ،‬ل يد يظمؾ ً‬
‫أهؾ شم‪ٚ‬مؽ اًمبالد ذم اإلؾمؼالف‪ ،‬ي‬
‫إمم أهؼؾ اًمٕمؼراؾ‪،‬‬
‫اهلل قم‪ٜ‬مف قمبدي اهلل سمؼـ ُمسؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مؼف ٰ‬
‫ًمؼ‪ٞ‬مٕم ّ‪ٚ‬م ي‪ٛ‬م‪ٝ‬مؿ اإلؾمؼؼال يف لؾمؼ‪ٜ‬مَّ ية اًم‪ٜ‬مبؼل صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬ليمؼؼاق‬
‫اسمـ ُمسٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مف أقمر يوم‪ٝ‬مؿ سماًمسؼ‪ٜ‬مَّة لأؿم ي‬
‫ؼب‪ٝ‬م‪ٝ‬مؿ سمؼف ص َّؼغم‬
‫اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ يهدَ يا ل يد اُ ي‬
‫لؾم َ‪ٛ‬متها‪.‬‬
‫وم‪ٙ‬ماق ريض اهلل قم‪ٜ‬مف يٕم ّ‪ٚ‬م ً‪ٛ‬م‪ٝ‬مؿ اإلؾمال يف لاًمس‪ٜ‬مَّة‪ ،‬نا يمؼاق‬
‫لقم ي‪ٛ‬م ً‪ٚ‬مؼ ًف ؿمؼائ هٕما ذم‬
‫ٕم‪ٛ‬م ًؼؾ سمؼف‪ ،‬لصؼار شمٕم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ً‪ٛ‬مؼ ًف ي‬
‫حي يٗم ًظ ذم صؼدرك‪ ،‬لي ي‬
‫أهؾ اًمٕمراؾ‪.‬‬
‫اعمقاؾمؼؼؿ إمم اعمدي‪ٜ‬مؼ ٌؼة‬
‫ٌ‬ ‫خيت‪ٚ‬مٌ ًٗمؼؼقق ذم‬
‫لىمؼؼد يمؼؼاق أهؼ ًؼؾ اًمٕمؼؼراؾ َ‬
‫اعم‪ٜ‬م ؼؼقرة لُم‪ٙ‬مؼ ؼؼة اعم‪ٙ‬مرُمؼ ؼؼة‪ ،‬ليمؼ ؼؼذا أهؼ ؼ ًؼؾ احلجؼ ؼؼاز ُمؼ ؼؼـ اًمّمؼ ؼؼحاسمة‬
‫ريض اهلل قمؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ خيت‪ٚ‬مٌٗمؼقق إمم اًمٕم ٌ‬
‫ؼراؾ‪ ،‬لُمؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ًقم ي‪ٛ‬مؼ ًؼر ريض اهلل‬
‫ؼاهدً لا أهؼ يؼؾ‬
‫أرؾمؼ يؾ اسمؼ يؼـ ُمسؼؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مؼؼف‪ ،‬ومِمؼ ي‬
‫قم‪ٜ‬مؼؼف اًمؼؼذن ي‬
‫اًمٕمؼؼراؾ ي يّم ؼ ُّ‪ٚ‬مقق لي ًّمؼؼقُمقق‪ ،‬يمؼؼام قم َّ‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬مؼؼؿ اسمؼ ًؼـ ُمسؼؼٕمقد ريض‬
‫اهلل قم‪ٜ‬مف ُمـ ًؾم‪ٜ‬مَّة اًم‪ٜ‬مبل َّ‬
‫صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ‪.‬‬
‫‪043‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫لمل ي ؼرل لمل ي ؼ َؤ يصمر قمؼؼـ أطمؼؼد ُمؼؼـ اًمّمؼؼحاسمة‪ٌ ،‬‬
‫ُُمؼؼـ ًقم ي‪ٛ‬مؼؼر‬ ‫َ ي‬
‫ػمك ريض اهلل قمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ أمجٕم ؼلم‪ ،‬أنؼؼف يزامح ًي‪ٝ‬مؼؼؿ ذم شمٕم‪ٚ‬م ؼ‪ٞ‬مؿ‬ ‫لُ ُمؼؼـ هم ؼ ٌ‬

‫ؼالؽ ًؾم ؼ‪ٜ‬م ٌَّة اًم‪ٜ‬مب ؼل‬

‫اسمؼ ٌؼـ ُمسؼؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مؼؼف‪ ،‬سم‪٠‬منؼؼف يقم َّ‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬مؼؼؿ ظمؼ ي‬
‫ػمها ُمـ اّطم‪ٙ‬ماف‪.‬‬ ‫ٌ‬
‫اًمّمالة أل هم ٌ‬ ‫صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم َّ‪ٚ‬مؿ ذم‬‫َّ‬
‫ؼحاب اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ يب ًٕمؼؼدً‬‫لىمؼؼد يمؼؼاق أصؼ ً‬
‫قمؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ يمؼ ؼ َّؼؾ اًم ًبٕمؼ ؼ ٌؼد أق ي ؼ ؼ ير َلا أطمؼ ؼؼده ا يٗمٕمؼ ؼؼؾ ظمؼ ؼ ي‬
‫ؼالؽ اًمس ؼ ؼ‪ٜ‬مَّة‪ ،‬صمؼ ؼؼؿ‬
‫ا وم‪ٞ‬م ؼف‪ ،‬لُي‪ٜ‬م ي‪ٙ‬م ؼ ًؼر شمٕم‪ٚ‬م ؼ‪ٞ‬م ًؿ اسم ؼؼـ‬
‫يس ؼ ً‪ٙ‬متًقق قم‪ٜ‬م ؼؼف‪ ،‬لهؼٰؼذا أُم ؼ وؼر ُريؼ ؼ ي‬
‫قع ه ٰؼ ؼ ؼذا اًمتٕم‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مؿ ذم قمٍم ؼ ؼ ؼ‬ ‫ُمسؼ ؼ ؼؼٕمقد أهؼ ؼ ؼ يؼؾ اًمٕمؼ ؼ ؼؼراؾ‪ً ،‬‬
‫لُؿم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م ً‬
‫إمجاقم ؼؼا‬
‫ه‬ ‫ؼغم ه ٰؼ ؼذا اًمتٕم‪ٚ‬مؼ ؼ‪ٞ‬مؿ‬
‫ؼاع اًمّم ؼؼحاسمة قم ؼ ٰ‬
‫اًمّم ؼؼحاسمة‪ ،‬وم‪ٙ‬م ؼؼاق إمج ؼ ً‬
‫مج ٌع اًم٘مرآق‪.‬‬
‫قمغم ي َ‬
‫ؾم‪ٙ‬مقشم‪ٞ‬ما‪ ،‬يماإلمجاع ٰ‬
‫صم ؼ ؼؼؿ يضم ي‪ٚ‬م ؼ ؼؼس سمٕم ؼ ؼؼدي اسم ؼ ؼ ٌؼـ ُمس ؼ ؼؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬م ؼ ؼؼف ُم‪ٙ‬ما ي‪ٟ‬م ؼ ؼ ؼ ًف‬
‫صؼؼاطمباك يقم َ‪ٚ‬م ي٘م ي‪ٛ‬م ؼ ًة لاّؾمؼؼق ًد‪ ،‬يٕم ّ‪ٚ‬مامهنؼؼؿ يمؼؼام قم َّ‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬مؼؼام‪ ،‬وم‪ٚ‬مؼؼؿ ي‪ٜ‬م ي‪ٙ‬مؼؼر‬
‫له ً‪ٚ‬م َّؼؿ يضم اؼرا‬‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬مام أي هْما ُذم ه ٰذا اًمتٕم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؿ لُ قمغم اًمٕم‪ٛ‬مؼؾ سمؼف‪ ،‬ي‬
‫إمم أق ضم ؼ ؼؼاء قم‪ٝ‬م ؼ ؼؼدً أئ‪ٛ‬م ؼ ؼؼة اًمٕم ؼ ؼؼراؾ اعمٕم ؼ ؼؼرلوملم سماًمٗم٘م ؼ ؼ ٌؼف لاًم ًٗم َت‪ٞ‬مؼ ؼ ؼا‪،‬‬
‫ٰ‬
‫ات لاّطمادي ؼ ؼث قمؼ ؼؼـ اًم‪ٜ‬مب ؼ ؼل‬ ‫لا َّـم‪ٚ‬مٕمؼ ؼؼقا قمؼ ؼؼغم اظمؼ ؼؼتالؽ اًمرلاي ؼ ؼ ٌ‬

‫ص ؼ ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف لؾمؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬ليم ؼ ؼؼاق ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا ُماخيؼ ؼ ؼ ً‬
‫اًمػ شمٕم‪ٚ‬مؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م يؿ اسم ؼ ؼؼـ‬
‫لاًمٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ يؼؾ سم ؼ ؼؼف‪ ،‬ومٕم‪ٜ‬م ؼ ؼؼد ذ ًٰم ؼ ؼؼؽ جل ؼ ؼؼ‪٠‬ملا إمم‬‫ي‬ ‫ُمسؼ ؼؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬م ؼ ؼؼف‬
‫ؼقارث‪ ،‬لضمٕم‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼقك ٌُمٕم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼارا ًم‪ٜ‬م٘م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ٌؼد اًمرلاي ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ٌ‬
‫ات‬ ‫ي‬ ‫اًمٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ٌؼؾ اعمت ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ‬
‫ه‬ ‫ً‬
‫ؼ‪ٚ‬مػ اًمّمؼؼاًمح مجؼؼاه ٌ‬
‫ػم‬ ‫لاّطمادي ؼث اعمخت‪ٚ‬مٌٗمؼؼة‪ ،‬أقم‪ٜ‬م ؼل يقم‪ٛ‬مؼؼؾ اًمسؼ ٌ‬
‫ي‬
‫ٌ‬
‫قم‪ٚ‬مامئ‪ٝ‬مؿ‪.‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪044‬‬

‫ؼإق اّئ‪ٛ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ية ؿم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼاهدلا أق رالن احل ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼديث يرلي ؼ ؼ ؼ ؼ ؼف‬

‫وم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ َّ‬
‫رلم قم‪ٜ‬م ؼ ؼؼف اًمٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ًؼؾ‬ ‫ٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ًؼؾ سم ؼ ؼؼف‪ ،‬لي ؼ ؼ ي‬
‫رلم قم‪ٜ‬م ؼ ؼؼف احل ؼ ؼؼدي ًث لي ؼ ؼ ي‬ ‫لُي ي‬
‫لقم ٌ‪ٛ‬م‪ٚ‬مقا سم يٕم ي‪ٛ‬م ٌؾ اًمرالن‪.‬‬ ‫شم‪٠‬ملًمقا ذم احلديث‪ ،‬ي‬ ‫ى‬
‫سمخالومف‪ ،‬ومح‪ٞ‬م‪ٜ‬مئذ َّ‬
‫ؼحاسمة ريض اهلل قم ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ‪ ،‬ليم ؼ ؼؼذا‬‫ّق قم‪ٚ‬م ؼ ؼؼامء اًمّم ؼ ؼ ٌ‬ ‫لذ ًٰمؼ ؼؼؽ َّ‬
‫ػمهؿ يب ًٕمؼؼدً قمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ يمؼ َّؼؾ اًمبٕمؼؼد أق يؼ َر ًللا احلؼؼدي يث‬ ‫اًم َّتؼؼاسمٌٕملم مجؼؼاه ٌ‬

‫ظمالؽ احلديث سماًمٕم‪ٛ‬مؼؾ يس ٌؼ٘م ًط اًمٕمداًمؼة‪.‬‬ ‫ي‬ ‫لُيٕم‪ٛ‬م‪ٚ‬مقق سمف‪َّ ،‬‬

‫ومإق‬
‫ومالسمؼؼد أق ي‪ٙ‬مؼؼقق احلؼؼدي ًث هم ؼ يػم ُمٕم‪ٛ‬مؼؼقـ سمؼؼف إُمؼؼا ًم‪ٙ‬مق‪ٟ‬مٌؼ ٌؼف ُمؼؼؤ َّل هُ‪،‬‬
‫ه‬
‫ألُم‪ٜ‬مسقظما‪ ،‬ألًمٖمػم ذًٰمؽ ُمـ اًمقضمقك‪.‬‬
‫لرد ذم ؿم ؼ ؼ ؼؼ‪٠‬مهنؿ‬ ‫لىم ؼ ؼ ؼؼد يم ؼ ؼ ؼؼا‪ٟ‬مقا ذم ظم ؼ ؼ ؼػم اًم٘م ؼ ؼ ؼؼرلق اًم ؼ ؼ ؼؼذيـ ي‬
‫ؼار يلا ًَّم ؼ ؼ ٌؼذي يـ‬ ‫اُ َّل ًًم ؼ ؼ َؼق يق ٌُم ؼ ؼ يؼـ ا َعمً‪ٝ‬م ٰ ٌج ؼ ؼ ٌؼري يـ يل َ ي‬
‫اُ‪ٟ‬م يَّم ؼ ؼ ٌ‬ ‫اًمس ؼ ؼؼاسمٌ ً٘م َق يق َ ي‬
‫﴿ يل َّ‬
‫َ‬ ‫َ‌‌ي ُّ َشاك ‌ِق‌ َّ‬
‫ِوَ‌‌ َب ْػو ِ‌ِ‌‬ ‫ؤل‌ٌ ْ‬ ‫الر ُس ْ‬
‫ِ‬ ‫ا َّشم يب ًٕم َؼق ًه َؿ﴾ اِيؼة‪ ،‬لأي هْمؼا ﴿ َو ٌَ ْ‌‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ٰ َّ َ‬
‫ّي﴾ اِيؼة‪ ،‬وم ً‪ٙ‬م‪ٜ‬مَّؼا‬ ‫‌س ‌ب ِي ِو ‌ال ٍُ ْٔ‌ٔ ٌِ ‌ِ ِ َ‌‬
‫ي َ‬ ‫ى ‌ َ‌ويتب ِ ْع ‌‬
‫‌غ َ‌‬ ‫ٌاث ‌بّي‌ ‌ِ ‌الِٓ ‌‬
‫ٌ‬
‫لاًمٕم‪ٛ‬مؾ سماًمس‪ٜ‬مة‪.‬‬ ‫ُم‪٠‬مُمقريـ سماشمّباقم‪ٝ‬مؿ لشم٘م‪ٚ‬م‪ٞ‬مدهؿ ذم اًمديـ‪،‬‬
‫لًمذًمؽ يل يضؼع أه ًؼؾ اًمٕمؼراؾ ضؼاسمٓمة‪( :‬أنؼف إذا صم يب ي‬
‫ؼت قمؼـ‬ ‫ٰ‬
‫ٕم‪ٛ‬م ؼ ًؼؾ سماحل ؼؼديث‪ ،‬سم ؼؼؾ‬
‫اًم ؼؼرالن طمؼ ؼدي وث‪ ،‬لاًم يٕم‪ٛ‬م ؼ ًؼؾ سمخالوم ؼؼف‪ُ:‬ي ي‬
‫ٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ًؼؾ سماًمٕم‪ٛ‬م ؼ ؼؼؾ)‪ .‬ليم ؼ ؼؼذا اإلُم ؼ ؼؼا ًف ُماًم ؼ ؼؼؽ ريض اهلل قم‪ٜ‬م ؼ ؼؼف‪ ،‬إ‪ٟ‬م ؼ ؼؼام‬
‫ي ي‬
‫اُظمتالؽ ذم احلديث‪.‬‬
‫ً‬ ‫ٕم‪ٛ‬م ًؾ سم يٕم ٌ‬
‫‪ٛ‬مؾ أهؾ اعمدي‪ٜ‬مة إذا لىمع‬ ‫ي ي‬
‫ؼ‪ٚ‬مػ أه ؼ ؼ ًؼؾ اًم٘م ؼ ؼؼرق اّلـ ُم ؼ ؼؼـ اًمّم ؼ ؼؼحاسمة‬
‫لىم ؼ ؼؼد يم ؼ ؼؼاق اًمس ؼ ؼ ً‬
‫لاًمت ؼاسمٕملم‪ ،‬ي ؼ َر ًللق يمث ؼػما ه ُمؼؼـ اّطمادي ؼث قمؼؼـ اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼ َّؼغم اهلل‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ لمل يٕم‪ٛ‬م‪ٚ‬مقا ا‪ٟ ،‬مح ًؼق طمؼديث اسمؼـ قمبؼاس ريض اهلل‬
‫‪045‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫ٌ‬
‫لاًمٕمٍمؼ‬ ‫مجؼ يؼع سمؼلم اًمٔم‪ٝ‬مؼ ٌؼر‬
‫قمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مام أق اًم‪ٜ‬مبؼل صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ي‬
‫لُُم يٓم ىر‪.‬‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫لاعمٖمرب لاًمٕمِماء ُمـ همػم ظمقؽء ي‬ ‫ذم اعمدي‪ٜ‬مة‪،‬‬
‫ه اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف‬ ‫ليمؼؼذا طمؼؼدي ًث اًمّمؼؼالة ذم يُمؼ يؼر ٌ‬
‫لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ أنٍؼؼف يأُمؼ يؼر ألؼؼاسم‪ٙ‬مر ريض اهلل قم‪ٜ‬مؼؼف أق يّمؼ ّؼكم سماًم‪ٜ‬مؼؼاس‪ ،‬وم٘مؼؼاف‬
‫يّمؼ ؼ ّؼكم ؼ ؼؼؿ‪ ،‬إذ ضمؼ ؼؼاء اًم‪ٜ‬مب ؼ ؼل صؼ ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼف لؾمؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ لأل ؼ ؼقسم‪ٙ‬مر‬
‫يّمؼؼكم سماًم‪ٜ‬مؼؼاس‪ ،‬ومّمؼ َّؼغم إمم ضم‪ٜ‬مؼؼا أب سم‪ٙ‬مؼؼر لاًم‪ٜ‬مؼ ً‬
‫ؼاس يؼ‪٠‬موقق سمؼؼ‪٠‬مب‬
‫‪٠‬مبؿ سمؼ ؼؼاًم‪ٜ‬مبل صؼ ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼف لؾمؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ .‬ومّمؼ ؼؼار‬
‫سم‪ٙ‬مؼ ؼؼر‪ ،‬لأل ؼ ؼقسم‪ٙ‬مر ي ؼ ؼ ُّ‬
‫اإلُماُمؼ ؼ ؼؼة ًم‪ٚ‬مؼ ؼ ؼؼرضم‪ٚ‬م ٌ‬
‫لم سمؼ ؼ ؼؼاًمتحري‪ٛ‬متلم‪ ،‬وم‪ٝ‬م ٰؼ ؼ ؼذا اًمؼ ؼ ؼؼذن ي ؼ ؼ ؼ ُّ‬
‫دـ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼف‬
‫احلؼؼديث‪ ،‬لمل يٕم‪ٛ‬م ؼؼؾ سم ؼؼف أطم ؼؼدو ُمؼؼـ رلاة ه ٰؼؼذا احل ؼؼديث‪ُ ُ ،‬م ؼؼـ‬
‫اًمّمحاسمة لُُمـ اًمتاسمٕملم‪.‬‬
‫ليمؼ ؼ ؼؼذا طمؼ ؼ ؼؼدي ًث‪:‬يم ؼ ؼ ؼؼاق اًم‪ٜ‬مب ؼ ؼ ؼل ص ؼ ؼ ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‬
‫ؼغم ٌؿم ؼ ؼؼامًمٌف‪ ،‬يِم ؼ ؼ يؼ‪ٛ‬م ًؾ طماًمؼ ؼ ؼ ية اًم ي٘م َق يُم ؼ ؼؼة‪ ،‬لمل ي ؼ ؼ ؼؤصمر‬‫ي يْم ؼ ؼ ًؼع ي‪ٛ‬م‪ٞ‬م‪ٜ‬م ؼ ؼؼف قم ؼ ؼ ٰ‬
‫قم ؼ ؼ ؼ ؼؼـ اًمسؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مػ اًمقض ؼ ؼ ؼ ؼ ًؼع ذم ه ٰؼ ؼ ؼ ؼؼذك احلاًم ؼ ؼ ؼ ؼؼة‪ ،‬ومّم ؼ ؼ ؼ ؼؼار اًم يٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ؼ ؼ ًؼؾ‬
‫الؽ احلديث ذم هٰذك احلاًمة‪.‬‬ ‫ٌظم ي‬
‫ليمؼؼذا طمؼؼدي ًث‪ُ:‬مؼؼاأدريمتؿ ومّمؼ ُّ‪ٚ‬مقا‪ ،‬لُمؼؼا ومؼؼاشم‪ٙ‬مؿ وما َىم ًْمؼؼقا‪،‬‬
‫لأدرؿ اًمسؼ ؼؼجدشملم‬ ‫ؼقع ُمؼ ؼؼع اإلُمؼ ؼؼاف‪ ،‬ي‬ ‫يِمؼ ؼ يؼ‪ٛ‬م ًؾ اًمؼ ؼؼذن وماشمؼ ؼؼف اًمريمؼ ؼ ً‬
‫لاًمتِم ؼؼ‪ٝ‬مدي ‪ ،‬لُم ؼؼع ذًم ؼؼؽ ي ٌ‬
‫٘مض ؼ ؼ ُماص ؼ َّؼغم ُم ؼؼع اإلُم ؼؼاف سماإلمج ؼؼاع‪،‬‬ ‫ٰ‬
‫اًمػ قم‪ٛ‬مق يف ُماأدريمتؿ ومّم‪ٚ‬مقا ‪.‬‬ ‫لذ ًٰمؽ خي ً‬
‫ػ‬‫اًمسؼ ؼ ي‪ٚ‬م ي‬
‫أق َّ‬‫ؼدت يمثؼ ؼػما ه َّ‬
‫ؼرت ذم اّطماديؼ ؼث لضم ؼ ي‬ ‫وم ؼؼإق ‪ٟ‬مٔم ؼ ي‬
‫رلم قم ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ اًم يٕم‪ٛ‬م ؼ ؼ ًؼؾ ٌظمؼ ؼ ؼ ي‬
‫الؽ‬ ‫رلم قم ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ اّطماديؼ ؼ ؼ ًث‪ ،‬ليؼ ؼ ؼ ي‬
‫يؼ ؼ ؼ ي‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪046‬‬

‫اًمس‪ٚ‬مػ ًهدا هة يُم َ‪ٝ‬م ٌديلم‪ً ،‬أ ٌُمر‪ٟ‬مؼا سمت٘م‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ٌدهؿ ذم‬
‫ً‬ ‫رلايت‪ٝ‬مؿ‪ ،‬لبَّا يماق‬
‫اًمديـ‪ ،‬ومٗمل ظمالوم‪ٝ‬مؿ ًم‪ٚ‬مرلاية دًم‪ٞ‬مؾ رصي وح ذم أق اًمرلاية وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼا‬
‫ٕم‪ٛ‬م‪ٚ‬م ؼؼقا ؼؼا‪ ،‬وم‪ٚ‬م ؼؼذًمؽ يضم يٕم ؼ يؼؾ اًمس ؼ ً‬ ‫ٌ‬
‫ؼ‪ٚ‬مػ ُم ؼؼـ أئ‪ٛ‬م ؼؼة‬ ‫قم َّ‪ٚ‬م ؼؼة‪ ،‬ل ؼؼا مل ي ي‬
‫اًمٕم ؼؼراؾ ُمٕم‪ٞ‬مؼ ؼار ‪ٟ‬م٘م ؼ ٌؼد اًمرلايؼ ؼات قم‪ٜ‬م ؼؼدي اظمتالوم‪ٝ‬م ؼؼا يقم‪ٛ‬م ؼ يؼؾ اًمس ؼ ٌ‬
‫ؼ‪ٚ‬مػ‬ ‫ي‬ ‫ي‬
‫اًمّم ؼؼاحللم‪ُ ،‬م ؼؼـ قم‪ٚ‬مؼ ؼامء اًمّم ؼؼحاسمة لاًمتؼ ؼاسمٕملم‪ ،‬اًم ؼؼذيـ يم ؼؼا‪ٟ‬مقا ذم‬
‫ظمػم اًم٘مرلق‪.‬‬
‫ّق اًّ َُّمؼؼة اِشم‪ٞ‬م ؼة يمؼؼا‪ٟ‬مقا ُمؼؼ‪٠‬مُمقريـ سمت٘م‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼدهؿ ذم‬
‫لذ ًٰمؼؼؽ ٍ‬
‫اًمؼديـ لاًمنمؼيٕمة‪ ،‬بؼؼا شم‪ٚ‬مق‪ٟ‬مؼا قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼؽ ُمؼؼـ اِيؼات‪ ،‬لًم٘مقًمؼؼف صؼ َّؼغم‬
‫اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف لؾم ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪«:‬أص ؼؼحاب يأ يُم‪ٜ‬ميؼ ؼ وة ًّ ٍُمتؼ ؼل…» احل ؼؼديث رلاك‬
‫ُمس ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ .‬لًم٘مقًم ؼ ؼ ؼؼف ص ؼ ؼ ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ «:‬يُم ؼ ؼ ؼؼا أن ؼ ؼ ؼؼا قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼف‬
‫لأصحاب» احلديث‪.‬‬
‫ومّمؼؼار يقم‪ٛ‬مؼ ًؼؾ مجؼؼاهػمهؿ ُمؼؼـ يمبؼ ٌ‬
‫ؼار اًمٕم‪ٚ‬مؼؼامء ًطم َّجؼ هة ذقم‪ٞ‬مؼ هة‬
‫إمم يقم‪ٛ‬مؼ ؼ ٌؼؾ اُّمؼ ؼؼة ذم‬
‫ُمؼ ؼؼـ إطمؼ ؼؼدن احلً يجؼ ؼؼج اًمنمؼ ؼؼقم‪ٞ‬مة‪ ،‬أُ يشمؼ ؼؼر ٰم ٰ‬
‫لظمت‪ٛ‬مؼ ٌؼف ذم اًمؼؼؽماليح‪ ،‬لمل ي ؼ َر يل ذ ًٰمؼؼؽ قمؼؼـ اًم‪ٜ‬مب ؼل‬
‫ٌ‬ ‫ىمؼ ٌ‬
‫ؼراءة اًم٘مؼؼرآق‬
‫صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ لُقمؼؼـ اًمّمؼؼحاسمة ريض اهلل قم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ذم‬
‫ؼقق شم٘مريؼرا ه‪ ،‬لإ‪ٟ‬مؼؼام يصم يبؼ ي‬
‫ؼت‬ ‫قم‪ٝ‬مؼؼدك صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬طمتؼل ي‪ٙ‬مؼ ي‬
‫ذ ًٰمؽ سم يٕم ي‪ٛ‬م ٌؾ اًمس‪ٚ‬مػ‪.‬‬
‫ليمؼذا صؼال ًة اجلامقمؼة ذم اًمؼؼؽماليح‪ ،‬يمؼاق اًم‪ٜ‬مبؼل صؼ َّؼغم اهلل‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف لؾم ؼؼ‪ٚ‬مؿ ص ؼ َّؼغم ؼؼؿ صم ؼؼؿ شم ييريم‪ٝ‬م ؼؼا‪ ،‬لمل يؼ ؼ‪٠‬مذق هل ؼؼؿ أق يّمؼ ؼ ُّ‪ٚ‬مقا‬
‫ٕم‪ٝ‬م ؼؼد أي هْم ؼؼا سمٕم ؼؼدي شمريمٌ ؼ ٌؼف‬ ‫سماجلامقم ؼؼة‪ ،‬وم‪ٙ‬م‪٠‬من ؼؼف ص ؼؼار ُم‪ٜ‬مس ؼ ه‬
‫ؼقظما‪ ،‬لمل ي ي‬
‫‪047‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ أنؼؼف ص ؼ َّ‪ٚ‬مقا اًمؼؼؽمالي يح سماجلامقمؼؼة ذم قم‪ٝ‬مؼؼدك‬
‫صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ‪ ،‬طمتل ي‪ٙ‬مق يق شم٘مريرا ه ًم ٰؼذًمؽ‪ ،‬سمؼؾ اجلامقمؼ ًة‬
‫َّ‬
‫ذم اًمؽماليح إ‪ٟ‬مام هق يقم ً‬
‫‪ٛ‬مؾ اًمس‪ٚ‬مػ ريض اهلل قم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ومحسا‪.‬‬

‫وم يٕم ي‪ٛ‬م ً‪ٚ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼؿ ًطمج ؼ ؼ وة ذقم‪ٞ‬م ؼ ؼة‪ ،‬لىم ؼ ؼؼد ي َّ‬
‫رصح سم ؼ ؼ ٰؼذًمؽ اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا ًء‬
‫شمٕمامم‪.‬‬
‫رمح‪ٝ‬مؿ اهلل ٰ‬
‫ؼت ذ ًٰمؼؼؽ‪ ،‬شمب ؼلمي ًمؼؼؽ َّ‬
‫أق وم٘مؼؼف أئ‪ٛ‬مؼؼة اًمٕمؼؼراؾ ىمؼؼد‬ ‫ومؼؼإذا قمرومؼ ي‬

‫ًوم ّر يع ٰ‬
‫قمغم شمٕم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؿ اسمـ ُمسٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مف‪ ،‬اًمذن يضم يؼرم قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف‬
‫يقم ي‪ٛ‬م ًؾ اًمٕمراىم‪ٞ‬ملم ُمـ اًمس‪ٚ‬مػ‪ ،‬للا يوم ي٘مف ذم يمثػم ُمؼـ اعمسؼائؾ ًوم َت‪ٞ‬مؼا‬
‫لقم ي‪ٛ‬م ً‪ٚ‬م‪ٝ‬م ؼؼام‪ .‬لي٘م ؼ ًؼر ًب ُم ؼؼـ وم٘م ؼ ٌؼف اًمٕم ؼؼراؾ وم٘م ؼ ؼ ًف‬
‫قم ؼؼغم لاسم ؼ ٌؼـ قمب ؼؼاس ي‬
‫شمٕمامم‪.‬‬
‫اإلُماف ُماًمؽ رمحف اهلل ٰ‬
‫وم‪ٝ‬م ؼذا هؼؼق ٌوم٘م ؼ ًف اًمٕمؼؼراؾ لاحلجؼ ٌ‬
‫ؼاز اًمؼؼذن يمؼؼاق قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف أئ‪ٛ‬مؼؼة‬ ‫ٰ‬
‫ٌ‬
‫اُّمّم ؼؼار‪ُ ،‬م ؼؼـ اًمٕم‪ٚ‬م ؼؼامء اًم ؼؼذيـ يم ؼؼا‪ٟ‬مقا ذم ألائ ؼؼؾ اًم٘م ؼؼرق اًمث ؼؼاين‪،‬‬
‫ؼغم ص ؼؼاطمب‪ٝ‬ما اًمّم ؼؼالة‬
‫له ؼؼق اعمئ ؼؼة اًمثا‪ٟ‬م‪ٞ‬م ؼة ُم ؼؼـ اهلج ؼؼرة اًم‪ٜ‬مبقي ؼة قم ؼ ٰ‬
‫لاًمتح‪ٞ‬مة‪.‬‬
‫لأُمؼؼا ٌوم٘م ؼ ًف اعمتؼؼ‪٠‬مظمريـ‪ ،‬أقم‪ٜ‬م ؼل وم٘م ؼ يف اّئ‪ٛ‬مؼؼة اًمؼؼذيـ فم‪ٝ‬مؼؼرلا‬
‫سمٕمؼؼدي اًم٘مؼ ٌ‬
‫ؼدُماء ذم آظم ؼؼر اعمئؼ ٌؼة اًمثا‪ٟ‬م‪ٞ‬م ؼة‪ ،‬لألائ ؼؼؾ اعمئؼؼة اًمثاًمثؼؼة‪ ،‬سمٕم ؼؼد‬
‫ؼارصهؿ نؼؼـ يشمؼؼبٌ يٕم‪ٝ‬مؿ‬
‫لُمؼ َؼـ قمؼ ي ي‬ ‫ُماشم٘مؼؼا يد يف اًمزُمؼؼاق‪ ،‬ل ًشمؼ َّ‬
‫ؼقرم اًمتؼؼاسمٕمقق ي‬
‫ُم ؼؼـ اّئ‪ٛ‬م ؼؼة‪ ،‬طمؼ ؼلم هم ؼؼاب يقم‪ٛ‬م ؼ ًؼؾ هؼٰ ؼذك اًمٓمب٘م ؼؼة قم ؼؼـ اعمِم ؼؼاهدة‪،‬‬
‫وم‪ٜ‬مِمؼؼ‪٠‬م هؼ ٌ‬
‫ؼؤُء اّئ‪ٛ‬مؼؼة اًمؼؼذيـ مل يِمؼ ٌ‬
‫ؼاهدً لا اًمٕم‪ٛ‬مؼؼؾ‪ ،‬لإ‪ٟ‬مؼؼام سم ي‪ٚ‬م يٖم‪ٝ‬مؼؼؿ‬
‫إمم ‪ٟ‬م٘م ٌؼد اًمرلايؼات سمؼاًمرلاة‪،‬‬ ‫ى‬
‫ات سماظمتالؽ يمثػم‪ ،‬وم‪ٚ‬مج‪٠‬ملا ٰ‬
‫اًمرلاي ً‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪048‬‬

‫لًمؼ ٰؼذًمؽ لضؼؼٕمقا اًم‪ٙ‬مؼؼال يف ذم اًمرضمؼؼاـ يضم َر هطمؼؼا لشمٕمؼؼدي هال لشمقصم‪ٞ‬م ه٘مؼؼا‬
‫ؼث سمٕم‪ٚ‬مؼ ؼؼؿ أؾمؼ ؼ ٌ‬
‫ؼامء‬ ‫لشمْمؼ ؼؼٕم‪ٞ‬م هٗما‪ ،‬لىم ؼ ؼد ًؾمؼ ؼ ّؼ‪ٛ‬مل ه ٰؼ ؼذا اًم‪ٙ‬مؼ ؼؼال ًف لاًمبحؼ ؼ ً‬
‫لاهتؼا سم‪ٛ‬مٕم‪ٞ‬مؼ ٌار أؾم ٌ‬
‫ؼامء‬ ‫ات يقم يرومؼقا قمداًمؼ ية ًر ٌ‬ ‫اًمرضماـ‪ ،‬ومٕم‪ٛ‬م‪ٚ‬مقا سمرلايؼ ى‬
‫ي‬
‫ًم‪ٜ‬م٘مد اًمرلايات‪.‬‬ ‫اّئ‪ٛ‬مة اعمت‪٠‬مظمريـ ٌ‬ ‫ٌ‬ ‫اًمرضماـ‪ ،‬وم‪ٝ‬م ٰذا هق ٌُمٕم‪ٞ‬م ًار‬
‫أق ُمؼؼـ‬ ‫ؼغم ُمؼؼـ ـمؼؼاًمع يمتؼؼا أؾمؼؼامء اًمرضمؼؼاـ‪َّ ،‬‬ ‫خي يٗم ؼك قمؼ ٰ‬‫لُ َ‬
‫قمادـ قم‪ٜ‬مؼد آظم يؼر‪ ،‬لذ ًٰمؼؽ‬ ‫ى‬ ‫اد وـ قم‪ٜ‬مد إُماف‪ ،‬لهم ًػم‬ ‫اًمرلاة ُمـ هق قم ٌ‬

‫ؼارص اًم ؼؼرالن‪،‬‬ ‫ؼقـ ُم ؼؼـ قم ؼ ي ي‬ ‫ّق اّص ؼؼؾ ذم اجل ؼؼرح لاًمتٕم ؼؼديؾ ىم ؼ ً‬ ‫َّ‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫ا‬ ‫إمم ُمٕمرومؼة ُمؼـ مل يٕمؼارصك‪ ،‬لُريؼ ي‬ ‫ُُم َـ سمٕمدي ًك‪ّ ،‬نف ُؾمب‪ٞ‬م يؾ ٰ‬ ‫ي‬
‫ؼاهر طماًمؼؼف‪،‬‬ ‫أق ُمؼـ اعمٕمؼارصيـ يُم َؼـ يقم يؼرؽ قمداًمؼة اًمؼرالن سمٔم ٌ‬ ‫ذم َّ‬
‫ؼغم يضم َر ٌطمؼ ٌؼف هم ؼ ًػمك‬
‫ػ قمداًمتؼؼف‪ ،‬لىمؼؼد ا َّـم ي‪ٚ‬مؼ يؼع قمؼ ٰ‬ ‫خي ؼاًم ٌ ً‬
‫لظم ٌٗم ؼل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف ُما ي‬
‫ي‬
‫ؼرح ذم اًم ؼؼرالن سم٘م ؼ ٌ‬
‫ؼقـ‬ ‫ومٔم‪ٝ‬م ؼ يؼر اجل ؼ ً‬ ‫ؼارص ذ ًٰم ؼؼؽ اًم ؼؼرالن‪ ،‬ي‬ ‫ن ؼؼـ قم ؼ ي ي‬
‫ؼقاـ اعمٕمؼ ؼ ؼ ؼؼارصيـ ذم اجلؼ ؼ ؼ ؼؼرح‬ ‫ؼت أىمؼ ؼ ؼ ؼ ً‬ ‫ُمٕمؼ ؼ ؼ ؼ ى‬
‫ؼارص آظمؼ ؼ ؼ ؼؼر‪ ،‬وماظمت ي‪ٚ‬م يٗمؼ ؼ ؼ ؼ َ‬
‫لاًمتٕمؼؼديؾ‪ ،‬لًمؼؼذًمؽ لضؼؼٕمقا ضؼؼاسمٓم ية‪َّ ( :‬‬
‫أق اجليؼ َؼر يح ُم٘مؼؼدَّ وف قمؼ يؼغم‬
‫اًمتٕمديؾ)‪.‬‬
‫لاًم يٖم ير ًه يأ َّق ه ٰذا اعمٌٕم‪ٞ‬مار هق اًمذن ‪ٟ‬م ييِمؼ‪٠‬م ُم‪ٜ‬مؼف اُظم ً‬
‫ؼتالؽ‬
‫سمؼلم اًمٗم٘م‪ٝ‬مؼلم‪:‬وم٘مؼ ٌؼف اعمت٘مؼؼدُملم لوم٘مؼ ٌؼف اعمتؼؼ‪٠‬مظمريـ‪ ،‬ومؼ َّ‬
‫ؼإق اعمتؼؼ‪٠‬مظمريـ‬
‫لر يوم ًْمؼ ؼؼقا‬ ‫ا َّـم‪ٚ‬مٕمؼ ؼؼقا قمؼ ؼؼغم رلاي ؼ ؼ ى‬
‫ات يز يقم ً‪ٛ‬مؼ ؼؼقا َّ‬
‫لاهتؼ ؼؼا ًقمؼ ؼؼدً لـ‪ ،‬ي‬
‫أق ًر ي‬ ‫ٰ‬
‫ات‬‫ات أظمؼؼر ٰم شم يًْمؼؼا ُّد رلاي ؼ ٌاهتؿ‪ ،‬لىمؼؼد يما‪ٟ‬مؼؼت ه ٰؼذك اًمرلاي ؼ ً‬ ‫رلاي ؼ ى‬
‫ٌ‬ ‫ى‬
‫لُم ؼ يؼع ذ ًٰم ؼؼؽ‬‫ص ؼؼح‪ٞ‬مح هة سم ؼ ًؼرلاة يم ؼا‪ٟ‬مقا قم ؼؼادًملم سم ؼؼزقمؿ اعمت٘م ؼؼدُملم‪ ،‬ي‬
‫ات اًمت ؼل يقم ٌ‪ٛ‬م ؼ يؾ ؼؼا اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء اعمت٘مؼؼدُمقق‪ً -‬مؼؼق ًؾم ؼ ّ‪ٚ‬م يؿ أهنؼؼا‬
‫وماًمرلاي ؼ ً‬
‫‪049‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫ؼح يح‪ٝ‬ما يقم‪ٛ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ًؼؾ اًمّمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ٌ‬
‫ؼدر اّلـ‬ ‫ى‬
‫سمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ًؼرلاة ضؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼٕمٗماء‪ -‬وم٘مؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼد يصؼ ؼ ؼ ؼ ؼ َّ‬
‫أق اًمرلايؼ ية‬ ‫مجؼؼاه ٌ‬
‫ػمهؿ‪ .‬لهؼٰذك ضؼؼاسمٓم وة ُمؼؼـ ضؼؼقاسمط اّصؼؼقـ ( َّ‬
‫اًمْمٕم‪ٞ‬مٗم ية ي يّم ّح ًح‪ٝ‬ما اًم يٕم ي‪ٛ‬م ًؾ)‪.‬‬
‫دل‪ٟ‬م ؼ ؼ وة ذم‬
‫أق اًمٕم٘مائ ؼؼدي اإلؾم ؼؼالُم‪ٞ‬م ية ًُم َّ‬
‫ه ٰؼ ؼذا‪ ،‬لُم ؼؼـ اعمٕم‪ٚ‬م ؼؼقف َّ‬
‫ؼغم‬ ‫ى‬ ‫ٌ‬ ‫ى‬
‫غم ُمسؼ‪ٚ‬مؽ اًمسؼ‪ٚ‬مػ‪ ،‬للضمؼف قمؼ ٰ‬ ‫ؼغم لضم‪ٝ‬مؼلم‪ ،‬لضمؼف قمؼ ٰ‬ ‫اًم‪ٙ‬متؼا قم ٰ‬
‫ٌ‬
‫ُمسؼؼ‪ٚ‬مؽ اخل‪ٚ‬مؼؼػ‪ ،‬لًم‪ٙ‬مؼ ّؼؾ لضم‪ٝ‬مؼ وة هؼؼق ًُم يق ًّم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا‪ ،‬وم‪ٛ‬مؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ُمؼؼـ ي‬
‫رضمؼ َّؼح‬
‫ي‬
‫اّلـ سمقضمؼؼف‪ ،‬لُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ُمؼؼـ ير َّضمؼ يؼح اًمثؼؼاين سمقضمؼؼف‪ .‬صمؼؼؿ سمٕمؼؼدي ذ ًٰمؼؼؽ‬
‫ُمؼؼـ ؿمؼؼاء ‪ٟ‬مٔمؼؼر ذم هؼٰؼذا اًمبؼؼاب‪ ،‬لوم َّ‪ٙ‬مؼؼر ذم اًمؼؼقضم‪ٝ‬ملم وماظمتؼؼار ُمؼؼـ‬
‫‪ٙ‬مرك‪.‬‬ ‫ٌ‬
‫‪ٟ‬مٔمر ًك لوم ً‬
‫اًمقضم‪ٝ‬ملم‪ ،‬طم‪ٞ‬مث أ َّدم إًم‪ٞ‬مف ً‬
‫ٌ‬
‫وم‪ٙ‬مؼ ٰؼذًمؽ اًم يٗمؼ َؼر ًؾ سمؼلم اًمٗم٘م‪ٝ‬مؼلم اعمؼؼذيمقريـ‪:‬وم٘مؼؼف َّ‬
‫اًمسؼؼ‪ٚ‬مػ‪،‬‬
‫ؼاّلـ ٌُمٕم‪ٞ‬م ؼ ًار ًك يقم‪ٛ‬مؼ ًؼؾ اًمّمؼؼدر اّلـ‪ ،‬لاًمثؼؼاين‬
‫لوم٘مؼؼف اخلي ي‪ٚ‬مؼؼػ‪ ،‬ومؼ ً‬
‫ٌُمٕم‪ٞ‬م ًار ًك اًم‪ٙ‬مال ًف ذم اًمرلاة ُمـ يضم َرح لشمٕمديؾ‪.‬‬
‫لضمؼؼدي وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا‬
‫لؾمؼؼع ‪ٟ‬مٔمؼ يؼر ًك ذم يمتؼؼا أؾمؼؼامء اًمرضمؼؼاـ‪ ،‬ي‬ ‫لُمؼؼـ َّ‬
‫لاة يُم َؼـ هؼق يقم ً‪ٛ‬مؼق ود ُمؼـ قمامئ ٌؼد اًمؼدّ يـ‪،‬‬
‫أق ٌُمؼـ اًمؼر ٌ‬
‫اًمٕمجائا ُمؼـ َّ ي ُّ‬‫ي‬
‫ٌ‬
‫اًمرضماـ يم‪٠‬منؼف خيؼ ّر ًب‬ ‫قاـ ذم يضم َر ٌطم ٌف يمثػمة‪ ،‬دمدً ًك ذم يمتا‬ ‫لاّىم ً‬
‫اًمؼؼديـ‪ ،‬يم‪٠‬منؼؼف ذم اُّمؼؼة ‪ٟ‬مٔم ؼ ًػم قمبؼ ٌؼد اهلل سمؼؼـ يؾم ؼ يب‪٠‬م ذم ختري ؼا ٌُم َّ‪ٚ‬مؼؼة‬
‫اإلؾمالف (لُما يماق ُمـ هذا اًم‪ٜ‬مقع وم‪ٝ‬مق ُمـ اجلؼرح اعمٕم‪ٚ‬مؼقـ سمؼؾ‬
‫اعم ؼ ؼؼؽملؿ له ؼ ؼؼق ن‪ٞ‬مؼ ؼ ؼز قم ؼ ؼؼـ اجل ؼ ؼؼرح اًمس ؼ ؼؼامل ُم ؼ ؼؼـ اِوم ؼ ؼؼات‪ ،‬ىماًم ؼ ؼؼف‬
‫اعمحؼؼدث اًم‪ٜ‬ماىمؼؼد اًمِمؼ‪ٞ‬مخ قمبؼؼد اباًمؼؼؽ اًم‪ٙ‬م‪ٛ‬مالئؼل) ليمؼ ٰؼذًمؽ ٌُمؼؼـ‬
‫اًم ؼ ؼ ٌ‬
‫ؼرلاة ُم ؼ ؼؼـ يم ؼ ؼؼاق يقم ؼ ؼؼدً الا ًم‪ٚ‬م ؼ ؼؼديـ‪ُ ،‬م ؼ ؼؼـ اًمٖم ؼ ؼؼاًملم ذم اُقمت ؼ ؼ ٌ‬
‫ؼزاـ‪،‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪051‬‬

‫ؼرومض لاًمبدقمؼ ٌؼة اخلب‪ٞ‬مثؼؼة‪ ،‬لُمؼؼع ذ ًٰمؼؼؽ‬

‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫لاعمحؽمىم ؼلم سماًمتِم ؼ‪ٞ‬مع لاًمؼ‬
‫ؼح ًحقا رلاياشمٌ ؼؼف (إذا يم ؼؼا‪ٟ‬مقا ص ؼؼادىملم أُم‪ٜ‬م ؼؼاء ذم اًمرلايؼ ؼة‬‫وم٘مؼ ؼد يص ؼ َّ‬
‫ضؼؼاسمٓملم وم‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼؼا‪ُ ،‬مثبت ؼلم‪ ،‬وم‪ٚ‬م‪ٜ‬مؼؼا ص ؼؼدىم‪ٝ‬مؿ لقم‪ٚ‬م ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ سمرقمت‪ٝ‬مؿ‪،‬ىماًم ؼؼف‬
‫اعمحؼؼدث اًم‪ٜ‬ماىمؼؼد اًمِم ؼ‪ٞ‬مخ قمبؼؼد اباًمؼؼؽ اًم‪ٙ‬م‪ٛ‬مالئ ؼل) وم‪ٛ‬مؼؼـ حتؼ َّؼرم‬
‫لقم‪ٚ‬مٌ ؼؼؿ اًم يٗم ؼؼر يؾ سمؼ ؼلم اعمٕم‪ٞ‬مؼ ؼاريـ‪ :‬يقم‪ٛ‬م ؼ ٌؼؾ اًمس ؼ ٌ‬
‫ؼ‪ٚ‬مػ‪،‬‬ ‫ي‬ ‫ذم هؼٰ ؼذا اًمب ؼؼاب ي ي َ‬
‫لأظمبؼ ٌ‬
‫ؼار اًمؼؼرلاة‪ ،‬وم‪ٚ‬م‪ٞ‬مت‪ٛ‬مؼؼذها سمؼؼ‪٠‬من ُمؼ ى‬
‫ؼذها ؿمؼؼاء‪ ،‬لًم‪ٞ‬م يتٗم٘مؼؼف سمؼؼ‪٠‬من‬
‫اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼ ؼ ٌ‬
‫لم أ َّدم إًم‪ٞ‬م ؼ ؼف ‪ٟ‬مٔمؼ ؼ ًؼر ًك لسمّم ؼ ؼػمشمًف»‪ُ( .‬مؼ ؼؼع اًمٕم‪ٚ‬مؼ ؼؼؿ سمرضمحؼ ؼؼاق‬
‫ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مج اًمس‪ٚ‬مػ ُّمقر ذيمر سمٕمْمؼ‪ٝ‬ما اًمِمؼ‪ٞ‬مخ ليقضمؼد ذيمؼر همػمهؼا‬
‫ذم ُمّم ؼ ؼؼادرها‪ ،‬ىماًم ؼ ؼؼف اعمح ؼ ؼؼدث اًم‪ٜ‬ماىم ؼ ؼؼد اًمِم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مخ قمب ؼ ؼؼد اباًمؼ ؼ ؼؼؽ‬
‫ؼاًمة ؿمؼ ؼ‪ٞ‬مخ‪ٜ‬ما طم‪ٞ‬مؼ ؼدر طمس ؼؼـ ظم ؼؼاق‬ ‫اًم‪ٙ‬م‪ٛ‬مالئؼ ؼل) ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مؼ ؼك ُم ؼؼا ذم رؾم ؼ ٌ‬
‫ٰ‬
‫ؼقارث‪ ،‬لهؼل حمٗمقفمؼة‬ ‫شمٕمامم طمقـ طمج‪ٞ‬مة اًمٕم‪ٛ‬مؼؾ اعمت ي‬ ‫رمحف اهلل ٰ‬
‫قم‪ٜ‬مدن ُم‪ٜ‬م٘مقًمة ُمـ أص‪ٚ‬م‪ٝ‬ما»‪.‬‬
‫’’وضحر ﵁ افراحصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنعےکدفرںیماتکباہللےک‬
‫العفہ دفرسی االسیم امیلعتت دم ّفؿ ںیہن ںیھت‪ ،‬روسؽ اہلل ﵁ وج اقعد‬
‫فاامعؽ یک میلعت دےتی‪ ،‬احصہب رکاؾ ریض اہلل مہنع ھکیس رک ایس ےک اطمقبلمعرکےت‬
‫افراؿوکاےنپدولںںیموفحمظ رکےتیلےھت۔‬
‫رضحت رمع ریض اہلل ہنع ےک دفر ںیم بج رعاؼ االسیم وکحتم ےک‬
‫زریںیگن ٓاای افر فاہں ےکولوگں ےن االسؾ اکدانم اھتؾ ایل وتاؿوکرقٓاؿ فتنس‬
‫یک میلعت دےنیےکےیلرضحترمعریض اہللہنعےنرضحتدبعاہللنبوعسمد‬
‫ریض اہلل ہنع وک رعاؼ اجیھب‪ ،‬رضحت دبعاہلل نب وعسمد ریض اہلل ہنع اک امشر اؿ‬
‫‪050‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫احصہبؓ ںیم وہات ےہ وج وضحر ﵁ یک تنس وک بس ےس زایدہ اجےنن فاےل افر‬

‫وضحر ﵁ ےک التبےئ وہےئ رطےقی رپ بس ےس زایدہ لمع رکےن فاےل‬
‫ےھت‪ ،‬اوہنں ےن اےنپ دؽ ںیم وفحمظ امیلعت ِ‬
‫ت وبنی ﵁ افر اےنپ لمع ےس‬
‫ابدنشاگؿ رعاؼ وک اتکب فتنس یک میلعت دی‪ ،‬اہیں کت ہک امتؾ الہِ رعاؼ ںیم‬
‫ِ‬
‫رضحتدبعاہللنبوعسمدریض اہللہنعیکمیلعتافرلمعوہشمرفرعمفػوہایگ‪،‬‬
‫رعاؼ ےک ولگ وممسِ جح ںیم دمہنی ونمرہ افر ہکم رکمہم ٓاای اجای رکےت ےھت افر‬
‫احصہبؓ یھب رعاؼ یک ٓادم فرتف رےتھک‪ ،‬وخد رضحت رمع ریض اہلل ہنعیھب اک ابر‬
‫رعاؼ رشتفی الےئافر امتؾ احصہبؓ ےن الہِ رعاؼ وک دبعاہلل اِنب وعسمد ریض‬
‫اہلل ہنع یک امیلعتت یکرفینشںیمامنزرفزہرکےتوہےئداھکییھب؛نکیلرضحت‬
‫رمع ریض اہلل ہنع اییسک دفرسے احصیبؓ ےس ہی وقنمؽ ںیہن ہک اوھنں ےن دبعاہلل‬
‫اِنب وعسمد ریض اہلل ہنع یک میلعت رپ دقن ایک وہ افر اس وک ِ‬
‫الخػ تنس التبای وہ؛‬
‫احالہکن احصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنع ےس ہی ںیہن وہاتکسہک فہ یسک وک ِ‬
‫الخػ تنس وکیئ‬
‫اکؾ رکات وہا دںیھکی افر اخومش ھٹیب اجںیئ؛ ذٰہلا احصہبٔ رکاؾ ریض اہلل مہنع اک‬
‫اامجع وکسیت ےہ ےسیج‬
‫دبعاہلل اِنب وعسمد ریض اہلل ہنع یک میلعت رپ اخومش رانہ ِ‬
‫عمجرقٓاؿ رپ اؿ اک اامجع وکسیتاھت۔‬
‫دبعاہلل اِنب وعسمد ریض اہلل ہنع ےک دعب اؿ ےک التہذہ رضحت ہمقلع‬
‫افر رضحت اوسد ریض اہلل امہنع ےن اس بصنم وک اھبنسال افر ولوگں وک اتکب‬
‫فتنسیکمیلعتدی‪ ،‬اؿیکمیلعتفلمعرپیھبوکیئریکنںیہنیکیئگ‪،‬ایسرطحہلسلس‬
‫اتلچ راہ‪ ،‬اہیں کت ہک اؿ نلع ِء رعاؼ اک دفر رشفع وہا وج ہقف فاتفف ٰی ےک اسھت‬
‫وہشمر وہےئ‪ ،‬اؿ ےک اپس فلتخم ااحدثی اک اک ذریخہ اھت‪ ،‬نج ںیم ضعب‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪052‬‬

‫دبعاہللاِنبوعسمدریضاہللہنعیکمیلعتافراؿےکلمعےکالخػںیھت؛ انچہچن‬
‫اوھنں ےن فلسِ اصنیحل ےک لمعِ وتمارث وک ااحدثی ےک اجےنچن افر رپےنھک اک‬
‫ایعر انبای؛ اِس ےیل ہک اوھنں ےن داھکی ہک رافی اک دحثی رفاتی رکات ےہ؛‬
‫احالہکن اس اک لمع اس ےک الخػ وہات ےہ‪ ،‬ایس رطح اک رافی ےس اک‬
‫دحثی رفاتی یک اجیت ےہ افر لمع اس دحثی ےک الخػ رفاتی ایک اجات ےہ‪،‬‬
‫اےسیفتقاہقفءےندحثیںیماتفلییکافررافیےکلمعوکایل۔‬
‫ظ‬
‫رکاؾ افر اتنیعب عؾ ےک ابرے ںیم ہی‬
‫اس یک فہج ہی ےہ ہک احصہبٔ ؓ‬
‫ایخؽرکاناننكممےہہکفہوکیئدحثیرفاتیرکںیافررفاتیاؿےکزندکحیحص‬
‫یھب وہ رھپیھب فہ اُس ےک الخػ لمع رکںی؛ ویکہکن حیحصدحثی ےکالخػلمعرکان‬
‫دعاتلوکاسطقرکداتیےہ‪،‬سپہیاماننزپےاگہکفہدحثیاؿےکزندکومٔفؽ‬
‫وسنمخ اییسکدفرسیتلعیکفہجےسومعمؽ ہبںیہنیھت۔‬
‫اہقف ِء دقتمنیم اک زامہن ریخارقلفؿ اک زامہن اھت نج ےک ابرے ںیم رقٓا ِؿ‬
‫َ َْْ‬ ‫ن‌ٌ َ‌ ْ ُ ٰ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ْ َ ُ َ‬
‫يَ‌ َواَّلُ َص ‌‬
‫ارِ‌‬ ‫ج ِر ‌‬ ‫َِ‌الٍٓ ِ‬ ‫ن‌اَّل َّول ْٔ ‌‬ ‫رکمی ںیمٓاای ےہ‪﴿:‬والساُِلٔ ‌‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫َ َّ َ َّ ُ‬
‫الر ُس ْٔل ‌ٌ َِْ‌ ‌ َب ْػ ِ‌ِ ‌ ٌَاثبَ َّ َ‌‬
‫ّي‌‬ ‫َ ‌‌ي ُّشاك ِ‌ِق ‌‬
‫ِيَ ‌اف َب ُػ ْْٔ ْ‌ً﴾ افر ﴿وٌ ‌‬
‫وال ‌‬
‫ْ‬ ‫َ ُِ ‌ال ْ ُِٓ ٰ‌ َ َّ ْ َ َ َ‬
‫ِّي﴾ وت دنی افر ااحدثی رپلمع‬ ‫يو ‌ال ٍُ ْٔ‌ٔ ٌِِ َ‌‬
‫ى ‌ويتبِع ‌غي ‌سب ِ ِ‬
‫رکےنےکہلسلسںیمںیمہاؿیکاابتعافردیلقتاکمکحدایایگےہ۔‬
‫ایس فہج ےس اہقف ِء رعاؼ ےن ہی اضہطب انبای ہک بج یسک رافی ےس وکیئ‬
‫دحثی وقنمؽ وہ افر اس اک لمع اس ےک الخػ وہ وت دحثی وک ںیہن ایل اجےئاگ؛‬
‫ہکلب اس ےک لمع وک ایلاجےئاگ۔ ایس رطح اامؾ امکل رہمح اہلل ااحدثی ںیم‬
‫االتخػ ےک فتق الہِ دمہنیےکلمعوکےتیلںیہ۔‬
‫‪053‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫انچہچن احصہبؓ افر اتنیعب ریض اہلل مہنع تہب یس ایسی رفاتی لقن رکےت‬
‫ںیہنجےکاطمقبفہوخدیھبلمعںیہنرکےتںیہ‪ً،‬الثمرضحتاِنبابعسریض‬
‫اہلل ہنع ہی دحثی لقن رکےت ںیہ ہک وضحر ﵁ ےن دمہنی ونمرہ ںیم وخػ‬
‫فابرش ےک ذعر ےک ریغب رہظ افر رصع‪ ،‬رغمب افر اشعء یک امنزںی اک اسھت‬
‫زپںیھ‪ ،‬ایس رطح اک دحثی ںیم ٓاای ےہہک وضحر ﵁ ےن رمض اولافت‬
‫ںیم رضحت اوبركب ریض اہلل ہنع وک ولوگں وک امنز زپاھےن اک مکح دای افر رضحت‬
‫اوبركب ریض اہلل ہنع ولوگں وک امنز زپاھےن ےگل‪ ،‬اک رمہبت رضحت اوبركب ریض‬
‫اہلل ہنع امنز زپاھ رےہ ےھت ہک وضحر ﵁ رشتفی الےئ افر رضحت اوبركب‬
‫ریض اہلل ہنع ےک ربارب ںیم امنز اداء رفامیئ‪ ،‬ولگ رضحت اوبركب ریض اہلل ہنع یک‬
‫ادتقاء رک رےہ ےھت افر رضحت اوبركب وضحر ﵁ یک‪ ،‬وت اہیں دفولوگں ےن‬
‫دفرحتہمی ےک اسھت اامتم رکایئ‪ ،‬دحثی اک اظرہ ایسرپدالتلرکاتےہ؛احالہکن‬
‫اس دحثی وک رفاتی رکےن فاےل احصہبؓ فاتنیعبؒ ںیم ےس یسک ےن اس وک‬
‫ومعمؽ ٖہب ںیہنانبای۔‬
‫ایسرطحاکدحثیںیمٓاایےہہکوضحر﵁ےناانپداایںاہھتابںیئ‬
‫اہھت رپ راھک‪ ،‬اب ہی دحثی وقہم یک احتل وکیھب اشلم ےہ؛ احالہکن االسػ ںیم‬
‫ےسیسکےسوقنمؽںیہنہکاسےنوقہمیکاحتلںیماہھتابدناھوہ‪،‬وساؿاکہی‬
‫لمع اظبرہ دحثی ےک الخػ ولعمؾ وہات ےہ‪ ،‬اےسی یہ اک دحثی ںیم ٓاای‬
‫کت‬
‫ےہ‪«:‬امأدر د ولصفا‪ ،‬فامافکت افقصوا» (ہک ںیہمت اامؾ ےک اسھت ینتج امنز لم‬
‫اجےئ اس وک زپھ ول افر وج اامؾ ےک اسھت ہن ےلم اس یک اضقء رکف) اب ہی دحثی‬
‫اسرتعکوکیھباشلمےہسجںیمدتقمیاامؾےکاسھتروکعوکہناپےئ؛نکیل‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪054‬‬

‫دفونں دجسہ افر دہشت وک اپےل‪ ،‬اس ےک ابفوجدامتؾ نلعء ےک زندک اس رتعکیک‬
‫اضقءرکےاگ‪،‬سپاؿاکہیوقؽ«ُماأدريمتؿ ومّم‪ٚ‬مقا »ےکالخػےہ۔‬
‫ارگ ااحدثی اک عبتت ایک اجےئ وت تہب یس ایسی رفاایت یتلم ںیہ وج فلس‬
‫ےسوقنمؽںیہ؛ احالہکناؿاکلمعاسےکالخػےہ۔‬
‫ِِاصنیحل اتم ےک وشیپا افر دتقما ںیہ‪ ،‬دنی ےک‬
‫دفرسی رطػ فلس‬
‫ہلسلس ںیم اؿ یک اابتع اک مکح دایایگ ےہ‪ ،‬وت اؿ اک یسک دحثی ےک الخػ لمع رکان‬
‫اس ابت یک رصحی دلیل ےہ ہک رفاتی ںیم وکیئ تلعِ اقدہح رضفر ےہ سج یک‬
‫فہج ےس اوھنں ےن اس وکومعمؽاہبںیہنانبای؛ اِیسےیلدقتمنیمرعایقنلعءےن‬
‫ااحدثی ںیم االتخػ ےک فتق فلساصنیحلاحصہبؓ فاتنیعب ےکلمعوکرفاایت‬
‫رپدقنرکےناکایعرانبای۔‬
‫اسیکاینبد ہیےہہکدعبںیمٓاےن فاےل املسمونںوک دنیفرشتعیےک‬
‫ہلسلس ںیم اؿ یک اابتع افر دیلقت اک مکح دایایگ ےہ‪ ،‬وخد وضحر ﵁ اک اراشد‬
‫ےہ‪«:‬أصحاب أُم‪ٜ‬مة ُّمتل» (ہک ریمے احصہبؓ ریمی اتم ےک ےیل‬
‫اامتن ںیہ) زین ٓاپ ﵁ ےنرفامای‪ُ«:‬ماأنا قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لأصحاب»۔‬
‫ِِرشیع رہھٹا‪ً ،‬الثم رتافحی ںیم ِ‬
‫التفت‬ ‫سپ وہمجرةکر نلعء اک لمع اک تجح‬
‫رقٓاؿ افر متخ رقٓاؿ اک اتمںیمہشیمہےسومعمؽراہےہ؛احالہکنہنہی ٓاپ﵁‬
‫ِِاصنیحل ےک لمع ےس اثتب‬
‫رکاؾ ےس؛ نکیل فلس‬
‫ےس وقنمؽ ےہ افر ہن احصہبٔ ؓ‬
‫ےہ‪ ،‬ایس رطح امن ِز رتافحی ابامجتع اک ہلئسم ےہ‪ ،‬وضحر ﵁ ےن احصہبؓ وک‬
‫امجتع ےک اسھت رتافحی زپاھیئیھت؛نکیلرھپرتکرکدایافراؿوکامجتعےک‬
‫اسھت زپےنھ یک ااجزت ںیہن دی‪ ،‬وگای ہک وضحر ﵁ اک ہی لمع وسنمخ وہایگ افر‬
‫‪055‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رکاؾ‬
‫اس اک یھب وبثت ںیہن ےہ ہک رضحت ﵁ ےک رتک رکےن ےک دعب احصہبٔ ؓ‬
‫ےن ٓاپ یک زدنیگ ںیم ابامجتع رتافحی یک امنز زپیھ وہ ہک فہ رقتریی لعف یہ نب‬
‫اجات؛ ہکلب ابامجتع رتافحی اک ومعمؽ فلس ےک زامہن ےس رشفع وہا‪ ،‬سپاؿاکہی‬
‫لمعتجحرشیعرقاراپای‪،‬اہقفءےناسیکرصاتحیھبیکےہ۔‬
‫بجاینتابتٓاپ ھجمس ےئگ وت ہیابتٓاپ ےک اسےنم فاحض وہیئگوہیگہک‬
‫الہِرعاؼیک ہقفرضحتدبعاہللاِنبوعسمدریضاہللہنعیکامیلعتترپینبمےہ‬
‫نج اکفلساصنیحل ےکزامہنںیم رعاؼےکادنراعتلمراہافرتہبےساسملئ‬
‫ںیمرضحتیلعافراِنبابعسریضاہللامہنعےکاتفف ٰیافرلمعیھبایسےکوماقف‬
‫ںیہ‪،‬الہِرعاؼیکہقفےکرقبیرقبیاامؾامکلرہمحاہللیکہقفےہافرہقفاجحزی‬
‫فرعایقیہرپدفرسیدصیرجہیےکافالئکتامتؾنلعءاکلمعراہ۔‬
‫اتنیعب افرعبتاتنیعبےکدعبدفرسیدصی ےکافارخافررسیتیدصی‬
‫یک ادتباءںیم وجاہقف ِءرکاؾٓاےئ وت اؿ ےک اسےنم احصہبؓ فاتنیعبؒاکلمعںیہناھت‪،‬‬
‫اؿ وک رصػ ااحدثی ںیچنہپ افر ااحدثی ںیم اوھنں ےن االتخػ اپای وتاںیہن‬
‫ُرفاۃ وک اسےنم رھک رک دحوثیں یک اجچن زپاتؽ یک رضفرت وسحمس وہیئ‪ ،‬افر اس‬
‫راجؽ ااحدثی ںیم رجح فدعتلی افر وتقیث ففیعضت یک‬
‫ےک ےیل اوھنں ےن ِ‬
‫دختمااجنؾدیافراسثحبفالکؾوک’’اامسءارلاجؽ‘‘ اکانؾدایافررصػاںیہن‬
‫رفاایت وک ومعمؽ اہب انبای نج ےک رافی اؿ ےک رقمر رکدہ وقادع رپ رھکے‬
‫اُرتے‪،‬یہیاتمرخنیاہمئےکزندکااحدثیرپدقناکایعرےہ۔‬
‫احلص ہی ےہ ہک ایس اینبد رپ دقتمنیم نلعء افر اتمرخنی نلعء یک ہقف ںیم‬
‫االتخػ دیپا وہایگ‪ ،‬اتمرخنی ےننجرفاایت ےکرافویںوکاےنپایعررپاعدؽ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪056‬‬

‫اھجمس‪ ،‬اؿ یک رفاایت وک ےلایل افر وج رفاایت اؿ ےک اخمفل ںیھت اؿ وک رتک‬

‫رکدای؛احالہکنفہرفاایتدقتمنیمےکایعرےکاطمقبحیحصںیھت۔‬
‫افرارگہیمیلستیھبرکایلاجےئہکدقتمنیماہقفءےننجرفاایتوکایلےہ‬
‫فہفیعضںیھتبتیھبیلہپدصیںیموہمجراتماکاؿوکومعمؽاہبانباناؿوکحیحص‬
‫انبداتی ےہ؛ ویکہکن اک اُوصیل اضہطب ےہ ہک فیعض رفاتی وک لمعِ اتم حیحص انبداتی‬
‫ےہ۔(ینعیاعتلماتمہقلعتمرفاتییکتحصرپطوبضطونعمیرقہنیےہ)‬
‫افر ہی یھب ولعمؾ وہان اچےیہ ہک اتکیب لکش ںیم االسیم اقعد یک دتفنی‬
‫دفرطےقی ےس وہیئ ےہ‪:‬اک دقتمنیم ےک رطےقی رپ افر اک اتمرخنی ےک‬
‫رطےقی رپ۔ دقتمنیم اک ایعر دصرِا ّفؽ اک لمع اھت افر اتمرخنی اک ایعر رفا ِۃ‬
‫دحثی رپ رجح فدعتلی اھتافر رہاک اک اانپ اک جہنم افر رطہقی ےہ‪ ،‬ضعب نلعء‬
‫ےنےلہپوک راحج رقاردای افر ضعب ےندفرسے وک‪ ،‬اب وجصخش اچےہاؿدفونں‬
‫رطوقیںںیموغرفرکفرکےافروجرطہقیاسوکحیحصےگلاسوکاایتخررکےل۔‬
‫رہصخش وک اس ہلسلس ںیم وغرفدترب رکان اچےیہ افر دفونں ایعرفں ےک‬
‫امنیب رفؼ وک اجانن اچےیہ‪ ،‬اس ےک دعب دقتمنیم افر اتمرخنی ںیم ےس سج ےک‬
‫(‪)۴‬‬
‫رطےقیرپریصبتافراامتعدوہاسوکاایتخررکاناچےیہ‘‘اھ۔‬

‫احہیش االامؾ انب امہج ف اتکہب اننسل‪ ،‬ص‪ 81:‬ات ‪،5۲‬قیقحؒ خیش دبع ااتفلح اوب دغہ‪ ،‬ہبتکم االاحتد‪،‬دویدنب‪،‬اس‬ ‫(‪)۴‬‬
‫وموضع رپ زمدی اطمےعل ےک ےیل دںیھکی‪:‬دقمہم ارجلح فادعتلي النب اب احمت‪ ،‬االانسد نم ادلي‪،‬‬
‫للست‬
‫صفجۃرشمۃقنماتريامسعادحلندنعادحملث خدبعااتفلحاوبدغہ۔‬
‫‪057‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ؒ‬
‫دلایھونیاکققحمالکؾ‬ ‫اعتلمِفلسیکاتیمہ‪:‬دیہشاالسؾالعہم‬
‫رضحت ومالان دیحر نس اخں وٹیکن رۃمح اہلل ہیلع ےن اعتلم فلس ےک قلعت ےس وج‬
‫اوصیل ابںیت یھکل ںیہ‪ ،‬فہ وتہج ےک اقلب ںیہ‪ ،‬اس یک زمدی رشتحی رضحت ومالان ویفس‬
‫دلایھونیدقسرسہےک ملےسالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’اتنیعب افر عبت اتنیعب رمہمح اہلل ےک زامےن ںیم رضحات احصہب رکاؾ‬
‫روضاؿ اہلل مہیلع افر ااکرب اتنیعب اک اعتلم یسک ےلئسم ںیم تجح اقہعط امشر وہات اھت‬
‫افر ااحدثی یک تحص فمقس ےک ےیل ایعریکتیثیحراتھکاھت‪ ،‬وجااحدثیہکااکرب‬
‫احصہبفاتنیعبےکاعتلمےکالخػوہںیت‪،‬اںیہناشذ‪،‬وسنمخایومٔفؽ اھجمس اجات‬
‫اھت‪،‬یہیفہجےہہکاامؾامکلؒ وماط ںیمہگجہگجاعتلمالہدمہنیاکوحاہلدےتیںیہ‬
‫افر وج ااحدثی الہ دمہنی ےک اعتلم ےک الخػ وہں‪ ،‬اںیہن ریغ ومعمؽ اہب رقار‬
‫دےتیںیہافریہیفہجےہہکدفرسیدصیںیمااحدثیےکےنتجومجمےعرمبت‬
‫ےیکےئگ‪،‬اؿںیموضحر﵁ ےکاراشداتےکاسھترضحاتاحصہبفاتنیعب‬
‫اکاعتلمیھبذرکایکاجاتاھت؛نکیلریخارقلفؿےکدعبوچہکنایعریاعتلمٓاوھکنں‬
‫ےک اسےنم ںیہن راہ اھت‪ ،‬اس ےیل ااحدثی یک تحص ف مقس افر اؿ ےک ومعمؽ اہب‬
‫وہےن ای ہن وہےن اک دمار رصػ دنس یک تحص ف فعض افر رافویں یک رجح ف‬
‫دعتلی رپ رہ ایگ افر رفاایت ےک اقمےلب ںیم اعتلم فلس یک اتیمہ رظنفں ےس‬
‫افلھج وہیئگ‪ ،‬اہیں کت ہک ضعب ولوگں وک ایخؽ وہےن اگل ہک اک ایسی رفاتی‬
‫سج ےک رافی ہقث وہں‪ ،‬اس ےک اقمےلب ںیم رضحات افلخےئ رادشنی ریض‬
‫اہلل مہنع اک اعتلم یھب وکیئ تیثیح ںیہن راتھک‪ ،‬یسک رفاتی ےک رافویں یک اقثتہ ف‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪058‬‬

‫دعاتل افر مہف ف دایتن وک رضحات افلخےئ رادشنی ریض اہلل مہنع ےک اعتلم رپ‬
‫رتحیج دے ڈاانل ہن رصػ ہی ہک تحص دنماہن رطز رکف ںیہن وہاتکس؛ ہکلب ارگ اس وک‬
‫رضفاکیفخ ہبعشاہکاجےئوتاشدیےباجہنوہاگ؛ویکہکنرضفیکتقیقحاسےک‬
‫وسا ایک ےہ ہک دعبےک رافویں ےک رھبفےس رضحات احصہب رکاؾ افر افلخےئ‬
‫رادشنیریضاہللمہنعوکصنوبنییکاخمتفلےسوعطمؿایکاجےئ‪،‬افؽوتاحصہب‬
‫رکاؾ روضاؿ اہلل مہیلع ےک احالت ےس فاحض ےہہک اوھنں ےن اینپ ادعتساد ےک‬
‫اطمقبٓاپ ﵁ ےکاوقاؽفاامعؽافر اوحاؽوکاےنپادنرااسیذجبرکایلاھتہک‬
‫اؿیکریستامجؽوبنیاکٓاہنئ نب یئگیھتافررھپفہتنسےکاےسیاعقشےھتہک‬
‫اؿ ےک زندک ٓاں رضحت ﵁ یک اک تنس داین ف اماہیف ےس زایدہ یتمیق یھت‪،‬‬
‫اِدرھرقٓاؿ رکمیںیم اؿےکراےتسوکلیبساوملٔنینمہہكرکاؿیکادتقاءاکمکحرفامای‬
‫ایگ افر وضحر ﵁ ےن احصہب رکاؾ روضاؿ اہلل مہیلع انیعمج وصخاص رضحات‬
‫افلخےئ رادشنی یک ادتقاء ےک ابرے ںیم وج فںیتیص افر اتدیکںی رفامیئ ںیہ‪ ،‬فہ‬
‫بس وک ولعمؾںیہ‪ ،‬اؿ فوجہ ےکشیپرظنتنساثہتبفیہ ےہسجرپااکرباحصہب‬
‫رکاؾ ف اتنیعب اک اعتلم راہ افر وج رفاتی اؿ ےک اعتلم ےک الخػ وہ فہ ای وت‬
‫وسنمخ الہکےئ یگ ای اس ںیم اتفلی یک رضفرت وہیگ‪ ،‬ایسی رفاتی وج اعتلم‬
‫فلس ےک الخػ وہ‪ ،‬دصر افؽ ںیم اشذ امشر یک اجیت یھت افر سج رطح اتمرخنی‬
‫دحمنیث یک االطصیح اشذ رفاتی تجح ںیہن‪،‬ایسرطحدقتمنیم ےکزندکایسی‬
‫اشذرفاایتتجحںیہنںیھت‪،‬ارگرظنبقمعتداھکیاجےئوتاعتلمیہیکربتکےس‬
‫امہرے دنی اک فصن ہصح المع وتمارتےہ افر اعتلم یہ میلعت ف ملعت اک وقی رتنی‬
‫ذرہعی ےہ‪ ،‬ارگ اعتلم وکدرایمؿ ےساٹہدای اجےئ وت ضحم رفاایت وک اسےنم رھک رک‬
‫‪059‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫وکیئ صخشامنزاکلمکمہشقنیھبرمبتںیہنرکاتکسوجدؿںیماپشنابرزپیھاجیت‪،‬‬
‫ہچاجےئہکوپرےدنیاکاظنؾرمبترکدایاجےئ‪،‬اسےیلحیحصرطزرکفہیےہہک‬
‫ااکرباحصہبفاتنیعبےکاعتلمافررفاتیوککیبفتقشیپرظنرھکرکدفونںےک‬
‫(‪)۴‬‬
‫درایمؿقیبطتدیاجےئ‘‘ ۔‬
‫ِؒ ےک اس اابتقس ںیم اؿ یک وہشمر ف رعمفػ وصختیص ’’دنی یک‬
‫العہم دلایھونی‬
‫ومجمیعرشتحیفرتامجینںیمالصتبرکفافرتحصریبعت‘‘وخبیتکلھجےہ۔‬

‫الخہص‬
‫ہذوکرہلیصفتےساقرنیرکاؾادنازہاگلےتکسںیہہکاہلللجاشہنےندنیاالسؾیک‬
‫افحتظ اک وج دقریت اظنؾ اقمئ رفامای ےہ‪ ،‬فہ ےنتک مکحتسم اوصولں رپ اقمئ ےہ افر دنی اک حیحص مہف‬
‫احلصرکےنےکےیلسکدرہجرہگایئفدتربیکرضفرتےہ؟املبقیکالیصفتتاکارگزجتہیایک‬
‫اجےئوتاحلصہیاتلکنےہہک‪:‬‬
‫’’ وضحر ﵁ بج کت اِس داین ںیم رفقن ارففز رےہ‪ ،‬اتمےنٓاپ‬
‫ےک اراشدات افر اوسہ ہنسح وک ربا ہ را تس اذخ رکےک اس رپ لمع ایک‪ ،‬رھپ ٓاپ‬
‫ےک اراشدات الب فاہطس ےننس فاےل افر ٓاپ ےک اامعؽ فااعفؽ وک مشچب وخد‬
‫دےنھکی فاےل احصہب رکاؾ روضاؿ اہلل مہیلع ےن ملع ف دہاتی ےک اس وپرے زخاہن‬
‫یک ریغ ومعمیل اامتہؾ افر فغش ےک اسھت افحتظ یک افر وپری اامتن ےک اسھت‬
‫دعبفاولںوکاچنہپای‪،‬رھپدعبےکرقونںںیماہللاعتیلےنٓاپ یکاتمےکرتہبنی‬
‫ارفاد وک ااحدثی ف ننس ےک اس ےب اپایں درتف یک دتفنی ف رتبیت‪ ،‬قیقح ف دیقنت‪،‬‬

‫االتخػاتمافررصاطمیقتسم‪۲۴۰/۰:‬ات‪،۲۴۱‬ہبتکمدلایھونی‪،‬رکایچ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪061‬‬

‫میلعت ف ملعت‪ ،‬رتہمج ف رشتحی‪ ،‬ظفح ف ااشتع افر اس ےس قلعتم تہب ےس لقتسم‬
‫ولعؾفونفؿیکااجیدافررھپرہنفںیمرتہبےسرتہباتفیلففینصتفریغہڑکیسفں‬
‫مسق یک دخامت یک ایسی وتقیف دی وج یھبک یسکوقؾافریسک اتموکںیہنیلم‪،‬ایساکہی‬
‫ہجیتن ےہ ہک اخمت االایبنء ﵁ وک اس داین ےس ےئگ وچدہ وس اسؽ ےس زایدہ دمت‬
‫ذگریکچ ےہ؛ نکیل ٓاپ ےک اراشدات افراوسہ ہنسح یک رفینش رہ راہ رفےک ےیل‬
‫(‪)۴‬‬
‫ٓاج یھبایسییہوموجدےہیسیجہکرقؿافؽںیمیھت‘‘ ۔‬

‫دقمہم اعمرػ ادحلثی از دحمث ریبک رضحت ومالان بیبح ارلنمح ایمظع دقس رسہ‪ ،‬ص‪ ،۲5:‬دار‬ ‫(‪)۴‬‬
‫االاشتع‪،‬رکایچ ‪۰۲۲4‬ء۔‬
‫‪060‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دجسمںیموخانیتیکامنزافراشنمےئرشتعی‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪062‬‬

‫دجسمںیموخانیتیکامنزافراشنمےئرشتعی‬
‫املبقںیموجالیصفتتشیپیکںیئگںیہ‪،‬اؿیکتیثیحاکاوصیلثحبیکیھت‪،‬سج‬
‫ےس ہی ارم فاحض وہایگ ہک ہقف االسیم؛ درتقیقح رشتعی االسؾ ےک مہف میلس یہ ےس ابعرت‬
‫ےہوجولعؾرشہیعںیمبسےسلکشمافرٓارخیدرہجےہ‪،‬میکحاالتمؒ یکریبعتںیمایسوک‬
‫افررشح دصر فریغہ ونعاانت ےس وصنص ںیم اجہب اج ریبعت‬
‫ِ‬ ‫مہف‪ ،‬ہقف‪ ،‬راےئ‪ ،‬ااہتجد‪ ،‬اابنتسط‬
‫ایکایگ ےہ‪ ،‬وہشمر دحمث اامؾ رتہذی رۃمح اہلل ہیلع ےک اافلظ ںیم اس بصنم ےک احنی‬
‫اہقفےئاتمںیہ۔‬
‫اس ےکدعباظبرہرضفرتںیہن یھتہکدجسمںیموخانیتیکابامجتعامنزےکےلئسم‬
‫رپثحب یک اجےئ‪ ،‬ہکلب بصنمِ ہقفت افر رقٓاؿ ف تنس یک مہف میلس یک احلم امجتع رضحات‬
‫اہقفےئرکاؾاکوحاہلددیانیاکیفاھت‪،‬اتمہزمدییفشتےکےیلدنچامہاوادرعضرکاتوہںنج‬
‫ےسااشنءاہلل ہیابتحقنموہاجےئیگ ہکاہقفےئرکاؾاکطبنتسمرکدہرشیعمکحافراُؿیکریبعتدر‬
‫تقیقحنیعاشنمءوبنیےکاطمقبافراسوموضعیکومجمیعااحدثیاکحیحصدصماؼےہ۔‬

‫اصمدررپاکرظن‬
‫ہی ہلئسم بتک ریسفت‪ ،‬وتمؿ دحثی‪ ،‬رشفح دحثی‪ ،‬بتک ادۃل االاکحؾ‪ ،‬بتک ہقف‪،‬‬
‫بتک اتففی‪ ،‬بتک اوصؽ ہقف‪ ،‬بتک اوصؽ رشتعی افر بتک رتامج ںیم ہذوکر ےہ‪،‬احظف امعد‬
‫ادلنیرمعنبریثکؒ (وتمیف ‪4۱4‬ھ)ےناینپوہشمراتکب’’ ریسفتانبریثک‘‘ںیمرقٓاؿ رکمییک‬
‫‪063‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫ن َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ‪ ُ َّ ٞ‬ن ن َ َ ‪َ َ ٞ‬‬
‫‌ٱّلل ِ‌ِإَوك ِ‬
‫ام‌‬ ‫‌وَّل َ‌ب ني ٌع‌غَ‌ذِن ِر‬ ‫ﵡرِجال‌َّل‌ثي ِٓي ًِٓ‌ث ِجٰرَ‬
‫وسرہونریک ٓاتی‪‌ :‬‬
‫َّ َ‬
‫ٱلصي ٰٔ‌َ ِﵠ ےک تحت اس رپ لیصفت ےس رفینش ڈایل ےہ‪،‬وتمؿ دحثی ںیم احصح ہتس ےک‬
‫اسھت دفرسی وہشمر اتکوبں ںیم یھب رفاںیتی رثکت ےس ہذوکر ںیہ نج یک الیصفتت اؿ یک‬
‫رشفح ف وحایش ںیم ایبؿ یک یئگ ںیہ‪ ،‬بتک اوصؽ ہقف افر اوصؽ رشتعی ںیم دس اذلرہعی یک‬
‫اثمؽںیماسےلئسموکشیپایکایگےہ‪،‬بجہکبتکرتامجںیمریس ِ‬
‫ترضحتاعہشئریضاہلل‬
‫ِؓ‪ ،‬فریغہ ےک تحت ہی ہلئسم‬ ‫اہنع‪ ،‬ریس ِ‬
‫ت رضحت دبع اہلل نب رمعؓ افر ریست اؾ دیمح اسدعی‬
‫ہذوکر ےہ افرادۃل االاکحؾ یک اتکںیب وت درتقیقح اس ہلئسم اک اینبدی دصمر ںیہ‪ ،‬نج ںیم‬
‫لصفمفققحمالکؾایکایگےہ۔‬
‫ارگ وغر فدترب ےک اسھت اؿ وحااجلت یک رماتعج یک اجےئ وت الب ہبش یہی ہجیتن اسےنم‬
‫ٓاےئ اگہک اس ےلئسم ےس قلعتم احصہب رکاؾ ریض اہللمہنع ےسےلرک دنپروہںیدصیرجہی‬
‫کت؛ ةکر دحمنیث‪ ،‬اہقفء افر امیض رقبی ےک ااکرب ایتفمؿ رکاؾ افر ققحم نلعء یک رصتاحیت‬
‫ریبعتات ےکومعمیل رفؼ ےک اسھت رقتةی اسکیں ںیہ‪ ،‬ارگاہیں اسری اتکوبں یک ابعرںیت‬
‫شیپ یک اجںیئ وت اظرہ ےہ ہک ہی وطاتل اک ابثع وہاگ‪ ،‬اس ےیل دنچ امہ افر اینبدی اصمدر یک‬
‫اشندنیہرکےتوہےئرضفریابعرںیتشیپیکاجیتےہ۔‬

‫دجسمںیموخانیتیکامنزےکےلئسماکبسےسامہامذخ‬
‫امہرے دحمفد ملع ف اطمہعل ےک اطمقب اس وموضع وک بس ےس زایدہ طسب ف لیصفت‬
‫ےسایبؿرکےنفایلتیصخش احظفرغمبانبدبعاربلادنیسلرۃمحاہللہیلعیکےہ‪،‬احظفانب‬
‫رجح رۃمح اہلل ہیلع افر درگی دحمنیثؒ ےن یھب اینبدی امذخ العہم انب دبع اربل یک ادیہمتل یہ وک انبای‬
‫رغمب ےن اینپ میظع ااشلؿ فینصت «اًمت‪ٛ‬م‪ٝ‬م‪ٞ‬مد با ذم اعمقـم‪٠‬م ُمـ اعمٕماين‬
‫ےہ‪،‬احظف ؒ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪064‬‬

‫لاّؾما‪ٟ‬م‪ٞ‬مد» ںیماسوموضعیکااحدثیوبنہیاکااعیتسبرکےتوہےئاھکلےہ‪:‬‬
‫«ىم ؼ ؼؼد ألرد‪ٟ‬م ؼ ؼؼا ُم ؼ ؼؼـ اِصم ؼ ؼؼار اعمس ؼ ؼؼ‪ٜ‬مدة ذم ه ؼ ؼؼذا اًمب ؼ ؼؼاب ُم ؼ ؼؼا‬
‫وم‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف يمٗمايؼ ؼ ؼة لهم‪ٜ‬مؼ ؼؼك وم‪ٛ‬م ؼ ؼؼـ شم ؼ ؼؼدسمرها لوم‪ٝ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا لىم ؼ ؼؼػ قم ؼ ؼؼغم وم٘م ؼ ؼؼف‬
‫هذا اًمباب»‪.‬‬
‫ٓارخ ںیم وموضع اک الخہص رکےت وہےئرضحت اامؾ امظع اوب ہفینح رۃمحاہلل ہیلع ےک‬
‫اشرگد‪ ،‬اریم اوملٔنینم یف ادحلثی رضحت دبع اہلل انب اابملرک رمفزیؒ (‪۴۴8‬ھ‪۴8۴/‬ھ)ےک‬
‫وقؽوکرتحیج دی ےہافراتدیئ ےکوطررپرضحتاعہشئریضاہللاہنعیکوہشمررفاتیوکشیپ‬
‫ایکےہ‪،‬رھپوخانیتےکرھگںیمامنززپےنھیکتلیضفافردعبےکاحالتاکذرکرکےتوہےئ‬
‫وغرفرکفیکدوعتدیےہ‪،‬انچہچنےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«ىم ؼؼاـ أل ؼؼق قم‪ٛ‬م ؼؼر أىم ؼؼقاـ اًمٗم٘م‪ٝ‬م ؼاء ذم ه ؼؼذا اًمب ؼؼاب ُمت٘مارسم ؼؼة‬
‫اعمٕم‪ٜ‬مك لظمػمها ىمقـ اسمؼـ اعمبؼارؿ ّنؼف همؼػم خمؼاًمػ ًمٌمؼء ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼا‬
‫ليِمؼؼ‪ٝ‬مد ًمؼؼف ىمؼؼقـ قمائِمؼؼة ًمؼؼق أدرؿ رؾمؼؼقـ اهلل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف‬
‫لؾمؼ‪ٚ‬مؿ ُمؼا أطمدصمؼؼف اًم‪ٜ‬مسؼاء عمؼ‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ اعمسؼؼجد‪،‬لُمع أطمؼقاـ اًم‪ٜ‬مؼؼاس‬
‫(‪)۴‬‬
‫اًم‪ٞ‬مقف لُمع ومْمؾ صالة اعمرأة ذم سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬ما ومتدسمر ذًمؽ‪.‬‬
‫’’انب دبع اربلؒ رفامےت ںیہ‪:‬دجسم ںیم وخانیت یک ابامجتع ںیم امنز ےک‬
‫ےلئسم ںیم اہقفےئ رکاؾ ےک اوقاؽ ینعم افر تقیقح ےک اابتعر ےس رقتةی اسکیں‬
‫ںیہ افر ےلئسم یک بس ےسرتہب ریبعت رضحت دبع اہللنب ابمرک رۃمح اہلل ہیلع اک‬
‫وقؽ ےہ؛ اس ےیل ہک فہ بس ےس اجعم وقؽ ےہ‪ ،‬یسک یھب وقؽ افر دحثی ےس‬
‫اس اک اعترض ںیہن ےہ‪ ،‬اس وقؽ یک اتدیئ رضح اعہشئ ریض اہلل اہنع ےک اس‬

‫اًمتؿفقد‪ ،403/23:‬وزارة قمؿوم األوىماف واًمشؤون اإلؾمالمقة‪.‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫‪065‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رفامؿ ےس یھب وہیت ےہہک ارگ ٓاپ ﵁ اےنپ زامےن ںیم فہ اوحاؽ دےتھکی وج‬
‫ٓاپ ےک دعب وخانیت ےن دیپا رکدےی ںیہ‪ ،‬وت ٓاپ اےنپ زامےن ںیم وعروتں وک‬
‫دجسماجےنےس (رصااتح)عنمرفامدےتی‪،‬زینوعرتےکےیلاسےکرھگںیمامنز‬
‫یکزایدہتلیضفےہ؛وغرفرکفںیماؿولہپفںوکشیپرظنرانھکاچےیہ‘‘۔‬

‫احظفادنیسلؒیک ِ‬
‫وقتمہفرپاحظفذیبہؒیکاہشدت‬
‫احظف ادنیسلؒ ےسیج رحبتم افر فعیس ارظنل ہیقف ف دحمث اک ااحدثی ےک ااعیتسب ےک دعب‬
‫ِؒ یک‬
‫وغر ف رکف یک دوعت دانی اک ینعم راتھک ےہ؛ اس ےیل ہک وہشمر دحمث ف اندق احظف ذیبھ‬
‫(‪)۴‬‬
‫اہشدتےہہکوقتمہفافراعمیندحثیرپوبعر؛احظفادنیسلؒاکاکففصاایتمزیاھت۔‬
‫ابفہرصتاحیتالمہظحرفامںیئنجےساحظفرغمبیکؿقتہ﵂ہنراےئربمنہوہیت‬
‫یلچاجیتےہافرےلئسمیکوصتریابلکلاصػوہاجیتےہ‪:‬‬

‫رضحت اامؾاشیعفرۃمحاہللہیلعاکاکمشچاشکاابتقس‬
‫دفرسی دصی رجہی ےک میظع دحمث ف ہیقف رضحت اامؾ اشیعف (‪۰۲۱‬ھ) رۃمح اہلل‬
‫ہیلعوضحر﵁ یکازفاجرہطمات‪،‬اصبحزادویںافردفرسیرھگولیوخانیت ریضاہللنہنع‬
‫ےکابرےںیمےتھکلںیہہکاِؿںیمےسیسکاکامنزابامجتعےکےیلیسکدجسمںیمٓاان اثتب‬
‫ںیہنےہ‪:‬‬
‫«يمؼؼاق ُمؼؼع رؾمؼؼقـ اهلل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ‪ٟ‬مسؼؼاء ُمؼؼـ‬

‫مؼدمة اًمتؿفقد‪ ،‬ص‪ً ،27:‬مؾشقخ قمبد اًمػتاح أسمو همده‪.‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪066‬‬

‫أهؾ سم‪ٞ‬متف لسم‪ٜ‬ماشمف لأزلاضمف لُمقًم‪ٞ‬ماشمف لظمدُمؼف لظمؼدف أهؼؾ سم‪ٞ‬متؼف‪،‬‬

‫ومؼؼام قم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼؼت ُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ اُمؼؼرأة ظمرضمؼؼت إمم ؿمؼؼ‪ٝ‬مقد مجٕمؼؼة‪ ،‬لاجل‪ٛ‬مٕم ؼؼة‬
‫لاضمبؼؼة قمؼؼغم اًمرضمؼؼاـ سمؼؼ‪٠‬ميمثر ُمؼؼـ لضمؼؼقب اجلامقمؼؼة ذم اًمّمؼؼ‪ٚ‬مقات‬
‫همػمهؼؼا‪ ،‬لُ إمم مجاقمؼؼة همػمهؼؼا ذم ًم‪ٞ‬مؼؾ أل هنؼؼار‪ ،‬لُ إمم ُمسؼؼجد‬
‫ىمبؼ ؼ ؼاء‪ ،‬وم٘م ؼ ؼؼد يم ؼ ؼؼاق اًم‪ٜ‬مبؼ ؼ ؼل ص ؼ ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ ي‪٠‬مب‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف رايمب ؼ ؼؼا‬
‫لُماؿم‪ٞ‬ما‪ ،‬لُ إمم همػمك ُمـ اعمسؼاضمد‪ ،‬لُمؼا أؿمؼؽ أهنؼـ يمؼـ قمؼغم‬
‫اخلؼ ؼ ؼ ؼػم سم‪ٛ‬م‪ٙ‬مؼ ؼ ؼؼاهنـ ُم ؼ ؼ ؼؼـ رؾم ؼ ؼ ؼؼقـ اهلل ص ؼ ؼ ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‬
‫أطمؼؼرع‪ ،‬لسمؼؼف أقم‪ٚ‬مؼؼؿ ُمؼؼـ هم ؼػمهـ‪ ،‬لأق اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف‬
‫لؾم‪ٚ‬مؿ مل ي‪ٙ‬مـ ًم‪ٞ‬مدع أق ي‪٠‬مُمرهـ سمام يؼا قم‪ٚ‬مؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ لقم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف ومؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ‪،‬‬
‫لُم ؼ ؼؼا هل ؼ ؼـ وم‪ٞ‬م ؼ ؼف ُم ؼ ؼؼـ اخل ؼ ؼػم لإق مل ي ؼ ؼا قم‪ٚ‬م ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ‪ ،‬يم ؼ ؼؼام أُم ؼ ؼؼرهـ‬
‫سماًمّم ؼؼدىمات لاًمس ؼؼ‪ٜ‬مـ‪ ،‬لأُم ؼؼر أزلاضم ؼؼف سماحلج ؼؼاب‪ ،‬لُماقم‪ٚ‬م‪ٛ‬م ؼؼت‬
‫أطمؼؼدا ُمؼؼـ ؾمؼؼ‪ٚ‬مػ اعمسؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم أُمؼؼر أطمؼؼدا ُمؼؼـ ‪ٟ‬مسؼؼائف سمإشم‪ٞ‬مؼاق مجٕمؼؼة‪،‬‬
‫لُ مجاقم ؼؼة ُم ؼؼـ ًم‪ٞ‬م ؼؾ لُ هن ؼؼار‪ ،‬لًم ؼؼق يم ؼؼاق هل ؼؼـ ذم ذًم ؼؼؽ ومْم ؼؼؾ‬
‫أُمؼؼرلهـ سمؼؼف‪ ،‬لأذ‪ٟ‬مؼؼقا هلؼؼـ إًم‪ٞ‬م ؼف‪ ،‬سمؼؼؾ ىمؼؼد رلن لاهلل أقم‪ٚ‬مؼؼؿ قمؼؼـ‬
‫اًم‪ٜ‬مبل صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ أنف ىماـ‪:‬صالة اعمرأة ذم سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬مؼا ظمؼػم‬
‫ُم ؼ ؼؼـ ص ؼ ؼؼالهتا ذم طمجرهت ؼ ؼؼا‪ ،‬لص ؼ ؼؼالهتا ذم طمجرهت ؼ ؼؼا ظمؼ ؼ ؼػم ُم ؼ ؼؼـ‬
‫صالهتا ذم اعمسجد‪ ،‬أل اعمساضمد»‪.‬‬
‫’’ وضحر ﵁ ےک اسھت ٓاپ ےک رھگیک تہب یس وخانیت ریتہ ںیھت‪،‬‬
‫الثم‪:‬ازفاج رہطمات‪ ،‬اصبح زادایں ابدنایں افر ٓاپ ﵁ افرالہتیبےک‬
‫رھگٓاےن اجےن فایلوخانیت؛ نکیلاؿںیمےسیسکےکابرےںیمیھب ہیوقنمؽ‬
‫‪067‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ںیہن ےہ ہک فہ ہعمج یک امنز زپےنھ ےکےیل دجسم ٓایت وہں‪ ،‬بج ہک ہعمج یک امنز‬
‫دفرسیامنزفںیکتبسنبرمدفںرپفوجبںیمڑبیھوہیئےہ‪،‬ایسرطحہذوکرہ‬
‫وخانیت ںیم ےس یسک اک یھب ہعمج یک امنزےک العفہ درگی امنزفں یک امجتع ںیم‬
‫رشتکرکانیھباثتبںیہن ےہ‪،‬ہنراتںیم افرہندؿںیمافرہندجسمابقءںیم‪،‬‬
‫بج ہک وضحر ﵁ یھبک وسار وہرک افر یھبک دیپؽ دجسم ابقء رشتفی ےل اجےت‬
‫ےھت افر ہن یہ ہی وخانیت دجسم ابقء ےک العفہ یسک دفرسی دجسم ںیم اجیت ںیھت‪،‬‬
‫احالہکناسںیموکیئکشںیہنےہہکفہروسؽاہلل﵁ ےکزندکاےنپاقمؾ‬
‫فرمہبتےکاحلظےسریخیکزایدہرحصی افرریخوکدفرسیوعروتںیکتبسنبزایدہ‬
‫اجےنن فایل ںیھت‪ ،‬دفرسی رطػ وخد وضحر﵁ اؿ وک اُؿ ےک فاابجت افر ریخ‬
‫ےک اومرےسرضفرٓااگہ رفامےن اک اامتہؾ رفامےت ےھت‪،‬اسیجہکوضحر﵁ ےن‬
‫اؿ وک دصاقت افر ننس اکافرازفاجرہطماتوکرپدہےکاامتہؾاکمکحرفامایےہ‬
‫افرریمے ملع ےک اطمقب فلس ںیم ےس یسکےنیھباینپویبیوکہعمجیکامنزافر‬
‫راتایدؿیکیسکامنزیکامجتعںیمرشتکاکمکحںیہندای‪،‬ارگوعروتںےکےیل‬
‫دجسمیکامجتعںیمرشتکرکےنںیمیسکرطحیکوکیئتلیضفوہیتوتاالسػ‬
‫اتماؿوکرضفراساکمکحدےتیافروعروتںوکاسیکااجزتدےتی؛ہکلبوضحر‬
‫﵁ ےس وقنمؽ ےہہک ٓاپ ےن اراشدرفامای ہک وعرت اک اینپ وکرھٹی ںیم امنز‬
‫زپانھ زایدہ رتہب ےہ نحص ںیم امنز زپےنھ ےس افر نحص ںیم امنز زپانھ الضف ےہ‬
‫(‪)۴‬‬
‫تبسنبدجسمںیمامنززپےنھےس‘‘۔‬
‫اظمتالف احلدیث مع يمتاب األم‪ ،625/8:‬سماب ظمروج اًمـساء إًمی اعمساضمد‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫دار اعمعرومة‪،‬سمػموت۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪068‬‬

‫ہی اہشدتاُسمیظعدحمثفہیقفؒ یکےہنجےکدؽںیمدحثیوبنیےکارتحاؾاک‬

‫ادنازہاِسایداگرلوقہلےساگلایاجاتکسےہہک‪:‬‬
‫«أن أره شم٘م‪ٚ‬م‪ٜ‬مؼل إذا رليؼت قمؼؼـ اًم‪ٜ‬مبؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف‬
‫(‪)۴‬‬
‫لؾم‪ٚ‬مؿ طمديثا لىم‪ٚ‬مت سمٖمػمك»‬
‫’’ارگ ںیم وضحر ﵁ ےس وکیئ دحثی رفاتی رکفں افر رھپ اس ےک‬
‫الخػراےئاقمئرکفںوتوکیسنزنیمریماوبھجااھٹےئیگ ‘‘؟‬
‫رضحتاامؾاشیعفؒاکہیوحاہلاہنتیاتیمہاکاحلمےہ‪،‬اسےسدفروبنیںیموخانیت‬
‫ےک دجسم ںیم ٓاےن یک وصتری رقتةی اصػ وہاجیت ےہ افر اُس ابت یک اتدیئ وہاجیت ےہ وج‬
‫رضحتوگنگیہدقسرسہےناخبریرشفییکوہشمردحثی‪«:‬إذا اؾمت‪٠‬مذ‪ٟ‬مت‪ٙ‬مؿ ‪ٟ‬مساؤيمؿ‬
‫ت‬
‫سماًم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؾ إمم اعمسجد‪ ،‬وم‪٠‬مذ‪ٟ‬مقا هلـ» ےک تحت دفراؿ درس رفامیئ ھتکۃاس دحثی ےس‬
‫(‪)۰‬‬
‫ہتپاتلچہک دفروبنیںیمیھبوخانیتامنزےکےیلومعیموطررپدجسمںیہنٓاایرکیتںیھت۔‬

‫معـى ىمول اإلمام اعمطؾبي‪ :‬إذا صح احلدیث ومفومذهربي ًمؾسبؽي‪ ،‬ص‪73:‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫طماؿمقه المع اًمدراري‪ ،437/3:‬كارش‪:‬اعمؽتبةاإلمدادیة‪ ،‬مؽةاعمؽرمة‪ ،‬اعمؿؾؽة‬ ‫(‪)۰‬‬
‫اًمعرسمقة اًمسعودیة ‪1395‬هر‪ .‬شادحلنرضحتومالاندمحمزرکبدقسرسـےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«ذيمر موالكا اًمشرقخ طمسرلم قمرغم ذم شمؼریرره ومفرم مـره أكره مل یؽرن اعمتعرارف‬
‫ظمروضمفن‪ ،‬وومفم أیضا أكه الجيوز هلن اخلروج إال سماإلذن اكتفى‪.‬‬
‫ِؒ ےک اشرگد رضحت ومالان نیسح یلع اجنپیب رۃمح اہلل ہیلع ںیہ‪،‬‬
‫ومالان نیسح یلع ےس رماد رضحت وگنگیہ‬
‫ِؒ ےکدرس اخبریےکامہاوادفاکنتعمجرفامےئےھت‪،‬خیشےتھکلںیہ‪:‬‬ ‫وھنجںےنرضحتوگنگیہ‬
‫ومـفررا مررا هعرره موالكررا طمسررلم قمررغم اًمبـجررايب‪ ،‬وهررو مطبرروع سماؾمررم شمؼریررر‬
‫اًمؽـؽوهي‪ ،‬وهو خمترصضمدا اًمتؼطه اجلامع مرن ومرائرد يمرالم اًمشرقخ اًمؼطرب‬
‫اًمؽـؽوهي‪ ،‬طملم طمرض رم درؾمه ؾمـة صمالث سمعد أًمف وصمالث مائة‪.‬‬
‫=‬
‫‪069‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اکامہافررضفریافدہ‬
‫انبامہجںیماکدحثیےہ‪:‬‬
‫طمدصم‪ٜ‬ما قمبد اهلل سمـ ؾمٕم‪ٞ‬مد ىماـ‪:‬طمدصم‪ٜ‬ما طمٗمص سمـ هم‪ٞ‬مؼاث‬
‫ىمؼؼاـ‪:‬طمؼؼدصم‪ٜ‬ما طمجؼؼاج سمؼؼـ أرـمؼؼاة‪ ،‬قمؼؼـ قمبؼؼد اًمؼؼرمحـ سمؼؼـ قمؼؼاسمس‪،‬‬
‫قم ؼؼـ اسم ؼؼـ قمب ؼؼاس‪ ،‬أق اًم‪ٜ‬مب ؼ ؼل ♀ يم ؼؼاق خي ؼ ؼرج سم‪ٜ‬ماشم ؼؼف‬
‫(‪)۴‬‬
‫ل‪ٟ‬مساءك ذم اًمٕم‪ٞ‬مديـ‪.‬‬
‫ایسرطحدنسماوبیلعی (رمق‪)۱۱5۲:‬ںیماکرفاتیاسرطحرمفیےہ‪:‬‬
‫طمؼؼدصم‪ٜ‬ما إسمؼؼراه‪ٞ‬مؿ‪ ،‬طمؼؼدصم‪ٜ‬ما محؼؼاد‪ ،‬قمؼؼـ قمب‪ٞ‬م ؼد اهلل سمؼؼـ قم‪ٛ‬مؼؼر‪،‬‬
‫قمؼـ قم‪ٛ‬مؼرة سم‪ٜ‬مؼت قمبؼد اًمؼرمحـ اّنّمؼارية‪ ،‬أق قمائِمؼة ىماًمؼت‪ً:‬مؼؼق‬
‫رأم رؾم ؼؼقـ اهلل ♀ ُم ؼؼـ اًم‪ٜ‬مس ؼؼاء ُم ؼؼا ‪ٟ‬م ؼؼرم عم ؼؼ‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ‬
‫ُم ؼؼـ اعمس ؼؼاضمد يم ؼؼام ُم‪ٜ‬مٕم ؼؼت سم‪ٜ‬م ؼؼق إ ائ‪ٞ‬م ؼ ؼؾ ‪ٟ‬مس ؼؼاءها‪ً ،‬م٘م ؼؼد رأيت‪ٜ‬م ؼؼا‬
‫‪ٟ‬مّمؼ ؼ ؼؼكم ُمؼ ؼ ؼؼع رؾمؼ ؼ ؼؼقـ اهلل ♀ اًمٗمجؼ ؼ ؼؼر ذم ُمرلـم‪ٜ‬مؼ ؼ ؼؼا‪،‬‬
‫ل‪ٟ‬م‪ٜ‬مٍمؽ لُما يٕمرؽ سمٕمْم‪ٜ‬ما لضمقك سمٕمض‪.‬‬
‫اؿ دفونں رفاوتیں ےک اظرہ ےس رضحتاامؾاشیعف رۃمح اہلل ہیلعیکہذوکرہ ابعرت‬
‫رپ ااکشؽ شیپ ٓااتکسےہ‪،‬اس ےیل ہک اؿ رفاایت ےس اظبرہ ولعمؾ وہات ےہ ہک ازفاج‬
‫رہطماتیھبدجسمیکامجتعںیمرشکوہیتںیھت‪،‬احالہکناامؾاشیعفؒرفامےتںیہہکازفاج‬
‫=‬
‫مؼدمه المع اًمدراري‪ ،477/1:‬كارش‪:‬اعمؽتبةاإلمدادیة‪ ،‬مؽةاعمؽرمة‪ ،‬اعمؿؾؽة‬
‫اًمعرسمقة اًمسعودیة ‪1395‬هر‪.‬‬
‫(‪ )۴‬اسمن ماضمه‪ ،‬رىمم‪.1319:‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪071‬‬

‫رہطمات یک دجسم یک امجتع ںیم رشتک اثتب ںیہن ےہ‪ ،‬اس ےیل اؿ دفونں رفاوتیں‬
‫رپالکؾانسگریولعمؾوہاتےہ۔‬

‫انبامہجیکرفاتی‬
‫انب امہج یک رفاتی وک وت العہم وبریصی رۃمح اہلل ہیلع ےن فیعض رقار دای ےہ افر اھکل‬
‫ےہ ہک الص رفاتی نیحیحص ںیم اؾ ہیطع ریض اہلل اہنع ےس رمفی ےہ (سج ںیم ازفاج‬
‫رہطماتاکدیعنیںیمرشکوہےناکذرکںیہنےہ)وبریصیؒ اکالکؾالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫«هؼؼذا إؾمؼؼ‪ٜ‬ماد ضؼؼٕم‪ٞ‬مػ ًمتؼؼدًم‪ٞ‬مس طمجؼؼاج سمؼؼـ أرـمؼؼاة رلاك‬
‫اسمـ قمدن ذم اًم‪ٙ‬ماُمؾ ُمـ ـمريؼؼ ؾمؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬مة سمؼـ ُم‪ٞ‬مرسؼة قمؼـ طمٗمؼص‬
‫سمؼؼـ هم‪ٞ‬م ؼاث وم ؼؼذيمرك لرلاك اًمب‪ٞ‬م‪ٝ‬م٘م ؼل ُمؼؼـ ـمري ؼؼ اسم ؼؼـ قم ؼؼدن لًم ؼؼف‬
‫ؿماهد ُمؼـ طمؼديث ضمؼاسمر لهمؼػمك لرلاك اإلُمؼاف أمحؼد ذم ُمسؼ‪ٜ‬مدك‬
‫(‪)۴‬‬
‫لأص‪ٚ‬مف ذم اًمّمح‪ٞ‬محلم ُمـ طمديث أف قمٓم‪ٞ‬مة»‪.‬‬
‫نیحیحصیکرفاتی ہیےہ‪:‬‬
‫قم ؼؼـ أف قمٓم‪ٞ‬مؼ ؼة‪ ،‬ىماًم ؼؼت‪:‬يم‪ٜ‬م ؼؼا ‪ٟ‬م ؼؼؤُمر أق ‪ٟ‬مخ ؼؼرج يؼ ؼقف اًمٕم‪ٞ‬مؼ ؼد‬
‫طمتؼك ‪ٟ‬مخؼرج اًمب‪ٙ‬مؼؼر ُمؼـ ظمؼدرها‪ ،‬طمتؼؼك ‪ٟ‬مخؼرج احلؼ‪ٞ‬مض‪ ،‬ومؼ‪ٞ‬م‪ٙ‬مـ‬
‫ظم‪ٚ‬مػ اًم‪ٜ‬ماس‪ ،‬وم‪ٞ‬م‪ٙ‬مؼمق سمت‪ٙ‬مبػمهؿ‪ ،‬ليدقمقق سمدقمائ‪ٝ‬مؿ يرضمؼقق‬
‫(‪)۰‬‬
‫سمريمة ذًمؽ اًم‪ٞ‬مقف لـم‪ٝ‬مرشمف‪.‬‬
‫زین ہیرفاتیاؿاافلظںیمیھبرمفیےہ‪:‬‬
‫مصباح اًمزضماضمة ذم زوائد اسمن ماضمه‪ ،155/1:‬دار اًمعرسمقة‪ ،‬سمػموت‪.‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫سمخاری‪ ،‬رىمم‪.971:‬‬ ‫(‪)۰‬‬
‫‪070‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫قمؼ ؼؼـ أف قمٓم‪ٞ‬م ؼ ؼة‪ ،‬ىماًمؼ ؼؼت‪:‬أُمر‪ٟ‬مؼ ؼؼا أق ‪ٟ‬مخؼ ؼؼرج احل ؼ ؼ‪ٞ‬مض ي ؼ ؼقف‬
‫اًمٕم‪ٞ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼديـ‪ ،‬لذلات اخل ؼ ؼ ؼ ؼؼدلر وم‪ٞ‬مِمؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٝ‬مدق مجاقم ؼ ؼ ؼ ؼؼة اعمس ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم‪،‬‬
‫لدقم ؼؼقهتؿ ليٕمت ؼؼزـ احلؼ ؼ‪ٞ‬مض قم ؼؼـ ُمّم ؼؼالهـ‪ ،‬ىماًمؼ ؼت اُم ؼؼرأة‪:‬يؼ ؼا‬
‫رؾمقـ اهلل إطمؼدا‪ٟ‬ما ًمؼ‪ٞ‬مس هلؼا ضم‪ٚ‬مبؼاب؟ ىمؼاـ‪ً:‬مت‪ٚ‬مبسؼ‪ٝ‬ما صؼاطمبت‪ٝ‬ما‬
‫ُمؼؼـ ضم‪ٚ‬مبا ا‪،‬لىمؼؼاـ قمبؼؼد اهلل سمؼؼـ رضمؼؼاء‪:‬طمؼؼدصم‪ٜ‬ما قم‪ٛ‬مؼؼراق‪ ،‬طمؼؼدصم‪ٜ‬ما‬
‫حم‪ٛ‬مؼؼد سمؼؼـ ؾمؼػميـ‪ ،‬طمؼؼدصمت‪ٜ‬ما أف قمٓم‪ٞ‬مؼة‪ ،‬ؾمؼؼ‪ٛ‬مٕمت اًم‪ٜ‬مبؼل صؼؼغم اهلل‬
‫(‪)۴‬‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ ذا‪.‬‬
‫زینانب امہج یک ہذوکرہ رفاتی فنصم انب ایب ہبیش ںیم یھب ایس رطقی ےس ہذوکر‬
‫ےہسجرپالکؾرکےتوہےئوہشمردحمثفاندقخیشدمحموعاہمداتمرباکمہتےتھکلںیہ‪:‬‬
‫رلاك اسم ؼؼـ ُماضمؼ ؼف (‪ )1309‬لاًمب‪ٞ‬م‪ٝ‬م٘مؼ ؼل ‪،3:307‬يمال ؼ ؼا‬
‫ُمؼؼـ ـمري ؼؼ طمٗمؼؼص اسمؼؼـ هم‪ٞ‬م ؼاث‪ ،‬سم ؼف۔لطمجؼؼاج‪:‬ـه ؼق اسمؼؼـ أرـمؼؼاة‪،‬‬
‫لشم٘مؼؼدف (‪ )56‬أنؼف ضؼؼٕم‪ٞ‬مػ احلؼؼديث ًم‪ٙ‬مثؼؼرة ظمٓمئؼف‪ ،‬لًمتدًم‪ٞ‬مسؼف‪،‬‬
‫لىمد قم‪ٜ‬مٕمـ۔ لرلاك أمحد ‪ُ 1:354‬مـ ـمريؼ طمجاج‪ ،‬سمف اُ أق‬
‫احلديث ُمٕمؼرلؽ ُمؼـ رلايةؾمؼٗم‪ٞ‬ماق اًمثؼقرن‪ ،‬قمؼـ اسمؼـ قمبؼاس‪،‬‬
‫ا‪ٟ‬مٔمؼ ؼؼر (‪ )5705‬أىمؼ ؼؼقـ‪:‬رلاي ؼ ؼة ؾمؼ ؼؼٗم‪ٞ‬ماق اًمثؼ ؼؼقرن ـه ؼ ؼذك‪:‬طمؼ ؼؼدصم‪ٜ‬ما‬
‫ليم‪ٞ‬مع‪ ،‬قمـ قمبد اًمرمحـ سمـ قمؼاسمس‪ ،‬قمؼـ اسمؼـ قمبؼاس‪ ،‬أق اًم‪ٜ‬مبؼل‬
‫صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ صؼؼغم ؼؼؿ ي ؼقف اًمٕم‪ٞ‬مؼد قم‪ٜ‬مؼؼد دار يمث ؼػم سمؼؼـ‬
‫اًمّمؼؼ‪ٚ‬مت‪ ،‬ومّمؼؼغم ىمبؼؼؾ اخلٓمبؼؼة‪ ،‬لمل ي ؼذيمر أذا‪ٟ‬مؼؼا لُ إىماُمؼؼة‪ ،‬ىمؼؼاـ‬
‫اًمِمؼ‪ٞ‬مخ‪:‬لأُمؼؼا ُمؼؼا رلاك أمحؼؼد ‪ُ 3:363‬مؼؼـ طمؼؼديث طمجؼؼاج‪ ،‬قمؼؼـ‬

‫سمخاری رىمم‪ ،351:‬صحقح مسؾم‪ ،‬رىمم‪.1:‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪072‬‬

‫قمٓمؼؼاء‪ ،‬قمؼؼـ ضمؼؼاسمر سمؼؼـ قمبؼؼد اهلل سم‪ٚ‬مٗمؼؼظ‪:‬يمؼؼاق خي ؼرج ذم اًمٕم‪ٞ‬م ؼديـ‬
‫لخيؼ ؼرج أـه‪ٚ‬مؼ ؼف وم ؼؼرسمام يم ؼؼاق ـهؼ ؼذا ُم ؼؼـ ألـهؼ ؼاف طمج ؼؼاج لأظمٓمائؼ ؼف‬
‫(‪)۴‬‬
‫اًم‪ٙ‬مثػمة‪ُ ُ ،‬مـ ىمب‪ٞ‬مؾ شمٕمدد اًمٓمرؾ ‪.‬‬
‫ااحللص!انبت اطرہات افر ازفاج رہطمات یک دیعنی ںیم رشتک رپ انب امہج یک‬
‫ہذوکرہرفاتیوکدتسمؽانبانحیحصںیہنےہ۔‬

‫دنسماوبیلعییکرفاتی‬
‫اہجں کتدنسماوبیلعی (رمق‪)۱۱5۲:‬یکرفاتییکابتےہوت اسرپیھبفیہالکؾ‬
‫ےہوجانبامہجیکہذوکرہرفاتیرپایکایگےہ‪،‬سجیکلیصفت ہیےہہکیہیرفاتینیحیحصںیم‬
‫وخدرمعةتنبدبعارلنمحےکرطقیےساسرطحرمفیےہ‪:‬‬
‫طمدصم‪ٜ‬ما قمبد اهلل سمـ ُمس‪ٚ‬م‪ٛ‬مة‪ ،‬قمـ ُماًمؽ‪ ،‬ح لطمدصم‪ٜ‬ما قمبد‬
‫اهلل سمـ يقؾمػ‪ ،‬ىماـ‪:‬أظمؼم‪ٟ‬ما ُماًمؽ‪ ،‬قمـ حي‪ٞ‬مك سمؼـ ؾمؼٕم‪ٞ‬مد‪ ،‬قمؼـ‬
‫قم‪ٛ‬مؼؼرة سم‪ٜ‬مؼؼت قمبؼؼد اًمؼؼرمحـ‪ ،‬قمؼؼـ قمائِمؼؼة‪ ،‬ىماًمؼؼت‪:‬إق يمؼؼاق رؾمؼؼقـ‬
‫اهلل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ًم‪ٞ‬مّمؼؼكم اًمّمؼؼبح‪ ،‬وم‪ٞ‬م‪ٜ‬مٍمؼؼؽ اًم‪ٜ‬مسؼؼاء‬
‫(‪)۰‬‬
‫ُمت‪ٚ‬مٗمٕمات سم‪ٛ‬مرلـم‪ٝ‬مـ‪ُ ،‬ما يٕمرومـ ُمـ اًمٖم‪ٚ‬مس‪.‬‬
‫زیننیحیحصںیمدفرسےرطؼےسیھب ہیرفاتیہذوکرےہ‪:‬‬
‫طمدصم‪ٜ‬ما حي‪ٞ‬مؼك سمؼـ سم‪ٙ‬مؼػم‪ ،‬ىمؼاـ‪:‬أظمؼم‪ٟ‬مؼا اًم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼث‪ ،‬قمؼـ قم٘م‪ٞ‬مؼؾ‪،‬‬

‫طماؿمقة مصـف اسمن اسمی ؿمقبة‪ ،231،232/3:‬يمتاب اًمصالة‪ ،‬سماب‪ ،430:‬دار‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اًمؼبؾة ًمؾثؼاومة اإلؾمالمقة‪ ،‬ضمده‪ ،‬ؾمعودیه‪ ،‬اًمطبعة األومم ‪1431‬هر۔‬
‫اخبری‪،‬رمق‪،814:‬حیحصملسم‪،‬رمق‪۰۲۰:‬۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫‪073‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫قم ؼؼـ اسم ؼؼـ ؿم ؼؼ‪ٝ‬ماب‪ ،‬ىم ؼؼاـ‪:‬أظم ؼؼؼمين قم ؼؼرلة سم ؼؼـ اًم ؼؼزسمػم‪ ،‬أق قمائِم ؼؼة‬
‫أظمؼمشمؼؼف‪ ،‬ىماًمؼؼت‪:‬يمؼؼـ ‪ٟ‬مسؼؼاء اعمؤُم‪ٜ‬مؼؼات يِمؼؼ‪ٝ‬مدق ُمؼؼع رؾمؼؼقـ اهلل‬
‫♀ صالة اًمٗمجر ُمت‪ٚ‬مٗمٕمات سم‪ٛ‬مرلـم‪ٝ‬مـ‪ ،‬صمؿ ي‪ٜ‬م٘م‪ٚ‬مبـ‬
‫إمم سم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼقهتـ طم ؼ ؼ ؼلم ي٘مْم ؼ ؼ ؼلم اًمّم ؼ ؼؼالة‪ ُ ،‬يٕمؼ ؼ ؼؼروم‪ٝ‬مـ أطمؼ ؼ ؼؼد ُمؼ ؼ ؼؼـ‬
‫(‪)۴‬‬
‫اًمٖم‪ٚ‬مس‪.‬‬
‫اس ےس ولعمؾ وہا ہک نیحیحص یک رفاتی ےک یسک رطقی ںیم رضحت اعہشئ ریض اہلل‬
‫اہنع اک دجسم یک امجتع ںیم رشک وہےن اک ذرک ںیہن ےہ‪ ،‬اس ےیل دنسم اوب یلعی یک رفاتی؛‬
‫رفاتی ابینعمل ےک لیبق ےس رقار دی اجےئ یگ؛ اس ےیل ہک اعمرشے ےک احالت ایبؿ‬
‫رکےت فتق ملکتم اک ہغیص اامعتسؽ رکےن اک رعػ رہ زابؿ ںیم راجئ ےہ‪ ،‬ینعی ٓادیم یسک فاہعق‬
‫ںیمٓادیم وخد وموجدہن وہ‪ ،‬اسےکابوجدفاہعقےکذرکےکفتقملکتماکہغیصاامعتسؽایکاجات‬
‫ےہ‪ ،‬ذہلا رضحت اامؾ اشیعف رۃمح اہلل ہیلع یک ابت ابلکل در تس ےہ ہک ازفاج رہطماتافر‬
‫انبت اطرہات افر وضحر ﵁ یک رھگ یک دفرسی وخانیت اک دجسم ںیم اجرک یسک امنز ںیم رشک‬
‫وہاناثتبںیہنےہ‪،‬انچہچناامؾانبزحؾؒ ےن ایلحملںیمیھباسیکرصتحییکےہ‪:‬‬
‫لأُمؼؼا اًم‪ٜ‬مسؼؼاء ومؼؼال ظمؼؼالؽ ذم أق ؿمؼؼ‪ٝ‬مقدهـ اجلامقمؼؼة ًمؼ‪ٞ‬مس‬
‫ومرضؼا لىمؼد صؼح ذم اِصمؼار يمؼؼقق ‪ٟ‬مسؼاء اًم‪ٜ‬مبؼل ‪ -‬صؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف‬
‫(‪)۰‬‬
‫لؾم‪ٚ‬مؿ ‪ -‬ذم طمجرهـ ُ خيرضمـ إمم اعمسجد‪.‬‬
‫افر امجتع اثہین ےس قلعتم وہشمر دحثی‪ :‬قمـ ألی سم‪ٙ‬مرة أق رؾمقـ اهلل‬
‫‪ -‬صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ ‪ -‬أىمبؾ ُمـ ‪ٟ‬مقاطمی اعمدي‪ٜ‬مة يريد اًمّمالة‬
‫اخبری‪،‬رمق‪،۵48:‬حیحصملسم‪۰۲۲:‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ایلحملابآلاثر‪،۴۴۰/۲:‬دارارکفل‪،‬ریبفت۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪074‬‬

‫ومقضمد اًم‪ٜ‬ماس ىمد ص‪ٚ‬مقا ومامـ إمم ُم‪ٜ‬مزًمف ومج‪ٛ‬مع أه‪ٚ‬مف ومّمغم ؿ‏‪ ،‬رلاك‬
‫اًمٓمؼما‪ٟ‬می ذم اًم‪ٙ‬مبػم لاّلؾمط لرضماًمف صم٘مات‪( .‬عمجم ازلفاد‪ ،‬رمق‪ )۰۴44:‬ےس‬
‫یھب اس یک اتدیئ وہیت ےہ ہک ٓاپ ﵁ یک رھگاےن یک وخانیت دجسم یک امجتع ںیم رشک‬
‫ںیہن وہیت ںیھت؛ہکلب ٓاپ یک اشنم افر رتبیغ ےک اطمقب اےنپ رجحفں ںیم امنز اداء ایک رکیت‬
‫ںیھت۔فاہلل املع ابوصلاب‬

‫العہماونراشہریمشکی رۃمحاہللہیلعاکاابتقس‬
‫دحمثارصعلالعہماونراشہریمشکیرۃمحاہللہیلعرفامےتںیہ‪:‬‬
‫«لاقم‪ٚ‬مؼؼؿ أق هؼؼِس ٌ ا ا لهؼؼق يأين مل يأ ير ذم اًمنمؼيٕمة شميرهم‪ٞ‬م هبؼؼا‬
‫هلـ ذم طمْمؼقرهـ اجلامقمؼة‪ ،‬سمؼؾ قم‪ٜ‬مؼد أب دالد ُمؼا خياًم ٌ ًٗمؼف‪ ،‬ومٕمؼـ‬
‫ؼرأة ذم سم‪ٞ‬متٌ‪ٝ‬مؼؼا‬
‫ُمرومققمؼؼا ىماـ‪:‬صؼال ًة اعم ٌ‬
‫ه‬ ‫اسمؼـ ُمسؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مؼف‬
‫خمؼؼدي ٌقم‪ٝ‬ما يأ َوم يْمؼ ًؼؾ‬
‫ؼالهتا ذم ي َ‬ ‫ٌ‬
‫يأ َوم يْمؼ ًؼؾ ُمؼؼـ صؼؼالهتا ذم ًطم َج ير ٌهتؼؼا‪ ،‬لصؼ ً‬
‫اًمنمؼؼع‬ ‫أق يُمؼ َؼرَّش َّ َ‬ ‫ؼالهتا ذم سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬مؼؼا»‪ .‬ا ك‪ .‬لهؼؼذا يؼ ُّ‬
‫دـ قمؼؼغم َّ‬ ‫ٌُمؼؼـ صؼ ٌ‬
‫ؼاضمد‪ .‬لذم طمؼؼديث آظمؼ َ‬ ‫خي ؼرضمـ إمم اعمسؼ ٌ‬
‫ؼر‪:‬إق يمؼؼاق ُ ًسم ؼؼدَّ‬ ‫أق ُ َ ً‬
‫ى‬ ‫ٌ‬ ‫ى‬ ‫ٌ‬
‫اخلرلج وم‪ٚ‬م‪ٞ‬مخرضمـ شميٗمالت سمدلق زي‪ٜ‬مة‪ ،‬ومؼال ي يت يٕم َّٓم َؼر يق‪،‬‬ ‫ٌ‬ ‫يهل ً َّـ ٌُمـ‬
‫زلاق‪ .‬وم‪ٝ‬مؼؼذك إسماطمؼ وة ُ قمؼؼـ‬ ‫ى‬ ‫ومؼ ٌؼإق يوم يٕم َ‪ٚ‬مؼؼـ وم‪ٝ‬مؼ َّؼـ يمؼؼذا ليمؼؼذا»‪ .‬يٕم‪ٜ‬مؼل‬
‫رضاء ُم‪ٜ‬مف »‪.‬‬ ‫ى‬

‫’’وخانیتیکدجسمںیم امنزےکقلعتےساکابرک ہتکہی ےہہکوپری‬

‫رشتعی ںیم وخانیت وک دجسم ںیم احرض وہےن ےک ابرے ںیم وکیئ رتبیغ اثتب‬
‫ںیہن ےہ؛ہکلب اوب داف رشفی یک دحثی ےس اس ےک ربالخػ اثتب وہات ےہ‬
‫رضحت دبع اہلل نب وعسمد ریض اہلل ہنع ےس رماواع رفاتی ےہ ہک وعرت اک‬
‫اےنپرمکےںیمامنززپانھنحصںیمامنززپےنھےسرتہبےہافراینپوکرھٹیںیم‬
‫‪075‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫امنز زپانھ رمکہ ںیم امنز زپےنھ ےس رتہب ےہ‪ ،‬اس ےس ولعمؾ وہا ہک رشتعی اک‬
‫اشنمءہیےہہکوخانیتامنزےکےیلدجسمہناجںیئ‪،‬ایسرطحاکدفرسیدحثی‬
‫ںیم ےہہکارگفہاجانیہاچںیہوتریغبیسکزبیفزتنیےکںیلکن‪،‬وخوبشفریغہہن‬
‫اگلںیئ‪ ،‬ارگفہ ااسی رکںی یگ وتفہ زاہین یھجمس اجںیئ یگ‪ ،‬اس ےس ولعمؾ وہا ہک ہی اک‬
‫(‪)۴‬‬
‫ایسیاابتحےہسجےکتشپرپراضدنمیاشلمںیہنےہ‘‘۔‬

‫العہم ؒ‬
‫ریمشکیاکاکدفرسااابتقس‬
‫ِؒ اک ہذوکرہ اابنتسط درس اخبری اک ےہ‪ ،‬اب درس رتہذی ںیم ایبؿ رکدہ‬
‫العہم ریمشکی‬
‫اکدفرسا ہتکیھبالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫ىماـ سمدر قمامل‪:‬‬
‫ُمرومققمؼؼا‬
‫ه‬ ‫اًمرسؼ ذم طمؼؼديث أب هريؼرة ◙‬ ‫«لهؼؼذا هؼؼق ّ ً‬
‫لذهؼؼا آ ٌظم ًرهؼؼا‬
‫ألهلؼؼا‪ُّ ،‬‬
‫قم‪ٜ‬مؼؼد اًمؽمُمؼؼذن‪«:‬ظمؼػم صؼ ٌ‬
‫ؼٗمقؽ اًمرضمؼؼاـ ً‬ ‫ً‬
‫لذهؼؼا َا َّل ًهلؼؼا» ـ‪ .‬ومؼؼإق اعمؼؼر يء‬ ‫ٌ‬
‫لظم ؼ ًػم صؼؼٗمقؽ اًم‪ٜ‬مسؼؼاء آظم ًرهؼؼا‪ ،‬ي ُّ‬
‫‪ٟ‬مٔمرة‪ً ،‬م‪ٙ‬مؼقق اًمّمؼالة ظمؼػم ُمقضؼقع‪ ،‬ومؼال‬ ‫ٌ‬ ‫تٕمجا ُم‪ٜ‬مف ذم ألـ‬ ‫ي‬
‫ً‬
‫اًمنم ؼ وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا ُمؼؼـ ضم‪ٝ‬مؼ ٌؼة‬
‫ذ‪ .‬لًم‪ٙ‬مؼؼـ إ‪ٟ‬مؼؼام ضمؼؼاء َّ ٍ‬ ‫ي‪ٙ‬مؼؼقق ذم صؼؼٗمقوم‪ٝ‬ما ي ٍ‬
‫ؼرب ُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ‪ .‬أل‬ ‫ًىمؼ َؼرب اًم‪ٜ‬مسؼؼاء ُمؼؼـ اًمرضمؼؼاـ‪ .‬وم ً‪ٙ‬مؼ ُّؼؾ صؼؼػ يمؼؼاق أىمؼ ي‬
‫ذا اِق‪ ،‬سم ؼؼؾ‬ ‫ذا‪ ُ ،‬سم‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬م ؼؼك أق وم‪ٞ‬م ؼ ؼف ه‬ ‫يم ؼؼاق أىم ؼؼرب ُم‪ٜ‬م ؼؼف يم ؼؼاق ه‬
‫وماًمنمؼ ذم طمقاًم‪ٞ‬مؼف ًمؼ‪ٞ‬مس سم‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼؼف‬ ‫سم‪ٛ‬مٕم‪ٜ‬مؼؼك أنؼؼف قمؼؼغم ؿمؼؼٗما ًضمؼ ًؼرؽ هؼ ى‬
‫ؼار‪.‬‬
‫ُّ‬
‫رض ؼ ؼ يؼق‬ ‫لسم ؼ ؼ ؼلم ٌ‬
‫طماضم ؼ ؼؼا‪ ،‬وم‪ٝ‬م ؼ ؼؼذا ‪ٟ‬مح ؼ ؼ ًؼق شمي‪ٚ‬م‪ٛ‬م ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مح ًم‪ٚ‬م‪ٜ‬مس ؼ ؼؼاء َ‬
‫حي ً َ‬
‫أق ُ َ‬
‫ؼات ُمؼ ؼ ؼؼـ قمؼ ؼ ؼؼره اًم‪ٙ‬مؼ ؼ ؼؼالف‪ ُ ،‬سمٍم ؼ ؼ ؼيح اًم٘مؼ ؼ ؼؼقـ‪ ،‬ومؼ ؼ ؼؼإق‬ ‫اجلامقمؼ ؼ ؼ ٌ‬

‫ضیفاابلری‪۱۴۰/۰:‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪076‬‬
‫ؼات ظم ؼ ؼػم ُ ي‪ٜ‬مبٖم ؼ ؼل ًمّم ؼ ؼؼاطما اًم‪ٜ‬مب ؼ ؼ ٌ‬
‫ؼقة أق‬ ‫احلْم ؼ ؼؼقر إمم اجلامقم ؼ ؼ ٌ‬

‫ي‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼ ؼؼك قم‪ٜ‬مؼ ؼؼف ذم زُما‪ٟ‬مؼ ؼؼف‪ ،‬لًم‪ٙ‬م‪ٜ‬مؼ ؼؼف ي َٗم‪ٝ‬مؼ ؼؼؿ ُمؼ ؼؼـ أـمؼ ؼؼراؽ اًم‪ٙ‬مؼ ؼؼالف أق‬
‫رضؼ ؼ ؼؼاءك ذم قمؼ ؼ ؼؼدف احلْمؼ ؼ ؼؼقر لهؼ ؼ ؼؼق اًمِمؼ ؼ ؼؼايم‪ٚ‬م ًة ذم ؾمؼ ؼ ؼؼامقمف هم‪ٜ‬مؼ ؼ ؼؼا يء‬
‫اجل ؼ ؼ ؼؼاريتلم‪ ،‬ومإ َّ‪ٟ‬م ؼ ؼ ؼؼف مل ي‪ٙ‬م ؼ ؼ ؼؼـ يس ؼ ؼ ؼؼت‪ٛ‬مع ًمٖم‪ٜ‬م ؼ ؼ ؼؼائ‪ٝ‬مام ليم ؼ ؼ ؼؼاق ّ‬
‫ُمتٖمِمؼ ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬ما‬
‫سماًمثقب‪ ،‬لُمع ذًمؽ مل ي‪ٜ‬مَف قم‪ٜ‬مف أي هْما‪ ،‬لؾمؼ‪ٜ‬م٘مررك ذم ُمقضؼٕمف إق‬
‫ؿم ؼ ؼؼاء اهلل شمٕم ؼ ؼؼامم‪ .‬لسماجل‪ٛ‬م‪ٚ‬م ؼ ؼؼة ه ؼ ؼؼذا احل ؼ ؼؼدي ًث أي هْم ؼ ؼؼا يب‪ٜ‬م ؼ ؼؼك قم ؼ ؼؼغم‬
‫ؼات‪ ،‬ه‪ٙ‬مؼ ؼؼذا وم‪ٝ‬م‪ٛ‬مؼ ؼؼت ُمؼ ؼؼـ‬ ‫ؼقرهـ اجلامقمؼ ؼ ٌ‬ ‫شمؼ ؼؼرهم‪ٞ‬مب‪ٝ‬مـ سمٕمؼ ؼؼدف طمْمؼ ؼ ٌ‬
‫يمؼؼالف اًمِم ؼ‪ٞ‬مخ رمحؼؼف اهلل شمٕمؼؼامم ذم درس اًمؽمُمؼؼذن‪ ،‬لاهلل شمٕمؼؼامم‬
‫(‪)۴‬‬
‫أقم‪ٚ‬مؿ سماًمّمقاب »‪.‬‬
‫ى‬
‫رضاء ُم‪ٜ‬مف» اقِلبوتہجےہ‪،‬‬ ‫اِس اابتقساکٓارخی ہلمج «وم‪ٝ‬مذك إسماطم وة ُ قمـ‬
‫اغابل ایس وکرضحت ومالان رای تس یلع ونجبری دقس رسہ ےن’’اابتح رموجہح‘‘ ےسریبعت‬
‫(‪)۰‬‬
‫رفامایےہ۔‬

‫ضیف اابلری عم احش ادبلرااسلری‪ ،۱۴۲ ،۱۴۰/۰:‬اتکب االذاؿ‪ ،‬دار ابتکل العلمتۃ‪ ،‬ریبفت‪ ،‬الطبعۃ‬ ‫(‪)۴‬‬
‫االفیل‪۰۲۲۵‬ء‪.‬‬
‫ِ‬
‫افدہ‪ :‬اہیں اوسفس ےک اسھت ہی ابت ینھکل زپر یہ ےہ ہک ظمػم صػوف اًمـساء آظم ُرها‪،‬‬
‫ورشها ْا رو ُهلادحثیےسالعہمریمشکیؒ یسیجرحبتمتیصخشوتہی ہتکااھٹریریہےہہکاسدحثیےک‬
‫َر‬
‫ایسؼ فابسؼےساکاخومشاغیپؾ ہیاتلکنےہہکوخانیتدجسمیکامجتعںیمہنٓاایرکںی‪،‬ہکبجدفرسی‬
‫رطػ ایس دحثی ےک ہغیص عمج ےس ضعب الہ ملع دفروبنی ںیم دجسمیک امجتع ںیم وخانیت یک ڑبی‬
‫دعتاد یک رشتک اثتب رکرےہ ںیہ افراس وک دفر وبنی ےک اعتلم ےس ریبعت رکےت ںیہ افرہی یھب ریحت‬
‫ازیگنےہہکاؿےکزندکوچدہوساسہلاعتلمیکرمزکیڑکی یہیدحثیےہ۔ ایفللغخت!‬
‫شیپ ظفل رب راسہل‪:‬وخانیت االسؾ یک رتہبنی دجسم‪ ،‬ص‪ ،۵:‬رمزک دوعت ف قیقح‪ ،‬دویدنب‪،‬ااشتع افؽ‬ ‫(‪)۰‬‬
‫‪۴۱۴8‬ھ۔‬
‫‪077‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ہی ہتک اس تیصخش اک ےہ سج یک دحثی یمہف ےک ابرےںیم اہیں رصػ وہشمر‬

‫ققحمفاندقخیشزادہاوکلرثیرۃمحاہللہیلعیک ہیاہشدتلقنرکدانیاکیفےہہکااحدثیِوبنہیےک‬
‫تحت اندر ااحبث ےک ااھٹےن ںیم اشرح دہاہی انب اامہلؾ رۃمحاہلل ہیلع ےک دعب العہم ریمشکیؒ‬
‫یسیج وکیئ تیصخش فوجد ںیم ںیہن ٓایئ افر اپچن ھچ دصویں اک فہفق وکیئ ومعمیل دمت ںیہن‬
‫ےہاھ (دقن ف رظن‪ ۰۴۴/۴:‬وحباہل دقمہم دیقعۃ االالسؾ یف ایحۃ یسیع ہیلع االسلؾ) وج رضحات دمح ف انث‬
‫ِؒ ےک زماج ف ہذاؼ ےس فافق ںیہاںیہنوخبیبادنازہوہاگہکاؿےک‬
‫ےکےلسلسںیمخیشوکرثی‬
‫ولمجںوکیسکعنصتایابمےغلرپومحمؽںیہنایکاجاتکس۔‬

‫ِؒ ےک ہتک یکرشتحی اقریدمحمبیطاصبحؒ یکامیکحہنریبعتںیم‬

‫العہمریمشکی‬
‫العہمریمشکیؒ ےکایبؿرکدہ ہتکیکوتحیضرضحتاقریدمحمبیطاصبحدقسرسہیک‬
‫امیکحہنریبعتںیمالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’سپ اسمدج ےس رک اجےن ےک ےیل وت رتیبیغ املکت اراشد‬
‫وہےئ؛نکیل اسمدج یک احرضی ےک ےیل ہن ارم ےہ‪ ،‬ہن اامیء‪ ،‬ہن رتبیغ ےہ‪ ،‬ہن‬
‫ااجزترخضۃےہافرفہیھبدعؾاممتعنےکونعاؿ‬ ‫وشتقی؛اہںاکاابتحافر ِ‬
‫ےس افر فہ یھب رات یک اترویکیں ںیم افر رھپ فہ یھب وشرہفں یک ااجزت رپ‬
‫وحمؽ‪،‬رھپ وعروتں ےک ےیل اکمؿ الصۃ ےک رتبیت فاردراجت اقمئ ےیک ںیہ‪،‬‬
‫ینعی‪:‬ےلہپوکرھٹی‪،‬رھپداالؿ‪،‬رھپنحص‪،‬رھپدجسماخیگن‪،‬رھپدجسماجعمسجںیمرہ‬
‫الہپدرہج اےلگ ےس زایدہ ابرتس افراباجحب افر اقعط االتخطےہ‪،‬رہرپدہداردرہج‬
‫سج ںیم رپدہ دشدی وہ فیفخ درہج ےس الضف رقار دای ایگ‪ ،‬رھپ اؿ ویسں ویقد ف‬
‫رشاطئ یک زریجنفں ںیم ڑکجی وہیئ ہی وعرت بج دجسم چنہپ یئگ وت دخا ےک درابر‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪078‬‬

‫ںیم یھب بج ہک ولقب وھتڑی دری ےک ےیل امدی وتملظں ےس ٹہ رک رفاحتین‬

‫ںیمتسموہاجےتںیہ افراظبرہوہشاتیکرطػوتعیبطںاکوکیئاافتلتںیہن‬
‫راتہ؛ وعرتوکرمدفںےکاسھتاالتخطیکااجزتںیہندییئگہکسجفصںیم‬
‫اچےہڑھکیوہاجےئ؛ہکلببسےسیلھچپںیفصوجونوجاونںیہےکںیہن؛ہکلبون‬
‫رمع وچبں ےکیھب ےھچیپوہں؛ وعروتںیکںیفصریھکںیئگ افروعرتےکےیل اؿ‬
‫(‪)۴‬‬
‫ںیمرہیلھچپفصایلگفصےسرتہبافرابریخرفامیئیئگ ‘‘ ۔‬

‫رضحتیتفمدہمی نساشاہجہںوپریدقسرسہ‬
‫اس ےتکن یک زمدی رشتحی دار اولعلؾ دویدنب ےک اسقب دصر یتفم افر رفاتی ف دراتی‬
‫ےکاجعمرضحتیتفمدہمی نساشہاہجںوپریدقسرسہےکاافلظںیمالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫«اقم‪ٚ‬مؼ ؼ ؼؼؿ أنؼ ؼ ؼؼف يسؼ ؼ ؼؼتٗماد ُمؼ ؼ ؼؼـ اّطمادي ؼ ؼ ؼث أق اًم‪ٜ‬مسؼ ؼ ؼؼاء يمؼ ؼ ؼؼـ‬
‫حيرضق اجلامقمات ذم اعم‪ٙ‬متقسمات لاًمٕم‪ٞ‬مديـ ُمع ىمقًمف َّ‬
‫صغم اهلل‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ «ُو‪ٜ‬مٕمؼؼقا إُمؼؼاء اهلل قمؼؼـ اعمسؼؼاضمد» لُمؼؼع ذًمؼؼؽ ىمؼؼد‬
‫ذها اًمٗم٘م‪ٝ‬ماء إمم اًمتْم‪ٞ‬م‪ٞ‬مؼ طمتل أق اعمت‪٠‬مظمريـ ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ ُم‪ٜ‬مٕمؼقهـ‬
‫قمؼؼـ اخلؼؼرلج لاحلْمؼؼقر ُمٓم‪ٚ‬م٘مؼؼا ليؤي ؼدك ُمؼؼارلاك ألؼؼقداؤد قمؼؼـ‬
‫قمائِمؼؼة ىماًمؼؼت‪ً:‬مؼؼقادرؿ رؾمؼؼقـ اهلل صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ُمؼؼا‬
‫اطمدث اًم‪ٜ‬مساء عم‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ اعمساضمد يمام ُم‪ٜ‬مٕمت ‪ٟ‬مسؼاء سم‪ٜ‬مؼل إ ائ‪ٞ‬مؼؾ‬
‫احلؼؼديث‪ ،‬لذيمؼؼرك اًمبخؼؼارن شمٕم‪ٚ‬م‪ٞ‬م٘مؼؼا ذم صؼؼح‪ٞ‬محف لهؼؼق قمؼؼـ اسمؼؼـ‬
‫ُمسؼؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬مؼؼف ُمرومؼؼقع أي هْمؼؼا لىمّمؼؼة قم‪ٛ‬مؼؼر ُمؼؼع اُمرأ بؼؼف‬

‫رشیعرپدہ‪،‬ص‪،۱۱،۲4،۱۲:‬ادارہاالسایمت‪،‬الوہر۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪079‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫طم‪ٞ‬مؼث يما‪ٟ‬مؼؼت شمؼؼذها إمم اعمسؼجد لهؼل ذم اًمبخؼؼارن‪ ،‬ليمرا هؼؼة‬

‫ظم ؼؼرلضم‪ٝ‬مـ قم ؼؼـ قمب ؼؼد اهلل سم ؼؼـ اعمب ؼؼارؿ قم‪ٜ‬م ؼؼد اًمؽمُم ؼؼذن ع‪80‬‬
‫لطم ؼ ؼؼديث أب هري ؼ ؼرة ُمرومققم ؼ ؼ ها قم‪ٜ‬م ؼ ؼؼد اًمؽمُم ؼ ؼؼذن ع ‪:30‬ظم ؼ ؼػم‬
‫صؼؼٗمقؽ اًمرضمؼؼاـ ألهلؼؼا لذهؼؼا آظمرهؼؼا لظمؼػم صؼؼٗمقؽ اًم‪ٜ‬مسؼؼاء‬
‫آظمرها لذها ألهلا‪.‬‬
‫ل ؼؼذا يم‪ٚ‬م ؼؼف ئم‪ٝ‬م ؼؼر أق ذم ‪ٟ‬مٓم ؼؼر اًمِم ؼؼارع ظم ؼؼرلضم‪ٝ‬مـ ًم ؼ‪ٞ‬مس‬
‫سم‪ٛ‬مرهم ؼؼقب لُمستحس ؼؼـ لُم ؼؼريض لمل يؼ ؼرهمب‪ٝ‬مـ ذم طمْم ؼؼقرهـ‬
‫يم ؼؼام رهم ؼؼا اًمرضم ؼؼاـ وم‪ٞ‬م ؼف سم ؼؼؾ ؿم ؼؼدد قم‪ٚ‬م ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ لألقم ؼؼدهؿ ذم قم ؼؼدف‬
‫احلْمؼ ؼ ؼ ؼؼقر يمؼ ؼ ؼ ؼؼام ذم اّطمادي ؼ ؼ ؼ ؼث لىمؼ ؼ ؼ ؼؼد ىم ؼ ؼ ؼؼاـ صؼ ؼ ؼ ؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼ ؼف‬
‫لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‪:‬صؼؼالة اعمؼؼرأة ذم سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬مؼؼا أومْمؼؼؾ ُمؼؼـ صؼؼالهتا ذم طمجرهتؼؼا‬
‫لصؼ ؼ ؼؼالهتا ذم خمؼ ؼ ؼؼدقم‪ٝ‬ما أومْمؼ ؼ ؼؼؾ ُمؼ ؼ ؼؼـ صؼ ؼ ؼؼالهتا ذم سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬مؼ ؼ ؼؼا‪ -‬رلاك‬
‫أل ؼؼقدالد قم ؼؼـ اسم ؼؼـ ُمس ؼؼٕمقد ريض اهلل قم‪ٜ‬م ؼؼف‪ ،‬له ؼؼذا ي ؼدـ سم ؼ‪٠‬مقمغم‬
‫‪ٟ‬مداء قمغم أق رضاء اًمِمارع ذم أق ُخيرضمـ إمم اعمساضمد لًمؼذا‬
‫مل يقضم ؼ ؼ ؼؼا قم‪ٚ‬مؼ ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ اجل‪ٛ‬مٕم ؼ ؼ ؼؼة لإق يم ؼ ؼ ؼؼاق ُسم ؼ ؼ ؼؼد ُم ؼ ؼ ؼؼـ اخل ؼ ؼ ؼؼرلج‬
‫وم‪ٚ‬م‪ٞ‬مخ ؼؼرضمـ شمٗم ؼؼالت سم ؼؼدلق زي‪ٜ‬م ؼؼة لإُ ي‪ٙ‬م ؼؼـ يم ؼؼذا ليم ؼؼذا يم ؼؼام ذم‬
‫اّطمادي ؼ ؼث‪ ،‬وم‪ٝ‬م ؼؼذك ل۔أُمثاهل ؼؼا أُم ؼؼقر لشم‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٞ‬مح ؼؼات ُم ؼؼـ اًمِم ؼؼارع‬
‫ألضمب ؼ ؼؼت قم ؼ ؼؼغم اًمٗم٘م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼاء أق يْم ؼ ؼ‪ٞ‬م٘مقا قم‪ٚ‬م ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ ذم اخل ؼ ؼؼرلج لأق‬
‫حي‪ٙ‬م‪ٛ‬مقا سماعم‪ٜ‬مع لهؼذا ًمؼ‪ٞ‬مس سمخؼالؽ احلؼديث‪ ،‬لطمْمؼقرهـ ذم‬
‫اًمٕم‪ٞ‬م ؼ ؼديـ مل ي‪ٙ‬مؼ ؼؼـ ًم‪ٚ‬مّمؼ ؼؼالة يمؼ ؼؼام زقم‪ٛ‬مؼ ؼؼقا سمؼ ؼؼؾ ًم‪ٚ‬مت‪ٙ‬مث ؼ ؼػم لًمنمؼ ؼؼيمة‬
‫اعمسؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم ذم اًمؼؼدقماء لإُ ومؼؼام اًمٗمائؼؼدة ذم اظمؼؼراج احل ؼ‪ٞ‬مض هؼؼذا‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪081‬‬

‫لًم‪ٚ‬مبسط ُمقضع آظمر‪.‬‬

‫ىم‪ٚ‬مؼؼت‪:‬ىمؼؼد ذهؼؼا أهؼؼؾ طمؼؼديث زُما‪ٟ‬م‪ٜ‬مؼؼا إمم هؼؼذا احلؼؼديث‬
‫خيرضمقق ‪ٟ‬مساءهؿ إمم اًمٕم‪ٞ‬مد ُمع ًمباس اًمزي‪ٜ‬مة لؿمددلا ذم ذًمؽ‬
‫لقمقاف اًم‪ٜ‬ماس يذهبقق إمم رؤيت‪ٝ‬مـ ومإ‪ٟ‬مؼا هلل لإ‪ٟ‬مؼا إًم‪ٞ‬مؼف راضمٕمؼقق‬
‫لشم‪ٜ‬مِم‪٠‬م ذا ومتـ يمثػمة يمام ُخيٗمل قمغم أصحاب سمّمػمة لأهؾ‬
‫احلؼؼديث اًمٔماهري ؼة ُيٕمبؼؼ‪٠‬ملق سمؼؼذًمؽ وماحلؼؼذر احلؼؼذر قمؼؼـ ذًم ؼؽ‬
‫لىمؼاـ اًمراومٕمؼل ذم ذطمؼف اًم‪ٙ‬مبؼػم ذيمؼر اًمّمؼ‪ٞ‬مدُين أق اًمرظمّمؼؼة‬
‫ذم ظمؼؼرلضم‪ٝ‬مـ لردت ذم ذًمؼؼؽ اًمقىمؼؼت لأُمؼؼا اًم‪ٞ‬م ؼقف وم‪ٞ‬م‪ٙ‬مؼؼرك ّق‬
‫اًم‪ٜ‬مؼؼاس ىمؼؼد شمٖم ؼػملا لرلن هؼؼذا اعمٕم‪ٜ‬مؼؼك قمؼؼـ قمائِمؼؼة ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬م ؼك ىمؼؼاـ‬
‫ٰ‬
‫احلؼؼاومظ ذم اًمت‪ٚ‬مخ ؼ‪ٞ‬مص يم‪٠‬منؼؼف يِم ؼػم إمم طمؼؼديث قمائِمؼؼة ًمؼؼقأدرؿ‬
‫اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼ َّؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ُمؼؼا أطمؼؼدث اًم‪ٜ‬مسؼؼاء سمٕمؼؼدك عمؼؼ‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ‬
‫اعمساضمد لهق ُمتٗمؼ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف ا‪ٟ‬مت‪ٝ‬مك‪.‬‬
‫ٰ‬
‫لُم ؼؼـ ـمٕم ؼؼـ ذم ذًم ؼؼؽ ُم ؼؼـ أل‪ٜ‬م ؼؼاء اًمزُم ؼؼاق قم ؼؼغم اّطم‪ٜ‬م ؼؼاؽ‬
‫وم‪ٛ‬مؼ ؼؼـ ىم‪ٚ‬مؼ ؼؼة اًمتؼ ؼؼدسمر ذم ُمؼ ؼؼذهب‪ٝ‬مؿ لىمؼ ؼؼد ألضؼ ؼؼح اعمسؼ ؼؼئ‪ٚ‬مة ؿم ؼ ؼ‪ٞ‬مخل‬
‫(اعمٗمت ؼ ؼل يمٗماي ؼ ؼة اهلل اًم ؼؼده‪ٚ‬مقن) رئ ؼ ؼ‪ٞ‬مس مجٕم‪ٞ‬م ؼ ؼة قم‪ٚ‬م ؼؼامء اهل‪ٜ‬م ؼؼد ذم‬
‫(‪)۴‬‬
‫رؾماًمتف يمػ اعمؤُم‪ٜ‬مات قمـ طمْمقر اجلامقمات۔‪.‬‬
‫رضحت اشہاہجں وپری دقس رسہےکالکؾاکاحلصیھب یہی ےہ ہکوخانیت اکدجسم‬
‫یک امجتع ںیم اشلم وہان رشتعی االسؾ ےک اشنم ےک الخػ ےہ‪،‬رضحت ےن اےنپ زامےن‬
‫طماؿمقه يمتاب احلجة قمغم أهل اعمدیـة‪ 304/1:‬شما ‪ ،307‬دار قمامل اًمؽتب‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫سمػموت‪ ،‬اًمطبعة اًمثاًمثة ‪1403‬هر‬
‫‪080‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ےکاُؿولوگں رپااہظراوسفسیھبایکےہوجاینپوخانیتوکدمعہابلسںیمدیعیکامنززپےنھ‬
‫رپزفردےتیںیہافررھپےبرپدیگاکاظمرہہاسےنمٓاات ےہ۔‬

‫دنچرفاایتےساتدیئ‬
‫رضحت اامؾ اشیعف‪ ،‬انب دبع اربل‪ ،‬العہم ریمشکی‪ ،‬اقری دمحم بیط اصبح دویدنبی‪،‬‬
‫یتفم دہمی نس اشہ اہجں وپری دقس اہلل ارسارمہ ےن رشتعی االسؾ ےک اشنمء ف زماج رپ‬
‫وج الکؾ رفامای ےہ‪ ،‬الب ہبش فہ ینبم ربقح ےہ‪ ،‬سج یک اتدیئ اؿ رفاوتیں ےس یھب وہیت ےہ نج‬
‫ںیم وضحر﵁ ےناحصایبتوکرھگیکوکرھٹیںیمامنززپےنھیکرتبیغدےتیوہےئاسوک‬
‫زایدہتلیضفاکلمعرقاردایےہ‪،‬دنچدحںیثیالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫قمـ قمبد اهلل سمـ ؾمقيد اّنّمارن‪ ،‬قمؼـ قم‪ٛ‬متؼف‪ ،‬اُمؼرأة أب‬
‫مح‪ٞ‬مؼ ؼ ؼد اًمس ؼ ؼؼاقمدن أهن ؼ ؼؼا ضم ؼ ؼؼاءت اًم‪ٜ‬مبؼ ؼ ؼل ص ؼ ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‬
‫وم٘ماًم ؼ ؼ ؼؼت‪:‬ي ؼ ؼ ؼا رؾم ؼ ؼ ؼؼقـ اهلل ♀‪ ،‬إين أطم ؼ ؼ ؼؼا اًمّم ؼ ؼ ؼؼالة‬
‫ُمٕمؽ‪ ،‬وم٘ماـ‪«:‬ىمد قم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼت أنؼؽ حتبؼلم اًمّمؼالة ُمٕمؼل‪ ،‬لصؼالشمؽ‬
‫ذم سم‪ٞ‬مت ؼ ؼ ؼؼؽ ظم ؼ ؼ ؼ ؼػم ُم ؼ ؼ ؼؼـ ص ؼ ؼ ؼؼالشمؽ ذم طمجرشم ؼ ؼ ؼؼؽ‪ ،‬لص ؼ ؼ ؼؼالشمؽ ذم‬
‫طمجرشمؽ ظمػم ُمـ صؼالشمؽ ذم دارؿ‪ ،‬لصؼالشمؽ ذم دارؿ ظمؼػم‬
‫ُمؼؼـ صؼؼالشمؽ ذم ُمسؼؼجد ىمقُمؼؼؽ‪ ،‬لصؼؼالشمؽ ذم ُمسؼؼجد ىمقُمؼؼؽ‬
‫ظمؼػم ُمؼؼـ صؼؼالشمؽ ذم ُمسؼؼجدن»‪ ،‬ومؼؼ‪٠‬مُمرت‪ ،‬ومب‪ٜ‬مؼل هلؼؼا ُمسؼؼجد ذم‬
‫أىمَمؼ رء ُمؼؼـ سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬مؼؼا لأفم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼؼف‪ ،‬وم‪ٙ‬ما‪ٟ‬مؼؼت شمّمؼؼكم وم‪ٞ‬م ؼف طمتؼؼك ًم٘م‪ٞ‬م ؼت‬
‫(‪)۴‬‬
‫اهلل قمز لضمؾ‪.‬‬

‫حصانبزخي‪،‬رمق‪،۴185:‬حصانبةحؿ‪،‬رمق‪۰۰۴4:‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪082‬‬

‫قم ؼؼـ أف ؾم ؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬مة‪ ،‬زلج اًم‪ٜ‬مب ؼل ♀‪ ،‬قم ؼؼـ اًم‪ٜ‬مب ؼل‬

‫(‪)۴‬‬
‫♀ ىماـ‪:‬ظمػم ُمساضمد اًم‪ٜ‬مساء ىمٕمر سم‪ٞ‬مقهتـ‪.‬‬
‫قمؼؼـ قمبؼؼد اهلل‪ ،‬قمؼؼـ اًم‪ٜ‬مبؼل ♀ ىمؼؼاـ‪:‬إق اعمؼؼرأة‬
‫قمؼؼقرة‪ ،‬ومؼؼإذا ظمرضمؼؼت اؾمتنمؼؼوم‪ٝ‬ما اًمِمؼ‪ٞ‬مٓماق‪ ،‬لأىمؼؼرب ُمؼؼا شم‪ٙ‬مؼؼقق‬
‫(‪)۰‬‬
‫ُمـ لضمف ر ا لهل ذم ىمٕمر سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬ما‪.‬‬
‫قمؼـ قمبؼد اهلل‪ ،‬قمؼـ اًم‪ٜ‬مبؼل ♀ ىمؼاـ‪:‬إق أطمؼؼا‬
‫(‪)۲‬‬
‫صالة شمّم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬ما اعمرأة إمم اهلل ذم أؿمد ُم‪ٙ‬ماق ذم سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬ما فم‪ٚ‬م‪ٛ‬مة‪.‬‬

‫اامؾاحطفیرۃمحاہللہیلع‬
‫اامؾ اوب رفعج ادمح نب دمحم ااحطلفی (وتمیف ‪۲۰۴‬ھ) اینپ امہیٔ انز تضنبؼ رشح لکشم‬
‫اآلاثر ںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«‪ٟ‬مٔمر‪ٟ‬م ؼؼا سمٕم ؼؼد ذًم ؼؼؽ ذم أطم‪ٙ‬م ؼؼاف اًم‪ٜ‬مس ؼؼاء سمٕم ؼؼد رؾم ؼؼقـ اهلل‬
‫♀ ذم إشم‪ٞ‬م ؼاق اعمسؼؼاضمد ومقضمؼؼد‪ٟ‬ما ي ؼق‪ٟ‬مس ىمؼؼد طمؼؼدصم‪ٜ‬ما‬
‫ىم ؼؼاـ‪:‬طم ؼؼدصم‪ٜ‬ما ؾم ؼؼٗم‪ٞ‬ماق‪ ،‬قم ؼؼـ حي‪ٞ‬مؼ ؼك سم ؼؼـ ؾم ؼؼٕم‪ٞ‬مد‪ ،‬قم ؼؼـ قم‪ٛ‬م ؼؼرة‪ ،‬قم ؼؼـ‬
‫قمائِمة ريض اهلل قم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼا ىماًمؼت‪ً ":‬مؼق رأم رؾمؼقـ اهلل صؼغم اهلل‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ ُمؼؼا أطمؼؼدث اًم‪ٜ‬مسؼؼاء سمٕمؼؼدك‪ ،‬عمؼؼ‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ اعمسؼؼاضمد‪ ،‬يمؼؼام‬
‫ُم‪ٜ‬مٕمت ‪ٟ‬مساء سم‪ٜ‬مل إ ائ‪ٞ‬مؾ " ىماـ ألق ضمٕمٗمر‪:‬وم‪ٙ‬مؼاق ىمؼقـ قمائِمؼة‬

‫حیحصانبزخہمی‪،‬رمق‪۴18۲:‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫حیحصانبزخہمی‪،‬رمق‪،۴18۵:‬حیحصانبةحؿ‪،‬رمق‪۵۵55:‬۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫حیحصانبزخہمی‪،‬رمق‪۴15۴:‬۔‬ ‫(‪)۲‬‬
‫‪083‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ذم ه ؼؼذا‪ ،‬له ؼ ؼل اب‪٠‬مُمق‪ٟ‬مؼ ؼؼة قم ؼؼغم ُمؼ ؼؼا ىماًمؼ ؼؼت ُم ؼؼع قم‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬مؼ ؼؼا لوم٘م‪ٝ‬م‪ٝ‬مؼ ؼؼا‬
‫لي٘مٔمت‪ٝ‬مؼؼا‪ُ ،‬مؼؼا ىمؼؼد دـ قمؼؼغم اًم‪ٜ‬مسؼؼاء إ‪ٟ‬مؼؼام يمؼؼاق هلؼؼـ إشم‪ٞ‬م ؼاق اعمسؼؼاضمد‬
‫ذم طم‪ٞ‬م ؼاة رؾمؼؼقـ اهلل ♀ لاؾمؼؼٕما حلؼؼاـ يمؼؼـ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا‪،‬‬
‫لىم ؼؼد ظم ؼؼرضمـ قم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼؼا سمٕم ؼؼدك إمم ض ؼؼدها‪ ،‬وم ؼؼا‪ٟ‬متٗمك سم ؼؼذًمؽ ُم ؼؼا يم ؼؼاق‬
‫لاؾمٕما هلؼـ ُمؼـ إشم‪ٞ‬مؼاهنـ إيؼاك قمؼغم ُمؼا يمؼـ ي‪٠‬مب‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼف ذم طم‪ٞ‬مؼاة رؾمؼقـ‬
‫اهلل ♀‪ ،‬لإذا يمـ يمؼذًمؽ ذم طم‪ٞ‬مؼاة قمائِمؼة يمؼـ سمٕمؼد‬
‫(‪)۴‬‬
‫ُمقهتا ُمـ ذًمؽ ألٕمد»‪.‬‬
‫اامؾاحطفیؒ اکرضحتاعہشئدصہقیریضاہللاہنعےکابرےںیمہیہلمج‪:‬‬
‫«له ؼ ؼل اب‪٠‬مُمق‪ٟ‬م ؼ ؼؼة قم ؼ ؼؼغم ُم ؼ ؼؼا ىماًم ؼ ؼؼت ُم ؼ ؼؼع قم‪ٚ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا لوم٘م‪ٝ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‬
‫(‪)۰‬‬
‫لي٘مٔمت‪ٝ‬ما»‬
‫اقلبوتہجےہ!‬
‫ِؒ ےن وخانیتیکدینیاحتلےکقلعتےسوجاھکلےہہک‪:‬‬
‫رھپ ٓارخ ںیماامؾاحطفی‬
‫«لإذا يم ؼؼـ يم ؼؼذًمؽ ذم طم‪ٞ‬م ؼاة قمائِم ؼؼة يم ؼؼـ سمٕم ؼؼد ُمقهت ؼؼا ُم ؼؼـ‬
‫ذًمؽ ألٕمد»‬
‫اسیکلیصفتاشرحاخبریالعہمینیعرۃمحاہللہیلعےک ملےسالمہظحرفامںیئ‪:‬‬

‫رشح مشؽل اآلصمار‪ ،142/12:‬سماب سمقان مشؽل ما روي قمن رؾمول اهلل صغم‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اهلل قمؾقه وؾمؾم ذم اعموـمن اًمذي شمعتؽف ومقه اًمـساء‪ ،‬اًمرؾماًمةاًمعاعمقة‪ ،‬دمشق‪،‬‬
‫اًمطبعة اًمثاًمثة‪1431:‬هر‪ ،‬حتؼقق‪:‬ؿمعقب االركؤوط۔‬
‫ِؒ ےن یھب رضحت اعہشئ دصہقی ریض اہلل اہنع ےک ہقفت یک‬
‫ریست اعہشئ ےکفنصم دیس امیلسؿ دنفی‬ ‫(‪)۰‬‬
‫اثمؽےکتحتاسہلئسماکذرکایکےہ۔ (ریستاعہشئ‪،‬ص‪،۰۲1:‬داراالبلغ‪،‬الوہر۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪084‬‬

‫ىماـ اًمٕم‪ٞ‬م‪ٜ‬می‪:‬‬
‫«ىم‪ٚ‬مؼؼت‪ً:‬مؼؼق ؿمؼؼاهدت قمائِمؼؼة ‪ُ --‬مؼؼا أطمؼؼدث ‪ٟ‬مسؼؼاء هؼؼذا‬
‫ؼارا‪ ،‬لُ‬
‫اًمزُماق ُمـ أنقاع اًمبدع لاعم‪ٜ‬م‪ٙ‬مرات‪ً ،‬م‪ٙ‬ما‪ٟ‬مت أؿمؼد إ‪ٟ‬م‪ٙ‬م ه‬
‫ؼػ‪،‬‬
‫ُمٍم ؼؼ‪ ،‬وم ؼؼإهنـ أطم ؼؼدصمـ ُم ؼؼـ اًمب ؼؼدع ُم ؼؼا ُ يقص ؼ ً‬
‫ؾم ؼ‪ٞ‬مام ‪ٟ‬مس ؼؼاء َ‬
‫ؼات قمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼغم رءلؾمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٝ‬مـ يم‪٠‬مؾمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٛ‬مة اًم ًبخؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼت‪،‬‬
‫ُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼا اًمِماؿمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ً‬
‫لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼؼا‪:‬اًم٘م‪ٛ‬مّمؼؼاق سمؼؼ‪٠‬ميمامف لاؾمؼؼٕمة ُمٗمرـمؼؼة‪ ،‬لرسمؼؼام ـمؼؼرؾ ؾمؼ َؼ‪ٛ‬مٕمل‬
‫ُمؼؼـ أهؼؼؾ ُمٍم ؼ أق لاطمؼؼدة ُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ‪ ،‬يما‪ٟ‬مؼؼت شمٗمّمؼؼؾ ىم‪ٛ‬م‪ٞ‬مّمؼؼا ُمؼؼـ‬
‫ىمري ؼ ؼ ؼا ُمائ ؼ ؼؼة ذراع ُمؼ ؼ ؼؼـ احلري ؼ ؼ ؼر اعم‪ٚ‬مؼ ؼ ؼؼقق‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‪ُ:‬مِم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ ذم‬
‫اّؾمؼؼقاؾ ذم صم‪ٞ‬مؼاب ومؼؼاظمرة‪ ،‬لأنؼؼقاع ـم‪ٞ‬مؼا ومائحؼؼة‪ُ ،‬م‪ٙ‬مِمؼؼقومات‬
‫اًمقضم ؼؼقك‪ُ ،‬م ؼؼائالت ُمتبخ ؼؼؽمات‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼؼا‪:‬ضم ؼؼرهيـ سمؼ ؼلم اًمرضم ؼؼاـ‬
‫لأيمامُم‪ٝ‬مـ ؾماسم‪ٚ‬مة ُمـ اجلا‪ٟ‬مبلم‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬ما‪:‬ريمق ـ قمغم ُمرايما ذم‬
‫‪ٟ‬م‪ٞ‬مؼ ؼؾ ُمٍمؼ ؼ لظم‪ٚ‬مجاهن ؼؼا خمت‪ٚ‬مٓم ؼؼات سماًمرضم ؼؼاـ‪ ،‬لسمٕمْم ؼؼ‪ٝ‬مـ يٖم‪ٜ‬مؼ ؼلمي‬
‫سم‪٠‬مصؼ ؼ ؼؼقات قماًم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة ًُم ٌ‬
‫ٓمرسم ؼ ؼ ؼؼة‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼؼا‪:‬هم‪ٚ‬مب ؼ ؼ ؼؼت‪ٝ‬مـ قم ؼ ؼ ؼؼغم اًمرضم ؼ ؼ ؼؼاـ‪،‬‬
‫لىم‪ٝ‬م ؼ ؼؼرهـ إي ؼ ؼ ؼاهؿ‪ ،‬لطم‪ٙ‬م‪ٛ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼـ قم‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مؿ‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‪ٟ:‬مس ؼ ؼؼاء ي ؼ ؼ ؼبٕمـ‬
‫اعم‪ٜ‬م‪ٙ‬مؼؼرات سماّضم‪ٝ‬مؼؼار‪ ،‬لخيؼاًمٓمـ سماًمرضمؼؼاـ وم‪ٞ‬م‪ٝ‬مؼؼا‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼؼا‪:‬صؼؼ‪ٜ‬مػ‬
‫ىم ؼ ؼؼقادات يٗمس ؼ ؼؼدق اًمرضم ؼ ؼؼاـ لاًم‪ٜ‬مسؼ ؼ ؼؼاء‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼؼا‪:‬ص ؼ ؼؼ‪ٜ‬مػ يسمٖماي ؼ ؼ ؼا‬
‫ىماقمؼ ؼؼدات ُمؽمصؼ ؼؼدات ًم‪ٚ‬مٗمسؼ ؼؼاد‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼ ؼؼا‪:‬صؼ ؼؼ‪ٜ‬مػ ؾمؼ ؼؼقا ً‬
‫رؾ ُمؼ ؼؼـ‬
‫ؼحرق لي‪ٜ‬مٗمؼثـ ذم‬ ‫ؼقاطمر يس ي‬ ‫اًمدلر لاحلامُمات‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬ما‪:‬ص‪ٜ‬مػ يؾم ً‬
‫اًم ًٕم ي٘مؼ ؼ ؼ ٌؼد‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼؼا‪:‬سم‪ٞ‬ماقمؼ ؼ ؼؼات ذم اّؾمؼ ؼ ؼؼقاؾ يتٕمؼ ؼ ؼؼايٓمـ سماًمرضمؼ ؼ ؼؼاـ‪،‬‬
‫ؼاّضمرة‪،‬‬
‫ؼقائح ي ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ‪ٜ‬محـ قمؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼغم اعم ؼ ؼ ؼ ؼؼؤشمك سمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ َ‬
‫لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼا‪:‬صؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬مػ ‪ٟ‬مؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ً‬
‫‪085‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼؼا‪:‬ص ؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬مػ دىماىم ؼ ؼ ؼؼات لًمٓماُم ؼ ؼ ؼؼات‪ ،‬يؼ ؼ ؼ ؼدىم٘مـ ص ؼ ؼ ؼؼدلرهـ‪،‬‬
‫لي‪ٚ‬مٓم‪ٛ‬مؼ ؼؼـ ًظم ؼ ؼؼدلدهـ لراء اعمؼ ؼؼقشمك سم ؼ ؼؼاّضمرة‪ ،‬لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼ ؼؼا‪:‬ص ؼ ؼ و‬
‫ؼ‪ٜ‬مػ‬
‫ُمٖم‪ٜ‬م‪ٞ‬مؼ ؼات يٖم‪ٜ‬مؼ ؼلم سم ؼؼ‪٠‬منقاع اعمالهؼ ؼل سم ؼؼاّضمرة ًم‪ٚ‬مرضم ؼؼاـ لاًم‪ٜ‬مس ؼؼاء‪،‬‬
‫لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼؼا‪:‬ص ؼؼ‪ٜ‬مػ ظمٓماسم ؼؼات‪ ،‬خي ًٓم ؼؼبـ ًم‪ٚ‬مرضم ؼؼاـ ‪ٟ‬مٌس ؼؼا يء هل ؼؼا أزلاج‪،‬‬
‫شمقىمؼؼع سم‪ٞ‬م ؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ لسم ؼلم أزلاضم‪ٝ‬مؼؼـ ومت‪ٜ‬مؼؼة طمتؼؼك يٓم‪ٚ‬م٘مؼؼـ ُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مؿ‪ ،‬لهم ؼػم‬
‫ذًمؼؼؽ ُمؼؼـ اّصؼؼ‪ٜ‬ماؽ اًم‪ٙ‬مث ؼػمة اخلارضمؼؼة قمؼؼـ ىمقا قمؼؼد اًمنم ؼيٕمة‪.‬‬
‫ومؼؼا‪ٟ‬مٔمر إمم ُمؼؼا ىماًمؼؼت قمائِمؼؼة ُمؼؼـ ىمقهلؼؼا‪ً:‬مؼؼق أدرؿ رؾمؼ ً‬
‫ؼقـ اهلل ُمؼؼا‬
‫أطم ؼؼدث اًم‪ٜ‬مس ؼؼاء‪ ،‬لًم ؼ‪ٞ‬مس سم ؼلم ه ؼؼذا اًم٘م ؼؼقـ لسم ؼلم لوم ؼؼاة اًم‪ٜ‬مب ؼل ‪-‬‬
‫قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف اًمسؼؼالف‪ -‬إُ ُمؼؼدة يس ؼػمة ًمٓم‪ٞ‬مٗمؼؼة‪ :‬قمؼؼغم أهنؼؼـ ُمؼؼا أطمؼؼدصمـ‬
‫ًقم ينمؼ ُمٕمِمؼؼار ُمؼؼا أطمؼؼدصمت ‪ٟ‬مسؼؼاء هؼؼذا اًمزُمؼؼاق‪ ،‬لًمؼؼق يما‪ٟ‬مؼؼت هؼؼذك‬
‫اًم‪ٜ‬مس ؼؼاء ذم ذًم ؼؼؽ اًمزُم ؼؼاق عم ؼ ٌ‬
‫ؼ‪ٜ‬مٕمـ احل‪ٞ‬مؼ ؼا ية ومْمؼ ؼ ي‬
‫ال قم ؼؼـ أق ي‪ٛ‬م ؼؼ‪ٜ‬مٕمـ‬ ‫ً‬
‫(‪)۴‬‬
‫اعمسجد ل‪ٟ‬محقك »‪.‬‬
‫ِؒ اےنپ زامہن یک وعروتں یک ااجید رکدہدباعتفركنماتاکذرک‬
‫’’ العہم ینیع‬
‫رفامےتوہےئ ےتھکل ںیہ ہک اس زامہن یک فہ دباعت ف ركنمات افر رس ےک ابولں‬
‫افر ابلوسں ںیم فہ نشیف وج وعروتں ےن ااجید یک ےہ‪ ،‬اخص رک رصم یک وعروتں‬
‫ےن‪ ،‬ارگرضحت اعہشئ دصہقی ریض ا﵀ اہنع دںیتھکی وت اہنتی دشت ےس ااکنر‬
‫رکںیت ہلمجنم اؿ ركنمات ےک ہی ںیہ‪ ،‬فہوعرںیت ابلس افرخہ نہپ رک افروخوبش اگل‬
‫رک رمدفں وک اینپ رطػ املئ رکیت وہیئ‪ ،‬رمدفں ےک اشہن ہب اشہن (شب افاقت)‬
‫ےلھک ہنم ابزارفں ںیم وھگیتم ریتہ ںیہ ٓارخ ںیم رفامےت ںیہ‪:‬رضحت اعہشئ‬

‫رشحننسایبدافد‪،۵۵،۵۱/۲:‬ۃبتکمارلدش‪،‬رایض‪،‬الطبعۃاالفیل ‪۴۱۰۲‬۔‬ ‫(‪)۴‬‬

‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪086‬‬

‫دصہقی ریض ا﵀ اہنع اک اراشد وضحر ارکؾ﵁ یک فافت ےک وھتڑے رعہص‬

‫دعب اک ےہ‪ ،‬بج ہک اس زامہن ںیم وعروتں یک ٓازادی اس زامہن یک وعروتں یک‬
‫ئ‬
‫ٓازادی ف ركنمات ےک اقمہلب ںیم زہارفاں ہصح یھب ںیہن یھت‪ ،‬ادنازہ اگلی ارگ‬
‫رضحت اعہشئ ریض ا﵀ اہنع اس زامہن ےک وعروتں یک ٓازادی ف نشیف رپیتس‬
‫دںیتھکی وتایک مکحاگلںیت؟‘‘‬
‫ِؒ اک ہذوکرہ اابتقس لقن رکےن‬
‫خیشادحلثی رضحت ومالاندمحمزرکای دقس رسہالعہمینیع‬
‫ےک دعب ےتھکل ںیہ‪:‬‬
‫«ىم‪ٚ‬مت‪:‬لإذ يماق ذاؿ ذم زُمؼـ اًمٕمالُمؼة اًمٕم‪ٞ‬م‪ٜ‬مؼل اعمتؼقذم ذم‬
‫ؾمؼ ؼؼ‪ٜ‬مة مخؼ ؼؼس لمخس ؼ ؼلم لصمؼ ؼؼامق ُمائؼ ؼؼة ومؼ ؼؼامذا شمؼ ؼؼرن ذم زُما‪ٟ‬م‪ٜ‬مؼ ؼؼا هؼ ؼؼذا‬
‫اعم‪ٛ‬م‪ٚ‬م ؼؼقء سماًمنم ؼؼلر لاًمٗمس ؼؼاد؟ لؾمؼ ؼ‪ٞ‬م‪٠‬ميت ذم اًمبخ ؼؼارن ذم يمت ؼؼاب‬
‫اًمٗم ؼؼتـ سم ؼؼاب «ُيؼ ؼ‪٠‬ميت زُم ؼؼاق إُ اًم ؼؼذن سمٕم ؼؼدك ذ ُم‪ٜ‬م ؼؼف» لطم‪ٙ‬م ؼؼاك‬
‫(‪)۴‬‬
‫أنس قمـ اًم‪ٜ‬مبل َّ‬
‫صغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ‪» 12‬‬
‫خیش ےک رصبتہ اک الخہص رضحت یتفم دبع ارلمیح الوپجری رۃمح اہلل ہیلع ےک مل ےس‬
‫المہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫ِؒ ونںی دصی رجہی یک وعروتں اک ہی احؽ ایبؿ رفامرےہ ںیہ‪،‬‬
‫’’العہم ینیع‬
‫ٓاج وت وچدوھںی دصی ےہ‪ ،‬اس زامہن یک وعروتں یک ٓازادی‪ ،‬ےب ایحیئ‪ ،‬رعایین ف‬
‫ےباایتحیط یکااہتنوہیکچےہ‪،‬ربعقیہرتصخ وہراہےہافراسیکہگجمسقمسق‬
‫ےک نشیف البی ابلس ٓاےكچ ںیہ‪ ،‬افر رھپ ےلھک رس‪ ،‬ےلھک ہنم ابزارفں ںیم وھگیتم‬
‫ںیہ‪ ،‬اےسی رپ نتف دفر ںیم وعروتں وک دجسم افر دیع اگہ الےن یک وکشش یک اجریہ‬
‫ل‬
‫(‪ )۴‬العمادلراری‪،۱۲4-۱۲۴/۲:‬ا مکنتۃاالدمدۃی‪،‬ۃکمارکملۃم۔‬
‫‪087‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ےہافروضحرادقس﵁ ےکابربتکزامہنےسادتسالؽایکاجراہےہ‪،‬وعرںیت‬
‫اایتحطرکںییگ‪،‬یچیناگنہرںیھکیگ‪،‬وخوبشاپؤڈرےسارتحازرکںییگافراسفؼفاجفر‬
‫(‪)۴‬‬
‫یکاگنںیہیچینرںیہیگ‪،‬اسیکاگریٹنوکؿدےاتکسےہ؟‘‘‬

‫ِؒ یکزابین‬
‫دحثیاعہشئیکرشتحیانبربجیلبن‬
‫ِؒ دحثیاعہشئےکتحتےتھکلںیہ‪:‬‬
‫العہمانبربجیلبن‬
‫شمِمػم قمائِم ًة – ▲ –إمم أق اًم‪ٜ‬مبل ‪-♀ -‬‬
‫يمؼؼاق يؼرظمص ذم سمٕمؼؼض ُمؼؼا يؼرظمص وم‪ٞ‬مؼف طم‪ٞ‬مؼث مل ي‪ٙ‬مؼؼـ ذم زُم‪ٜ‬مؼؼف‬
‫ومسؼؼا ود‪ ،‬صمؼؼؿ يٓمؼؼرأ اًمٗمسؼؼاد لحي ؼدث سمٕمؼؼدك‪ ،‬وم‪ٚ‬مؼؼق أدرؿ ُمؼؼا طمؼؼدث‬
‫‪٠‬مُمر‬
‫سمٕمؼؼدك بؼؼا اؾمؼؼت‪ٛ‬مر قمؼؼغم اًمرظمّمؼؼة‪ ،‬سمؼؼؾ هنؼؼك قم‪ٜ‬مؼؼف‪ :‬ومإ‪ٟ‬مؼؼف إ‪ٟ‬مؼؼام ي ؼ ً‬
‫سماًمّمؼؼالح‪ ،‬لي‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼؼك قمؼؼـ اًمٗمساد‪.‬لؿمؼؼب‪ٞ‬م وف ؼؼذا‪ُ:‬مؼؼا يمؼؼاق ذم قم‪ٝ‬مؼؼد‬
‫اًم‪ٜ‬مب ؼل ‪ -♀ -‬لقم‪ٝ‬مؼؼد أب سم‪ٙ‬مؼ ىؼر لقم‪ٛ‬مؼؼر ُمؼؼـ ظمؼؼرلج‬
‫اإلُمؼؼاء إمم اّؾمؼؼقاؾ سمٖمؼػم مخؼ ى‬
‫ؼار طمتؼؼك يمؼؼاق قم‪ٛ‬مؼؼر يرضؼؼب اُّمؼؼة‬
‫إذا رآه ؼؼا ُم‪ٜ‬مت٘مبؼ ؼ هة أل ُمس ؼؼتؽمةه‪ ،‬لذًم ؼؼؽ ًمٖم‪ٚ‬مب ؼؼة اًمس ؼؼالُمة ذم ذًم ؼؼؽ‬
‫اًمزُم ؼؼاق‪ ،‬صم ؼؼؿ زاـ ذًم ؼؼؽ لفم‪ٝ‬م ؼؼر اًمٗمس ؼؼاد لا‪ٟ‬متنم ؼؼ‪ ،‬وم ؼؼال يؼ ؼرظمص‬
‫(‪)۰‬‬
‫‪ٜ‬مئذ وم‪ٞ‬مام يما‪ٟ‬مقا يرظمّمقق وم‪ٞ‬مف»‪.‬‬‫طم‪ٞ‬م ى‬

‫اتففیرہیمیح‪،۴1۰/1:‬داراالاشتع‪،‬رکایچ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ومتح اًمباري السمن رضمب‪ 37/8:‬شما ‪ ،57‬مؽتبة اًمغرسماء االصمریة‪ ،‬مدیـه مـوره‪،‬‬ ‫(‪)۰‬‬
‫اًمطبعة األومم ‪1996‬ء‪.‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪088‬‬

‫اشرحاخبریالعہمرکامینؒ‬
‫ىماـ اًم‪ٙ‬مرُماين‪:‬‬
‫ل (ُمؼؼا أطمؼؼدث) أن ُمؼؼـ ىم‪ٚ‬مؼؼة اعمبؼؼاُة سمؼؼام يؼا ُمؼؼـ احل‪ٞ‬مؼاء‬
‫ل‪ٟ‬مح ؼؼقك‪ .‬وم ؼؼإق ىم‪ٚ‬مؼ ؼؼت ُم ؼؼـ أي ؼ ؼـ قم‪ٚ‬م‪ٛ‬م ؼؼت قمائِمؼ ؼؼة ه ؼؼذك اعمالزُمؼ ؼؼة‬
‫لاحل‪ٙ‬مؿ سماعم‪ٜ‬مع لقمدُمف ًمؼ‪ٞ‬مس إُ اهلل شمٕمؼامم‪ .‬ىم‪ٚ‬مؼت نؼا ؿمؼاهدت‬
‫ُمؼؼـ اًم٘مقا قمؼؼد اًمدي‪ٜ‬م‪ٞ‬مؼة اعم٘متْم ؼ‪ٞ‬مة حلسؼؼؿ ُمؼؼقاد اًمٗمسؼؼاد‪ .‬ىمقًمؼؼف (أل‬
‫ُم ؼ ؼؼ‪ٜ‬مٕمـ) ‪ٛ‬م ؼ ؼؼزة اُؾم ؼ ؼؼتٗم‪ٝ‬ماف للال اًمٕمٓم ؼ ؼؼػ لومٕم ؼ ؼؼؾ اعمج‪ٝ‬م ؼ ؼؼقـ‬
‫لاًمْمؼؼ‪ٛ‬مػم قمائؼؼد إمم ‪ٟ‬مسؼؼاء سم‪ٜ‬مؼل إ ائ‪ٞ‬مؼؾ‪ .‬اًمت‪ٞ‬م‪ٛ‬مؼل‪:‬وم‪ٞ‬مؼف دًم‪ٞ‬مؼؾ أنؼؼف‬
‫ُ ي‪ٜ‬مبٖمل ًم‪ٚ‬م‪ٜ‬مساء أق خيؼرضمـ إمم اعمسؼاضمد إذا طمؼدث ذم اًم‪ٜ‬مؼاس‬
‫(‪)۴‬‬
‫اًمٗمساد »‪.‬‬

‫ت‬
‫دحثیال مبػواإامءاہللیکرشتحیاشہفیلاہللدحمثدولہ ؒییکزابین‬
‫دنسم ادنہل اشہ فیل اہلل دحمث دولہی دقس رسہ اینپ رعمۃک اآلراء فینصت ۃجح اہلل‬
‫اابلہغلںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«لُم‪ٜ‬م‪ٝ‬ما ُما إذا يمؼاق ظمؼقؽ ومت‪ٜ‬مؼة يمؼاُمرأة أصؼاسمت سمخؼقرا‪،‬‬
‫لُ اظمؼؼتالؽ سم ؼلم ىمقًمؼؼف ♀‪ ":‬إذا اؾمؼؼت‪٠‬مذ‪ٟ‬مت اُمؼؼرأة‬
‫أطمؼؼديمؿ إمم اعمسؼؼجد ومؼؼال ي‪ٛ‬م‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مؼؼا " لسم ؼلم ُمؼؼا طم‪ٙ‬مؼؼؿ سمؼؼف مج‪ٝ‬مؼؼقر‬

‫رشح اًمؽرماين قمؾی اًمبخاري‪ ،208،209/5:‬دار إطمقاء اًمؽماث اًمعريب‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬

‫سمػموت اًمطبعة األوًمی ‪1356‬هر‬
‫‪089‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اًمّمحاسمة ُمـ ُم‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ إذ اعم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼل اًمٖمؼػمة اًمتؼل شم‪ٜ‬مبٕمؼث ُمؼـ اّنٗمؼة‬

‫دلق ظمقؽ اًمٗمت‪ٜ‬مة‪ ،‬لاجلائز ُما وم‪ٞ‬مؼف ظمؼقؽ اًمٗمت‪ٜ‬مؼة‪ ،‬لذًمؼؽ ىمقًمؼف‬
‫ص ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف لؾم ؼؼ‪ٚ‬مؿ اًمٖمؼ ؼػمة همػمشم ؼؼاق " احل ؼؼديث‪ ،‬لطم ؼؼديث‬
‫(‪)۴‬‬
‫قمائِمة " إق اًم‪ٜ‬مساء أطمدصمـ " احلديث»‪.‬‬

‫ِؒ‬
‫رضحتومالانرخفانسحلوگنگیہ‬
‫وہشمر دحمث ف ہیقف‪ ،‬ذیملت انونوتی رضحت ومالان رخف انسحل وگنگیہ دقس رسہ (وتمیف‬
‫‪۴۲۴۵‬ھ) ےن احہیش اوبداؤد ںیم اشہ اصبح یک ہی قیبطت زمدی فاضتح ےس ذرک رفامیئ‬
‫ےہ‪،‬المہظحوہ‪:‬‬
‫«لذم طمجؼ ؼة اهلل اًمباًمٖمؼ ؼة‪:‬لُ اظم ؼؼتالؽ سمؼ ؼلم ىمقًم ؼؼف ص ؼؼغم‬
‫اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف لؾم ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ":‬إذا اؾم ؼؼت‪٠‬مذ‪ٟ‬مت اُم ؼؼرأة أطم ؼؼديمؿ إمم اعمس ؼؼجد‬
‫ومال ي‪ٛ‬م‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬ما " لسملم ُما طم‪ٙ‬مؿ سمف مج‪ٝ‬مقر اًمّمحاسمة ُمـ ُمؼ‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ إذ‬
‫اعم‪ٜ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼل اًمٖم ؼ ؼػمة اًمت ؼ ؼل شم‪ٜ‬مبٕم ؼؼث ُم ؼؼـ اّنٗم ؼؼة دلق ظم ؼؼقؽ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼؼة‪،‬‬
‫لاجل ؼؼائز ُم ؼؼا وم‪ٞ‬مؼ ؼف ظم ؼؼقؽ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼؼة‪ ،‬لذًم ؼؼؽ ىمقًم ؼؼف ص ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼف‬
‫لؾم‪ٚ‬مؿ اًمٖمػمة همػمشماق " احلديث‪ ،‬يٕم‪ٜ‬مؼل‪:‬اطمؼداـهام ُمؼا حيؼا اهلل‬
‫ل صم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼا‪ٟ‬م‪ٞ‬م‪ٝ‬مام ُم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼا ي ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼبٖمض اهلل‪ ،‬وم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼاُلزم‪:‬اًمٖمػمة ذم اًمريب ؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼة‪،‬‬
‫أن‪ُ:‬مقض ؼؼع اًمت‪ٝ‬م‪ٛ‬مة‪،‬لاًمثا‪ٟ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼة‪:‬اًمٖم ؼ ؼػمة ذم هم ؼ ؼػم ريب ؼ ؼة‪ ،‬لطم ؼؼديث‬
‫(‪)۰‬‬
‫قمائِمة " إق اًم‪ٜ‬مساء أطمدصمـ " احلديث»‪.‬‬

‫طمجة اهلل اًمباًمغة‪ ،41/2:‬دار اجلقل‪ ،‬سمػموت۔‬ ‫(‪)۴‬‬

‫احہیشننسایبدافد‪،۰1۲/۴:‬ادارہلصیف‪،‬دویدنب۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪091‬‬

‫’’دفونں ابعروتں اک احلص ہی ےہ ہک‪:‬اؿ ذعرفں ںیم ےس نج یک فہج‬

‫ےس امنز ابامجتع ںیم احرض ہن وہاناجزئےہ ہنت اک وخػ ےہ‪ ،‬ےسیج وکیئ وعرت‬
‫وخوبشاگلےئافرٓارضحنت﵁ ےکاسرفامؿ «إذا اؾمت‪٠‬مذ‪ٟ‬مت اًمخ» (ینعی‬
‫بجمتںیمےسیسکیکویبیدجسماجےنیک ااجزتبلطرکےوتفہاسوکعنمہن‬
‫رکے) افروہمجراحصہبےکہلصیف (اؿرضحاتاکہیہلصیفےہہکوعروتںوکاب‬
‫دجسم ںیم ٓاےن ےس اممتعن یک اجےئ) ںیم اضتد ںیہن ےہ؛ ا س ےئل ہک وضحر‬
‫﵁ ےن سج رفےنک ےس عنم رفامای ےہ؛ہی فہ راکفٹ ےہ وج اس ریغت یک فہج‬
‫ےس وہ سج اک رسہمشچ ربک ف وخنت ےہ ہن ہک ہنت ف االتبےئ تیصعم اک ادنہشی افر‬
‫احصہبرکاؾےنوجوعروتں وکدجسمےسرفاکوتفہاساجزئریغتیکفہجےساھتوج‬
‫وخػ ہنت یک انبء رپ یھت‪ ،‬انچہچن وضحر ﵁ اک یہی رفامؿ ےہہک اریغلۃ ریغاتؿ ات‬
‫ٓارخ دحثی‪ ،‬ینعی‪:‬ریغت یک دفمسق ےہ‪ ،‬اک اہلل اعتیل وک وبحمب ےہ افردفرسی‬
‫اہللےکزندکوغبمضافراندنسپدیہےہ‪،‬دنسپدیہفہریغتےہوجومعقتمہت‬
‫افر وخػ ہنت ف زػبصبت یک فہج ےسوہافراندنسپدیہفہریغت ےہوجربکفوخنت‬
‫یک انبء رپ وہ افر یہی دصماؼ ےہ رضحت اعہشئ دصہقی ریض ا﵀ اہنع یک رفاتی‬
‫«إق اًم‪ٜ‬مساء أطمدصمـ اًمخ اک»۔‬
‫رضحت ومالانبیبح ارلنمح ایمظع رۃمح اہلل ہیلع اشہ اصبح ےک وتہیج یک رشتحی‬
‫رکےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’بلطم ہی ےہہکدہعراستلوجریخ فالصحےسومعمرافرہنتفاسفد‬
‫ےسامومؿاھت‪،‬اسونرااشفں‪،‬دہاتیازفاافراپزیکہاموحؽںیمرمدفںاکوعروتں‬
‫وک اسمدج ںیم ٓاےن ےس رفانک یسکذجہب ریخ یک انبءرپ ہن وہات؛ ہکلب اینپ یخیش فےب اج‬
‫ااسحس ربرتی اتجےن ےک ےیل وہات؛ اس ےیل وضحر ﵁ ےن رمدفں یک‬
‫‪090‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫االصح ابنط ےک شیپ رظن عنم رفامدای ہک فہ اہلل یک دنبویں وک دجسمفں ںیم ٓاےن‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےس ہن رفںیک‘‘۔‬
‫ہیوتہیجاستیصخشیکےہہکرضحتومالانیلعایمںدنفیرۃمحاہللےکاافلظںیم‪:‬‬
‫’’ االسیماسملئیکامیکحہنوتہیجفرشتحیافرقیبطتلقعفلقنںیمسجیک‬
‫(‪)۰‬‬
‫ریظنںیہنیتلمےہ‘‘‬

‫رضحتومالاندبعایلعلونھکلیرۃمحاہللہیلع‬
‫رضحتومالاندبعایلعلونھکلیؒ راسلئاالراکؿںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫«ًم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مس قم‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ طمْم ؼ ؼ ؼؼقر اجلامقم ؼ ؼ ؼؼات‪ :‬سم ؼ ؼ ؼؼؾ يّم ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬ملم ذم‬
‫سم‪ٞ‬مقهتـ‪ّ ،‬ق ذم ظمرلضم‪ٝ‬مـ إمم اجلامقمات ومت‪ٜ‬مة قمٔم‪ٞ‬م‪ٛ‬مة‪ ،‬هؼذا ُمؼا‬
‫اومت ؼل سم ؼف اعمتؼؼ‪٠‬مظمرلق‪ ،‬بؼؼا رألا ُمؼؼـ ومسؼؼاد أـه ؼؾ اًمزُمؼؼاق‪ ،‬لقم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف‬
‫اًمٗمتقن‪......‬وم ؼؼا‪ٟ‬مٔمر إمم أق اًمزُم ؼؼاق اًمنمؼ ؼيػ ُم ؼؼع يمق‪ٟ‬مؼ ؼف ألٕم ؼؼد‬
‫ُمـ اطمتامـ اًمٗمت‪ٜ‬مة ّق اًمّمحاسمة يمؼا‪ٟ‬مقا ألًم‪ٞ‬مؼاء اهلل طمتؼل هنؼاهؿ‬
‫قم ؼ ؼؼـ ُم‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼـ ُم ؼ ؼؼـ اخل ؼ ؼؼرلج إمم اعمس ؼ ؼؼاضمد‪ ،‬يم‪ٞ‬م ؼ ؼػ اؾم ؼ ؼؼ٘مط وم‪ٞ‬م ؼ ؼف‬
‫اجلامقمؼ ؼة قم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ‪ ،‬ل ضمٕم ؼؼؾ اًمب‪ٞ‬مؼ ؼت ظمؼ ؼػماهلـ ًم‪ٚ‬مّم ؼؼالة‪ ،‬ل ضمٕم ؼؼؾ‬
‫صالهتـ ذم اًمب‪ٞ‬مت أومْمؾ ُمـ اًمّمالة سماجلامقمة‪ ،‬ومام فم‪ٜ‬مؽ ذا‬
‫اًمزُمؼؼاق اًمؼؼذن ـهؼق زُمؼؼاق اًمٗمت‪ٜ‬مؼة‪ ،‬وم‪ٝ‬مؼذا اًمزُمؼؼاق أطمؼؼرن ًمسؼؼ٘مقط‬
‫اجلامقم ؼة قم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ‪ ،‬وم‪ٝ‬م ؼذا اًمزُم ؼؼاق أطم ؼؼرن سم ؼؼاعم‪ٜ‬مع قم ؼؼـ اخل ؼؼرلج إمم‬

‫وخانیتاالسؾیکرتہبنیدجسم‪،‬ص‪،۴5:‬رمزکدوعتفقیقح‪،‬دویدنب‪،‬ااشتع‪۴۱۴8:‬ھ۔‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ارفلاقؿ‪،‬اشہفیلاہللربمن‪،‬ص‪۲۱۴:‬۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪092‬‬

‫اجلامقمات‪ّ :‬ق اجلامقمؼة همؼػم ُزُمؼة قم‪ٚ‬مؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ سمؼاًم‪ٜ‬مص‪ ،‬لاًمتحؼرز‬

‫قمؼؼـ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼة لاضمؼؼا ًم‪ٚ‬مٕم‪ٛ‬مقُمؼؼات‪ُٟ ،‬مٕم٘مؼؼاد اُمجؼؼاع قمؼؼغم طمرُم ؼة‬
‫اًمباب احلراف ۔ لأُما اًمرظمّمؼة ذم قمؼدف اًم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼل قمؼـ اخلؼرلج ُمؼع‬
‫يمقق اًمب‪ٞ‬مؼت هلؼـ أومْمؼؾ‪ ،‬وم٘مؼد ؾمؼ٘مٓمت ُ‪ٟ‬مت‪ٝ‬مؼاء اًمٕم‪ٚ‬مؼة ُمؼـ قمؼدف‬
‫اطمؼ ؼ ؼؼتامـ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼ ؼ ؼة‪ ،‬يمسؼ ؼ ؼؼ٘مقط ؾم ؼ ؼ ؼ‪ٝ‬مؿ اعمؤًمٗم ؼ ؼ ؼة‪ ،‬لُمٕم‪ٜ‬مؼ ؼ ؼؼك ىمؼ ؼ ؼؼقـ أف‬
‫اعمؼؼؤُم‪ٜ‬ملم اًمؼؼذ ن ُمؼؼر أق رؾمؼؼقـ اهلل ♀ ًمؼؼق رأن ذم‬
‫زُما‪ٟ‬مؼف اًمنمؼيػ ُمؼؼا أطمؼؼدصمت ذم هؼذا اًمزُمؼؼاق بؼؼا رظمؼؼص هلؼـ ذم‬
‫اخل ؼؼرلج‪ ،‬له ؼ ؼذا يِم ؼ ؼػم ًم ؼؼق يما‪ٟ‬م ؼؼت اًمٗمت‪ٜ‬م ؼ ؼة ذم ذًم ؼؼؽ اًمزُمؼ ؼؼاق‪ ،‬مل‬
‫يتح٘مؼ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف اًمرظمّمة ذم ذًمؽ اًمزُماق‪ ،‬ومال يرظمص اًمبتة‪.‬‬
‫لا‪ٟ‬مؼام أـم‪ٜ‬مب‪ٜ‬مؼا اًم‪ٙ‬مؼالف بؼا يمؼاق يؼزقمؿ اًمؼبٕمض أهنؼؿ ألٓم‪ٚ‬مؼؼقا‬
‫اًمؼ ؼؼ‪ٜ‬مص سماًمتٕم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼ ؼؾ‪ ،‬لىمؼ ؼؼاًمقا ‪:‬اق احلؼ ؼؼايمؿ ـه ؼ ؼق اهلل شمٕمؼ ؼؼامم‪ ،‬ليمؼ ؼؼاق‬
‫قمابؼؼا سمؼؼام أطمدصمت ؼف اًم‪ٜ‬مسؼؼاء‪ ،‬ومؼؼال ئم‪ٝ‬م ؼر سم٘مؼؼقـ أف اعم ؼؤُم‪ٜ‬ملم لضم ؼف‪،‬‬
‫لًم‪ٞ‬مس اُّمر يمام زقم‪ٛ‬مقا يمام سم‪ٞ‬م‪ٜ‬ما‪ ،‬ليمؼقق احلؼايمؿ ـهؼق اهلل شمٕمؼامم‬
‫ُمسؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬لقم‪ٚ‬م‪ٛ‬م ؼف سمؼؼام أطمدصمت ؼف اًم‪ٜ‬مسؼؼاء يمؼؼاق ُمتح٘م٘مؼؼا أيْمؼؼا‪ً :‬م‪ٙ‬م‪ٜ‬مؼؼا‬
‫‪ٟ‬م٘م ؼ ؼؼقـ‪:‬اق طم‪ٙ‬م ؼ ؼؼؿ اهلل قم ؼ ؼؼغم ًمس ؼ ؼؼاق رؾم ؼ ؼؼقًمف ًمٕم ؼ ؼؼدف اعم‪ٜ‬م ؼ ؼؼع قم ؼ ؼؼـ‬
‫ظم ؼؼرلضم‪ٝ‬مـ ًم‪ٚ‬م‪ٛ‬مس ؼؼاضمد‪ ،‬يم ؼؼاق ُمقىمت ؼؼا إمم قم ؼؼدف اطم ؼؼتامـ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼ ؼة‪،‬‬
‫ومت‪ٜ‬متٗمل سما‪ٟ‬متٗماءك‪ ،‬لـه‪ٙ‬مذا يماق احل‪ٙ‬مؿ ُمـ اهلل شمٕمؼامم‪ ،‬لُم٘مّمؼقد‬
‫أف اعم ؼؼؤُم‪ٜ‬ملم ًمقيم ؼؼاق أطم ؼؼدصمت اًم‪ٜ‬مس ؼؼاء ذم اًمزُم ؼؼاق اًمنم ؼيػ‪ُ ،‬م ؼؼا‬
‫أطمدصمت ؼف اِق‪ ،‬بؼؼا طم‪ٙ‬مؼؼؿ رؾمؼؼقـ اهلل ♀ سمؼؼاخلرلج‬
‫اًمبت ؼة ُ‪ٟ‬متٗمؼؼاء ُمؼؼا أنؼؼا ط اهلل شمٕمؼؼامم احل‪ٙ‬مؼؼؿ سم ؼف‪ :‬سمؼؼؾ ُمؼؼ‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ سمؼؼ‪٠‬مُمر‬
‫‪093‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اهلل‪ ،‬لقمؼؼؼم قمؼؼـ لىمؼؼقع اّطمؼؼداث سمرؤيت ؼف‪ ،‬يمؼؼام قمؼؼؼم ااهلل شمٕمؼؼامم‬
‫قمؼؼـ قمؼؼدف لىمؼؼقع اجل‪ٝ‬مؼاد ًمٕمؼؼدف اًمٕم‪ٚ‬مؼؼؿ ذم ىمقًمؼف شمٕمؼؼامم‪:‬لبؼؼا يٕم‪ٚ‬مؼؿ‬
‫اهلل اًمؼ ؼ ؼؼذيـ ضماه ؼ ؼ ؼدلا ُمؼ ؼ ؼؼ‪ٜ‬م‪ٙ‬مؿ‪ ،‬ل ‪ٟ‬مسؼ ؼ ؼؼبة اعم‪ٜ‬مؼ ؼ ؼؼع إمم رؾمؼ ؼ ؼؼقـ اهلل‬
‫♀ با أنف ظم‪ٚ‬م‪ٞ‬مٗمة اهلل‪ ،‬لاهلل هق ابا‪ٟ‬مع قمؼغم ًمسؼاق‬
‫رؾمؼؼقًمف‪ ،‬يمؼؼام ذم ىمقًم ؼف ♀ ُّمؼؼرهتؿ سماًمسؼؼقاؿ ًم‪ٙ‬مؼؼؾ‬
‫لضقء‪ ،‬ـه‪ٙ‬مذا ي‪ٜ‬مبٖمل أق يٗم‪ٝ‬مؿ اعم٘ماف‪،‬لُ شمزـ‪ ،‬وما‪ٟ‬مف ُمزًمة»‪.‬‬
‫’’امنز یک امجتع ںیم ٓاان وخانیت ےک ذہم ںیہن ےہ‪ ،‬اؿ وک اےنپ رھگفں‬
‫رپ امنز زپینھ اچےیہ‪ ،‬اس ےیل ہک امجتع ںیم رشک وہان ڑبے ہنت اک ببس‬
‫ےہ‪،‬اتمرخنی ےنزامےنےکاگبڑوکدےتھکیوہےئیہیوتفیدایےہافرابایسرپ‬
‫وتفیےہ۔وسانچ اچےیہ!احصہبرکاؾاکزامہنونتفںےسانتکدفراھت‪،‬فہبسیقتمافر‬
‫رپزیہاگر ےھت‪ ،‬ایس فہج ےس ٓاپ ﵁ ےن اؿ وک اس ےس عنم رکدای اھت ہک فہ‬
‫وعروتں وک دجسم ںیم ٓاےن ےس رفںیک‪ ،‬اس ےک ابفوجد وعروتں ےس امجتع یک‬
‫ذہمداری اسطقرکدییئگیھتافراؿےکےیلرھگوکامنززپےنھیکرتہبنیہگجرقار‬
‫دای ایگ اھتافر رھگ ںیم اہنت امنز زپےنھ وک امجتع یک امنز ےس رتہب اتبای ایگ اھت‪ ،‬وت اب‬
‫ےنتف ےک اس زامےن اک مکح ٓاپ وخد وسچ ےیجیل‪ ،‬اس زامےن ںیم دبرہج افیل‬
‫وعروتں ےس امجتع ےک اسطق وہےن اک مکح وہاگ افر اس زامےن ںیم وعروتں وک‬
‫امجتع یک رشتک ےس رفانک زایدہ ومزفں وہاگ؛ اس ےیل ہک اؿ رپ امجتع یک‬
‫رشتکازرفےئوصنصالزؾوتےہںیہن‪،‬دفرسیرطػونتفںےس انچدرگیاعؾ‬
‫وصنص ےک ومببج رضفری ےہ؛ اس ےیل ہک وج زیچ رحاؾےکاراکتباکببس‬
‫نبیتکسےہ‪،‬اساکاراکتبیھبرحاؾےہافروعروتںےکےیلرھگیکامنزالضف‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪094‬‬

‫وہےنےکابوجدوجرتصخدییئگیھتہکفہامجتعںیماشلموہیتکسںیہ‪،‬اب‬
‫ہی رتصخ ابیق ںیہن ریہ؛ اس ےیل ہک رتصخ یک تلع (ینعی ےنتف ےک ادنہشی اک‬
‫ہنوہان)متخوہیئگ افررضحتاعہشئدصہقیریض اہللاہنعےکوقؽاکیہیبلطم‬
‫ےہ ہک ارگ ٓاپ ﵁ اےنپ زامےن ںیم فہ اوحاؽ دےتھکی وج ٓاپ ےک دعب شیپ‬
‫ٓاےئ‪ ،‬وت ٓاپ اےنپ زامےن ںیم وعروتں وک دجسم اجےن یک رتصخ ہن دےتی‪ ،‬اس‬
‫ےسہتپاتلچےہہکارگوضحر﵁ ےکزامےنںیمہنتاکادنہشیوہات‪،‬وتٓاپ ےک‬
‫زامےن ںیم رتصخ ہن وہیت‪ ،‬ذہل اب بج ہک ےنتف اک وقی ادنہشی ےہ‪ ،‬یسک‬
‫وصرت ںیم اعؾ رتصخ ںیہن دی اجیتکس ۔ ضعب ولگ ےتھجمس ںیہ ہک اہقفےئ‬
‫رکاؾےنصنوکایقسیکاینبدرپابلطرکدای‪ ،‬فہےتہكےہہکالصاحمکوترصػاہلل‬
‫اعتیل یک ذاتےہافراہللوکوخبولعمؾاھتہکٓاےگ لچ رک ایکاحالتشیپ ٓاںیئ‬
‫ےگ (اس ےک ابفوجف وضحر ﵁ یک زابین ااجزت دولایئ یئگ) ذہلا رضحت‬
‫اعہشئ ریض اہلل اہنعےک وقؽ یک وکیئ وقعمؽ فہج ھجمس ںیم ںیہن آایئ؛ نکیل ابت‬
‫ایسی ںیہن ےہ‪ ،‬اسیج ہک ضعب ولگ ےتھجمس ںیہ‪ ،‬ںیمہ میلست ےہ ہک اہلل اعتیل یہ‬
‫احمک ںیہ افروعروتں ےک دعب ےک احالت اک اُس وک وخب ملع اھت؛ نکیل امہرا انہک ہی‬
‫ےہ ہک وعروتں وک دجسم ےس ہن رفےنک ےک ابرے ںیم وضحر ﵁ یک زابین اہلل‬
‫اعتیل اک مکح اک فیتق مکح اھتبجکت ہنت اک ادنہشی ہنوہ‪،‬ذہلابجےنتفاکادنہشی‬
‫دیپا وہاجےئ اگ‪ ،‬وت ہی مکح اسطق وہاجےئ اگ‪ ،‬انچہچن رضحت اعہشئ دصہقی ریض‬
‫اہلل اہنع یک ابت اک بلطم یہی ےہ ہک ارگ وعروتں ےک دعب ےک احالت وضحر‬
‫﵁ ےک زامےن ںیم شیپ ٓااجےت‪ ،‬وت ٓاپ اےنپ زامےن ںیم وعروتں وک دجسم‬
‫اجےن یک یھبک رتصخ ہن دےتی؛ ہکلب ونتفں یک رطػ ےس اانیمطؿ سج رپ اہلل‬
‫‪095‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اعتیل ےن رتصخ وک قلعم ایک اھت اس ےک زالئ وہاجےن یک فہج ےس وعروتں وک‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےنلکنےسرفےتک۔اھ‘‘‬

‫العہمریبشادمحامثعینؒاکؿقتہ﵂ہنالکؾافررحػٓارخ‬
‫اب ٓارخ ںیم فہ یتمیق اابتقس المہظح رفامںیئ وج دنبے ےک انصق ملع ےک اطمقب اس‬
‫وموضع رپرحػ ٓارخ اک درہج راتھک ےہ‪ ،‬سج وک اصمدر ہذوکرہ یک وطلی ف لصفم ااحبث اک‬
‫الخہص انھجمس اچےیہ‪ ،‬لبق اس ےک ہک فہ اابتقس لقن رکفں‪ ،‬اصبح اابتقس یک دراتی افر‬
‫دحثییمہفرپرفینشڈاانلانمبساتھجمسوہں۔‬
‫العہم ریبش ادمح امثعین دقس رسہ یک تیصخش اک ہتک فراعمل دنی یک یھت فہ کیب فتق‬
‫دحمث‪ ،‬رسفم‪ ،‬ہیقف افر ملکتم ےھت‪ ،‬ڑبے ذنیہ‪ ،‬ابطع افرولعؾ وقعمؽ ف وقنمؽ ںیم احذؼ‬
‫ےھت‪،‬اںیہن ااہفؾفمیہفتاکیھب ااھچ ہقیلس اھت‪،‬زفرایبؿافر نسرتبیتاکیھبہکلماھت‪،‬رضحت‬
‫یتفمدمحمعیفشاصبحیکزابیناہللاعتیلےنتمکحدنیےکابرےںیمرضحتانونوتیدقس‬
‫رسہ وک وج دقیق افر اغضم ولعؾ اطعرفامےئ ےھت‪ ،‬اس یک رشح ف وتحیض یک امنایں دختم العہم‬
‫امثعینےنااجنؾدی ۔‬
‫العہم امثعینؒ یک دحثی یمہف افر اوصؽ دحثی رپ وبعر اکذرک رکےن ےک دعب خیش وکرثیؒ‬
‫ےناؿاافلظںیماؿاکذترکہایکےہ‪:‬‬
‫«اجل‪ٝ‬مبذ احلجؼة اجلؼاُمع ّؿمؼتات اًمٕم‪ٚ‬مؼؿ‪ ،‬حم٘مؼؼ اًمٕمٍمؼ‪،‬‬
‫اعمٗمرس اعمحدث اًمٗم٘م‪ٞ‬مف اًمبارع اًم‪ٜ‬م٘ماد اًمٖمقاع‪.‬‬

‫راسلئ االرذ م رحبل اولعلل دبع ایلعل‪ ،‬ص‪ ،344:‬ایبم عنم ااسنلء نع وضحر اامجلۃع‪ ،‬ط‪:‬ۃبتکم‬ ‫(‪)۴‬‬
‫داراولعللدویدنب۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪096‬‬

‫ليمؼؼؿ رد ذم ذطم ؼؼف هؼؼذا قم ؼؼغم صؼؼ‪ٜ‬مقؽ أه ؼؼؾ اًمزي ؼغ لًم ؼؼف‬
‫‪ٟ‬مزا ه ؼ ؼ ؼؼة سماًمٖم ؼ ؼ ؼؼة ذم ردلدك قم ؼ ؼ ؼؼغم اعمخ ؼ ؼ ؼؼاًمٗملم ُم ؼ ؼ ؼؼـ أه ؼ ؼ ؼؼؾ اًمٗم٘مؼ ؼ ؼ ؼؼف‬
‫لاحلؼؼديث‪ ،‬ليمؼؼؿ أتؼؼار ُمؼؼـ صم‪ٜ‬ماي ؼا اّطمادي ؼث اعمنمؼؼلطمة ومقا ئؼؼد‬
‫ؿمؼ ؼ ؼؼاردة لطم٘م ؼ ؼ ؼؼائؼ قماًم‪ٞ‬م ؼ ؼ ؼة ُ ي‪ٜ‬متبؼ ؼ ؼؼف إًم‪ٞ‬م‪ٝ‬م ؼ ؼ ؼؼا إُ أوم ؼ ؼ ؼؼذاذ اًمرضم ؼ ؼ ؼؼاـ‬
‫(‪)۴‬‬
‫لأرسماب اًم٘م‪ٚ‬مقب۔»‪.‬‬
‫ِؒ یک وج افصت ذرک یک یئگ ںیہ‪ ،‬اؿ یک اہشدت ےک ےیل اب ہی اابتقس‬
‫العہم امثعین‬
‫المہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’ یبن رکمی ﵁ ےن وخانیت ےک ابرے ںیم اینپ اتم وک ایک وقانین افر‬
‫ایک دہاایت دی ںیہ‪ ،‬اُؿ دہاایت یک یقیقح رفح ایک ےہ ہک العفہ اقونین رفک اھتؾ‬
‫ےک وخد وضحر ﵁ اک دیل اشنمء ایک اظرہ وہات ےہ۔ ریمے زندک وطتلی یک‬
‫احتج ںیہن‪ ،‬ایہقفت ےس ٰ‬
‫یلہ وہرک یھب ارگ وکیئ صخش اس ابب ںیم انجب یبن‬
‫رکمی ﵁ ےک اراشدات اک کیب رظن اطمہعلرکےاگفہہب وہستلوضحر﵁‬
‫یک رمیض ابمرکرپعلطم وہےکساگ۔ البہبش ذریخ ٔہ دحثی ںیم ٓاج کت ریمی رظن‬
‫ےس وکیئ ایسی دحثی ںیہن سگری سج ںیم وتسمرات وک ابرصتلحی فابہیلکل رھگ یک‬
‫اہچردویاری ےس ابرہ ےنلکن ےس ًاقلطم رفک دایایگ وہ؛ ہکلب اس ےک ربسکع رصػ‬
‫حیحص اخبری ےک فرؼ رگداین ےس یہ دعتمد ااحدثی ایسی دایتسب وہیتکسںیہنج‬
‫ںیم وتسمرات اک اخص اخص اوحاؽ ںیم وصخمص رضفرایت ےک ےیل اکمؿ‬
‫ےسابرہانلکناثتبوہاتےہ؛نکیلاسےنلکنرپوجویقدفرشفطاشرعہیلعاالسلؾیک‬
‫اجبنےساقونینوطررپاعدیکیئگںیھتاساکادنازہاِؿااحدثیےسوہاتےہ‪:‬‬

‫اقمالتاوکلرثی‪،‬ص‪،4۵:‬داراالسلؾ‪،‬رصم‪،‬الطبعۃارلاۃعب ‪۴۱۲1‬ھ۔‬ ‫(‪)۴‬‬

‫‪097‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫«إذا اؾمت‪٠‬مذ‪ٟ‬م‪ٙ‬مؿ ‪ٟ‬مساؤيمؿ سماًم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؾ إمم اعمسجد‪ ،‬وم‪٠‬مذ‪ٟ‬مقا هلـ»‪.‬‬

‫(حیحص اخبری) (رتہمج)‪:‬بج اہمتری وعرںیت مت ےس رات ےک فتق‬
‫اسمدجںیماجےنیکااجزتبلطرکںیوتااجزتدےدایرکف۔‬
‫ملسم یک اک رفاتی ںیم « يُ يوَ‪ٜ‬مي ًٕم َقا » ٓاای ےہ ینعی عنم تمرکف۔ ولعمؾ‬
‫وہا ہک اسمدج فریغہ ںیم اجےن اک مکح ںیہن دایایگ افر وخد اجان اچںیہ وت ٓازاد ںیہن‬
‫وھچڑاایگ؛ہکلباسدحثیںیمہیالتبایایگہکاؿاکاسمدجںیم امنزےکےیلاجانیھب‬
‫رمد ےک اذؿ فااجزت ےس وہان اچےیہ‪ ،‬اب رمد وک اایتخر ےہ فہ یسیج تحلصم‬
‫ئ‬
‫ےھجمس ااجزت دے ایہن دے‪ ،‬ارگ فہ ااجزت دےنی یہ رپ وبجمر وہات وت اساؿ یک‬
‫دیقثبعیھت؛ اہتبلیبنرکمی ﵁ اےنپدقمسدہعںیموعروتںےکمیق (وشرہ)‬
‫وک وشمرہ دے رےہ ںیہ ہک رہفتق ںیہن رصػ بش ےک فتق (وج ًۃبسن َ َ ّ ر‬
‫ت اک‬
‫فتق وہاتےہ)ارگاسمدجںیماجےنیکااجزتامںیگن وتوخاہوخماہضحمافاہؾافر‬
‫فاسفس یک انب رپ اؿ وک رفےنک یک رضفرت ںیہن‪ ،‬اہں ! وعرت وک مکح دایایگ‪:‬‬
‫يوم يالشميٓمٌ‪ٞ‬م ٌ‬
‫ا شم َ‪ٚ‬م يؽ اًم َّ‪ٚ‬م‪ٞ‬م ي‪ٚ‬مة‪( .‬حیحص ملسم) (رتہمج)ینعی اس رات ںیم وخوبش اک‬
‫ً‬
‫اامعتسؽ ہن رکے۔ افر أيام اُمرأة أصاسمت سمخقرا ومال شمِم‪ٝ‬مد ُمٕم‪ٜ‬ما‬
‫اًمٕمِماء اِظمرة (رتہمج) وج وعرت وخوبش اگلےئ وت امہرے اسھتاشعء ںیم‬
‫رشک ہن وہ رصػ ایس دقر؛ ہکلب ننس ایب داؤد افر حیحص اِنب زخہمی ںیم‬
‫ےہ‪:‬فلتخررنج تت‪ ،‬تـل ةےک ٰینعم عمجم ااحبلر ںیم ےتھکل ںیہ‪ :‬اًمتل هلا‬
‫رائحة يمرهية‪.‬‬
‫الخہص ہی ہک بج دجسم ںیم اجےئ وت یلیم یلیچک وہرک ایسی تئیہ ےس ےلکن‬
‫سجےسااجبنوکاؿیکرطػتفتلموہےنیکًاعطقرحتکفرتبیغہنوہ۔ اِنب‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪098‬‬

‫دبعاربلؒ ےن دیہمت ںیم اینپ اانسد ےس رماوًاع رفاتی ایک ےہ ہک‪:‬اهنقا ‪ٟ‬مسائ‪ٙ‬مؿ‬
‫قمـ ًمبس اًمزي‪ٜ‬مة لاًمتبخؽم ذم اعمساضمد‪( .‬رتہمج) اینپ وعروتں وک‬
‫زتنیاکابلسنہپ رکانزفادنازےسدجسمںیماجےنےسعنمرکدف۔‬
‫رقٓا ِؿ رکمی ںیم ےہ‪ ﴿:‬يل يُ ًي َب ٌد َي يـ ٌز َي‪ٜ‬ميت ًي‪ٝ‬م َّـ﴾‪ ﴿ ،‬يي َٖم ًْم َْم يـ ٌُم َـ‬
‫يا َسم يّم ٌار ٌه َّـ﴾ اانپ اگنسر اظرہ ہنرکںی‪،‬اینپ اگنںیہ یچین رںیھک۔ ﴿ يل يُ يي َ ٌ‬
‫رض َسم يـ‬
‫ٌ‬ ‫سمٌ يارضم‪ٚ‬مٌ ٌ‪ٝ‬مـ ًم ٌ‪ٞ‬مٕم ي‪ٚ‬مؿ ُما َ ٌ ٌ‬
‫خيٗملمي ُم َـ ٌزي‪ٜ‬ميت ٌ‪ٝ‬م َّـ﴾ اچؽ ڈاھؽ ایسی ہن وہ وج‬ ‫َ ً َّ َ ي ي‬
‫رض َسم يـ سمٌ ًخ ً‪ٛ‬م ٌر ٌه َّـ يقم ٰغم‬
‫یپھچ وہیئ زتنی رپ دفرسفں وکعلطمرکے۔ ﴿ يل ًَم ي‪ٞ‬م َ ٌ‬
‫ٌ‬ ‫ًضم‪ٞ‬م َق ٌ ٌ َّـ﴾‪ً ﴿ ،‬يدَ ‪ٟ‬مٌ َ ي‬
‫لم يقم ي‪ٚ‬م َ‪ٞ‬م ٌ‪ٝ‬م َّـ ُم َـ يضم يالسمٌ‪ٞ‬مبٌ ٌ‪ٝ‬م َّـ﴾ ینعی ابلس ےس ہنیس‬
‫فریغہ اک اُاھبر اظرہ ہن وہ‪ ،‬اچدرںی اِس رطح یكٹل وہں وج دبؿ یک تئیہ ےک ےیل‬
‫ٌ ٌ‬
‫ذم يىم َ‪ٚ‬مبٌف‬ ‫ٌ‬
‫خت يْم َٕم يـ سمٌا ًَم ي٘م َقـ يوم ي‪ٞ‬م َٓم ي‪ٛ‬م ًع ا ًَّمذ َن َ‬
‫اسرت وہںیکس ۔ ﴿ يوم يال ي َ‬

‫يُم ير وه﴾یسک ےس ابت رکےنیکونتبٓاےئ وت ایسی رنیم فزناتک ےس ہنرکںی‬

‫حي يٗم َٔم يـ ًوم ًر َل يضم ً‪ٝ‬م َّـ﴾ الخہص ہی ےہ‬
‫سج ےس دبوتینں وک ھچک عمط دیپا وہ۔ ﴿ يل ي َ‬
‫ہکاینپ ٓاربف فتمصع یک وپری رطح افحتظ رکںی۔‬
‫دحثی ںیم ےہ‪ٌ «:‬ز‪ٟ‬ما اًمٕملم اًم‪ٜ‬مٔمر لز‪ٟ‬ما اًم‪ٚ‬مساق اًم‪ٜ‬مٓمؼ»‪.‬‬
‫(رتہمج) ٓاھكن اک زان رظن ےہ افر زابؿ اک زانابت رکانےہ۔ بج اؿ امتؾ وقانین‬
‫یک اپدنبی ےک اسھت وعرت دجسم ںیم چنہپ یئگ وت اراشد ےہ ہک‪« :‬ظمػم‬
‫صٗمقؽ اًمرضماـ ٍألهلا لذها آظمرها لظمػم صٗمقؽ اًم‪ٜ‬مساء‬
‫آظمرها لذها ٍألهلا» ینعی وج وعرت امجتع ںیم اامؾ ےس افر رَمدفں یک‬
‫وفصػ ےس سج دقر دیعب وہیگ ایس دقررتہب ےہ۔ رھپ امنز ںیم وعروتں وک مکح اھت‬
‫ہک بج کت رمد دجسہ ےس اُھٹ رک ھٹیب ہن اجںیئ فہ دجسہ ےس رس ہن اُاھٹںیئ ۔ ارگ‬
‫‪099‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اامؾ وک امنز ںیموہس القحوہ وت ٓااگہ رکےن ےک ےیل رمد احبسؿ اہللےہک‪،‬وعرتوک‬
‫عمجم ںیم اس دقر وبےنل یک یھب ااجزت ںیہن «اًمتسب‪ٞ‬مح ًم‪ٚ‬مرضماـ‬
‫لاًمتّمٗم‪ٞ‬مؼ ًم‪ٚ‬م‪ٜ‬مساء» امنزِرجف ےک دعب یبن رکمی ﵁ افر احصہب ریض اہلل مہنع‬
‫اس فتقکت اینپ ہگج ےس ںیہن اُےتھٹ ےھتبج کت وتسمراتدجسمےسابرہ‬
‫ہنیلچاجیتںیھت۔‬
‫اؿبسااظتنامتےکابفوجدمجعمربطاینافردنسماامؾادمحںیمابانسد نس‬
‫فاردےہہک‪:‬‬
‫قمؼؼـ قمبؼؼد اهلل سمؼؼـ ؾمؼؼقيد اّنّمؼؼارن‪ ،‬قمؼؼـ قم‪ٛ‬متؼؼف‪ ،‬اُمؼؼرأة‬
‫أب مح‪ٞ‬م ؼد اًمسؼؼاقمدن أهنؼؼا ضمؼؼاءت اًم‪ٜ‬مب ؼل صؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬م ؼف لؾمؼؼ‪ٚ‬مؿ‬
‫وم٘ماًم ؼ ؼؼت‪:‬يؼ ؼ ؼا رؾم ؼ ؼؼقـ اهلل ص ؼ ؼؼغم اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ؼ ؼف لؾم ؼ ؼؼ‪ٚ‬مؿ‪ ،‬إين أطم ؼ ؼؼا‬
‫اًمّمؼؼالة ُمٕمؼؼؽ‪ ،‬وم٘م ؼاـ‪«:‬ىمؼؼد قم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼؼت أنؼؼؽ حتب ؼلم اًمّمؼؼالة ُمٕم ؼل‪،‬‬
‫لصؼ ؼ ؼ ؼؼالشمؽ ذم سم‪ٞ‬مت ؼ ؼ ؼ ؼؼؽ ظمؼ ؼ ؼ ؼ ؼػم ُم ؼ ؼ ؼ ؼؼـ صؼ ؼ ؼ ؼؼالشمؽ ذم طمجرشم ؼ ؼ ؼ ؼؼؽ‪،‬‬
‫لصؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼالشمؽ ذم طمجرشم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼؽ ظمؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼػم ُم ؼ ؼ ؼ ؼ ؼؼـ صؼ ؼ ؼ ؼ ؼ ؼالشمؽ ذم دارؿ‪،‬‬
‫لصؼ ؼؼالشمؽ ذم دارؿ ظم ؼ ؼػم ُم ؼ ؼؼـ صؼ ؼؼالشمؽ ذم ُمس ؼ ؼؼجد ىمقُم ؼ ؼؼؽ‪،‬‬
‫لصالشمؽ ذم ُمسؼجد ىمقُمؼؽ ظمؼػم ُمؼـ صؼالشمؽ ذم ُمسؼجدن‪،‬‬
‫ومؼؼ‪٠‬مُمرت‪ ،‬ومب‪ٜ‬م ؼل هلؼؼا ُمسؼؼجد ذم أىمَم ؼ رء ُمؼؼـ سم‪ٞ‬مت‪ٝ‬مؼؼا لأفم‪ٚ‬م‪ٛ‬مؼؼف‪،‬‬
‫وم‪ٙ‬ما‪ٟ‬مت شمّمكم وم‪ٞ‬مف طمتك ًم٘م‪ٞ‬مت اهلل قمز لضمؾ‪.‬‬
‫(رتہمج)‪:‬اؾدیمحاسدعہیریضاہللاہنعےنٓارضحنت ﵁ یکدختم‬
‫ںیم احرض وہرک رعض ایک ہک ےھجم ہی وبحمب ےہ ہک ٓاپ ﵁ ےکاسھت امنز‬
‫زپوھں‪ ،‬وضحر ﵁ ےن رفامای ہک‪َ:‬م ےن ھجمس ایل؛ رگم َُ اےنپاکمؿےکیسک رمکہ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪211‬‬

‫ےک ادنرفین ہصح ںیم امنز زپےھ ہی اس ےس رتہب ےہہک رمکہ ںیم زپےھ افر رمکہ‬
‫ںیم زپانھاسےسرتہبےہہکنحصںیم زپےھافراکمؿےکنحصںیم زپانھاس‬
‫ےس رتہب ےہ ہک اےنپ ہّلحم یک دجسم ںیم اجرک ادا رکےافر ہلحم یک دجسم ںیم زپانھ‬
‫اسےسرتہبےہہکاجعمدجسمںیمادارکے۔‬
‫ایخؽ ےیجیکہکامنزامہاابعلداتےہ‪،‬دجسموبنی ﵁ یکامنزاعؾاسمدج‬
‫یکامنزفںرپزہارانگتلیضفریتھکےہ‪،‬رسفرِاعمل﵁ یکادتقاءںیمامنزادارکان‬
‫فہدفتلےہسجےکاقمہلبںیملکداینیکدفںیتلچیہںیہ‪،‬ومعًامدتقمیفہولگ‬
‫ںیہ نج ےس ڑبھ رک زجب اایبنء مہیلع اٰولصلۃ فاالسلؾ ےک وکیئ اپک ابز‪ ،‬رہطم فزمیک‬
‫امجتع ٓاامسؿ ےک ےچین وموجد ںیہن وہیئ‪ ،‬االسیم وساسیٹئ اےسی راجؽ فاسنء رپ‬
‫لمتشم ےہ نج یک تفع آمب زدنیگ اُِتم دمحمہی ﵁ ےک ےیل ضغ رصب فظفحت‬
‫تمصع یک میلعت اک اٰیلعومنہنےننبفایلیھت‪،‬فتقاکاقتاضہی ےہہکرہہحملاتزہفیح‬
‫افر ےئن ےئن ااکحؾ فاالصیح وقانین ےس دیفتس وہےن ےک ےیل رہرمد فوعرت‬
‫درابرِوبنت ںیم احرض وہا رکے‪،‬اضف ایسی ےہ ہک املسمؿ اظرہ فابنط ںیم دخا‬
‫ےسافرریغملسماملسمونںےسوخػاھکےترےتہںیہ‪،‬ایسیاپکاضفءافراےسی‬
‫امومؿفدقمساموحؽںیمیبنارکؾ﵁ ےنوخانیتِاالسؾوکریپسفدنلؿںیم‬
‫ںیہن‪ ،‬ولیمں افر رٹیھتفں ںیم ںیہن‪ ،‬ابوغں افر اپروکں ںیم ںیہن‪ ،‬ریسفامتے‬
‫ےکےیلںیہن؛ ہکلبدمہنیہبیطںیمدجسموبنیںیموخداینپادتقاءںیماایقت ِءاُتّم‬
‫یک امجتع ںیم امنز ادا رکےن ےک ےیل اسدقر دیقم ایک افر اؿ یک انؾاہند ٓازادی‬
‫ایویں وہک ہک اؿ ےک وجرہرشاتف افر وگرہِتمصع یک افحتظ رپ اےسی تخس‬
‫رہپے الھٹبےئ افر االتخ ِط راجؽ فاسنء وک اینت دشت ےس رفاک‪ٓ ،‬ارخ اؿ امتؾ‬
‫‪210‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫جن‬
‫ااکحؾ فدہاایتیکتلعایکیھت؟ یہیہنہکمختہنتوکاالتخ ِط سننیک ٓاایبریےس‬
‫وشنفامناکومہعقہنےلم۔‬
‫سپارگامكحےئاتمےنہیدھکی رکِدہعوبنتےسدیعبوہےنےکاسھت‬
‫اسھت راجؽ فاسنء یک االخیق احتل یھب ًاتبسن رگیت اجیت ےہ افر اؿ دحفد فویقد یک‬
‫رپفا یھب ںیہن یک اجیت وج وتسمرات ےکاکمؿ ےسابرہ ےنلکن ےک قلعتماعد یک یئگ‬
‫ںیھت‪ ،‬ہی وتف ٰی دےدای ہک اب وخانیتِ اتم وک ہی یہ اتدیک یک اجےئ ہک فہ اےنپ‬
‫االخؼےکظفحتیکاخرطزجبوبجمرنکاحالتےکےباجحبوہرکًاعطقرھگےسابرہ‬
‫ہنںیلکنوتایک ہیاشرعہیلعاالسلؾیکرمیضےکالخػاکرشتعیدجدیوہیگ؟ارگ‬
‫ِ‬
‫ااکحؾ رشہیع اک اینپ للعرپدارئوہانافرروسؽاہلل﵁ ےکاراشداتاکاعمیش‬
‫فاعمدی اصمحل رپ لمتشم وہان رضفری ےہ وت البہبش نلعےئ دہتجمنی اس ےک بس‬
‫ےس زایدہ قحتسم وہں ےگ ہک وتلعں ےک رطدفسکع افر اصمحل ےک اابضنط ےس‬
‫اغتلفہنربںیت۔‬
‫ےبکش وضحر ﵁ ےن اصػ وظفلں ںیم ہی ںیہن رفامای ہک وعروتں وک‬
‫یسکاحتلںیمیھبرھگےستمےنلکندف؛نکیلاسےنلکنرپوجویقدفرشفطاعدیکںیہ‬
‫افر اؿ بس ےک دعب یھب ابر ابر ٓاپ ﵁ ےن سج رطح اینپ رمیضٔ ابمرک اک‬
‫ااہظر رفامای ےہ اؿ اک رسرسی اطمہعل یہ امہرےدؽ ںیم ہی نیقی دیپا رکاتکس ےہ‬
‫ہکوضح ِرارکؾ﵁ اُسامجتعےکاحیمرہسگںیہنوہےتکسوجوتسمراتوکاکمؿ‬
‫ےس ابرہ ےنلکن یک رتبیغ دےریہ ےہ۔ وضحر ﵁ ےک اک اک ظفل افر‬
‫رہرہرقفہ ےس ہی یہ رتمحش وہات ےہ ہک ٓاپ ﵁ وتسمرات وک تہب یس ویقد یک‬
‫زابؿ ابمرک ےس رصتًاحی رفانک ںیہن اچےتہ؛ رگم ہی رضفر‬
‫راعتی ےک ابفوجد وگ ِ‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪212‬‬

‫اچےتہ ںیہ ہک وخد وتسمرات ٓاپ ﵁ یک رمیض ابمرک رپ علطم وہرک ابرہ ےنلکن‬
‫ےس رک اجںیئ ۔ رضحت رمع ریض اہلل ہنع ےن وضحر ﵁ ےک اشنمء وک البمک ف‬
‫اک تساھجمس‪،‬اؿیکویبیاعہکتتنبِزدیریضاہللاہنعاؿےکاسھتدجسمںیماجیت‬
‫پ ےن اؿ وک اگہ ہباگہ اس‬
‫ںیھت‪ ،‬رضحت رمع ریض اہلل ہنع وک ہی تخس انوگار اھت‪ٓ ،‬ا ؓ‬
‫رکاتہرپعلطمیھبرکدای؛رگماسدخایکدنبیوکیہیارصارراہہکبجکترضحت‬
‫رمع ریض اہلل ہنع اصػ اافلظ ںیم ھجم وک عنم ںیہن رکںی ےگ َمابزںیہنٓاؤںیگ۔‬
‫رضحت اعہشئ دصہقی ریض اہلل اہنع اک ااسحس اس ہلئسم ںیم تہب زایدہ وقی افر‬
‫حیحصاھتافرابوصخلصوسنایناسملئںیماؿےسڑبھرکارسارِرشتعیاکرازداںافر‬
‫وکؿوہاتکسےہ‪،‬اوھنںےنیبنرکمی ﵁ یکفافتےکدعباصػاصػاالعؿ‬
‫رفامدای ہک‪ً« :‬مق أق رؾمقـ اهلل ص ٍ‪ٚ‬می اهلل قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف لؾم‪ٚ‬مؿ رأ ٰی ُما‬
‫أطمدث اًم‪ٜ‬مساء سمٕمدك عم‪ٜ‬مٕم‪ٝ‬مـ يمام ُم‪ٜ‬مٕمت ‪ٟ‬مساء سم‪ٜ‬می إ ائ‪ٞ‬مؾ» ینعی‬
‫ارگٓاج وضحر ﵁ وعروتںیکاحتلوکالمہظحرفامےتوتینبارسالیئیکوعروتںیک‬
‫رطحاؿوکابرہےنلکنےساصػوطررپعنمرفامدےتی۔‬
‫اک ٹنم ےک ےیل یھب ہی وصتر ںیہن ایک اجاتکسہکرضحتاعہشئ دصہقی‬
‫ریض اہلل اہنع رشتعیِ دمحمہی وک اعمذاہلل انلمکم ایاقِلب رتمیم وصتر رکیت وہں؛ ہکلب‬
‫اس ےک ربسکع فہ مہ وک ہبنتم رفامیت ںیہ ہک رشتعیِ دمحمہی اس دقر اکلم افر دایمئ‬
‫رشتعی ےہ افر وضحر ﵁ ےک اراشدات اےسی اجعم‪ ،‬قیمع افر ادبی دہاتی‬
‫اےنپ ادنر رےتھک ںیہ ہک زامہن ےک االقنابت وکیئ رگن یھب اایتخر رکںیل اک‬
‫اصِبح ریصبت رھپیھب اںیھن اراشدات یک رفینش ںیم ہی ادنازہرکاتکسےہہکارگ‬
‫ٓاج وضحر ﵁ مہ ںیم ولجہ ارففز وہےت وت اؿ احالت ےک ہلسلس ںیم ایک ایک‬
‫‪213‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ااکحؾ اصدر رفامےت ًانیقی ٓاپ ﵁ یک امیلعتت یبصبض﵂ً ایالیلعتً ایقتم کت‬
‫شیپ ٓاےن فاےل وحادث ففااعقت رپ احفیںیہ۔‬
‫رپدہ ےک ہلئسم ںیم یھب وج ویقد ٓاپ ﵁ ےن وخانیتِ االسؾ یک ٓاربف افر‬
‫رشافیہن االخؼ یک افحتظ یک رغض ےس اگلںیئ افر سج سج ونعاؿ ےس اینپ‬
‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫ًـ﴾ یکادبیافرالٹریسفت‬ ‫﴿ل يىم َر يق َ‬
‫ذم ًسم ً‪ٞ‬م َقشم‪ٙ‬م َّ‬ ‫رمیضافراشنمءاکااہظررفامایفہ ي‬
‫ےہ‪،‬سجےسنلع ِءرابنیینوکتہبفاحضوطررپقبسدایایگےہہکبجوتسمرات‬
‫اؿ رشفط فویقد یک اپدنبی ہن رکںی افر املسمؿ رمد؛ وعروتں وک ٓازادی دالےن ےک‬
‫ونجؿ ایوہ ٰی رپ تس اوقاؾ یک رحص ںیم وضحر ﵁ ےک اشنم ِء ابمرک وک سپِ‬
‫تشپ ڈاؽ دںی وت یبن ﵁ ےک فاروثں اک اس فتق ایک کلسم وہان اچےیہ؟ ایک‬
‫ونعااسنین ایاسیک یسکاخصفنصوکٓازادیدالےنیکوخاشہاہمترےدؽںیم‬
‫ِ‬
‫رضحت رمع ریض اہلل ہنع ےس زاد وموجد ےہ ایاہمتری وساسیٹئ رضحت اعہشئ‬
‫(‪)۴‬‬
‫دصہقیریضاہللاہنعیکوساسیٹئےسرتہبےہ؟اھ۔ ‘‘‬
‫ِؒ یک دراتی افر دحثییمہفاکاک اشاکہرےہافروصنصیک‬
‫ہیرحتری الب ہبش العہمامثعین‬
‫مل افراشنمء اشرع ےسیج دقیق ارمیک ریبعت ںیم رضحت انونوتی دقس رسہ یک اجینیشن رپ اک‬
‫اہشدتےہ‪،‬اسےکدعبیسکوحاےلیکرضفرتےہ‪،‬ہناجنگشئ!‬

‫اجحب رشیع‪ ،‬ص‪ ۱:‬ات‪ ،۴۲‬وبطمہع دمہنی رپسی‪ ،‬ونجبر‪ ،‬میکح االالسؾ اقری دمحم بیط اصبح ونراہلل‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ِؒ ےک ہذوکرہ اابتقس ےک امہ رتنیہصح‬
‫رمدقہےناینپےبریظنفینصت ’’رشیعرپدے‘‘ ںیمالعہمامثعین‬
‫وکریصبتارففزرقاردےتیوہےئلقنرفامایےہ۔ (رشیعرپدہ‪،‬ص‪،۲1،۲۵:‬ادارہاالسایمت‪،‬الوہر۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪214‬‬

‫دفروبنیںیموخانیتیکمیلعتفرتتیبےکاظنؾیکاککلھج‬

‫ؒ‬
‫ابمروپکرییکفینصت‬ ‫اقیضارہط‬
‫خیشادنہلاڈیکیمداراولعلؾدویدنبےکاسقبرگناںرضحتومالانرای تسیلعاصبح‬
‫ونجبریرۃمحاہللہیلعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫’’ریخ ارقلفؿ یک دراگسںیہ افر اؿ اک اظنؾ میلعت ف رتتیب‘‘ ںیم اقیض ارہط‬
‫اصبح ابمرک وپری ےک زرںی ملےنڑکنیسفںاتکوبںےسداہنداہنعمجرکےک‬
‫رخنمایتر ایکےہ‪،‬ہیاتکبوضحر﵁ ےکاراشدرگایمإامنتثعباملعمیکایسی‬
‫ویکلھجں رپ لمتشم ےہ سج ےس اگنوہں ںیم ونرافر افر دولں ںیم رسفر دیپا وہات‬
‫ےہ‪ ،‬الب ہبش ہی اتکب اقیض اصبح ےک مل اک زرںی اشاکہر ےہ‪ ،‬اتکب یک اک‬
‫(‪)۴‬‬
‫اکرطسالہملعافراراببرظنےکےیلرسہممشچریصبتےہ‘‘ ۔‬
‫ایسی اشاکہرافراققحمہناتکبےسدفروبنیںیموخانیتیکمیلعتفرتتیبےکاظنؾیک‬
‫اککلھجالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫’’احصایبت ےک انمبسِ احؽ اؿ یک میلعت اک اباقدعہ ااظتنؾ اھت‪ ،‬فہ‬
‫درس اگہِ وبنیؐ ںیم رَمدفں ےک اسھت احرض ںیہن وہیت ںیھت؛ رگم فلتخم رطوقیں‬

‫رعضانرشریخارقلفؿیکدراگسںیہافراؿاکاظنؾمیلعتفرتتیب‪،‬ادارہاالسایمت‪،‬رکایچ‪،‬ااشتعافؽ‬ ‫(‪)۴‬‬
‫‪۴۱۰۴‬ھ۔‬
‫‪215‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ےس میلعت احلص رکیت ںیھت‪ ،‬اؿ ےک وصخیص اامتجع ںیم روسؽ اہلل ﵁‬
‫رشتفیےلاجرکمیلعتفنیقلتافرفظعرفامایرکےتےھت‪ّ ،‬امتاوملٔنینموصخًاص‬
‫رضحت اعہشئ افر رضحت ا ّ ُِؾ ہملس ریض اہلل امہنع ےک روسؽ اہلل ﵁ ےس‬
‫اسملئولعمؾرکیتںیھت‪،‬سلجمِوبنیؐ ںیماحرضابشاحصہباینپویبویںافروعروتں‬
‫وکااحدثیانسےتےھت‪ِ ،‬س ردیسہافررہتش یکوعرںیتوخدروسؽاہلل﵁ ےس‬
‫رباہِ را تس دینی ابںیت ولعمؾ رکیت ںیھت‪ ،‬فلتخم رطوقیں ےس دینی میلعت ےس‬
‫اانپہصح یتیل ںیھت افر اس ےک ےیل روسؽ اہلل ﵁ ےک اپس اانپفدف جیھب رک‬
‫اقتاضرکیتںیھت۔‬
‫حیحصاخبریںیمرضحتاوبدیعسدخریریضاہللہنعےسرفاتیےہ‪:‬‬
‫اهلل يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ ٌف يل يؾمؼ َّ‪ٚ‬م يؿ يهم ي‪ٚ‬م يب‪ٜ‬ميؼا يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ يؽ‬ ‫ٌ‬ ‫ٌ‬
‫يىما يًمت اًم‪ٜ‬م يّسا ًء ًم‪ٚ‬م‪ٜ‬مَّبٌ ّؼك يص َّؼغم ً‬
‫ؼؽ يوم يق يقمؼؼدي ًه َّـ ي َق هُمؼؼا يًم ٌ٘م ؼ‪ٞ‬م ً‪ٝ‬م َّـ‬ ‫اضم يٕمؼ َؼؾ يًم‪ٜ‬ميؼؼا ي َق هُمؼؼا ٌُمؼ َؼـ ي‪ٟ‬م َٗم ٌسؼ ي‬
‫اًمر يضمؼ ًؼاـ‪ ،‬يوم َ‬
‫ّ‬
‫ًـ َاُمؼ يؼرأ ي وة‬ ‫ٌ‬ ‫ٌوم‪ٞ‬م ؼ ٌف‪ ،‬يومؼؼق يقم ئم‪ٝ‬مـ ل يأُمؼؼرهـ‪ ،‬يوم ي‪ٙ‬مؼ ي ٌ‬
‫ؼاق وم ؼ‪ٞ‬م يام يىمؼ يؼاـ يهل ًؼ َّؼـ يُمؼؼاُم‪ٜ‬مَ‪ٙ‬م َّ‬ ‫ي ً َّ ي ي ي ً َّ‬
‫ؼار يوم ي٘ما يًمؼ ٌ‬
‫ؼاق يهلؼؼا ٌطم يجا هسمؼؼا ٌُمؼ يؼـ اًم‪ٜ‬مَّؼ ٌ‬ ‫ٌ ٌ‬ ‫ٌ‬
‫ؼت‬ ‫ًشم ي٘مؼؼدّ ًف يصم يال يصم ؼ هة ُمؼ َؼـ يل يًمؼؼد يها إ َُّ ييمؼ ي ي‬
‫لم؟ يوم ي٘م ياـ يلا َصم‪ٜ‬مي ٌ‬
‫لم‪.‬‬ ‫َاُم يرأ ي وة يلا َصم‪ٜ‬مي ٌ‬

‫’’روسؽ اہلل ﵁ ےس وعروتں ےن اہک ہک ٓاپ یک میلعت فرتتیب ےک‬

‫ابرےںیمرمدمہرپاغبلںیہ؛ اِسےیل ٓاپ اینپرطػےساکدؿامہرے‬
‫ےیل رقمر رکدںی‪ٓ ،‬اپ ﵁ ےن اؿ ےس اک دؿ اک فدعہ رفامایلسجںیم اؿوک‬
‫فظعافرااکحؾانسےت‪ٓ،‬اپ ﵁ ےناؿےساہکہکمتںیمےسسجوعرتےک‬
‫نیت ےچ اوتوہےئگ وہں فہ اینپ امں ےک ےیل انرِمنہج ےس رَپدہ وہں ےگ‪ ،‬اِس‬
‫رپ اک وعرت ےن اہک ہک افر سج وعرت ےک ‪۰‬؍ ےچ اوت وہں؟ ٓاپ ﵁‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪216‬‬

‫ےنرفامایہک‪۰‬؍ ےچ یھب۔‬
‫ِِزیدی ااصنرہی امہلتۃ ریض اہلل اہنع اہنتی لقع دنم‬
‫رضحت اامسء تنب‬
‫ِِوبنیؐ ںیم اجیھب‪،‬‬
‫ددنیار احصہیب ںیہ‪ ،‬اؿ وک احصایبت ےناانپ امندنئہ انبرک دختم‬
‫اوھنں ےن روسؽ اہلل ﵁ یک دختم ںیم احرض وہرک اہک ہک َم املسمونں یک‬
‫ویبویں یک رطػ ےس امندنئہفرفاتسدہنب رک احرض وہیئ وہں‪ ،‬فہیتہکںیہافرَم‬
‫یھب یتہک وہں ہک اہلل اعتٰیل ےن ٓاپ وک رَمدفں افر وعروتں یک رطػ وعبمث ایک‬
‫ےہ‪ ،‬مہ وعرںیت ٓاپ ﵁ رپ اامیؿ الںیئ افر ٓاپ ﵁ یک اابتع یک‪ ،‬مہ رپدہ‬
‫نیشن رھگفں ںیم رےنہفایل‪ ،‬رَمدفں یک وخاشہ اک رمعج‪ ،‬اؿ یک افالد یک رپفرش‬
‫رکےنفایل ںیہ افر رمد امنز ابامجتع‪ ،‬انجزہ افر اہجد ںیم رشتک یک فہج ےس‬
‫تلیضف افر وثاب ےک قحتسم وہےت ںیہ‪ ،‬فہ بج اہجد ںیم تکلبے ںیہ وت مہ اؿ‬
‫ےکامؽ یک افحتظ افر اؿ یک افالد یک رپفرشرکیتںیہ‪ ،‬ایروسؽ اہلل! ایک مہ اس‬
‫احتلںیمارجفوثابںیمرَمدفںیکرشکوہیتکسںیہ؟‬
‫ِِزیدییک ہیرقتریدؽ ذپرینُس رکاحصہبؓ یکرطػ‬
‫روسؽاہلل﵁ اامسءتنب‬
‫ِِزیدیےسےلہپمتولوگںےندنیےک‬
‫وتمہجوہےئافراؿےسوپاھچہکاامسءتنب‬
‫ابرے ںیم اس ےسرتہب وساؽ یسک وعرت ےس انس اھت؟ احصہبؓ ےن رعض ایک اہں‬
‫ایروسؽاہلل!اِسےسےلہپااسیوساؽمہےنںیہنانساھت‪،‬اسےکدعبروسؽاہلل‬
‫ِِزیدیریضاہللاہنعےسرفامایہک‪:‬اامسءاجؤ! افر اؿ وعروتں‬
‫﵁ ےنزبنیتنب‬
‫وک اتبدف ہک‪:‬‬
‫ؼدايمـ ًمزلضم‪ٝ‬م ؼ ؼا لـم‪ٚ‬مب‪ٝ‬م ؼ ؼا عمرضؼ ؼؼاشمف‬
‫ٍ‬ ‫ٍ‬
‫إق طمسؼ ؼؼـ شمبٕمؼ ؼؼؾ إطمؼ ؼ‬
‫ًم‪ٚ‬مرضماـ‪.‬‬
‫لأبباقم‪ٝ‬ما عمقاوم٘متف يٕمدـ يمؾ ُما ذيمرت ٍ‬
‫‪217‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫’’مت ںیم ےس یسک اک اےنپ وشرہ ےک اسھت نسِ ولسک‪ ،‬اُس یک رمیض یک‬
‫وجتسجافراسےکزماجےکاطمقباابتعاؿامتؾابوتںےکرباربےہنجاکذرکمت‬
‫ےنرَمدفںےکابرےںیمایکےہ‘‘۔‬
‫ِِزیدی‬
‫زابؿ ابمرک ےس ہی ابںیت نُس رک اامسء تنب‬
‫روسؽ اہلل ﵁ یک ِ‬
‫ریض اہلل اہنع وخش وخش لیلہت فریبکت رکیت وہیئ فاسپ ںیئگ افر اؿ وعروتں وک‬
‫روسؽاہلل﵁ اکرفامؿانسدای۔‬
‫روسؽ اہلل ﵁ فلتخم افاقت ںیم فظع فنیقلت ےک ذرہعی وعروتں وک‬
‫میلعت دےتی ےھت۔ اک رمہبت ٓاپ ﵁ رضحت البؽ ریض اہلل ہنع وک ےلرک‬
‫وعروتںےکعمجمںیمرشتفیےلےئگافراؿوکفظعانسرکدصہقرکےناکمکحدایوت‬
‫رہوعرت وھجاکم افر اوگنیھٹ اُاتررک دےنییگل افر البؽ ریض اہلل ہنع اُؿ وک اےنپ‬
‫دانمںیمرےنھکےگل۔‬
‫رضحت اعہشئ ریض اہلل اہنع یک سلجمِ درس ریمس وطر رپ دقعنم ںیہن وہیت‬
‫یھت؛ ہکلب فہ رجحہںیمریتہںیھت افراحصہبؓ فاتنیعبؒ ہقففاتفف ٰیےکابرےںیم اؿ‬
‫ےک نیقلعتم ےک ذرہعی وساالت رکےت ےھت‪ ،‬اعؾ وطر ےس ہی دختم اُؿ ےک‬
‫ےجیتھب‪ ،‬اھبےجن‪ ،‬اخدہم افر دفرسے رقیبی رہتش دار ااجنؾ دےتی ےھت۔ اعہشئ‬
‫ِِہحلط یتہک ںیہ ہک َم رضحت اعہشئ ریض اہلل اہنع یک زری‬
‫ِِمیلعت فرتتیب یھت‪،‬‬ ‫تنب‬
‫فلتخم رہشفں ےک الہِ ملع اؿ یک دختم ںیم اافتسدہ ےک ےیل ٓاےت ےھت‪ ،‬اؿ‬
‫ںیمےسویشخافرنسردیسہولگھجموکدحثیفہقفافرہلئسمولعمؾرکےنےک‬
‫ےیل ابری ابری ےس اؿ ےک اپس ےتجیھب ےھت افر ونرمع الہِ ملع ریمی دؽ وجیئ‬
‫ےکےیل دہہی دای رکےت ےھت‪ ،‬اس ےک العفہ فلتخم العوقں ےک الہِ ملع ریمے‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪218‬‬

‫اپس وطخط ھکل رک رضحت اعہشئ ریض اہلل اہنع ےس ملع احلص رکےت ےھت‪َ ،‬م‬
‫اؿےسیتہکیھتہکاخہل!ہیالفںاکطخےہافرہیدہہیےہوترفامیتںیھتہکاےایٹب‬
‫( يأن ًسم‪ٜ‬مي َّ‪ٞ‬م ًة)! مت اُس صخشوکریما وجابوہپاچندفافراسےکدہہی ےکوعضدہہی‬
‫ت‬
‫دےدف‪ ،‬ارگ مه﵂رے اپس دہہی یک وکیئ زیچ ںیہن ےہ وت َم دےدفں‪ ،‬ہی ہہك رک‬
‫(‪)۴‬‬
‫ھجموکدہہیدےنیےکےیلوکیئزیچدیتیںیھت‘‘۔‬

‫ِؒےکالکؾ ےس‬
‫اقیضاصبحیکاتدیئانبربجیلبن‬
‫اقیضاصبحیکاتدیئںیمانبربجیلبنرۃمحاہللہیلعاکہیاابتقسالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫ذم اًمّمؼ ؼ ؼ ؼؼح‪ٞ‬محلم ُم ؼ ؼ ؼ ؼؼـ طم ؼ ؼ ؼ ؼؼديث ٌأب يؾم ؼ ؼ ؼ ؼ ٌؼٕم‪ٞ‬م ىد اخلً ؼ ؼ ؼ ؼؼدَ ٌرن‬
‫◙‪ ،‬ىمؼ يؼاـ‪:‬ىمؼ يؼاـ اًم‪ٜ‬مّسؼؼا ًء ًمٌ‪ٚ‬م‪ٜ‬مَّبٌؼل ♀‪ :‬يهم ي‪ٚ‬م يب‪ٜ‬مؼؼا يقم ي‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼ يؽ‬
‫قاقمؼدي ًه َّـ ي َق هُمؼا يًم ٌ٘مؼ‪ٞ‬م ً‪ٝ‬م َّـ‬
‫ؼؽ‪ .‬يوم ي‬ ‫وماضم يٕم َؾ يًم‪ٜ‬ما ي َق هُمؼا ٌُمؼـ ي‪ٟ‬م َٗم ٌس ي‬
‫ضماـ‪َ ،‬‬ ‫اًمر ً‬ ‫ّ‬
‫ٌ‬ ‫ٌوم‪ٞ‬مؼ ٌف‪ ،‬يومؼؼق يقم ئم‪ٝ‬مـ لأُمؼؼرهـ‪ ،‬يوم‪ٙ‬مؼ ي ٌ‬
‫ًـ َاُمؼ يؼرأ وة‬ ‫ؼاق وم ؼ‪ٞ‬مام ىمؼ يؼاـ يهلًؼ َّؼـ‪ُ:‬مؼؼا ُمؼؼ‪ٜ‬م‪ٙ‬م َّ‬ ‫ي ً َّ ي ي ً َّ‬
‫ؼار‪.‬‬‫ؼاق﴾ يهل ؼؼا ٌطمجا هسم ؼؼا ٌُم ؼ يؼـ اًم ٍ‪ٜ‬م ؼ ٌ‬ ‫ال يصم ؼ هة ٌُم ؼؼـ ل يًم ؼ ٌؼدها‪ٍ ،‬إُ ﴿يم ؼ ي‬ ‫ًشم ي٘م ؼؼدّ ًف يصم ي‬
‫٘ماـ‪:‬لا َصم‪ٜ‬مي يت ٌ‬
‫لم‬ ‫يوم٘ما يًم ٌ‬
‫ت َاُم يرأ وة‪:‬لا َصم‪ٜ‬مي يت ٌ‬
‫لم؟ يوم ي‬
‫هؼؼذا ي ؼدـ يقمؼؼغم ٍ‬
‫أق جمؼؼاًمس اًم‪ٜ‬مب ؼل ♀ ًم‪ٚ‬مٗم٘مؼؼف‬
‫ذم اًمؼؼديـ لاًمتؼؼذيمػم ل‪ٟ‬محؼؼق ذًمؼؼؽ مل ي‪ٙ‬مؼؼـ اًم‪ٜ‬مسؼؼاء حيرضؼؼهنا ُمؼؼع‬
‫اًمرضماـ‪ ،‬لإ‪ٟ‬مام يمـ يِم‪ٝ‬مدق اًمّم‪ٚ‬مقات ذم ُمؼؤظمر اعمسؼاضمد ًمؼ‪ٞ‬م هال‬
‫صم ؼؼؿ ي‪ٜ‬مٍم ؼؼومـ قم ؼ ه‬
‫ؼاضمال‪ ،‬ليم ؼؼـ يِم ؼؼ‪ٝ‬مدق اًمٕم‪ٞ‬مؼ ؼديـ ُم ؼؼع اعمس ؼؼ‪ٚ‬م‪ٛ‬ملم‬

‫ریخ ارقلفؿ یک دراگسںیہ افر اؿ اک اظنؾ میلعت ف رتتیب‪ ،‬ص‪ 1۴:‬ات ‪،1۲‬ف ص‪ ،۴1۱:‬ادارہ االسایمت‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫رکایچ‪ ،‬ااشتعافؽ‪۴۱۰۴‬ھ۔‬
‫‪219‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ُم‪ٜ‬مٗمؼؼردات قمؼؼـ اًمرضمؼؼاـ ُمؼؼـ لرائ‪ٝ‬مؼؼؿ‪ ،‬لهلؼؼذا بؼؼا ظمٓمؼؼا اًم‪ٜ‬مب ؼل‬
‫يقف اًمٕم‪ٞ‬مد رأم أنف مل يس‪ٛ‬مع اًم‪ٜ‬مساء‪ ،‬وم‪ٚ‬مام ومؼرغ ضمؼاء لُمٕمؼف سمؼالـ‬
‫إمم اًم‪ٜ‬مساء‪ ،‬ومققمٔم‪ٝ‬مـ‪ ،‬لذيمرهـ لأُمرهـ سماًمّمؼدىمة‪ ،‬لأضم‪ٚ‬مؼس‬
‫اًمرضماـ طمتك يٗمرغ ُمـ ُمققمٔمة اًم‪ٜ‬مساء‬
‫لأصؼ ًؼؾ هؼؼذا ٍ‬
‫أق اظمؼؼتالط اًم‪ٜ‬مسؼؼاء سماًمرضمؼؼاـ ذم اعمجؼؼاًمس‬
‫سمدقم ؼ وة‪ ،‬يمؼؼام ىمؼؼاـ احلسؼؼـ اًمبٍم ؼن‪ :‬وم‪ٚ‬مؼؼذًمؽ ىمؼؼاـ ًمؼؼف اًم‪ٜ‬مسؼؼا ًء‪:‬ي ؼا‬
‫رؾمقـ اهلل‪ ،‬يهم ي‪ٚ‬مب‪ٜ‬ما قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؽ اًمرضماـ‪.‬‬
‫لىم ؼؼد رلن ُم ؼؼـ طم ؼؼديث أب هريؼ ؼرة أق اًم‪ٜ‬مس ؼؼاء ىم‪ٚ‬م ؼؼـ‪:‬ي ؼ ؼا‬
‫رؾم ؼؼقـ اهلل‪ ،‬إ‪ٟ‬م ؼؼا ُ ‪ٟ‬م٘م ؼؼدر يقم ؼؼغم أق ‪ٟ‬مجاًمس ؼؼؽ ذم جم‪ٚ‬مس ؼؼؽ‪ ،‬ىم ؼؼد‬
‫هم‪ٚ‬مب‪ٜ‬ما قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؽ اًمرضماـ! ومقا قمؼد‪ٟ‬ما ُمققمؼده ا ‪ٟ‬م‪٠‬مب‪ٞ‬مؼؽ‪ ،‬ىمؼاـ‪ُ:‬مققمؼديمـ‬
‫سم‪ٞ‬مت ومال‪ٟ‬مة‪ .‬وم‪٠‬مباهـ ومحدصم‪ٝ‬مـ‬
‫لىمؼ ؼؼد أُمؼ ؼؼرك اهلل شمٕمؼ ؼؼامم أق يب ّ‪ٚ‬مؼ ؼؼغ ُمؼ ؼؼا ًأنؼ ؼؼزـ إ يًم‪ٞ‬م ؼ ؼ ٌف ًم‪ٚ‬مرضمؼ ؼؼاـ‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ ُ‬
‫وي‌كوو‌‬ ‫لاًم‪ٜ‬مساء‪ ،‬لأق يٕم‪ٚ‬مؿ اجل‪ٛ‬م‪ٞ‬مع يمام ىمؼاـ ًمؼف‪‌﴿:‬يوأيٓا‌ٱۡل ِ‬
‫‌غيَ ن‬ ‫ّ َ ن َٰ َ َ َ َ َ َ َ ٓ ن ُ ن ِ َ ُ ن َ َ‬
‫وي ِٓ ََّ ‌ٌِوَ‌‬ ‫جم ‌وبِاث ِم ‌ون ِساءِ‌ٱلٍؤٌِ ِّي ‌يوِنِّي‬ ‫‌ ِۡلزو ِ‬
‫َ‬
‫َ﴾ اِية‪.‬‬ ‫َجلٰبِيب ِ ِٓ َّ‌‬
‫ن َ َ‬ ‫ت ‌ َي نغ ُض نض َ‬ ‫ُ ّن ن َ‬
‫ِوَ ‌بُن ٰو ِرْ ََِّ‌‬ ‫وَ ‌ٌ‬ ‫لىمؼاـ‪َ ﴿:‬وكو‌ى ِي ٍُؤٌِنٰ ِ‬
‫َ َ ن َ ن َ ُ ُ َ ُ َّ َ َ ُ ن َ َ َ ُ َّ َّ َ َ َ َ ن‬
‫ور‌ٌِِ َٓواِۖ‌‬ ‫ويحفظَ ‌فروجَٓ ‌وَّل‌يبِِيَ‌زِينجَٓ‌إَِّل‌ٌا‌ظٓ‬
‫‌ج ُئب ِ ِٓ ََّ‌ِۖ﴾ اِية‪.‬‬ ‫‌ِب ٍُرْ ََِّ َ َ ٰ‬
‫‌لَع ُ‬ ‫َنَ ن ن َ ُ‬
‫ۡضبَ ِ ِ‬ ‫وَل ِ‬
‫ظماًمّما هلـ‬
‫ه‬ ‫جم‪ٚ‬مسا‬
‫وماُمتثؾ ُما أُمرك اهلل شمٕمامم‪ ،‬للقمدهـ ه‬
‫ذم سم‪ٞ‬مؼ ؼ ؼت اُم ؼ ؼؼرأة‪ ،‬لًمٕم ؼ ؼؼؾ شم‪ٚ‬م ؼ ؼؼؽ اعم ؼ ؼؼرأة يما‪ٟ‬م ؼ ؼؼت ُم ؼ ؼؼـ أزلاضم ؼ ؼؼف أل‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪201‬‬
‫(‪)۴‬‬
‫حمارُمف‪ ،‬لاهلل أقم‪ٚ‬مؿ سمح٘م‪ٞ‬م٘مة ذًمؽ‪.‬‬
‫ہی ےہ دہع وبنی ںیم وخانیت ےک اظنؾ میلعت ف رتتیب یک اک کلھج؛ سج ےس ہیارم‬
‫فاحض وہاجات ےہ ہک دہع وبنی ںیم وخانیت یک میلعت ف رتتیب ےک ےیلدجسم وک ومعیم وطر رپ‬
‫اعطقرمزکںیہنانبایایگاھت‪،‬ذہلاوموجدہفتقںیمدجسمںیموخانیتیکمیلعتفرتتیباکاظنؾاقمئ‬
‫رکےنوکدہعوبنیےکاظنؾےسفاہتسبرکانتخسلحمرظنےہ۔‬

‫دفرسیدصیرجہیےسدنپروہںیدصیکت‬
‫نینسیکرتبیترپامہوحااجلت‬
‫ذلیںیماسےلئسمےسقلعتمدفرسیدصیرجہیےسدنپروہںیدصیرجہیکت‬
‫ةکر الہ ملع ےک امہ وحااجلت یک اک رہف تس ذرک یک اجریہ ےہ‪ ،‬سج ےس ادنازہ اگلای اجاتکس‬
‫ےہہکاےنپاےنپدفرےکرمعجالخقئاسےلئسمںیمایکہطقنرظنراہےہ؟‬
‫‪ ‬هت اآلاثار اآلاساأب اآلا ا اياحنُف ا ا‪١٥٠‬ها ااااحآلا اِتهاألعال ا ا ايا‬
‫اأوفآلااألافغآلاني‪.‬‬
‫‪٥٤٧/١‬ات ا اآلا‪،٥٥٠‬اب ا اآلاثال ا ااش ااأ ع ا اآلا ا ا ايااأعُ ا اذًن‪،‬اداسااأکت ا ا ا‬
‫اأعلمُ ‪،‬ابحر ت‪،‬ااأعبع ااأثآلانُ ‪١٤١٣:‬ىا ا‬
‫‪ ‬عا اانذاع ا اآلا األا ا ا ا‪١٥٠‬ها(التط ا ا صآلاسااَفطا ااىفيا ا ااناهت ا اآلاثا‬
‫اَفاآلاس ي‪،‬ا تشتِا ص ااملااالاعا آلابااذااأعاانذيا ااااحآلا اِتهااأنفِعا ‪:‬‬
‫«ت عُمااأن آلا »‪،‬األعال اعاحعنااأع بلاي‪).‬‬
‫جمؿع رؾمائل اسمن رضمب‪ ،388،389/2:‬اًمػاروق احلدیثة ًمؾطباقمة واًمـنم‪،‬‬ ‫(‪)۴‬‬
‫اًمطبعة اًمثاكقة ‪1424‬هر۔‬
‫‪200‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ص‪،٢٤٣:‬اسلط ا ا ااَخ ا ااش األ ع ا اآلا ‪،‬ا‪٢٥٥‬ات ا اآلاا‪،٢٥٦‬اب ا اآلاثاض ا ا االةا‬

‫اأبششيا‪،‬اکشاچي‪،‬ااأعبع االا لي‪١٤٣١:‬ىا)اا ا‬ ‫ا‬ ‫اأعُذًن‪،‬ا کتب‬
‫‪ ‬املوظأاأب آلا ا آلاأًابنا نغااملذنيا‪١٧٩‬ه‬
‫ص‪،٢٧٦:‬ا‪ٔ ،٢٧٧‬وظع اصاًذابناظلعآلان‪،‬ا ب اوظبهي ا‬
‫‪ ‬کتآلاثاألاضلاأب آلا اعابناحعنااأشِبآلانيا‪١٨٩‬ه‬
‫اعظال ُ اهشاچي ا‬
‫‪٣٨١/١‬اإداسةااألشآنا اأعلو ا‬
‫‪ ‬کتآلاثااَحج ا لىا ىلااملذًن ا‪١٨٩‬ه‬
‫‪،٣٠٤/١‬اداسا آلاأ ااأکت ‪،‬ابحر ت‪،‬ااأعبع ااأثآلاأث ا‪١٤٠٣‬ىا ا‬
‫‪ ‬هتآلاثاألا اأب آلا ا يا بذاهللااعابناإد اسَغااأشآلافعيا‪٢٠٤‬ه‬
‫‪،٢٧٥/١‬اداساملعشف ‪،‬ابحر تا‪١٤١٠‬ىا ا‬
‫‪ ‬املطنفاأعبذااأشصاقابناىمآلا ااأطنعآلانيا‪٢١١‬ه‬
‫‪١٤٦/٣‬اتآلا‪،١٥١‬ااملجلغااأعلمي‪،‬ااأهنذ‪،‬ااأعبع ااأثآلانُ ا‪١٤٠٣‬ىا ا‬
‫‪ ‬املطنفاالبنآ يا ِب ااأيو ي‪٢٣٥‬ه‬
‫‪٢٣١/٤‬ات ا اآلاا‪،٢٣٤‬اسك ا ا ‪٥٨٣٤:‬ات ا اآلاا‪،٥٨٤٣‬ا ا ااناسل ا ااظا ا ايال ا ااش ا‬
‫اأ عاآلا اإلااىااأعُاذًن‪،‬ا ‪،٢٣٤/٤:‬ا‪،٢٣٥‬اسكا ‪٥٨٤٤:‬اتاآلاا‪،٥٨٤٨‬ا اانا‬
‫کشوالش ااأ عآلا اإلىااأعُذًن‪،‬ا ‪١٩٨/٥:‬اتاآلاا‪،٢٠٠‬اسكا ‪٧٦٩٠:‬اتاآلاا‬ ‫ا‬
‫‪،٧٦٩٥‬ا ااناسلااظاأل ع اآلا ا ايااَخااش اإلااىااملسااجذ‪،‬ا ‪٢٠١/٥:‬ات اآلاا‬
‫‪،٢٠٤‬اسك ا ا ‪٧٦٩٦:‬ات ا اآلاا‪ ،٧٧٠٣‬ا ااناکا ا ااشوارأ ا ا ‪،‬ا ‪٢٠٤/٥:‬ات ا اآلاا‪،٢٠٦‬ا‬
‫لشى اآلا‪،‬ا اشک ا‬
‫سك ‪٧٧٠٤:‬اتآلا‪،٧٧١٢‬ا ناكآلاٌالحراضفوفااأ عآلا اآ ا‬
‫ألا لااىا‬
‫عظااال ُ ‪ ،‬جااذو‪،‬ااأعااعودً ‪،‬ااأعبع ا ا ا‬
‫داسااألبل ألثلآلاف ا ا ا‬
‫‪١٤٣١‬ىا‪، ٢٠١٠/‬اتحلُم‪ُ :‬خاعا وا ه۔ ا‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪202‬‬

‫‪ ‬عآلائلاع آلا ا حمذاس اً اابنها بذاهللاااأشِبآلانيا‪٢٤١‬ه‬

‫ألا لىا‪١٤٠١‬ىا ا‬
‫اعظال ي‪،‬ابحر ت‪،‬ااأعبع ا ا‬
‫ص‪،١٣٠:‬ااملکت ا‬
‫‪ ‬ظجناابنا آلاجهاأب آلا ا يا بذاهللااعابناً اضٍذاابنا آلاجها‪٢٣٧‬ه‬
‫‪،٤٠٧/١‬اسك ا ا ا ‪،١٣٠٧:‬ا‪،١٣٠٨‬ا‪،١٣٠٩‬اب ا ا اآلاثا آلاج ا ا اآلا اإلا ا ااىالا ا ااش ا‬
‫اأ عآلا ا يااأعُذًن‪،‬ا ‪،٣٤٠/١:‬اسك ‪،١٠٠٠:‬ا‪،١٠٠١‬ابآلاثاضفوفا‬
‫اأ عآلا ‪،‬اادا اسوافُطل‪،‬ادًوبنذا‪ ٢٠٢١‬ا‬
‫يا‬
‫‪ ‬صاافُحااأبخ اآلا اسيااأب اآلا ا ايا بااذاهللااعابااناإظ امآلا ُلااأبخ اآلا اس ا‬
‫‪٢٥٦‬ه‬
‫‪،٥٢٣/١‬اسك ا ‪،٨٦٤:‬اب اآلاثالااش ااأ ع اآلا اإلااىااملع اآلاجذابآلاألُ الا اأغلااغ‪،‬ا‬
‫‪،٥٢٥/١:‬اسك ‪،٨٧٣:‬ابآلاثااظتئزانااملش ةاص جهآلاابآلاَخش اإلىااملساجذ‪،‬ا‬
‫‪،٥٦٩/١:‬اسك ا ا ‪،٩٨٤:‬اب ا اآلاثالا ااش ااأ ع ا اآلا اَفُضاإلا ااىااملطا االي‪،‬اادا اسوا‬
‫ي)ا‪ ٢٠٢١‬ا‬
‫کغابشش ا‬
‫ا‬ ‫فُطلادًوبنذا(‬
‫يا‬
‫‪ ‬صاافُحا عاال اأب اآلا ا ايااَفع احنا عاال اباانااَحج اآلا ااألش اح ار ا‬
‫‪٢٦١‬ه‬
‫‪،٣٧٥/١‬اسك ‪،٤٤٢:‬ا ‪،٣٧٧/١:‬اسك ‪،٤٤٥:‬اباآلاثالاش ااأ عاآلا اإلاىا‬
‫املع ا ا اآلاجذاارااأ ا ا ا اًترت ا ا ا ا لُ ا ا اهافتن ا ا ا ا ا نه ا ا اآلااالاتخا ا ااش ا عُب ا ا ا ‪،‬ا‬
‫‪،٥٩٤/١:‬اسك ‪،٨٩٠:‬اکتآلاثاض االةااأعُذًن‪،‬اادا اسوافُطلادًوبنذا‬
‫‪ ٢٠١٩‬ا‬
‫‪ ‬ظجنا يادا داأب آلا اظلُمآلانابنا عثااأسجعتآلانيا‪٢٧٥‬ه‬
‫‪،٢٦٣/١‬اسك ا ‪،٥٦٥:‬ا‪،٥٦٦‬ا‪،٥٦٧‬ا‪،٥٦٨‬ا‪،٥٦٩‬ا‪،٥٧٠‬اب اآلاثا آلاج اآلا ا ايا‬
‫‪203‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ل ااش ااأ ع ا اآلا اإلا ااىااملسا ااجذ‪،‬ا ‪،٤٠٦/١:‬اسك ا ا ‪،١١٣٦:‬ا‪،١١٣٧‬اب ا اآلاثا‬

‫لش ااأ عآلا ا يااأعُذ‪،‬اادا اسوافُطلادًوبنذا‪ ٢٠٢١‬ا‬
‫‪ ‬جآلا اااأتر زياأب آلا ا يا ِس ىاعابنا ِس ىااأتر زيا‪٢٧٩‬ه‬
‫‪،٣٤١/١‬اسكا ا ا ا ‪،٥٧٦:‬ابا ا ا اآلاثا ا ا ا ايال ا ا ااش ااأ عا ا ا اآلا اإل ا ا ااىااملعا ا ا اآلاجذ‪،‬ا‬
‫‪،٣٢٥/١:‬اسك ا ‪،٥٤٩،٥٤٨:‬اب اآلاثا ايالااش ااأ ع اآلا ا ايااأعُ اذًن‪،‬ا‬
‫ادا اسوافُطلادًوبنذا‪ ٢٠١٨‬ا‬
‫‪ ‬ظ ااجنااأ ع اآلا ياأب اآلا ا ايا ب ااذااأ ااشحمناعاب اانا ااعُ ااأ ع ااأيا‬
‫‪٣٠٣‬ه‬
‫‪،٢١٢/١‬اسكا ‪،٧٠٦:‬ااأنهايا اانا نااااأ عاآلا ا اانااتُاآلانهنااملعاآلاجذ‪،‬ا‬
‫‪،٤١٨/١:‬اسك ا ا ا ا ‪،١٥٥٨:‬الا ا ا ااش ااأعواتا ا ا ااما ر اتااَخا ا ا ااذ سا ا ا ا ايا‬
‫اأعُا اذًن‪،‬ا ‪،‬سكا ا ‪،١٥٥٩:‬اا تا الاٌااَفا اُضا ط االيااأنا اآلاط‪،‬اادا اسوا‬
‫فُطلادًوبنذا‪ ٢٠٢١‬ا‬
‫انالضٍم ا ا ا ا‬ ‫‪ ‬صا ا اافُحاابا ا ا ا‬
‫انالضٍم ا ا ا ا ا ا ايابىا ا ااشاعابا ا ااناإ ا ا افآلاقابا ا ا ا‬
‫اأنِعآلابوسايا‪٣١١‬ه‬
‫‪،٣٦٠/٢‬اسكا ‪،١٤٦٦:‬اباآلاثاابآلاحا الاش ااأ عاآلا ا ايااأعُاذًنا اناکاانا‬
‫ابک ا اآلاساار اتالا ااذ ساحُض ا اآلااکا اانا ا ظه ا اآلاسا‪،‬ا ‪،٣٦١/٢:‬اسك ا ا ‪،١٤٦٨:‬ا‬
‫باآلاثاالا ااشاباآلا تلاٌااَفاُضااراا اهذنااأعُاذ‪،‬ا اأااذأُلا لااىا نهاآلااانماآلاا‬
‫ا ا ا ااشتابا ا ا ا اآلاَخش املشا ا ا ا اآلاىذةااَخحا ا ا ا ارا د ا ا ا ا ا اوةااملع ا ا ا االمحن‪،‬ا ‪،٩/٣:‬ا‬
‫سك ‪،١٦٧٨:‬ابآلاثااأنهيا نا ناااأ عآلا ااَخش اإلاىااملعاآلاجذابآلاألُال‪،‬ا‬
‫‪،٩٠/٣:‬اسك ‪،١٦٧٩:‬اباآلاثاالا اشابخاش ااأ عاآلا اإلاىااملعاآلاجذتفالت‪،‬ا‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪204‬‬

‫‪،٩١/٣:‬اسك ‪،١٦٨٠:‬ابآلاثااأضجشا نا هودااملاشاةااملساجذا تعع ااشة‪،‬ا‬

‫اعظال ي‪،‬ابحر ت ا‬
‫املکت ا‬
‫شحا شيلار آلاساأب آلا ا ياجعفشااأعحآلا اياا‪٣٢١‬ه‬ ‫‪‬‬
‫ا(‪١٣٨/١٢‬ات اآلاا‪،١٤٢‬ب اآلاثابُ اآلانا شااکلا اآلااس ايا ااناسظ ااوٌاهللااﷺا‬
‫ايااملااوظنااأازياتعتکاافافُاهااأ عاآلا ‪،‬ااأشظاآلاأ ااأعآلاملُا ‪،‬اد شاام‪،‬ا‬
‫اأعبع ااأثآلاأث ‪١٤٣١:‬ىا) ا‬
‫‪ ‬حکآلا ااألشآناأب آلا ا ياجعفشااأعحآلا اياا‪٣٢١‬ىا‬
‫اعظا ااال ُ ‪،‬ا‬
‫ا(‪٤٦٤/١‬اتا اآلا‪،٤٧٠‬اکتا اآلاثاالا تکا اآلاف‪،‬ا شک ااضااأبح ااو ا‬
‫اظت بوٌ‪،‬اتشکي‪،‬ااأعبع االا لي‪١٤١٦‬ىا) ا‬
‫‪ ‬صفُحاابناحبآلاناأب آلا اعابناحبآلانااأذاس يا‪٣٥٤‬ه‬
‫‪،٥٧/٧‬اسكا ا ا ا ا ‪،٢٨١٦:‬ارک ا ا ا ااشاالابآلاحا ا ا ا ا اأالبکا ا ا ا اآلاسا ر اتااَخ ا ا ا ااذ سا‬
‫اَفُضا ناٌشهذنا ُآلاداملعلمحن‪،‬ا ‪،٥٨/٧:‬اسكا ‪،٢٨١٧:‬ارکاشا‬
‫اأبُ ا اآلاناب ا اآلانااَف ا اُضااراا ا اهذنا ُ ا اآلادااملع ا احناًج ا ا ا ناًکا ااونا‬
‫نآلاحُ ا ا ا ا ا ا اانااملط ا ا االي‪،‬ا ‪٥٨٧/٥:‬ات ا ا اآلاا‪،٥٩٢‬اسك ا ا ا ‪،٢٢٠٩:‬ا‪،٢٢١٠‬ا‬
‫‪،٢٢١١‬ا‪،٢٢١٢‬ا‪،٢٢١٣‬ارک ااشااأضج ااشا اانا ن اااااأ ع اآلا ا اانااتُ اآلانا‬
‫املعآلاجذاألط االة‪،‬ا ٔوظع ااأشظآلاأ ‪،‬ابحر تا‪١٤٠٨‬ىا ا‬
‫‪ ‬ختطااشاالااتالفااأعلم اآلا اأب اآلا ااأعح اآلا ايااالتط اآلاسااَجط اآلاصا‬
‫‪٣٧٠‬ىا‬
‫‪،٢٢٣/١‬اداساأبشآلائشاعظال ُ ا‪١٤١٦‬ىا ا‬
‫‪ُ ‬ونااملعآلائلاأب آلا ا يااألُثااأعمشكنذيااَفنفيا‪٣٧٣‬ه‬
‫‪205‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪٣٥/١‬ا عبع ا ظعذ‪،‬ابغذادا‪١٣٨٦‬ىا ا‬

‫آلاثااأتجشٍذاأب آلا ااألذ سايا‪٤٢٨‬ه‬
‫ا‬ ‫‪ ‬کت‬
‫‪٨٦١/٢‬ا ع ااأأ ‪٢٠٨:‬اداساأع ااال األعبآلا ا ا ا اأ ش ااشاأعب ااذااأل ا اآلادسا‬
‫اأبيآلاسا‪١٤٢٤‬ه ا‬
‫‪ ‬اأنتفا يااأفتآلا ايااأب آلا ااأععذيا‪٤٦١‬ه‬
‫‪١/١٠١‬اداساأفشكآلانا ٔوظع ااأشظآلاأ ‪،‬بحر ت‪ .‬ا‬
‫املوظآلاا نااملعآلانيا ألاظآلانُذاالبنا بذااأبرا‪٤٦٣‬ه‬ ‫‪ ‬اأتمهُذاملآلاا يا ٔ‬
‫ألا ك ا ا اآلافا اأشا ا ا ٔاو ا‬
‫ناعظا ا ااال ُ ا‬ ‫‪٣٩٤/٢٣‬ت ا ا اآلاا‪،٤٠٨‬ا صا اسةا ما ا ااو ا ا‬
‫املغشثا‪١٣٨٧‬ىا ا‬
‫‪ ‬الاظتزوآلاسا(اَجآلا ااملزاى افلهآلا األا طآلاسا ا لمآلا األاكعاآلاسافُماآلاا‬
‫تضمنهااملوظأاالبنا بذااأبرا‪٤٦٣‬ىا‬
‫‪٤٦٥/٢‬اتآلا‪،٤٧٠‬اداسااأکت ااأعلمُ ‪،‬ابحر ت ا‬
‫‪ ‬املنتلىا شحااملوظأا يااأوأُذاظلُمآلانابناللفااأبآلاجيا‪٤٧٤‬ه‬
‫‪،٣٤٢/١‬ا‪،٣٤٣‬ا عبع ااأععآلادة‪،‬ا طشا‪١٣٣٢‬ىا ا‬
‫‪ ‬نهآلاً ااملعل ا يادساً ااملزى اإل آلا ااَفش حنا‪٤٧٨‬ه‬
‫‪،٦٢٠/٢‬ا‪،٦٢١‬اداساملنهآلا ا‪١٤٢٨‬ىاا‪ ٢٠٠٧/‬ا‬
‫‪ ‬املبعوطاأشمغاألائم األعشلس ي‪٤٨٣‬ه‬
‫‪،٤١/٢‬اداساملعشف ‪،‬ابحر تا‪١٤١٤‬ىاا‪ ١٩٩٣/‬ا‬
‫‪ ‬املعآلاأًا يا شحااملوظأاالبنااأعش يا‪٥٤٣‬ه‬
‫اأغشثاعظال يا‪١٤٢٨‬ىاا‪ ٢٠٠٧/‬ا‬
‫ا‬ ‫‪٣٥٨/٣‬اتآلاا‪،٣٦٢‬اداس‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪206‬‬

‫‪ ‬بذا اااأطنآلا ااألعال ااأيآلاظآلانيا‪٥٨٧‬ه‬

‫‪٢٧٦-٢٧٥-١٥٧/١‬اداساأکت ااأعلمُ ابحر تا‪١٤٠٦‬ها‪ ١٩٨٦‬ا‬
‫‪ ‬اأهذاً اأب آلا ابشىآلانااأذًنااملشغُنآلانيا‪٥٩٣‬ه‬
‫‪٥٨/١‬اداسإحُآلا اأترا ااأعش يابحر ت‪،‬اأبنآلان ا‬
‫‪ ‬املفُغااأبرىآلانياأب آلا ابشىآلانااأذًنابنا آلاصوااأبخآلا اسياا‪٦١٦‬ه‬
‫‪١٠٣-١٠١/٢‬اداساأکت ااأعلمُ ‪،‬ابحر تا‪١٤٢٤‬ها‪ ٢٠٠٤‬ا‬
‫‪ ‬املغنياالبناكذا ا‪٥٢٠‬ه‬
‫‪،٢٧٩/٢‬ا کتب ااألآلاى اشة‪،‬ا طشا۔ ا‬
‫‪ ‬املِعا ا ااشا ا ا ااشحا ط ا ا اآلابُحااأعا ا اان اأب ا ا اآلا افضا ا االاهللاااأتوس ش ا ا ا يا‬
‫اَفنفيا‪٦٦١‬ه‬
‫‪٢٨٦/١‬اتآلا‪،٢٨٩‬ا کتب نضاسا طعفيااأبآلاص‪،‬اظعودًه ا‬
‫اامللوناأضٍنااأذًنااأشا اصياااَفنفيا‪٦٦٦‬ه‬
‫ا‬ ‫‪ ‬تحف‬
‫ص‪٩٠:‬اداساأبشآلائشاعظال ُ ابحر تا‪١٤١٧‬ه ا‬
‫‪ ‬املجموعا شحااملهزثاألنو ايا‪٦٧٦‬ه‬
‫‪،٩/٥‬داسااأفکش‪،‬ابحر ت ا‬
‫شحااأنو ايا لىا عل األنو ايا‪٦٧٦‬ه‬ ‫‪‬‬
‫‪،٣٧٦/١‬اسكا ‪،١٤٤٢:‬ا ااش طاجااواصالااش ااأ عاآلا اإلااىااملعاآلاجذ‪،‬ا‬
‫ادا اسوافُطلادًوبنذا‪ ٢٠١٩‬ا‬
‫‪ ‬الالتُآلاساأتعلُلااملختآلاساألموضليااَفنفيا‪٦٨٣‬ه‬
‫‪٥٩/١‬اداساأکت ااأعلمُ ابحر تاأبنآلان ا‬
‫‪ ‬األبآلاثا يااَجماابحنااأعن ا اأىتاآلاثاأب اآلا اجماآلاٌااأاذًنااملنُحايا‬
‫‪207‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪٦٨٦‬ه‬
‫کشواألشواثا نااأ عاآلا احضاوسااَجمآلا ا اأاُالا‬
‫ا(‪،٢٥٥/١‬بآلاثا آلااً ا‬
‫کآلانا نهآلاسا‪،‬اداسااألل ‪،‬اد شمااأعبع ااأثآلانُ ا‪١٤١٤‬ىا) ا‬
‫‪ ‬إحيآلا األاحيآلا ا شحا مذةاألاحيآلا االبنادكُمااأعُذا‪٦٠٢‬ه‬
‫‪١٩٦/١‬اتآلاا‪،١٩٨‬ا عبع ااأعن ااملفمذً ا‬
‫‪ ‬تبُحنااَفلآلائماأب آلا افخشاأذً ا‬
‫نااأضٍلعيا‪٧٤٣‬ه‬
‫ىاألا ح ارً ابوالقااألآلاىشةا‪١٣١٣‬ه ا‬
‫‪١٣٩/١‬ااملعبع ااأىب ار ا‬
‫يا شحااأبخآلا اسيااألىش آلانيا‪٧٨٦‬ه‬
‫‪ ‬اأيوه ااأذسا اس ا‬
‫‪،٢٠٨/٥‬ا‪،٢٠٩‬اداسااحُآلا ااأترا ااأعش ي‪،‬ابحر تا‪١٣٥٦‬ىا ا‬
‫ياالبناسج ااَفنبليا‪٧٩٥‬ه‬ ‫يا شحاصفُحااأبخآلا اس ا‬ ‫‪ ‬فتحااأبآلا اس ا‬
‫‪٣٧/٨‬ات ا اآلاا‪،٥٧‬ا کتب ا ا ااأغشب ا اآلا االا اشٍ ‪ ،‬ذًن ا ا ااملن ا ااوساة‪،‬ااأعبآلا ا ا ا‬
‫ألا لىا‪ ١٩٩٦‬ا‬
‫ا‬
‫اأضٍنااأذًنااأعشاقيا‪٨٠٦‬ه ا‬
‫شحااأتلشٍ ا‬
‫ا‬ ‫ظشحااأتثرً ا يا‬
‫ا‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬نخ األافکآلاسا يا شحا شحا عآلانيار آلاساألبذسااأعُنيا‪٨٥٥‬ه‬
‫‪،٦٦٢-٦/٦٦١‬ا صاسةاألا كآلافا اأشئوناعظال ُ اكعشا‪١٤٢٩‬ه ا‬
‫‪ ‬اأبنآلاً ا شحااأهذاً األعُنيا‪٨٥٥‬ه‬
‫‪٣٥٤/٢‬اداساأکت ااأعلمُ ابحر تا‪١٤٢٠‬ه ا‬
‫‪ ‬فتحااألذًشاأب آلا اکمآلاٌااأذًناابنااأهمآلا ا‪٨٦١‬ه‬
‫‪٣٦٥/١‬اداساأفکش ا‬
‫‪ ‬دسساَفکآلا ا شحاغشسألاحکآلا املنالالعش ااَفنفيا‪٨٨٥‬ه‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪208‬‬

‫‪٨٦/١‬ا حرعاکت الآلانهاآسا ابآلاغاهشاچي‪ ،‬ا‬

‫‪ ‬عنطآلافا يا عشف ااأشاجحا نااَخالفااملشدا اياا‪٨٨٥‬ه‬
‫‪،٣٣٨/٥‬اكآلاى اشو‪،‬ا طش ا‬
‫يااَفنفيا‪٩٧٠‬ه‬
‫ااملطش ا‬
‫ا‬ ‫‪ ‬اأبحشاأشائماألع اال اابنانجُ‬
‫‪٣٨٠/١‬اداساأکتآلاثاعظال ي ا‬
‫ااملطشياااَفنفيا‪١٠٠٥‬ه‬
‫ا‬ ‫‪ ‬اأنهشااأفآلائماألعال ا مشاابنانجُ‬
‫‪٢٥٠/١‬اداساأکت ااأعلمُ ا‪١٤٢٢‬ه ا‬
‫ا‬
‫‪ ‬فتحابآلاثااأعنآلاً املالا لىااألآلا اسياا‪١٠١٤‬ه‬
‫‪٢٨٤/١‬ا شک اداسألاسك ابنا ياألاسك ا‪١٤١٨‬ها‪ ١٩٩٧‬ا‬
‫‪ ‬شحا عنذا ياحنُف املالا لىااألآلا اسياااَفنفيا‪١٠١٤‬ه‬
‫‪١٣٤/١‬اداساأکت ااأعلمُ ابحر ت‪،‬اأبنآلان‪،‬ااأعبع األا لىاا‪١٤٠٥‬ها‬
‫‪ ١٩٨٥‬ا‬
‫‪ ‬اأااذساملختآلاسا ااشحاتنا اوٍشاألابطاآلاساألعال ا ا ااال ااأااذًنااَفطااىفيا‬
‫‪١٠٢٥‬ه‬
‫‪٥٦٦/١‬اداساأفکشابحر ت‪،‬اظبع ا آلانُ ا‪١٤١٢‬ها‪ ١٩٩٢‬ا‬
‫‪ ‬جمااألانهشاأشُخاصادوا‪١٠٧٨‬ه‬
‫‪١٠٩/١‬اداسإحُآلا ااأترا ااأعش ي ا‬
‫‪ ‬حآلا ا ا اُ ااأع ا اانذيا ل ا ااىاظ ا ااجنااأ ع ا ااأيا ا ا ايااَفع ا اانااأع ا اانذيا‬
‫‪١١٣٩‬ه‬
‫‪،٢١٢/١‬اسك ا ا ‪،٧٠٦:‬اب ا اآلاثااأنه ا ايا ا اانا ن ا اااااأ ع ا اآلا ا ا اانااتُ ا اآلانه ا‬
‫‪209‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫املعا ا ا ا اآلاجذ‪،‬ا ‪،٤١٨/١:‬اسكا ا ا ا ا ‪،١٥٥٨:‬ال ا ا ا ااش ااأعوائ ا ا ا ااما ار اتا‬

‫اَخذ سا يااأعُذًن‪،‬اادا اسوافُطلادًوبنذا‪ ٢٠٢١‬ا‬
‫‪ ‬حآلا ا اُ ااأع ا اانذيا ل ا ااىاص ا اافُحا ع ا اال ا ا ايااَفع ا اانااأع ا اانذيا‬
‫‪١١٣٩‬ه‬
‫‪،٣٧٦/١‬ا‪،٣٧٧‬اسك ‪،٤٤٢:‬ابآلاثالش ااأ عآلا اإلاىااملعاآلاجذاارااأا ا‬
‫ًترتا ا ا لُا اهافتنا ا ا نها اآلااالاتخ ااش ا عُبا ا ‪،‬ا ‪،٥٩٤/١:‬اسكا ا ‪،٨٩٠:‬ا‬
‫کتآلاثاض االةااأعُذًن‪،‬اادا اسوافُطلادًوبنذا‪ ٢٠١٩‬ا‬
‫‪ ‬حآلا ا اُ ااأع اانذيا ل ااىاظ ااجنااب اانا آلاج ااها ا ايااَفع اانااأع اانذيا‬
‫‪١١٣٩‬ه‬
‫‪،٤٠٧/١‬اسك ا ‪،١٣٠٧:‬اب اآلاثا آلاج اآلا ا ايالااش ااأ ع اآلا ا ايااأعُ اذًن‪،‬ا‬
‫‪،٣٤٠/١:‬اسك ا ا ا ‪،١٠٠١:‬اب ا ا اآلاثاض ا ا اافوفااأ ع ا ا اآلا ‪،‬اادا اسوافُط ا ا االا‬
‫دًوبنذا‪ ٢٠٢١‬ا‬
‫‪ ‬حج اهللاااأبآلاأغ األمحذ ا آلاوا لىاهللاااأذىل اوياا‪١١٧٦‬ه‬
‫‪،٤١/٢‬اداسااَجُل‪،‬ابحر ت ا‬
‫‪ « ‬لودااَجواىشااملنُف ا ايا دأا ا اياحنُفا ا ماآلاا افامافُاهاألائما ا‬
‫اأع اان ا ا ح ااذى ‪،‬األعال ا ا اعا شت ا ا يا ا‬
‫اأضباُا اذيااملت ااو ياظا اان ا‬
‫‪،١٢٠٥‬‬
‫‪٧٤/١‬ااملعبع ااأوظنُ ااأعبع األا لىاا‪١٢٩٢‬ه ا‬
‫يااَفنفيا‪١٢٢٥‬ه‬
‫‪ ‬سظآلائلاألاسکآلاناأبحشااأعلو ا بذااأعلىااألکن او ا‬
‫ص‪،١٠٠:‬بُاآلانا ناااااأ ع اآلا ا ااناحضااوسااَجمآلا ا ‪،‬اط‪ :‬کتب ا اداسا‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪221‬‬

‫اأعلو ادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬اأششحااأىبحراألشُخا حمذااأذسدًشا‪١٢٣٠‬ه‬
‫‪،٣٣٥/١‬ا‪،٣٣٦‬اداسااأفکش‪،‬ابحر ت ا‬
‫‪ ‬سدااملفتآلاسا لىااأذسااملختآلاساالبنا آلابذًنا‪١٢٥٢‬ه‬
‫‪،٥٤٩/٣‬ا‪،٥٥٠‬اداسااأثلآلافا ا ا اأتا ارا ‪،‬اد شا اام‪،‬اظ ااوساٍها‪١٤٢١‬ى ا اا‬
‫‪ ٢٠٠٠/‬ا‬
‫ا‬
‫‪ ‬املواى ااألعُف املال آلابذااأعنذيا‪١٢٥٧‬ه‬
‫‪١٦/٣‬تآلا‪٢٣‬اداساأنوادس‪،‬ااأعبع األا لىاا‪١٤٣٤‬ه ا‬
‫املالا آلابذااأعنذيا‪١٢٥٧‬ه‬ ‫‪ ‬عنذاع آلا األا‬
‫ص‪٢٥٥-٢٤٣:‬ت ا ا اآلا‪٢٥٦‬ا کتب ا ا ا ااأبشا ا ا ااشىااهشاچ ا ا ايااأعبع ا ا ا األا ل ا ا اىاا‬
‫‪١٤٣١‬ه ا‬
‫يا حمذا لىااأعهآلاسنفو اسيا‪١٢٩٧‬ه‬
‫‪ ‬حآلا ُ ااأبخآلا اس ا‬
‫‪،٥٢٣/١‬ادا اسوافُطلادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬حآلا ُ ااأتر زيا حمذا لىااأعهآلاسنفوسايا‪١٢٩٧‬ه‬
‫‪،٣٢٥/١‬اادا اسوافُطلادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬فتآلا ىااألىن اويااأب آلا ا بذااأحيااألىن اوياا‪١٣٠٤‬ه‬
‫ص‪٣١٤:‬اتآلا‪،٣١٧‬اداساابناحض ‪،‬ا لخطآلا ا‬
‫‪ ‬حآلا ُ ات عُمااأن آلا اأب آلا اعابناحعنااأع بليا‪١٣٠٥‬ه‬
‫ىاهشاچ ا ا ا ايااأعبع ا ا ا ا األا ل ا ا ا اىاا‬
‫ص‪٢٥٦-٢٥٥-٢٤٣:‬ا کتب ا ا ا ا ااأبشا ا ا ا ااش ا‬
‫‪١٤٣١‬ه ا‬
‫‪220‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ ‬حآلا ُ اظجناابنا آلاجهاألشُخافخشااَفعنااأىنيوهيا‪١٣١٥‬ه‬

‫‪،٤٠٧/١‬اادا اسوافُطلادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬حآلا ُ اظجنا يادا داألشُخافخشااَفعنااأىنيوهيا‪١٣١٥‬ه‬
‫ا‪،٢٦٣/‬ا‪،٢٦٤‬اادا اسوافُطلادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬آ آلاسااأعجناألعال ااأنُم اوياا‪١٣٢٢‬ه‬
‫اعظاال ُ ‪،‬اکشاچايااأعبعا ا‬
‫األشآنا اأعلو ا‬
‫‪٢٦٠/٤‬اتآلاا‪،٢٦٢‬اادا اسةا ا‬
‫اأثآلاأث ا‪١٤١٤‬ىا ا‬
‫يا ا ااشحاجا ا اآلا اااأتر ا اازياألعال ا ا ا اس ا ا اُذا حم ا ااذا‬
‫‪ ‬اأکوکا ا ا ااأ ا ااذ اس ا‬
‫اأىنيوهيا‪١٣٢٣‬ه‬
‫‪٤٣٥/٤٣٤/١‬ا عبع ا انااذ ةااأعلم اآلا اأىن اآلا ٔ ااأهنااذ‪،‬ااأعبع ا األا ل اىاا‬
‫‪١٣٩٥‬ه ا‬
‫ياألىنيوهيا‪١٣٢٣‬ه‬
‫يا لىاجآلا اااأبخآلا اس ا‬
‫‪ ‬ال اااأذسا اس ا‬
‫آلاثااأعمشة‪ ،‬ک ا ا ااملکش ا ا ا‬
‫ا‬ ‫ع ذادً ا ا ‪،‬اب ا ا‬
‫‪٤٣١/٣‬ات ا اآلاا‪،٤٣٧‬ااملکتب ا ا ا ا‬
‫‪١٣٩٥‬ىاا‪ ١٩٧٥/‬ا‬
‫‪ ‬با ا اازٌااملجه ا ا ااودا ا ا اياحا ا االاظ ا ا ااجنا ا ا ايادا ٔ داأب ا ا اآلا اللُ ا ا الا حم ا ا ااذا‬
‫اأعهآلاسنپوسايا‪١٣٤٦‬ه‬
‫‪٤١٥/٣‬ا شک ااضااأش اُخا ايااَفع اانااأن ااذ ايااألبح ااو ا اأذساظ اآلاتا‬
‫عظال ُ ااأهنذ ا‬
‫يا‬
‫ياألعال ا ناوسا اآلاوااأىشامح ار ا‬
‫يا شحاصفُحااأبخآلا اس ا‬
‫‪ ‬فُضااأبآلا اس ا‬
‫‪١٣٥٢‬ه‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪222‬‬

‫‪٤١٣-٤١٢/٢‬اداساأکت ااأعلمُ ابحر ت‪،‬ااأعبع األا لىاا‪٢٠٠٥‬ه ا‬

‫‪ ‬اأعشفااأشزيا لىاجآلا اااأتر زياألىشمح ارياا‪١٣٥٢‬ه‬
‫‪،٣٢٥/١‬ا ‪،٣٤١/١:‬اادا اسوافُطلادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬فااتحااملله ا ابشااشحاص اافُحا ع اال األعال ا ا اابحرا حم ااذااأعثم اآلانيا‬
‫‪١٣٦٩‬ه‬
‫‪٣/٣٨٩‬ت اآلا‪٣٩٥‬ا ‪٣٨٨/٥‬ت اآلا‪٣٩٠‬اداسإحُ اآلا ااأت ارا ااأعش ايابح ار ت‪،‬ا‬
‫اأعبع األا لىاا‪١٤٢٦‬ه ا‬
‫‪ ‬صجآلاج ااملطآلابُحاألشُخا يا بذاهللاااَفُذسآبآلاديا‪١٣٨٣‬ه‬
‫بششىااکشاچي ا‬
‫‪٣٣٨/١‬ا ا‬
‫‪ ‬إ ال ااأعجناألعال اظفشا حمذااأعثمآلانيا‪١٣٩٤‬ه‬
‫اعظ ااال ي‪،‬اکشاچ ايااأعبع ا ا‬
‫‪،٢٦٠/٤‬ا‪،٢٦٢‬اادا اسةااأل ا ااشآنا اأعل ااو ا‬
‫اأثآلاأث ا‪١٤١٤‬ىا ا‬
‫‪ ‬كالئذاألاصىآلاسا شحاهتآلاثار آلاساألمف يا هاذياحعانااأشاآلاهجهآلاںا‬
‫فوسايا‪١٣٩٦‬ه‬
‫‪١١٧/٢‬اتآلا‪١٢٢‬ا کتبهانعمآلانُهادًوبنذ ا‬
‫‪ ‬ع ا اآلاسفااأع ا ااجنا ا ااشحاج ا اآلا اااأتر ا اازي‪،‬اأب ا اآلا اًوظ ا اافابن ا ااوسايا‬
‫‪١٣٩٧‬ه‬
‫‪٥/٦٠‬تآلا‪٦٣‬ااًچااً اظعُذاکمپنياکشاچي ا‬
‫خاعاصهشٍ ا اآلاا‬
‫ا‬ ‫‪ ‬جا ااضااملع ا اآلاأًاإل ا اىاا ا ااشحا وظا ااأاع ا اآلا ا آلاأا ااًاألش ا اُ‬
‫يا‪١٤٠٢‬ه‬
‫اأيآلانذىل او ا‬
‫‪223‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪٢٠٧/٤‬تآلا‪٢١٤‬اداساألل ‪،‬اد شمااأعبع األا لىاا‪١٤٢٤‬ه ا‬

‫عاصهشٍ ا ا اآلاااأيآلان ا ااذىل اوياا لا ا ااىاال ا اااااأا ا ااذسا اسياا‬
‫ا‬ ‫‪ ‬تعلُلا ا اآلاتااملف ا ااذ ا‬
‫‪١٤٠٢‬ه‬
‫آلاثااأعمشة‪ ،‬ک ا ا ااملکش ا ا ا‬
‫ا‬ ‫ع ذادً ا ا ‪،‬اب ا ا‬
‫‪٤٣١/٣‬ات ا اآلاا‪،٤٣٨‬ااملکتب ا ا ا ا‬
‫‪١٣٩٥‬ىاا‪ ١٩٧٥/‬ا‬
‫‪ ‬ضوٌاعفتآلا ا آدابها اااأفتحااأشبآلانياألشُخاعاتليااأعثمآلاني‬
‫ص‪،٦٣٤:‬ا‪،٦٣٥‬تغحا ا اراالاحکا ا اآلا اأع ا ااذااأ ا اازسا ا‪،‬ا کتبا ا ا ااَفا ا اشا ‪،‬ا‬
‫ألا لىا‪١٤٣٥‬ىا ا‬
‫ڈىاآلاکه‪،‬ابنگلهادٌش‪،‬ااأعبع ا ا‬
‫‪ ‬هفآلاً ااملغتزيا يا شحاجآلا اااأتر زياألشُخا بذااملتحن‬
‫‪٣٤١/٤‬ات اآلاا‪،٣٤٥‬ا ‪٤٢٠/٤:‬ات اآلاا‪ٔ ٤٢٤‬‬
‫‪،‬ااملوظع ا ااأعلمُ ا ‪،‬اڈىا اآلاکه‪،‬ا‬
‫ألا لىا‪١٤٤٣‬ىا ا‬
‫بنگالدٌش‪،‬اأعبع ا ا‬

‫دفرکفازیگناابتقس‬
‫ٓارخںیم؛ دفرکفازیگناابتقسشیپرکانانمبسولعمؾوہاتےہ‪:‬‬
‫یتفم امظع دنہ رضحت ومالان یتفم افکتی اہلل اصبح دولہی دقس رسہ ۔وج رشیع‬
‫اعمالمتںیماےنپدتعمؽافردیجنسہرصبتہںیماکرفنمداشؿرےتھکےھت۔ےتھکل ںیہ‪:‬‬
‫’’سپ سکدقراوسفسوہاتےہاؿولوگں ےکاحؽرپوجوعروتںوکدجسم‬
‫ںیم البےتافرامجوتعںںیمٓاےن یکرتبیغدےتیںیہ‪ٓ،‬ارضحنت﵁ یکمیلعت‬
‫افرٓاپ یکرمیضفاشنمءےکالخػاںیھنمیلعتدےتیافربضغہیہکاےستنس‬
‫اتبےتںیہ افر اےنپ اس لعف وک اایحےئ تنس ےتھجمس ںیہ‪ ،‬ارگ وعروتں ےک ےیل‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪224‬‬

‫امجوتعں ںیم احرض وہان تنس وہات وت ٓارضحنت ﵁ اینپدجسمیکامنزےسدجسم‬

‫ہلحم یک امنزوکافر دجسم ہلحم یک امنز ےس رھگ یک امنز وک الضف ویکں رفامےت؟ ویکہکن‬
‫اس وصرت ںیم رھگ ںیم اہنت امنز زپانھ وعروتں ےکےیل رتک تنس وہات وت ایک‬
‫رتک تنس ںیم وثاب زایدہ اھت افر تنس رپ لمع رکےن ںیم مک افر ایک روسؽ اہلل‬
‫﵁ وعروتںوکرھگںیمامنززپےنھیکرتبیغدےرکوگایرتکتنسیکرتبیغ‬
‫دےتیےھت‪،‬اشدی ہیولگاےنپٓاپ وک ٓارضحنت ﵁ ےسزایدہزبرگافراینپ‬
‫(‪)۴‬‬
‫دجسمفںوکٓارضحنت﵁ یکدجسمرشفیےسالضفےتھجمسںیہ‘‘۔ اھ‬
‫وہشمردحمثافرامانہہمداراولعلؾدویدنبےکاسقبدمریرضحتومالانبیبحارلنمح‬
‫ایمظعرۃمحاہللہیلعرحتریرفامےتںیہ‪:‬‬
‫’’ٓاج ولگ رگد ف شیپ افر ااجنؾ ف وعابق ےس ٓاںیھکن دنب رکےک وخانیت‬
‫تلم وک رھگفں یک اہچردویاری ےس ابرہ ےنلکن یک دوعت دے رےہ ںیہ‪ ،‬ایک فہ‬
‫رضحت رمع افرفؼ ریض اہلل ہنع ےس زایدہ وقحؼ وسناں اک اپس ف احلظ رکےن‬
‫فاےلںیہایاؿاکاعمرشہافروساسیٹئاعہشئدصہقیریضاہللاہنعیکوساسیٹئےس‬
‫دمعہ افر رتہب ےہ ای فہ اشنمء روسؽ ﵁ وک رضحت زریب نب وعاؾ‪ ،‬دبع اہلل نب‬
‫وعسمد‪ ،‬دبع اہلل نب رمع‪ ،‬دبع اہلل نب ابعس‪ ،‬رعفہ نب زریب اقمس نب دمحم‪ ،‬اوسد‪،‬‬
‫ہمقلع‪ ،‬التہذہ انب وعسمد‪ ،‬اربامیہ یعخن‪ ،‬ایفسؿ وثری‪ ،‬دبع اہلل نب ابمرک افر‬
‫ِؒ یک رصتحی ےک اطمقب) وہمجر احصہب‪ ،‬افراہقفء ف‬
‫(اشہ فیل اہلل دحمث دولہی‬
‫دحمنیث‪:‬اامؾ اوبہفینحؒ‪ ،‬اامؾ امکلؒ‪ ،‬اامؾ اشیعفؒ‪ ،‬اامؾ ادمحؒ‪ ،‬اامؾ دمحمؒ‪،‬اامؾ احطفیؒ ‪ ،‬انب‬
‫دبع اربلؒ‪،‬انب دقیق ادیعلؒ‪ ،‬اامؾ ونفیؒ ‪ ،‬اشہ فیل اہلل دحمث دولہیؒ ‪،‬رضحت وگنگیہ‬
‫ِؒ‪،‬‬

‫الصۃااصلاحلتکینایبیبںامنزاہکںڑپںیھ‪،‬ص‪،23:‬ہبتکمداراولعللدویدنب۔‬ ‫(‪)3‬‬
‫‪225‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رضحت انونوتیؒ ‪ ،‬اقری دمحم بیطؒ‪ ،‬العہم ریمشکیؒ افرریبش ادمح امثعینؒ ےسیج ااسنیط‬
‫(‪)۴‬‬
‫ملعےسزایدہےتھجمسںیہ؟‘‘۔‬

‫الخہص‬
‫میکحاالالسؾرضحتومالاناقریدمحمبیط اصبحدقسرسہاکوجاابتقسےلہپذگر‬
‫اکچےہ‪،‬الخہصںیمایسوکھچکااضہفےکاسھتشیپرکاتوہں‪:‬‬
‫(افل) وخانیت ےک قح ںیم اسمدج ےس رک اجےن ےک ےیل وت رتیبیغ املکت اراشد‬
‫وہےئ؛ نکیل اسمدج یک احرضی ےک ےیل ہن ارم ےہ‪ ،‬ہن اامیء‪ ،‬ہن رتبیغ ےہ‪ ،‬ہن‬
‫ااجزت رخضۃ ےہافرفہیھب دعؾاممتعنےکونعاؿ‬ ‫وشتقی؛ اہں اک اابتحافر ِ‬
‫ےس افر فہ یھب رات یک اترویکیں ںیم افر رھپ فہ یھب وشرہفں یک ااجزت رپ‬
‫وحمؽ‪،‬رھپ وعروتں ےک ےیل اکمؿ الصۃ ےک رتبیت فاردراجت اقمئ ےیک ںیہ‪،‬‬
‫ینعی‪:‬ےلہپ وکرھٹی‪ ،‬رھپداالؿ‪ ،‬رھپنحص‪ ،‬رھپ دجسم اخیگن‪ ،‬رھپدجسم اجعمسجںیمرہ‬
‫الہپ درہج اےلگ ےس زایدہ ابرتس افر اباجحب افر اقعط االتخط ےہ‪ ،‬رہرپدہ دار درہج‬
‫سجںیمرپدہدشدیوہفیفخدرہجےسالضفرقاردایایگ۔‬
‫(ب) ایس فہج ےس ااہمت اوملٔنینم افر انبت اطرہات اک امنز ےک ےیل دجسم ٓاان اثتب‬
‫ںیہن ےہ‪،‬احالہکن اؿ ےک رھگ دجسم ےسقحلمےھت‪ ،‬رفاایت ےس اثتب وہات ےہہک‬
‫فہاےنپرھگفںںیمامنزںیزپیتھںیھت۔‬
‫اترخیفریستیکاتکوبںںیمیسکاکاحصیبےکابرےںیمیھبںیہناتلمہکاوھنں‬ ‫(ج)‬
‫وخانیت االسل یک رتہبنی دجسم‪،‬ص‪ ،20:‬رمزک دوعت و قیقحت دویدنب‪ ،‬ااشتع‪3035‬ھ‪ ،‬ااضہف‬ ‫(‪)3‬‬
‫ےکاسھت۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪226‬‬

‫ےن اینپ زفہج وک دجسم ٓاےن یک رتبیغ دی وہ ای دجسم ںیم وضحر ﵁ یک ابمرک‬
‫سلجم ںیم رشتک رکےن رپ وتہج دالیئ وہ‪ ،‬احالہکن احصہب رکاؾ ریض اہلل مہنع افر‬
‫احصایبت رہطمہ ریض اہلل نہنع ےس زایدہ ریخ اک اطبل وکؿ وہاتکس ےہافراؿےک‬
‫دفرےسزایدہابمرکافرونتفںےسوفحمظدفروکاسنوہاتکسےہ؟‬
‫ذہلاوخانیت وکدجسمٓاےن یکرتبیغدانی‪ ،‬اؿوکوشؼفرتبغدالانافراتمہملسمیک‬ ‫(د)‬
‫وتہجوخانیتیکدجسمٓادمیکرطػذبمفؽرکااناشنمءرشتعیےکالخػےہ۔‬
‫ہذوکرہ ازجاء اک ہی بلطم ںیہن ےہہک االسؾ ںیم وعرت ےک ےیل دجسم ںیم داہلخ‬ ‫(ھ)‬
‫رسےےسونممعےہ‪،‬ہذ باالسؾںیمرمدیکرطحوعرتیھبدجسمںیمدالخ‬
‫وہیتکس ےہ افر رضفرت ےک وماعق رپ امنز یھب زپھ یتکس ےہ‪ ،‬وعایم اقمامت‬
‫(ابزار‪ ،‬انشیٹس‪ ،‬سب اڈنیٹس‪ ،‬اشرہاہ فریغہ) یک اسمدج ںیم ااظتنہیم وک اچےیہ ہک فہ‬
‫وخانیت ےک ےیل لقتسم اگل ہگج اک مظن انبرک رںیھک‪ ،‬اتہک وبتق رضفرت وخانیت‬
‫(‪)۴‬‬
‫ےکےیلامنزاداءرکےنںیمیگنتہنشیپ ٓاےئ ۔‬
‫دہعوبنیںیموخانیتیکمیلعتفرتتیبےکےیلدجسموکومعیموطررپاعطقرمزکںیہن‬ ‫(ف)‬
‫انبای ایگ اھت‪ ،‬ذہلا وموجدہ فتق ںیم دجسم ںیم وخانیت یک میلعت ف رتتیب اک اظنؾ اقمئ‬
‫رکےن وک دہع وبنی ےک اظنؾ ےس فاہتسب رکان افر وخانیت ےک ےیل دجسم یک امجتع‬
‫ںیمرشتکوک دینیمیلعتفرتتیبیکتیثیحےسشیپرکاندفروبنیےکاظنؾمیلعتف‬
‫رتتیبیکاترخیےسانفاتیفقرپینبمےہ۔‬
‫یملعاومرںیمرعضافرریبعتیکاتیمہوکرظنادنازںیہنایکاجاتکس؛ہکلبضعباسملئ‬ ‫(ذ)‬

‫ل‬
‫ۃفحتاال معی‪،‬ج‪،2:‬ص‪،032:‬ہبتکماجحزدویدنب۔‬ ‫(‪)3‬‬
‫‪227‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ںیمہلئسماکرعضیہاینبداکدرہجراتھکےہ‪،‬زریثحبےلئسموکاجزئافراناجزئونعاؿ‬
‫ےس شیپ رکےک وخانیت وک دجسم یک امجتع یک رطػ رتبغ دالان ااحدثی ابمرہک‬
‫ےکومجمیعمہفےکالخػےہ۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪228‬‬

‫اامتجع َ‬
‫رَمدفزؿ‬ ‫اسمدجںیم ِ‬
‫(اکیّلکافراُوصیلوگتفگ)‬
‫از‪:‬ۃجحاالالسؾرضحتومالاندمحماقمسانونوتیدقسرسہ‬
‫دجسمںیموخانیتیکامنزےسقلعتمۃجح االالسؾرضحتومالاندمحماقمسانونوتیدقس‬
‫رسہ اکامیکحہن افر اوصیل ومضمؿ لقن رکان یھب ربتک ےس اخیل ںیہن ےہ وج ارگہچ دقیق‬
‫ےہ؛نکیل دس اذلراعئ یک اوصیل ثحب وک ےنھجمس ںیم ڑبا اعمفؿ ےہ‪،‬ہی ومضمؿ رضحت ومالان‬
‫میکح رخف االالسؾ اصبح اظمرہی دمہلظ ےن اینپ دیہمت‪ ،‬ہیشحت افرذیلی ونعاانت ےک اسھت‬
‫اشعئرفامایاھت‪،‬میکحاصبحےکرکشہیےکاسھتاہیںشیپےہ‪:‬‬
‫میکحاصبحدیہمتںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫[امنزفں ےک ےیل وخانیت ےک اسمدج ںیم احرضی ےک وموضع ےک قلعتم رضحت‬
‫ومالان دمحم اقمس انونوتی رہمح اہلل ےن اینپ اک رحتری ںیم ڑبی اُوصیل ونتیع یک وگتفگ رفامیئ‬
‫ےہ۔ ےلہپ وت اُوہنں ےن ریخفرش وہےن ےک احلظ ےس‪ ،‬ااعفؽ یک دفںیمسق رقار دی ںیہ‪ ،‬رھپ‬
‫اےھچ افر رُبےااعفؽ یک زمدی لیصفت ذرک رکےت وہےئ لقع فرشع اک وج ہلصیف ےہ اُےس ایبؿ‬
‫رفامای ےہاِس ومعق رپ فہ رحتری شیپ یک اجریہ ےہ‪ ،‬رامق ارحلفػ یک رظن ںیم وگتفگ سجدقر امہ‬
‫ےہ اُس اک اقتاض ہی ےہ ہک اِانتسد اقمئ رےنہ ےک ےیل اُےس رضحت رہمح اہلل یک ابعرت ںیم‬
‫یہ شیپ ایک اجےئ؛ ذٰہلا ااسی یہ ایکایگ ےہ۔ اہں ! ہی رضفر ایکایگ ےہ ہک ومضمؿ ےک الص‬
‫‪229‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫اافلظ وک ابیق رےتھک وہےئ‪ ،‬ضعب ریغامونس فلکشم اافلظ یک یسک دقر لہس ریبعت وکعمؽنتی‬
‫امیہفتت ےک اسھت اِس رطح اشلم رکدی یئگ ےہ ہک نتم‪ ،‬اُس ےس اتممز رےہ؛ زین رمزکی‬
‫ونعاؿ‪ ،‬ذیلی ونعاانت‪ ،‬ااسقؾ یک درہج دنبی‪ ،‬ینعی ربمنفار ںیمسقیھبفاحضرکدییئگںیہ۔ الص‬
‫رحتریالمہظحوہ]‪:‬‬

‫ااعفؽیکمیسقتہب احل ِظریخفرش‬

‫‪-۴‬اےھچااعفؽ‪:‬‬
‫[رضحت انونوتی رہمح اہلل رفامےت ںیہ ]‪:‬ضعب ضعب ااعفؽ وت ریخ‪ ،‬ابںی ٰینعم وہےت‬
‫ںیہ ہک اُؿ یک فعض یسک ارمِریخ ےک ےیل وہیت ےہ۔ وس‪ ،‬ےسیج ٓاگ اِرحاؼ فرحارت ےک ےیل‬
‫افراپینروطتبافررتبیط[رَتیاچنہپےن]ےکےیلوموضعافرولخمؼوہےئںیہ‪،‬اےسییہ‬
‫امنز ًالثم میظعت ابری ےک ےیل وموضع وہیئ ےہ‪ ،‬سج یک ریختی [فدمعیگ] ںیم رھپ ھچک اتلم‬
‫ںیہن افر سج ںیم اًالص اشہبئ رش ںیہن ۔ [اظرہ ےہ ہک اےسی ااعفؽ اےھچ امشر وہں ےگ افر‬
‫احمنسالہکںیئےگ]۔‬

‫‪-۰‬رُبےااعفؽ‪:‬‬
‫افر ضعبااعفؽرشِضحمابںی ٰینعم وہےتںیہ ہکاُؿیک فعض یسک ارمِرشےک ےیل وہیت‬
‫ےہ۔ وس‪ ،‬ےسیج عطقِ اعض﵂ء‪ ،‬رختبیِ دبؿ افر اسف ِد مسج ےک ےیل وموضع ےہ‪ ،‬اےسی یہ ملظ‬
‫فمتس ٓازا رِ رمدؾ [ااسنونں وک فیلکت اچنہپان] افر زان دح ےس [ڑبیھ وہیئ] ےبایحیئ ےک ےیل‬
‫وموضعوہاےہ۔‬
‫ٰیلع ٰہا اایقلسافرااعفؽوکوسچدےیھکی[اِسمسقےکامتؾااعفؽاخصلرشےسقلعت‬
‫رےتھکںیہافرہذومؾےھجمساجےتںیہ]۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪231‬‬

‫‪-۲‬ااعفؽنجیکذاتںیمااھچیئ ےہ‪،‬ہنرخایب‪:‬‬
‫رگم ضعب ااعفؽ اےسی ںیہ نج یک دحِّذات افر رمہبتٔ تقیقح ںیم ہن وکیئ وخیب وہیت‬
‫ےہہنوکیئرُبایئ‪،‬وت‪:‬‬
‫افل‪ :‬ہی [ااعفؽ] ارگ ہجیتن نَسَح ےک فہلیس افر ارمریخ ےک ذرہعی وہاجےت ںیہ‪ ،‬وت نم ہلمج‬
‫احمنسےھجمساجےتںیہ۔‬
‫ب‪ :‬افرارگیسکہجیتنحیبق[رخایبفاسفد)ےکفہلیسافرارمِرشےکذرہعیوہاجےتںیہ‪،‬وتنم‬
‫ہلمج ََمفی فذاممئ [رخاایبں افر رُباایں ] امشر ےیک اجےت ںیہ ۔ ًالثم‪:‬راتفر‪ ،‬اِاصبر‪،‬‬
‫اِامتسع[انلچ‪،‬دانھکی‪،‬اننس]فریغہ‪،‬ہکیف دحذاہ‪،‬ہناُومرِ نسںیہہنحیبق؛اہتبل‪:‬‬
‫‪ ‬ارگراتفردجسمیکرطػےہ‪،‬وتنمہلمجاطاعتیھجمساجفےیگ۔‬
‫‪ ‬افرارگرشاباخہنایتُب رکدہ ایخکلۃ[وطافئاخہن]یکرطػےہ‪،‬وتائیستںیم‬
‫دالخوہاجفےیگ۔‬
‫افرارگںیہک[ریخفرشیک]دفونں[ںیتیثیحاکیہلعفںیم]عمتجموہاجںیئ‪،‬وترھپہبلغ‬ ‫ج‪:‬‬
‫اکاحلظایکاجےئاگ۔ ًالثم‪:‬‬

‫اامتجع َ‬
‫رمدفزؿ‬ ‫اسمدجںیم ِ‬
‫وصحؽ ِ‬
‫رباکت امجتع‬ ‫اِ ِ‬
‫امتجع راجؽ فاسنء اسمدج ںیم ارگ [اک رطػ] ومبجِ ِ‬
‫فزُمدی وثاب [وثاب یک زایدیت اک ابثع] ےہ‪ ،‬وت [دفرسی رطػ] ادنہشیٔ ہنت افر ِ‬
‫وخػ قلعتِ‬
‫وخػرپادنگیگِبلق]ےکیابدرگیے (‪ )۴‬یھباسھتیہاگلوہاےہ۔ اس ںیم‪:‬‬
‫اخرط[ینعی ِ‬
‫ینعی رَمدفں افر وعروتں اک دجسم ںیم عمج وہان ارگ اک رطػ امجتع یک رباکتاحلصوہےنافروثاب‬ ‫(‪)۴‬‬
‫ںیمااضہفاکابثعےہ‪،‬وتدفرسیرطػہنتاکوخػیھباسھتیہاگلوہاےہ۔‬
‫‪230‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫ِِافٰیل‪:‬‬
‫تہج‬
‫ِِاُفٰیل [وثاب فرباکتیک وصحؽ اییب] اغبل وہیگ ‪-‬ےسیج‬
‫ارگ اکمؿ ایزامؿ ںیم تہج‬
‫ِِاحصہبفاحصایبتفہبلغٔ اامی ِؿ‬‫امکؽزدہ‬
‫اامؿ رضحت یبن ٓارخازلامں ﵁ ہب فہج ِ‬ ‫زامؿ ربتک وت ِ‬
‫ِ‬
‫[اامتجع‬
‫ِ‬ ‫اانبےئرفزاگر(‪ )۴‬ادنہشیٔ اسفد ارگ اھت‪ ،‬وت وموہؾ اھت‪ -‬وت اےسی افاقت افر اذکتۃ ںیم‬
‫رَمدفزَ ؿیک]ااجزتوہیگ؛لب ہکدالخِہلسلسٔ احمنس وہاجےئاگ۔‬

‫ِِاثہین‪:‬‬
‫تہج‬
‫ِِاثہین [ادنہشیٔ ہنت یک تہج] وقی رظن ٓاےئیگ‪ ،‬وت‬
‫افر ارگ یسک زامؿ فاکمؿ ںیم تہج‬
‫[اامتجع رَمد‬
‫ِ‬ ‫[وصحؽ رباکت فوثاب اک] مکحِ ا ّفؽ سکعنم ہب اممتعن وہاجےئاگ افر ہی لعف‬
‫ِ‬
‫(‪)۰‬‬
‫فزَ ؿ]ازمسقائیستاھجمساجفےاگ۔‬
‫افدہ‪:‬رضحت انونوتیؒ ےن وخانیت یک دجسم ںیم ابامجتع امنز ےک ےلئسم وک دس‬
‫اذلراعئ یک اوصیل ثحب ےک تحت دالخ رفامای ےہ‪ ،‬دس اذلراعئ یک اوصیل ثحب افر زری ثحب‬
‫ےلئسم یک قیبطت یک لیصفت ےک ےیل دےیھکی‪:‬اوصؽ االاتفء ف ٓاداہب‪،‬ومٔہفل‪:‬خیش االالس ؾ رضحت‬
‫ومالان یتفم دمحمیقتامثعینداتمرباکمہتعماقیلعتتاحتفلارلابین‪،‬ص‪1۰5:‬ات‪ ،1۲5‬ہبتکمارحلاء‪،‬‬
‫ڈاھہک‪،‬ہلگنبدشی‪،‬الطبعۃااثلۃین ‪۴۱۲4‬ھ‪۰۲۴1/‬ء (دمحمبعصمیفعہنع)‬

‫وصحؽ‬ ‫ت ےکزدہفوقت ٰیافر ِ‬

‫وقتاامیینیک فہج ےس ِ‬ ‫ینعی وضحر ﵁ اک زامہن ہک اُسںیماحصہبؓ فاحصایب ؓ‬ ‫(‪)۴‬‬
‫وثابفرباکتیکتہجاغبلرقاراپیئ۔‬
‫دےیھکی! االامؾ دمحم اقمس انونوتیؒ ‪ ،‬رشتحی فقیقح میکح رخفاالالسؾ‪:‬تصقتۃ ااقعلد‪:‬ص؍‪۴۲8-۴۲4‬۔‬ ‫(‪)۰‬‬
‫(‪۴۱۲۲‬ھ‪،‬عمجمارکفلااقلیمسادلفیلدویدنب۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪232‬‬

‫ااہظررکشت‬
‫‪ ‬اہللاعتیل اک ےبااہتنرکشفااسحؿ ےہہکاسےنضحماےنپلضففرکؾےساس‬
‫اناکرہ وک اےنپ قفشم ااسذتہ ےک زری اسہی ہقف ف اتففی ےس ڑجے رےنہ یک وتقیف انعتی‬
‫ومنہناالسػ‪،‬االخصفتیہللےکركیپافراالخؼہنسحاکمسجم‬
‫رفامیئ‪،‬ارقحاےنپرمدشفرمیب‪ٔ ،‬‬
‫رضحت ادقس ومالان یتفم اوبااقلمس امعنین داتم رباکمہت اک رکشاداء رکےن ےس اقرص ےہ‪،‬‬
‫رضحت ےن ریغ ومعمیل رصمفتیف ےک ابفوجد وپرے وسمدے وک رحاف رحاف المہظح رفامرک‬
‫احیحصتترفامںیئ افراتدیئف وتقیث ےک وجاملکترحتری رفامےئ‪ ،‬فہارقحیکتیثیحےسںیہکدنلب‬
‫ںیہ‪،‬اہللاعتیل نسنظوکوبقؽرفامےتوہےئرتسوپیش اکاعمہلمرفامےئافررضحتفاالیکداع‬
‫وکوبقؽرفامرکااکربےکولعؾےسیقیقحفغشاطعرفامےئ۔‬
‫رضحتےنبجوسمدہفاسپایکوتاشنؿزداقمامتوکدھکیرکدنبہریحتزدہرہایگہک‬
‫اک اطبل نلعہن اکفش رپ اینت ابرک ینیب ےک اسھت رظن اثین‪ ،‬ہی رصػ رضحت فاالےک‬
‫ولخص افر ملع دنی ےس رطفی قلعت یک ابت ےہ‪ ،‬اہلل اعتیل اینپ اشایؿ اشؿ ارج زجلی اطع‬
‫رفامےئافراؿاکاسہیاعتفطاقمئفدامئرفامےئ۔‬
‫‪ ‬ااتسدرگایمرضحتومالانیتفمزنیاالالسؾاصبحاقیمساہلٓاابدیدمہلظ اکیھب‬
‫رکشذگاروہں‪،‬رضحتےنوپراوسمدہوغبرالمہظحرفامایافراکلصفمیتمیقرقتظیرحتریرفامیئ۔‬
‫‪ ‬ااتسذ رگایم رضحت ومالان املسؿ اصبح ونجبری داتم رباکمہت اخص وطر رپ‬
‫رکشہی ےک قحتسم ںیہ ہک اس وموضع رپ ےنھکل یک رحتک ف وشتقی رضحت یہ ےن رفامیئ یھت‪،‬‬
‫دفراؿ ثحب یھب یتمیق وشمرفں ےس رامنہیئ رفامےت رےہ‪ ،‬وحہلص دالےت رےہ افر دعب ںیم‬
‫‪233‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫وسمدہرپرظناثینرفامرکیتمیقاترثات ملدنبرفامےئ۔‬
‫‪ ‬رضحتومالاناملسؿاصبحوصنمروپریداتمرباکمہتےنیھب یتمیقرحتریانعتی‬
‫رفامرکوحہلصازفایئرفامیئ‪،‬دنبہےبدحوکشمرےہ۔‬
‫‪ ‬رقیفرگایمرضحتومالانیتفمادساہللاصبحٓااسیمداتمرباکمہتیکرظناثین‬
‫ےکدعبدنبہوکاکیفاانیمطؿاحلصوہا؛اسےیلہکوموصػوکاہللاعتیلےنزامہناطبلیملع‬
‫یہےسرتہبنیافراصػرھتسیدیقنتیرظنےسونازاےہافرملعدنیےسرطفیافراصلخمہن‬
‫اگلؤ اطع رفامایےہ‪،‬اؿاکرصبتہارقحےکےیلڑبےاانیمطؿاکابثعےہ۔‬
‫‪ ‬دنبے ےن تہب ےس ااکرب ف اةحب ےسیھب اشمفرت اک اامتہؾ ایک‪ ،‬وصخاص‬
‫رضحت ومالان دبع ااملکل اصبح داتم رباکمہت‪ ،‬رضحت ومالان یتفم ضیف اہلل اصبح‪،‬‬
‫رضحت ومالان میکح رخف االالسؾ اظمرہی‪ ،‬رضحت ومالان یتفم ةحؿ گیب اقیمس‪،‬اُؿ ےک فادل‬
‫رتحمؾ انجب ڈارٹک اضیفؿ گیب اصبح افر ربادرزعزیرضحت ومالان یتفم دمحم رمع اقیمس فریغہ اک‬
‫یھبرکشذگاروہں‪،‬اہللاعتیلبسوکرتہبنیدبہلاطعرفامےئ۔‬
‫‪ ‬اہیں ہی ابت یھب اقلب ذرک ےہ ہک ارقح ےن اس وموضع رپ ثحب ف انمہشق ےک‬
‫ےیلااسمؽ‪،‬ینعی ‪۴۱۱۱‬ھےکہبلطرمتنیااتفءداراولعلؾدویدنب (ومالانونردمحماہسروپنری‪،‬ومالان‬
‫اعمص ایمظع‪ ،‬ومالان اعفط ایمظع‪ ،‬ومالان ارغص رگڈیہی‪ ،‬ومالان زرف دمانوپری افر ومالان تمظع درہادفین) افر‬
‫زعزیؾیتفمدمحمہحلطرااھتسجین‪،‬یتفمدمحمومسندویدنبیافریتفمداشنمیظعدولہی وکاےنپاسھترشک‬
‫راھک اتہک وموضع یک حیقنت ےک دفراؿ اجنیبن وک افدہ ےچنہپ‪ ،‬ادمحل ہلل بس ےن ثحب ف حیقنت ںیم‬
‫رھبوپرہصحایلسجےسوموضعےکفلتخموگےرھکنرکاسےنمٓاےئ افر وموجدہ رطز رکف وک‬
‫ےنھجمس ںیمدمدیلم۔اہلل اعتیلاؿیکتنحمفوکششوکوبقؽرفامےئ۔‬
‫‪ ‬اتکب یک وپمکزگن ںیم انجب ومالان نسحم اصبح اغزی ٓاابدی ےن ربفتق‬
‫ریغومعمیل تنحم یک افر نیسحت فئزنی ںیم انجب ومالان دبع ااہلدی اصبح اقیمس ےن ینف‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪234‬‬

‫اہمرتےکذرہعیرھبوپراعتفؿرفامای۔اہللاعتٰیلاؿرضحاتوکزجاےئریخاطعرفامےئ۔‬
‫‪ ‬دنبہ اس ریقح اکفش وک امدر یملع دمرہس اعمذ انب لبج‪ ،‬یلع زگھ‪ ،‬داراولعلؾ دویدنب‬
‫افردفونںےکمیظعااسذتہ‪،‬زیناےنپقفشمفادلنییکرطػوسنمبرکےنیکاعسدتاحلص‬
‫رکاتےہ‪،‬نجیکداعؤںافر وتاہجت اک ہیانزیچرہفتقاتحمجےہ۔‬
‫‪ ‬اقرنی ےس ومٔدابہن سگارش ےہ ہک ہی اک اطبل نلعہن وکشش ےہ‪ ،‬اطخ افر‬
‫زغلش دعبتسم ںیہن‪ ،‬اس ےیل ارگ وکیئ استحم رظن ٓاےئ وت دنبہ وک اس ےس رضفر علطم رفامرک‬
‫ونممؿ رفامںیئ۔‬
‫‪ٓ ‬ارخ ںیماک ابررھپارقحاہلللجاشہنےس داعرکات ےہ ہکاےاہلل!سجرطح‬
‫ٓاپ ےن اِس لمع یکوتقیفانعتیرفامیئ‪،‬ایس رطحاسوکضحماےنپلضففرکؾےسوبقتیل‬
‫یھب اطعرفامےیئ‪ ،‬رامقارحلفػ‪ ،‬اسیک رقیف ایحت‪،‬فادلنی‪،‬ااسذتہرکاؾافراُؿامتؾنیبحمف‬
‫نیصلخم یک رفغمت رفامےیئ وھنجں ےن اس اکؾ ںیم یسک درےج یھب اعتفؿ ایک‪ٓ ،‬انیم ۔‬
‫ایربااعلنیمل۔‬
‫لص ؼؼ‪ٚ‬می اهلل شمٕم ؼؼاًمی قم‪ٚ‬م ؼ ؼی ؾم ؼ ؼ‪ٞ‬مد‪ٟ‬ما ل ُمقُ‪ٟ‬م ؼؼا حم‪ٛ‬م ؼؼد ظم ؼؼاشمؿ اًم‪ٜ‬مب‪ٞ‬م ؼؼلم‬
‫لقم‪ٚ‬م ؼی آل ؼف اّـم‪ٝ‬م ؼار اًمٓم‪ٞ‬مب ؼلم‪ ،‬لريض اهلل شمٕمؼؼاًمی قمؼؼـ صؼؼحاسمتف اًم‪ٙ‬مؼؼراف‬
‫اًمٖمر اعم‪ٞ‬ماُملم‪ ،‬أمجٕملم‪ ،‬لاحل‪ٛ‬مد هلل رب اًمٕماعملم‪.‬‬
‫دمحمبعصمیفعہنع‬
‫اخدؾداراالاتفء‪،‬داراولعلؾدویدنب‬
‫‪۰۴‬ابعشؿ‪۴۱۱۱‬ھاطمقب‪۴۱‬امرچ‪۰۲۰۲‬ء‬
‫ہبرفزہسہبنش‬
‫‪235‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رماعج‬
‫دفرسی دصی رجہی ےس دنپروہںیدصی کتےک امہوحااجلت؛ونعاؿےکتحت‬
‫نجرماعجاکذرکوہاکچےہ‪،‬اؿےکالعفہابیقرماعجیکالیصفتت ہیںیہ‪:‬‬
‫لمسن‬
‫ا صفیاللامؾزغایل‪،‬دارابتکلالعلمتۃ‪،‬ریبفت‪،‬الطبعۃاالفیل‪۴۱۴۲‬ھ۔‬ ‫‪-۴‬‬
‫رفۃض اانل رظ النب دقاہم‪ ،‬ومٔنسۃ ارلایؿ للطت﵂ۃع فالنشرر فاوتلزعی‪ ،‬الطبعۃ ااثلۃین‬ ‫‪-۰‬‬
‫‪۴۱۰۲‬ھ۔‬
‫اتکب ارجلح فادعتللی النب ایب احمت‪ ،‬طبعۃ سلجم دارئۃ ااعملرػ اامثعلۃین‪ ،‬دیحر ٓاابد‪،‬‬ ‫‪-۲‬‬
‫الطبعۃاالفیل‪۴۰4۴‬ھ۔‬
‫ذترکۃاافحلظذللیبھ‪،‬دارابتکلالعلمتۃ‪،‬ریبفت‪،‬الطبعۃاالفیل‪۴۱۴5‬ھ۔‬ ‫‪-۱‬‬
‫ذہتبی اذہتلبی النب رجح‪ ،‬زطبعۃ دارئۃ ااعملرػ ااظنلۃیم‪ ،‬ادنہل‪ ،‬الطبعۃ االفیل‬ ‫‪-۵‬‬
‫‪۴۲۰1‬ھ۔‬
‫‪ -1‬االعؾاوملنیعقالنبمیق‪،‬دارابتکلالعلمتۃ‪،‬ریبفت‪،‬الطبعۃاالفیل ‪۴۱۴۴‬ھ۔‬
‫لہنت‬
‫‪ -4‬ااتفلفیادحلیالنبرجحا می‪،‬دارارکفل‪،‬ریبفت۔‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ -8‬دقمہم العم ادلراری‪ ،‬ا مکنتۃاالدمادۃی‪ ،‬ۃکمارکملۃم‪ ،‬ا مملکۃ ارعلۃیب السػودۃی‬
‫‪۴۲5۵‬ھ۔‬
‫ابصمحازلاجۃجیفزفادانبامہج‪،‬دارارعلۃیب‪،‬ریبفت۔‬ ‫‪-5‬‬
‫‪ -۴۲‬ایلحملابآلاثر‪ ،‬دار ارکفل‪ ،‬ریبفت۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪236‬‬

‫أرثادحلثیارشلفی‪،،‬دارارسیل‪،‬دمہنیونمرہ‪،‬الطبعۃااثلۃنم ‪۴۱۲5‬ھ۔‬ ‫‪-۴۴‬‬

‫‪ -۴۰‬ومفقالقعلفاملعلفااعلملنمربااعلنیملفابعدہارملنیلس‪،‬داراایحءارتلاثارعلیب‬
‫ریبفت‪،‬عبطاثین‪۴۱۲۴:‬ھ۔‬
‫ئ‬
‫‪ -۴۲‬رعفاالملؾنعاالۃمئاالالعؾ‪،‬ارلبۃسااعلۃمالداراتالتخوثالعلمتۃ‪،‬ارلایض۔‬
‫لل‬ ‫لمق‬
‫‪ -۴۱‬ذجفۃا تنكیفاترخینلعءاالدنسل حمتدی‪،‬ادلارارصملۃی‪،‬اقرہہ‪۴511‬ء۔‬
‫‪ -۴۵‬اتکبازلدہالنباابملرکعمدقمہم‪،‬دارابتکلالعلمتۃ‪،‬ریبفت۔‬
‫وہفمؾدجتدیادلنی‪،‬خیش اطسبیمدمحمدیعس‪،‬فزارۃاالفاقػ‪،‬رطق۔‬ ‫‪-۴1‬‬
‫رجلۃارلاسۃل‪،‬ادعلد‪،۲51:‬أوبسعیفاترخیاالزرھ۔‬ ‫‪-۴4‬‬
‫ل‬
‫اقمہلااللہذہنتۃرطنقۃااللدۃینی‪،‬ا مکنتۃاالزرہۃیرتللاث‪/‬رصم‪۰۲۲1‬ء۔‬ ‫‪-۴8‬‬
‫ملسم اوبثلت عم اواحت ارلومحت اقللیض بحم اہلل‪ ،‬دار ابتکل العلمتۃ‪ ،‬الطبعۃ االفیل‬ ‫‪-۴5‬‬
‫‪۴۱۰۲‬ھ۔‬
‫‪ -۰۲‬االانسدنمادلنی‪،‬دارالنس﵂رئاالالسۃیم‪،‬الطبعۃااثلۃین‪۴۱۲۵:‬ھ۔‬
‫‪ -۰۴‬اقمالتاوکلرثی‪،‬رہظمدجدییفاالزرہادحلثی‪،‬ادیقعلۃاوتملارثفاہقفلاوتملارث‪،‬دار‬
‫االسلؾ‪،‬اقرہہ‪،‬عبطراعب‪۴۱۲1‬ھ۔‬
‫‪ -۰۰‬اتافیلتردیشہی‪،‬ۃبتکماقحل‪،‬وجوشیگری‪،‬یئبمم۔‬
‫‪ -۰۲‬لیبسارلاشد‪،‬عبطمابتجمیئ‪،‬دیلہ۔‬
‫‪ -۰۱‬ااضیحاالدہل‪،‬خیشادنہلاڈیکیم‪،‬داراولعلؾدویدنب‪،‬عبط‪۴۱۴۲:‬ھ۔‬
‫‪ -۰۵‬االابتناہت ادیفملہ‪ ،‬اابتنہ متفہ‪ ،‬حیحصت ف قیقح ومالان میکح رخف االالسؾ اصبح اظمرہی‪،‬‬
‫انرش‪:‬عمجماہقفلاالالسیمادلفیلدویدنب‪،‬ااشتعافؽ‪۴۱۱۰‬ھ۔‬
‫‪ -۰1‬تصقتۃااقعلد‪،‬وجابالصزیسدمہ‪،‬بتکاخہنرہیمیح‪،‬دویدنب۔‬
‫‪237‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫‪ -۰4‬ارشػاافتلریس‪ ،‬میکحاالتمرضحتومالانارشػیلعاھتونی۔‬
‫‪ -۰8‬رقتری اخبری رشفی اردف‪ ،‬خیش ادحلثی ومالان دمحم زرکای‪،،‬عمج رتبیت‪:‬ومالان دمحم‬
‫اشدہاصبحاہسروپنری‪،‬ۃبتکماخیشل‪،‬رکایچ۔‬
‫‪ -۰5‬اامؾانبامہجافرملعدحثی‪،‬رضحتومالاندبعارلدیشامعنین۔‬
‫‪ -۲۲‬ااحہطداراولعلؾںیمےتیب وہےئدؿ‪،‬ادارہاتافیلتارشہیف‪،‬الوہر‪،‬ابطتع‪۴۱۴8‬ھ۔‬
‫‪ -۲۴‬ااہتجدفدیلقتیکےباثمؽقیقح‪،‬یملعرمزک‪،‬اانریلک‪،‬الوہر۔‬
‫ِؒ یک دخامت‪ ،‬یپ اچی ڈی اقمہل‪ ،‬ص‪،۰۰۱:‬‬
‫‪ -۲۰‬ملع ریسفت ںیم ومالان دمحم ادرسی اکدنولھی‬
‫ادارہولعؾاالسہیماجہعماجنپب‪،‬الوہر۔‬
‫‪ -۲۲‬ولعؾفاکنت‪:‬ومجمہعاقمالترضحتومالانااجعزایمظع۔‬
‫‪ -۲۱‬دیلقتفااہتجد‪،‬رشبی‪،‬رکایچ‪،‬نسااشتع‪۴۱۲5‬ھ۔‬
‫‪ -۲۵‬رشح االابتناہت‪ ،‬قیقح ف رشتحی ومالان میکح رخف االالسؾ اظمرہی‪ ،‬انرش‪:‬عمجم ارکفل ااقلیمس‬
‫ادلفیلالکوکا‪،‬ااشتعافؽ‪۴۱۱۰‬ھ۔‬
‫‪ -۲1‬االتخػاتمافررصاطمیقتسم‪،‬ہبتکمدلایھونی‪،‬رکایچ۔‬
‫‪ -۲4‬دتفنی ہقف‪ ،‬رضحت ومالان انم رظا نس الیین‪ ،‬ادصلػ رشلبپز‪ ،‬رکایچ‪ ،‬عبط افؽ‬
‫‪۴۱۰8‬ھ۔‬
‫‪ -۲8‬احہیشاالامؾانبامہجفاتکہباننسل‪،‬قیقحؒخیشدبعااتفلحاوبدغہ‪،‬ہبتکماالاحتد‪،‬دویدنب۔‬
‫‪ -۲5‬ارصلاع نیب ارکفلۃ االالسۃیم فارکفلۃ ارغلۃیب یف االاطقراالالسۃیم‪ ،‬دار ادنلفۃ‬
‫وتللزعی‪،‬نانبؿ‪،‬عبطاثین‪۴۲88‬ھ)۔‬
‫‪ -۱۲‬ملسماممکلںیماالستیمافررغمتیبیکشکشکم‪،‬سلجماقیقحتتفرشنایتاالسؾ‪،‬‬
‫دنفۃااملعلء‪،‬ونھکلٔ‪ ،‬رسیتااڈینشی ‪۴۱۲۴‬ھ‪۴58۴/‬ء۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪238‬‬

‫‪ -۱۴‬اہجؿددیہ‪،‬ہبتکماعمرػارقلٓاؿ‪ ،‬رکایچ‪،‬ااشتع‪۴۱۲۴‬ھ۔‬
‫‪ -۱۰‬وخانیت االسؾ یک رتہبنی دجسم‪ ،‬عم شیپ ظفل رضحت ومالان رای تس یلع ونجبریؒ ‪ ،‬رمزک‬
‫دوعتفقیقح‪،‬دویدنب‪،‬ااشتعافؽ‪۴۱۴8‬ھ۔‬
‫ِؒ۔‬
‫‪ -۱۲‬دقنفرظنومجمہعرصبتے‪،‬رضحتومالانویفسدلایھونی‬
‫‪ -۱۱‬دیقعۃاالالسؾیفایحۃیسیعہیلعاالسلؾ‪،‬العہمریمشکیؒ ۔‬
‫‪ -۱۵‬رشیعرپدہ‪،‬میکحاالالسؾاقریدمحمبیطاصبحادارہاالسایمت‪،‬الوہر۔‬
‫‪ -۱1‬اتففیرہیمیح‪،‬داراالاشتع‪،‬رکایچ۔‬
‫ل‬
‫‪ -۱4‬ۃجحاہللاابلۃغل‪،‬دارا ختل‪،‬ریبفت۔‬
‫‪ -۱8‬اجحبرشیع‪،‬رضحتومالانریبشادمحامثعین‪،‬وبطمہعدمہنیرپسی‪،‬ونجبر۔‬
‫‪ -۱5‬ریخ ارقلفؿ یک دراگسںیہ افر اؿ اک اظنؾ میلعت ف رتتیب‪ ،‬عم رعض انرش رضحت ومالان‬
‫ِؒادارہ االسایمت‪،‬رکایچ‪،‬ااشتعافؽ‪۴۱۰۴‬ھ۔‬
‫رای تسیلعونجبری‬
‫‪ -۵۲‬الصۃ ااصلاحلت کین ایبیبں امنز اہکں زپںیھ‪ ،‬رضحت ومالان یتفم افکتی اہلل‬
‫دولہیؒ ‪،‬ہبتکمداراولعلؾدویدنب۔‬
‫‪ -۵۴‬ابطخت داراولعلؾ دویدنب‪ ،‬رمہبت رضحت ومالان یتفم رمعاؿ اہلل اصبح اقیمس‪ ،‬ادارہ‬
‫رکفاالسیم‪،‬ارفیقیزنمؽدقمیدویدنب۔‬
‫‪ -۵۰‬ابطخت رضحت ومالان یتفم اوب ااقلمس امعنین داتم رباکمہت عم رقتظی رضحت ومالان‬
‫رای تسیلعونجبری‪،‬اخاقنہومحمدہی‪،‬انبرس۔‬
‫ِؒ ربمن‪،‬ومضمؿ رضحت‬
‫‪ -۵۲‬امانہہم دار اولعلؾ دویدنب‪ ،‬رضحت ومالان رای تس یلع ونجبری‬
‫ومالانوتدیحاعملاصبحونجبریدمہلظ۔‬
‫ِؒ ربمن‪ ،‬ومضمؿ‪:‬رضحت ومالان دمحم‬
‫‪ -۵۱‬تفہ رفزہ اۃیعمجل اک ومالان رای تس یلع رفظ ونجبری‬
‫‪239‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫املسؿ اصبح ونجبری دم ہلظ‪ ،‬ونعباؿ‪ٓ:‬اہ! ادقار االسػ اک اپابسں اخومش ےہ‪،‬‬
‫اۃیعمجل‪،‬اہبدراشہرفظامرگ‪،‬یئندیلہ۔‬
‫‪ -۵۵‬تیفیکہسلجداتسردنبیدمرہساالسیمدویدنب ‪۴۲۲۴‬ھ۔‬
‫ِؒ۔‬
‫امانہہمارلدیشاکداراولعلؾدویدنبربمن‪،‬رقتریالعہمریمشکی‬

‫* * *‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪241‬‬

‫أترثات‬
‫رضحتومالانیتفمریبشادمحاصبحاقیمس‬
‫ااتس ِذدحثیفیتفماجہعماقہیمسدمرہساشیہرمادٓاابد‬

‫رضحت ومالان یتفم بعصم اصبح نیعم یتفم داراولعلؾ دویدنب یک اتفیل رکدہ‬
‫اتکبانبؾ‪’’:‬ہقفرشتعییکمہفمیلس‘‘دےنھکییک اعسدتبیصنوہیئاماشءا﵀اساتکبںیم‬
‫ہقفےکاابنتسیطاسملئاکایکاقمؾےہ‪،‬اسوکااجرگایکایگےہ۔‬
‫اس ےلسلس ںیم ارقح ےلہپ اک دحثی رشفی اہیں شیپ رکات ےہ ہک رضحت اامؾ‬
‫ربطاینؒےن’’امجعملاالفطس‘‘ ںیمرضحتیلعریضا﵀ہنعیکرفاتیلقنرفامیئےہہکرضحت‬
‫یلع رکؾ ا﵀ فہہج ےن روسؽ ارکؾ ا ےس وپاھچ اھت ہک امہرے ابس ارگ وکیئ ااسی این ہلئسم ای اعمہلم‬
‫شیپ ٓااجےئ سج ےک ابرے ںیم رقٓاؿ فدحثی ںیم وکیئ رصحی مکح ہن وہ وت اس ےک ابرے‬
‫ںیمٓاپمہوکایکمکحرفامےتںیہ؟وتیبنرکمیاےناراشدرفامایہکاےسیاسملئےکابرےںیم‬
‫ںیہمتاےسی نلعءافراہقفءےسہلئسمولعمؾرکانےہوجہیقفیھبوہںافریقتمیھبوہںافراےسی‬
‫اسملئ ںیم اینپ راےئ ےس وکیئ اکؾ ںیہن رکان ےہ‪ ،‬اہقفء اےسی اسملئ ےک ابرے ںیم تلح‬
‫فرحتم ےس قلعتم اابنتسط رکےک وج ہلئسم شیپ رکںی ےگ مت وک ایس رپ لمع رکان ےہ‪ ،‬دحثی‬
‫رشفیالمہظحرفامںیئ‪:‬‬
‫ىمال‪ :‬ىمؾت یا رؾمول اهلل إن كزل سمـا أمرر ًمرقس‬ ‫قمن قمكم‬
‫ومقه سمقان أمر وال هني ومام شمأمرين؟ ىمال ؿماوروا ومقه اًمػؼفاء واًمعاسمردین‪،‬‬
‫‪240‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫وال متضوا ومقه رأي ظماصة‪( .‬اعمعجم األوؾمط ضمدید ‪ ،441/1‬رىمم‪)1618 :‬‬
‫لىماـ اهل‪ٞ‬مث‪ٛ‬مل‪ :‬رضماًمف ُمقصم٘مقق ُمـ أهؾ اًمّمح‪ٞ‬مح۔‬
‫اس دحثی رشفی ےک ذرہعی ےس وضحر ارکؾ ا ےن اس ابت وک فاحض رفامدای ےہ ہک‬
‫داللئرشہیعںیمےساتکبا﵀افرتنسروسؽا﵀افراامجعاحصہبںیمےسیسکہلئسمےس‬
‫قلعتم دلیلرسیم ہن وہ وتاہقفءیک ذہم داری اعد وہیت ےہ ہکاس ہلئسمیکتلحفرحتم ےس‬
‫قلعتمداللئالثہثیکرفینشںیماابنتسطرکےکہلئسماتبںیئ۔‬
‫ومٔفل وموصػےنزامہنںیمشیپ ٓاےنفاالاک امہ ہلئسموکوموضعثحبانبرکہی‬
‫اتکب یھکل ےہ‪ ،‬فہ ہلئسم وخانیت اک دجسم ںیم اجرک ےک ابامجتع امنززپےنھ ےسقلعتم ےہ‪،‬‬
‫ہی ہلئسمالصشیپ رظناسہلئسموکااجرگرکےنےکےئلوموصػےنڑبیوطلیثحب‪،‬نلعء‬
‫یک رحتریات ےک ذرہعی ےس ونٹ رفامای ےہ‪ ،‬اوہنں ےن الص ہلئسم رپ وگتفگ رکےن ےس ےلہپ‬
‫ٓاھٹ دیہمتی وموضاعت رپ وگتفگ رفامیئ ےہ‪ ،‬اتکب ےک ہحفص ‪ ۱۱‬ےس ےل رک ہحفص ‪ ۴11‬کت‬
‫رقتتی ‪ ۴۰۲‬احفصت ںیم دیہمتی وموضاعت رپ وگتفگ رفامیئ ےہ‪ ،‬رھپ اس ےک دعب دجسم ںیم‬
‫وخانیت یک امنزافراشنمےئرشتعیاکونعاؿ اقمئرکےکرقتتی ‪ 11‬احفصت رپدجسمںیم وخانیت‬
‫یک امنز ےس قلعتم ادتسالیل ادناز ےس ثحب رفامیئ ےہ‪ ،‬رھپ اس ےک دعب ہحفص ‪ ۰۰8‬ےس اچر‬
‫احفصت ےک ادنر اسمدج ںیم وعرت فرمد ےک اامتجع ےس قلعتم ’’ایک اواد افر اصقنؿ ںیہ‘‘‬
‫اس ےک ابرے ںیم رضحت ۃجح ا﵀ یف االرض ومالان دمحم اقمس اصبح انونوتیؒ یک اک رصتخم‬
‫ادتسالیلرحتریوکشیپرکےکاتکباکااتتخؾرفامایےہ۔‬
‫رہب احؽ الص شیپ رظن افر وموضع ثحب وخانیت ےک دجسمفں ںیم اجرک ےک‬
‫ابامجتعامنززپےنھےکاصقنانتےسقلعتمےہ۔‬
‫اخص وطر رپ ربریغص یک اسمدج ںیم وعروتں اک اجرک ابامجتع امنز زپےنھ یک وصرت‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪242‬‬

‫ںیم ایک ہنت افر افمدس شیپ ٓاےتکس ںیہ؟ فہ بس یک رظنفں ںیم ےہ افر املسمونں اک وج ہقبط‬
‫وخانیتوکدجسمںیماجرکابامجتعامنززپےنھیکرتبیغدےتیںیہفہوخدیھبربریغصیکاسمدج‬
‫ںیماینپوعروتںوکابامجتعامنززپےنھےکےئلںیہنےتجیھب؛اسےئلہکفہوخداجےتنںیہہک‬
‫ایکہنتدیپاوہں ےگ۔‬
‫رہب احؽ ومٔفل وموصػ ےن اس وموضع وک ااجرگ رکےن ےک ےئل زری رظن اتکب‬
‫ےکادنررہ ولہپ ےسادتسالیل ادناز ےسثحبرفامای ےہ۔ادیمیک اجیتےہہکہیاتکبالہملع‬
‫ےک درایمؿ وبقتیل اک اقمؾ احلص رکے یگ‪ ،‬ا﵀ اعتٰیل اس اتکب وک ومٔفل وموصػ ےک‬
‫ےئلذرہعیاجنتانبےئ‪ٓ،‬انیم۔‬
‫فاالسلؾ‬
‫ریبشادمحاقیمسؔ‬
‫اخدؾاجہعماقہیمسدمرہساشیہرمادٓاابدوییپاڈنای‬
‫‪۰1‬؍رحمؾارحلاؾ‪۴۱۱۵‬ھاطمقب‪۴۱‬؍اتسگ‪۰۲۰۲‬ء‬
‫‪243‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رقتظی‬
‫رضحتومالانیتفمدمحماطرہاصبحداتمرباکمہت‬
‫ااتس ِذدحثیفیتفماظمرہولعؾ‪،‬اہسروپنر‬

‫مسباهللارلنمحارلمیح‬
‫’’ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‘‘‪،‬انیماتکبؤمہفلرگایمدقریتفمبعصماصبحہملس‬
‫نیعمیتفم داراولعللدویدنب‪،‬وم لكیئم م فلتوماس ع اسپ ڑپا اوراہدافدہہ ا‬
‫‪،‬اسےکقلعتمدنچرطسںیرحتریک ےنذ داہیعدیپایئاوجبسحذلیےہ۔‬
‫رقآموتنسےکاظرہیوابینطااکحلاورامیکروینشںیماذخوادتسالكےکربتعم‬
‫و ملسم ا لك و رطق ےک ذرہعی رختسمج و طبنتسم ااکحل ذ انل ہقف ےہ‪ ،‬وج ااہتجد یک اٰیلع‬
‫الصتیح ےک احلم اہمئ ک ال یک ےب اثمك تنحم ‪ ،‬ہقفت یف ادلنی اور روسخ یف املعل ذ ‬
‫آہنیئدارےہ۔‬
‫یہقف ااکحل پ رقآم ودحثی ےک اسھت ویہ تبسن ےہ وج اعمین پ اافلظ ےک اسھت‬
‫ےہ‪ ،‬ہقف دنی ورشتعی ع اگل پ م زیچ ںیہن ےہہکلب رقآمودحثییک مہف میلس یہذ ‬
‫انل ےہ‪،‬دہعاحرضںیمضعبدجتمدنییکرطفع ہیرمگایہالیھپم اجریہےہہکہقف‬
‫دنی و رشتعی ع دحیلعہ اکی ااضیف و ویتق زیچ ےہ‪ ،‬اہک اجراہ ےہ ہک اابنتساطت دہتجمنی‬
‫ام ذ اانپ ذایت مہف ےہ وج رہ زامہن ےک ےئل اقلب لمع ںیہن یئاتکس‪ ،‬ذہلا ید د ندمم اور‬
‫رغمتیبع مہآگنہرقآمودحثییکرشتحییکاجیناچےئہ‪،‬البہبشہیاکیرطخانک‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪244‬‬

‫و رمگاہ نک وصتر ےہ۔ اس ع اابتیح پ راہ ےلم یگ ‪ ،‬اور اس آزاد روی ع رہ صخش‬
‫دہتجم نبک رقآمودحثیپ قشممتسانبےئاگ‪،‬رقآمودحثیابزہچیاافطكنبک رہ‬
‫اجںیئ ےگ۔ شیپ رظن اتکب ںیم اس وصتر ذ تقیقح دنسپاہن واندقاہن اجزئہ س ک ذ رب‬
‫املعءدویدنبودرگیققحم املعءےکاافداتواابتقاستیکروینشںیماسےکاسرطحاترو‬
‫وپدریھکبدےئںیہہکاابنتساطتدہتجمنیاوردنیورشتعیںیمرفقوافہلصےکوصتریک‬
‫پ م اجنگشئ ںیہن وھچڑی ےہ اور رہ ااصنف دنسپ ےک ےئل بلق ورظن یک یفشت ذ وپرا‬
‫اسامم ایہمک دایےہ‪،‬زم دربآںاساتکبںیمہقفع قلعتمدرگیرگاںدقرابمثح‬
‫رپ ڑبی رعق رزیی ےک اسھت اذ رب واعمرص دقتمنیم و اتمرخنی املعء یک رگاں دقر‬
‫رحتریوں ع انھچ انھچای ققحماورشیبتمیقیملعوماداجکیک دایےہ ےہ۔ہقفو یوویےک‬
‫الطب و دخال ےک ےئل ریصبت و آیہگ اور ہقف و اہقفء ےک وقنش تمظع پ ولقب ںیم‬
‫رممستک ےنںیماساتکبذ اطمہعلدیفمودمداگراثتبیئاگ۔‬
‫اہللاعتٰیلاتکب پ وبقمكو انعف رفامےئ اور اصبحاتکبےکملعولمعںیمربتک‬
‫اطعرفامےئ۔‬
‫ادبعلدمحماطرہافعاہللہنع‬
‫ث‬
‫اخدلادحليواال یوءاظمرہولعلاہسروپنر‬
‫‪3000/33/22‬ھ‬
‫‪245‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫رصبتہ‬
‫رضحتومالاندبعایلعلافرفیقداتمرباکمہت‬
‫انمظداراولعلؾافرفہیقفدمریاٰیلعامانہہم’’ادبلر‘‘ اکوکری ٔ‬
‫ونھکل‬
‫‪Email:aafarooqi4@yahoo.com‬‬

‫ہقف؛ رشتعییکمہفمیلس‬ ‫انؾاتکب‪:‬‬

‫یتفمدمحمبعصم‪،‬نیعمیتفمداراولعلؾدویدنب‬ ‫رمبت‪:‬‬
‫‪( ۰۲5‬دلجم) تمیق‪:‬درجںیہن‬ ‫احفصت‪:‬‬
‫ہبتکمارحلنیمدویدنب‬ ‫ےنلماکہتپ‪:‬‬
‫ربادرزعزیانجبیتفمزنیاالالسؾاقیمساصبحےن’’ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‘‘انیم‬
‫اتکب اطع رکےت وہےئ ھجم ےس رفامشئ یک ہک اس اتکب رپ ٓاپ اک رصبتہ ولطمب ےہ۔ احؽ‬
‫یہ ںیم اشعئ وہےن فایل اس اتکب ےک رمبت اعیمل اتیمہ فرمتیعج ےک احلم داراالاتفء‬
‫داراولعلؾ دویدنب ےک نیعم یتفم انجب یتفم دمحم بعصم اصبح ںیہ۔ د تسدب تس اتکب‬
‫دےنی ےس لبق امہ ابمرک راضمؿ ںیم یتفم زنی االالسؾ اصبح ےن اذرہعی اوؿ اتکب اک‬
‫رصتخماعترػرکاےتوہےئاتکبےکوموضعفدنمراجتیکاتیمہےکشیپرظنضحماےنپ‬
‫ نسنظیکاینبد رپرامقارحلفػےساینپیلیصفتراےئشیپرکےنیکرفامشئرکدییھت ——‬
‫اےس رب ااعلنیمل یک اشؿ اتسری ےک العفہ ایک ریبعت دفں ہک امدر یملع داراولعلؾ دویدنب ےک‬
‫داراالاتفء اک اک القئ ف رئنیس یتفم رامق ارحلفػ ےسیج ےب وساد فمک ملع اطبل ےس ہی وتعق راتھک‬
‫ےہ ہک دفر احرض ےک اک ’’یلیکشت ہنت‘‘ ےک اعتبق ںیم یھکل اجےن فایل اک فعیق‪ ،‬مشچ اشک‪،‬‬
‫افر وقؽلصیف اک مکحرےنھکفایل اتکبرپفہیھباینپ راےئ ای رصبتہرکےنیکاتیلہ راتھک ےہ؟۔‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪246‬‬
‫فرہنتقیقحوتہیےہہک؎‬
‫اہکں ںیم افر اہکں ہی تہکن لگ‬
‫رہمابین‬ ‫ریتی‬ ‫حبص‬ ‫میسن‬
‫داراولعلؾ دویدنب ےک رسرباہ اٰیلع یتفم اوبااقلمس امعنین اصبح ممتہم‪ ،‬رمبت اتکب‬
‫ےک ااسذتہ یتفم زنی االالسؾ اصبح‪ ،‬ومالان دمحم املسؿ ونجبری اصبح ف درگی اقلب اامتعد‬
‫تخ‬
‫رضحاتیکیعیجشتف سنتیاقترظیےکدعبدنمراجتاتکبیکاتیمہفاافدتیےکہلسلسںیم‬
‫زمدییسکراےئیکرضفرتوتںیہنےہ‪،‬نکیلومعقلماجےنرپ’’وہلاگلرکدیہشفںںیمدالخ‬
‫وہےتوہےئ‘‘ ومشمالتاتکبےکہلسلسںیمھچکرعضرکدانیانمبسےہ۔‬
‫اتکب ےک وموضع افر اس ےک دنمراجت اک اعترػ رکاےت وہےئ یتفم اوبااقلمس‬
‫اصبحےنرمقرفامایےہ‪:‬‬
‫’’شیپرظناتکب’’ہقف؛رشتعییکلقعمیلس‘‘رگایمدقریتفمدمحمبعصم‬
‫اصبح زدیہملع یک یئن فینصت ےہ سج اک رحمک افرسپ رظنم دجسم ںیم وخانیت‬
‫یک ابامجتع امنز ےک ےلئسم ےک ونعاؿ ےس الیھپیئ اجریہ طلغ ویمہفں اک اک‬
‫اوصیل اجزئہ شیپ رکےک اس ونتیع ےک اسملئ رپ وغرفوخض ےک ےئل حیحص جہن‬
‫شیپ رکان ےہ … رھپدفر وبنی ےس ولعؾ رشہیع ےک لقتنموہےنیکاجعماترخیذرک‬
‫یکےہسجےکتحترشتعیںیملمعوتمارثیکاتیمہفتیجحرپریصبتارففز‬
‫الکؾ ایک ےہ وج اس اتکب اک اک امہ زجء ےہ افر ٓارخ ںیم وخانیت یک دجسم ںیم‬
‫ابامجتع امنز ےک ےلئسم رپ دقتمنیم ف اتمرخنی افر اےنپ ااکرب یک رصتاحیت اک‬
‫اشدنار الخہص ذرک رکےن ےک دعب دفر وبنی ںیم راجئ وخانیت یک میلعت فرتتیب ےک‬
‫اظنؾوکشیپایکےہ‘‘۔(ص‪)۲،۱‬‬
‫اینپرقتظیںیمیتفمزنیاالالسؾاصبحےتھکلںیہ‪:‬‬
‫‪247‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫’’اتکباہلل افردحثیوبنیںیمایبؿےئےئگااکحؾاظرہاصنل‪،‬ابعرۃ‬
‫اصنل ای فوجہ دالتل ےک دفرسے رطوقیں ےس اکنےل اجےت ںیہ‪ ،‬دفرسے‬
‫وظفلں ںیم ویں اہک اجاتکس ےہ ہک ااکحؾ رشہیع ای وت صن ںیم رصاًاتح ہذوکر وہےت‬
‫ںیہ‪ ،‬ای تلع ےک ارتشاک ےس اہقفء رکاؾ ارختساج رفامےت ںیہ افر اےسی ااکحؾ‬
‫ےبامشرںیہ وجٓاایتامکحمتافرااحدثیامکحمتیک وہتںےساکنےلےئگںیہ‪،‬‬
‫دفونںیہمسقےکااکحؾدنیفرشتعیاکہصحںیہ۔‘‘‬
‫’’سج رطح افحظ فرقاء ےن اافلط رقٓاؿ وکوفحمظ راھک‪ ،‬دحمنیث ےن اافلط‬
‫دحثی وک وفحمط رکےن اک ریحماوقعلؽ اکؾ ااجنؾ دای‪ ،‬ایس رطح رقٓاؿ فدحثی ےک‬
‫ااکحؾ فاعمین وک وفحمظ رےنھک ےکےلسلس ںیم رضحاتاہقفءرکاؾےنےبریظنرکدار‬
‫ادا ایک‪ ،‬سج رطح ایقتم کت ےک ےئل رقٓاؿ فدحثی ےک اافلظ وفحمظ وہےئگ‬
‫ایسرطحرقٓاؿفدحثیےکاعمینیھباینپوصخمصدرہجدنبیےکاسھتوفحمظ‬
‫ف دمفؿ وہےئگ۔ اہقفء رکاؾ یک رشتاحیت ف وتاحیضت وک ااکحؾ دخافدنی اک ہصح ہن‬
‫انھجمس افر رشتعی ےس اخرج رکےن یک وکشش رکان اک یئن ٓافاز ےہ وج ھچک رعہص‬
‫ےس رغتسمنیب یک اجبن ےس ےننس ںیم ٓاریہ ےہ‪ ،‬سج اک بلطم ہی وہات ےہ ہک‬
‫اہقفےئرکاؾےکااہتجداتدنیفرشتعی اکہصحںیہنںیہ۔اظرہےہہکہیرمگاہ‬
‫نکوسچےہسجںیمدمتؿدجدی ےکاطمابلتےکتحتاالسیمااکحؾیکرشتحی‬
‫یک اجیت ےہ‪ ،‬سج اکہجیتن ہی الکنہک اؿدجتمدنی ےنٓاایتفااحدثییکرشتحی اس‬
‫جہنم ےس ٹہ رک رکین رشفع رکدی وج رطہقی فلس اصنیحل افر اہقفےئ دنی ےس‬
‫وتمارثالچٓاراہاھتافررقٓاؿفدحثیےکاافلظےساعمینکتحیحصراسیئےکوج‬
‫اوصؽ رقمر ےھت اںیہن رظنادناز رکدای ایگ‪ ،‬اؿ دجتمدنی یک رظن ںیم رشتعی‬
‫رصػ اظرہی ااکحؾ اک انؾ ےہ۔ اہقفء ےن وج ااکحؾ اکنےل ںیہ اؿ وک ذایت ٓاراء‬
‫ےسریبعت رکےکاؿیکتیثیحوکزمکفررکدای اجاتےہ‪،‬احالںہکاہقفےئرکاؾنج‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪248‬‬

‫ااکحؾاہیہٰلوکاظرہرکےتںیہفہیفخمداللئ‪،‬وپدیشہااشراتافریپھچوتلعںرپینبم‬
‫وہےتںیہ۔‘‘ ص‪)۰4،۰8،۰5‬‬
‫زریرظناتکبیکاتیمہفاافدتیےکہلسلسںیمدرجابالدفومٔرقرضحاتیکرحتریفں‬
‫ےکاابتقاستوکشیپرکےنےکدعب‪،‬وخدرمبتاتکبیتفمدمحمبعصماصبحیک ’’اتفیلاک‬
‫رحمکافرسپرظنم‘‘ ےکونعاؿےسدرجذلیرحتریرپرظنڈاؽانیلیھبرضفریےہ‪:‬‬
‫’’ریمے دخمفؾ ف رمدش رضحت ادقس ومالان یتفم اوبااقلمس امعنین‬
‫داتم رباکمہت ےن یئک اسؽ ےلہپ دجسم ںیم وخانیت یک ابامجتع امنز ںیم رشتک‬
‫ےک ےلسلس ںیم اک لصفم وساؽ انےم اک وجاب رحتری رکےن اک مکح رفامای اھت‪ ،‬اقتاض‬
‫تلجع اک اھت‪ ،‬دنبہ ےن یتفم امظعدنہرضحتومالانیتفم افکتی اہللاصبحدولہی‬
‫دقس ّرسہ افر رضحت ومالان بیبح ارلنمح ایمظع رۃمح اہلل ہیلع ےک وہشمر‬
‫راسےل یک رفینش ںیم وجاب رمبت رکےک رضحت یک دختم ںیم شیپ رکدای‪،‬‬
‫اسےکدعبیھبکایخؽیھبںیہنٓاایہکاسوکاباقدعہوموضعانبایاجےئ؛اسےئل‬
‫ہکدجسمںیموخانیتیکامنزاکہلئسماکدقمیافررفمفغاہنعہلئسمےہ…۔‬
‫نکیل امیض رقبی ںیم اس قلعت ےس ثحب ف ابمہثح افر اعتبق ف رتددی اک‬
‫وج رخ اسےنم ٓاای‪ ،‬اس ےس ادنازہ وہا ہک درتقیقح ابت رصػ ایس ےلئسم کت‬
‫دحمفد ںیہن ےہ؛ ہکلب اس رطح ےک اسملئ وک ونعاؿ انبرک وعشری ای ریغوعشری‬
‫وطررپ رشتعی رہطمہ یک ایسی رتامجین یک لسلسم وکششیک اجریہ ےہ‪،‬وجامہرے‬
‫االسػےکوتمارثزماجفاہنمجےسفلتخمےہافرہیوکششیئنںیہنےہ؛‬
‫ہکلب اوسینںی دصی ےک فطس ےس دجتمدنی؛ اتم ہملسم ےک ذنہ ںیم ہی ابت‬
‫اھٹبےن یک وکشش رکرےہ ںیہ ہک اس ونتیع ےک اسملئ ںیم فلس ےک اابتع‬
‫ےکاقمےلبںیمراےئیکٓازادییکاتیمہوکاھجمساجےئ افراالسیمااکحؾیکرشتحی‬
‫دمتؿدجدیےکاطمابلتےکتحتیکاجےئ‪ٓ،‬اجاکایندفرایساکلسلستےہ‪،‬سج‬
‫ےکارثاتفلتخمحطسرپوسحمسوہرےہںیہ …۔‬
‫‪249‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬

‫دجسم ںیم وخانیت یک ابامجتع امنز ےک ےلئسم رپ را تس الکؾ رکان ھچک‬

‫انمبس فدیفم ولعمؾ ںیہن وہا‪ ،‬اس ےئل ہک بج کت رکففرظن اک رخ افر زافہی‬
‫اگنہ حیحص تمس رپ ہن وہ‪ ،‬اس فتق کت وکیئ طوبضط ےس طوبضط دلیل افر وقعمؽ‬
‫ابت یھب یفشت افر اانیمطؿ اک ذرہعی ںیہن نب یتکس‪ ،‬اس ےئل اینبدی وطر رپ ےلہپ‬
‫درجذلیازجاءرپلصفمالکؾیکوکششیکیئگےہ‪:‬‬
‫دنی االسؾرپلمعےکاعمےلمںیم اتمہملسمےکوتمارثرطزلمعاک‬ ‫٭‬
‫الخہص‬
‫دہعوبنیےسولعؾرشہیعےکلقتنموہےنیکرصتخمافراجعماترخی‬ ‫٭‬
‫ہقفایکےہ؟‬ ‫٭‬
‫اابنتسط دہتجمنی افر دنی ےک درایمؿ رفؼ فافہلص ےک دجدی وصتر اک‬ ‫٭‬
‫لصفماجزئہ۔‬
‫رشیعااکحؾیکدرہجدنبیاکسپرظنم‬ ‫٭‬
‫رففیعاالتخافتیکرشیعتیثیح‬ ‫٭‬
‫دنییکلقنحیحصںیمدحمنیثاکرکدار‬ ‫٭‬
‫رقٓاؿفتنسیکمہفحیحصںیماہقفےئرکاؾیکفہجاایتمز۔‬ ‫٭‬
‫ہی فہ اینبدی ازجاء ںیہ ہک رشیع ااکحؾ رپ وغرفوخض رکےت وہےئ … ص‬
‫‪۱۲،۱۴،۱۰،۱۲‬۔‬
‫اؿ ونیتں رحتریفں ےک زپھ ےنیل ےک دعب اقرنی ےک اسےنم اتکب اک وموضع‪،‬‬
‫رغضفاغتی‪ ،‬افرومادےک ےلسلسیک امتؾالیصفتت اک الخہصٓاایگ۔ابرامقارحلفػیکراےئ‬
‫زینےکےئلرصػاینت اجنگشئےہہکفہسفنوموضع‪،‬افراسےکوحاےلےسرمبتےک‬
‫شیپرکدہومادیکرضفرت‪،‬اتیمہ‪ ،‬افر اافدتیرپھچکالکؾرکےکس۔‬
‫اہجں کت سفن وموضع اک اعمہلم ےہ ‪ ،‬وت اینپ افر اقرنی یک وہستلےکےئلاےس‬
‫مہدفوصحںںیممیسقترکےتکسںیہ‪:‬‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪251‬‬
‫افؽوخانیتیکدجسمںیمابامجتعامنزفںیکادایگیئیکتیثیحافراساکمکح؟‬
‫دفؾاسرففیعہلئسموکٓاڑانبرکوپرےدنیافردینیامیلعتتفااکحؾوکلقنےکاجبےئ‬
‫لقع اک اتعب رکےت وہےئ ایسی ریبعتات فرشتاحیت رکان‪ ،‬افر اس ےک ےئل دفر دجدی ےک‬
‫اقتوضںوکاینبدانبرکاتمہملسموکاالسػےکجہنمدقمیےکاجبےئلقعرپاامتعدرکےنیکراہرپ‬
‫ڈاےنل یک یعس انوکشمر یک تقیقح‪ ،‬افر رھپ ایس ہلسلس ںیم اہقفےئ رکاؾ ےک ااہتجدات افر‬
‫رففیع اسملئ ےک اابنتسط ےک ہلسلس ںیم اؿ یک ٓاراء وک الص دنی ےس اگل رقار دےنی یک‬
‫وکوششںافراؿےکاصقنانتاکاجزئہانیلےہ۔‬
‫ایس ابتوک اسدہافر دیسےھاافلظںیم ویں یھب اہک اجاتکس ےہ ہکوخانیتیکدجسمفں‬
‫ںیمابامجتعامنزفںںیمرشتک‪،‬ایاسےسیجدرگیرففیعاسملئںیمٓاراءاکفلتخموہان‪،‬وکیئ‬
‫ااسی امہ اعمہلم ںیہن ےہ‪،‬سج ےس دنی رپاامتعدںیم ھچکللخفاعق وہ۔ ابت وتاسفتق ڑگبان‬
‫رشفعوہیتےہبجاےسیرففیعاسملئوکاہقفءرکاؾیکذایتٓاراءرقاردےتیوہےئاںیہندنی‬
‫ےس اگل رقار دےنی یک وکشش وہیت ےہ —— افر رھپ اس وسچ ےک اسھت بج ابت ڑبیتھ‬
‫ےہ وت ونتب اہیں کت ٓااجیت ےہ ہک اک ےب ملع‪ ،‬ینس انسیئ رپ نیقیرکےنفاال’’اخدناینالہ‬
‫دحثی‘‘ دجسم ےس امنز ادا رکےک ٓاےن فاےل یلصم ےس ہی وساؽ رکاتیل ےہ ہک مت ےن وکؿ یس‬
‫امنززپیھ؟روسؽاہللیلصاہللہیلعفملسفایل۔ایاوبہفینحؒفایل؟‬
‫رمبت اتکب ےن اس ہنت یکڑجفںیک اشنؿ دیہ رکےتوہےئ‪،‬اسیکاترخیف دارئ ٔہ‬
‫ارث‪ ،‬افر رھپ اس یک رسوکیب ےک ےئل وہےن فایل اسمیع ہلیمج یک الیصفتت شیپ رکےک دحمنیث‬
‫ظ‬
‫رکاؾ‪ ،‬اہقفےئ عؾ‪ ،‬افر اؿ یک امحتی ف عبتترکےنفاےلاالسػرکاؾ رپاتمےکاامتعدوک‬
‫احبؽ رکےن یک ایسی وخوصبرت‪ ،‬دملل‪ ،‬افر طوبضط وکشش یک ےہ سج ےن دف افر دف اچر یک‬
‫رطح ہی فاحض رکدای ہک سج رطح دنی ےک افنی دنمش رباہ را تس اہلل افر اس ےک ٓارخی یبن‬
‫یلصاہللہیلعفملسایابافلظدرگیرقٓاؿفدحثیرپرحػریگیںیہنرکےت‪،‬ہک’’وچر‘‘ افؽرمہلح‬
‫یہ ںیم ڑکپ ایل اجےئ اگ —— ہکلب دنی ےک افنی اننیلق افر درس اگہ وبنت ےک رباہ را تس‬
‫رکاؾ وک رجمفح ف ےب اابتعر انبےن یک انماقفہن وکشش رکےت ںیہ ہک‬
‫نیمّلعتم ینعی رضحات احصہب ؓ‬
‫‪250‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫بجافنی وگاہف اننیلق یہ ےباابتعر وہاجںیئ ےگ وترقٓاؿ رپاابتعر رےہاگ‪،‬ہنیبن افراؿیک‬
‫وتنسںرپاابتعررےہاگ‪،‬ہنیہوخداہللافراسیکافصت‪،‬یبنافراؿےکاقمؾفرمہبت‪،‬افررھپ‬
‫اؿیکامیلعتتےکہلسلسںیموکیئاامتعدفاابتعرابیقرہاجےئاگ۔اسرطحوپرادنیوکشمک‬
‫وہرک رہ اجےئ اگ۔ایس رطح االعؾ دنی ینعی اہقفےئ رکاؾ یک وبنی امیلعتت ف اراشدات یک‬
‫رفینش ںیم ااہتجد ےک ذرہعی شیپ یک اجےن فایل ٓاراء‪ ،‬افر ااکحؾ دنی فرشتعی یک درہج دنبیوک‬
‫الص دنی ےس اگل‪ ،‬اہقفء یک ذایت ٓاراء رقار دےنی اک یھب دصقم یہی ےہ ہک اس رطح الاحمہل‬
‫امتؾاسملئدہینی‪ ،‬درہجاابتعرفاامتعدےساسطقوہاجںیئےگ۔افررھپ’’اابتیح‘‘اکفہدرفازہ‬
‫لھکاجےئاگسج ےسرہرحاؾوکالحؽ‪،‬ونممعوکابمح‪،‬افررضفریوک ریغرضفری رقار دےنی‬
‫یکراہومہاروہاجےئیگ؟۔‬
‫رمبت ےک ایبؿ ےک اطمقب اس ’’ہنتٔ دجدیہ‘‘ اک ٓااغز رصم ےس وہا۔ انچہچن رکفم‬
‫االسؾ رضحت ومالان دیساوبانسحل یلع ینسح دنفیؒ ےن رصم ےک یتفم دمحم دبعہ ےک ہلسلس ںیم‬
‫اینپ اتکب ’’ارصلاع نیب ارکفلۃ االالسۃیمفارکفلۃ ارغلۃیب یف االاطقر االالسۃیم‘‘ںیم وجرمقایک‬
‫ےہ‪ ،‬اےس عم رتہمج لقن رکےن ےک دعب رضحت ومالان یتفم یقت امثعین اصبح دمہلظ اک یھب‬
‫اک رصبتہ لقنایک ےہ‪،‬سجںیم رضحت ومالانیلع ایمں اصبحےن یتفم دمحم دبعہءیکدجتد‬
‫دنسپی ےک ابرے ںیم وج رمق رفامای اھت اس یک زمدی وتحیض ف اتدیئ وہیت ےہ۔ انچہچن یتفم دمحم یقت‬
‫امثعین اصبحاینپاتکب’’اہجؿددیہ‘‘ںیمرمقرفامےتںیہ‪:‬‬
‫’’فاہعق ہی ےہ ہک رغمیب ااکفر ےک االیتسء ےک دعب رصم ےک ضعب‬
‫’’داوشنرفں‘‘ ےن رغمتیب یک رشنفااشتع ںیم رھبوپر ہصح ایل‪’’ ،‬یتفم دمحم‬
‫دبعہ‘‘‪’’ ،‬دیس ردیش راض‘‘‪ ،‬افر ’’ادمح انیم‘‘ ےسیج دجتمدنی ایس کلم ںیم دیپا‬
‫وہےئ نج ےک ااکفر افر رحتریفں ےن وپرے اعمل االسؾ ےک دجتد دنسپ ےقلح وک‬
‫اےحلسرفامہےئ‪،‬اہیںکتہکازرہاسیجیملعرمزکیھباسیکٹیپلںیمٓاایگ۔‘‘‬
‫ہقفاالسیمےکہلسلسںیمرصمےکیتفمدمحمدبعہےکسجرظنہیوکرضحتومالانیلع‬
‫ایمں اصبحؒ ےن اینپ درج ابال رحتری ںیم شیپ ایک‪ ،‬افر سج یک اتدیئ فزمدی وتحیض رضحت یتفم‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪252‬‬
‫دمحم یقت امثعین اصبح ےن یک‪ ،‬فہ یتفم دمحم دبعہ ےک اشرگدفں ےک ذرہعی اتلیھپ وھپاتل اس وصتر‬
‫کت چنہپ ایگ ہک دنی فرشتعی وک دف وصحںںیم میسقترکدای ایگ‪:‬اک ’’رشۃعیاہّٰلل‘‘ افر دفرسے‬
‫’’رشۃعیااہقفلء‘‘ افرربالمہیاہکاجےناگلہک‪:‬اؿادلنییفاتکباہّٰللریغاہقفل۔‬
‫یتفم دمحم دبعہ ےک اک اخص اشرگافر اؿ یک رکففرظنہی یک رشنفااشتع ںیم تہب‬
‫امنایں رکدارادارکےنفاےل’’خیش یفطارملایغ‘‘(اسقبخیشاالزرہ)ےناجہعمازرہںیماک‬
‫اتریخیہسلجدقعنمرکےکاےنپافراےنپااتسذےکرظنہی ’’اؿادلنییفاتکباہّٰللریغاہقفل‘‘ وک‬
‫داین یک بس ےس ڑبی االسیم درس اگہ ’’اجہعم ازرہ‘‘ ےسیلہپ رمہبت اعؾرکےنیک وکششیک‪،‬‬
‫سج ںیم اںیہن اخرط وخاہ اکایمیب یلم۔ افر رھپ ایس رظنہی وک اینبد انبےت وہےئ اؿ وقانین وک‬
‫دبےنل یک راہ وھکؽ دی یئگ‪ ،‬وج ربوسں ےس رصم یک االسیم دعاوتلں ںیم راجئ فانذف وہےت ےلچ‬
‫ٓارےہ ےھت۔ انچہچن وخانیت ےک رپدہ اک ااکنر ایک ایگ‪ ،‬اکنح‪،‬الطؼ‪،‬افرفراتثےکضعب قفتم‬
‫ہیلع اسملئ ںیم رتمیم ف دبتیلی یک یئگ —— ہکلب دجتد دنسپی ےک الیسب افر ہقف وک الص دنی‬
‫ےس اگل رقار دےنی ےک رظنہی ےن ابت ااحلد کت اچنہپ دی۔ تنج فمنہج وک یھب اک االتخیف‬
‫ہلئسم رقار دے دای ایگ‪ ،‬افر زجعمات وبنی وک لقع یک وسکیٹ رپ رپےتھک وہےئ‪ ،‬لقع دنسپفں یک‬
‫راعتیںیم‪،‬کیکشتدیپا رکےن‪،‬ایااکنررکےنیکوکششیکیئگ ——ایسسپرظنمںیمالعہم‬
‫زادہاوکلرثیؒ اکہیینعمزیخافرربقحرصبتہوہشمروہا۔‬
‫«اًمالمذهبقة ىمـطرة اًمالدیـقة»‪( ،‬الہذتیبہ (ینعی اہقفء ےک ہذا ب اک‬
‫اپدنبہنوہان)الدینی (ینعیااحلد)کتاچنہپےناکلپےہ)‬
‫خیش یفط ارملایغ یک رکف افر اؿ ےک رظنہی اک اس اتکب ےک رمبت ےن زجتہی رکےت‬
‫وہےئاسےکہلسلسںیمدرجذلینیتاینبدیاومرشیپےئںیہ‪:‬‬
‫(‪ )۴‬اہقفءےکطبنتسمرکدہااکحؾافراؿیکرفتاعیتوکدینیااکحؾاکدرہجدانیحیحصںیہنےہ‪،‬‬
‫دنی رصػاسرشتعی اک انؾ ےہوجاہللاعتٰیل ےن امتؾ اایبنء مہیلع االسلؾرپفیحےک‬
‫ذرہعیانزؽرفامیئےہ۔‬
‫(‪ )۰‬اہقفءےکااہتجداتاؿیکذایتٓاراءںیہ‪،‬وجزامےنےکاحالتفاموحؽےکاتعبںیہ۔‬
‫‪253‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫(‪ )۲‬یہقفاالتخافتاتمںیمرفتہقاکببسںیہ۔‬
‫رھپ اس اک لیلحت ف زجتہی رکےت وہےئ ’’اہقفء ےک اابنتساطت یک رشیع تیثیح‘‘ افر‬
‫’’یہقف االتخافت یک رشیع تیثیح‘‘ ےک ونعاؿ ےس اےنپ ااکرب فاالسػ یک اقیقحتت اعہیل یک‬
‫رفینش ںیم دملل ف تکسم وطر رپ‪ ،‬یتفم دمحم دبعہ افر اؿ یک رکف ےک اشرح ف رتامجؿ‪ ،‬اؿ ےک‬
‫’’القئ اشرگد‘‘ یفط ارملایغ ےس وہےت وہےئ دفر احرض ےک ’’اابتیح دنسپفں‘‘ ےک ےئل‬
‫اانتفعیقیملع رسامہی رفامہرکدای ےہہکارگقحاعتٰیلیکرطػوتقیفقحبلسیہہنرکیلیئگوہوت‬
‫«إن اًمدین ذم يمتاب اهلل همػماًمػؼه» ےک ابلط رظنہی وک وبقؽ رکےک اس یک‬
‫رشنفااشتعیکاجنگشئابیقںیہنریتہےہ۔‬
‫اینپ یلیصفت وگتفگ ںیم رمبت ےن اامؾ رابین رضحت ومالان ردیش ادمح اصبح وگنگیہؒ‪،‬‬
‫ۃجح االالسؾ رضحت ومالان دمحم اقمس اصبح انونوتیؒ ‪ ،‬میکح االۃم رضحت ومالان ارشػ یلع‬
‫اھتونیؒ ‪ ،‬دحمث ریبک رضحت ومالان بیبح ارلنمح اصبح االیمظعؒ‪ ،‬ااتسذ االاسذتہ رضحت‬
‫ومالان دمحم وقعیب اصبح انونوتیؒ ‪ ،‬افر خیش ادحلثی رضحت ومالان دمحم زرکای اصبح‬
‫ی اسھت یہ اعمل االسؾ یک میظع ادقلر فملسم الکل ایصخشت‪ ،‬خیش یفط ربصیؒ ‪ ،‬العہم‬ ‫اکدنولھ ؒ‬
‫زادہ اوکلرثیؒ ‪ ،‬خیش دبعااتفلح اوبدغ ؒہ‪ ،‬افر رصع احرض ےک اپدنب السلس‪ ،‬میظع ققحم خیش دمحم وعاہم‬
‫ہظفح اہلل فریغمہ ےسیج ااکربفااعمظ یک رحتریفں ےک اابتقاست‪ ،‬اجاجب اےنپ رشتیحی رصبتفں ےک‬
‫اسھتلقنےئںیہ۔‬
‫اس امہ افر اوصیل وگتفگ ےک دعب رمبت ےن ’’دجسم ںیم وخانیت یک امنز افر اشنمےئ‬
‫رشتعی‘‘ ےک زری ونعاؿ رضحت اامؾ اشیعفؒ‪ ،‬العہم انب دبعاربلؒ‪ ،‬العہم انب ہیمیتؒ‪ ،‬رحباولعلؾ‬
‫العہم دبعایلعل ونھکلی‪ ،‬العہم اونر اشہ ریمشکیؒ ‪ ،‬العہم ریبش ادمح امثعینؒ‪ ،‬رضحت ومالان اقری دمحم‬
‫بیط اصبحؒ‪ ،‬رضحت یتفم دہمی نس اشہ اہجں وپری اصبحؒ فریغمہ یک رشتاحیت ف‬
‫وتاحیضتیک رفینشںیم اناقلب رتددی داللئ ےس ہی اثتبرکدای ےہ ہکوخانیتیکامنزےکےئل‬
‫ت‬
‫اؿ یک الص‪ ،‬افر دنسپدیہ ہگج‪ ،‬اؿ ےک رھگ یہ ںیہ‪ ،‬رہ ایگ رفامؿ وبنی ’’ال مبػوا اامء اہّٰلل‘‘ اک‬
‫اعمہلم‪ ،‬وت اشرح اخبری العہم رکامینؒ‪ ،‬رضحت اشہ فیل اہلل دحمث دولہیؒ ‪ ،‬رضحت ومالان‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪254‬‬
‫رخفانسحل اصبح وگنگیہؒ‪ ،‬یک رشتاحیت وک شیپ رکےت وہےئ ہب وطر الخہص دحمثریبک رضحت‬
‫ومالانبیبحارلنمحاصبحاالیمظعؒیکدرجذلیرشتحیلقنیکےہ۔‬
‫بلطم ہی ےہ ہک دہع راستل وج ریخفالصح ےس ومعمر افر ہنت فاسفد ےس امومؿ‬
‫اھت‪ ،‬اس ونراشفں‪ ،‬دہاتی ازفا افر اپزیکہاموحؽںیمرمدفںاکوعروتںوک اسمدج ذیں﵂ ٓےن ےس‬
‫رفانک‪ ،‬یسکذجہبریخیک انب رپہن وہات‪،‬ہکلباینپیخیشفےباجااسحسربرتیاتجےنےکےئلوہات؛‬
‫اسےئلوضحریلصاہللہیلعفملسےنرمدفںیکاالصحابنطےکشیپرظنعنمرفامایہکفہاہللیک‬
‫دنبویںوکدجسمفںںیمٓاےنےسہنرفںیک‘‘۔(وخانیتاالسؾیکرتہبنیدجسم‪،‬ص‪)۴5‬‬
‫اس ےک دعب رمبت اتکب یتفم دمحم بعصم اصبح ےن العہم رحباولعلؾ‪ ،‬العہم‬
‫ریبشادمحامثعینؒ‪ ،‬افر اقیض ارہط ابمرک وپریؒ ‪ ،‬فریغمہ یک اس ہلئسم ںیم ہلصیف نک ثحب ےک‬
‫اابتقاست لقن رکےک فاحض وطر رپ ہی اثتب ایک ےہ ہک دفر راستل فاحصہبؓںیمیھب وعروتںیک‬
‫امنزےکےئلدنسپدیہہگجاؿےکرھگیہےھت۔اہتبلاسرپاعتیفدفرںیمرمدفںیکااجزت‬
‫ےس وخانیت وک دجسم ںیم امنز ےک ےئل احرضی یک رتصخ دی یئگ یھت —— ینعی اس دہع‬
‫امومؿفابمرکںیمیھبوعروتںےکےئلزعتمیاؿےکرھگفںںیمامنزادارکےنیہںیم‬
‫یھت۔ ہب وطر ومنہن رحباولعلؾ العہم دبعایلعل ونھکلیؒ ےک اینپ اتکب ’’راسلئ االراکؿ‘‘ ںیم‬
‫ہلصیفنکثحبےکرمبتیکرطػےسشیپےئےئگاابتقساکرضفریہصحذلیںیملقن‬
‫ایک اجراہےہ۔‬
‫العہمرحباولعلؾرفامےتںیہ‪:‬‬
‫«ًم ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬مس قم‪ٚ‬م ؼ ؼ ؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ طمْم ؼ ؼ ؼؼقر اجلامقم ؼ ؼ ؼؼات‪ :‬سم ؼ ؼ ؼؼؾ يّم ؼ ؼ ؼؼ‪ٚ‬ملم ذم‬
‫سم‪ٞ‬مقهتـ‪ّ ،‬ق ذم ظمرلضم‪ٝ‬مـ إمم اجلامقمات ومت‪ٜ‬مة قمٔم‪ٞ‬م‪ٛ‬مة‪ ،‬هؼذا ُمؼا‬
‫اومتؼؼل سمؼف اعمتؼؼ‪٠‬مظمرلق‪ ،‬بؼؼا رألا ُمؼؼـ ومسؼؼاد أكــــ اًمزُمؼؼاق‪ ،‬لقم‪ٚ‬م‪ٞ‬مؼؼف‬
‫اًمٗمتقن‪......‬وم ؼؼا‪ٟ‬مٔمر إمم أق اًمزُم ؼؼاق اًمنمؼ ؼيػ ُم ؼؼع يمق‪ٟ‬مؼ ؼف ألٕم ؼؼد‬
‫ُمـ اطمتامـ اًمٗمت‪ٜ‬مة ّق اًمّمحاسمة يمؼا‪ٟ‬مقا ألًم‪ٞ‬مؼاء اهلل طمتؼل هنؼاهؿ‬
‫قم ؼؼـ ُم‪ٜ‬مٕم ؼفــــق ُم ؼؼـ اخل ؼؼرلج إمم اعمس ؼؼاضمد‪ ،‬يم‪ٞ‬م ؼػ اؾم ؼؼ٘مط وم‪ٞ‬م ؼؼف‬
‫‪255‬‬ ‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬
‫اجلامقمؼ ؼة قم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ‪ ،‬ل ضمٕم ؼؼؾ اًمب‪ٞ‬مؼ ؼت ظمؼ ؼػماهلـ ًم‪ٚ‬مّم ؼؼالة‪ ،‬ل ضمٕم ؼؼؾ‬
‫صالهتـ ذم اًمب‪ٞ‬مت أومْمؾ ُمـ اًمّمالة سماجلامقمة‪ ،‬ومام فم‪ٜ‬مؽ ذا‬
‫اًمزُمؼاق اًمؼذن كــل زُمؼاق اًمٗمت‪ٜ‬مؼة‪ ،‬وم‪ٝ‬مؼذا اًمزُمؼاق أطمؼرن ًمسؼؼ٘مقط‬
‫اجلامقم ؼة قم ؼؼ‪ٜ‬م‪ٝ‬مـ‪ ،‬وم‪ٝ‬م ؼؼذا اًمزُم ؼؼاق أطم ؼؼرن سم ؼؼاعم‪ٜ‬مع قم ؼؼـ اخل ؼؼرلج إمم‬
‫اجلامقمات‪ّ :‬ق اجلامقمؼة همؼػم ُزُمؼة قم‪ٚ‬مؼ‪ٞ‬م‪ٝ‬مـ سمؼاًم‪ٜ‬مص‪ ،‬لاًمتحؼرز‬
‫قمؼؼـ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼة لاضمؼؼا ًم‪ٚ‬مٕم‪ٛ‬مقُمؼؼات‪ُٟ ،‬مٕم٘مؼؼاد اُمجؼؼاع قمؼؼغم طمرُم ؼة‬
‫اًمباب احلراف ۔ لأُما اًمرظمّمؼة ذم قمؼدف اًم‪ٜ‬م‪ٝ‬مؼل قمؼـ اخلؼرلج ُمؼع‬
‫يمقق اًمب‪ٞ‬مؼت هلؼـ أومْمؼؾ‪ ،‬وم٘مؼد ؾمؼ٘مٓمت ُ‪ٟ‬مت‪ٝ‬مؼاء اًمٕم‪ٚ‬مؼة ُمؼـ قمؼدف‬
‫اطمؼ ؼ ؼؼتامـ اًمٗمت‪ٜ‬م ؼ ؼ ؼة‪ ،‬يمسؼ ؼ ؼؼ٘مقط ؾم ؼ ؼ ؼ‪ٝ‬مؿ اعمؤًمٗمؼ ؼ ؼؼة‪ ،‬لُمٕم‪ٜ‬مؼ ؼ ؼؼك ىمؼ ؼ ؼؼقـ أف‬
‫اعمؼؼؤُم‪ٜ‬ملم اًمؼؼذ ن ُمؼؼر أق رؾمؼؼقـ اهلل ♀ ًمؼؼق رأن ذم‬
‫زُما‪ٟ‬مؼف اًمنمؼؼيػ ُمؼؼا أطمؼؼدصمت ذم هؼذا اًمزُمؼؼاق بؼؼا رظمؼؼص هلؼؼـ ذم‬
‫اخل ؼؼرلج‪ ،‬له ؼؼذا يِم ؼ ؼػم ًم ؼؼق يما‪ٟ‬م ؼؼت اًمٗمت‪ٜ‬م ؼ ؼة ذم ذًم ؼؼؽ اًمزُمؼ ؼؼاق‪ ،‬مل‬
‫يتح٘مؼ قم‪ٚ‬م‪ٞ‬مف اًمرظمّمة ذم ذًمؽ اًمزُماق‪ ،‬ومال يرظمص اًمبتة»‪.‬‬
‫’’امنز یک امجتع ںیم ٓاان وخانیت یک ذہم داری ںیہن ےہ‪ ،‬اؿ وک اےنپ‬
‫رھگفں رپ امنز زپینھ اچےئہ‪ ،‬اس ےئل ہک امجتع ںیم رشک وہان ڑبے ہنت اک‬
‫ببس ےہ‪ ،‬اتمٔرخنی ےن زامےن ےک اگبڑ وکدےتھکی وہےئ یہی وتف ٰی دای ےہ افر ایس‬
‫رکاؾ اک زامہن ونتفں ےس انتک دفر اھت‪ ،‬فہ‬
‫رپ وتف ٰی ےہ —— وسانچ اچےئہ ہک احصہب ؓ‬
‫بس یقتم افر رپزیہاگر ےھت‪ ،‬ایس فہج ےس ٓاپ یلص اہلل ہیلع فملس ےن اؿ وک اس‬
‫ےس عنم رکدای اھت ہک فہ وعروتں وک دجسم ںیم ٓاےن ےس رفںیک‪ ،‬اس ےک ابفوجد‬
‫وعروتں یک امجتع یک ذہم داری اسطق رکدی یئگ یھت افر اؿ ےک ےئل رھگ وک امنز‬
‫زپےنھ یک رتہبنی ہگج رقاردای ایگ اھت‪ ،‬افر رھگ ںیم اہنت امنز زپےنھ وکامجتع یک امنز‬
‫ےس رتہب اتبای ایگ اھت‪ ،‬وت اب ےنتف ےک اس زامےن اک مکح ٓاپ وخد وسچ ےئجیل‪ ،‬اس‬
‫زامےن ںیم دبرہج افٰیل وعروتں ےس امجتع اسطق وہےن اک مکح وہاگ افر اس‬
‫ہقف؛رشتعییکمہفمیلس‬ ‫‪256‬‬

‫زامےن ںیم وعروتں وک امجتع یک رشتک ےس رفانک زایدہ ومزفں وہاگ …… افر‬
‫وعروتں ےک ےئل رھگ یک امنز الضف وہےن ےک ابفوجد وج رتصخ دی یئگ یھت ہک فہ‬
‫امجتع ںیم اشلم وہیتکس ںیہ‪ ،‬اب ہی رتصخ ابیق ںیہن ریہ‪ ،‬اس ےئل ہک‬
‫رتصخ یک تلع (ینعی ےنتف ےک ادنہشی اک ہن وہان) متخ وہیئگ ……؟ افر (اؾ‬
‫اوملنینم) رضحت اعہشئ دصہقیؓ ےک وقؽ اک یہی بلطم ےہ ہک ارگ ٓاپ یلص اہلل‬
‫ہیلعفملساےنپزامےنںیمفہاوحاؽدےتھکیوجٓاپےکدعبشیپٓاےئ‪،‬وتٓاپاےنپ‬
‫زامےن ںیم وعروتں وک دجسم اجےن یک رتصخ ہن دےتی‪ ،‬اس ےس ہتپ اتلچ ےہ ہک‬
‫ارگ وضحر یلص اہلل ہیلع فملس ےک زامےن ںیم ہنت اک ادنہشی وہات‪ ،‬وت ٓاپ ےک زامےن‬
‫ںیم رتصخ ہنوہیت‪ ،‬ذٰہلا اببجہک ےنتف اک وقی ادنہشی ےہ‪ ،‬یسک وصرت ںیم‬
‫اعؾرتصخںیہندیاجیتکس‘‘۔‬
‫الخہص ہی ےہ ہک اس اتکب ںیم ’’وخانیت یک دجسمفں ںیم ابامجتع امنزفں یک‬
‫ادایگیئیکتیثیحفتقیقح‘‘افر’’اہقفےئرکاؾےکااہتجداتفٓاراءےکدنیفرشتعیےس‬
‫رےتش‪ ،‬افر اس ےک الزیم ارثات‘‘ —— اؿ دفونں وموضاعت رپ ریساحلص ثحب رکےک‬
‫ونوجاؿ اعمل یتفم دمحم بعصم اصبح ےن ااقحؼ قح ف ااطبؽ ابلط اک امہ رفہضی نسحب فوخیب‬
‫ااجنؾ دای ےہ‪ ،‬سج ےک ےئل فہ رہ رطح ابمرک ابد ف وحہلص ازفایئ ےک قحتسم ںیہ۔ قح اعتٰیل‬
‫اںیہن اؿ یک اس رعؼ رزیی افر تنحم اک رتہبنی ہلص اطع رفامےئ‪ ،‬افر اتم ہملسم وک اؿ ےک‬
‫اافداتیکدقرداینیکوتقیفاطعرفامےئ۔(ٓانیم)‬