i'kqikyu ekxZnf'kZdk

jktsUnz izlkn
xksfoUn dqekj pkSèkjh
vthr dqekj prqosZnh
jkds'k ik.Ms;
:ny izlkn pkSèkjh

Ñf"k foKku dsUnz

¼Hkkjrh; lCth vuqla/kku laLFkku½
cstok¡] lar jfonkl uxj&221301 ¼m0iz0½
© lokZf/kdkj % izdk'kd ds v/khu lqjf{kr

'kq) m)j.k % i'kqikyu ekxZnf'kZdk

Lkadyu % jktsUnz izlkn

xksfoUn dqekj pkS/kjh
vthr dqekj prqoZns h
jkds'k ik.Ms;
:ny izlkn pkSèkjh

rduhdh lg;ksx % o.kkZ;q/k ozr/kkjh nhfIrdkj

bl izdk'ku dk dksbZ Hkh fgLLkk iw.kZ ;k vkaf'kd :i ls

bysDVªkfud QksVks xzkfQd vfHkys[ku ;k vU; fdlh vFkZ esa
izfrfyfi vFkok izlkfjr ugha fd;k tk ldrkA

izdk'ku o"kZ % vizSy] 2013

irk % Ñf"k foKku dsUnz

¼Hkkjrh; lCth vuql/a kku laLFkku½
cstok¡] lar jfonkl uxj&221301 ¼m0iz0½

bZ&esy % kvksrn@gmail.com

izdk'kd % Mk- izdk'k ,l- ukbZd

funs'kd
Hkkjrh; lCth vuql/a kku laLFkku
ih-ch- 01] iks-vk- tfD[kuh ¼'kga'kkgiqj½
okjk.klh&221305 ¼m0iz0½
eqnz.k % fueZy fot; fizVa lZ] ubZ fnYyh&110028
Qksu% 45576780] eksckbZy% 9811053617
 Hkkjrh; lCth vuqla/kku laLFkku
ih-ch- 01] iks-vk- tfD[kuh ¼'kga'kkgiqj½
okjk.klh&221305 ¼m0iz0½

Mk- izdk'k ,l- ukbZd

funs'kd
izkDdFku
Hkkjrh; vFkZO;oLFkk esa Ñf"k ,oa i’kqikyu dk fo'ks"k egRo gSA ldy ?kjsyw Ñf"k
mRikn esa i'kqikyu dk 28&30 izfr'kr dk ;ksxnku ljkguh; gS ftlesa nqXèk
,d ,slk mRikn gS ftldk ;ksxnku lokZf/kd gSA Hkkjr esa fo'o dh dqy la[;k
dk 15 izfr'kr xk;sa ,oa 55 izfr'kr HkSl a as gS vkSj ns'k ds dqy nqXèk mRiknu
dk 53 izfr'kr HkSl a ksa o 43 izfr'kr xk;ksa ls izkIr gksrk gSA gekjk ns'k yxHkx
121-8 fefy;u Vu nqX/k mRiknu djds fo'o esa izFke LFkku ij gS tks fd
,d felky gS vkSj mRrj izn's k blesa vxz.kh gSA ;g miyfC/k i'kqikyu ls
tqMs+ fofHkUu igyqvksa tSls eosf'k;ksa dh uLy] ikyu&iks"k.k] LokLF; ,oa vkokl
izcèa ku bR;kfn esa fd, x;s vuql/a kku ,oa mlds izpkj&izlkj dk ifj.kke gSA
ysfdu vkt Hkh dqN vU; ns'kksa dh rqyuk esa gekjs i'kqvksa dk nqX/k mRiknu
vR;Ur de gS vkSj bl fn'kk esa lq/kkj dh cgqr laHkkouk;sa gSA
NksV]s Hkwfeghu rFkk lhekUr fdlku ftuds ikl Qly mxkus ,oa cM+s Ik'kq
ikyus ds volj lhfer gS NksVs i'kqvksa tSls HksM& + cdfj;k¡] lwdj ,oa eqxhZikyu
jksth&jksVh dk lk/ku o xjhch ls fuiVus dk vk/kkj gSA fo'o esa gekjk LFkku
cdfj;ksa dh la[;k esa nwljk] HksMk+ as dh la[;k esa rhljk ,oa dqDdqV la[;k esa
lkrok¡ gSA de [kpsZ es]a de LFkku ,oa de esgur ls T;knk equkQk dekus
ds fy, NksVs i'kqvksa dk vge ;ksxnku gSA vxj buls lEcaf/kr miyC/k uohure
rduhfd;ksa dk O;kid izpkj&izlkj fd;k tk; rks fu%langs ;s NksVs Ik'kq xjhcksa
ds vkfFkZd fodkl esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkk ldrs gSAa
bl izdk'ku esa xzkeh.k ifjos'k esa i’kqikyu ls tqMs+ fofHkUu leL;kvksa dk
lek/kku ljy Hkk"kk esa djus dk iz;kl fd;k x;k gSA eq>s fo'okl gS fd
*i’kqikyu ekxZnf'kZdk* uked izdk'ku gekjs Ñ"kd ca/kqvksa ,oa bl jkstxkj
ls tqMs+ lHkh yksxksa ds fy, fo'ks"k mi;ksxh fl) gksxkA bl lEcU/k esa Ñf"k
foKku dsUnz cstokW] lar jfonkl uxj ds oSKkfudksa ,oa muds lg;ksfx;ksa dk
iz;kl ljkguh; gSA

¼izdk'k ,l- ukbZZd½

funs'kd
 vkHkkjksfDr
Hkkjrh; vFkZO;oLFkk esa i’kqikyu dk cgqr gh egRoiw.kZ LFkku gSA ns'k dh yxHkx
70 izfr'kr vkcknh Ñf"k ,oa i’kqikyu ij fuHkZj gSA NksVs o lhekar fdlkuksa ds
ikl dqy Ñf"k Hkwfe dh 30 izfr'kr tksr gSA blesa 70 izfr'kr Ñ"kd i’kqikyu
O;olk; ls tqMs+ gS ftuds ikl dqy i'kq/ku dk 80 izfr'kr Hkkx ekStnw gSA Li"V
gS fd ns'k dk vf/kdka'k i’kq/ku] vkfFkZd :i ls fucZy oxZ ds ikl gSA Hkkjr
esa yxHkx 19-91 djksM+ xk;] 10-53 djksM+ HkSl a ] 14-55 djksM+ cdjh] 7-61 djksM+
HksM]+ 1-11 djksM+ lwdj rFkk 68-88 djksM+ eqxhZ dk ikyu fd;k tk jgk gSA gekjk
ns'k 121-8 fefy;u Vu nqX/k mRiknu ds lkFk fo'o esa izFke] v.Mk mRiknu
esa 53200 djksM+ ds lkFk fo'o esa r`rh; rFkk ekal mRiknu esa lkrosa LFkku ij
gSA ;gh dkj.k gS fd Ñf"k {ks= esa tgk¡ ge ek= 1&2 izfr'kr dh okf"kZd o`f)
nj izkIr dj jgs gSa ogha i'kqikyu ls 4&5 izfr'krA bl rjg i’kqikyu O;olk;
esa xzkeh.kksa dks jkstxkj iznku djus rFkk muds lkekftd ,oa vkfFkZd Lrj dks
Å¡pk mBkus dh vikj lEHkkouk;sa gSAa i'kqikydksa gsrq csgrj i'kqikyu ds lanHkZ
esa fofHkUu 'kksèk laLFkkvksa ls fodflr pqfuUnk rduhfd;ksa dk iwokZUpy dh leL;kvksa
ij vk/kkfjr lkjxfHkZr laxgz bl rduhfd iqfLrdk esa fd;k x;k gSA
ge loZizFke Mk- izdk'k ,l- ukbZd] funs'kd] Hkk-l-vuq-la-] okjk.klh dk
gkfnZd vkHkkj O;Dr djrs gSa ftuds lrr~ iz;kl ,oa fn'kk funZ's ku ls ;g
izdk'ku lEHko gqvk gSA Mk- v'kksd dqekj flag] {ks=h; ifj;kstuk funs'kd] prqFkZ
tksu ¼Hkk-Ñ-vuq-i-½ us bl iqfLrdk dh izLrqfr esa lQy rduhfd ekxZn'kZu iznku
fd;k] ftuds xgu vuqHko ds vk/kkj ij bl iqfLrdk dks foLr`r Lo:i fn;k
tk ldkA Mk- vo/ks'k cgknqj jk;] v/;{k] ih-,e-bZ- lsy ¼Hkk-l-vuq-la-] okjk.klh½
}kjk fn;s x;s cgqeYw ; lq>koksa ds QyLo:i bl iqfLrdk dks Ñ"kdksa ds ykHkkFkZ
izdkf'kr fd;k tk jgk gSA blds vfrfjDr Mk- jkt ukFk izlkn] leUo;d]
Ñf"k foKku dsUnz] Hkk-l-vuq-la-] okjk.klh us le;≤ ij fo"k;d ekxZn'kZu
fd;k ftlds dkj.k bl iqfLrdk dks cgqmi;ksxh cuk;k tk ldk gSA
ge vk'kk djrs gSa fd ;g laxzg *i’kqikyu ekxZnf'kZdk* i’kqikydksa ,oa
fdlkuksa ds fy, vo'; ykHkizn fl) gksxkA
ys[kdx.k
 vuqØef.kdk

Øe la- fo"k; i`"B la[;k

1- uLy pquko ,oa vuqokaf'kd lq/kkj 1
2- leqfpr iks"k.k izcU/ku 6
3- vkokl izcUèk 11
4- cdjh ikyu 13
5- lwdj ikyu ,d mHkjrk O;olk; 18
6- eqxhZ ikyu 22
7- pkjk mRiknu rduhfd 26
8- LakØked jksx 33
9- Vhdkdj.k 37
10- ijthoh fu;a=.k 39
11- FkuSyk jksx dh jksdFkke 42
12- csyh ;k vEcj dh jksdFkke 45
13- fo"kkDrrk % y{k.k ,oa mipkj 46
14- i'kq LokLF; gsrq ikjEifjd rduhfd;k¡ 50
15- Ik'kqikyu tU; iz'u ,oa mRrj 53
16- i'kqikyu foHkkx ds ek/;e ls dsUnz rFkk jkT; ljdkj 60
}kjk lapkfyr fofHkUu ;kstuk;sa
17- Ms;jh fodkl esa cSadksa dk ;ksxnku 65
 uLy pquko ,oa vuqokaf'kd lq/kkj
Hkkjr esa xk; vkSj HkSla nks eq[; nq/kk: i'kq gSa vkSj ns'k ds dqy nqX/k mRiknu
dk vuqekfur 53 izfr'kr HkSl a ] 43 izfr'kr xk; rFkk 4 izfr'kr vU; nq/kk:
i'kqvksa ls izkIr gksrk gS tcfd HkSl
a ksa dh la[;k xk;ksa ls de gSA nq/kk: i'kqvksa
ds vuqokaf'kd {kerk dks Bhd ls igpku dj mfpr iztuu uhfr ,oa lgh uLy
ds i'kq dk ikyu djuk vko';d gS ftlls nqX/k mRiknu dks c<+k;k tk ldsA
bl fn'kk esa mRrj izn's k ds fy, laLrqr i'kq iztuu rduhfd lq>ko fuEuor
gS%
HkaSl % oSls rks HkSl
a kas dh vusdkas of.kZr uLysa tSls eqjkZ] lwjrh] uhyhjkoh] esglkuk
vkfn gaS ysfdu mRrj izn's k ds fy, vf/kd nqX/k mRiknu] yEch nqX/k mRiknu
vof/k rFkk vklku izc/a ku ds fy, eqjkZ loZJ"s B gS vr% tks fdlku HkkbZ eqjkZ
uLy dh HkSl a iky j[ks gaS mUgsa mRÑ"V mRiknu {kerk okys 'kq) uj ds iz;ksx
ls vkSj mUur'khy fd;k tk ldrk gS vkSj blls 10 izfr'kr vfrfjDr nwèk
izkIr fd;k tk ldrk gSA eqjkZ uLy ns'k gh ugha fo'o esa loZJ"s B gS vkSj
mRrj izn's k esa [kwc ik;h tkrh gSA vr% blds vuqokaf'kdrk esa fdlh ifjorZu
dh vko';drk ugha gSA blds vfrfjDr tks Ik'kqikyd vof.kZr uLy dh HkSl a
j[ks gaS mUgs eqjkZ uLy ls ladj.k ¼Økl½ djkdj vuqokaf'kd lq/kkj djuk pkfg,A

eqjkZZ HkSal

1
 jsM fla/kh

xk; % ns'k esa ik;h tkus okyh lkghoky] fla/kh] xhj] gfj;k.kk] Fkkjikjdj izeq[k
xk; dh of.kZr uLysa gSa ysfdu mRrj izn's k esa cgqrk;r esa ik;h tkus okyh
Js"B ns'kh uLysa lkghoky] fla/kh rFkk xaxkrhjh gaSA budks 'kq) lkaMk+ as ls ladj.k
¼Økl½ djkdj nqX/k mRiknu esa c<+kRs rjh fd;k tk ldrk gSA ns'kh iztkfr;ksa
esa jksx izfrjks/kd {kerk vf/kd gksrh gS rFkk vkoklh; ,oa vkgkjh; O;oLFkk
ij de [kpZ djuk iM+rk gSA ;s iztkfr;k¡ c<+rs xeZ okrkoj.k esa vius dks
vklkuh ls <ky ysrh gSAa vr% bu mUur'khy iztkfr;ksa dk fons'kh uLyksa ls
iztuu djkuk vko';d ugha gSA

Lkkghoky

2
xk;ksa esa ladj.k % vkBoha iapo"khZ; ;kstuk ds nkSjku ladj.k vFkok Økl
czhfMax ij tksj fn;k x;k ftlds vUrxZr mUur if'peh uLysa tSls Ýhft;u]
czkmu fLol] tlhZ vkfn dk Hkkjrh; uLyksa ls ladj.k fd;k x;kA ifj.kkeLo:i
nqX/k mRiknu esa vk'kkrhr o`f) gqbZ ysfdu blds dqN nq"ifj.kke Hkh lkeus vk;s
gSAa vf/kd ladj i’kqvksa dh izkfIr gsrq bl fof/k dk iz;ksx fcuk fdlh Hksn
Hkko ds va/kk/kq/a k lHkh Hkkjrh; uLyksa ij fd;k x;k tcfd ladj.k dk mn~n's ;
dsoy vof.kZr i’kqvksa ij gh djus dk izko/kku FkkA ifj.kkeLo:i mUufr'khy
Hkkjrh; uLyksa dk rsth ls gzkl gqvkA vr% ;g fu"d"kZ fudkyk x;k fd dsoy
vof.kZr uLyksa dk gh ladj.k djk;k tk; rFkk Hkkjrh; ifjos'k ¼lk/kkj.k
vkoklh; ,oa vkgkjh; O;oLFkk½ eas ladj xk;ksa dh mRikndrk cuk;s j[kus ds
fy, muesa 50 izfr'kr gh fons'kh uLyksa ds xq.klw=ksa dk ;ksxnku mi;qDr gSA
blls vf/kd fons'kh jDr gksus ij ladj i’kq Hkkjrh; xzkeh.k ifjos’k esa jgus
;ksX; ugha jg tkrk gS D;ksfa d ,sls i'kqvksa esa jksx izfrjks/kd {kerk dk gzkl
gks tkrk gSA

Lakdj ¼fÝth;u½

iztuu lEcfU/kr tkudkfj;k¡

nq/kk: i'kqvksa esa c<+rh iztuu leL;k;sa vktdy i'kqikydksa ds fy, ,d xaHkhj
leL;k cu xbZ gS D;ksfa d i'kqvksa esa nqXèk mRiknu o iztuu {kerk esa deh

3
gksus ls i'kqikyd dks lh/ks vkfFkZd uqdlku mBkuk iM+rk gSA vr% ;g vko';d
gks tkrk gS fd Ik'kqikydksa dks i'kq iztuu ds lEcU/k esa vf/kdkf/kd tkudkjh
gks rkfd os Loa; vius Lrj ls bu leL;k;ksa dk lek/kku izkIr dj ldaAs
izFke xHkZ/kkj.k dh vof/k % vkerkSj ij ladj cfN;k dks vf/kdre 2-5 o"kZ]
ns'kh cfN;k dks 3 o"kZ rFkk ifM+;k dks 3-5 o"kZ ds vUnj xHkZ/kkj.k dj ysuk
pkfg,A C;kus ds i’pkr~ iqu% 3&4 eghus ds vanj nqckjk xfHkZr gksdj blh
izfØ;k ls xqtjuk vPNh iztuu {kerk n'kkZrk gSA bl izdkj ,d C;kr ls nwljs
C;kr dk vUrjky 13&14 eghus dk gksrk gS ysfdu iztuu {kerk iw.kZ u gksus
dh n'kk esa ;g vUrjky vfèkd gks tkrk gS ftlls Ik'kqikydksa dks vkfFkZd
uqdlku mBkuk iM+rk gSA
en pØ % xk;ksa o HkSl a ksa essa en pØ dh vkSlr vof/k 21 fnu gSA xk;ksa essa
en 18 ?kaVs jgrk gS tcfd HkaSlksa esa yxHkx 24 ?kaVAs xk;sa vf/kdrj lqcg 4%00
ls nksigj 12%00 cts rd xehZ esa vkrh gaS tcfd HkaSlas 'kke 6%00 ls lqcg 6%00
cts rdA HkSla as lnhZ ds ekSle esa T;knk iztuu djrh gSa vkSj jkf= esa xehZ
ds y{k.k fn[kkrh gaSA
xfHkZr djkus dk mfpr le; % i’kq ds xehZ esa jgus dk le; 18&24 ?kaVs
rd gksrk gS vkSj vaMk fudyus dk le; en dky ds lekiu ds 10&12 ?kaVs
ckn esa gksrk gSA vr% vko';d gS fd i’kq dks xehZ esa vkus ds 'kq:vkr ds djhc
10&12 ?kaVs ckn xfHkZr djk;aAs i’kq ds endky ds vkf[kjh ,d frgkbZ le; esa
xfHkZr djkuk T;knk mi;qDr gksrk gSA blls xHkZ/kkj.k dh laHkkouk c<+ tkrh gSA
,d gh le; esa dbZ ckj xfHkZr djkuk izk;% fujFkZd gSA
dqN i’kqvkas esa endky vFkkZr xehZ dh vof/k 18&24 ?kaVs ls c<+dj 3
;k 4 fnu rd Hkh ns[kus dks feyrh gS ,sls Ik'kqvksa dks Hkh endky ds vkf[kjh
voLFkk esa xfHkZr djkuk lkFkZd gksrk gSA
dqN i’kq le; ls en esa ugha vkrs] xHkZ/kkj.k ugha djrs vFkok ckj&ckj
en ds y{k.k nsrs gSa ,sls leL;kxzLr i’kqvksa ds fy, Ik'kqikydksa dks fuEufyf[kr
ckrkas ij /;ku nsuk pkfg,A
❖ i’kq dks vPNs vkgkj ds lkFk&lkFk 50&60 xzke mPp xq.kksa okyk [kfut
feJ.k izfrfnu nsAa
4
❖ ;fn i’kq vUr% Ñfe;ksa ls xzflr gS rks i'kq&fpfdRld dh lykg ls
Ñfeuk'kd nok nsAa
❖ en ds y{k.k igpku dj mfpr le; ij xfHkZr djk;aAs
❖ vxj fdlh dkj.ko'k en dk le; fudy x;k gks rks 21osa fnu fo’ks"k
/;ku j[ksa vkSj le; ls xfHkZr djk;sAa
❖ vxj cPpsnkuh esa dksbZ laØe.k] lwtu] v.Mk'k; ij flLV vFkok i'kq esa
gkWjeksu lEcU/kh fodkj gks rks i’kq&fpfdRld ls rqjUr lEidZ djsAa
❖ ebZ ls tqykbZ ekg dk vR;f/kd rkieku ladj Ik'kqvksa ,oa HkSl
a ksa esa en dks
ckf/kr djrk gSA vr% mPp rkieku ls cpko ds fy, i'kqvksa dh Ik;kZZIr
lqj{kk djuk pkfg,A
❖ dHkh&dHkh lqfo/kkuqlkj eknk Ik'kqvksa dks uj Ik'kqvksa ds lkFk j[kuk pkfg,
blls mudh iztuu fØ;kvksa ij ldkjkRed euksoSKkfud izHkko iM+rk gSA

5
 leqfpr iks"k.k izcU/ku
gekjs ;gk¡ xk;&HkSl
a iztkfr ds lHkh i’kq eq[;r% Hkwlk o /kku ds iqvky tSls
pkjs ij fuHkZj jgrs gSAa ;g pkjs i’kq pko ls ugha [kkrs rFkk buls i;kZIr iks"kd
rRo Hkh ugha fey ikrk ifj.kkeLo:i bu pkjkas ij iyus okys i’kq ls mRiknu
rks nwj viuk lkekU; LokLF; cuk;s j[kuk Hkh lEHko ugha gks ikrk gSA
i’kqvksa dks LoLFk j[kus rFkk mudh mRiknu {kerk cuk;s j[kus ds fy,
muds vkgkj esa fofHkUUk iks"kd rRoksa dk gksuk vfr vko';d gSA bu rRoksa esa
eq[;r% dkcksZgkbMsªV] izkVs hu] olk] [kfut rRo o foVkfeu dk gksuk furkUr
vko';d gSA gekjs i’kq vkgkj esa dkcksZgkbMsªV dh leL;k ugha gS ysfdu izkVs hu]
[kfut ,oa foVkfeu ^,*] *Mh*] ^bZ* o ^ds* dh fo'ks"k deh gSA *lh* rFkk ^ch^
Js.kh ds foVkfeu buds isV esa Lor% cu tkrs gSAa
cfN;k ,oa cNM+ksa dk iks"k.k % cNM+s ds tUe ds rqjUr i’pkr~ mls loZizFke
[khl fiykuh pkfg,A tUe ds i’pkr~ tks izFke nw/k feyrk gS mls [khl dgrs
gSAa [khl dh lcls egRoiw.kZ Hkwfedk uotkr cNM+kas ,oa cfN;ksa dh jksx izfrjksèkd
{kerk dk;e j[kus esa gSAa [khl eas ,sUVhckMht rFkk fofHkUUk izdkj ds izfrj{kd
fi.M fo|eku gksrs gSa tks uotkr dh laØked jksxksa ls j{kk djrs gSAa uotkr
dks tUe ds 2&4 ?k.Vs ds vUnj gh [khl fiykuk vR;Ur vko';d gSA ;fn
fdlh dkj.ko'k [khl miyC/k ugha gks rks cNM+s dks nwljh xk; dh [khl Hkh
fiyk ldrs gSAa ;fn ;g Hkh laHko u gks rks ,d v.Mk] ,d iko 'kq} ikuh]
vk/kk pEep vj.Mh dk rsy] vk/kk yhVj nw/k esa feykdj fiykuk pkfg,A izR;sd
uotkr ds 'kjhj Hkkj ds vuqlkj izfr 10 fd-xzk- Hkkj ij 1 fd-xzk- [khl fnu
esa nks&rhu ckj esa nsuh pkfg,A cNM+s ,oa cfN;ksa dks [khl 15 fnu rd vo';
fiykuh pkfg,A nks eghus dh mez rd budkss de ls de 1-50 yh- nw/k izfrfnu
nsuk pkfg, rFkk blds i’pkr~ bls de djrs gq, 1-0 yh- rd ys tkuk pkfg,A
yxHkx ,d eghus ds i’pkr~ uotkr dks gjh ?kkl Hkh f[kykuk 'kq: dj nsuk
pkfg,A N% ekg ls ,d o"kZ ds cNM+@ s cfN;k dks vk/kk fd-xzk- rFkk ,d ls
nks o"kZ dks 1 ls 1-50 fd-xzk- nkuk feJ.k nsuk pkfg,A

6
xHkZorh xk; ,oa HkSal dk iks"k.k % xk;ksa dk xHkZdky yxHkx 282 fnu rFkk
HkSl
a dk 305 fnu dk gksrk gSA eknk i’kq ds 'kjhj esa cPps dk fodkl xHkZdky
ds izFke 6&7 eghus esa /kheh xfr ls gksrk gS ij vfUre 3 eghus eas fodkl
cgqr rhozrk ls gksrk gSA xfHkZr i’kqvksa dh ns[kHkky o muds iks"k.k dh rjQ
/;ku nsuk vR;Ur vko';d gS D;ksfa d ,d LoLFk cPps ds fy, ek¡ ds }kjk
gh mldks iks"kd rRo izkIr gks ldrs gSAa xfHkZr i’kqvksa dks C;kus ls yxHkx
60 fnu igys nw/k ysuk cUn dj nsuk pkfg, rFkk 1&1-50 fd-xzk- nkuk feJ.k
izfrfnu f[kykuk pkfg,A ,sls i’kqvksa dks yach nwjh rd iSny pykuk& Vgykuk
ykHkizn gksrk gSA C;kus ls igys i’kq dh lkekU; [kqjkd esa vfrfjDr 60 xzke
[kfut yo.k vkSj 100 fe-yh- dSfY'k;e dk ?kksy izfrfnu vo'; nsuk pkfg,A
Ik'kqvksa dks C;kus ds i’pkr~ vklkuh ls ipus okyk nkuk tSls xsg¡w dk pksdj]
xqM+ o gjk pkjk nsuk pkfg,A Ba<k ikuh ugha ihus nsuk pkfg,A
nq/kk: i’kqvksa dk iks"k.k % nw/k nsus okys i’kqvksa ds vkgkj esa nyguh o
xSj&nyguh pkjksa ds feJ.k dk lekos'k gksuk pkfg,A ik¡p yhVj rd nw/k nsus
okys i’kqvksa dks dsoy vPNh izdkj ds gjs pkjs ij j[k dj nw/k izkIr fd;k
tk ldrk gSAa ik¡p yhVj ls vf/kd nw/k nsus okys i’kqvksa dks izfr 2-0 ;k
2-50 yhVj nw/k ij 1 fd-xzk- vfrfjDr nkuk nsuk pkfg,A nkus esa ,d Hkkx
[kyh] ,d Hkkx vukt o ,d Hkkx pksdj gksus ij ;g larqfyr o lLrk jgrk
gSA nkus esa 2 izfr'kr [kfut yo.k o 1 izfr'kr ued dk gksuk vR;Ur vko';d
gSA cjlhe o vU; nyguh pkjs dks Hkwls esa feykdj nsuk pkfg,A blls i’kqvksa
esa vQjk dh leL;k ugha jgrh gSA i'kqvksa dks nkuk o pkjs dks fefJr djds
f[kykuk pkfg, ;k nwljs 'kCnksa esa dgsa rks lkuh cuk dj nsuk pkfg,A lkuh
cukus ls iwoZ bl ckr dk vo'; /;ku j[ksa fd pkjs dks dqV~Vh ds :i esa
dkV fy;k tk; vU;Fkk i’kq viuh bPNk ls pqu dj viuh ilan dk Hkkx
[kk ysrk gS vkSj eksVs ;k vf/kd js'ks okys VqdM+s dks NksM+ nsrk gSA
lw[kh xk; ,oa HkSalkas dk vkgkj % tks xk; ;k HkSl a nw/k ugha ns jgh gS mudh
vkgkj dh vko';drk U;wure gksrh gSA bl voLFkk esa 6&8 ?kaVs pjus ij budh
vf/kdre vko';drk dh iwfrZ gks tkrh gSA ;fn pkjkxkg vPNk ugha gS rks
lw[ks pkjs ds lkFk 1&1-50 fd-xzk- nkuk feJ.k izfr fnu nsuk pkfg,A bl izdkj
ds i’kq dks ;wfj;k mipkfjr Hkwlk f[kykus ls nkuksa dh cpr dh tk ldrh
gSA
7
i'kq iks"k.k lEcfU/kr ykHkizn tkudkfj;k¡
nqX/k mRiknu esa yxHkx 70 izfr'kr ykxr i'kq vkgkj ij vkrk gSA ;fn
Ik'kqikyd nkuk feJ.k dks eq[; vkgkj cuk dj nqX/k mRiknu djrs gSa rks ;g
cgqr egaxk iM+x
s kA i'kqvksa dks T;knk ls T;knk gjk pkjk f[kykuk lcls lLrk
,oa ykHkizn rjhdk gSA bl lEcU/k esa fofHkUu ifjfLFkfr;ksa gsrq gjs pkjs ds
lkFk&lkFk dqN vU; fodYi lq>k;s x;s gSAa
1½ gjk pkjk f[kykuk % fdlku HkkbZ xehZ rFkk o"kkZ _rq esa yksfc;k o Xokj
¼nyguh½ ds lkFk Tokj] eDdk o cktjk ¼xSj&nyguh½ rFkk tkM+s esa cjlhe
¼nyguh½ ,oa tbZ] ljlksa ¼xSj&nyguh½ pkjk mxk;aAs miyC/krk ds vk/kkj ij
nyguh rFkk xSj&nyguh pkjksa dk feJ.k ¼50%50½ Hkj isV] 2&3 fd-xzk- lw[ks pkjs
ds lkFk feykdj f[kyk;as rks ;g lcls lLrk ,oa ikSf"Vd vkgkj gksxkA ebZ&twu
,oa uoEcj&fnlEcj ekg esa gjs pkjs dh fo'ks"k deh gksrh gS] vr% fdlku HkkbZ
blds iwoZ esa mxk;s x;s vfrfjDr gjs pkjs dks Qwy fudyrs le; dkV ysa rFkk
bldh dqVV~ h cukdj Nk;k esa vPNh rjg lq[kk ysa tks vHkkoxzLr ekg ds fy,
gjs pkjs dk fodYi gksxkA blds vfrfjDr fuEu Lrj ds pkjs dks ;wfj;k }kjk
mipkfjr dj ikSf"Vd cuk;k tk ldrk gSA tks xk; ;k HkSl a izfr fnu 5 yhVj
nw/k ns jgh gS mls fdlh nkus dh vko';drk ugha gksrh gSA blds lkFk izfr
2&2-5 yhVj vfrfjDr nqX/k mRiknu ij 1 fd-xzk- larfq yr nkuk feJ.k nsAa
2½ ;wfj;k mipkfjr vkgkj % ;fn gjk pkjk i;kZIr ek=k esa ugha gS rks ;wfj;k
mipkfjr lw[kk pkjk nqX/k mRiknu gsrq ,d vPNk fodYi gSA mipkj ds i’pkr~
lw[ks pkjs esa izkVs hu dh ek=k 3&4 izfr'kr ls c<+dj 7&8 izfr'kr rd ig¡qp
tkrh gSA mipkfjr pkjk f[kykus ls i'kqvksa ds isV esa lw{e&thok.kqvksa dh
fØ;k'khyrk vkSj la[;k c<+ tkrh gSA mipkfjr pkjksa esa js'kk ueZ vkSj eqyk;e
gks tkrk gS rFkk bldh ikpdrk c<+ tkrh gSA mipkfjr Hkwlk f[kykus ls i’kqvksa
ds thou fuokZg dh lHkh vko';drk ljyrk ls iw.kZ gks tkrh gS blds vfrfjDr
nq/kk: i’kqvksa ls yxHkx 3 yhVj nw/k izkIr fd;k tk ldrk gSA blds mij
izfr 2&2-5 yhVj nw/k ij 5&6 fd-xzk- gjk pkjk ¼nyguh&xSj nyguh] 50%50½
;k 1 fd-xzk- larqfyr nkuk feJ.k f[kyk;sAa
;wfj;k mipkj fof/k % 100 fd-xzk- lkekU; Hkwls ;k lw[ks Qly vo'ks"kksa dks
4 fd-xzk- ;wfj;k ls mipkfjr fd;k tkrk gSA 4 fd-xzk- ;wfj;k dks 50 yhVj
8
ikuh esa ?kksy ysrs gSa rFkk 100 fd-xzk- Hkwls ij vPNh rjg fNM+d dj feyk ysrs
gSA mipkfjr Hkwls dks iSj ls nckdj iDds Q'kZ vFkok ikyhFkhu ds pknj ij
pÍs ds :i esa <sj cukrs gSa ftlls chp dh gok fudy tk; fQj bls vPNh
rjg <+ddj NksM+ nsrs gaS ftlls veksfu;k xSl ckgj u fudy ldsA Hkwlk xhyk
gksus ij Hkh ;wfj;k ls mRiUu veksfu;k tSls {kkj dh mifLFkfr esa [kjkc ugha
gksrk gSA mipkfjr pkjs dk iz;ksx xehZ eas mipkj ds 7&10 fnu ckn rFkk tkM+s
esa 10&15 fnu ckn 'kq: fd;k tk ldrk gSA f[kykus ds fy, vko';drkuqlkj
mipkfjr Hkwlk ckgj fudkysAa bls dqN le; ds fy, [kqyk NksM+ nsa ftlls
vuko';d veksfu;k mM+ tk;sA vuqekur% ,d o;Ld HkSl a 12&15 fd-xzk- rFkk
xk; 10&12 fd-xzk- rd lw[kk pkjk [kk ldrh gSA de mez ds c<+us okys i’kq
dks bldk vk/kk vFkok rhu pkSFkkbZ lw[ks pkjs dh vko';drk gksxhA bl vkèkkj
ij x.kuk djds Ik'kqikyd ,d lkFk] ,d lIrkg ds fy, lw[kk pkjk mipkfjr
dj ldrs gaS ftlls fu;fer mipkfjr pkjk i’kqvksa dks feyrk jgsA
3½ ;wfj;k&'khjk&[kfut bZaV % ,sls i’kq tks ek= xsg¡w dk Hkwlk vFkok iqvky
ij fuHkZj gksa muds fy, ;g bZVa cgqr mi;ksxh gSA ;g ;wfj;k] [kfut feJ.k]
lhesUV] lk/kkj.k ued o 'khjk vkfn feykdj cuk;k tkrk gSA ;s i’kqvksa dks
izeq[k ,oa lw{e [kfut yo.k iznku djus ds vfrfjDr ukbVªkt s u o ÅtkZ iznku
djrk gSA ;g bZVa i’kqvksa ds ukWn ij j[k fn;k tkrk gS rFkk i’kq viuh
bPNkuqlkj bls pkVrk gSA bldh [kir
izfr fnu izfr i’kq yxHkx 400 xzke rd
gSA lk/kkj.k lw[ks pkjs ij fuHkZj jgus
okys nq/kk: i’kqvksa esa bZVa ds iz;ksx ls
250&300 xzke nw/k mRiknu izfr fnu
c<+k;k tk ldrk gS ftl ij vfrfjDr
O;; ¼bZVa dh dher½ ek= 3 :0 izfr i’kq
izfr fnu vkrk gSA ;gh ugha bl bZVa ds
yxkrkj iz;ksx ls i’kqvksa ds iztUku {kerk
;wfj;k&'khjk&[kfut bZaV
esa Hkh lq/kkj gksrk gSa vFkkZr i’kq le; ls
en esa vkrs gaS vkSj xHkZ/kkj.k djrs gSAa ,slh fLFkfr esa ;wfj;k 'khjk [kfut fefJr
bZVa vko';d vkgkfjd rRoksa dh iwfrZ dj fuEuLrjh; pkjksa ds mi;ksx esa
lgk;d fl) gksrk gSA

9
4½ [kfut feJ.k dk iz;ksx % nq/kk: i’kqvksa vkSj C;kus okys i’kqvksa ds vkgkj
esa [kfut feJ.k iwfrZ gsrq fo’ks"k /;ku nsuk pkfg,A NksVs i’kqvksa dks 15&25
xzke@fnu rFkk cM+s i’kqvksa 50&60 xzke@fnu [kfut feJ.k nsus dh vko';drk
gSA [kfut feJ.k [kjhnrs le; bl ckr dk vo'; /;ku j[ksa fd ;g
vkbZ-,l-vkbZ- ekdZ dk gksuk pkfg,A ,sls i'kq tks ckj&ckj en ¼xehZ½ esa vkrs
Fks ;k vkrs gh ugha Fks] [kfut feJ.k ds iz;ksx ls cgqr vPNs ifj.kke vk,
gSAa [kfut feJ.k nsus ls i’kqvksa esa xHkZ/kkj.k nj mu i’kqvksa dh rqyuk esa vfèkd
ik;k x;k ftUgsa [kfut feJ.k ugha fn;k x;k FkkA [kfut feJ.k ¼50&60 xzke½
ij O;; izfrfnu izfr i’kq yxHkx 2-50 ls 3-00 :i;s vkrk gS ysfdu blls
yxHkx 500 xzke nqX/k mRiknu c<+ tkrk gSA

10
10
 vkokl izcU/k
i’kq ikyd izk;% i’kq iks"k.k] fpfdRlk ,oa iztuu ij rks /;ku nsrs gSa ysfdu
vkokl O;oLFkk dks utjvankt dj nsrs gSAa mfpr vkokl u gksus ls i’kqvksa
ds mRiknu ,oa o`f) ij dqizHkko iM+rk gS rFkk laØked chekfj;ksa dk izdksi
c<+ tkrk gSA vf/kd xehZ ,oa lnhZ esa i’kq viuh ÅtkZ dk iz;ksx okrkoj.k
ls tw>us esa djrk gS ftlls mldh o`f) nj ,oa mRikndrk nksuksa izHkkfor
gksrh gSA mfpr vkokl gsrq fuEufyf[kr ckrksa ij /;ku nsuk pkfg,A
❖ gekjs ;gk¡ i’kqvksa dks izk;% ck¡/k dj
ikyk tkrk gS vkSj dqN le; ds
fy, lqfo/kkuqlkj pjkus ds fy, [kksyk
tkrk gS vr% i’kq x`g dks Å¡ps
LFkku ij cukuk pkfg, tgk¡ ty
fudkl dh leqfpr O;oLFkk gksA
❖ Nr dh Å¡pkbZ 2-5 ehVj ls de
ugha j[kuh pkfg, ftlls xzh"edky
esa Nr dh xehZ i’kqvksa dks izHkkfor i'kq vkokl
u dj ldsA ;kn j[ks]a ;fn i’kq'kkyk
dk rkieku 400 ls- ls Åij pyk tkrk gS rks i’kq en esa ugha vk,xkA
blfy, vf/kd xehZ ds ekSle esa i'kq'kkyk dh Nr vxj iDdh gks rks mlds
Åij ?kkl&Qwl] ijkyh vkfn Mkydj ikuh dk fNM+dko dj ldrs gSAa
❖ Nr fdlh Hkh lLrs rFkk LFkkuh; lkexzh ls cuk;h tk ldrh gS ftldk
mn~ns'; i’kq ds vkl&ikl dk rkieku 250 ls 320 ls- cuk;s j[kuk gSA
blds fy, nf{k.k&if'pe fn'kk esa Å¡ps Nk;snkj o`{k yxk;s tk ldrs
gSaA
❖ i’kq x`g dh yEckbZ mRrj&nf{k.k eas j[kuk pkfg, ftlls iqjok rFkk iNqok
nksuksa gokvksa dk ykHk xfeZ;ksa esa fey ldsA

11
11
❖ lnhZ ds ekSle esa dqN dks NksMd
+ j vfrfjDr f[kM+fd;kas ,oa njoktksa dks
cUn dj nsuk pkfg, ftlls i’kqvksa dks lh/kh lnZ gok ls cpk;k tk ldsA
❖ Q'kZ dBksj] fQlyu jfgr rFkk ikuh u lks[kus okyk gksuk pkfg,A lnhZ
esa Q'kZ ij /kku dh iqvky fcNkuk pkfg, ftlls Q'kZ dh Ba<d i’kq dks
uqdlku u igq¡pk ldsA
❖ dqN yksx xfeZ;ksa es]a jkr esa i’kqvksa dks ckgj rFkk fnu eas o`{k dh Nk;k
vFkok ?kj esa tgk¡ gok dk vokxeu Bhd gks ogk¡ j[k ldrs gaS ;g Hkh
,d vkjkens;] ljy ,oa lgh rjhdk gSA
❖ Ik'kq x`g esa yxHkx 2-50&4-0 oxZ ehVj Nk;k rFkk 7&8 oxZ ehVj [kqys
LFkku dh vko';drk izfr o;Ld xk; ;k HkSl a dks gksrh gSA c<+rs tkuojksa
dks vko';drkuqlkj bldk vk/kk vFkok nks frgkà txg pkfg,A tks i’kq
fnu esa pjus tkrs gS mUgsa ;g [kqyk LFkku vko';d ugha gSA
❖ uk¡n dh yEckbZ yxHkx 90 ls-eh-] pkSMk+ bZ 50 ls-eh- rFkk xgjkbZ 30&40
ls-eh- j[kuh pkfg,A tehu ls uk¡n dh Å¡pkbZ 80 ls 85 ls-eh- gksuh pkfg,A
NksVh mez ds i’kqvksa esa de rFkk lk¡Mk+ s ds fy, ;g uki vf/kd gksuh pkfg,A
❖ [kMs+ gksus ds LFkku ds ihNs 35 ls-eh- pkSMh+ ,d ukyh gksuh pkfg,A Q'kZ
rFkk ukyh dk <ky 2-5 ls-eh- j[kuk pkfg,A ikuh dgha :duk ugha pkfg,
lkFk gh lkFk xkscj ,oa ew= dk fudkl Hkh vklkuh ls gksuk pkfg,A
❖ i’kq ds jgus ds LFkku dh lQkbZ dk /;ku nsuk cgqr gh vko';d gSA
i’kq'kkyk vkjkens; gks] lkQ gks vkSj jks'kuh dk cUnkscLr gksA leLr i'kq
vkokl dks le;&le; ij thok.kq jfgr djrs jguk pkfg, ftlls chekjh
QSykus okys thok.kq ?kj u cuk ldsAa
❖ Ik'kqvksa dks ugykus dh vyx ls O;oLFkk gksuh pkfg,A Ik'kqvksa dks fuR;
ugykus o [kjsjk djus ls jDr lapkj esa o`f} ,oa 'kjhj ls /kwy] VwVs cky
vkSj Ropk ls fudys ey dh lQkà gksrh gSA lkFk gh Ropk ls tw¡ o vU;
ijthfo;ksa dks gVk;k tk ldrk gSA nqèkk: i'kqvksa dks xzh"edky esa nks ckj
¼lqcg&'kke½ Luku djkus ls nqXèk mRiknu esa 5 izfr'kr dh o`f) gks tkrh gSA
❖ chekj ,oa laØfer i'kqvksa dks vyx j[kus dh O;oLFkk djuh pkfg,A vU; rjg
ds i’kqikyu tSls eqxhZ] HksM&
+ cdjh] lwdj bR;kfn i’kqxg` ls nwj gksuk pkfg,A

12
12
 cdjh ikyu
mRrj izn's k esa cdfj;ksa dh la[;k yxHkx 1-30 djksM+ gS ftlesa 15-45 izfr'kr
cjcjh] 3-33 izfr'kr tequkikjh ,oa 'ks"k vof.kZr ¼ns'kh½ iztkfr;k¡ gSA nw/k] ekal
o peM+k tSlh cgqeYw ; lkexzh cdfj;ksa }kjk izkIr gksrh gS lkFk gh xzkeh.k vapyksa
esa cdjh ikyu ds {ks= esa jkstxkj dh vlhe lEHkkouk;sa O;kIr gSAa ;gh dkj.k
gS fd izfro"kZ 39-70 izfr'kr cdfj;ksa dk mi;ksx ekal ds fy, djus ds i'pkr
budh la[;k 3-50 izfr'kr dh nj ls c<+ jgh gSA ijUrq vPNh uLy] mfpr
vkgkjh; O;oLFkk ,oa lgh j[k&j[kko ds vHkko esa budk mRiknu larks"ktud
ugha gSA

cdjh ikyu dh fo'ks"krk,a

❖ cdjh ikyu de iw¡th ¼vFkkZr de la[;k] de LFkku] lLrk vkokl] ?kj
ds csdkj [kk| inkFkksZa vFkok ek= pjkbZ vkfn½ ls 'kq: fd;k tk ldrk
gSA
❖ cdfj;k¡ 10&12 ekg esa cPps nsus ;ksX; gks tkrh gSa rFkk izk;% ,d ls vfèkd
cPps nsrh gaSA
❖ cdfj;k¡ izR;sd tyok;q esa vius dks vklkuh ls <ky ysrh gaSA
❖ cdjh dk ekal lcls vf/kd yksdfiz; gS rFkk bl ij dksbZ /kkfeZd izfrcaèk
ugha gS cfYd dqN [kkl volj tSl& s gksyh] nqxkZit
w k ,oa cdjhn vkfn
ij bldk egRo c<+ tkrk gSA
❖ cdjh ikyu] HksM+ rFkk xk; ikyu dh rqyuk esa 120 rFkk 135 izfr'kr
Øe'k% vf/kd ykHkdkjh gSA
❖ ,d cdjh izfro"kZ yxHkx 1000 #0 'kq)
+ ykHk nsrh gSA
❖ ,d cdjh izfro"kZ yxHkx 2 fDoaVy [kkn mRiUu djrh gSA

13
13
cdjh ikyu ds egRoiw.kZ rF;
1- mfpr uLy dk pquko % ns'k esa cdfj;ksa dh yxHkx 20 uLysa gSa ijUrq
mRrj izn's k esa nqX/k mRiknu gsrq tequkikjh rFkk ekal gsrq cjcjh] ewy
iztkfr;k¡ loZJ"s B gSA
tequkikjh % ;g uLy eq[; :i ls mRrj izn's k ds bVkok ftys esa ik;h tkrh
gS tks ;equk o pEcy ufn;ksa ds dNkj esa fLFkr gSA tgk¡ pjkbZ dh vPNh
lqfo/kk miyC/k gksrh gS] ogk¡ tequkikjh vPNh izdkj iuirh gSA ;g cM+s vkdkj
dh cdjh gSA bldk jax izk;% lQsn
gksrk gSA izFke ckj xHkZ /kkj.k djus
esa yxHkx 1-50 o"kZ yx tkrs gSAa
;g izfro"kZ ,d ckj esa 1&2 cPps
nsrh gSA bl iztkfr dh cdfj;k¡
190&200 fnuksa ds nqX/kdky esa yxHkx
200 fd-xzk- nw/k nsrh gS vFkkZr 1-0
fd-xzk- izfrfnuA o"kZ Hkj esa bu
cdfj;ksa dk 'kkjhfjd Hkkj 22&26
fd-xzk- rd gks tkrk gSA tequkikjh

cjcjh % ;g ekal mRiknu ds fy,

loZJ"s B iztkfr gS tks vkxjk] ,Vk]
eFkqjk ,oa vyhx<+ ftyksa esa ikbZ
tkrh gSA ;g ,d lky ds vUnj
iztuu ;ksX; gks tkrh gSA cjcjh
,d ckj eas 2&3 cPps rFkk nks lky
esa rhu ckj cPps nsrh gSA bl rjg
,d eknk izfro"kZ yxHkx 3-5 xquk
dh nj ls oa'k o`f) djrh gSA ;g
cjcjh
xq.k ns'k ds fdlh vU; iztkfr esa
ugha gSA uj cPpk ,d lky esa yxHkx 15&18 fd-xzk- rd gks tkrk gSA eknk
,d lky esa yxHkx 140 yh- nw/k nsrh gSA cjcjh iztkfr dks ck¡/kdj Hkh ikyk
tk ldrk gSA

14
14
2- iztkfr dk lq/kkj % cdjh ikyd dks pkfg, fd LFkkuh; ek¡x ds vuqlkj
vFkkZr nw/k ds fy, tequkikjh rFkk ekal mRiknu ds fy, cjcjh uLy dk
ikyu djsa vFkok ns'kh iztkfr dks 'kq) tequkikjh ;k cjcjh ls iztuu
¼Økl½ djkdj /khjs&/khjs vuqokaf'kd lq/kkj djsAa blds fy, O;ofLFkr vFkok
ljdkjh QkeZ ls vPNs xq.kksa okyk uj cPpk Ø; djsAa izfr 20&25 cdfj;ksa
ds fy, ,d uj i;kZIr gksrk gSA ,d lky ckn ;g iztuu ;ksX; gks tkrk
gSA mlds lkFk ds vU; ns'kh uj cdjksa dks csp nas vFkok ca/;kdj.k djk
nsa rkfd vUr% iztuu dks jksdk tk ldsA bl rjg fdlku vof.kZr uLy
ds leqnk; dks de [kpZ }kjk 2&3 o"kZ esa okafNr uLy esa ifjofrZr dj
vf/kd ykHk dek ldrs gSAa
3- iztuu gsrq cdjs dk pquko % uLy lq/kkj esa cdjs dk ;ksxnku vk/kk
gksrk gSA vr% leqnk; esa lcls LoLFk] fujksx] rst o`f) nj] lqMkSy 'kjhj]
vfèkd 'kkjhfjd Hkkj ¼olk jfgr½ rFkk QwrhZys uj dk pquko iztuu gsrq
djuk pkfg,A blds vfrfjDr uj dk pquko djrs le; bl ckr ij è;ku
nsuk pkfg, fd bldh ek¡ ,d le; esa T;knk cPps nsrh gks rFkk nks C;kr
ds chp de ls de varjky j[krh gksA
4- vkokl O;oLFkk % vkokl lnSo Å¡ps ,oa lw[ks LFkku ij cuk;sa tgk¡ ueh
vFkok ikuh u jgrk gksA izR;sd i'kq dks de ls de 1-00 oxZ eh- LFkku
nsuk pkfg,A vkokl rd lw;Z dh jks'kuh igq¡puh pkfg;sA ebZ&twu esa
vR;fèkd rkieku ,oa fnlEcj&tuojh esa vR;f/kd 'khr ls cpko gsrq
Nk;snkj o`{k rFkk insZ vkfn dh O;oLFkk djuh pkfg,A chekjh ls cpko
gsrq fu;fer ey&ew= dh lQkbZ djrs jguk pkfg,A
5- iztuu O;oLFkk % iztuu gsrq izfr 20&25 eknk ij ,d uj cdjk j[kuk
pkfg,A cdjh ikyd mfpr j[k&j[kko ,oa vkgkj izc/a ku djsa rkfd cdjh
C;kr ds i'pkr rhu ekg ds vanj iqu% xHkZ/kkj.k dj ys ftlls nks lky
esa rhu C;kr fey ldsA cdfj;ksa esa en pØ 18&21 fnu rFkk en vofèk
24&48 ?kaVs dk gksrk gSA en ds y{k.k vkus ds 12 ?kaVs i'pkr budk
iztuu djkuk pkfg;sA cdjh ikyd bl ckr dk /;ku nsa fd xfHkZr djkus
ds i'pkr mudh cdjh esa 18&21 fnu ds chp iqu% en ds y{k.k rks ugha
fn[kkbZ ns jgk gSA ;fn ,slk gS rks iqu% xfHkZr djk;aAs ysfdu ckj&ckj
,slk gks rks i'kq&fpfdRld dh lykg ysAa
15
15
6- C;kr ds le; ns[kHkky % cdfj;ksa esa xHkZdky yxHkx 145 fnu dk gksrk
gS vr% xHkkZoLFkk ds vfUre 60 fnu rd 200 xzke nkuk feJ.k izfrfnu
naAs C;kr ds 7&10 fnu iwoZ cdjh dks pjkbZ ij u HkstAas ,d cPpk ls
nwljk cPpk iSnk gksus ds chp yxHkx 15&20 feuV yxrk gSA cPpk iSnk
gksus ds dqN nsj i'pkr~ tsj Lor% fxj tkrk gSA ;fn 8&10 ?kaVs rd
tsj ugha fxjrk gS rks i'kq&fpfdRld ls lykg ysAa C;kr ds i'pkr~ cdjh
dks ue ,oa gYdk xeZ pksdj [kkus dks nsuk pkfg,A
7- uotkr cPps dh ns[kHkky % cPps dks cdjh dk igyk nw/k ¼[khl½ 2&3
fnu rd vo'; fiyk;sAa blls chekfj;ksa ls cpko esa enn feyrh gSA uky
ij fVapj vk;ksfMu yxkrs jguk pkfg,A cPps dks fnu esa rhu&pkj ckj
nw/k fiyk,¡A ek¡ ds nw/k ds vHkko esa xk; dk nw/k fiyk;k tk ldrk gSA
nks&rhu lIrkg ckn eqyk;e gjk pkjk nsuk izkjEHk djsAa rhu lIrkg esa
uj cPps dk ca/;kdj.k djk,] blls ekal dh xq.koRrk c<+ tkrh gS rFkk
tks peM+k izkIr gksrk gS mlesa dksbZ nqx/Za k ugha gksrh gSA nks ekg ckn cPps
dks nw/k nsuk vko';d ugha gSA
8- vkgkj O;oLFkk % ;fn vPNk pkjkxkg] >kfM+;k¡ ,oa ikSf"Vd gjk pkjk
miyC/k gks rks nkuk feJ.k nsuk vko';d ugha gSA vU; ifjfLFkfr;ksa esa
c<+rs cPps dks 100 xzk- nkuk feJ.k] iztuu ds ekSle esa uj dks 200 xzk-]
xfHkZr cdfj;ksa ¼vafre 60 fnu½ dks 200 xzk- rFkk ,d yh- nw/k nsus okyh
cdfj;ksa dks izfr fnu 250 xzk- nkuk feJ.k nsuk pkfg,A nkuk feJ.k cukus
ds fy, dksbZ Hkh lLrk vukt 50&60 izfr'kr] nky pwuh 20 izfr'kr] [kyh
25 izfr'kr] xsg¡w dk pksdj ;k pkoy dk ikfyl 10 izfr'kr] [kfut feJ.k
2 izfr'kr rFkk lk/kkj.k ued 1 izfr'kr LFkkuh; miyCèkrk ds vkèkkj ij
p;u dj rS;kj djsAa cdfj;ksa dk /khjs&/khjs vkgkj ifjorZu djsAa vfèkd
jlhyk pkjk tSls cjlhe] ywluZ] yksfc;k vf/kd ek=k esa u f[kyk,a blls
vQjk gks ldrk gSA lqcg vfr'kh?kz tc rd ?kklksa ij vksl yxk gks rFkk
tyHkjko {ks=ksa esa cdfj;ksa dks pjus u Hkstas blls vUr% ijthoh dk izdksi
gks ldrk gSA
9- LokLF; O;oLFkk % cdjh ikyd dks ges'kk lrdZ jguk pkfg, fd dgha
mudh cdjh chekj rks ugha gSA cdjh dk leqnk; ls vyx jguk] pjkbZ
16
16
 ugha djuk] lkFk&lkFk u py ikuk] lqLr ,oa mrjk psgjk] lj uhps djds
[kM+s gksuk] 'kjhj dk rkieku 1030 Qk- ls T;knk gksuk] eq¡g] ukd] dku] vk¡[k
vFkok ey&ew= ds jkLrs [kwu] eokn] dhpM+ vkuk vkfn chekjh ds y{k.k
gaSA ,slh n'kk esa rqjra i'kq&fpfdRld ls lykg ysAa
❖ U;weksfu;k % vR;f/kd BaM ,oa Hkkjh o"kkZ esa ;fn cdjh dk j[k j[kko
Bhd ls ugha gksrk gS rks U;weksfu;k gks ldrk gS vkSj ;g chekjh tkuysok
gks ldrh gS] D;ksfa d U;weksfu;k gksus ds i'pkr QsQM+s esa thok.kq] fo"kk.kq
,oa ekbZdksIykTek dk laØe.k rsth ls gksrk gSA cdfj;ksa dks 'okWl ysus
esa dfBukbZ gksus yxrh gSa ftlls e`R;q gks tkrh gSA
❖ nLr % cdfj;ksa esa nLr ds dbZ dkj.k gksrs gSAa izk;% nLr ijthfo;ks]a thok.kq
,oa fo"kk.kq ds laØe.k ls gksrk gSA bldk eq[; dkj.k nwf"kr vkgkj ,oa
ty xzg.k djuk gSA
❖ vQjk % cdfj;ksa esa vQjk lk/kkj.kr;k [kku&iku esa vlko/kkuh ds dkj.k
gksrk gS ;fn cdfj;k¡ LoHkko ds vuq#i dqN vf/kd [kk ysrh gaS] tSl& s
eksVs vukt] eDdk] xsg¡w] pkoy] /kku] cktjk ,oa gjk pkjk tSl&
s cjlhe]
tbZ bR;kfnA ,slh n'kk esa cdfj;ksa ds isV ds vUnj tks xSl curk gS
og ckgj ugha fudy ikrk vkSj vQjk gks tkrk gSA
mi;qZDr LokL¸Fk leL;kvksa ds fy, Ik'kq&fpfdRld ls lEidZ djsAa
❖ Vhdkdj.k ,oa ijthoh fu;a=.k % bldk foLr`r fooj.k Ik'kqvksa ds
laØked jksx ds vUrxZr fn;k tk pqdk gSA

17
17
 lwdj ikyu ,d mHkjrk O;olk;
gekjs ns'k esa lwdj ikyu ,d fo'ks"k oxZ }kjk fd;k tkrk gS tcfd fons'kksa
esa ;g ,d cM+k O;olk; cu x;k gSA gky ds o"kkaZs esa lwdj ikyu esa vusd
uo;qodksa us :fp fn[kkbZ gS rFkk xzkeh.k {ks=ksa esa ykHk dh izR;k'kk esa txg&txg
ij lwdj QkeZ Hkh [kqy jgs gSAa gekjs ns'k esa lwdjksa dh la[;k ,oa ekal mRiknu]
fo'o dh rqyuk esa cgqr de gSA bldk eq[; dkj.k lkekftd izfrca/k] mfpr
uLy ,oa leqfpr ikyu iks"k.k dk vHkko rFkk dqN [kkl chekfj;k¡ gSA blfy,
vko';d gks tkrk gS fd lekt ds detksj oxZ ds vkfFkZd mRFkku gsrq lwdj
ikyu dks ?kjsyw O;olk; dk :i fn;k tk;sA

lwdj ikyu dh fo'ks"krk,¡

❖ lwdj ikyu de iw¡th ,oa de LFkku ls 'kq: fd;k tk ldrk gSA
❖ lwdj ikyu esa ykxr /ku dh okilh 'kh?kz ¼9&12 ekg½ gksrh gSA
❖ lwdj esas oa'k o`f) 'kh?kz ,oa vf/kdre ¼8&12½ gksrh gSA
❖ lwdjksa dh 'kkjhfjd o`f) 500&800 xzk-@fnu gksrk gSA
❖ lwdj esas vkgkj mi;ksx n{krk ¼3-5 % 1½ vf/kd gksrh gSA
❖ lwdj mRiknu esa etnwjh ij de O;; ¼10 izfr'kr½ gksrk gSA
❖ csdkj [kk| inkFkZ dks dherh mRikn esa ifjofrZr djus dh vn~Hkqr {kerk
gksrh gSA
❖ lwdj ikyu esa uLy lq/kkj dh lEHkkouk 'kh?kz gksrh gSA
❖ lwdj ikyu de {ks=Qy esa fd;k tk ldrk gSA

lwdj ikyu ds xqj

❖ uLyksa dk pquko % ns'kh lwdjksa dk 'kkjhfjd Hkkj fons'kh lwdjksa dh vis{kk
vk/kk gksrk gSA budh iztuu {kerk tSls & ySfa xd ifjiDork] cPps dk

18
18
 tUe nj Hkh fons'kh uLyksa
dh vis{kk cgqr de gkssrk
gSA blfy, lwdj ikyd dks
pkfg, fd os yktZ g~okbV
;kdZ 'kk;j ;k ySaMsªl uLy
ds lwdj ikysA ;g uLysa
;gk¡ ds okrkoj.k ds fy,
mi;qDr gSA bl iztkfr dh yktZ g~okbV ;kdZ 'kk;j
eknk 8 ekg esa o;Ld gks tkrh gS rFkk o"kZ ds vUnj izFke C;kr] izfr
C;kr 8&12 cPps] izfro"kZ nks C;kr rFkk lHkh izdkj ds [kk| inkFkksZa dks
ikSf"Vd ekal esa ifjorZu dh vf/kdre {kerk ¼3-50 % 1½ j[krh gSA blds
cPps ,d o"kZ esa 70&90 fd-xzk- rd 'kkjhfjd otu izkIr dj ysrs gSaA
❖ uLy lq/kkj % fons'kh uLy ds lwdj ikyu ls vf/kd ykHk gS vr% ,sls
lwdj ikyd tks ns'kh uLy iky j[ks gSa fdlh ljdkjh ;k O;ofLFkr QkeZ
ls bl iztkfr ds uj cPps ysdj iztuu }kjk ns'kh uLy dk lq/kkj djsAa
bl izdkj izkIr ladj uLy ds lwdj m"ek ,oa jksx izfrjks/kh gksrs gSa rFkk
xzkeh.k ifjos'k esa Hkyh&Hkk¡fr ikys tk ldrs gSAa
❖ lwdj vkokl ¼ckM+k½ % lwdj vkokl ds fy, i;kZIr LFkku ,oa ikuh dh
leqfpr O;oLFkk gksuh pkfg,A vkokl esa gok] izdk'k ,oa ty fudkl dh
vPNh O;oLFkk gksA ekSle ds vuqlkj vkokl FkksMk+ [kqyh Nr okyk Hkh gksA
Q'kZ iDdk rFkk Nr ?kkl&Qwl ;k [kijSy ls cuk ldrs gaSA nhokj dh
Å¡pkbZ 4&5 QqV j[ksAa
❖ lwdj vkgkj % NksVs lwdj ikyd izk;% lwdjksa dks ?kj esa j[kdj ugha
f[kykrs gSa mUgsa [kqys [ksrks]a eSnkuksa esa ?kqekdj ikyrs gSAa lLrs vkgkj gsrq
?kjks]a gksVyksa dk cpk Hkkstu ,oa twBu f[kyk ldrs gSAa csdkj lfCt;k¡]
Qy] Qyksa ds vo'ks"k] xsg¡w dk pksdj] /kku dh Hkwlh] csdkj vukt bR;kfn
lwdj pko ls [kkrs gSAa lwdj dks FkksMh+ ek=k esa gjs eqyk;e iRrhnkj
lfCt;k¡ ,oa pkjk Hkh ns ldrs gaSA lwdj ikyu cM+s iSekus ij djus gsrq
gj oxZ ds fy, vyx&vyx lUrqfyr vkgkj nsuk pkfg, ftls lwdj&ikyd
Lo;a cuk ldrs gSA

19
19
fofHkUu Js.kh esa lwdj&vkgkj lajpuk ¼izfr'kr½
[kkn~; vo;o 'kkodksa ¼cPpksa½ c<+rs lwdjksa oL;d lwdjkas
dk vkgkj dk vkgkj dk vkgkj
njk eDdk 55&58 48&52 32&36
xsg¡w dk pksdj@ 18&22 20&24 40&45
pkoy ikWfyl
ew¡xQyh dh [kyh 14&16 18&20 14&16
eNyh dk pwjk 4&6 4&6 4&5
[kfut feJ.k 2 2 2
lk/kkj.k ued 1 1 1

lwdj jksx % lwdj ikydksa dks pkfg, fd lwdj Toj rFkk [kqjidk & eq¡gidk
ls cpko ds fy, <kbZ ls rhu ekg dh vk;q esa Vhdkdj.k djsAa var% ijthfo;ksa
ds fu;a=.k ds fy, ihijkthu nok 4 xzk-@10 fd-xzk- vkgkj dh nj ls] vkèkk
nkus esa lqcg rFkk vk/kk nkus esa 'kke dks nsAa nwljs fnu 4 xzk- Fkk;ksoM
as ktkWy@
fd-xzk- vkgkj esa feykdj nsus ls ykokZ o cM+s Ñfe nksuksa ej tkrs gSAa nok
nsus ls iwoZ lwdjksa dks FkksMk+ Hkw[kk j[krs gSa rkfd nok fefJr vkgkj iw.kZ :i
ls [kk ldsAa

lwdj ds mi;ksx
❖ lwdj o/k ls 80 izfr'kr [kkus ;ksX; ekal izkIr gksrk gS ftlesa 15&20
izfr'kr izkVs hu gksrk gSA blds vykok ÅtkZ] [kfut ¼QkLQksjl] yksgk½ ,oa
foVkfeu ¼Fkk;feu] jhcks¶ysfou] ukbZflu] ch&12½ izpjq ek=k esa ik;s tkrs gSAa
❖ yxHkx 200&300 xzk- cky izfr lwdj izkIr gksrk gS ftlls 'ksfoax] /kqykbZ]
fp=dkjh ds cz'k] pVkbZ;k¡ ,oa iSjk'kwV ds lhV cuk;s tkrs gaSA
❖ peZ m|ksx esa lwdj peZ dh vR;f/kd ek¡x gSA
❖ lwdj pchZ i'kq vkgkj] eksecRrh] moZjd] 'ksfoax Øhe] eyge rFkk jlk;u
cukus ds dke vkrk gSA
❖ lwdj jDr] phuh 'kq) djus] cVu] twrksa dh ikfy'k] nokÃ;k¡] lklst] i'kq
vkgkj] [kkn] oL=ksa dh jaxkbZ&NikbZ gsrq iz;ksx fd;k tkrk gSA
20
20
❖ lwdj dh vUr%lzkoh xzfa Fk;k¡ tSls ,Mªhuy] iSjkFkk;jk;M] Fkk;el] fi;w’k xzfa Fk]
vXuk'k;] Fkk;jk;M] fifu;y bR;kfn ls euq";ksa ds fy, nokb;k¡ ,oa
bUtsD'ku cuk;s tkrs gSAa
❖ lwdj ls izkIr dksyt
s u ls vkS|ksfxd ljsl ,oa ftysfVu cuk;k tkrk gSA
❖ gfM~M;k¡] [kqj o vkarksa dk iz;ksx dbZ rjg ds vkS|ksfxd mRikn cukus esa
fd;k tkrk gSA
lwdj dh mi;ksfxrk dks ns[krs gq, vko';d gks tkrk gS fd jkT; ljdkj
detksj oxZ ds mRFkku gsrq bl O;olk; dks c<+kok nsAas blds fy, mUur'khy
uLy] vko';d Vhds] nokbZ;k¡] lLrs vkgkj dh miyC/krk] ekal izlLa dj.k
bdkbZ;ksa dh LFkkiuk rFkk foi.ku lqfo/kkvksa ij /;ku nsuk gksxkA

21
21
 eqxhZ ikyu
eqxhZ ikyu O;olk; gekjs ns'k esa cgqr rsth ls vkxs c<+ jgk gS vkSj yk[kkas
yksxksa ds jksth jksVh dk lk/ku cu x;k gSA xjhch mUewyu ,oa csjkstxkj
uo;qodksa ds fy, ;g ,d vPNk O;olk; lkfcr gks jgk gSA ukckZM ¼,u-,-
ch-,-vkj-Mh-½ ,oa vU; yhM cSda bl O;olk; dks yksdfiz; cukus gsrq _.k Hkh
eqgS;k djk jgh gSAa ysfdu lk/ku lEiUu gksrs gq;s Hkh] mRrj izn's k essa vko';drk
ds vuq#i mRiknu u gksus ds dkj.k vkt Hkh nf{k.k Hkkjr ls v.Ms ,oa eqxhZ
ds ekal dh iwfrZ dh tk jgh gSA vr% izn's k esa eqxhZ mRikn dks c<+kus ds fy,
fuEufyf[kr ?kVdksa ij /;ku nsuk vko';d gSA
mUufr'khy iztkfr;k¡ % vktdy vuqlèa kku
dsUnzkas ,oa dqN izkbosV laLFkkvksa us vaMs
nsus okyh ,slh mUufr'khy iztkfr;k¡
fodflr dh gS ftudk mRiknu 300 ls
vf/kd v.Mksa dk gS tks ns'kh eqfxZ;ksa dh
vis{kk 4 ls 5 xquk vf/kd gSAa blh rjg
ekal okyh ¼czkW;yj@ØkW;yj½ iztkfr;k¡ 6
lIrkg esa 1-50 fd-xzk- ekal ns jgh gaSA oujktk iztkfr
?kj ds fiNokMs+ eqxhZ ikyu gsrq mi;qDr iztkfr;k¡ 150 v.Ms rFkk mlds ckn
2-5&3-00 fd-xzk- ekal nsus dh {kerk j[krh gSAa
mnkgj.kkFkZ& dsUnzh; i{kh vuql/a kku laLFkku]
cjs y h }kjk fodflr dS j h&fiz ; k]
dS j h&lks u kyh ¼v.Ms okyh iz t kfr½]
dSjh&';kek] dSjh&fuHkhZd] dSjh&nsoUnzk ¼?kj
ds fiNOkkM+s eqxhZ ikyu gsrq½ rFkk dSfjczks
/kujkt ,ao dSfjczks e`R;qTa ; ¼ekal okyh
iztkfr½ mi;qDr gSAa

22
22
larqfyr vkgkj % nwljh leL;k larqfyr vkgkj dh gSA eqxhZ vkgkj dk
eq[; Hkkx eDdk mRrj izns'k esa vfèkd gksrk gS ysfdu nwljk Hkkx ew¡xQyh
ds [kyh dk vHkko gS gyk¡fd] vktdy eqfxZ;ksa dk vkgkj vyx&vyx
Jsf.k;ksa ds fy, fofHkUu dEifu;ksa }kjk O;olkf;d Lrj ij cuk;s tk jgs
gSa vkSj cktkj esa mfpr nke ij miyC/k gSaA
vko`r rkiØe fu;a=.k % mRrj izns'k esa ebZ&twu dh vR;f/kd xehZ
¼400 ls vf/kd½ rFkk fnlEcj&tuojh dh Ba<+d ¼150 ls de½ Hkh eqxhZ dh
mRikndrk dks 20 izfr'kr rd izHkkfor djrh gSa blfy, eqxhZ ikyd dks
pkfg, fd eqxhZ ?kj ds nf{k.k rFkk if'pe fn'kk esa 'kgrwr ¼eyokjh½ ds o`{k
yxk;sa tks xehZ esa Nk;k rFkk tkM+s esa ifRr;k¡ fxj tkus ds i’pkr~ /kwi nsaA
blds vfrfjDr insZ] ikuh dk fNM+dko] Nr ij ?kkl&Qwl fcNkdj ,oa
vko';drkuqlkj] f[kM+fd;ksa dks [kksydj vFkok cUn j[kdj rkieku ij
fu;a=.k djuk pkfg,A
laØked jksxksa ls cpko % cpko bykt ls dkjxj gS ;g dgkor eqxhZ ikyu
esa lVhd cSBrh gS vxj ,d ckj fdlh chekjh dk laØe.k gks x;k rks iwjk
leqnk; u"V gks ldrk gSA vr% buls cpko ds fy, Vhdkdj.k gh lcls lLrk
,oa dkjxj mik; gSA
Vhdkdj.k lkfj.kh
mez Vhdk [kqjkd@ek=k iz;ksx iztkfr
1&7 fnu ,p-ch-Vh- LVªus ¼ekdZ½ 0-2 fe-yh- xnZu ;k vaMs okyh
,d c¡nw vk¡[k esa iztkfr ds fy,
14 fnu vkbZ-ch-Mh- b.VjfefM,V ** ** vaMs o ekal
nksuksa iztkfr;ksa
ds fy,
28 fnu vkbZ-Mh-,Q- ylksVk ** ** **
35 fnu vkbZ-ch-Mh- b.VjfefM,V ** ** **
42 fnu pspd ** ia[ks ds v.Ms okyh
uhps ekal esa iztkfr ds fy;s
8&10 lIrkg vkj-Mh-&2 ch- LVªus 0-5 fe-yh- Ekkal esa **
18 lIrkg bZ-Mh-,l-&76 ** ** **
20 lIrkg vkj-Mh- bu,DVhosVsM ** ** **

23
23
vU; jksxksa ls cpko
1- lQsn nLr@cSflyjh OgkbZV Mk;fj;k@Iyqyksje chekjh % ;g jksx
eq[;r% pwtksa esa gksrk gS] ftlls dkQh vf/kd la[;k esa pwtksa dh e`R;q gksrh
gSA ckn esa ;g cM+h eqfxZ;ksa esa Hkh QSyrk gSA jksx ls xzflr eqfxZ;ksa ds vaMksa
esa Hkz.w k ej tkrs gSA jksxh eqfxZ;ksa dh chV pwus tSlh lQsn gksrh gS rFkk ey
foltZu ds le; nnZ gksrk gS] dqN i{kh va/ks ;k yaxM+s Hkh gks tkrs gSAa pwts
,oa eqfxZ;ksa dk fiNyk Hkkx nLr ds dkj.k fpid tkrk gSA

mipkj
d½ VsVªklkbfDyu@fyDlsu@Q;wjklksy ikmMj nok % ;g nok lHkh i’kq
nok nqdku esa miyC/k jgrh gSA 20 pwts vFkok 5 cM+h eqfxZ;ksa ds fy;s ,d
di ikuh ¼50 fe-yh-½ esa 2 pqVdh ¼2 xzke½ nok ?kksyas ,oa flfjat }kjk chekj
pwtksa dks nks&nks cwna ,oa cM+h eqfxZ;ksa dks ikap&ikap cwna rhu fnuksa rd yxkrkj
fiykus ls chekjh nwj dh tk ldrh gSA ihus ds ikuh esa nok ?kksydj Hkh fiyk;h
tk ldrh gSA bl i)fr esa 40 pwts vFkok 10 cM+h eqfxZ;ksa ds fy, ,d rlyk
ikuh ¼1 yhVj½ esa 4 pqVdh ¼4 xzke½ nok feykdj eqxhZ ?kj esa j[ks ikuh crZu
esa nok Mky nsa ,oa izHkkfor pwts ;k eqfxZ;ksa dks viuh bPNkuqlkj bl ikuh
dks ihus nsAa ,slk rhu fnuksa rd djsAa
jksdFkke % fcNkSuk] eqxhZ?kj ,oa mlds vkl ikl dh txg dh lkQ lQkbZ
dk iwjk /;ku j[kk tkuk pkfg,A VsVkª lkbfDyu ikmMj@fyDlsu ikmMj@Q;wjklksy
ikmMj&mij crk;h x;h nok dks vk/kh ek=k esa ihus okys ikuh esa nsus ls bldh
jksdFkke dh tk ldrh gSA
2- [kwuh isfp'k@[kwuh nLr@dkWDlhfM;ksfll % ;g jksx eq[;r% i{kh j[kus
ds LFkku ij ueh ds dkj.k gksrk gSA lcls izeq[k y{k.k [kwuh nLr gksrk
gSA izHkkfor pwts [kkuk ugha [kkrs gSa] ia[kksa dks uhps >qdkdj j[krs gSa] dyxh
dk jax Hkwjk gksus ds lkFk&lkFk] vaMksRiknu de gks tkrk gSA bl jksx ls
pwts dkQh detksj gks tkrs gSa ,oa vk¡[k ewandj cSB tkrs gSaA bl chekjh
ls dkQh cM+h la[;k esa if{k;ksa dh e`R;q gks tkrh gSA ;g jksx if{k;ksa dks
djhc rhu lIrkg dh vk;q esa yxrk gS tks ckn esa cM+h eqfxZ;ksa esa Hkh QSyrk
gSA
24
24
mipkj % dkWDlhfM;k jks/kd nok;sa tSls ,Eizkl
s ksy] lYQkDohukWDlsfyu] lYQkehjkthu
vkfn cktkj esa miyC/k gSA nok dks mij n'kkZ;h xbZ ek=k ds vuqlkj nkus esa
feykdj rhu fnuksa rd izHkkfor eqfxZ;ksa dks nsuk pkfg,A lkFk&lkFk foVkfeu ,oa
[kfut feJ.k dks ikuh esa feykdj nsus ls Hkh jksx dks fu;af=r fd;k tk ldrk
gSA
jksdFkke % bl jksx dh jksdFkke ds fy, eqfxZ;ksa dk fcNkou ;k eqxhZ ?kj
dk Q'kZ lw[kk rFkk lkQ j[kuk pkfg,A fcNkou xhyh gksus ij pwuk feykdj
fcNkou dks iyV nsuk pkfg,A mijksDr vkS"kf/k;ksa esa ls fdlh ,d dks nkuk
esa feykdj ;k ihus ds ikuh esa feyk dj fiyk,A nok ;qDr ikuh ds lkFk
lknk ikuh u nsAa jksdFkke ds fy, 2&3 ekg rd ;k tc rd vko';drk
gks] nok nsuh pkfg,A
3- eqfxZ;ksa esa lnhZ tqdke % BaM ds le;] o"kkZ esa Hkhxus ij ;k [kqys esa
ckgj jgus ij eqfxZ;ksa dks [kkl dj pwtksa dks ;g chekjh gks tkrh gSA eqfxZ;ksa
dk lqLr jguk] dyxh esa uhykiu] nkuk ikuh de [kkuk ,oa pksp ls iryk
lzko vkuk izeq[k y{k.k gSA pwts ,oa eqfxZ;k¡ ikl&ikl vkdj >qM a cuk ysrs
gSAa blls ;g chekjh vkSj Hkh QSyrh gSA
mipkj % VsVªklkbfDyu] LVsfDyu vkfn dh 1@4 VScysV lqcg&'kke
f[kykosaA lYQkfMehMhu ¼16 izfr'kr ?kksy½ 10 fe-yh-] 1 yhVj ikuh esa
feykdj fiykosaA
jksdFkke
❖ eqfxZ;ksa dks BaM ls cpkuk pkfg,A vko';drk gksus ij 60&100 okV dk
cYc eqxhZ?kj esa tykuk pkfg,A blls dejk xeZ jgrk gSA
❖ mijksDr of.kZr VsVªklkbDyhu nok dks bl chekjh dh jksdFkke ;k rhczrk
dks de djus esa mi;ksx fd;k tk ldrk gSA mDr eqfxZ;ksa dks 3 ekg
esa ,d ckj] 2&3 fnu rd yxkrkj nok fiykuk pkfg,A

vkS"kf/k;ksa jksdFkke fof/k

ckbZQqjku VscysV 1@4 VscysV 1 yhVj ikuh
dkWMªhuy ikmMj 1 xzke 1 yhVj ikuh
,Eizkl
s ksy 20 izfr'kr 30 xzke 100 yhVj ikuh

25
25
 pkjk mRiknu rduhfd
nq/kk: i’kqvksa dks o"kZ Hkj gjk pkjk f[kykuk vkfFkZd :i ls lcls lLrk fodYi
gSA ekulwu ls igys ¼ebZ&twu½ rFkk ekulwu ds ckn esa vFkkZr uoEcj&fnlEcj
esa gjs pkjs dh cgqr deh gksrh gS tcfd ekuwlu ekSle ¼tqykbZ&vxLr½ ,oa
tkM+s ¼Qjojh ls vizSy ekg½ esa gjs pkjs dh vf/kdrk gksrh gSA vr,o nqX/k
mRiknu dks fLFkj j[kus ds fy, o"kZ Hkj gjk pkjk mRiknu djuk gh ,d fVdkÅ
ekè;e gSA
xehZ rFkk o"kkZ ds ekSle esa Tokj] cktjk] eDdk] ,e-ih- pjh] lwMku] ladj
yksfc;k rFkk lnhZ esa cjlhe] tbZ] ljlka]s xktj] 'kyte] pkbuht dSct s vkfn
mxk ldrs gaSA vko';drkuqlkj NksV& s NksVs {ks=Qy esa 1&1 ekg ds vUrjky
ij cqvkbZ djus ls o"kZ Hkj gjk pkjk izkIr fd;k tk ldrk gSA nyguh rFkk
xSj&nyguh pkjk feykdj Hkh mxk;k tk ldrk gSA

izeq[k pkjk Qlyksa dh mRiknu rduhfd

¼1½ cjlhe
;g jch esa mxkbZ tkus okyh pkjk dh
izeq[k Qly gSA blls pkj ls N%
dVkbZ;k¡ izkIr dh tk ldrh gSA cjlhe
ls yEcs le; rd pkjk feyrk gS rFkk
;g izkVs hu ls Hkjiwj gksrh gSA
Hkwfe dh rS;kjh ,oa cqvkbZ % [ksr
dks lery cukdj 3&4 tqrkb;ksa ds
Ckjlhe ¼ojnku iztkfr½
i'pkr~ feV~Vh vPNh rjg rS;kj djsAa
[ksr esa ikuh Hkjdj] 1&1-5 ls-eh- [kM+s ikuh esa cht dk fNM+dko djsAa
[kkn ,oa moZjd % xkscj dh [kkn 8&10 Vu] u=tu 8 fd-xzk- ¼;wfj;k 18
fd-xzk-½] QkLQsV 32 fd-xzk- ¼flaxy lqij QkLQsV 200 fd-xzk-½ izfr ,dM+A
26
26
mUur iztkfr;k¡ % ojnku] cqUnsy cjlhe&2 rFkk 3] ch-,y-&10] eLdkohA
cht nj % 10 ls 12 fd-xzk- izfr ,dM+ ¼cht dks jkbtksfc;e dYpj }kjk
mipkfjr dj cqvkbZ djus ls iSnkokj vf/kd gksxh½A
cqvkbZ dk le; % 20 flrEcj ls 10 vDVwcj
flapkbZ % flapkbZ Hkwfe dh fdLe ,oa ekSle dh fLFkfr ds vuqlkj djuk pkfg,A
igyh gYdh flapkbZ ,d lIrkg ckn djsAa blds ckn 15 ls 20 fnu ds varj
ij ikuh nsuk pkfg,A dqy 15 ls 16 flapkbZ;ksa dh vko';drk iM+rh gSA
dVkbZ % cksus ds 40 fnu ckn igyh dVkbZ] blds ckn izR;sd 30 fnu ds
ckn dVkà djsAa
mit % ekpZ rd gjk pkjk ysus ds ckn ;fn cht ds fy, Qly NksM+ nsa
rks 360 ls 400 dqUVy gjk pkjk ,oa 1-0 ls 1-5 dqUVy cht izfr ,dM+ izkIr
gks tkrk gSA

¼2½ tbZ
tbZ jch dk eq[; vukth; pkjk gSA bldh [ksrh gekjs ;gk¡ lQyrkiwoZd dh
tk ldrh gSA
Hkwfe dh rS;kjh ,oa cqvkà fof/k % vPNh izdkj tqrkbZ djds rS;kj Hkwfe esa
gy ds ihNs] ykbu ls ykbu dh nwjh 20&25 ls-eh- ij cqvkbZ djsAa
[kkn % u=tu 16] 14 rFkk 12 fd-xzk- ¼;kuh ;wfj;k 35] 30 rFkk 27 fd-xzk-½ Øe'k%
cksrs le;] ,d ekg ckn rFkk igyh dVkbZ ds ckn rFkk QkLQsV 16 fd-xzk-
¼flaxy lqij QkLQsV 100 fd-xzk-½ cksrs le; izfr ,dM+A
mUur fdLesa % ts-,p-vks- 851] 822] 99&2] 2004] 90&1] dsUV
cqvkbZ dk le; % vDVwcj&uoEcj ¼cqvkbZ dk loksZRre le; 20 vDVwcj ls
10 uoEcj½
flapkbZ % cqvkbZ ds le; [ksr esa i;kZIr ueh dk gksuk vR;Ur vko';d gS
blls teko vPNk gksrk gSA igyh flapkbZ] cqvkbZ ds 21 fnu ij] nwljh 45
fnu] rhljh 60 fnu rFkk pkSFkh 80 fnu ij djuh pkfg,A

27
27
dVkbZ % igyh dVkbZ 55 fnu ij] rRi'pkr nwljh dVkbZ 35 ls 40 fnu cknA
vf/kd dVkbZ ds fy, cky cuus dh voLFkk ds igys dkV ysuk pkfg,A
mit % 160 &200 dqUVy izfr ,dM+ gjk pkjkA vPNk izcU/k gksus ij 220
ls 240 dqUVy gjk pkjk rFkk 4-8 ls 6 dqUVy cht izfr ,dM+ ¼;fn igyh
dVkbZ ds ckn cht ds fy, NksM½a+s izkIr fd;k tk ldrk gSA

¼3½ ljlksa
;g de le; esa rS;kj gksus okyh pkjs dh Qly gS vkSj yxHkx 50 fnuksa
esa rS;kj gks tkrh gS] bldk pkjk eqyk;e ,oa ikSf"Vd gksrk gSA
Hkwfe dh rS;kjh % ljlksa ds fy, nkseV ,oa oyqà nkseV loksZRre gSA rhu
pkj tqrkà dj [ksr rS;kj djsAa ljlksa vkaf'kd vEyh; ,oa {kkjh; Hkwfe esa mxkÃ
tk ldrh gSA
[kkn ,oa moZjd % xkscj dh [kkn 5&6 Vu] Uk=tu 16 fd-xzk- ¼;wfj;k 35
fd-xzk-½ cksrs le; rFkk 8 fd-xzk- ¼;wfj;k 18 fd-xzk-½ ,d ekg ckn rFkk
QkLQsV 8 fd-xzk- ¼flaxy lqij QkLQsV 50 fd-xzk-½ cksrs le; nsuk pkfg,A
mUur iztkfr;k¡ % tkikuh ljlks]a Vh&16] bXQzh] vkÃ-,e-&98] vkbZ-,e-&100
cqvkbZ dk le; % 20 flrEcj ls 10 vDVwcj rd
cht nj % 2-5 fd-xzk- cht izfr ,dM+ drkjksa esa cksus ij rFkk 3-50 fd-xzk-
izfr ,dM+ fNM+dokW fof/k lsA
flapkbZ % igyh flapkbZ rhu ls pkj lIrkg ds ckn] vU; 20 fnu ds varj
ij djuh pkfg,A
dVkbZ % 40 ls 50 fnu ij
mit % 100 ls 120 dqUVy izfr ,dM+ gjk pkjk izkIr gksrk gSA

¼4½ dbZ dVku okyh Tokj

[kjhQ esa Tokj dh [ksrh ls 80&85 izfr'kr gjk pjk izkIr gksrk gSA Tokj esa
lw[kk lgu djus dh {kerk vU; Qlyksa dh vis{kk vf/kd gksrh gSA blesa pkj
dVkbZ;k¡ laHko gSA
28
28
Hkwfe dh rS;kjh % mfpr ty fudkl okyh efV;kj ls oyqà nkseV Hkwfe ds
fy, nks tqrkà dkQh gksrh gSA cqvkà ds le; feVV~h eqyk;e ,oa HkqjHkqjh gksuh
pkfg,A
[kkn ,oa moZjd % u=tu 16 fd-xzk- ¼;wfj;k 35 fd-xzk-½ cksrs le;] 14 fd-
xzk- ¼;wfj;k 31 fd-xzk-½ ,d ekg ckn rFkk 16 fd-xzk- ¼;wfj;k 35 fd-xzk-½ izR;sd
dVku ds ckn izfr ,dM+ iz;ksx djuk pkfg,A
mUur iztkfr;k¡ % ,l-,l-th-&988] ,l-,l-th-&855] ih-lh-&29] ,e-ih-pjhA
cqvkbZ dk le; % lqfo/kkuqlkj ekpZ ls vxLr rd dHkh Hkh cks;k tk ldrk gSA
cht nj % 12&14 fd-xzk- izfr ,dM+A
fof/k % gy ds ihNs dwMk+ as esa 25 ls-eh- dh nwjh ijA
dVkbZ % 50 izfr'kr Qwy vkus rd dh voLFkk dVkbZ ds fy, loksZRre gksrh
gSA pkj dVkbZ;k¡ tSls igyk dVku 50 fnu ckn] mlds ckn 40 fnu ds
vUrjky ijA
mit % gjk pkjk 500&600 dqUVy izfr ,dM+A

¼5½ ,d dVku okyh Tokj

Hkwfe dh rS;kjh % mfpr ty fudkl okyh efV;kj ls oyqà nkseV Hkwfe ds
fy, nks tqrkà dkQh gksrh gSA cqvkà ds le; feVV~h eqyk;e ,oa HkqjHkqjh gksuh
pkfg,A
[kkn ,oa moZjd % u=tu 16 fd-xzk- ¼;wfj;k 35 fd-xzk-½ cksrs le; rFkk 14
fd-xzk- ¼;wfj;k 30 fd-xzk-½ ,d ekg cknA QkLQsV 13 fd-xzk- ¼flaxy lqij
QkLQsV 80 fd-xzk-½ cksrs le; izfr ,dM+A
cqvkbZ dk le; % twu&tqykbZ
mUur fdLesa % ih-lh-&6] ,p-lh-&136
cht nj % 16 fd-xzk- izfr ,dM+ vxj blds lkFk yksfc;k feykdj cksuk gks
rks 13 fd-xzk- Tokj vkSj 16 fd-xzk- yksfc;k izfr ,dM+ cht dk iz;ksx djsAa
mit % 160 dqUVy izfr ,dM+A
29
29
¼6½ eDdk
Hkwfe dh rS;kjh % mfpr ty fudkl okyh efV;kj ls oyqà nkseV Hkwfe ds
fy, nks tqrkà dkQh gksrh gSA cqvkà ds le; feVV~h eqyk;e ,oa HkqjHkqjh gksuh
pkfg,A
[kkn ,oa moZjd % xkscj dh [kkn 8&10 Vu izfr ,dM+] u=tu 24 fd-xzk-
¼;wfj;k 52 fd-xzk-½ cksrs le;] 16 fd-xzk- ¼;wfj;k 35 fd-xzk-½ ,d ekg ckn]
QkLQsV 13 fd-xzk- ¼flaxy lqij QkLQsV 80 fd-xzk-½ cksrs le; izfr ,dM+A
tgk¡ tLrs dh deh gks ogk¡ cqvkbZ ds le; 8 fd-xzk- ftad lYQsV Hkh feV~Vh
esa feykuk pkfg,A
cqvkbZ % ekpZ ls vxLr rd] ns'kh gy ds fiNs ykbuksa esa ¼25 ls-eh- dh nwjh ij½
cqvkà djsAa
cht nj % 20&24 fd-xzk- izfr ,dM+
mUur iztkfr;k¡ % vÝhdu Vky] xaxk lQsn&2] xaxk&5] xaxk&6 pkjs ds fy,
mi;qDr gSA
flapkbZ % tk;n dh Qly esa 12 ls 15 fnu ds varjky ij] cjlkr esa
vko';drkuqlkj] jch dh Qly esa 15 ls 20 fnu ds varjky ijA
dVkbZ % Qly dh dVkbZ] lwrcky fudyus ls igys dj ysuk pkfg,A
mit % gjk pkjk 140&160 dqUVy izfr ,dM+A

¼7½ yksfc;k
yksfc;k ,d vPNh nyguh Qly gS ,oa [kjhQ esa eq[; :i ls lCth ,oa pkjs ds
:i esa mxk;h tkrh gSA i’kqvksa ds pkjs ds :i esa yksfc;k ,d ikSf"Vd vkgkj gSA
Hkwfe dh rS;kjh % mfpr ty fudkl okyh efV;kj ls oyqà nkseV Hkwfe ds
fy, nks tqrkà dkQh gksrh gSA cqvkà ds le; feV~Vh eqyk;e ,oa HkqjHkqjh gksuh
pkfg,A
[kkn ,oa moZjd % cqvkbZ ds le; cht ds uhps dwMk+ as esa 8 ls 10 fd-xzk-
u=tu ¼20 fd-xzk- ;wfj;k½ o 24 fd-xzk- QkLQksjl ¼flaxy lqij QkLQsV 150
fd-xzk-½ izfr ,dM+ nsuk pkfg,A
30
30
mUur fdLesa % cqUnsy yksfc;k &1] 2] 3( vkbZ-th-,Q-vkj-vkÃ-&450 ¼dksfguwj½]
bZ-lh-&4216] ,u-ih-&3] jfl;u tkbaVA
cqvkbZ dk le; % ekpZ ls e/; vxLr mi;qDr gksrk gSA ns'kh gy ls iksjk
fof/k }kjk 2&3 ls-eh- xgjkbZ ij 25 ls-eh- ykbu ls ykbu dh nwjh ij cksuk
pkfg,A
cht nj % 16&20 fd-xzk- cht izfr ,dM+A feyok cksus ij nksuksa Qlyksa dk
vk/kk&vk/kk cht djds nks&nks ykbu ds varj ij cksuk pkfg,A cht dks
jkbtksfc;e dYpj ls mipkfjr djuk pkfg,A
dVkbZ % yksfc;k dh vf/kdka'k iztkfr;ksa esa dsoy ,d dVkbZ dh tk ldrh
gS]a ijUrq jfl;u tkbaV] dksfguwj esa nks dVkbZ;k¡ dh tk ldrh gSA 120 ls
140 dqUVy rFkk nks dVkbZ;ksa ls 140&180 dqUVy izfr ,dM+ gjk pkjk izkIr
fd;k tk ldrk gSA

¼8½ ladj gkFkh ?kkl ¼usfi;j½

;g dbZ dVkbZ;k¡ nsus okyk cgqo"khZ;
pkjk gSA cgqo"khZ; gksus ds dkj.k ,d
ckj yxkus ls rhu&pkj o"kZ rd pkjs
dh vPNh iSnkokj izkIr dh tk ldrh
gSA
Hkwfe dh rS;kjh % mfpr ty fudkl ladj usfi;j
okyh efV;kj ls oyqà nkseV Hkwfe ds fy, nks tqrkà dkQh gksrh gSA jksikÃ
ds le; feV~Vh eqyk;e ,oa HkqjHkqjh gksuh pkfg,A
[kkn ,oa moZjd % xkscj dh [kkn 80&100 dqUVy] u=tu 20 fd-xzk- jksikbZ
ls igys rFkk 20 fd-xzk- izfr dVkbZ ij nsuk pkfg,A
mUur fdLesa % bXÝh ua-&3] ua-&6 ,oa ua-&10
cqvkbZ dk le; % Qjojh esa usfi;j ?kkl ds ruksa ds VqdM+s ,oa cjlkr esa
?kkl dh tM+s [ksr esa yxk;sA
ruk ;k tM+ % ruksa ds VqdM+s ;k ?kkl dh tM+]s la[;k 8]000 izfr ,dM+A

31
31
fof/k % ykbu ls ykbu dh nwjh ,d ehVj rFkk ikS/ks ls ikS/ks dh nwjh vkèkk
ehVjA usfi;j ?kkl ds yxkrs le; bl ckr dk /;ku j[ksa fd ?kkl ds rus
ds VqdM+s esa nks xkaB vo'; gksuk pkfg, ,oa yxkrs le; fupyh xkaB tehu
ds vUnj rFkk mijh xkaB tehu ds ckgj gksA
dVkbZ % igyh 60 fnu ckn] vU; 40 fnu ds varjky ij
mit % 480 ls 720 dqUVy izfr ,dM+ izfr o"kZ gjk pkjk izkIr fd;k tk
ldrk gSA
cht lzksr % Hkkjrh; pkjkxkg ,oa pkjk vuql?a kku laLFkku] >k¡lh&284003] jkT;
Ñf"k fo'ofo|ky; ,oa jk"Vªh; cht fuxeA

fefJr pkjk [ksrh

1- [kjhQ esa Tokj@eDdk@cktjk vkfn ds lkFk] yksfc;k@Xokj vkfn yxkdj
vPNh iSnkokj ,oa ikSf"Vd gjk pkjk izkIr fd;k tk ldrk gSA
2- jch esa cjlhe o ljlksa ;k cjlhe o tbZ dks feykdj Hkh var% Qly
yxkbZ tk ldrh gSA /;ku jgs feyok [ksrh esa cht dh ek=k dqy ek=k
dh vk/kh jg tkrh gSA

mi;ksxh pkjk o`{k

lM+d] ugj ds fdukjs rFkk csdkj Hkwfe esa pkjk o`{k tSls ns'kh ccwy] lqccwy]
btjkbyh dhdj ¼ccwy½] lQsn fljl] dkyk fljl] uwru] vxLrh] dpukj]
vatu o`{k] dj/kbZ] uhe] ihiy] cjxn vkfn yxkdj vkikrdky ,oa lw[ks dh
fLFkfr esa pkjk izkIr fd;k tk ldrk gSA

32
32
 laØked jksx
gekjs ns'k esa laØked jksxksa ds dkj.k izR;sd o"kZ cM+h la[;k esa i’kqvksa dh e`R;q
gks tkrh gS rFkk tks bu chekjh ls cp tkrs gaS] mudh mRiknu {kerk de
gks tkrh gSA izeq[k laØked chekfj;ksa ds mipkj dh vis{kk Vhdkdj.k lcls
lLrk ,oa dkjxj mik; gSA

chekj i'kqvksa dh lkekU; igpku

❖ i’kq dh xfr] pky] O;ogkj rFkk gko Hkko esa ifjoZru vkukA
❖ pkjk u [kkuk] tqxkyh u djuk rFkk vU; i’kqvksa ls vyx jgukA
❖ nqX/k mRiknu esa fxjkoV vkukA
❖ dku rFkk xnZu uhps djds [kM+s jgukA
❖ lqLr jguk] cky [kMs]+ Ropk dk lw[kkiu rFkk yphyk u gksukA
❖ 'kkjhfjd rkiØe] ukM+h xfr ,oa 'okl xfr esa ifjoZru gksukA
❖ vk¡[k] uk¡d] o eq¡g ls nzO;ksa dk cgukA
❖ vf/kd iryk vFkok dM+k xkscj gksukA
❖ vk¡[kksa ls dhpM+ vkukA
❖ en pØ le; ij u vkukA
❖ 'kq"d FkwFkukA
❖ yaxM+k dj pyukA
❖ otu fxjuk vFkok o`f) :d tkukA

i'kqvksa ds izeq[k laØked jksx

xyk ?kkasVw ¼,p-,l-½ % ;g jksx i’kqvksa dks cjlkr esa vf/kd gksrk gS bl
chekjh esa i’kq dks rst cq[kkj gksrk gS vkSj og [kkuk&ihuk NksM+ nsrk gSA
33
33
èkhjs&èkhjs xys eas lwtu gks tkrh gSA lwtu ds dkj.k lk¡l ysus eas ijs'kkuh
gksus yxrh gSA ftlds dkj.k i’kq eqg¡ [kksydj lk¡l ysrs gSa vkSj ?kjZ&?kjZ dh
vkokt gksrh gSA cpko ds fy, 3 ekg ds Åij ds lHkh i’kqvksa dks o"kZ esa
,d ckj Vhdkdj.k djk;k tkuk pkfg,A mipkj gsrq i'kq&fpfdRld ls lykg
ysaA
[kqjidk&eq¡gidk jksx ¼,Q-,e-Mh-½ % ;g chekjh xk;] HkSl a esa cM+h 'kh?kzrk
ls QSyrh gS rFkk ,d izdkj ds fo"kk.kq ls mRiUu gksrh gSA ;g jksx xk;] HkSl a kas
ds vfrfjDr HksM]+ cdfj;ksa o lwdjkas esa Hkh gksrhs gSA bl chekjh esa thHk ds
uhps elwMk+ ]as Fkuksa rFkk [kqjksa esa NksVs vkdkj ds Nkys@QQksys iM+ tkrs gaSA i’kqvksa
dks rst cq[kkj gksrk gS o tqxkyh djuk cUn dj nsrs gaSA nw/k mRiknu Hkh
de gks tkrk gSA i’kqvksa ds eq¡g ls ykj fxjus yxrk gSA Fkuksa ij Nkykas ls
dHkh&dHkh FkuSyk dh chekjh Hkh gks ldrh gSA cNM+kas esa ;g chekjh ?kkrd
:i ys ysrh gS ftlls e`R;q gks tkrh gSA xkfHku Ik'kqvksa esa xHkZikr Hkh gks ldrk
gSaA
yaxM+h ¼CySd DokVZj½ % ;g jksx xk; ,oa HkSl a ks esa thok.kq ls gksrk gSA ;g
chekjh Hkh cjlkr ds le; vf/kd gksrh gS fo'ks"k :Ik ls NksVh mez ds i’kqvksa
eaAs dHkh&dHkh vxys iSjkas dh ekalisf'k;k¡ lwt tkrh gaS rFkk dkys jax dh gks
tkrh gaS ftls nckus ij fdM+fdM+ dh vkokt vkrh gSA i’kq pyus esa dkQh
ijs'kkuh eglwl djrk gSA i’kq dks rst cq[kkj gks tkrk gS ,sls i’kqvkas dk xkscj
lQsn f>Yyh ls <dk jgrk gSA mfpr le; ij bykt u feyus ij i’kq
vR;fèkd d"V dk vuqHko djrk gS rFkk Ik'kq dh e`R;q Hkh gks ldrh gSA
Iyhgk@ frYyh ;k ckxh jksx ¼,UFkzSDl½ % ;g jksx thok.kq ls gksrk gS rFkk
vfr rhozrk ls c<+us okyk ;g Nwr dk jksx gSA ;g jksx ikyrw tkuojksa tSls
xk;] HkSl
a ] HkaM
s ]+ cdjh] ?kksMk+ vkfn ds vfrfjDr bu Ik'kqvksa ds lalxZ esa jgus
okys euq";ksa dks Hkh gks tkrk gSA bldk thok.kq ¼cSflyl ,UFkszfll½ o"kZ Ik;ZUr
feV~Vh] xkscj] peM+s o gfÏ;ksa esa thfor jgrk gSA mfpr okrkoj.k feyus o
jksxh i’kqvksa ds lEidZ esa vkus ij LoLFk Ik'kq Hkh chekjh ls laØfer gks tkrs
gaSA ;fn dksbZ i’kq vf/kd Toj ls ej tk;s vkSj ejus ds ckn mlds 'kjhj
ds izkÑfrd xqgkvksa ls jDrlzko gksrk jgs rks i’kq dks Iyhgk jksx gksus dh
lEHkkouk jgrh gSA dHkh&dHkh ,slk Hkh ns[kk tkrk gS fd tkuoj dh dqN gh

34
34
?k.Vksa eas e`R;q gks tkrh gS ijUrq fdlh&fdlh tkuoj esa ;g chekjh dbZ fnuksa
rd jgrh gSA bl izdkj ds jksx xzflr thfor i’kqvksa dh fpfdRlk vof/k esa
fo'ks"k lkoèkkuh cjruh iM+rh gS D;ksfa d ,sls laØfer i’kqvksa ls LoLFk Ik'kqvksa
,oa euq";ksa esa Hkh jksx QSyus dh lEHkkouk cuh jgrh gSA
HksM+ ,oa cdfj;ksa esa vusd izdkj ds jksx gksrs gSa ftlds dkj.k i’kqikyd
dks vkfFkZd gkfu gksrh gSA dbZ ckj vU; jksxxzLr i’kqvksa ls Hkh leqnk; esa
jksx QSy tkrk gSA lkQ&lQkbZ dk fo'ks"k /;ku j[kas rFkk HksM& + cdfj;ksa ds iks"k.k
esa deh u gksus nsAa ,d gh LFkku ij vf/kd la[;k esa HksM& + cdfj;ksa dks pjus
ls u dsoy ?kkl lekIr gksrh gS cfYd muds ey&ew= ls pkjkxkg Hkh nwf"kr
gks tkrk gS ftlds dkj.k ijthfo;ksa dk laØe.k c<+ tkrk gS tks nLr o vU;
jksxksa dks tUe nsrs gaSA pjus okyh HksM& + cdfj;ksa esa jksx ds y{k.k tkuus ds
fy, gj lqcg ckM+s dk fujh{k.k ,d ckj vo'; djuk pkfg,A
Iysx@ih-ih-vkj- ¼isLVh Msl isfVV~l vkWQ :ehusaV½ % ;g jksx lHkh mez
dh HksM+ ,oa cdfj;ksa esa ik;k tkrk
gS ijUrq cPpksa esa bldk izdksi
vfr rhoz gksrk gSA bl jksx ls
50&70 izfr'kr cdfj;k¡ ,oa HksMs+a
ej tkrh gSAa ;g jksx cgqr gh
laØked gS rFkk cgqr gh tYn
egkekjh ds :i esa QSy tkrk gSA
bl chekjh esa i’kqvksa dh lk¡l
rst pyrh gS o lk¡l ysus esa Vhdkdj.k
ijs'kkuh gksrh gSA bl jksx ds 2&4 fnuksa ckn xzflr i’kqvksa esa rhoz nLr 'kq:
gks tkrk gS tks fd ,d /kkj dh rjg gksrk gSA bl voLFkk esa i’kq [kkuk&ihuk
NksM+ nsrk gSA i’kq dk rkiØe cgqr vf/kd gks tkrk gS rFkk e`R;q Hkh gks tkrh
gSA cpko ds fy, ekulwu ls iwoZ HksM+ ,oa cdfj;ksa dks bl chekjh dk Vhdk
vo'; yxokuk pkfg,A igyk Vhdk 2 ekg rFkk nwljk Vhdk 4 lky dh mez
eas yxkrs gSAa
bUVsjksVkWDlhfe;k ¼bZ-Vh-½ % ;g chekjh fo'ks"k :Ik ls HksM+ ,oa cdfj;ksa esa gksrh
gSA bl chekjh dk y{k.k gS iryk nLr] ftlls i’kq dh e`R;q gks tkrh gSA

35
35
ek= Vhdkdj.k ds }kjk gh bl chekjh ls cpko fd;k tk ldrk gSA Vhdk
o"kZ esa ,d ckj ekulwu ls iwoZ yxk;k tkrk gSA ;g chekjh ,d chekj i’kq
ls LoLFk i’kq esa fdlh Hkh ek/;e ls QSyrh gSAa vr% i’kqikyd] laØfer i’kqvksa
;k chekj i’kqvksa dks vyx djds j[ksa rFkk mfpr mipkj dj le;kuqlkj Vhdk
yxok;as ,oa LoLFk i’kqvksa dks Hkh Vhdk yxk;sAa

36
36
 Vhdkdj.k
fdlku HkkbZ;ksa dks izk;% lHkh laØked chekfj;ksa dk Vhdk vius Ik'kqvksa dks
yxokuk pkfg,A vxj ,slk ugha dj ldrs gSa rks de ls de xyk ?kksVa ]w
[kqjidk&eq¡gidk ,oa yaxM+h cq[kkj ds fy;s Vhdk vo'; yxok;sAa bu lHkh
chekfj;ksa dk Vhdk vyx&vyx uke ls cktkj esa miyC/k gSA oSKkfudksa ds
iz;kl ls vkt bu rhuksa chekfj;ksa dk Vhdk ,d gh Vhds ds vUnj la;qDr
#i ls cktkj esa miyC/k gS vr% bu rhuksa chekfj;ksa dk Vhdk ,d gh ckj
yxokdj i'kqikyd o"kZ Hkj ds fy, bu chekfj;ksa ls futkr ik ldrs gSAa lHkh
chekfj;ksa dk Vhdk cktkj esa lLrs nkeksa ij miyC/k gS rFkk ftys ds
i'kq&fpfdRlky; ij Hkh ljdkj ds fu;ekuqlkj feyrk gSA i'kqikyd] i'kqvksa
dks laØked jksx dk Vhdk o"kkZ ds iwoZ vFkkZr twu rd vo'; yxok nsuk
pkfg,A D;ksfa d ;g lHkh chekfj;k¡ o"kkZ _rq esa QSyrh gaSA blh rjg HksM& + cdjh
ikydksa dks pkfg, fd os vius tkuojksa dks de ls de bUVªkVs kDlhfe;k ,oa
Iysx ¼ih-ih-vkj-½ dk Vhdkdj.k vfuok;Z #i ls djsa D;kafs d vxj ;g chekjh
,d ckj QSy x;h rks egkekjh ds #i esa iwjs xk¡o ds Ik'kqvksa dh e`R;q gks ldrh gSA
lko/kkfu;k¡ % lHkh nq/kk: i'kqvksa ,oa cfN;ksa ¼tks rhu ekg ls cM+h gks½ dks
Vhdk yxk;k tk ldrk gSA vR;f/kd xehZ ds fnu es]a 6 ekg ls vf/kd xkfHku
i'kqvksa dks rFkk rhu ekg ls de vk;q ds cfN;ksa dks Vhdk u yxk;sA laØfer
i'kqvksa dks Vhdk vyx ls yxk;aAs

vk/kqfud Vhdksa ds uke

❖ j{kk Vkª;ksoSd & 3 fe-yh- izfr i'kq ¼rhu chekjh;ksa [kqjidk&eq¡gidk] xyk
?kksVa w ,oa yxM+h ds izfr izfrjks/kh½
❖ j{kk okb;ksoSd & 3 fe-yh- izfr i'kq ¼[kqjidk&eq¡gidk ,oa xyk ?kksV½w
❖ j{kk ,Q-,e-Mh- & 3 fe-yh- izfr i'kq ¼[kqjidk&eq¡gidk½
❖ j{kk ,p-,l- & 3 fe-yh- izfr i'kq ¼xyk ?kkaVs ½w
❖ Vhdk dk ykxr ewY; izfr i'kq 20@&#0 ek=
37
37
Ekosf'k;ksa esa Vhdkdj.k lkfj.kh
Ekkg Ckhekjh dk uke Vhdk Ikzfrj{kk vof/k
ebZZ&twu ,UFzkSDl ¼fxYVh jksx½ Liksj oSDlhu 1 o"kZ
EkbZZ&twu CySd DokVZj ¼yaxM+h½ e`r oSDlhu 1 o"kZ
EkbZZ&twu xyk ?kksaVw vkW;a y ,MtqoVaS oSDlhu 1 o"kZ
6 ekg ds mez esa czqlsyksfll dkVu lVªus &19 3&4 C;kr rd
fdlh Hkh le;
EkbZZ&twu [kqjidk&eq¡gidk jksx ikyh oSyVas fV’kq 6&9 ekg o"kZ
fnlEcj&tuojh dYpj oSDlhu esa nks ckj

HksM+ ,oa cdfj;ksa esa Vhdkdj.k lkfj.kh

Ekkg chekjh ds uke Vhdk izfrj{kk vof/k
twu [kqjidk&eq¡gidk ,Q-,e-Mh- 6 ekg
tqykbZ xyk ?kkasVw ,p-,l- 1 o"kZ
vxLr bUVªksVkDlhfe;k bZ-Vh- 1 o"kZ
fnlEcj bUVªksVkDlhfe;k bZ-Vh- 6 ekg
fdlh Hkh le; cdjh Iysx ih-ih-vkj- thou i;ZUr

38
38
 ijthoh fu;a=.k
xk; ,oa HkSal % i’kqvksa esa vUr% ijthfo;ksa dk laØe.k ,d xEHkhj leL;k
gSA ;g i’kq dk [kwu pwldj mUgas detksj djrs gSa lkFk gh nwljh chekfj;ksa
dks QSykrs gSA buls cpko dss fy, *bZojesDVhu* uked nok dk mi;ksx loksZRre
gSA bl vdsyh nok ls vf/kdrj
vUr% rFkk ckg~; ijthoh lekIr gks
tkrs gSAa ,d gh [kqjkd ls ijthfo;ksa
dk thou pØ lekIr gks tkrk gSA
;g nok uhvksed s ] vkboksed
s vkfn
ds uke ls cktkj esa feyrh gSA
bldh [kqjkd 1 fe-yh- izfr 50 fd-xzk-
'kjhj Hkkj dh nj ls [kky ds uhps
,LdSfjl
peM+h esa ¼lcdqVfs u;l bUtsDlu½
ds :i esa yxk;k tkrk gSA ,d o;Ld i’kq esa ,d bUtsDlu dk [kpZ ek=
:0 50 vkrk gSAa xksy Ñfe ,oa QsQM+kas ds Ñfe fu;=a.k ds fy, vU; lLrh
nok;as tSls iSukD;ksj] ik;jsUVy] QsuosM
a ktkWy] vyosM
a ktkWy] vkDlhDykstkWukbZM]
ysokfetkWy rFkk yhoj Ñfe ds fy, tkWfuy] fMLVksfMu] cSufeUFk vkfn nok;sa
i’kq&fpfdRld ds ijke'kZ ls ns ldrs gSAa i’kqvksa esa Ñfeuk'kd ds iz;ksx ls
nqXèk mRiknu esa yxHkx 5 izfr'kr dh c<+kRs rjh ik;h x;h gSA
HksaM+ ,oa cdjh % ize[q k vUr%ijthfo;ksa
esa dkDlhfM;k] ghekads ksfll] ,LdSfjl
¼xksyÑfe½ ,oa fyoj¶ywd gSA ijUrq
bldh igpku vke HksM& + cdjh ikyd
ds fy, vklku ugha gS vr% y{k.k
ds vk/kkj ij mfpr nok ,oa [kqjkd
tkuus ds fy, i'kq& q fpfdRld ls
lEidZ djsAa fyoj ¶ywd

39
39
dkDlhfM;ksfll % ,Eizky s h;e ¼5 fe-xzk-@fd-xzk- 'kkjhfjd otu½] eksuUs lhu
¼20&25 fe-xzk-@fd-xzk- vkgkj½] ukbVªk¶s ;wjktksu ¼70 fe-xzk-@fd-xzk- 'kkjhfjd
Hkkj½ vFkok lYQksukekbM~l ¼200&300 fe-xzk-@fd-xzk- 'kkjhfjd Hkkj½A
gheksadksfll % uhyoeZ ¼15 fe-xzk-½] iSukD;ksj ¼5 fe-yh-½ ;k cSufeaFk
¼0-25 fe-yh-½ izfr fd-xzk- 'kkjhfjd Hkkj ds vuqlkjA
,LdSfjl % QsucsUMktksy] vyosUMktksy vFkok ysokehtksy
¶ywd % tSfuy vFkok vkDlhDykstkukbM ¼10&15 fe-yh- ,d [kqjkd½A
tkuojksa esa ckg~; ijthoh }kjk gksus okys fofHkUu izdkj dh chekfj;ksa ls
tkuojksa dh e`R;q gks tkrh gS rFkk nw/k vkSj ekal dk mRiknu de gks tkrk
gSA ftlls fdlkuksa dks vkfFkZd uqdlku mBkuk iM+rk gSA
❖ lHkh izdkj dh ckg~; ijthoh i’kqvksa ds [kwu dks pwlrh gSAa ,d ckg~;
ijthoh izfrfnu de ls de 1 ls 2 fe-yh- jDr ih tkrh gS] ftlds otg
ls tkuojksa esa detksjh vkrh gSA
❖ ckg~; ijthoh ds dkVus ls tkuojksa ds 'kjhj ij ?kkWo gks tkrs gSa ftlds
dkj.k dhM+s iM+ ldrs gSa rFkk Ropk jksx Hkh gks ldrk gSA
❖ ckg~; ijthoh ds dkVus ls fVDl iSjkfylhl chekjh Hkh gks ldrh gSA
❖ ckg~; ijthoh ls gksus okys jksx tSls cWcsflvkslhl] ,ukIykteksfll]
FkSyfs jvksfll] vjyhfdvkslhl vkSj fjdsfVlh;y lcls egRoiw.kZ gaSA bu
chekfj;ksa ds dkjd ckg~; ijthoh esa muds vusd ihf<+;ksa rd ik;s tkrs
gSaA
❖ ckg~; ijthoh fujksxh Ik'kqvksa esa tkuysok chekfj;ksa dk QSyko djrs gaS
blfy, buls lECkfèkr chekfj;ksa ds fuewZyu ds fy, ckg~; ijthfo;ksa dks
[kRe djuk vR;Ur vko';d gSA
MsYVkesFkzhu ¼C;wVkDl& VªM s uke½ rFkk vfeVjkt ¼,DVksMDs l& VªM s uke½
izeq[k ckg~; ijthoh uk'kd nok;sa gSAa uà nokÃ;k¡ tSls csVhdkWy] iksjvku vkfn
Hkh cktkj esa fofHkUu ukeksa ls miyC/k gaSA ;s lHkh nok;sa fo"kSyh gksrh gS] blfy,
budh lgh ek=k i'kq&fpfdRld ls lykg&e'kfojk ds ckn gh nsuh pkfg,

40
40
D;kafs d de ek=k ls ckg~; ijthoh ejrh ugha gSa vkSj vfèkd ek=k ls tkuojksa
dks uqdlku gksrk gSA blfy, lHkh rjg dh nokÃ;k¡ dEiuh ds funsZ'kkuqlkj
,ao i’kq&fpfdRld dh lykg ls gh mi;ksx djuk pkfg,A

vkS"kf/k vkS"kf/k dk ek=k mi;ksx djus

Lo:i dh fof/k
lkbijesFkzhu bZ-lh- 1 fe-yh-@yhVj ikuh ds lkFk fNM+dko
MsYVkesFkzhu bZ-lh- 1 ;k 2 fe-yh-@yhVj ikuh ds lkFk fNM+dko
vfeVjkt bZ-lh- 1 fe-yh-@yhVj ikuh ds lkFk fNM+dko
vlwWUVky MCyw-ih- 1%10 ek=k fNM+dko
isLVkscsu Ykks'ku 1%10 ek=k fNM+dko

mijksDr nh xbZ vkS"kf/k;ksa esa ls dksbZ Hkh ,d vkS"kf/k i'kq&fpfdRld ds

funsZ'kkuqlkj cM+s ,oa NksVs Ik'kqvksa ds mi;ksx esa yk;sAa

41
41
 FkuSyk jksx ¼eSLVkbfVl½ dh jksdFkke
FkuSyk ,d fo'oO;kih chekjh gS tks nqX/k mRiknu dks lcls T;knk gkfu igq¡pkrh
gSA bl chekjh esa laØe.k Fku esa gksrk gS ftldh tkudkjh] nw/k ds HkkSfrd
rFkk jklk;fud ifjorZu }kjk gksrh gS tSls nw/k dk jax cnyuk] NsNM+s vkuk]
[kwu vkuk rFkk Fkuksa esa lwtu vkfn dk gksukA izHkkfor i'kq dk nw/k ihus ls
euq";ksa dks Hkh dbZ izdkj dh chekfj;k¡ gks ldrh gSA

dkj.k
;g chekjh cSDVhfj;k ¼thok.kq½ }kjk gksrh gS
tks Fkuksa ds jkLrs ls izo's k djrs gSa rFkk ogk¡
ij budh la[;k /khjs&/khjs c<+rh tkrh gSA
cSDVhfj;k xans okrkoj.k] i'kq ds Fku o
v;u dh Ropk ij ekStnw jgrs gSAa dHkh&dHkh
;g jksx] nwèk fudkyus okys ds gkFkksa esa
thok.kq dh mifLFkfr }kjk Hkh QSyrk gSA
izk;% nwèk esa rFkk Fkuksa ds vUnj dksbZ thok.kq
ugha ik;k tkrk gSA ysfdu dqN dkj.kksa ls
cSDVhfj;k Fku esa izo's k djrs gS vkSj ;g jksx
mRiUu djrs gSAa dqN izeq[k dkj.k fuEufyf[kr gks ldrs gSAa
❖ Fku ;k ukd esa pksV yxus] dVus ;k QVus ij bl cSDVhfj;k ds izo's k
esa lqfo/kk gksrh gS vkSj jksx rsth ls QSyrk gSA
❖ vfèkd nw/k nsus okys rFkk Økl czM
s ¼tlhZ] Ýhth;u½ i'kqvksa dks ;g chekjh
vfèkd gksrh gSA
❖ vfèkd mez okys i'kq dks bl chekjh dh lEHkkouk vf/kd gksrh gSA
❖ chekjh dk izdksi C;kr ds 'kq: esa vFkok var esa vfèkd ik;h tkrh gSA
❖ i'kq rFkk blds vkokl esa lQkbZ dh deh ls Hkh ;g jksx QSyrk gSAa

42
42
y{k.k
❖ i'kq dks rst cq[kkj gks tkrk gS vkSj tqxkyh djuk can dj nsrk gSA Fku
o v;u ds ,d ;k vf/kd Hkkxksa esa lwtu vk tkrh gS rFkk og Nwus ij
xeZ] yky o l[r ik;k tkrk gSA
❖ Fkuksa ls xk<+k] gYdk ihyk] [kwu feyk gqvk nzo fudyrk gS tks Fku ls
[khapus ij dfBukbZ ls ckgj fudyrk gSA dHkh&dHkh ;g QksMs+ dk :i
Hkh ys ysrk gS tks ckgj dh rjQ QwVrk gSA
❖ nw/k esa NksV&
s NksVs FkDds vkus yxrs gSAa ckn esa nw/k iryk iM+ tkrk gS
vkSj FkDds Hkh T;knk vkus yxrs gSAa
❖ nw/k dk jax ihyk rFkk dHkh&dHkh [kwu feyk gksrk gSA nw/k dh ek=k ?kV
tkrh gS rFkk dHkh&dHkh nw/k fudyuk fcYdqy cUn gks tkrk gSA

jksx ls cpko
❖ nw/k fudkyus okys O;fDr dk gkFk vPNh izdkj lkQ gksuk pkfg,A nw/k
iwjs gkFk ls rFkk iw.kZ ek=k esa fudkyuk pkfg,A
❖ nw/k fudkyrs le; Fkuksa dks >kx rFkk gkFk dks rsy bR;kfn ls fpdukbZ
ugha djuk pkfg,A
❖ jksxh i'kq dk nw/k var esa fudkysa rFkk lQkbZ ij iw.kZ /;ku nsAa
❖ nw/k fudkyus ds i'pkr nqX/k ufydkvksa dks can gksus esa yxHkx 15 feuV
dk le; yxrk gSA bl chp i'kq izk;% Fkd tkrs gSaA vkSj rqjUr cSB
tkrs gSaA vr% fdlku HkkbZ /;ku j[ksa vkSj i'kq dks nqgus ds Ik'pkr
15 feuV rd tehu ij cSBus u nas rks laØe.k dh lEHkkouk de gks
tkrh gSA
❖ vkgkj ds lkFk foVkfeu *bZ* fn;s tkus ls FkuSyk jksx ij fu;a=.k
fd;k tk ldrk gSA bl mn~ns'; ds fy, xHkkZoLFkk ds vafre 60 fnu
rFkk C;kus ds 30 fnu i'pkr~ foVkfeu ^bZ* 1000 vkbZ-;w- ,oa lsyfs u;e
;qDr [kfut feJ.k 50 xzk- izfr i'kq izfrfnu fn;s tkus dk lq>ko gSA

43
43
mipkj
i'kq&fpfdRld ls laidZ djsa ,oa ,aVhckW;ksfVd tks Fku esa nh tk ldrh gS]
tSls & ,eksfDllhyhu] DyksDlklhyhu] LVªIs Vksekblhu] iSfuflfyu ,oa ls¶VªkbZDtksus
lewg dh nok 4&5 fnu p<+kuk pkfg,A

44
44
 vEcj ;k csyh dh jksdFkke
bl chekjh dks LFkku fo'ks"k ds vuqlkj vyx&vyx ukeksa tSls csyh cuuk]
iwjbZu] vEcj vFkok Qwy fudyuk ¼izky s Is l ;wVjl½ vkfn ukeksa ls tkurs gSA
blesa xHkkZ'k; vFkok xHkkZ'k; dk dqN Hkkx ckgj fudy vkrk gSA HkSl a kas dh
vis{kk xk;ksa esa ;g jksx vf/kd gksrk gSA ;g leL;k izlo ds ckn dh vis{kk
iwoZ esa vf/kd ik;h tkrh gSA ;fn le; ij bldk mipkj u fd;k x;k rks
;g leL;k xEHkhj :i ys ldrh gSA

dkj.k
❖ eknk dk <+yku okys LFkku ij yEcs le; rd ca/ks jgukA
❖ mnj dk vf/kd Hkjk gksus ij xHkkZ'k; ij ncko iM+ukA
❖ vkgkj esa dSfYl;e dh ek=k de gksukA
❖ xHkZdky ds vafre ekg esa bZLVªkt
s us ;qDr pkjk f[kykukA
❖ izlo ds nkSjku cPps dks cyiwoZd [khapukA
❖ jDr esa dSfYl;e ,oa QkLQksjl dh deh gksukA
❖ dqiks"k.k vFkok yxkrkj vlarqfyr vkgkj nsukA
❖ cPpsnkuh esa tyu ;k laØe.k gksukA
❖ xHkZdky ds le; izkt
s Ls Vªku gkeksZu dh deh gksukA

mipkj
1- larqfyr vkgkj nsAa
2- vkgkj esa gjs pkjs dks ojh;rk nsAa
3- vkgkj ds lkFk [kfM+;k] ued ,oa 40&50 xzke [kfut yo.k izfrfnu nsAa
4- i'kq&fpfdRld ls feydj dSfYl;e dk batDs 'ku yxok;sa ,oa lykg ysAa
45
45
 fo"kkDrrk % y{k.k ,oa mipkj
fo"k ,d ,slk inkFkZ gS ftlds [kkus] ihus vFkok vf/kd ek=k esa iz;ksx ls izk;%
i’kqvksa dh e`R;q gks tkrh gSAa cgqr ls fo"kkDr rRo gjs pkjksa vFkok ckg~; ekè;e
ls i’kqvksa dks gkfu igq¡pkrs gSA blfy, i’kqikydkas dks bu fo"kkDr rRoksa ds
ckjs esa tkudkjh gksuh pkfg, rkfd ,slh dksà nq/kZVuk gksus ij os vius i’kqvksa
ds thou dh j{kk dj ldsA

1- ;wfj;k fo"kkDrrk
i’kq [kqyk j[kus ij dHkh dHkkj ;wfj;k Lor% [kk ysrk gS vFkok ;wfj;k [kkn
dks i’kq vkgkj ds lkFk j[kus ij ;wfj;k fjlko }kjk vkgkj esa fey tkrk gS
;k tc dHkh ge pkjs dks ;wfj;k ls mipkfjr djrs gSa rks ;wfj;k ?kksy pkjs
esa ,d tSlk Bhd ls ugha fey ikrk gS vkSj tc i’kq ,slk pkjk [kkrk gS rks
;wfj;k fo"kkDrrk gks ldrh gSA
y{k.k % i’kq cspuS ] lqLr] ekalisf'k;ksa es ,saBu] eqg¡ ls vf/kd ek=k esa ykj vkuk]
ckj&ckj is'kkc ,oa xkscj djuk] vQjk gksuk rFkk lk¡l ysus esa dfBukbZ tSls
y{k.k fn[kkbZ nsrs gSA vf/kd ek=k esa ;wfj;k [kkus lss i’kq dh e`R;w gks tkrh gSA
cpko% ;wfj;k rFkk ;wfj;k ?kksy dkss i’kq ls nwj j[kuk pkfg, rFkk pkjk
mipkfjr djrs le; ;wfj;k dk ?kksy mfpr vuqikr esa Bhd rjg pkjs esa
feykuk pkfg,A

mipkj
❖ fo"kkDrrk dk y{k.k fn[kkbZ nsus ij i’kq dks xqM+ ;k 'khjk dk 'kjor cukdj
T;knk ls T;knk ftruk ih ldrk gks fiykuk pkfg,A
❖ yxHkx 2&5 yhVj ikuh esa 100&200 fe-yh- fljdk ?kksy dj fiykuk pkfg,A
fljdk u feyus ij 5 izfr'kr ,flfVd ,flM dk ?kksy cukdj fiyk,aA
❖ dSYcksjky ;k ekbQsDl vFkok dSfYl;e XywdksuVs bUtsD'ku dk 500 fe-yh-
;k i’kq ds Hkkj ds vuqlkj ul esa nsuk pkfg,A
46
46
2- lk;ukbM fo"kkDrrk
;g ,d 'kfDr'kkyh fo"k gS tks dbZ izdkj ds pkjksa tSls Tokj] cktjk] pjh]
isMh+ vkfn esa ik;k tkrk gSA xehZ ds ekSle rFkk ikuh ds vHkko esa ;k lw[kk
iM+us ij viw.kZ fodflr eqj>krs ;k lw[krs pkjs esa lk;bukbM dh ek=k vfèkd
gksrh gSA tkudkjh ds vkHkko esa i’kqikyd tc ,slk pkjk i’kq dks f[kyk nsrs
gS rks Ik'kq bl fo"kkDrrk dk f'kdkj gks tkrk gSA
y{k.k% izHkkfor Pkkjk [kkus ds 10&15 feuV ckn gh i’kq esa cspSuh] e¡qg [kksy
dj 'okl ysuk] eq¡g ij Qsu vkuk] vQjk gksuk] i’kq dk fxj tkuk ,oa mBus
esa vleFkZ jguk tSls y{k.k fn[kkbZ nsus yxrs gSA ekal&isf'k;kas esa rhoz ,sBa u
ds lkFk nqX/k Toj dh rjg flj dks cxy dh rjQ ?kqek dj j[kuk ,oa vk¡[kas
cUn djuk rFkk eq¡g ls dM+os cknke tSlh xa/k vkuk] nkarks dk fdVfdVkuk
,oa ne ?kqVus tSlh djkg o ihM+k ds lkFk 1&2 ?kaVs esa Ik'kq dh e`R;q gks tkrh gSA

cpko
❖ i’kqvksa dks lw[ks ls izHkkfor eqj>k;s ;k lw[krs gq;]s de c<+h gqbZ Tokj] cktjk]
pjh vkfn ugha [kkus nsuk pkfg,A
❖ lw[kk iM+us ij ;k ikuh ds deh ds dkj.k ckSu]s lw[kdj Vs<s+ ihys eqj>krs
;k vlekU; ikS/kksa dks Hkh pkjs ds :i esa mi;ksx esa ugha ykuk pkfg,A
❖ 30 fnu ds mez okys ikS/kksa rFkk tehu dh lrg ds ikl ubZ 'kk[kkvksa
esa ;g fo"k vf/kd ek=k esa gksrk gS vr% cqvkbZ ds Ik'pkr 50 fnu ckn
;k Qwy vkus ij Qly dh dVkbZ djsa rFkk lq[ks pkjksa esa feykdj f[kyk;sAa
❖ Qly dks Qwy yxus ds le; ^gs^ ;k lkbyst ds :i esa lajf{kr dj
yas D;ksfa d idus ds nkSjku ;g fo"k lekIr gks tkrk gSA
❖ gjs Pkkjs dks Ik'kq dks f[kykus ds iwoZ mls /kwi esa 1&2 ?k.Vs QSykus ls pkjs
dss vUnj mifLFkr fo"k dh ek=k esa dkQh deh gks tkrh gSA

mipkj
❖ Lkk;ukbM fo"kkDrrk ds y{k.k izdV gksus ij i’kq dks 8 xzke lksfM;e
ukbVªkbV 120 fe-yh- vklqr ty ,oa 200 xzke lksfM;e Fkk;kslYQsV dks
,d yhVj vklqr ty esa ?kksydj ul ds ekè;e ls nsuk pkfg,A
47
47
❖ 30&50 xzke lksfM;e Fkk;kslYQsV gj ?k.Vs eq¡g ls nsuk pkfg,A
❖ MsDLVªkt
s ;k dSYcksjky ,oa ,UVhfgLVkfefud dk bUtsD'ku nsuk pkfg,A

3- ukbVsªV ;k ukbVªkbV fo"kkDrrk

Tokj] cktjk] pjh] tbZ] eDdk vkfn Qlyksa esa vf/kd ek=k esa ukbVsªV ;qDr
moZjd nh xbZ gks ;k lhoj ty ls flapkbZ dh xbZ gks rks de mez okys ikSèkksa
esa vf/kd ek=k esa ukbVªVs tek gks tkrk gS vkSj mlds [kkus ls fo"kkDrrk mRiUu
gks tkrh gSA ukbVsªV fo"kkDrrk eq[;r% ,sls pkjksa ls gksrh gS ftldh o`f) :d
x;h gks ,oa tks lw[ks ls xzLr gksA mPp ukbVsªV ;qDr pkjksa dk vfèkd ek=k
esa 'kjhj esa igq¡pus ij ukbVsªV dk ukbVªkbV esa ifjorZu gks tkrk gSA ;g jDr
esa igq¡pdj gheksXyksfcu dks esVgheksXyksfcu esa cny nsrk gS ftlls 'kjhj ds
fofHkUu Årdksa esa vkDlhtu ugha igq¡p ikrh gS vkSj ukbVsªV ;k ukbVªkbV
fo"kkDrrk gks tkrh gSA
y{k.k% i’kq dk 'olu ,oa ukM+h nj dk c<+ tkuk] lk¡l ysus esa dfBukbZ] ykj
dk fxjuk] mnj ihM+k ¼i’kq dk isV dh rjQ eq¡g ?kqek dj cSB tkuk½] ekal
isf'k;ksa esa d¡idih] vkDlhtu dh deh ls 'ys"ek dk xgjs jax dk gksuk rFkk
jDr pkdysVh Hkwjk gksuk izeq[k y{k.k gSA ukbVsªV ;k ukbVªkbV fo"kkDrrk ls
xHkZ /kkj.k fd, Ik'kqvksa dk dqN fnu Ik'pkr xHkZ fxj ldrk gSA

cpko
❖ xehZ ds fnuksa esa ikS/ks esa Qwy curs le; vFkok cksus ds 50 fnu Ik'pkr
gh Ik'kq dks f[kyk;sAa
❖ detksj Ik'kqvksa dks ukbVsªV ;qDr pkjs ds lsou ls cpk;sAa
❖ Lwk[kk xzLr ckSu@
s lw[ks ,sB]s eqj>k;s gq, ikS/kksa dks pkjs ds :i es mi;ksx esa u yk;sAa

mipkj
❖ esfFkyhu Cyw 4&22 fe-xzk- izfr fd-xzk- 'kjhj Hkkj ij 1 izfr'kr ?kksy lhèks
ul esa nsuk pkfg,A blds Ik'pkr vxj fo"k dk y{k.k ekStnw jgrk gS
rks bls nqckjk ns ldrs gSAa
❖ lgk;d ds :Ik esa ,d yhVj [kfut rsy vFkok 500 xzke lksfM;e lYQsV
eq[k }kjk izfr o;Ld Ik'kq dks fn;k tk ldrk gSA
48
48
❖ 5&20 fe-xzk- izfr fd-xzk- ds fglkc ls ,LdkfcZd ,sflM ¼foVkfeu ^lh^½ lhèks
ul esa nsuk pkfg,A

4- dhVuk'kd vkS"kf/k fo"kkDrrk

dhVuk'kd nokÃ;k¡ tks ikS/kkas ij fNM+dh tkrh gS] buds lh/ks lEidZ esa vkus
;k buds fNM+ds gq, pkjs ;k ?kkl dks [kkus ls ;g fo"kkDrrk gksrh gSZA
y{k.k % bl fo"kkDrrk esa i’kq esa mRrstuk] ekalisf'k;ksa esa d¡idih ,oa FkjFkjkgV]
nqcZyrk] i{kk?kkr] eq¡g ls ykj cguk ,oa nkarks dk fdVfdVkuk] 'okl d"V]
yM+[kM+kuk] ckj&ckj ew= dk R;kxuk bR;kfn y{k.k fn[kkbZ nsrs gaSA
mipkj
❖ lsykbu ijxsfVo ¼eSxlYQ½ ;k lfØ; pkjdksy nsuk pkfg,A vkW;yh
ijxsfVo ugha nsuk pkfg,A
❖ ,Vªkis hu lYQsV 0-2&0-5 fe-xzk- izfr fd-xzk- 'kjhj Hkkj ds vuqlkj ekal esa
nsuk pkfg,A
❖ lksfM;e QhuksckchZVky 5 xzke ul esa nsuk pkfg,A
❖ i’kqvksa ds ckgjh 'kjhj ij fo"k yxk gks rks bldks lkcqu ls /kks nsuk pkfg,A

5- eSykfFk;ku ,oa iSjkfFk;ku fo"kkDrrk

Ñf"k jlk;uksa ls feyk vukt ,oa 'kkd&lCth vFkok ,sls Qly ftl ij
dhVuk'kd dk fNM+dko rqjra fd;k x;k gks dkss [kkuss ls ;g fo"kkDrrk gksrh gSA
y{k.k % oeu dh bPNk vFkok oeu] mnj 'kwy] vfrlkj] ekalisf'k;ksa esa ,saBu]
vR;fèkd vJq lzko rFkk ilhuk cguk] 'okl d"V] ekalisf'k;ksa esa ,saBu ,oa QM+du]
csgks'k gks tkuk rFkk 'okl fØ;k cUn gks tkus ls Ik'kqvksa dh e`R;q gks tkrh gSA
mipkj
❖ ,Vªkis hu lYQsV bUtsD'ku xk; ;k HkSl
a esa 0-25 fe-xzk- izfr fd-xzk- Hkkj ij
,d frgkbZ ul esa rFkk nks frgkbZ ekal esa nsuk pkfg,A
❖ ikbjhMhu&2&vYMksDlkbZe ¼2&ike½ dks 20&50 fe-xzk- izfr fd-xzk- 'kjhj Hkkj
ij ul esa nsuk pkfg, bl nok dk vlj] y{k.k izdV gksus ds rqjra ckn
nsuk pkfg, vU;Fkk nok izHkko'kkyh ugha jg ikrk gSA
49
49
 i'kq LokLF; gsrq ikjEifjd rduhfd;k¡
izkphu dky ls euq"; vius Hkkstu] LokLF; ,oa lqj{kk dh tkudkjh izÑfr ls
izkIr djrs vk;s gSa vkSj ;g Kku ih<+h nj ih<+h Lor% gLrkarfjr gksrh jgrh
gSA i'kqikyu ds {ks= esa ;s xzkeh.k rduhfd;k¡ lLrh] vklkuh ls miyC/k ,oa
ykHkdkjh gksus ds dkj.k vkt Hkh izpfyr ,oa fVdkÅ gSA
ikjEifjd rduhfd;ksa ds dqN mnkgj.k fuEufyf[kr gS&
a
❖ i'kqvksa dk en ¼xehZ½ esa u vkuk % xzkeh.k vapyks esa C;kr ls iwoZ ,oa
i'pkr~ vf/kdka'k i'kq lgh le; ij en esa ugha vkrs gSa tks fd i'kqikyu
O;olk; dh ,d xEHkhj leL;k gSA en dks fu;af=r djus ds fy, fdlku
HkkbZ xzkeh.k rduhfd;k¡ tSls 250 xzk- lsey dh tM+ ;k 250 xzk- lk¡ok
;k dksnks dk vkVk ¼fNydk lfgr½ ;k 25 xzk- dcwrj dk fcV ;k 500
xzk- ck¡l dh tM+ vFkok 7&10 gYnh dk Qwy izfrfnu yxHkx ,d lIrkg
rd f[kykrs gSAa ftlls i'kq fu;fer en ¼xehZ½ esa vk tkrs gSAa
❖ tsj :duk@[ksM+h dk ugha fxjuk % tsj :duk ,d xEHkhj leL;k gS
blds fy, fdlku HkkbZ 2 fd-xzk- ck¡l dh iRrh vFkok 20 xzk- gYnh] 20
xzk- vtokbZu ikmMj dks 250 xzk- xqM+ esa feykdj C;kr ds i'pkr~ i'kq
dks f[kykrs gS]a ftlls tsj tYnh fxj tkrh gSA dHkh&dHkh fdlku yVds
gq;s tsj esa 1&1-5 fd-xzk- otu ck¡èkdj i'kq dks dqN nsj Vgykrs gSa ftlls
tsj fudy tkrh gSA
❖ [kqjidk&eq¡gidk % [kqjidk&eq¡gidk ,d fo"kk.kq tf.kr jksx gS ftlesa
i'kqvksa ds eq¡g] Fku ,oa [kqj ij NksV&s NksVs QQksys gks tkrs gSa ftlls i'kq
[kkus ,oa pyus esa vleFkZ gks tkrs gSAa bl ifjfLFkfr esa fdlku HkkbZ iykl
dh Nky ¼,d Hkkx½ ,oa uhe dh iRrh ¼nks Hkkx½ ysdj ,d lkFk ikuh
esa mckydj ?kko dks /kksus ,oa ysi yxkus ls bl leL;k ls futkr ikrs
gSaA
50
50
❖ vip dh leL;k % vip dh leL;k ds dbZ dkj.k gS]a tSls [kku&iku
esa vpkud ifjorZu] lM+& s xys vkgkj] xank ikuh rFkk vdLekr okrkoj.k
esa ifjorZuA ijUrq ikjEifjd xzkeh.k fof/k ls bldk mipkj lEHko gS&
● vip@isV esa xSl cuuk@isV Qwyuk % blds fy, 20 xzk- [kkus okyk
lksMk ¼lksfM;e ckbZdkcksZuVs ½] 30 xzk- ihlk vtokbZu] 2 xzk- ghax rFkk
30 xzk- dkyk ued dks xqM+ esa feykdj f[kykus ls vip ls NqVdkjk
fey tkrk gSA
● 100 xzk- dkyk ued] 30 xzk- ghax] 100 fe-yh- rkjihu dk rsy ,oa
250 fe-yh- rhlh dk rsy ,d lkFk feykdj fnu esa ,d ckj nsus
ls vip ls futkr fey tkrk gSA
● jsMh+ ¼vjaMh½ vFkok rhlh dk rsy 100 fe-yh- NksVs tkuoj ds fy,
rFkk 200 fe-yh- cM+s tkuoj dks nsus ls ykHk gksrk gSA
❖ nLr % fdlku HkkbZ i'kqvksas esa nLr dks jksdus gsrq fofHkUu izdkj ds feJ.k
dk mi;ksx djrs gS]a tSls &
● 250 xzk- cht jfgr Hkquk csy dk xwnk] 250 xzk- xqM]+ 250 xzk- tkS
dk Hkquk vkVk rFkk 50 xzk- lk/kkj.k ued dks 4&5 yh- ikuh esa
?kksydj fiykus ls nLr esa vkjke gks tkrk gSA
● 500 xzk- pkoy dks 4&5 yh- ikuh esa idk dj ekM+ lfgr 50 xzk-
[kfM+;k ikmMj] 20 xzk- dRFkk feykdj ,d ;k nks ckj nsus ls chekjh
Bhd gks tkrh gSA
● 50&100 xzk- fry ds iRrs dks vPNh rjg ls ihl dj 250&500
fe-yh- ikuh esa feykdj fiykus ls leL;k dk lek/kku gks tkrk gSA
❖ dCt % 20 xzk- dkyk ued] 20 xzk- lk/kkj.k ued rFkk 10 xzk- ghax dks
250&500 fe-yh- ikuh esa feykdj ,d ;k nks ckj i'kqvksa dks nsrs gS vFkok
100 fe-yh- rhlh dk rsy NksVs i'kq dks ,oa 200 fe-yh- cM+s Ik'kqvksa dks nsrs gSAa
❖ BaM yxuk % blls cpko ,oa mipkj gsrq ?kjsyw vkS"kf/k mi;ksx esa yk;k
tkrk gS] tSl& s vtokbZu] lksBa ] eqyBs h] ls/a kk ued rFkk vnjd izR;sd
10&20 xzk- feykdj vPNh rjg ls fil dj 4&5 yh- ikuh esa ?kksydj
izHkkfor i'kqvksa dks izfrfnu nsrs gSAa

51
51
❖ yw yxuk % 50 xzk- lk/kkj.k ued] 500 xzk- xqM]+ 250 xzk- Hkquk tkS dk
vkVk dks 4&5 yh- ikuh esa ?kksydj fnu esa nks ckj nsrs gSa vFkok 200
xzk- iqnhuk rFkk 500 xzk- I;kt ihldj 1 yh- ikuh esa nks ckj fnu esa
fiykrs gSAa
❖ var% ijthoh fu;a=.k % fdlkuksa }kjk fuEufyf[kr phtsa fiykus ls dkQh
gn rd var% ijthoh dk fu;a=.k gks tkrk gSA
● 250 xzk- eV~Bk] 20 xzk- lk/kkj.k ued rFkk 20 xzk- filk gqvk jkbZ
dk chtA
● 250 xzk- ewyh dh iRrh vFkok filk gqvk I;kt ,d yhVj ikuh esAa
● 20&25 xzk- filh lqikM+h ;k iykl dk cht 250 fe-yh- ikuh esAa
● 100 fe-yh- uhe ;k ljlksa dk rsyA
❖ eqfxZ;ksa esa LokLF; izca/ku % fdlku HkkbZ eqxhZ izc/a ku gsrq fofHkUu izdkj
ds vkS"kf/k dk iz;ksx Lor% djrs gS]a tSl&
s vf/kd BaM ,oa cjlkr esa lksBa
dk ikmMj eqxhZ vkgkj esas feykdj nsus ls nLr ,oa isfpl ij fu;a=.k]
djSyk dk vdZ ihus ds ikuh ds lkFk nsus ls isfpl ,oa isV dh leL;k
dk lek/kku ,oa yglqu ;k I;kt vFkok bldh ifRr;k¡ [khykus ls thok.kq
tfur jksxksa dh jksdFkke vkfnA

52
52
 Ik'kqikyu tU; iz'u ,oa mRrj
iz0& nq/kk: i’kqvksa esa ,dk,d nqX/k mRiknu D;ksa fxj tkrk gS blls cpko
ds D;k mik; gSa \
m0& bl chekjh dks ,XySfDV;k dgrs gSAa blesa i'kq ds 'kjhj esa dSfYl;e dh
deh gks tkrh gS] vr% nq/kk: i’kq dks 40&50 xzke [kfut feJ.k izfrfnu
f[kykuk pkfg,A
iz0& dqN xk; o HkSl
a feV~Vh [kkrh gS]a bldk D;k mipkj gS \
m0& bl chekjh dks ikbZdk dgrs gS tks QkLQksjl dh deh ls gksrk
gSA ,sls i’kq dkxt] IykfLVd] feV~Vh lc dqN [kk ysrs gaSA blds
mipkj gsrq i’kq dks izfrfnu [kfut feJ.k tSls ,xzhehu] dSYMhehu]
feYdfeu] feujyQksVZ] ehuhfeDl 40&50 xzke rFkk Ñfeuk'kd nok
nsuk pkfg,A
iz0& i’kqvksa esa ljkZ chekjh ds dkj.k ,oa mipkj crk;sa \
m0& i’kqvksa esa ljkZ dk dkj.k [kwu esa ik;s tkus okys fVªIksukslksek uked
izkVs kstksvk gSA ;g izkVs kstksvk [kwu pwlus okyh eD[kh }kjk chekj i'kqvksa
ls LoLF; i'kqvksa esa QSy tkrh gSA chekj i’kq ckj&ckj is'kkc djrs gaSA
vk¡[ksa yky gks tkrh gSAa 'kjhj dk rkiØe 1060&1080 Qk- gks tkrk gSA
vk¡[ksa cgus yxrh gSa rFkk dHkh&dHkh vk¡[kksa dh dkyh iqryh ij lQsn
f>Yyh vk tkrh gS i’kq [kkuk de dj nsrk gSA 'kjhj esa FkdkoV vk
tkrh gS] nw/k lw[k tkrk gS rFkk X;kfHku i’kq dk cPpk fxj tkrk gSA
dHkh&dHkh i’kq pDdj ekjrs gq, utj vkrk gSA bldh eq[; nok;sa tSls
oSjfs uy] VªkbZDohu] ,UVªhlkbM& izkl s kYV vFkok vk/kqfud ubZ nok;sa fudVre
i’kq&fpfdRld dh ijke'kZ ls iz;ksx djuk pkfg,A
iz0& yxHkx ,d eghus ds iM+ok@ifM+;k cq[kkj] vQjk vFkok nLr gksus ls
cp ugha ikrs gSa D;ksa \
53
53
m0& bu cPpksa esa ,Ldsfjl ¼iVsj½s dk izdksi gksrk gSA blls cPpksa esa cncwnkj
nLr] nkar dk fdVfdVkuk] isV dk Qwy tkuk] iSj tdM+ tkuk vkfn
eq[; y{k.k gksrs gSA bl chekjh ds mipkj ds fy, Ñfeuk'kd nok tSl& s
,Yoksekj] csufeaFk nsuk pkfg,A
iz0& xk; ds C;kus ds ckn mlds pkjks Fkuksa ls [kwu D;ksa vk tkrk gS rFkk
bldk D;k mipkj gS \
m0& pkjksa Fkuksa ls [kwu vkus ds dbZ dkj.k gks ldrs gaS ijUrq eq[; :i
ls dSfYl;e dh deh ls Fkuksa ls [kwu vk tkrs gSaA [kwu vyx ls fn[kkbZ
ugha nsrk ijUrq pkjksa Fkuksa dk [kwu gYdk xqykch ;k yky utj vkrk
gSA ,slh fLFkfr esa dSfYl;e batsD'ku tSls ekbZQsDl] FkkbZdky]
dSfYl;e&cksjksXywdksusV ul esa yxkrs gaS ;k dSyMh&12] dSfYl;e
lSUMkst&10 fe-yh- ;k dSfYlVkWDl&30 fe-yh- ekal esa yxkus ls ykHk
gks tkrk gSA
iz0& D;k nq/kk: i'kqvksa dks lEiw.kZ ek=k esa dsoy gjk pkjk tSls cjlhe&tbZ
vkfn f[kyk ldrs gSa \
m0& nq/kk: gh ugha] fdlh Hkh rjg ds i'kq dks iw.kZ ek=k vFkkZr Hkj isV dsoy
gjk pkjk ugha f[kykuk pkfg,A gjs pkjs esa ueh ¼ikuh½ dh ek=k vfèkd
gksrh gS blls vkids i’kq dks vQjk ¼xSl dh leL;k½ gks ldrk gSA
HkjisV gjs pkjs ds lkFk 2&4 fd-xzk- lw[kk pkjk ¼Hkwlk] dohZ bR;kfn½ 'kjhj
Hkkj ds vuqlkj vo'; nsuk pkfg,A
iz0& ;wfj;k mipkfjr Hkwlk f[kykus dk lq>ko fn;k tkrk gSA D;k blls i’kq
ejsxk ugha \
m0& ;wfj;k mipkfjr Hkwlk f[kykus ls vkidk i’kq fcydqy ugha ejsxk cfYd
blls mldk mRiknu ,oa LokLF; vPNk gksxkA ;wfj;k dh ek=k 4
fd-xzk-@100 fd-xzk- Hkwlk ls vf/kd ugha gksuh pkfg,A i’kq ds isV esa
lw{e tho ik;s tkrs gaS tks ;wfj;k dks mPp fdLe ds izkVs hu esa ifjofrZr
dj nsrs gSa tks vUrr% vkids i’kq dks fey tkrk gSA
iz0& vPNs ifj.kke ds fy, en ds nkSjku i’kq dks dc xfHkZr djuk pkfg, \

54
54
m0& vf/kdrj xk;sa lqcg 4 cts ls nksigj 12 cts rd rFkk HkaSl 'kke
6 cts ls lqcg 6 cts rd xehZ esa vkrh gaSA HkSal lnhZ esa vf/kd
iztuu djrh gSA vr% en ds y{k.k igpku dj i’kqvksa dks en esa
vkus ds 10&12 ?k.Vs i’pkr~ xfHkZr djk;saA vxj fdlh dkj.ko'k
endky fudy tkrk gS rks 21osa fnu fo'ks"k utj j[ksa vkSj lgh le;
ij xfHkZr djk;saA
iz0& cfN;k dks xys ds uhps Qwy x;k gS vkSj pkjk de [kk jgh gS] D;k
djsa \
m0& bl chekjh dks okWVy tkW dgrs gSa tks izk;% o"kkZ _rq esa gksrk gSA ;g
chekjh yhoj ¶ywd dh otg ls gksrk gSAa blls cpko ds fy, i’kqikyd
vius i’kq dks var% Ñfeuk'kh nok t:j nsa fo'ks"kr;k] vkWDlhDykstkukbZM
lewg dhA vko';drk iM+us ij i’kq&fpfdRld ls lykg ysAa
iz0& xk; ,oa HkSl
a cPpk nsus ds 24 ?kaVk ckn [khl fudkyus ds i’pkr~ dk¡iusa
yxh ,oa cSB x;h gS D;k djsa \
m0& vkids i'kq dks nqX/k Toj dk y{k.k gSA nqX/k Toj izk;% vf/kd nw/k nsus
okys tkuojksa dks dSfYl;e ,oa QkLQksjl dh deh ls gksrk gS rFkk i'kq
ds [kwu esa budh deh rqjUr ifjyf{kr gksus yxrh gSA ;fn ,slh fLFkfr
mRiUu gks rks rqjUr dSfYl;e ,oa QkLQksjl dk batDs 'ku yxkuk pkfg,
rFkk dSfYl;e fiyk;k tkuk pkfg,A
iz0& [kqjidk&eq¡gidk jksx gksus dk dkj.k rFkk mipkj D;k gS \
m0& bl jksx dk dkj.k ,d izdkj dk fo"kk.kq ¼ok;jl½ gSA blesa eq¡g rFkk
[kqj ds chp esa ?kko cu tkrs gSAa ?kkoksa dks fQVdjh ;k uhyk FkksFkk
ds ?kksy ls /kksuk pkfg,A eq¡g ds ?kko ij cksjks&fXyljhu rFkk [kqj ds
?kko ij gkbZeSDl ;k yksjDs 'ku Øhe yxkuk pkfg,A i’kqvksa dks blls
cpko gsrq twu ekg esa Vhdk vo'; yxokuk pkfg,A
iz0& LoLFk i’kqvksa dks [kqjidk&eq¡gidk ls cpko ds D;k mik; gSa \
m0& LoLFk i’kqvksa dks chekj i’kqvksa ls vyx j[kuk pkfg, rFkk cpko gsrq
Vhdkdj.k o"kkZ _rq 'kq: gksus ls iwoZ djk ysuk pkfg,A
55
55
iz0& xyk?kksVa w ¼?kqjZdk½ gksus dk dkj.k rFkk mipkj D;k gSA LoLFk i’kqvksa dks
ge fdl izdkj cpk;sxas \
m0& bl chekjh dks gseksjfs td lsIVhlhfe;k ¼,p-,l-½ Hkh dgrs gSAa ftldk
dkj.k ,d cSDVhfj;k ¼thok.kq½ gSA blesa i'kqvksa dss xys esa nnZ ,oa lwtu
gksrh gSA lk¡l ysus esa ijs'kkuh gksrh gS rFkk i'kq eq¡g [kksydj lk¡l ysrk
gSA ykj fxjrk gS] ?kjZ ?kjZ dh vkokt djrk gS] rst cq[kkj gks tkrk
gSA ,d ls rhu fnu esa i’kq ej tkrk gSA mipkj ds fy, gkbZ Mkstt s
vkQ VSjkekbflu ;k lYQk Mªx ul esa 3&5 fnu nsuk pkfg, rFkk lwtu
de djus ds fy, oSVkykx ;k izM s uhlksyksu dk bUtsD'ku Hkh yxkuk
pkfg,A LoLFk i’kqvksa dks vyx j[kuk pkfg,A le; ls Vhdkdj.k lcls
lLrk ,oa dkjxj mik; gSA
iz0& i’kqvksa esa ck¡>iu dh leL;k c<+rh tk jgh gS bldk dkj.k o cpko
D;k gSa \
m0& i’kqvksa esa ck¡>iu ds dbZ dkj.k gks ldrs gS tSls larfq yr vkgkj dh deh]
[kfut rRoksa dh deh] xehZ ds y{k.k u igpkuuk] le; ls xfHkZr u djkuk]
cPpsnkuh esa laØe.k] cPpsnkuh NksVk ;k Vs<k+ gksuk] oh;Z esa [kjkch vkfnA
mipkj gsrq i'kq dks fdlh dq'ky i’kq&fpfdRld dks fn[kk;sAa
iz0& xk;&HkSl
a dks cq[kkj o isV nnZ ls lqjf{kr j[kus ds D;k mik; gSa \
m0& i’kqvksa dks cq[kkj gksus ds dbZ dkj.k gks ldrs gS tSls fueksfu;k] yw
yxuk] vip vkfnA bldk mipkj okLrfod dkj.k tkuus ij gh crk;k
tk ldrk gSA izkFkfed fpfdRlk esa uksokythu] fMDyksQus d
s ;k iSjklhVkeWky
dk bUtsD'ku nsdj cq[kkj mrkj nsuk pkfg,A rRi'pkr i’kq&fpfdRld
dh lykg ysAa
iz0& nq/kk: i’kqvksa ds NksVs cPps ds vk¡[k ls vk¡lw o dhpM+ vkrk gS] Ñi;k
mipkj crk;sa \
m0& y{k.kksa ls izrhr gksrk gS fd cPps ds isV esa dhM+s gSAa blls futkr ikus
ds fy, dhM+s ekjus okyh nok tSls ihijkthu] ,yosUMktkWy] QsuosUMktkWy]
DYkkslUs Vy] dqjlsykWu uked nok i’kq&fpfdRld ds funsZ'kkuqlkj nsAa

56
56
iz0& xk; ;k HkSl
a iryk xkscj djrh gS vkSj bl dkj.k nqcyh iryh gks tkrh
gSA cpko ds D;k mik; gSa \
m0& iryk xkscj i’kqvksa esa izk;% dap
s qvkWa ds izdksi ds dkj.k gksrk gS vxj
,slh ifjfLFkfr mRiUUk gksrh gS rks dap s qvkuk'kh nok nsuh pkfg,A ijUrq
dHkh&dHkh irys xkscj dks jksdus ds fy, lsUVksfty oksyl ,d&,d
¼lqcg&'kke½ rhu fnu ;k lYQkehMhu oksyl 2&2 lqcg&'kke pkoy ds
ekM+ esa nsuk pkfg,A laHko gks rks 100 fe-yh- lYQkMkbZfeMhu ul esa
nsuk pkfg,A
iz0& dHkh&dHkh HkSl
a ds Fku dh Qyh ¼Fku dk vxz Hkkx½ tM+ ls dV tkrs
gSA bldk D;k mipkj gSa \
m0& HkSl
a ds Fku ij igys ,d nkuk curk gS fQj Qyh ds tM+ ij ?kko
¼fuØksfll½ gks tkrk gSA bl chekjh dks ok;jl tfur eSfeykbfVl dgrs
gaSA mipkj ds fy, igys yky nok ds ikuh ls Fku dks /kksuk pkfg,
fQj ?kko ij iksohMhu vk;ksMhu ;k ftad vkDlkbM eyge lqcg&'kke
yxkuk pkfg,A i'kq&fpfdRld dh lykg ys ldrs gSAa
iz0& HkSl
a esa ckj&ckj vQjk gksus ij D;k djuk pkfg, \
m0& HkSl
a ksa esa vQjk cuus ds dbZ dkj.k gks ldrs gS]a ftlesa eq[; :i ls
xSl cukus okys pkjksa dk vf/kd ek=k esa [kkuk] vkarks esa fdlh izdkj
dh :dkoV] vokaNuh; rRo tSls IykfLVd vkfn [kk ysuk gSA mipkj
ds fy, tkuoj ds eq¡g esa uhe dh Vguh ck¡/k nas ftlls isV dh xSl
fudy tk;sA vxj xSl T;knk cu xbZ gS rks ck;sa dks[k ls lqà }kjk
xSl fudkyk tk ldrk gSA rqjUr gh xSl fujks/kd nok tSls CyksVksfly
100 fe-yh-] CyksVhuksDl 100 fe-yh- ;k fVEiksy 50 xzke ?kksy ds :i
esa fiykuk pkfg,A
iz0& i’kqvksa dks ikxy dqRrk dkVus dh voLFkk esa D;k djuk pkfg, \
m0& ;fn fdlh i’kq dks ikxy dqRrk dkVrk gS] rks bl fLFkfr esa dkVs gq;s
LFkku dks vPNh izdkj /kks nas rFkk fuf'pr varjky ij ,UVhjScht dk
batDs 'ku yxokuk pkfg,A igyk bUtsD'ku dqRrk dkVus ds 24 ?kaVs ds
vanj rFkk 'ks"k rhljs] 7os]a 14os]a 28osa ,oa 90 fnu ij yxok;sAa
57
57
iz0& HkSl
a dh iwN
¡ uhps ls dV&dV dj fxj jgh gSA cpko ds mik; crk;as \
m0& ;g chekjh izk;% xk; ,oa HkSlksa esa ns[kus dks feyrh gSA ;g chekjh
lsfyfu;e dh deh ls rFkk nwljk vjxkWV uked QQw¡n ls Hkh gksrk gSA
bykt ds lkFk bldk cpko Hkh t:jh gSA cpko esa i’kq dks lnSo xhyk
Hkwlk ,oa iqvky ugha f[kykuk pkfg, rFkk mipkj esa lsfyfu;e ,oa
foVkfeu ^bZ* dk bUtsD'ku yxkuk pkfg,A
iz0& cdfj;ksa esa iksduh uked chekjh ls cgqr ekSr gks tkrh gS] cpko ds
mik; crk;sa \
m0& ;g chekjh fo"kk.kq ls gksrh gS bldks cdjh dk Iysx Hkh dgk tkrk
gSA bl chekjh dk mipkj dsoy cpko gS blfy, ebZ&twu ekg eas
HksM+ ,oa cdfj;ksa dks bldh Vhdk yxokuk pkfg, rFkk ;fn fdlh HksM+
,oa cdfj;ksa dks ;g chekjh gks tkrh gS rks mls lewg ls vyx dj
mldk bykt djkuk pkfg, vU;Fkk nwljs i’kqvksa dks Hkh ;g chekjh
gks ldrh gSA
iz0& nyguh vkSj xSj&nyguh pkjksa esa vUrj crk;as \
m0& nyguh pkjk tSls cjlhe] yksfc;k] Xokj bR;kfn esa xSj&nyguh tSls tÃ]
Tokj] eDdk vkfn pkjkas dh vis{kk izkVs hu vf/kd ek=k esa ik;h tkrh
gS vr% ;g T;knk ikSf"Vd gksrk gSA blds vykok nyguh pkjkas dh [ksrh
ls Hkwfe dh moZjk 'kfDr esa o`f) gksrh gSA
iz0& cdjh ds uj cPpksa dk ca/;kdj.k dc djas vkSj blls D;k ykHk gS \
m0& uj cPPkks dk ca/;kdj.k ,d ekg dh vk;q rd dj nsuk pkfg,A
caè;kdj.k ds i’pkr~ tks [kky izkIr gksrh gS og xa/kghu gksrh gS vkSj
ekal Hkh xq.kkRed gksrk gSA
iz0& i’kqvksa esa C;kr ds i’pkr~ ;fn tsj@[ksMh+ :d tkrh gS rks D;k djuk
pkfg, \
m0& lk/kkj.kr;k tsj@[ksMh+ i’kqvksa ds C;kus ds 6&12 ?kaVs rd Lor% fxj tkrh
gSA ijUrq ;fn 12 ?kaVs i’pkr~ Hkh [ksMh+ ugha fxjrh gS rks ;wVªkVs ksu nok
58
58
 900 fe-yh- ysdj 300 fe-yh- rhu NksV& s NksVs vUrjky ij nas vkSj Hkh
nok cktkj esa miyC/k gSa tks ijke'kZ ds mijkUr ns ldrs gSAa fQj Hkh
;fn 24 ?kaVs rd tsj ckgj ugha fudyrk gS rks i’kq&fpfdRld ls lykg
vo'; yaAs
iz0& dqN Ik'kq ljlksa dh [kyh pko ls ugha [kkrs gS D;k djsa \
m0& ljlksa dh [kyh esa XywdkslkbuksyVs ~l gksrs gS ftlls Lokn esa deh vk
tkrh gSA [kyh dks ikuh esa 8 ?kaVs fHkxksus ls bldk tyh; fo?kVu ,oa
Lokn esa lqèkkj gks tkrk gSA

59
59
 i'kqikyu foHkkx ds ek/;e ls dsUnz rFkk jkT;
ljdkj }kjk lapkfyr fofHkUu ;kstuk;sa
ns'k esa i'kqikyu dks c<+kok nsus ds fy, dsUnz rFkk jkT; ljdkj }kjk fofHkUu
;kstuk;sa gj tuin esa pyk;h tk jgh gSAa ;kstukvksa dk izk:i i'kqikyu uhfr
ds vUrxZZr le;&le; ij cnyrk jgrk gSA vf/kd tkudkjh ds fy, fdlku
HkkbZ tuin ds eq[; i'kqfpfdRlkf/kdkjh ls lEidZ dj ldrs gSAa dqN izeq[k
;kstukvksa dk fooj.k o"kZ 2011&12 ds vuqlkj fuEuor gSA

Hkkjr ljdkj }kjk lapkfyr ;kstuk,a

ik¡p fnolh; i'kqikyd izf'k{k.k ,oa izlkj % izR;sd fodkl [k.M ds ,d U;k;
iapk;r ij vkus okyh leLr xzke lHkkvksa esa fuokl djus okys i'kqikydksa esa
ls 50 efgyk ,oa 50 iq:"kksa dk p;u fd;k tkrk gSA i'kqikydksa dks oSKkfud
rjhdksa ls i'kqikyu dk O;olk; djus gsrq mUur'khy rduhfd dh tkudkjh
djkrs gq, mUgsa izf'k{k.k fn;k tkrk gS tks fuEuor gS&
1- i'kq izcU/ku dh leqfpr tkudkjhA
2- i'kq LokLF; ls lEcfU/kr laØked chekfj;ksa ds izfr lqj{kkRed Vhdkdj.k
dh tkudkjhA
3- ijthoh laØe.k ls jksd Fkke dh tkudkjhA
4- mUur'khy i'kq iztuu] Ñf=e xHkkZ/kku ds ykHk] uLy lq/kkj lEcU/kh tkudkjhA
5- gjk pkjk i'kq iks"k.k vkfn ds egRo ij izdk'k rFkk i'kqvksa gsrq o"kZ Hkj
gjs pkjs dh miyC/krk lqfuf'pr djus gsrq O;kid tkudkjhA
6- vikSf"Vd pkjs dks ikSf"Vd pkjs esa cnyus dh fØ;kA
7- dqDdqV fodklA
8- lwdj] HksM
a ]+ cdjh fodklA

60
60
U;k; iapk;r Lrj ij i'kqikydksa dks p;u gsrq lfefr % bl lfefr
ds v/;{k [k.M fodkl vf/kdkjh rFkk lnL; i'kq fpfdRlkf/kdkjh] i'kq/ku izlkj
vf/kdkjh ,oa lfpo nqX/k mRiknd lgdkjh lfefr gksrs gSA

cdjh ikyu bdkbZ

ykHkkFkhZ csjkstxkj ;qod] ;qofr;k¡ gks rFkk ch-ih-,y- dkMZ /kkjdksa dks izkFkfedrk
nh tkrh gSA ,d cdjh ikyu bdkbZ LFkkfir djus ds fy, dqy ykxr #-
68]000-00 gSA dqy ykxr dk 50 izfr'kr vFkkZr #- 34]000-00 cSd a _.k ds
ekè;e ls rFkk dqy ykxr dk 25 izfr'kr vFkkZr #- 17]000-00 ykHkkFkhZ va'k
ds :i esas ,oa dqy ykxr dk 25 izfr'kr vFkkZr #- 17]000-00 vkj-ds-oh-okbZ-
ds :i esa fn;k tkrk gSA fooj.k fuEuor gS&
1- 1 cdjk $ 20 cdjh Ø; #- 42]500-00
2- 'ksM fuekZ.k #- 13]500-00
3- jk'ku ds Ø; ij #- 9]000-00
4- chek ij #- 2]000]00
5- vkS"kf/k ij #- 1]000-00
dqy #- 68]000-00

lwdj ikyu bdkbZ

,d lwdj bdkbZ LFkkfir djus dh dqy ykxr #- 45]300-00 esa dqy ykxr dk
50 izfr'kr vFkkZrZ #- 22]650]00 cSd
a _.k ds ek/;e ls] dqy ykxr dk 25 izfr'kr
vFkkZr #- 11325-00 ykHkkFkhZ va'k ds :i esa ,oa dqy ykxr dk 25 izfr'kr vFkkZr
11]325-00 vkj-ds-oh-okbZ- ds :i esa fn;k tkrk gSA fooj.k fuEuor gS&
1- 1 uj $ 5 eknk #- 12]500-00
2- 'ksM fuekZ.k #- 12]000-00
3- jk'ku ds Ø; ij #- 19]400-00
4- chek ij #- 800]00
5- vkS"kf/k ij #- 600-00
dqy #- 45]300-00

61
61
jkT; ljdkj }kjk lapkfyr ;kstuk,a
iSjkosV ;kstuk&iSjkosV@i'kqfe= dh ;kstuk ewyr% Ñf=e xHkkZ/kku }kjk uLy
lq/kkj o iztkfr laj{k.k dks c<+kok nsus esa egRoiw.kZ ;ksxnku gSA i'kqikydksa ds
}kj ij gh Ñf=e xHkkZ/kku] Vhdkdj.k ,oa izkFkfed mipkj buds }kjk fd;k
tkrk gSA ftu U;k;iapk;rksa esa i'kqikyu foHkkx dh dksbZ laLFkk u gks vFkok
1000 izttu ;ksX; eosf'k;ksa dh l[;k gks ij budh fu;qfDr dh tkrh gSA
vH;FkhZ dh vk;q 18 o"kZ ls 40 o"kZ ,o m a lh U;k; iapk;r dk fuoklh gks rFkk
b.VjehfM,V ¼tho foKku@Ñf"k fo"k; ls½ mRrh.kZ gksuk pkfg,A ,d lky
ekuns; nsus ds i'pkr Lojkstxkj ;kstukUrxZr iSjkosV viuk thodksiktZu Lo;a
dj ldsx a As
izkjfEHkd p;u lfefr % p;u lfefr ds v/;{k Cykd izeq[k rFkk lnL;
[k.M fodkl vf/kdkjh ,oa i'kq fpfdRlkf/kdkjh gksrs gaSA

ftyk p;u lfefr

bl p;u lfefr ds v/;{k eq[; fodkl vf/kdkjh rFkk lnL; ftyk iapk;rjkt
vf/kdkjh ,oa eq[; i'kq fpfdRlkf/kdkjh gksrs gSAa
p;u izfØ;k gksus ds i'pkr iSjkosV dks pkj ekg dk izf'k{k.k fn;k tkrk
gSA foHkkxh; vuqeksfnr njksa ,oa QkeksZa ls izfr iSjkosV dks ,d dSfVyØ'k] ,d
cfèk;kdj.k e'khu ,oa ,d rhu yhVj dk rjy u=tu ik= Ø; dj fn;k
tkrk gS rFkk ,d o"kZ rd rjy u=tu ,oa lhesu LVªkW nsdj Ñf=e xHkkZèkku
dk;Z djk;k tkrk gSA izf'k{k.k ds mijkUr foHkkxh; funsZ'kksa ds vuqlkj ,d
o"kZ rd ekuns; buds cSd a ,dkmUV ds ek/;e ls fn;k tkrk gSA
mn~n's ; % i'kqikydksa esa iSjkosV ds ek/;e ls Mksj Vw Mksj i'kqikyu lsok,a rFkk
csjkstxkjksa dks Lojkstxkj miyC/k djkukA

,dhÑr lwdj fodkl ;kstuk

1- ykHkkFkhZ vuqlfw pr tkfr dk xjhc@ch-ih-,y- dkMZ /kkjd gksuk pkfg,A
2- Lo;a lgk;rk lewg esa ,sls ykHkkfFkZ;ksa dk lewg cuk;k tkrk gS] tks igys ls
lwdj dk;Z esa tqMs+ gks rFkk muds ikl pkj ls ik¡p lwdj igys ls iys gkaAs
62
62
3- lEcfU/kr i'kq fpfdRlkf/kdkjh lewg xBu ds mijkUr ml xzke lHkk ds
xzke iz/kku ,oa [k.M fodkl vf/kdkjh ls lwph vuqeksfnr djk dj lEcfUèkr
cSd
a esa ,dkmUV [kksyus dh dk;Zokgh lqfuf'pr djk;sx a As rRi'pkr~ ftys
Lrj ij eq[; fodkl vf/kdkjh] ftyk iapk;rjkt vf/kdkjh ,oa eq[; i'kq
fpfdRlkf/kdkjh ls LohÑr gksus ds i'pkr dk;Zokgh djsx a As
4- bl ;kstuk esa 100 izfr'kr vuqnku vuqeU; gSA izfr lewg #i;s 1]00000-
00 dk iSdts fuEukuqlkj gS&
❖ dk;Z'khy iw¡th izfr lewg eknk lwdfj;ksa ds Ø; ,oa muds mi;ksx esa vkus
okyh lkexzh% #- 40]000-00
❖ lwdj ckM+kas dk fuekZ.k% #- 20]000-00
❖ 10 mUur'khy uLy ds uj lwdjksa dk Ø; ¼nj 3000@izfr] chek lfgr½%
#- 30]000-00
mijksDr /kujkf'k #i;s 90]000-00 dk psd lewg ds [kkrs esa Mky dj
lapkfyr djk;k tkrk gS rFkk #- 10]000-00 dh nok izfr lewg eq[; i'kq
fpfdRlkf/kdkjh }kjk foHkkxh; Ø; nj ij Ø; dj lEcfU/kr i'kqfpfdRlkfèkdkfj;ksa
dks vkiwfrZ dh tkrh gSA

cSd;kMZ iksYVªh fodkl ;kstuk

1- ykHkkFkhZ dqDdqV ikyu esa :fp j[krs gksAa
2- vuqlfw pr tkfr ds fucZy O;fDr ;kstuk ds ykHkkFkhZ gksx
a As
3- ykHkkfFkZ;ksa dk p;u xzke iz/kku }kjk izkIr p;fur lwph dk ijh{k.k i'kq
fpfdRlkf/kdkjh ,oa [k.M fodkl vf/kdkjh djsx a As blds i'pkr tuin
Lrj ij eq[; fodkl vf/kdkjh] ftyk iapk;rjkt vf/kdkjh ,oa eq[; i'kq
fpfdRlkf/kdkjh ds }kjk vuqeksfnr fd;k tk;sxkA
4- ykHkkfFkZ;ksa dks p;u ds i'pkr ,d lIrkg dk izf'k{k.k lehi ds i'kq
fpfdRlkf/kdkjh }kjk fn;k tk;sxkA
5- pwt]s vkgkj] nok bR;kfn dh O;oLFkk eq[; i'kq fpfdRlkf/kdkjh }kjk
funs'kky; ls izkIr fn'kk funsZ'k ds Øe esa fd;k tkrk gSA
63
63
6- ;g ;kstuk 100 izfr'kr vuqnkfur gSA izfr bdkbZ #- 3000-00 ek= dk
iSdt
s gS ftldk fooj.k fuEukuqlkj gS&
d- 50 pwts ij #- 23-00 izfr ,d fnolh; Mqoy ijit 1150-00
[k- nok 200-00
x- NIij dh O;oLFkk 500-00
?k- vkgkj 50 fd-xzk-] nj #- 18-00 izfr fd-xzk- 900-00
M- ;krk;kr ij O;; 50-00
p- izf'k{k.k ij O;; 200-00
;ksx ¼#i;s½ 3000-00

64
64
 Ms;jh fodkl esa cSadkas dk ;ksxnku
jk"Vªh; Lrj ij jk"Vªh; Ñf"k ,oa xzkeh.k fodkl cSd a ¼ukckMZ½ Ñf"k ,oa Ñf"k
lEcfU/kr xzkeh.k fodkl ds fy, cSd a ksa dks de C;kt ij _.k iznku djrk
gSA izR;sd {ks= esa ,d vxz.kh cSd
a gksrk gS tks xkao Lrj rd cSd a ksa dks /kujkf'k
miyC/k djkrs gSAa ;fn dksbZ Ik'kqikyd cSd a ksa ls _.k lqfo/kk pkgrk gS rks og
lh/kk cSd
a ls lEidZ djds _.k ys ldrk gSA mlds fy, ml cSd a esa mldk
[kkrk gksuk vfuok;Z gSAa 25000 :Ik;s rd ds _.k ds fy, fdlh flD;ksfjVh
dh t:jr ugha gSA ,d xkjUVj] ftldk ml cSd a esa [kkrk gksrk gS] fd t:jr
gksrh gSA Ik'kqikyd jkT; ljdkj }kjk Ms;jh fodkl ;kstukvksa dk ykHk mBk
ldrk gSA muds ikl viuk vkosnu Hkstdj _.k lqfo/kk ik ldrk gSA bu
;kstukvksa esa mls C;kt NwV Hkh fey tkrh gSAa 25000 :Ik;s ls vf/kd _.k
ds fy, mls tehu vFkok dksbZ lEifRr cSd a ds ikl fxjoh j[kuh gksrh gSAa
Ms;jh O;olk; gsrq jk"Vªh; Ñf"k ,oa xzkeh.k fodkl cSd a ¼ukckMZ½ }kjk Ms;jh
m|ferk fodkl ;kstuk ds vUrxZr fdlkuksa dks _.k miyC/k djkrs gSA

Ik'kq chek
ns'k esa pkj xSj thou chek dEifu;kW vksfj;UVy bU';ksjUs l] U;w bf.M;k
bU';ksjUs l] us'kuy bU';ksjUs l ,oa ;wukbVsM bfUM;k bU';ksjUs l Ik'kqvksa dk chek
djrh gSA Ik'kq dk chek djokus ds fy, Ik'kq fpfdRld ls Ik'kq LokLF; izek.k
i= ysuk gksrk gSA Ik'kq fpfdRld Ik'kq ds LokLF; dh tk¡p djds dEiuh dk
fn;k NYyk dku esa Mky nsrk gSA bl NYys ij dEiuh dk uEcj vafdr gksrk
gSA izek.k i= ds lkFk chek izhfe;e dEiuh esa tkdj tek djuk gksrk gSA
;fn Ik'kq fdlh ljdkjh ;kstuk ds vUrxZr [kjhnk x;k gS rks mlds fy, Ik'kq
ds ewY; dk 2-25 izfr'kr rFkk vU; ds fy, 5 izfr'kr chek izhfe;e tek
djuk gksrk gSA ;s njsa cnyrk jgrk gSAa izhfe;e tek djkus ds rqjUr ckn
ls ,d lky rd ds fy, Ik'kq dk chek gks tkrk gSA ;fn fdUgh dkj.kksa tSls
ck<+] vkx] pksV ;k chekjh ds dkj.k Ik'kq dh e`R;q gks tk;s rks rqjra chek dEiuh
esa [kcj djuk pkfg,A Ik'kq&fpfdRld ls Ik'kq dh 'ko ijh{kk fjiksVZ rFkk nkok
65
65
QkeZ Hkjdj dEiuh esa tek djok;sAa Ik'kq ds dku esa Mkys x;s NYys dks lEHkky
dj j[ksAa ;fn dHkh NYyk dku ls fudy tk;s rks dEiuh esa lwpuk nsdj
nwljk NYyk yxokuk t:jh gSA bl izdkj chek djkdj Ik'kqikyd Ik'kq dh
e`R;q gksus ij Ik'kq dk ewY; chek dEiuh ls izkIr dj ldrk gS rFkk vkfFkZd
gkfu ls cp ldrk gSA

66
66
 rduhfd Lkzksr
❖ Hkkjrh; i'kq&fpfdRlk vuql/a kku laLFkku] bTtruxj] cjsyh & 243122 ¼m0iz0½
❖ jk"Vªh; Msjh vuql/a kku laLFkku] djuky & 132001 ¼gfj;k.kk½
❖ dsUnzh; i{kh vuql/a kku laLFkku] bTtruxj] cjsyh & 243122 ¼m0iz0½
❖ dsUnzh; cdjh vuql/a kku laLFkku] e[knwe] Qjg] eFkqjk & 281122 ¼m0iz0½
❖ Hkkjrh; pkjkxkg ,oa pkjk vuql/a kku laLFkku] >k¡lh & 284003 ¼m0iz0½

67
67