Kadin Kongre Ki̇tabi

INTERNATIONAL CONGRESS
ON TURKIC AND WORLD

WOMEN
July 28-30, 2023

Turkestan, Kazakhstan
EDITORS:
ASSOC. PROF. DR. AYSE ERKMEN
ZHULDYZ SAKHI
INTERNATIONAL CONGRESS ON
TURKIC AND WORLD WOMEN
July 28-30, 2023
PROCEEDINGS BOOK
Editors:
Assoc. Prof. Dr. AYSE ERKMEN
ZHULDYZ SAKHI
ISBN: 978-625-367-239-3
By
Iksad Publishing House®
All rights of this book belong IKSAD Publishing House

Authors are responsible both ethically and jurisdically
IKSAD Publications – 2023©
Issued: 21.08.2023
CONGRESS ID
CONGRESS TITLE
INTERNATIONAL CONGRESS ON TURKIC AND WORLD WOMEN
DATE and PLACE

July 28-30, 2023, Turkestan, Kazakhstan
ORGANIZATION
Turkistan Governorship and Farab Library
Journal of Turkich World Women Studies.
CONGRESS HONORARY BOARD MEMBERS

Prof. Dr. Tokkulova Gulsara
Ahmet Yesevi University
President of Turkestan Mothers' Assembly/ Kazakhstan
CONGRESS CHAIRS
Assoc. Prof. Dr Ayşe ERKMEN
Gaziantep University/ Turkey
CONGRESS COORDINATOR
Zhuldyz SAKHI
Erciyes University, Türkiye
NUMBER of ACCEPTED PAPERS-55 (Türkiye-27 , Other Countries-28 )

NUMBER of REJECTED PAPERS-13
PARTICIPANTS COUNTRY
Azerbaijan-5, India-1, Uzbekistan-3, Pakistan-1, Kyrgyzstan-5, Kazakhtan-10, Spain-1,
Denmark-1, Indonesia-1
PRESENTATION
Oral presentation
EVALUATION PROCESS
All applications have undergone a double-blind peer review process
SCIENTIFIC BOARD MEMBERS
Prof. Dr. Hava SELÇUK, Erciyes Üniversitesi / TÜRKİYE.
Prof. Dr. Meşkure YILMAZ, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi / TÜRKİYE.
Prof. Dr. Yücel KARADAŞ Gaziantep Üniversitesi / TÜRKİYE.
Prof. Dr. Jacqueline AYOUB, Lebanese Üniversitesi, Fen ve Edebiyat Fakültesi / LÜBNAN
Prof. Dr. Gulnoz Khalliyeva Dünya Dilleri Üniversitesi / ÖZBEKİSTAN
Prof. Dr. Bahar GÜNEŞ Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi / TÜRKİYE
Doç. Dr. Hikmet DEMİRCİ Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi / TÜRKİYE.
Doç. Dr. Cemile KINACI Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi / TÜRKİYE
Doç. Dr. Victoria Bilge YILMAZ Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi / TÜRKİYE
Doç. Dr. Ali Farhadov RİZVAN OĞLU, Milli Azerbaycan Tarihi Müzesi / AZERBAYCAN
Doç. Dr. Almaz Musayevna Ismailova Dağıstan Devlet Üniversitesi / Rusya
Dr. Öğr. Üyesi Fatma ÇAPAN, Gaziantep Üniversitesi / TÜRKİYE
Dr. Öğr. Üyesi Cennet Ceren ÇAVUŞ, Muş Alparslan Üniversitesi / TÜRKİYE
Dr. Diana J. FOX Bridgewater State Üniversitesi / ABD
Dr. Petra PELLETİER Paris Üniversitesi Cite Psikoloji Enstitüsü / PARİS
Dr. Franck AMOUSSOU André Salifou Zinder Üniversitesi / NİJERYA
Doç. Dr. Mirna FAWAZ Hemşirelik Beyrut Arap Üniversitesi / BEYRUT
Dr. Ayodele Adebayo ALLAGBE Université André Salifou de Zinder, Nijerya
Dr. Monday Akinola ALLAGBE Abomey Calavi Üniversitesi (UAC), Benin.
ORGANIZING BOARD MEMBERS

Honorary President of the Congress
Prof. Dr. Tokkulova Gulsara,
Ahmet Yesevi University / Kazakhstan
Chairman of the Congress

Assoc. Prof. Dr. Ayşe ERKMEN
Gaziantep University/ Turkey
Chairman of the Organizing Board

Dr. Burak SÖZER
Ahmet Yesevi University / Kazakhstan
Member of the Organizing Board
Dr. Nevim TÜZÜN

Ardahan University / Türkiye
Zhuldyz SAKHI
Erciyes University /Türkiye
Dr. Muhit Tölegen

Ahmet Yesevi University / Kazakistan
Dr. Elvan Cafarov

Azerbaijan State Pedagogical University / Azerbaijan
INTERNATIONAL CONGRESS ON TURKIC AND
WORLD WOMEN
July 28-30, 2023
CONGRESS PROGRAM
Zoom Meeting ID: 862 3072 6277
Zoom Passcode: 016338
https://us06web.zoom.us/j/86230726277?pwd=ZHYwSm5PdWJSelBVTEFZUVRpait1dz09
Participant Countries (9)

Türkiye, Azerbaijan, India, Uzbekistan, Pakistan, Kyrgyzstan, Kazakhtan, Spain, Denmark,
Indonesia
IMPORTANT, PLEASE READ CAREFULLY
 To be able to make a meeting online, login via https://zoom.us/join site, enter ID instead of “Meeting ID
 or Personal Link Name” and solidify the session.
 The presentation will have 15 minutes (including questions and answers).
 The Zoom application is free and no need to create an account.
 The Zoom application can be used without registration.
 The application works on tablets, phones and PCs.
 Speakers must be connected to the session 10 minutes before the presentation time.
 All congress participants can connect live and listen to all sessions.
 During the session, your camera should be turned on at least %70 of session period
 Moderator is responsible for the presentation and scientific discussion (question-answer) section of the session.
TECHNICAL INFORMATION
 Make sure your computer has a microphone and is working.
 You should be able to use screen sharing feature in Zoom.
 Attendance certificates will be sent to you as pdf at the end of the congress.
 Moderator is responsible for the presentation and scientific discussion (question-answer) section of the session.
Before you login to Zoom please indicate your name surname and hall number,
exp. Hall-1, Zhuldyz SAKHI
ÖNEMLİ, DİKKATLE OKUYUNUZ LÜTFEN

 Kongremizde Yazım Kurallarına uygun gönderilmiş ve bilim kurulundan geçen bildiriler için online (video konferans
sistemi üzerinden) sunum imkanı sağlanmıştır.
 Sunumlar için 15 dakika (soru ve cevaplar dahil) süre ayrılmıştır.
 Online sunum yapabilmek için https://zoom.us/join sitesi üzerinden giriş yaparak “Meeting ID or Personal Link Name”
yerine ID numarasını girerek oturuma katılabilirsiniz.
 Zoom uygulaması ücretsizdir ve hesap oluşturmaya gerek yoktur.
 Zoom uygulaması kaydolmadan kullanılabilir.
 Uygulama tablet, telefon ve PC’lerde çalışıyor.
 Her oturumdaki sunucular, sunum saatinden 10 dk öncesinde oturuma bağlanmış olmaları gerekmektedir.
 Tüm kongre katılımcıları canlı bağlanarak tüm oturumları dinleyebilir.
 Moderatör – oturumdaki sunum ve bilimsel tartışma (soru-cevap) kısmından sorumludur.
TEKNİK BİLGİLER
 Bilgisayarınızda mikrofon olduğuna ve çalıştığına emin olun.
 Zoom'da ekran paylaşma özelliğine kullanabilmelisiniz.
 Katılım belgeleri kongre sonunda tarafınıza pdf olarak gönderilecektir
 Kongre programında yer ve saat değişikliği gibi talepler dikkate alınmayacaktır
Zoom'a giriş yaparken önce lütfen adınızı, soyadınızı ve SALON numaranızı yazınız
Zhuldyz SAKHI
Opening Ceremony
Date: July 28-30, 2023
Time: 10.00
Speeches:
Assoc. Prof. Dr Ayşe ERKMEN
Congress President
Prof. Dr. Gulsara TOLEBEKOVNA TOKKULOVA

Chairman of the Turkestan Regional Council of Mothers,
K. A. Yasawi International Kazakh-Turkish University
Zhanat SARDARBEKOVA SADIBEKKYZI

Director of the Turkestan Regional Universal Scientific Library "Farab".
Online Exhibition
WOMEN AND MODERN IMAGES IN TURKIC CULTURE
ONLINE PRESENTATIONS
28.07.2023 / Session-1, Hall-1
ANKARA LOCAL TIME TURKESTAN LOCAL TIME
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: Lect. Ebru SOLMAZ, Assoc. Prof. Dr. Aslı SİS ÇELİK
AUTHORS AFFILIATION TOPIC TITLE
Lect. Ebru SOLMAZ
Agri Ibrahim Cecen University, TÜRKİYE GENITAL MUTILATION: WHAT NURSES
Assoc. Prof. Dr. Aslı SİS ÇELİK
SHOULD KNOW
Lect. Ebru SOLMAZ THE ROLES OF NURSES IN APPLICATION OF

Agri Ibrahim Cecen University, TÜRKİYE
Assoc. Prof. Dr. Aslı SİS ÇELİK PREIMPLANTATION DIAGNOSTIC TESTS
EFFECT OF LIPID-BASED MULTIPLE

MICRONUTRIENTS SUPPLEMENTATION IN
Dr . Nabila SHER
UNDERWEIGHT
Dr. Gulnaz Begum Khyber Girls Medical College, PAKISTAN
PRIMIGRAVIDA PRE-ECLAMPTIC WOMEN
Dr. Seema Zubair
ON MATERNAL AND PREGNANCY
Dr. Mashal Zafar
OUTCOMES: RANDOMIZED CLINICAL
TRIAL
State Islamic University K.H Abdurrahman A STUDY ON CAREER BARRİERS FACED BY
Wılda Yulıa RUSYIDE
Wahid Pekalongan, Indonesia WOMEN BANK EMPLOYEES
Ben chekroun Mzaouri Kaoutar COMPARISON OF ACUTE RESPIRATORY

Comarcal Hospital, Molecular biology
Cespedes Baderrama Victor INFECTIONS (ARIS) BETWEEN
laboratory, Melilla, SPAIN
Díaz Monllor Francisco José WOMEN AND MEN IN MELILLA
PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MODERN

K. Tynystanov Karakol State University WOMEN IN AN OPEN
Dr. Cholpon K. SOORONBAEVA
KYRGYZ REPUBLIC. SOCIETY (WOMEN’S PSYCHOLOGY
REGARDING HUMAN DIGNITY)
Yıldız ÇELİK, EXAMINATION OF GENDER PERCEPTIONS

Asuman TURAN, Mehmet Akif Ersoy University, TÜRKİYE OF STUDENTS STUDYING IN
Emine Büşra YILMAZ SPORT SCIENCES
28.07.2023 / Session-1, Hall-2
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. Ayşe ERKMEN

A MODERN REPUBLIC WOMEN HASENE

Assist. Prof. Dr. Canan SARIYAR SEZAN Batman University,TÜRKİYE
ILGAZ
National Academy of Sciences of Kyrgyz

KURMANJAN, A HISTORICAL PERSON
Djunushalieva Gulgaky DJAICHIEVNA Republic, KYRGYZSTAN
WHO SHOWED THE COURAGE OF
WOMAN
Akdeniz University, “WOMEN’S ISSUES AMONG RUSSIAN

ILAHA KHANTAMİROVA
TÜRKİYE TURKS IN THE LATE 19 TH CENTURY- EARLY
20 TH CENTURY”
WOMEN IN TURKISH CULTURE AND

Aygün MƏHƏRRƏMOVA Baku State University,AZERBAIJAN
STATEHOOD
Assist. Prof. Dr. Özlem Muraz BUDAK Gaziantep University, TÜRKİYE WOMEN THIEF IN THE OTTOMAN STATE
THE EVALUATION OF WOMEN’S VOİCE IN

Dr. Mine KARTAL independent researcher, TÜRKİYE MARRIAGES SEEN IN THE 18TH CENTURY
OTTOMAN AYINTAB
Mata Sundri College for Women,

Aarushi Rana, Nadira KHAN, THE VEDIC ERA: INDIAN WOMEN AND
University of
Assoc.Prof. Dr. Daljit KAUR SPIRITUALITY
Delhi, NEW DELHI
ORGANIZATION OF TURKISH WOMEN IN
THE WAR OF INDEPENDENCE: ANATOLIAN
Assoc. Prof. Dr. Ayşe ERKMEN Gaziantep University, TÜRKİYE
WOMEN’S
MUDAFAA-I VATAN CEMIYETI
28.07.2023 / Session-1, Hall-3
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: D
r. Elmira S. Lazarenko
ПОДГОТОВКА ЖЕНЩИН-ЛИДЕРОВ –
National University НЕОТЪЕМЛEМЫЙ ЭЛЕМЕНТ
Dr. Rahʙar Xamidovna Murtazaeva
UZBEKISTAN ДОСТИЖЕНИЯ ЦЕЛЕЙ РАЗВИТИЯ
УЗБЕКИСТАНА
INNOVATIVE IDEAS OF MAHAYANA

Kyrgyz Russian Slavic University,
BUDDHIST
Dr. Elmira S. Lazarenko KYRGYZSTAN
WORLDVIEW IN THE MODERN
EDUCATIONAL SYSTEM
THE ROAD TO RECOGNITION AND

Auezov South Kazakhstan State
Dr. Rashida MUGAVEYEVA CREATIVITY FROM THE DEEP OF THE
University, KAZAKHSTAN
CENTURIES TO THE PRESENT
Hoca Ahmed International Kazakh-Turkish THE PROBLEM OF GENDER INEQUALITY IN

Ainur Temirkhanovna KARIMOVA
University, KAZAKHSTAN STEM EDUCATION
ҚАЗАҚ ӘЙЕЛДЕРІНІҢ ТАРИХИ

Al-Farabi Kazakh National University,
Prof. Dr. S.S. Konyrbaeva ТАҒЫЛЫМДЫҚ ТҰЛҒАСЫ АРҚЫЛЫ ҚЫЗ
Almaty, KAZAKHSTAN
БАЛАЛАРҒА ТӘРБИЕ БЕРУ
Al-Farabi Kazakh National University, ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ КӨРНЕКТІ

Prof. Dr. S.S. Konyrbaeva
Almaty, KAZAKHSTAN ӨКІЛІ ШАРКҮЛ ТАУБАЕВА
Turkestan Regional Universal Scientific

ZHANAT Shardarbekova SADIBEKKYZI HEROIC MOTHERS IN KAZAKH HISTORY
Library "Farab", KAZAKHSTAN
Hoca Ahmed International Kazakh-Turkish

ҰРПАҚ ТӘРБИЕСІН, МЕМЛЕКЕТ
Prof. Dr. Gulsara Tolebekovna Tokkulova University
БОЛАШАҒЫМЕН ҰШТАСТЫРҒАН АНАЛАР
KAZAKHSTAN
THE ROLE OF WOMEN’S IN THE DEVELOPMENT

Dr. Gulshan Maharramova Azerbaijan University, AZERBAIJAN
OF SCIENCE
28.07.2023 / Session-1, Hall-4
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Dr. Minara GULIYEVA JAMSHIDI

Assist. Prof. Dr. Gökçe UYSAL BAŞER Selcuk University, TÜRKİYE THE IMAGE OF WOMAN IN
CONTEMPORARY TURKISH CERAMIC ART
TRANSFERRING TAHTACI TURKMEN

Assist. Prof. Dr. Gülşah POLAT,
Çanakkale Onsekiz Mart University, CLOTHES TO THE FUTURE AS A CULTURAL
Assist. Prof. Dr. Hilal BOZKURT,
TÜRKİYE OBJECT WITH
Lect., Mitat KANDEMİR
FOLKLORIC DOLLS
TODAY’S TURKISH FEMALE

Prof. Dr.Yunus BERKLİ
Ataturk University, TÜRKİYE CALLIGRAPHERS WHO HAVE WRITTEN
Betül AKGÖNÜL YILDIZ
QURAN
CERAMIC JEWELRY PRODUCTION WITH

Assoc. Prof. Dr. Serap ÜNAL, Süleyman Demirel University,
CNC (COMPUTER NUMERIC CONTROL)
Serkan TÜRKYILMAZ Afyon Kocatepe University, TÜRKİYE
TECHNOLOGY
WOMEN ARTISTS WHO HAVE PRODUCED

Res. See., Ahmet BAYIR Ataturk University, TÜRKİYE WORKS IN THE FIELD OF CUBISM AND
ABSTRACT IN TURKISH PAINTING
AN EVALUATION OF THE WORKS OF

TURKISH PAINTERS OF THE REPUBLIC
Lect., ELİF BİLGEN Tokat Gaziosmanpasa University, TÜRKİYE
PERIOD IMPACTED BY SHAMANISM-
RELATED IMAGES
DECORATIONS ON WOMEN’S CLOTHES IN

Assist. Prof. Dr. Minara GULIYEVA Çanakkale Onsekiz Mart University,
AZERBAIJAN AND EXAMPLES
JAMSHIDI TÜRKİYE
FROM THE TURKISH WORLD
28.07.2023 / Session-1, Hall-5
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. RUMEYSA AKGÜN

THE ADVENTURE of TURKISH WOMEN in

Assist. Prof. Dr. Yonca ALTINDAL Balikesir University, TÜRKİYE POLITICAL LIFE: A SOCIOLOGICAL
READING
Azerbaijan University of Languages,

Leyla MAHMUDOVA VIOLENCE AGAINST WOMEN AND GIRLS
Azerbaijan
WOMEN IN NEW MEDIA: AN ASPECT AT

Ezgi İnal Istanbul Aydın University, TÜRKİYE LIDIA POET'S BIOGRAPHY IN THE
CONTEXT OF GENDER EQUALITY
Sare AKKAYA MIGRATION AS A WOMAN EXPERIENCE:

Erciyes University, TÜRKİYE
Prof. Dr. Kasım KARAMAN UYGUR WOMEN LIVING IN KAYSERİ
Seher ALP
Erciyes University, TÜRKİYE WOMEN’S SITTING DAYS
Prof. Dr. Kasım KARAMAN
THE IDENTITY OF MUSLIM WOMEN

Religious Officer of the Presidency of
Dr. Emine YİĞİT CRUSHED BETWEEN TRADITION AND
Religious Affairs. DENMARK
RELIGION
WOMEN WORKING IN THE FACE OF

Assoc. Prof. Dr. RUMEYSA AKGÜN KIrIkkale University, TÜRKİYE PATRIARCHIC PATTERNS: THE CASE OF
WOMEN WORKING IN SECURITY FORCES
WOMEN'S RIGHTS AND INJUSTICES IN THE

Səyalə Qibliyəli qızı İmanova AMEA, Azerbaijan
WORLD
28.07.2023 / Session-1, Hall-6
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr.Gülten GÜLTEPE

GENDER PERCEPTION AND REFLECTIONS

Adilcan ERUYGUR Selcuk University, TÜRKİYE ON WOMEN IN CHINESE
PROVERBS
AFTER TROIA FALL: A LOOK AT THE FATE

Lect. Deniz GÜÇLÜ Kocaeli University, TÜRKİYE OF THE WOMEN MENTIONED IN
THE ILIAD
WOMEN'S LIFE IN MASCULINE SOCIETY IN

Dr. Ercan YÜCEL Gaziantep University, TÜRKİYE
STORIES
SACRED FEMIINE CASE IN

Assoc. Prof. Dr.Gülten GÜLTEPE
Atatürk University ,TÜRKİYE MYTHOLOGİCAL MAIN COMPLEX İN
Prof. Dr. Yunus BERKLİ
METAPHORIC CONTEXT
Azerbaijan National Academy of WOMEN AND LITERATURE (A NEW LOOK

Metanet ŞAHALİYEVA Sciences, AT WOMEN IN THE WORKS OF SOUTH
AZERBAIJAN AZERBAIJANI POETS)
Jusup Balasagyn Kyrgyz National GENDER ISSUES IN CHINESE KYRGYZ

Dr. Turdubaeva Nazgul Şarşenaliyevna University, LITERATURE (AS AN EXAMPLE OF WOMEN'S
KYRGYZSTAN PROSE)
Alisher Navoi Tashkent State University, THE ROLE OF SCIENTIST WOMENS IN UZBEK
Hamroeva Shahlo Mirdjonovna
Uzbekistan COMPUTER LINGUISTICS
A NOTE ON THE MEANING OF THE WORD

Dr. Marlen Adilov Kazakhstan
KATYN IN KAZAKH
28.07.2023 / Session-1, Hall-7
10 30 : 12 30 13 30 : 15 30
HEAD OF SESSION: Prof. Dr. Ainur NOGAEVA

L.N. Eurasia Gumilev CHANGED PLACE AND ROLE OF WOMEN

Prof. Dr. Zibagul ILYASOVA National University, KAZAKHSTAN IN SOCIETY IN THE MIDDLE EAST IN
Prof. Dr. Ainur NOGAEVA Erzincan Binali Yildirim University THE XXI CENTURY
PRESENTATION OF THE GENDER PROBLEM

Dr. Dinara ASAKEEVA Bishkek State University, Kyrgyzstan
IN KIRGIZ LITERATURE
RIGHTS AND OBLIGATIONS OF KAZAKH

Mukhtar Auezov University of Southern GIRLS AND WOMEN
Sholpan TORGAUTOVA
Kazakhstan ACCORDING TO THE PROVISION OF
"KARAMOLA YEREZHESI
Ezgi BOZBAY EKMEKCİ Karabük University, TÜRKİYE RIGHTS GIVEN TO WOMEN FOR THE FIRST
Elif SOYLU Iğdır University, TÜRKİYE TIME IN THE REPUBLIC ERA
WAYS TO OVERCOME STRESS IN FEMALE

A. Baitursynuly Kostanay Regional
Dr. Kasabolat Aigul ZHAPARBEKKIZI TEACHERS WITH THE HELP OF AN ART-
University ,Kazakhstan
THERAPEUTIC METHOD
Academy of Sciences of Uzbekistan, WOMEN'S RIGHTS IN EARLY MEDIEVAL

Assoc. Prof. Dr. Feruza DJUMANIYAZOVA
Uzbekistan TURKISH CULTURE
THE REPUBLIC AFTER THE REPUBLIC

Nurgül ÖZKESER Mimar Sinan University, TÜRKİYE
Madam MUCELLIDES
Süleyman KÖKSAL Osmaniye Korkut Ata University, TÜRKİYE TURKISH WOMEN IN BULGARIA DURING
THE COLD WAR
PHOTO GALLERY
PHOTO GALLERY
PHOTO GALLERY
PHOTO GALLERY
PHOTO GALLERY
PHOTO GALLERY
PHOTO GALLERY
July 28-30, 2023 / Congress Book
CONTENT
CONFERENCE ID I
SCIENTIFIC & REVIEW COMMITTEE II
PHOTO GALLERY III
PROGRAM IV
CONTENT V
Author Title Page

Ebru SOLMAZ GENITAL MUTILATION: WHAT NURSES SHOULD KNOW
1
Aslı SİS ÇELİK
Ebru SOLMAZ THE ROLES OF NURSES IN APPLICATION OF
7
Aslı SİS ÇELİK PREIMPLANTATION DIAGNOSTIC TESTS
EFFECT OF LIPID-BASED MULTIPLE MICRONUTRIENTS
Nabila SHER
SUPPLEMENTATION IN UNDERWEIGHT PRIMIGRAVIDA
Gulnaz BEGUM
PRE-ECLAMPTIC WOMEN ON MATERNAL AND 12
Seema ZUBAİR
PREGNANCY OUTCOMES: RANDOMIZED CLINICAL
Mashal ZAFAR
TRIAL
Ben chekroun Mzaouri
KAOUTAR
Cespedes Baderrama COMPARISON OF ACUTE RESPIRATORY INFECTIONS
13
Victor (ARIS) BETWEEN WOMEN AND MEN IN MELILLA
Díaz Monllor Francisco
JOSÉ
PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MODERN WOMEN
Cholpon K.
(PSYCHOLOGY OF WOMAN'S ATTITUDE TO HUMAN 14
SOORONBAEVA
DIGNITY)
Yıldız ÇELİK
EXAMINATION OF GENDER PERCEPTIONS OF STUDENTS
Asuman TURAN 16
STUDYING IN SPORT SCIENCES
Emine Büşra YILMAZ
Canan SARIYAR A MODERN REPUBLIC WOMEN HASENE ILGAZ
18
SEZAN
Djunushalieva Gulgaky KURMANJAN, A HISTORICAL PERSON WHO SHOWED
20
DJAİCHİEVNA THE COURAGE OF WOMAN
Ilaha “WOMEN’S ISSUES AMONG RUSSIAN TURKS IN THE
22
KHANTAMİROVA LATE 19TH CENTURY-EARLY 20TH CENTURY”
Aygün
WOMEN IN TURKISH CULTURE AND STATEHOOD 27
MƏHƏRRƏMOVA
Özlem Muraz BUDAK WOMEN THIEF IN THE OTTOMAN STATE 29
THE EVALUATION OF WOMEN’S VOICE IN MARRIAGES
Mine KARTAL 38
SEEN IN THE 18TH CENTURY OTTOMAN AYINTAB
Aarushi Rana, Nadira
KHAN THE VEDIC ERA: INDIAN WOMEN AND SPIRITUALITY 50
Daljit KAUR
ORGANIZATION OF TURKISH WOMEN IN THE WAR OF
INDEPENDENCE: ANATOLIAN WOMEN'S MUDAFAA-I
Ayşe ERKMEN VATAN CEMIYETI 51
Shardarbekova Zhanat
HEROIC MOTHERS IN KAZAKH HISTORY 53
SADIBEKKYZY
www.kadinkongresi.org
Sazanova Dinara
BERİKYSHI
S. KONYRBAEVA ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ 58
Gülsara Tolebekovna ҰРПАҚ ТƏРБИЕСІН, МЕМЛЕКЕТ МҮДДЕСІМЕН
59
TOKKULOVA ҰШТАСТЫРҒАН АНАЛАР
ҚАЗАҚ ƏЙЕЛДЕРІНІҢ ТАРИХИ ТАҒЫЛЫМДЫҚ
S. KONYRBAEVA 62
ТҰЛҒАСЫ АРҚЫЛЫ ҚЫЗ БАЛАЛАРҒА ТƏРБИЕ БЕРУ
Gulshan THE ROLE OF WOMEN’S IN THE DEVELOPMENT OF
69
MAHARRAMOVA SCIENCE
Ainur Temirkhankyzy ПРОБЛЕМА ГЕНДЕРНОГО НЕРАВЕНСТВА В STEM-
71
KARIMOVA ОБРАЗОВАНИИ
ДОРОГА К ПРИЗНАНИЮ И ТВОРЧЕСТВУ ИЗ ГЛУБИНЫ
Rashida MUGAVEEVA 79
ВЕКОВ ДО СОВРЕМЕННОСТИ
INNOVATIVE IDEAS OF MAHAYANA BUDDHIST
Elmira S. LAZARENKO 93
WORLDVIEW IN THE MODERN EDUCATIONAL SYSTEM
ПОДГОТОВКА ЖЕНЩИН-ЛИДЕРОВ – НЕОТЪЕМЛИМЫЙ
Рахбар ХАМИДОВНА
ЭЛЕМЕНТ ДОСТИЖЕНИЯ ЦЕЛЕЙ РАЗВИТИЯ 94
МУРТАЗАЕВА
УЗБЕКИСТАНА
THE IMAGE OF WOMAN IN CONTEMPORARY TURKISH
Gökçe UYSAL BAŞER 101
CERAMIC ART
Gülşah POLAT TRANSFERRING TAHTACI TURKMEN CLOTHES TO THE
Hilal BOZKURT FUTURE AS A CULTURAL OBJECT WITH FOLKLORIC 115
Mitat KANDEMİR DOLLS
Yunus BERKLİ
TODAY’S TURKISH FEMALE CALLIGRAPHERS WHO
Betül AKGÖNÜL 117
HAVE WRITTEN QURAN
YILDIZ
Serap ÜNAL CERAMIC JEWELRY PRODUCTION WITH CNC
119
Serkan TÜRKYILMAZ (COMPUTER NUMERIC CONTROL) TECHNOLOGY
WOMEN ARTISTS WHO HAVE PRODUCED WORKS IN

Ahmet BAYIR THE FIELD OF CUBISM AND ABSTRACT IN TURKISH 129
PAINTING
AN EVALUATION OF THE WORKS OF TURKISH

Elif BİLGEN PAINTERS OF THE REPUBLIC PERIOD IMPACTED BY 138
SHAMANISM-RELATED IMAGES
Minara GULİYEVA DECORATIONS ON WOMEN'S CLOTHES IN AZERBAIJAN

139
JAMSHIDI AND EXAMPLES FROM THE TURKISH WORLD
THE ADVENTURE of TURKISH WOMEN in POLITICAL
Yonca ALTINDAL 151
LIFE: A SOCIOLOGICAL READING
Leyla MAHMUDOVA VIOLENCE AGAINST WOMEN AND GIRLS 156
WOMEN IN NEW MEDIA: AN ASPECT AT LİDIA POET'S 158
Ezgi İNAL
BIOGRAPHY IN THE CONTEXT OF GENDER EQUALITY
Sare AKKAYA MIGRATION AS A WOMAN EXPERIENCE: UYGUR
159
Kasım KARAMAN WOMEN LIVING IN KAYSERİ
Seher ALP
WOMEN'S SITTING DAYS 166
Kasım KARAMAN
THE IDENTITY OF MUSLIM WOMEN CAUGHT BETWEEN
Emine YİĞİT 172
TRADITION AND RELIGION
WOMEN WORKING in THE FACE of PATRIARCHIC

Rumeysa AKGÜN PATTERNS: THE CASE of WOMEN WHO WORKING IN 183
SECURITY FORCES
Adilcan ERUYGUR GENDER PERCEPTION AND REFLECTIONS ON WOMEN
191
Ufuk Deniz AŞÇI IN CHINESE PROVERBS
AFTER TROIA FALL: A LOOK AT THE FATE OF THE
Deniz GÜÇLÜ 206
WOMEN MENTIONED IN THE ILIAD
Ercan YÜCEL WOMEN'S LIFE IN MASCULINE SOCIETY IN STORIES 220
Gülten GÜLTEPE SACRED FEMININE CASE IN MYTHOLOGICAL MAIN
221
Yunus BERKLİ COMPLEX IN METAPHORIC CONTEXT
WOMEN AND LITERATURE (A NEW LOOK AT WOMEN IN
Metanet ŞAHALİYEVA 223
THE WORKS OF SOUTH AZERBAIJANI POETS)
КЫТАЙ КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫНДА ГЕНДЕРДИК
Nazgul TURDUBAEVA МАСЕЛЕЛЕР (АЯЛДАРДЫН ПРОЗАСЫНЫН 227
SHARSHENALIYEVNA МИСАЛЫНДА)
XXI ҒАСЫРДА ТАЯУ ШЫҒЫСТАҒЫ ƏЙЕЛДЕРДІҢ

Zibağül İLYASOVA ҚОҒАМДА ӨЗГЕРГЕН ОРНЫ МЕН РОЛІ
231
Ainur NOGAEVA (ТҮРКИЯ ЖƏНЕ ПАРСЫ ШЫҒАНАҒЫ ЕЛДЕРІНІҢ
МЫСАЛЫНДА)
Ezgi BOZBAY
RIGHTS GIVEN TO WOMEN FOR THE FIRST TIME IN THE
EKMEKCİ 240
REPUBLIC ERA
Elif SOYLU
RIGHTS AND OBLIGATIONS OF KAZAKH GIRLS
Sholpan AND WOMEN
250
TORGAUTOVA ACCORDING TO THE PROVISION OF "KARAMOLA
YEREZHESI"
Feruza WOMEN'S RIGHTS IN EARLY MEDIEVAL TURKISH
253
DJUMANIYAZOVA CULTURE
PRESENTATION OF THE GENDER PROBLEM IN KYRGYZ
Dinara ASAKEEVA 254
LITERATURE
THE REPUBLIC AFTER THE REPUBLIC WOMEN

Nurgül ÖZKESER 256
MUCELLIDES
Səyalə Qibliyəli qızı

WOMEN'S RIGHTS AND INJUSTICES IN THE WORLD 259
İMANOVA
Ҳamroeva Shalo THE ROLE OF SCIENTIST WOMENS IN UZBEK COMPUTER

260
Mirjonovna LINGUISTICS
Kasabolat Aigul WAYS TO OVERCOME STRESS IN FEMALE TEACHERS

268
Japarbekovyna WITH THE HELP OF AN ART-THERAPEUTIC METHOD.
A STUDY ON CAREER BARRIERS FACED BY WOMEN BANK

Wılda Yulıa RUSYIDE 269
EMPLOYEES
GENİTAL MUTİLASYON: HEMŞİRELERİN BİLMESİ GEREKENLER

GENITAL MUTILATION: WHAT NURSES SHOULD KNOW
Ebru SOLMAZ
Öğr. Gör., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Ebelik Bölümü Ağrı,
Türkiye
ORCID ID: 0000-0003-1962-8669
Aslı SİS ÇELİK

Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Hemşirelik Fakültesi, Doğum-Kadın Sağlığı ve Hastalıkları
Hemşireliği, Anabilim Dalı, Erzurum, Türkiye
ORCID ID: 0000-0002-3597-7167
Özet
Dünya Sağlık Örgütü'nün genital mutilasyonu önlemek için kampanya yürütmesine rağmen, bu
uygulama bazı ülke ve kültürlerde yaygın olmaya devam etmektedir. Küresel sağlık sorunu olan
bu uygulamayı tespiti, incelenmesi, bakım sağlanması ve rehabilite edilmesi konusunda
hemşirelere büyük görevler düşmektedir. Bu derleme ile genital mutilasyon hakkında
hemşirelerin bilmesi gereken bilgileri incelemek amaçlanmaktadır. Genital mutilasyon, tıbbi
olmayan nedenlerle kadın genital organlarını kasıtlı olarak yaralayan işlemdir. Bugün 200
milyondan fazla kadın ve kızın genital mutilsayona maruz kaldığı tahmin edilmektedir. Bu
kadınların çoğunun Sahra Altı Afrika’da yaşadığı tespit edilmiştir. Kadın sünneti yasa dışı bir
uygulama ve kadınların ve kız çocuklarının insan haklarının ihlali olarak bilinmektedir. Aynı
zamanda fiziksel ve psikolojik etkileri olan önemli bir sağlık sorunudur. Genital mutilasyondan
etkilenen kadınların bireyselleştirilmiş bakıma ve tıbbi yardıma ihtiyacı bulunmaktadır. Çünkü 1
uzun vadeli sağlık sorunlarına neden olmaktadır ve birçoğu geri döndürülmezdir. Kadınların
bakım ve tedavilerinin etkin bir şekilde sağlanabilmesi için hemşirelerin bu konu hakkında bilgi
eksikliği bulunmaması gerekir. Ayrıca, kültürel değerlerdeki farklılıklar sağlık çalışanlarının
bakım verme deneyimlerini de etkilemektedir. Bilgi eksikliğini önlemek adına Dünya Sağlık
Örgüt’ü 2022 yılında yayınladığı rehbere göre genital mutilasyonun hemşirelik ve ebelik
öğrencilerinin ders programına entegre edilmesini önermektedir. İngiltere’de Hemşireler
genital mutilasyonu tespit etme, bildirme ve önleme konusunda çok önemli bir role sahip
olmakla kalmaz, aynı zamanda mutilasyon geçirmiş ve komplikasyonlarla karşılaşan kadınların
hasta merkezli bakım almasını sağlamaktadır. Ancak hemşirelerin sahip olduğu bu özelliğin
yanı sıra genital mutilasyonu bildirmeyen ve normalleştirmeye çalışan kesimin olduğu da
unutulmamalıdır. Dünya giderek çok kültürlü toplumların bir arada yaşayacağı hale
gelmektedir. Bu nedenle sağlık ve kültür konusunu içeren genital mutilasyon gibi hassas
konuları ele almak önemlidir. Hemşireler, mesleki düzenleme, yönetim ve mesleki eğitim
araçlarını kullanarak genital mutilasyonu eradike etmeyi, kabul edilebilir bir prosedür olarak
tıbbileştirilmesini önlemeyi ve etkilenen kız çocukları ve kadınlar için ömür boyu sürecek
rehabilitasyon sürecinin başlatılmasında rol almaktadır.
Anahtar Kelimeler: Genital Mutilasyon, Hemşire, Kadın
Congress Book
Abstract
Despite the World Health Organization campaigning to stop genital mutilation, this practice
remains common in some countries and cultures. Nurses have great responsibilities in detecting,
examining, providing care and rehabilitating this practice, which is a global health problem.
With this review, it is aimed to examine the information that nurses should know about genital
mutilation. Genital mutilation is a process that intentionally alters or injures the female genital
organs for non-medical reasons. It is estimated that more than 200 million women and girls are
exposed to genital mutilation today. Most of these women have been found to live in Sub-
Saharan Africa. FGM is known as an illegal practice and a violation of the human rights of
women and girls. It is also an important health problem with physical and psychological
consequences. Women affected by genital mutilation need individualized care and medical
attention. Because it causes long-term health problems and many of them are irreversible. In
order to provide effective care and treatment of women, nurses should not have a lack of
knowledge about this issue. In addition, differences in cultural values also affect the caregiving
experiences of healthcare professionals. In order to prevent lack of knowledge, the World
Health Organization recommends that genital mutilation be integrated into the curriculum of
nursing and midwifery students, according to the guide published in 2022. Nurses in the UK
not only have a crucial role in detecting, reporting and preventing genital mutilation, they also
ensure that women who have had mutilation and face complications receive patient-centered
care. However, it should not be forgotten that in addition to this feature of nurses, there is a
section that does not report genital mutilation and tries to normalize it. The world is increasingly
becoming a place where multicultural societies live together. It is therefore important to address
sensitive issues such as genital mutilation, which includes health and culture. Using
professional regulation, management and vocational training tools, nurses are involved in
eradicating genital mutilation, preventing its medicalization as an acceptable procedure, and 2
initiating a lifelong rehabilitation process for affected girls and women.
Keywords: Genital Mutilation, Nurse, Female
Giriş
Daha spesifik olarak Dünya Sağlık Örgütü tarafından “tıbbi olmayan nedenlerle dış
kadın genital organlarının kısmen veya tamamen çıkarılmasını ya da kadın genital organlarının
diğer şekillerde yaralanmasını içeren tüm prosedürler” şeklinde tanımlanan kadın genital
mutilasyonu, uluslararası düzeyde bir insan hakları ihlali, kadınlara ve genç kızlara yönelik bir
şiddet eylemi olarak kabul edilmektedir (WHO, 2016). Çoğunlukla Sahra Altı Afrika ve
Asya'daki bazı topluluklarda uygulanmaktadır. Kesin yaygınlığı bilinmemekle birlikte, 30
ülkede 200 milyon kadın ve kız çocuğunun etkilendiği ve uluslararası düzeyde insan hakları
ihlaline maruz kaldığı tahmin edilmektedir (Libretti ve ark., 2023). Bununla birlikte, mevcut
küreselleşme ve göç olayları göz önünde bulundurulursa, vakaların tüm sanayileşmiş dünyada
görüldüğü anlamına gelmektedir (Balachandran ve ark., 2018). Kadın genital mutilasyonun
tarihi Eski Mısır’a kadar uzanmaktadır. İlk olarak prenseslerin ve daha sonra kadın kölelerin,
yalnızca kocaları veya sahipleri tarafından gebe kalmalarını istedikleri için uygulanmıştır.
Genital mutilasyon ayrıca tarih boyunca çeşitli toplumlarda reşit olma, saflık ve cinsellik ve
tahakküm/boyun eğdirme kavramlarıyla ilişkilendirilmiştir. Genital mutilasyon, bir kız çocuğu
evlilikte satıldığında elde edilebilecek ekonomik "değeri" de arttırmaktadır (Burrage, 2015).
Klitorisin, gözetimsiz bırakılırsa muazzam bir şekilde büyüyüp dokunduğu herhangi bir erkeği
veya yenidoğanı öldürecek ölümcül bir organ olduğu veya klitoris çıkarılmadıkça kadının dişi
olmayacağı ya da yetişkin olamayacağı savunulmaktaydı. Ayrıca klitoridektomi ile hijyen ve
doğumun iyileştirileceği inancından her şeye sahiptir (Taumberger ve ark., 2023). Bu tür
Congress Book
inançlar İslami topluluklarda daha yaygın olmakla birlikte, İslami kutsal metinlerde kadın
sünneti gerekliliğine dair geçerli bir referans yoktur (Asmani ve Abdi, 2008).
Dünya Sağlık Örgütü (2006) dört ana kadın sünneti türü tanımlamıştır:
a. Klitoridektomi – Kadının iç genital organlarından biri olan klitorisin bir kısmının hasar
görmesi veya çıkarılması işlemidir. Yaygın inanışın aksine, klitorisin tamamen çıkarılması
etkili bir şekilde imkansızdır, iç organ olduğu için dışarıdan görünen kısma zarar vermek onun
çıkarıldığını göstermez. Dışarıdan bakıldığında, sadece sünnet derisi gibi görünen kıvrımlı
kısma işlem uygulanır.
b. Eksizyon – Klitorisin, labia minör ve labia majorun her ne şekilde olursa olsun (çiviler, taşlar
veya salyangoz kabukları gibi keskin nesneler dahil) kısmen çıkarılması.
c. İnfibülasyon - Genellikle eksizyondan iğne, diken ve ipliklerle vulvanın sabitlenmesi. Bu
işlem idrar, menstruasyon kanı ve diğer vücut sıvıları için açıklık oluşturmak amacıyla
yapılmaktadır. Delik iç anatomi ile aynı hizada olmayabilir, dolayısıyla kalıcı tıkanıklıklara,
enfeksiyona ve ağrıya neden olabilir. Avustralya'da yapılan bir çalışmaya göre kadınların
%1.64’ünde genital mutilasyon olduğu saptanmıştır. Bu kadınların çoğunluğunun (%41.1)
infibülasyon şeklinde genital mutilasyon geçirdikleri belirlenmiştir (Davis ve Jellins, 2019).
d. Diğer - Vulvanın görünümünü veya vajina çapını değiştirmek için delme, dağlama veya diğer
yöntemleri açıklar.
Kadın genital mutilasyonunun nedenleri arasında kadınların cinsel isteklerini
sınırlamayı ve bekaretlerini korumayı amaçlayan psikoseksüel nedenler, ergenlik törenlerini
içeren sosyolojik nedenler, hijyen ve estetik nedenler, doğurganlığı artırdığına dair mitler ve
dini nedenler gösterilmektedir. Ayrıca toplumda saflığın, evlenilebilirliğin de belirteci arasında
yer almaktadır (UNFPA 2020). Genital mutilasyon için risk faktörlerini inceleyen bir çalışmaya
göre, daha yaşlı anneye sahip olmak, kırsal kesimde yaşamak, annenin de genital mutilasyon
geçirmesi, annenin eğitim seviyesinin düşük olması gibi faktörlerin riski artırdığı bulunmuştur
(Kimani ve ark., 2022). Etiyopya'dan 770 kadından oluşan bir örneklem üzerinde yapılan başka 3
bir çalışmada da benzer sonuçlar elde edilmiştir. Bu örneklemde de, kırsal bölgelerden gelen
kadınların, kentsel bölgelerdekilere kıyasla yedi kat daha fazla kadın sünneti geçirme olasılığı
olduğu tespit edilmiştir (Gudeta ve ark., 2022). Kadınların genital mutilasyonu kabul
edilebilirliğinin incelendiği bir çalışmada, örnekleme katılan kadınların %88.4'ü genital
mutilasyon geçirmenin hiçbir yararı olmadığını belirtirken, bir dizi seçenek (sosyal kabul, dini
onay ve daha iyi evlilik beklentileri gibi) seçmeleri istendiğinde, bazı katılımcılar mutilasyonun
bazı olası yararları olabileceği konusunda hemfikir oldukları (sırasıyla %16.3, %11.6, %9.3)
bulunmuştur (Martell ve ark., 2021). Bu çalışmanın sonucu olarak genital mutilasyonun aile/eş
baskısı, bilgi eksikliği, ölüm korkusu gibi nedenlerden kadınların kabul ettiğini
düşündürmektedir. Bu nedenlerin altında ise kadın cinselliği üzerindeki erkek egemenliğinin
olduğu savunulmaktadır.
Genital mutilasyon kadının hayatının her yönü için ciddi sonuçları olan bir durumdur.
Fiziksel ve psikolojik etkileri incelendiğinde; şiddetli ağrıdan ölüm riskine kadar pek çok sonuç
bulunmaktadır (Magon ve Alinsod, 2017). Kısa vadede incelendiğinde, genital mutilasyon
genellikle kaba kuvvetle, ağrı kesici kullanmaksızın ve sıklıkla steril olmayan koşullarda
uygulandığı için şiddetli ağrı, şok ve enfeksiyon, tetanoz ve hatta ölüm riski bu saldırının
sonuçları arasındadır. Kadın sünneti yapılırken kızlar mücadele ederse, verilen zarar daha da
artabilir (Njue ve ark., 2019). Kadınlarda uzun süreli önemli fiziksel ve/veya psikolojik hasara
neden olabilir ve hatta ölümle sonuçlanabilir. Örneğin, Somali'de antibiyotiğin olmadığı
bölgelerde kadın sünneti uygulanan her üç kızdan birinin bu uygulama nedeniyle öldüğü ileri
sürülmüştür (Johnson-Agbakwu ve ark., 2023). Ayrıca bu uygulamanın sonucunda oluşan
yaraların neden olduğu kronik enfeksiyon, anemi, gaita ve/veya idrar kaçırma, kronik ağrı,
keloidler, fibrozis, hematokolpos (menstrüel kanın birikimi), hepatit, genital aşırı duyarlılığa
ve/veya doku rotasyonuna neden olabilir. Genital mutilasyondan kaynaklanan cinsel sorunlar
Congress Book
arasında disparoni, cinsel ilişkiyle ilgili diğer sorunlar (arzu/uyarılma eksikliği dahil), vajinal
kuruluk, daha yüksek HIV riski (iyileşmeyen yaralar nedeniyle), anal ilişkiden kaynaklanan
hastalık, hem primer infertilite (üreme organlarının hasar görmesi nedeniyle) hem de sekonder
infertilite (cinsel ilişki sağlanamaması nedeniyle) yer alabilir. Psikolojik açıdan incelendiğinde
genital mutilasyon kadında öfke, kaygı/korku, depresyon, duygusal güvensizlik ve mesafe, aşırı
uyanıklığı ve uyku bozukluklarını tetikleyebilir. Fobiler, damgalanma, çaresizlik duygusu ve
travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) gibi savunmasızlık, düşük benlik saygısı, güven
eksikliği ve ilişkilerle ilgili sorunlar ortaya çıkabilir (Libretti ve ark., 2023).
Obstetrik açıdan bakıldığında ise pek çok olumsuz etkisi olduğu görülmektedir. Genital
mutilasyon gebelik boyunca özel bakım gerektirir. Bu nedenle kadınlara daha özel bakım
verilmesi gerekmektedir. İnfibülasyondan önce pelvik muayene uygulanması zor veya
imkansız olabilir. Sezaryen, şiddetli perineal travma ve doğum sonu kanama ile sonuçlanan
yırtılmaların oluşma riski bulunmaktadır. Bu risklerin ciddiyeti genellikle mutilasyonun
derinliğini yansıtır. Kadının genital organına ne kadar zarar verildiyse bu risklerin görülme
sıklığı o kadar artmaktadır (Rodriguez, Seuc, Say ve Hindin, 2016). Doğumun ikinci aşaması
uzayabilir, kanama, perineal hasar ve sepsis riskine neden olabilir (Davis ve Jellins, 2019).
Genital mutilasyona sahip kadınların üreme sağlığı açısından bireyselleştirilmiş bakım almaları
önemlidir. Ancak bireyselleştirilmiş bakımın önünde bazı engeller bulunabilmektedir.
Norveç'te yaşayan genital mutilasyonlu 26 Somalili ve Sudanlı kadın incelendiğinde sağlık
bakımı alma önünde yaşadıkları engeller arasında en yaygın olanı hem kadınlar hem de
hekimler tarafından yaşanan sağlık sorunlarının nedeni olarak mutilasyonun bilinmemesi,
mutilasyona özel bakımdan haberdar olunmaması ve bakım vericiler ile olumsuz iletişim
yaşandığı bulunmuştur (Ziyada ve Johansen, 2021). Ayrıca, Kenya'da yapılan bir çalışmada,
genital mutilasyon geçirmiş 360 kadının %88.5'i için üreme sağlığı hizmetlerine yönelik
herhangi bilgi alamadıklarını belirtmiştir (Kimani ve ark., 2022). Burada sağlık hizmetinde
çalışan bireylere büyük görevler düşmektedir. Genital mutilasyon yükünün çok olduğu 27 4
ülkede yapılan bir araştırmaya göre, sağlık tesislerinin %88.5'inin muayene sırasında
mahremiyet için yeterli alana ve %78.7'sinin yeterli donanıma sahip olmasına rağmen, sağlık
çalışanlarının yalnızca %42.6'sının genital mutilasyon uygulanan kadınlara hem psikolojik hem
de ürojinekolojik açıdan nasıl bakılacağı konusunda yeterli bilgiye sahip oldukları bulunmuştur
(Tordrup ve ark., 2022). Bu noktada kadınlar ile en çok zaman geçiren sağlık profesyoneli olan
hemşirelere büyük görevler düşmektedir. Hemşireler hem yeni vakaların tespiti hem de genital
mutilasyona karşı önleyici tedbirler için anahtar konumdadır. Hemşireler, kadınları ve kızları
uzman destek hizmetlerine yönlendirebilirler ya da genital mutilaston kliniği/hizmetlerinin
kurulmasında söz sahibi olabilirler. 0-18 yaş arası çocuklara yaşam boyu destek sağlarlar.
Hemşireler tüm gebe kadınlara rutin olarak doğum öncesi bakımda genital mutilasyon yaptırıp
yaptırmadıklarını sormalıdır. Her kadına risk değerlendirilmesi yapılmalıdır. Okul hemşiresi,
kız çocuklarına reşit olma töreni yapılıp yapılmayacağını sormalıdır. Ayrıca smear testi
yaparken genital mutilasyonu tespit edebilir ya da ailenin bu uygulamanın çoğunlukla yapıldığı
bir yerden gelip gelmediğini fark edebilir. Genital mutilasyon geçirmiş kadın ve kız çocukları
genellikle acil sağlık hizmetlerine epizyotomi, kistlerin çıkarılması, enfeksiyonların tedavisi ve
danışmanlığı için gelmektedir. Bu nedenle buralarda çalışan hemşirelerin dikkatli olması
önemlidir. Verilen bakım sırasında kadını merkeze almak oldukça önemlidir. Genital
mutilasyondan etkilenen kadınların bireyselleştirilmiş bakıma ve tıbbi yardıma ihtiyacı
bulunmaktadır. Çünkü uzun vadeli sağlık sorunlarına neden olmaktadır ve birçoğu geri
döndürülmezdir (Rose 2019; Tilley, 2015).
Hemşirelerin genital mutilasyon geçirmiş kadınlara yaklaşımında yargılayıcı olmayan
bir iletişim sergilemeleri önem taşır. İletişimde problem yaşanırsa tercümana danışılmalıdır.
Vajinal muayene sırasında perineyi görünce şaşırmış, tiksinmiş, üzgün veya şok olmuş gibi
hareketlerde bulunulmamalıdır. Kadının cinselliği hakkında varsayımlarda bulunmamalıdır.
Congress Book
Mahremiyet ve gizlilik sağlamak adına bakım sırasında perde, paravan gibi ekipmanlara dikkat
edilmeli ve tek hemşire bakımı yürütmelidir. Muayeneler için bir pediatrik spekulum
kullanılması önerilir. Vajina spekulum için çok küçükse, rektovajinal muayene de dahil olmak
üzere bir ila iki parmağın kullanıldığı bimanuel bir muayene önerilir (Tilley, 2015).
Hemşireler bakım verirken bazı zorluklarla karşı karşıya kalabilirler. Bu zorlukları
bilmek ve onlara yönelik çözüm önerileri üretmek bakımın kalitesini güçlendirecektir. Bu
zorluklar arasında kadının güvenini kazanmak, hemşirelerin kendilerini deneyimsiz
hissetmeleri, vajinal/rektal muayene yapmak, cinsel yolla bulaşan hastalıklar için test yapmak
veya değişen vajina anatomisi nedeniyle servikal smear uygulamak yer alır (Kouta ve ark.,
2023). Yargılamadan uzak bir dille iletişime girmek hemşireye ilk basamakta yardım edecek
ve kadının güvenini kazanacaktır. Diğer zorluklarda ise hemşirelik eğitimcilerine iş
düşmektedir (Ormrod, 2019). Lisans ve lisansüstü müfredata genital mutilasyona yönelik
hemşirelik bakımını eklemek ve buna yönelik hemşirelik bakımını öğretmek ile bu zorlukların
ortadan kaldırılacağı düşünülmektedir. Özellikle Dünya Sağlık Örgütü’nün yayınlamış olduğu
“Genital Mutilasyon İçeriğinin Hemşirelik ve Ebelik Müfredatına Entegre Edilmesi” başlıklı
rehber göz önüne alınarak bu konuya daha fazla hassasiyet gösterilebilir (WHO, 2022).
Sonuç olarak bazı kültürlerde klitoris, kadın vücudunun kirli ve hijyenik olmayan bir
parçası olarak kabul edilir. Bu anlamda, cinsel organı kesilmemiş kadınların sağlık açısından
olumsuz sonuçlara maruz kalabileceğine dair bir inanç vardır. Günümüzde çok yaygın şekilde
uygulanan bu prosedür kadın sağlığını riske atmaktadır. Kadının hayata tutunmasını sağlamak
ve geçirdiği prosedür karşısında etkili bakım vermek adına hemşirelere büyük roller
düşmektedir. Bu rolleri arasında savunuculuk, bakımı koordine etme, hemşirelerin ve
mağdurların eğitimi, cerrahi prosedürler ve hemşirelik bakımı gerektiren kısa ve uzun vadeli
komplikasyonlar bulunmaktadır. En üst düzeyde faaliyet göstermek için hemşireler, eğitim ve
rehberler yoluyla genital mutilasyon bakımındaki güvenlerini ve yeterliliklerini artırmalıdır.
Hemşireler ayrıca fiziksel, zihinsel ve ruhsal sağlığını geliştirmek için kısa ve uzun vadeli 5
semptomları yönetmeyi öğrenmelidir. Hemşireler, bireyle kişisel olarak etkileşime girmenin
yanı sıra yetkililerle iletişim kurma, savunuculuk ve eğitim yoluyla toplumlarda değişimi
başlatma becerisine sahip profesyonel, bakım veren bir güç olabilir. Genital mutilasyona maruz
kalmış kadınların karmaşık bakım ihtiyaçlarının anlaşılmasında çok az ilerleme kaydedilmiştir.
Kanıta dayalı uygulamaları açıklamanın, teşvik etmenin, bakımda uygulamaya geçirmenin ve
iyileştirmenin önemi, genital mutilasyon mağdurlarına yaşam kalitesi ve bakım sağlamak için
gereklidir.
Kaynaklar
Asmani, I. L. Abdi, M. S. (2008). Delinking female genital mutilation/cutting from Islam. New
York, NY: United Nations Population Fund. Erişim Adresi:
www.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/Delinking%
20FGM%20from%20Islam%20final%20report.pdf. Erişim Tarihi: 24.07.2023
Balachandran, A. A., Duvalla, S., Sultan, A. H., & Thakar, R. (2018). Are obstetric outcomes
affected by female genital mutilation?. International urogynecology journal, 29, 339-
344.
Davis, G., Jellins, J. (2019). Female genital mutilation: Obstetric outcomes in metropolitan
Sydney. Australian and New Zealand journal of obstetrics and gynaecology, 59(2),
312-316
Gudeta, T. A., Regassa, T. M., & Gamtessa, L. C. (2022). Female genital mutilation:
prevalence, associated factors and health consequences among reproductive age group
women in Keffa Zone, Southwest, Ethiopia. Reproductive Health, 19(1), 1-9.
Jiménez-Ruiz, I., Almansa Martinez, P. (2017). Female genital mutilation and transcultural
nursing: adaptation of the Rising Sun Model. Contemporary nurse, 53(2), 196-202.
Congress Book
Johnson-Agbakwu, C. E., Fox, K. A., Banke-Thomas, A., & Michlig, G. J. (2023). Influence
of female genital mutilation/cutting on health morbidity, health service utilization and
satisfaction with care among somali women and teenage girls in the united
states. Journal of racial and ethnic health disparities, 10(2), 788-796
Kimani, S., Okondo, C., Muteshi-Strachan, J., & Guyo, J. (2022). Quality of services offered
to women with female genital mutilation across health facilities in a Kenyan
County. BMC Health Services Research, 22(1), 1-12.
Kouta, C., Kofou, E., Githui, S., Odhiambo, R., Rousou, E., & Wagoro, M. C. (2023).
Knowledge and attitudes among nurses and midwives in Cyprus and Kenya regarding
Female Genital Mutilation (FGM): A comparative study. In Women's Studies
International Forum (Vol. 96, p. 102676). Pergamon.
Libretti, A., Bianco, G., Corsini, C., & Remorgida, V. (2023). Female genital
mutilation/cutting: going beyond urogynecologic complications and obstetric
outcomes. Archives of gynecology and obstetrics, 1-8.
Magon, N. Alinsod, R. (2017). Female cosmetic genital surgery: Delivering what women want.
Journal of Obstetrics and Gynaecology of India, 67(1), 15–19.
Martell, S., Schoenholz, R., Chen, V. H., Jun, I., Bach, S. C., & Ades, V. (2021). Perceptions
of female genital mutilation/cutting (FGM/C) among asylum seekers in New York
City. Journal of immigrant and minority health, 23, 1241-1248.
Njue, C., Karumbi, J., Esho, T., Varol, N., & Dawson, A. (2019). Preventing female genital
mutilation in high income countries: a systematic review of the evidence. Reproductive
health, 16(1), 1-20.
Ormrod, J. (2019). The experience of NHS care for women living with female genital
mutilation. British Journal of Nursing, 28(10), 628-633.
Taumberger, N., Gruber, T., Edler, K., Trutnovsky, G., Bracic, T., Semrl, N., ... & Fluhr, H.
(2023). Female genital mutilation/cutting incidence, diagnostic capacities, and obstetric 6
outcomes among migrant women: a single-center retrospective analysis in a 10-year
birth cohort in Austria. BMC public health, 23(1), 68
Tilley, D. S. (2015). Nursing care of women who have undergone genital cutting. Nursing for
Women's Health, 19(5), 445-449.
Tordrup, D., Bishop, C., Green, N., Petzold, M., Vallejo, F. R., Vogel, J. P., & Pallitto, C.
(2022). Economic burden of female genital mutilation in 27 high-prevalence
countries. BMJ global health, 7(2), e004512.
United Nations Population Fund (UNFPA). 2020.“Female Genital Mutilation (FGM)
FrequentlyAsked Questions. Erişim Adresi:
2020.https://www.unfpa.org/resources/female-genital-mutilation-fgm-fre-quently-
asked-questionsCULTURE, HEALTH & SEXUALITY913 Erişim Tarihi: 24.07.2023
World Health Organization (WHO). (2016). Female Genital Mutilation. Erişim Adresi:
http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs241/en/ Erişim Tarihi: 24.07.2023
Ziyada, M. M., Johansen, R. E. B. (2021). Barriers and facilitators to the access to specialized
female genital cutting healthcare services: Experiences of Somali and Sudanese women
in Norway. PloS one, 16(9), e0257588.
Congress Book
PREİMPLANTASYON TANI TESTLERİNİN UYGULANMASINDA

HEMŞİRELERİN ROLLERİ
THE ROLES OF NURSES IN APPLICATION OF PREIMPLANTATION DIAGNOSTIC
TESTS
Ebru SOLMAZ
Öğr. Gör., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Ebelik Bölümü Ağrı,
Türkiye
ORCID ID: 0000-0003-1962-8669
Aslı SİS ÇELİK

Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi, Hemşirelik Fakültesi, Doğum-Kadın Sağlığı ve Hastalıkları
Hemşireliği, Anabilim Dalı, Erzurum, Türkiye
ORCID ID: 0000-0002-3597-7167
Özet
Yardımcı üreme teknolojilerinden biri olan preimplantasyon tanı testleri, sağlık uzmanları
arasında sınırlı farkındalığa sahip yeni bir teknolojidir. Hemşireler bu teknikte kilit bir rol
oynamaktadır. Çünkü hemşireler üreme sağlığı gibi konularda sorunlarını tartışmak ve
bilgilendirmek için ideal konumdadırlar. Bu derleme ile preimplantasyon tanı testlerinin karar
verilme, uygulanması sırasında hemşirelerin aldıkları rol ve sorumlulukları incelenmek
amaçlanmaktadır. Preimplantasyon tanı testleri, yardımcı üreme teknikleri uygulamaları
esnasında oositten kutup cisimlerinin, bölünme aşamasındaki embriyodan blastomer ya da
blastosist aşamasına gelmiş embriyodan trofektoderm hücrelerinin biyopsi edilerek alınması ve
bu numunelerin genetik analiz yöntemleri ile değerlendirilmesinin ardından kadına transfer
edilecek embriyonun seçimine olanak sağlamaktadır. Avantajlarında canlı doğumla sonuçlanan 7
euploid embriyoların transferlerinin sağlanması var iken dezavantajlarında cinsiyet seçimi,
mükemmel insan gibi etik olmayan düşünceler yer almaktadır. Bulgular, preimplantasyon tanı
testinin sağlık profesyonelleri arasında yaşamı tehdit eden genetik hastalıklardan kaçınmak için
genel olarak kabul edildiğini, ancak sosyal olarak arzu edilen özellikleri veya tıbbi olmayan
cinsiyet seçimi için kullanılmaması gerektiğini göstermektedir. Hekimlerin ve genetik
danışmanların preimplantasyon tanı testine yönelik tutumları araştırılırken hemşirelerin bu
konudaki bilgileri ve eğitim ihtiyaçları hakkında çok az araştırma yapılmıştır. Hemşireler
preimplantasyon tanı testlerinde genetik okuryazarlık bilgilerini ve danışmanlık rollerini
kullanmaktadır. Bireylerin sağlıkla ilgili karar vermelerine yardımcı olan bilgileri sağlamak
için ideal bir konumdadır. Hemşireler, hastalara preimplantasyon tanı testi bilgilerini aktararak
ve bu prosedürlerle ilgilenen ve/veya ilgili hastalara destek sağlayarak bu sürecin ayrılmaz bir
parçası haline gelmektedir. Preimplantasyon tanı testi hakkındaki görüş ve inançları hastalarına
ne kadar bilgi vereceklerini etkileyebilir ve bu da hastaların üreme kararları üzerinde etkili
olabilmektedir. Sonuç olarak hemşirelerin preimplantasyon tanı testleri sürecinde önemli rol ve
sorumlulukları bulunmaktadır. Ancak yapılan çalışmalar hemşirelerin genetik okuryazarlık
bilgi düzeylerinin yetersiz olduğunu göstermektedir. Dünya Sağlık Örgüt’ü tıp etiğini
geliştirmek amacıyla genetik bilgiden faydalanılması üzerine önerilerde bulunmaktadır. Bu
öneriler doğrultusunda hemşirelerin sağlık yönetimi ve genetik okuryazarlıklarını artırılarak,
uygun danışmanlık sağlayacakları düşünülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Preimplantasyon Tanı Testi, Hemşire, Eğitim
Congress Book
Abstract
Preimplantation diagnostic tests (PGD), one of the assisted reproductive technologies, is a new
technology with limited awareness among healthcare professionals. Nurses play a key role in
this technique. Because nurses are in an ideal position to discuss and inform their problems on
issues such as reproductive health. With this review, it is aimed to examine the roles and
responsibilities of nurses during the decision making and application of preimplantation
diagnostic tests. Preimplantation diagnostic tests enable the selection of the embryo to be
transferred to the woman, after biopsy of polar bodies from the oocyte, blastomere from the
embryo at the cleavage stage, or trophectoderm cells from the embryo that has reached the
blastocyst stage, and evaluation of these samples by genetic analysis methods. While its
advantages are the transfer of euploid embryos resulting in live birth, its disadvantages include
unethical considerations such as gender selection and the perfect human. The findings suggest
that preimplantation diagnostic testing is generally accepted among healthcare professionals to
avoid life-threatening genetic diseases, but should not be used for socially desirable traits or
non-medical gender selection. While investigating the attitudes of physicians and genetic
counselors towards preimplantation diagnostic testing, little research has been conducted on
nurses' knowledge and educational needs on this subject. Nurses use genetic literacy
information and counseling roles in preimplantation diagnostic tests. It is in an ideal position to
provide information that helps individuals make health-related decisions. Nurses become an
integral part of this process by conveying preimplantation diagnostic test information to patients
and providing support to patients who are interested and/or involved in these procedures. Their
opinions and beliefs about the preimplantation diagnostic test can affect how much information
they give to their patients, which can have an impact on their reproductive decisions. As a result,
nurses have important roles and responsibilities in the process of preimplantation diagnostic
tests. However, studies show that nurses' genetic literacy knowledge levels are insufficient. The 8
World Health Organization makes recommendations on the use of genetic information in order
to improve medical ethics. In line with these recommendations, it is thought that nurses will
provide appropriate counseling by increasing their health management and genetic literacy.
Keywords: Preimplantation Diagnostic Test, Nurse, Education
Giriş
Günümüzde yardımcı üreme tekniklerine talep artıkça preimplantasyon tanı testleri
daha fazla kullanılmaktadır. Yardımcı üreme teknolojisinin bir biçimi olan preimplantasyon
tanı testleri, çiftlerin, in vitro fertilizasyon yoluyla oluşturulan embriyoların genetik
bozuklukları test edilmesini içermektedir (Simpson ve ark., 2019). Preimplantasyon tanı
testleri, yardımcı üreme teknikleri uygulamaları esnasında oositten kutup cisimlerinin, bölünme
aşamasındaki embriyodan blastomer ya da blastosist aşamasına gelmiş embriyodan
trofektoderm hücrelerinin biyopsi edilerek alınması ve bu numunelerin genetik analiz
yöntemleri ile değerlendirilmesinin ardından kadına transfer edilecek embriyonun seçimine
olanak sağlamaktadır (Vitez ve ark., 2019). Döllenmiş yumurtalardan hangisinin uterusa
transfer edileceği hakkında bilgi sağlayan tıbbi prosedür olarak tanımlanır. Preimplantasyon
tanı testleri ilk olarak 1968'de uygulanmıştır ve 1990'larda kistik fibroz, Fragile X sendromu,
Down sendromu gibi ciddi ve/veya yaşamı tehdit eden genetik bir durumu çocuklarına
geçirmekten korkan ebeveynler için bir yardımcı üreme tekniği olarak kullanılmıştır. O
zamandan beri 200'den fazla durumu tanımlamak için perinatal tanı testi kullanılmıştır ve
ABD'de 20.000'den fazla prenatal tanı testi kullanımı vakası bildirilmiştir (Carzis ve ark.,
2019). Prenatal tanı testi, ailesinde kanser öyküsü olan ve bu genetik riski çocuklarına
geçirmekten endişe duyan bireyler için faydalı sağlamaktadır. Bu test, meme kanseri (BRCA1
Congress Book
ve BRCA2), Gorlin sendromu, tuberoskleroz, ailesel kolorektal kanser ve retinoblastoma dahil

olmak üzere 22 yaygın kalıtsal kanser sendromunda belirlemek için kullanılmaktadır.
Preimplantason tanı testleri, doğum öncesi tanılara daha güvenli bir alternatif sunmaktadır.
Hatta diğer testler göre daha az stresli olduğunu savunan görüş bulunmaktadır. Amniyosentez
ve koryon villus örneklemesi gibi doğum öncesi testler genellikle invaziv ve riskli bir prosedür
olarak tanımlanır ve fetüs uterustayken genetik bozukluklar için test edildiğinden gebeliğin
sonlandırılmasıyla ilgili bir karara yol açabilir. Buna karşılık preimplantasyon tanı testleri, in
vitro embriyoları test etme ve söz konusu genetik mutasyona sahip olmayanları implante etme
seçeneği sunmaktadır (Sorenson ve ark., 2022).
Ek olarak, preimplantasyn tanı testleri sağlıklı, döllenmiş yumurtaların seçilmesini
içerdiği için spontan düşük gibi istenmeyen durumların önüne geçmektedir. Bütün bu faydaları
göz önüne alındığında obstetrik bakım vericiler bu testin yararları, sınırlamaları ve riskleri
hakkında bilgi sahibi olmaları önemlidir (Trinh The ve ark., 2021). Preimplantasyon genetik
testinin sayısız yararlarının yanı sıra insan yaşamını etkileyen büyük riskleri de bulunmaktadır.
Ebeveynlerin çocuklarında arzu ettikleri özellikleri sağlama ya da cinsiyet seçimi gibi etik dışı
davranışlar bulunmaktadır (Sorenson ve ark., 2022).
Doktorların ve genetik danışmanların preimplantasyon tanı testlerine yönelik tutumları
araştırılırken, hemşirelerin bu konudaki bilgileri ve eğitim ihtiyaçları hakkında çok az araştırma
yapılmıştır (Brandt ve ark., 2010; Gietel-Habets ve ark., 2018). Hemşireler, bireyler sağlıkları
ile ilgili seçenekler sunmak, bilgilendirmek ve karar verme aşamasında yardımcı olmayı
sağlayan ideal bir konumdadır. Hemşireler, hastalara preimplantasyon genetik test bilgilerini
aktararak ve/veya ilgili bireylere destek sağlayarak sürece dahil olabilirler. Quinn ve ark. (2014)
çalışmasına göre bir hastanede görevli hemşirelerin %85’i infertilite sorunları hakkında bilgi
ve klinik bakım sağlamak ile yükümlü olduğu bulunmuştur (Quinn ve ark., 2014).
Hemşireler hastaların bakımında önemli bir rol oynadıklarından ve hastalarla çok sayıda
etkileşime sahip olduklarından, hastaları preimplantasyon tanı testleri gibi hassas konularda 9
bilgi sağlamak için ideal bir konumda oldukları görülmüştür. Hemşireler üreme seçenekleriyle
ilgili ilk temas kaynağıdır. Deneyimleri ve uzmanlıkları, klinik prosedürlerin ve politikaların
geliştirilmesine yardımcı olabilir ve preimplantasyon tanı testleri bilgilerinin sunumu ve
yayılmasına ilişkin tartışmalara teşvik edebilir (Hersberger ve ark., 2012). Hemşireler
preimplantasyon tanı testlerinde genetik okuryazarlık bilgilerini ve danışmanlık rollerini
kullanmaktadır. Bireylerin sağlıkla ilgili karar vermelerine yardımcı olan bilgileri sağlamak
için ideal bir konumdadır. Hemşireler, hastalara preimplantasyon tanı testi bilgilerini aktararak
ve bu prosedürlerle ilgilenen ve/veya ilgili hastalara destek sağlayarak bu sürecin ayrılmaz bir
parçası haline gelmektedir. Preimplantasyon tanı testi hakkındaki görüş ve inançları hastalarına
ne kadar bilgi vereceklerini etkileyebilir ve bu da hastaların üreme kararları üzerinde etkili
olabilmektedir (Kurul ve Kaydrırak, 2022).
Prenatal genetik test ve danışmanlık uygulaması, dikkate alınması gereken birçok etik
soruyu sık sık gündeme getirmektedir. Bu nedenle danışmanlık ve uygulamada dikkat edilmesi
gereken noktalar bulunmaktadır. Bunlar; bilgilendirilmiş onam formu alınması, teşhis sonuçları
güvenli bir şekilde saklanması ve korunması, testler için çiftin gönüllü karar vermesi
sağlamasıdır (Demirel ve Sayıner, 2020). Hemşire, bireylerin genetik danışmanlık ihtiyaçlarını
tanımlayarak, genetik danışmanlıkla ilgili duygularını paylaşmasına fırsat tanımaktadır. Bu
süreç için bilgilendirme yaparak genetik danışmanlık hizmetinden faydalanmalarını
sağlamaktadır. Hemşirelerin ailelere nitelikli bakım verebilmeleri için; prenatal tanılama ve
tarama testlerinin ne amaçla yapıldığını bilmeleri gerekmektedir. Kanıta dayalı bilgiler
doğrultusunda bu bilgileri güncellemeli aileye gerekli danışmanlığı sağlamalıdır. Genetik
danışmanlığını bilgi ve beceriler rehberliğinde yürütürken prekonsepsiyonel dönemde,
gebelikte de tanısal işlem öncesi, sırası ve sonrasında aktif olarak rol almalıdır (Şahin ve Kaya,
2020).
Congress Book
Preimplantasyon tanı testleri sırasında hemşirelerin bilmesi ve uygulaması gerekenler

arasında; kadınlardan aydınlatılmış onam formu alınması, görüşmeler sırasında birey ve aileler
kendilerini ifade etmeleri konusunda desteklenmesi, aileye yapılacak tanısal işlemler için bilgi
verilmesi, riskler ve sınırlılıkları hakkında da bilgilendirmesi, kadının işlem öncesi ve sırasında
anksiyetesini azaltmak için nonfarmakolojik yöntemler kullanılması, kadının işlem sırası ve
sonrasında ağrısını azaltmak için non-farmakolojik yöntemler kullanılması, enfeksiyon riskini
azaltmak için invazif girişimlerde aseptik koşullara dikkat edilmesi, gerektiğinde yatak
istirahatinde takip edilmesi, işlem sonrası genetik materyal etiketlenerek ve korunarak ilgili
birime yönlendirilmesi, prenatal tanı testinden sonra 1-2 hafta ağır ve fiziksel aktiviteler
yapmaması gerektiği hakkında bilgilendirmesidir (Kurul ve Kaydırak, 2022).
Genetik hastalıklar nesilden nesile aktarılan ve toplumda oldukça sık rastlanan
hastalıklardır. Teknolojideki ilerlemelerle birlikte genetik hastalıkların teşhis ve tedavisi, maddi
ve manevi yükü, genetik danışmanlığın önemini arttırmaktadır. Hemşireler bu danışmanlıkta
kilit bir rol oynamaktadır. Çünkü hemşireler üreme sağlığı gibi konularda sorunlarını tartışmak
ve bilgilendirmek için ideal konumdadırlar. Hemşirelerin sağlık yönetimi ve genetik
okuryazarlıklarını artırılarak, uygun danışmanlık sağlayacakları düşünülmektedir. Sonuç
olarak, preimplantasyon genetik testi hakkındaki görüş ve inançları hastalarına ne ve ne kadar
bilgi vereceklerini etkileyebilir ve bu da hastaların üreme kararlarını etkileyebilir.
Kaynaklar
Brandt, A. C., Tschirgi, M. L., Ready, K. J., Sun, C., Darilek, S., Hecht, J., ... & Lu, K. H.
(2010). Knowledge, attitudes, and clinical experience of physicians regarding
preimplantation genetic diagnosis for hereditary cancer predisposition
syndromes. Familial cancer, 9, 479-487.
Carzis, B., Wainstein, T., Gobetz, L., & Krause, A. (2019). Review of 10 years of 10
preimplantation genetic diagnosis in South Africa: implications for a low-to-middle-
income country. Journal of Assisted Reproduction and Genetics, 36, 1909-1916.
Demirel G., Sayıner F. (2020). Prekonsepsiyonel bakım ve danışmanlık, Ankara: Akademisyen
Kitabevi. Sy:173-193
Gietel-Habets, J. J. G., de Die-Smulders, C. E. M., Tjan-Heijnen, V. C. G., Derks-Smeets, I. A.
P., van Golde, R., Gomez-Garcia, E., & van Osch, L. A. D. M. (2018). Professionals'
knowledge, attitude and referral behaviour of preimplantation genetic diagnosis for
hereditary breast and ovarian cancer. Reproductive BioMedicine Online, 36(2), 137-
144.
Kurul, E., & Kaydırak, M. M. (2022). Prenatal Ve Postnatal Dönemde Genetik Danışmanlık:
Hemşirenin Rol Ve Sorumluluğu. Sağlık Profesyonelleri Araştırma Dergisi, 4(3), 193-
20
Quinn, G. P., Knapp, C., Sehovic, I., Ung, D., Bowman, M., Gonzalez, L., & Vadaparampil, S.
T. (2014). Knowledge and educational needs about pre-implantation genetic diagnosis
(PGD) among oncology nurses. Journal of Clinical Medicine, 3(2), 632-645.
Simpson, J. L., Kuliev, A., & Rechitsky, S. (2019). Overview of preimplantation genetic
diagnosis (PGD): historical perspective and future direction. Prenatal Diagnosis, 23-
43.
Sorensen, C. J. (2022). Thinking outside the Box: Preimplantation Genetic Diagnosis, In Vitro
Fertilization, and Disability Screening in the Wake of Box v. Planned Parenthood. Wm.
& Mary Bill Rts. J., 31, 149.
Şahin S., Kaya S. (2020). Anne ve çocuk sağlığı ilk 1000 gün, Ankara: Akademisyen Kitabevi.
Sy: 47-85
Congress Book
Trinh The, S., Trieu Tien, S., Vu Van, T., Nguyen Ngoc, N., Tran Ngoc Thao, M., Tran Van,
K., ... & Do Nhu, B. (2021). Successful Pregnancy Following Preimplantation Genetic
Diagnosis of Adrenoleukodystrophy by Detection of Mutation on the ABCD1
Gene. The Application of Clinical Genetics, 313-319.
Vitez, S. F., Forman, E. J., & Williams, Z. (2019, March). Preimplantation genetic diagnosis in
early pregnancy loss✰. In Seminars in perinatology (Vol. 43, No. 2, pp. 116-120). WB
Saunders.
11
Congress Book
EFFECT OF LIPID-BASED MULTIPLE MICRONUTRIENTS

SUPPLEMENTATION IN UNDERWEIGHT PRIMIGRAVIDA PRE-ECLAMPTIC
WOMEN ON MATERNAL AND PREGNANCY OUTCOMES: RANDOMIZED
CLINICAL TRIAL
Assis. Prof. Dr. Nabila Sher

Biochemistry Department, Khyber Girls Medical College, Peshawar 25000, Pakistan
Assis. Prof. Dr. Gulnaz Begum

Biochemistry Department, Khyber Girls Medical College, Peshawar 25000, Pakistan
Dr. Seema Zubair

Associate professor Agriculture University Peshawar Pakistan
Dr. Mashal Zafar

Khyber Medical University Peshawar Pakistan
Background and Objectives: In pre-eclampsia, restricted blood supply due to the lack of
trophoblastic cell invasion and spiral artery remodeling is responsible for adverse pregnancies
and maternal outcomes, which is added to by maternal under nutrition. This study was designed
to investigate the effects of lipid-based supplements (LNS-PLW) on pregnancy and maternal
outcomes in underweight primigravida pre-eclamptic women.
Materials and Methods: A total of 60 pre-eclamptic, underweight primigravida women from
the antenatal units of tertiary care hospitals in the Khyber Pakhtunkhwa Province, Pakistan,
were randomly divided into two groups (Group 1 and Group 2). The participants of both groups
were receiving routine treatment for pre-eclampsia: iron (60 mgs) and folic acid (400 ug) IFA 12
daily. Group 2 was given an additional sachet of 75 gm LNS-PLW daily till delivery. The
pregnancy outcomes of both groups were recorded. The clinical parameters, hemoglobin,
platelet count, and proteinuria were measured at recruitment.
Results: The percentage of live births in Group 2 was 93% compared to 92% in Group 1. There
were more normal vaginal deliveries (NVDs) in Group 2 compared to Group 1 (Group 2, 78%
NVD; group 1, 69% NVD). In Group 1, 4% of the participants developed eclampsia. The
frequency of cesarean sections was 8/26 (31%) in Group 1 and 6/28 (22%) in Group 2. The
number of intrauterine deaths (IUDs) was only 1/28 (4%) in Group 2, while it was 2/26 (8%)
in Group 1. The gestational age at delivery significantly improved with LNS-PLW
supplementation (Group 2, 38.64 ± 0.78 weeks; Group 1, 36.88 ± 1.55 weeks, p-value 0.006).
The Apgar score (Group 2, 9.3; Group 1, 8.4) and the birth weight of the babies improved with
maternal supplementation with LNS-PLW (Group 2, 38.64 ± 0.78 weeks: Group 1, 36.88 ±
1.55; p-value 0.003). There was no significant difference in systolic blood pressure, while
diastolic blood pressure (Group 2, 89.57 ± 2.08 mmHg; Group 1, 92.17 ± 5.18 mmHg, p-value
0.025) showed significant improvement with LNS-PLW supplementation. The hemoglobin
concentration increased with the LNS-PLW supplement consumed in Group 2 (Group 2, 12.15
± 0.78 g/dL; Group 1, 11.39 ± 0.48 g/dL, p-value < 0.001). However, no significant difference
among the platelet counts of the two groups was observed.
Conclusions: The pregnancy and maternal outcomes of underweight pre-eclamptic women can
be improved by the prenatal daily supplementation of LNS-PLW during pregnancy, along with
IFA and regular antenatal care and follow-up.
Keywords: pre-eclampsia; lipid-based nutritional supplements; pregnancy outcome; maternal
outcome; Khyber Pakhtunkhwa Province of Pakistan
Registration: ISRCTN15485068, April 2018:https://doi.org/10.1186/ISRCTN15485068.
Congress Book
COMPARISON OF ACUTE RESPIRATORY INFECTIONS (ARIS) BETWEEN

WOMEN AND MEN IN MELILLA
Ben chekroun Mzaouri Kaoutar

Comarcal Hospital, Molecular biology laboratory, Melilla, Spain
ORCID ID: 0000-0002-0177-9242
Cespedes Baderrama Victor

Díaz Monllor Francisco José

Abstract
The COVID-19 pandemic prompted the need to implement a system to monitor acute
respiratory infections (ARI). This real-time surveillance allows the immediate detection of any
emerging respiratory virus in circulation and, therefore, offer the most appropriate response.
The objectives of this surveillance study of respiratory infections are: 1) identification and 2)
monitoring of the different circulating viruses and strains.
The samples of choice for the ARI surveillance study are pharyngeal and nasopharyngeal swabs
collected from the health centers of the city of Melilla (Spain) during the period from June to
December 2022 and analyzed during the year 2022.
The results obtained during the study period show that with the exception of SARS-CoV-2,
which showed a significant increase in the percentage of positivity in women (26.83%) than in 13
men (22.1%), the other respiratory diseases showed practically similar percentages
Our analyses showed that SARS-Cov-2 was the most predominant virus, followed by FLUA
(15-17%), RSV (6%) and FLUB (3%). SARS-CoV-2 is prominent in women, while the
percentage of influenza A was higher in men. Influenza B and RSV were similar between the
two genders.
The number of samples of women was higher than that of men because women attended health
centers more frequently than men.
Keywords: COVID-19, acute respiratory infections (ARI), Melilla (Spain)
Congress Book
PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MODERN WOMEN (PSYCHOLOGY OF

WOMAN'S ATTITUDE TO HUMAN DIGNITY)
Cholpon K. SOORONBAEVA
Karakol city of Kyrgyzstan.
The Senior lecturer of Karakol state University after K.Tynystanov; Philosopher.
Objectives of the article: definition of a measuring model of psychological states reflected in

the social behavior of modern women and its philosophical understanding, based on the analysis
of publications of gender studies.
As a result of empirical and theoretical analysis of socio-humanitarian studies on the subject of
traditional and modern (egalitarian) standards of women's behavior, there are the three levels
of measurements which were derived.
These analytical materials were divided into three groups: 1) the norms of women's attitudes
towards marriage and motherhood; 2) norms of women's behavior in relation to interpersonal
relationships; 3) norms for caring for еру appearance and measuring women's mental state.
In contemporary society, we see a tendency to mix gender roles. The functions of women and
men began to replace each other. Traditionally in family culture a woman mostly spent her time
in the house, with her family. And if she left the house, then accompanied by her husband or
her relatives.
The environment of social relations (work, business, etc.).
Initially, this is characteristic of the man. Because such a social function requires perseverance,
analytical skills and strength. But recently this function has become the property of the woman.
She is becoming more and more social. Man and woman have an equal rights. Women have
become more economically independent. In a close information environment, a woman is 14
increasingly involved in social forums and discussions. As modern gender studies show,
maximum harmony in the distribution of roles is unattainable in the conditions of the masculine
principle and the highest manifestation of the feminist principle of women. The discrepancy
between social roles does not allow women to acquire social benefits (comfort) mentally.
Feminist women perform actions that do not correspond to gender-role differentiation.
However, it is unsatisfactory.
On the other hand, women's incorrect assessment of their role and responsibilities in society,
incorrect priorities and emphasis create uneven conditions in their personal role and disrupt
family relationships. As a women, they acquire non-feminine androgynous functions and
compete with men not only in work, but also in family relationships.
Such role violations can adversely affect the process of raising a child.
However, in the formation of the character and behavior of the individual, play an important
role the value-normative system, or in other words, socio-cultural norms. Social reality at
various stages of the formation of value orientations play a regulatory role. Not only in public
consciousness, but also in personal behavior. Measures of behavior enable men and women, as
members of various social groups, to make self-assessment and assessment of other people in
the same society, in connection with the standards of relationships in the context of their own
actions. These aspects of behavior guide relationships and individual activities.
In other words, the norms of behavior of men and women are closely related to gender relations,
and these relations determine the behavior and relationships of men and women. At the same
time, the practice of specific behavior can change the measure of gender indicators.
Gender measurements are considered standards, patterns of activity of men and women as
members of society and various social groups.
Congress Book
Keywords: women, gender policy, authority, psychological situation, contemporary mode.
15
Congress Book
SPOR BİLİMLERİNDE ÖĞRENİM GÖREN ÖĞRENCİLERİN TOPLUMSAL

CİNSİYET ALGILARININ İNCELENMESİ
EXAMINATION OF GENDER PERCEPTIONS OF STUDENTS STUDYING IN SPORT
SCIENCES
Yıldız ÇELİK1
1
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi/Burdur
Asuman TURAN2
2
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi/Burdur
Emine Büşra YILMAZ3

3
Mehmet AKİF Ersoy Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi/Burdur
Özet
Türkiye’de toplumsal cinsiyet algısı ile ilgili yapılan çalışmalara bakıldığında, kadın
sporcuların spor ortamında ve kadın öğrencilerin beden eğitimi ortamındaki deneyimlerinin göz
ardı edildiği görülmektedir. Toplumsal alan olarak beden eğitimi ve spor ortamları toplumsal
cinsiyetten bağımsız olarak düşünülemeyeceği gibi eğitimde cinsiyet eşitliği ilkesinin temel
amacı cinsiyet rolleri ile cinsiyete ilişkin kalıplaşmış yargıların ortadan kalkması konusunda
oldukça büyük önem arz etmektedir. Toplumsal cinsiyet tabularının ve bu tabulara dayalı
cinsiyetçi davranışların genellikle kadın bedeni (biyolojik olarak zayıflığı, bedensel görünümü)
üzerinden yürütüldüğü düşünüldüğünde, kadınların kendilerini toplumda konumlandırmaları
ve bedensel yeterliklerini fark etmelerinin, onların kendilerini algılama şekillerini ve öz-
güvenlerini olumlu yönde etki edeceği bilinmektedir. 16
Bu nedenle özellikle spor ortamındaki kadınların ve erkeklerin toplumsal cinsiyet algılarının
ölçülmesi önemli görünmektedir. Özellikle, spor bilimlerinde öğrenim gören kadınların
toplumda kendilerini nerede gördüğü ve erkeklerin kadınları toplumda nerede gördüklerinin
anlaşılabilmesi oluşabilecek kalıp yargılara müdahale edilebilmeyi sağlayacak olması bu
çalışmanın amacını ve önemini oluşturmaktadır.
Bu çalışmada Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Spor Bilimleri fakültesinde öğrenim gören ve
gelecekte toplumda önemli bir yer edinecek olan beden eğitimi öğretmeni, antrenör ve spor
yöneticisi adaylarının toplumsal cinsiyet algılarının cinsiyete, yaşa ve öğrenim görülen
bölümlere göre farklı olup olmadığı araştırılmıştır. Araştırmada Altınova ve Duyan (2013)
tarafından geliştirilen “Toplumsal Cinsiyet Algısı Ölçeği” kullanılmıştır. Çalışmaya 80 Kadın
ve 232 Erkek öğrenci katılmıştır. Çalışmada Spor bilimleri fakültesinin farklı bölümlerinde
öğrenim gören öğrencilerin toplumsal cinsiyet algıları incelendiğinde, yaş ve eğitim gördükleri
bölümler bakımından anlamlı bir farklılık görülmezken, Toplumsal cinsiyet algıları cinsiyetler
bakımından kadınlar lehine anlamlı bir farklılık gösterilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Beden Eğitimi, Toplum, Cinsiyet Algısı.
Abstract
When we look at the studies on gender perception in Turkey, it is seen that the experiences of
female athletes in sports and female students in physical education are ignored. As a social field,
physical education and sports environments cannot be considered independent of gender, and
the main purpose of the principle of gender equality in education is of great importance in
eliminating gender roles and stereotypes related to gender. Considering that gender taboos and
Congress Book
sexist behaviors based on these taboos are generally carried out through the female body
(biological weakness, physical appearance), it is known that women's positioning themselves in
society and realizing their physical competence will positively affect their self-perception and
self-confidence.
For this reason, it seems important to measure the gender perceptions of women and men
especially in the sports environment. In particular, understanding where women studying in
sports sciences see themselves in the society and where men see women in the society will
enable intervention in stereotypes that may occur, which constitutes the purpose and importance
of this study.
In this study, it was investigated whether the gender perceptions of prospective physical
education teachers, coaches and sports managers, who are studying at Mehmet Akif Ersoy
University Faculty of Sport Sciences and who will have an important place in the society in the
future, are different according to gender, age and department of study. "Gender Perception
Scale" developed by Altınova and Duyan (2013) was used in the study. 80 female and 232 male
students participated in the study. In the study, when the gender perceptions of the students
studying in different departments of the Faculty of Sport Sciences were examined, no significant
difference was observed in terms of age and departments of education, while gender perceptions
showed a significant difference in favor of women in terms of gender.
Keywords: Physical Education, Society, Gender Perception.
17
Congress Book
ÇAĞDAŞ BİR CUMHURİYET KADINI HASENE ILGAZ

A MODERN REPUBLIC WOMEN HASENE ILGAZ
Canan SARIYAR SEZAN,

Dr. Öğr. Üyesi, Batman Üniversitesi, Sosyal Bilimler MYO, Halkla İlişkiler ve Tanıtım,
Batman, Türkiye
ORCID ID: 0000-0002-5374-7103
Özet
Cumhuriyet Dönemi’nde; milletvekili, eğitimci, yazar gibi sıfatlara sahip olan Hasene Ilgaz,
Türk Kadınları için yaptığı çalışmalarla örnek bir isim olmuştur. 1902 yılında İstanbul’da
dünyaya gelen Ilgaz’ın babası saray kâtibi Fevzi Efendi’dir. Babasının saray çevresinden
olması sebebiyle küçük yaşta siyasetle tanışmıştır. 1921 yılında İstanbul Kız Öğretmen
Okulu’ndan mezun olmuş ve İstanbul Üniversitesi’nde edebiyat ve devrim tarihi dersleri
vermiştir. 1923-1943 yılları arasında İstanbul’da öğretmenlik ve başöğretmenlik yapmıştır.
1932-1943 yılları arasında Şehremini Halkevi Başkanlığı yapmıştır. Osmanlı Devleti’nin son
dönemlerine ve Cumhuriyet’in ilânına şahit olan Ilgaz, memleket meseleleriyle yakından
ilgilenmiştir. Atatürk inkılaplarına bağlı bir şekilde kadın haklarını savunmuş, Türk Kadınlar
Birliği başta olmak üzere Türk Kadınlar Konseyi, Yardımsevenler Derneği, Çocuk Dostları,
Darülaceze, Kızılay, Basın Birliği, Öğretmenler Derneği gibi birçok kurum ve kuruluşta görev
almıştır. Öğretmenliği kadar kalemi de güçlü olan Ilgaz, Kadın Gazetesi, Eflatun, Yeni
İstanbul, Ulus, Vakit gibi dergi ve gazetelerde yazarlık yapmış aynı zamanda kitaplar yazmıştır.
Cumhuriyet Halk Partisi’nden 7. dönem Çorum ve 8. dönem Hatay Milletvekilliği yaparak aktif
olarak siyasette yer almıştır. Hasene Ilgaz’ın çalışma alanlarından birini de Kıbrıs
oluşturmuştur. Kıbrıs ile ilgili çalışmalar yapmış, konferanslar vermiş hatta Kıbrıs Notları
18
isimli bir kitap da çıkarmıştır. Bu çalışmada, çağdaş Türk kadını oluşturabilmek adına çaba sarf
eden Hasene Ilgaz’ın faaliyetleri ele alınacaktır. Çalışmada arşiv inceleme ve tarama modeli
kullanılmıştır. Çalışmanın kaynağını ise Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Vakfı’na bizzat
kendisinin bağışlamış olduğu özel arşivi, meclis tutanakları, gazete haberleri, çeşitli kitap,
makale ve tezler oluşturmuştur.
Anahtar Kelimeler: Hasene Ilgaz, Kadın, Milletvekili
Abstract
Hasene Ilgaz, who had titles such as a deputy, educator, and writer in the Republican Period,
became an exemplary name with her works for Turkish Women. Born in Istanbul in 1902,
Ilgaz's father was the palace clerk Fevzi Efendi. Since his father was from the palace circle, he
met politics at a young age. She graduated from Istanbul Girls' Teachers' School in 1921 and
taught literature and history of revolution at Istanbul University. He worked as a teacher and
head teacher in Istanbul between 1923-1943. Between 1932 and 1943, he was the head of the
Şehremini Community Center. Ilgaz, who witnessed the last periods of the Ottoman Empire
and the proclamation of the Republic, was closely interested in the affairs of the country. She
defended women's rights in line with Atatürk's reforms, and took part in many institutions and
organizations such as the Turkish Women's Union, the Turkish Women's Council, the
Benevolent Association, the Children's Friends, the Hospice, the Red Crescent, the Press
Association, and the Teachers' Association. Ilgaz, who has a strong pen as well as his teaching,
has worked as a writer in magazines and newspapers such as Kadin Newspaper, Eflatun, Yeni
Istanbul, Ulus, Vakit, and also wrote books. He took an active part in politics by being the 7th
term Çorum and 8th term Hatay Member of Parliament from the Republican People's Party.
One of the working areas of Hasene Ilgaz was Cyprus. He worked on Cyprus, gave conferences
Congress Book
and even published a book called Cyprus Notes. In this study, the activities of Hasene Ilgaz,
who make an effort to create a contemporary Turkish woman, will be discussed. In the study,
archive analysis and scanning model was used. The source of the study is the private archive,
parliamentary minutes, newspaper reports, various books, articles and theses that he donated to
the Women's Works Library and Information Foundation.
Keywords: Hasene Ilgaz, Woman, Deputy.
19
Congress Book
KADININ CESARETİNİ GÖSTEREN TARİHİ İNSAN KURMANJAN

KURMANJAN, A HISTORICAL PERSON WHO SHOWED THE COURAGE OF
WOMAN
КУРМАНЖАН АЯЛЗАТЫНЫН КЕМЕНГЕРЛИГИН КӨРСӨТКӨН ТАРЫХЫЙ
ИНСАН
Djunushalieva Gulgaky Djaichievna

Kırgız Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi
Dili ve Edebiyatı adında sonra
Chingiz Aitmatov Bilimsel Araştırma Şefi
Djunushalieva Gulgaky Djaichievna
National Academy of Sciences of Kyrgyz Republic
Language and Literature institute named
after Chingiz Aitmatov
Özet
Makale, Datka Kurmanzhan'ın Türkistan bölgesinde eşsiz bir tarihi figür olduğundan
bahsediyor. Bugün sadece Kırgızistan'da değil, tüm Orta Asya'da kadınlara rol model olarak rol
oynuyor. Kurmanzhan, zekası, zekası, cömertliği, marifetleri ve duyarlılığının yanı sıra edep,
kararlılık, sabır ve yeteneği nedeniyle eşsiz bir tarihi figürdür. Kurmanzhan'ın hayatındaki
20
önemli bir dönüm noktası, Sherali'nin Kokon Hanlığı'na gelişiyle bağlantılıdır. O zamandan
beri Kurmanzhan, devlet faaliyetlerine dolaylı olarak katılmaya başladı. Dış dünyaya çıkıp
insanları tanır, Horde'un kraliçesi Zharkyn Hanım ile Horde'dan sürekli haber alan Kurmanzhan
arasındaki ilişki yeni bir güçle güçlenir. Horde siyasetinin derinliğini anlayan Kurmanzhan, ilk
kez birleşik bir Kırgız devleti yaratma fikrini gündeme getirdi. Genel olarak Kırgız toplumunda
kadınlar, ister dışarıda ister evde, kendi zamanlarında bağımsızlıkları ve becerileri ile ünlü
şahsiyetler yarattılar. Kurmanzhan Datka, kadınlığının cesaretini ömrünün sonuna kadar
gösteren, halkının huzurunu düşünen, kaderini bağlayan büyük bir kadın, şanlı bir anneydi.
Anahtar kelimeler: Türkistan bölgesi, Kokand, Datka, Alymbek, Kurmanjan, şanlı Anne,
Rusya, Rus krallığı, Alay
Annotation
The article mentions that Datka Kurmanzhan is a unique historical figure in the Turkestan
region. Today, she plays a role as a role model for women not only in Kyrgyzstan, but
throughout Central Asia. Kurmanzhan is a unique historical figure due to her decency,
determination, patience and ability, as well as intelligence, intelligence, generosity, ingenuity
and sensitivity. A major turning point in Kurmanzhan's life is connected with the arrival of
Sherali in the Kokon Khanate. Since then, Kurmanzhan began to participate indirectly in state
activities. He goes out to the outside world and gets to know the people, the relationship
between the queen of the Horde, Ms. Zharkyn, and Kurmanzhan, constantly receiving news
from the Horde, is strengthened with new strength. Kurmanzhan, who understood the depth of
Horde politics, raised the idea of creating a unified Kyrgyz state for the first time. Generally,
women in Kyrgyz society created famous personalities with their independence and skills, both
outside and at home. Kurmanzhan Datka was a great woman who showed the courage of her
Congress Book
womanhood until the end of her life, thinking about the peace of her people and binding her
destiny as a glorious mother.
Keywords: Turkestan region, Kokand, Datka, Alymbek, Kurmanzhan, glorious Mother,
Russia, Russian Kingdom, Alai Queen, historical figure.
Аннотация
Макалада Курманжан датканын Түркстан чөлкөмүндөгү кайталангыс тарыхый инсан
экендиги айтылат. Ал бүгүнкү күндө Кыргызстанда гана эмес бүткүл Борбордук
Азиядагы аялдарга үлгү катары роль ойнойт. Курманжанды кайталангыс тарыхый инсан
кылган анын аялзатына тиешелүү адептүүлүгү, чечкиндүүлүгү, сабырдуулугу жана
жөндөмдүүлүгү, ошону менен бирге зээндүүлүгү, акылдуулугу, айкөлдүгү, тапкычтыгы
жана сезгичтиги. Курманжандын жашоосундагы чоң бурулуш Кокон хандыгына
Шералынын келиши менен байланыштуу болот. Ушундан баштап Курманжан
мамлекеттик иш чараларга түз болбосо да кыйыр катыша баштаган. Тышкы дүйнөгө
чыгып, эл-жер менен таанышат, Ордонун ханышасы Жаркын айым менен
Курманжандын ортосундагы байланыш ордо жаңылыктарынан үзбөй кабар алдырып,
жаңы күч менен чыңалат. Ордо саясатынын ой, чуңкуруна түшүнүп калган Курманжан
алгачкы өз алдынча кыргыздардын бирдиктүү мамлекетин түзүү идеясын көтөрөт.
Негизинен кыргыз коомунда аялдар, тышта болобу, үйдө болобу өз алдынчалуулугу, өз
заманындагы жөндөмү менен белгилүү инсандарды жараткан. Курманжан датка
өмүрүнүн аягына чейин аялзатынын кеменгерлигин көрсөткөн улуу инсан аял, даңазалуу
эне катары өз элинин тынчтыгын ойлоп, тагдырын байлаган.
21
Congress Book
19. YÜZYILIN SONLARI -20. YÜZYILIN BAŞLARINDA RUSYA TÜRKLERİ’NDE

KADIN MESELESİ
“WOMEN’S ISSUES AMONG RUSSIAN TURKS IN THE LATE 19TH CENTURY-

EARLY 20TH CENTURY”
Ilaha KHANTAMİROVA,
Dr.Öğrencisi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Antalya,
Türkiye / ORCID ID: 0000-0001-5192-1676
Özet
19. Yüzyılın sonlarında başlanan aydınlanma hareketi 20. Yüzyılın başlarında değişen siyasi
olayların eşliğinde daha hızlandı. Milli kimliklerinin farkına varan aydınlar sınıfı halkın eğitimi,
haklarını bilmesi için farklı yollar aracılığıyla mücadele ettiler. Bu mücadelede kadın hakları
da önceki dönemlerle kıyaslamada plana çıkmaya başladı. Aydınlar eserlerinde, makalelerinde
bu konulara değinerek kadınların hakları meselesini öne sürdüler. Başlanan bu mücadelede
farklı fikirler ileriye sürüldü. Bir grup aydın kadınların okumasını, erkeklerle aynı haklara sahip
olmasını isterken, diğer grup bu hakların kısıtlamalarla olmasını doğru buluyordu.
Hazırlanacak kongre bildirisinde öncelikle söz konusu dönemde kadınların mevcut durumunun
kısa şekilde anlatımının ardından dönemin aydınlarının kadın hakları, eğitimi, yaşamı,
değişilmesi gereken şartlarla ilgili farklı fikirleri analiz edilecektir. Bunun yanı sıra dönemin
basınından elde ettiğimiz kadınların kendilerinin gazetelere gönderdikleri mektuplar da
incelenecektir. Bu mektuplarda durum kadınların kendileri tarafından anlatıldığı için onların 22
durumunu daha iyi anlamamız ve öğrenmemiz açısından önem taşımaktadır.
Aynı zamanda bütün bu tartışmaların Türk kadının hayatında hangi etkilerinin olduğu da sonuç
olarak ele alınacaktır.
Hazırlanacak olan bildiride konuyla ilgili literatürün yanı sıra dönemin basın örnekleri de ele
alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Kadın, Rusya Türkleri, Basın, Aydınlar
Abstract
The Enlightenment movement, which began in the late 19th century, gained momentum in the
early 20th century alongside changing political events. The class of intellectuals who became
aware of their national identity struggled through various means to educate the public and and
make them aware of their rights. In the struggle, women’s rights began to take center stage
compared to previous periods. Intellectuals addressed these issues in their works and articles,
advocating for women’s rights. Different ideas were put forward in this struggle. While one
group intellectuals demanded women’s education and equal rights with men, another group
believed that these rights should come with certain limitations.
In the proposed congress declaration, firstly, a brief description of the current situation of
women during that period will be provided, followed by an analysis of the intellectuals’
different views on women’s rights, education, life and the conditions that needed to be changed.
İn addition, letters sent by women themselves to newspapers from that period will be examined.
These letters are important for better understanding and learning about their situatio, as they
are narrated by women themselves.
Congress Book
Furthermore, the impact of all these debates in the lives of Turkish women will be discussed as
a result. The prepared declaration will also include references to relevant literature and
examples from the press of that period.
Keywords: Women, Russian Turks, Press, İntellectuals
Giriş
Rusya Türkleri’nin aydınlanma dönemi gibi kabul edilen 19. Yüzyılın sonları 20. Yüzyılın
başlarında kadın meselesi bir çok aydın tarafından tartışma konusu oldu. Bu döneme kadar bir
çok haklarından mahrum edilen kadınların durumu basın örneklerinde, eserlerde, toplantılarda
dile getirilerek çözüm üretilme girişimlerinde bulundu.
Aynı zamanda toplumun ileri gelen kadınları basını yakından izeleyerek kendi makalelerini de
yayımlattılar. Kadınların kendilerinin de durumlarıyla ilgili arama içinde olmaları, bunun için
güçlerinini yettiği kadar toplumu bilgilendirme isteklerinin mevcut olması bu dönemin en
mühim özelliklerindendi.
Hazırlanmış olan bildiride, Azerbaycan Milli Basın örnekleri incelendi. Basında hem
kadınların kendilerinin, hem de dönemin aydınlarının konuyla ilgili makaleleri ele alındı.
Bunun yanı sıra söz konusu dönemde yaşamış olan aydınların farklı yıllarda yayımlanmış
eserleri de incelendi.
Hazırlanmış olan bildiri, hem dönemin kaynaklarının kullanılması açısından, hem de kadınların
sorunlarını onların kendileri tarafından anlatılması açısından önem taşımaktadır.
19. Yüzyılın Sonları-20. Yüzyılın Başlarında Rusya Türklerinde Kadın Meselesi
19. yüzyılın başlarına gelindiğinde, Türk kadınlarının durumu hâlâ oldukça ağırdı. Kadınlar, 23
erkeklerle eşit haklara sahip olamıyor, eğitim ve söz hakları da kısıtlı kalıyordu. Kadınların en
önemli işi ev işleri ve çocuk bakımı gibi kabul ediliyordu. Kapanmak ve toplumun olduğu
kültürel yerlere gidememek yaygın bir durumdu.
Rusya Müslümanları arasında, kadın konusunun daha geniş şekilde tartışılması 1899 yılında
Mısırlı yazar Kasım Amin’in “Kadınların Özgürleşmesi” adlı makalesinin yayınlanmasıyla
başladı. Bu makale, kadının İslam dinindeki rolü ve toplumda yeri tartışmalarına yeni bir açıdan
bakılmasına sebep oldu. Bunu müteakip Musa Bigiyev, Rızaeddin Fahrettin, A. İbrahimov ve
diğerleri kadın konusunda eserler ve makaleler yazmaya başladılar.
Musa Bigiyev, kadın konusunu sadece dini çerçeveden değil, bütün insanlığı düşündüren ve
rahatsız eden bir mesele olarak ele aldı. Bilim ve teknolojide inanılmaz yenilikler kazanan
medeniyet, bu konuyu göz ardı edemezdi. Bigiyev’e göre, bu konu savaşlar ve kültürel krizler
kadar önemli bir konuydu.
İslam dininin, diğer dinler arasında kadın konusuna en hümanist yaklaşan din olduğunu
düşünen Bigiyev, Doğu’da olduğu gibi Batı’da da kadınların birçok haklarından mahrum
bırakıldığını belirtiyordu. Eğer Doğu’da kadınlara birçok şey yasaklanmışsa, Batı’da kadınlar
özgür gibi görünse de en ağır, en zor işlerde en düşük maaşla çalıştırılıyorlardı. Anlaşılacağı
üzere, Bigiyev’e göre, aydınlaştırılması gereken konu kadınların neredeyse bütün toplumlarda
neden “ikinci dereceden” insan olarak kaldığının araştırılmasıydı. (Хайрутдинов, 1999).
Maariflenme hareketi 19. yüzyılın sonlarında başladı ve 20. yüzyılda da güçlü bir şekilde devam
etti. Aydınlar, milli kimliklerinin farkına vararak eğitim, dil, din ve yönetim hukuklarının yanı
sıra kadın hakları için de mücadele etmeye başladılar. Ancak bu mesele daha sonra tartışma
konusu olmaya devam etti. Örneğin, Ahmet Ağaoğlu’nun 1930 yılında yazdığı “Serbest
İnsanlar Ülkesinde” isimli eseri konuya farklı bir açıdan yaklaşmaktaydı. Yazar, bir kadının
yetiştirdiği erkek çocuğunun bir makama gelebildiği halde kendisinin neden gelemediğini
Congress Book
sorguluyordu. Eğer sebep erkeklerin fizyolojik üstünlüğü ise, bu durum hapishanelerdeki

istatistikler tarafından çürütülmüştü. Aslında bunların hepsi erkeklerin kendi zorbalıklarını
sürdürmek için kullandıkları bahanelerd. (Ağaoğlu, 1930).
Kadın hakları konusu, basında da çok tartışılmaya başlandı. Artık kadınlar kendi yazılarını
gazete ve dergilere gönderiyorlardı. Bu makaleleri değerlendirerek, 20. yüzyılın başlarındaki
kadın dünyası, hayata bakışları ve yaptıkları işlerle ilgili bilgi edinmek mümkündür. Kadınların
kendi makalelerinin yanı sıra, gazete yazarları ve dönemin aydınları da kadınlarla ilgili ilginç
ve birbirinden farklı fikirler ortaya koyuyorlardı. Bazıları kadınların gelişmesi, aydınlanması
ve eğitimi için mücadele ettiği sırada, bazı aydınlar verilen özgürlüklerin kısıtlı kalmasını
destekleyerek bu kadar özgürlük verilmesinden çekiniyorlardı. Kadın hakları konusunda en çok
dikkat çeken Kırım Türk aydını İsmail Bey Gaspıralı olmuştur. Zaten İsmail Bey, kendi
ailesinden başlayarak kızı Şefika Hanım aracılığıyla kadınların hayatında direkt etkili olan
aydınlardan biriydi. Türk ve Müslüman dünyasında ilk kadın dergisi olan “Alem-i Nisvan”
Gaspıralı’nın desteğiyle kızı Şefika Hanım idaresinde yayımlanmaya başlamıştı. (Həyat,
04.01.1905).
İsmail Bey’in diğer aydınlarla karşılaştırıldığında kadınlara daha ilerici bir yaklaşım sergilediği
görülmektedir. Rusya’nın kadın yazarlarından Selime Hanım Yakup, İsmail Bey Gaspıralı’nın
kadın özgürlüğüne büyük önem verdiğini yazmaktadır. İsmail Bey, kadınların cehaletten ve
örtünmeden kurtulmalarının ve eğitim almalarının gerektiğini, aksi takdirde bir toplumun
ilerleyemeyeceğini vurgulamaktadı. (Hablemitoğlu, 2019). İdil Ural aydınlarından Ayaz
İshaki, Gaspıralı’nın fikirlerine yakın düşünceleri paylaşıyordu. Ona göre, kadınların yüzlerini
açmaları, kendi eşlerini seçme haklarını elde etmeleri, tiyatro-sinema gibi aktivitelere
katılmaları gerekiyordu. Ancak bu durum yaşlı nesil ile aralarında anlaşmazlıklar yaratabilirdi.
Bu nedenle değişiklikler yapılmalı, ancak bu değişiklikler iyi hesaplanarak sınırlı bir şekilde
gerçekleştirilmeliydi. Bununla birlikte, Ayaz İshaki kadınların eğitim almalarını ve erkekler
gibi çalışmalarını destekliyordu. Sağlık ve eğitim alanlarında kadınlara ihtiyaç vardı ve bu 24
boşluğu doldurmak için kadınların eğitim almaları gerekliydi. (İshaki, 1926). Gerçekte, bu
fikirler Azerbaycanlı hayırsever Hacı Zeynalabdin Tagıyev’in kızlar için okul açtığı zaman
ortaya attığı düşüncelerdir. Kızlar için okul açma fikrine karşı çıkıldığında, yüzü örtülü ve
erkeklerden uzak olan bir kadının hastalandığı durumda erkek bir doktor tarafından tedavi
edilmesinin ne kadar doğru olabileceğini sormuştu.
Sibiryalı yazar Abdürreşid İbrahim, yazılarında kadın özgürlüğü konusuna defalarca
değinmiştir. Diğer iki aydından farklı olarak, kadınların tiyatroya gitmesine ve örtünmekten
kurtulmasına karşı çıkmaktadır. Ona göre, dünyanın en gelişmiş ülkelerinden biri olan
Japonya’da bile kadınlar 5 yıl öncesine kadar tiyatroya gitmiyorlardı ve hatta kadın rollerini
bile erkekler oynuyordu. Bu durum Japonların gelişmesini engellememişti. Örtünme de
Müslüman kadınların ve Müslüman dünyasının gelişmesi için bir engel değildi. Önemli olan
şey ahlaktı ve İslamiyet’ti. Yazarın görüşüne göre, kadınların eğitilmesi şarttı, ancak bunun için
onları tiyatroya götürmek gerekli değildi. Her şey, adab ve ismet çerçevesinde olmalıydı.
(Həyat, 02.07.1905).
Görüldüğü üzere Rusya’nın farklı bölgelerinde yaşayan üç Türk aydının fikirleri birbirinden
farklıdır. Aydınlar kadınların özgürleşmesini desteklemelerine rağmen, bu özgürlüğün belirli
bir çerçeveye yerleştirilmesi gerektiği konusunda düşünceleri vardı.
Kadınların eğitilmesi ve özgürleşmesi için basının büyük hizmetleri olmuştur. Gazetelerde sık
sık komşu toplumlarda kadınların ifa ettikleri işlerden bahsediliyor ve bu vesile ile Müslüman
kadınlarına sosyal mesajlar veriliyordu. Örneğin, Moskova devriminde kahramanlık gösteren
kadınlar hakkında “İrşad” gazetesinde yayımlanan geniş bir makale bulunmaktaydı.(İrşad,
25.01.1906). Ayrıca “Batum” isimli bir gazetede düşüncelerini yayımlamak için devletten izin
almayı başaran bir Gürcü kadınının hikâyesi “Hayat” gazetesindeki haberlere (Həyat,
02.07.1905) taşınmıştı. Aslında bu konuda birçok örnek vermek mümkündür.
Congress Book
Kadınlarla ilgili diğer önemli bir konu da onların kendi durumlarına yaklaşımıydı. Artık
kadınlar arasında eğitim görenler de vardı ve durumlarının farkına varıp, ellerinden geldiği
kadarıyla medyaya yansıtmaya çalışıyorlardı. Bu konuda yazılan makaleleri
karşılaştırdığımızda, Bakü’lü, Orenburg’lu veya Kazan’lı kadınların şikâyetlerinin aynı
olduğunu görüyoruz. Bu şikâyetler, kadınların cehaleti ve eğitimsizliğiyle ilgiliydi.
Orenburg’lu bir kadın mektubunda, eğitim alma hakkını talep ediyor ve babaların ailenin maddi
yükünü çekmek zorunda olduğu gibi, annelerin de manevi yükünü çekmesi gerektiğini
belirtiyordu. Bunun yanında, kadınların aynı zamanda anne oldukları ve çocukların ülkeye
faydalı olacak şekilde yetişmesi için eğitilmesi gerektiği vurgulanıyordu. (Həyat, 19.06.1905).
Kazanlı din adamı Musa Carullah Bigi de bu konuyla ilgili rahatsızlığını şöyle ifade ediyordu:
“Kadınlar perde arkasına atılarak, onların cemiyet hayatında şerefli mevki almalarına sed
çekilmiş ve bu suretle Müslüman çocuklarının cemiyete faydalı unsur olarak terbiye edilmesine
ve yetiştirilmesine öldürücü darbe indirilmiştir”. (Battal-Taymas, 1958).
Aslında kadınların bu halde olmasının sebebi de genelde babaları ya da eşleri oluyordu. Kazanlı
bir Türk kadını:“Bizim Tatar milleti arasında hatunlar külya-adam hesabında yok gibidir.
Erkekler kendi aralarında her zaman türlü hallardan konuşur, hatunlar bulunukları zaman
hiçbir söz söylemezler. Hatunları hiçbir şey anlamaz hayvan zannederler” diyerek erkek
akrabalarından, babalarından şikâyetçi oluyor ve ancak evlendikten sonra eşinden millet
kavramını duymaya başladığını anlatıyordu. (Həyat, 29.06.1905).
Kadınlar, suçu yalnızca erkeklerde veya dönemde değil, kendilerinde de görüyorlardı ve
sorunlarla daha aktif mücadele etmek için organize oluyorlardı. 20. yüzyılın başlarında
kadınların kendi topluluklarını kurduklarını görmekteyiz. Bu topluluklar genellikle hayır
amaçlıydı ve ihtiyacı olan kadınlara yardım etmek için kurulmuştu. Bakü’de kurulan Karabağ
kadınlarına yardım topluluğunu bu oluşumlara örnek olarak gösterebiliriz. (İrşad, 17.01.1906).
Bu cemiyetler her ne kadar kadınların birliğine sebep olsa ve hayır amacıyla kurulsalar da bazen
amaca hizmet etmeyi başaramıyordu. Kazanlı bir kadın, şimdi milletçe konuşulması gereken 25
konuların olduğu bir zamanda, hatunlar cemiyetinde kadınların moda ve kıyafet gibi
konulardan bahsetmelerinden rahatsız olduğunu “Hayat” gazetesinde dile getiriyordu. (Həyat,
29.06.1905). Görüldüğü üzere, genellikle kadınların şikâyetlerini ve durumlarını anlatmak için
en iyi araç gazetelerdi. Özellikle Kazan, Orenburg ve Sibirya’dan gelen kadınların,
Kafkasya’da yayımlanan bir gazeteye yazı gönderip desteklemeleri çok önemliydi. “Hayat”
gazetesi ilk yayımlandığında, kadınlar gazeteye makaleler göndererek diğer kadınlara bu
gazeteyi okumalarını tavsiye ediyorlardı. (Həyat, 07.07.1905). Onlar, “Hayat” gazetesini
insanları cahillikten kurtaracak bir vasıta olarak değerlendiriyordu. Həyat, (14.07.1905).
Rusya İmparatorluğu’nda yaşayan Türk kadınlarının ortak konuları arasında okul meselesi
bulunuyordu. Okulların açılması ve öğretmen bulunması gibi konular da problemler
arasındaydı. Kadınlar aslında gazeteler aracılığıyla bir araya gelip problemlerini birbirlerine ve
Türk dünyasına aktarıyorlardı. Bakü’den yazılan bir mektupta, öğrenci kızlar Hacı Zeynalabdin
Tağıyev’in kızlar için okul açması nedeniyle kendisine teşekkür ediyor ve “Hayat” gazetesine
mektup yazabilmeleri için Tagiyev’e borçlu olduklarını belirtiyorlardı. (Həyat, 6.07.1905).
Ayrıca, bu kadınlar arasında bir araya gelmeden bile birbirleriyle bir bağlılık, dayanışma olduğu
da görülmektedir. Bir Sibiryalı kızın gazetede okullarının olmaması şikâyetine, Tataristan’dan
bir kadın şaşırdığını ve gerektiği takdirde yardım edeceğini yazarak bu bağlılığı gösteriyordu.
(Həyat, 02.07.1905).
Rusya’da Türk kadın okulları konusunda genel olarak, kız çocukları için yeni tür okulların da
açıldığı bilinmektedir. Kadınların yazdığı mektuplardan anlaşıldığına göre, Sibirya’nın fakir
köylerinde, Kazan ve Orenburg gibi şehirlerde de kadın okulları bulunmaktadır. (Həyat,
02.07.1905). Ayrıca Bakü’de 1901 yılında Türk kızları için bir okul açılmıştı. Bu okulların
kadınlar ve Türk dünyası için kültürel birlik açısından da önemli bir rol oynadığı söylenebilir.
Ancak öğretmenlerin yetersizliği nedeniyle, kadın öğretmenler sık sık Sibirya ve
Congress Book
Türkistan’daki okullarda öğretmenlik yapmak için görevlendiriliyordu. (Battal-Taymas, 1966).

Ayrıca Bakü’deki Aleksandrinski Kız Okulu’nda da benzer bir durum söz konusuydu. Okulun
kurucusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev, okuldaki öğretmen eksikliğini gidermek için Rusya’daki
diğer Türk halklarından öğretmenler davet etmişti. Tataristan, Özbekistan gibi Türk halklarının
yanı sıra Litvanya, Dağıstan ve Gürcistan gibi yerlerden de öğretmenler okulda çalışıyorlardı.
(Cabbarov, 2011).
Bahis edilen dönemde Bakü’de kızlar için okul açılmanın beraberinde petrol zenginlerinin
eşleri de farklı faaliyetlerde bulunuyorlardı. Onlar sık sık kendi evlerinde hayır meclisleri
kuruyor ve ihtiyacı olan kadınlara, eğitim almak isteyen kadınlara, genel olarak toplumda
fakirlik içinde yaşayanlara, Ermeni-Müslüman savaşlarından dolayı açlık çeken insanlara
destek için para toplanmasına destek veriyorlardı. Bu cemiyetlerden biri 8 Aralık 1906 yılında
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin eşi Sona hanım Tağıyev tarafından oluşturulmuştu. (Əfəndizadə,
2017). Aynı zamanda diğer petrol milyoncuları ve aydınların eşleri de bu bu işlerle yakından
ilgileniyorlardı.
Sonuç
19. Yüzyılın sonları – 20. Yüzyılın başlarında Rusyadaki Türk kadınlarının durumu benzerdi.
Ortaya çıkan aydınlanma dönemi kadın hakları için mücadele dönemini de başlamış oldu.
Burada en önemli mesele kadınların eğitim meselesi ile sınırlandı. Farklı yerlerde az da olsa
okullar açıldı. Kadın öğretmenler yetiştirildi. Bu işte aydınların yanı sıra dönesmin
zenginlerinin de emeyi danılmaz oldu.
Sonuç olarak başlamış olan bu düşünce değişikliği sonraki dönemlerde kadnların durumlarının
değişilmesi açısından mühim bir dönem olarak değerlendirile bilinir. Aynı zamanda kadınların
kendi durumlarını basın aracılığıyla anlatmaları aslında durumun umutsuz olmadığını ortaya
çıkardı. Sonraki dönemlerde eğitimli kadınların sayının çoğalması, onların toplumun hayatında
iştirakı aslında başlamış olan bu eylemlerin olumlu sonucuydu. 26
Kaynakça
Ağaoğlu, A. Serbest İnsanlar Ülkesinde. İstanbul: Sanayi Nefise Matbaası, 1930.
Battal-Taymas, A. Kazanlı Türk Meşhurlarından Musa Carullah Bigi. İstanbul, 1958.
Battal-Taymas, A. Kazan Türkleri. İstanbul, 1966.
Cabbarov, F. H.Z.A. Tağıyevin Qız Məktəbinin Tarixindən, Bakı.:Ziya, 2011.
Əfəndizadə, Ş. Seçilmiş Əsərləri (1903-1925). Bakı: Elm və Təhsil, 2017.
Ebüzziya, Z. İslam Ansiklopedisi. 2 Cild. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989.
Hablemitoğlu, N. Gaspiralı İsmail. İstanbul: Pozitif, 2019.
Həyat, “Balaca Qızlarımızdan Məktub” (14.07.1905), 3.
Həyat, “Bizim Balaca Qızlardan Tazə Bir Kağız” (07.07.1905), 2.
Həyat, “Bizə Aid. Yeni Kitablar” (02.07.1905), 3.
Həyat, “Qafqaz Xəbərləri” (02.07.1905), 4.
Həyat, “Kazanli Bir Xanımdan Gələn Kağız” (29.06.1905), 4.
Həyat, “Nisvanımızın Tərəqqisi”,( 04.01.1905), 3.
Həyat “Rusiya”dan Bir Müsəlman Qızından Gələn Kağızdır” (19.06.1905), 4.
Həyat, “Sibiryalı Bir Müsəlman Qızından Məktub”( 02.07.1905), 3.
Həyat, “Ünas Məktəbindən Balaca Qızlardan Təşəkkürnamə” (06.07.1905), 3.
İrşad, “Bəşarət”( 17.01.1906), 2-3.
İrşad, Daxili Xəbərlər”, (25.01.1906), 3.
İshaki, A. (1926). “Türk Kadını”. Türk Yurdu, III/15: 335-342.
Kanlıdere, A. Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshaki. İstanbul: Ötüken, 2019
Хайрутдинов, А. Г. Последний Татарский Богослов (Жизнь и Наследие Мусы
Джаруллаха Бигиева). Казань : «Иман», 1999.
Congress Book
TÜRK MƏDƏNİYYƏTİNDƏ VƏ DÖVLƏTÇİLİYİNDƏ QADINLAR

WOMEN IN TURKISH CULTURE AND STATEHOOD
Aygün MƏHƏRRƏMOVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universiteti, Filologiya Fakültəsi, Azərbaycan
dilçiliyi kafedrası, Bakı, Azərbaycan / ORCID ID: 0000-0003-0811-0012.
Xülasə
Tarix boyu qadınlar təkcə ictimai həyatda deyil, siyasi və dövlət həyatında da mühüm rol
oynamışlar. Qadınların cəmiyyətdəki rolu dinə, mədəniyyətə, ictimai quruluşa və müəyyən
zamanların tələblərinə görə dəyişmişdir. Bundan əlavə, qadını formalaşdıran ailədir. Çünki
ailənin təməli yaxşı qurularsa, cəmiyyət sağlam yaşayar, cəmiyyət sağlam olarsa, dövlət də,
dövlətçilik də möhkəm təməllər üzərində qurular və inkişaf edər.
Milləti millət edən əsas dəyərlərdən biri də mədəniyyətdir. Bir millətin kimliyini təşkil edən
keyfiyyətlərin cəmləşdiyi mədəniyyət anlayışı cəmiyyətdə qadına verilən dəyər ölçüsündə
inkişaf etmişdir. Bu baxımdan türklər həmişə qadına yüksək dəyər vermiş, onları siyasi və
ictimai həyatda mühüm vəzifələrə gətirmişlər. Əski türk dövlət ənənəsində qadınla kişi bəşəri
dəyərlər baxımından bərabər hüquqlu varlıqlar kimi qəbul edilmişlər. Bu bərabərlik həyatın
bütün sahələrini əhatə etməsə də, günümüzə qədər qadınların hüquq və vəzifələri zamanla
dəyişmiş və onların cəmiyyətdəki azadlıqları daha genişləndirilmişdir. Tarix boyu qadınlar fitri
bioloji və fiziki qabiliyyətləri ilə hətta kişilərin vəzifələrini də yerinə yetirmək gücündə
olmuşlar.
Orta əsrlərdə türklərin İslamı qəbul etməsi ilə qadının cəmiyyətdəki nüfuzuna xələl gəlməmiş,
əskinə daha güclənmişdir. Həmin dövrdən etibarən qadınlara göstərilən xüsusi diqqət onların 27
ictimai-siyasi statusunun daha da yüksəlməsi ilə nəticələnmişdir. Bu baxımdan araşdırmada
tarixi-sosioloji aspektdən qadının türk mədəniyyətində və dövlətçilik ənənəsində yeri və müasir
cəmiyyətdəki mövqeyi üzərində dayanılır.
Açar sözlər: Türk dövlətçiliyi, mədəniyyət, qadınlar, sosyal vəzifələr, cəmiyyət.
Abstract
Historically, women have played a crusial role not only in public life, but also in political and
state life. The role of women in society has changed due to religion, culture, social structure
and the demands of certain times. Additionally, a woman is one of the essential elements that
make up a family. Because if the foundation of the family is well established, the society will
live healthy, if the society is healthy, the state and statehood will be established and developed
on solid foundations.
Culture is one of the main values that makes a nation a nation. The concept of culture, where
the qualities that make up the identity of a nation are concentrated, has developed in the measure
of the acceptation given to women in society. From this attitude, Turks have always given high
value to women and appointed them to foremost positions in political and social life. In the old
Turkish state tradition, men and women were considered equal beings in terms of human values.
Although this equality does not cover all areas of life, the rights and duties of women have
changed over time and their freedoms in society have been expanded. Throughout history,
women have been able to perform even men's duties with their innate biological and physical
abilities.
Congress Book
With the adoption of Islam by the Turks in the Middle Ages, the authority of women in society
was not damaged, but rather strengthened. Since that period, the special attention paid to women
has resulted in the further rise of their social and political status. From this perspective, the
study focuses on the place of women in Turkish culture and tradition of statehood and their
position in modern society from a historical-sociological aspect.
Keywords: Turkish statehood, culture, women, social duties, society.
28
Congress Book
OSMANLI DEVLETİ’NDE KADIN HIRSIZLAR

WOMEN THIEF IN THE OTTOMAN STATE
Özlem Muraz BUDAK
Dr. Öğr. Üyesi, Gaziantep Üniversitesi Nizip Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler
Eğitimi Bölümü, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı, Gaziantep, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0001-7882-9087.
Özet
Başkasına ait bir malı gizlice alma, çalma anlamına gelen hırsızlık, insanlık tarihi kadar eski
bir geçmişe sahiptir. Hırsızlık suçu için Türkler “uğrulama”; Araplar ise “sirkat/serika”
tabirlerini kullanmışlardır. Hırsızlık suçları genel olarak kişilerin ihtiyaçlarını
karşılayamamalarından veya hayatlarını idame ettirememelerinden kaynaklanmaktadır. Bu
durumlarda insanlar zaruretten dolayı böyle bir suçun içerisine girebilmektedir. Fakat bunların
haricinde meydana gelen hırsızlık faaliyetlerinde zaruretten çok alışkanlık öne çıkmaktadır. Bu
kişiler ihtiyaçlarını herhangi bir emek harcamadan, haksız ve kolay yolla ulaşmanın yollarını
aramaktadır. Bu durum toplumda huzursuzluğa sebep olmaktadır. Tarih boyunca toplumlarda
hırsızlık faaliyetleri hoş karşılanmamış ve kanunlar ile bu tür davranışlar sürekli olarak
yasaklanmıştır. Bu tür davranışlarda bulunanlar ise çeşitli cezalara çarptırılmıştır. Osmanlı
Devleti mahkeme kararlarının kaydedildiği defterler olan Şer’iyye sicilleri, merkez ve taşrada
her kesimden insanlar arasındaki hukukî ilişkilere dair kayıtları içerir. Bu kayıtlar Osmanlı aile
hayatı, sosyal, ekonomi ve hukuk vs. birçok değerli veriler barındırması açısından özellikle
tarihçiler açısından birincil kaynaklardır. Araştırma konusunun ana kaynağını YÖK’te
yayınlanan Şer’iyye sicilleri transkripsiyonunu içeren tezler oluşturmaktadır. Çalışmada belirli 29
bir yüzyıl ya da şehir tercih edilmemiş Osmanlı genelinde bizzat hırsızlık suçu işleyen, suça
ortaklık eden kadın davalarından bazıları sondajlanarak incelenmiştir. İncelenen mahkeme
kayıtları sonucunda suç ayrıntılarına ve de Osmanlı Şer’iyye mahkemelerinin bu suçlara verdiği
cezalara yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kadın, Hırsızlık (Sirkat), Osmanlı, Şer’iyye mahkemesi
Abstract
Theft, which means stealing and stealing someone else's property secretly, has a history as old
as human history. For the crime of theft, the Turks are "uğrulama"; The Arabs, on the other
hand, used the terms "sirkat/serika". It arises from the inability of people to meet their needs or
to sustain their lives in committing crimes of theft. In these cases, people may be involved in
such a crime out of necessity. However, in the theft activities that occur apart from these, habit
rather than necessity comes to the fore. These people are looking for ways to reach their needs
in an unfair and easy way without any effort. This situation causes unrest in the society.
Throughout history, theft activities have not been welcomed in societies and such behaviors
have been permanently prohibited by law. Those who engaged in such behavior were sentenced
to various punishments. Şer'iyye Registers, which are the books in which the court decisions of
the Ottoman Empire are recorded, contain the records of the legal relations between people
from all walks of life in the center and in the countryside. These records include Ottoman family
life, social, economic and law, etc. They are primary sources, especially for historians, in terms
of containing many valuable data. The main source of our research is the theses that contain the
transcription of the Şer'iyye Registers published in YÖK. In the study, some of the cases of
Congress Book
women who committed theft, were complicit and even were involved in the extortion crime
throughout the Ottoman Empire were examined by drilling. As a result of the court records
examined, the details of the crime and the punishments given by the Ottoman Sharia courts for
these crimes are included.
Keywords: Woman, Theft (Sirkat), Ottoman, Sharia court
Giriş
Başkasına ait bir malı gizlice alma, çalma anlamına gelen hırsızlık, insanlık tarihi kadar eski
bir geçmişe sahiptir. Hırsızlık suçu için Türkler “uğrulama”; Araplar ise “sirkat/serika”
tabirlerini kullanmışlardır. Hırsızlık suçu, ilk zamanlar kişisel boyutta hatta intikam alma
amacıyla yapılır iken toplumsal hayata geçiş ve mülkiyet düzeniyle beraber kamu güvenini
bozan bir hal olarak değerlendirilmiş ve cezalandırma kapsamına girmiştir. Cezalar süreç
içerisinde toplumlara ve dönemlere göre farklılık göstermiştir ( Bardakoğlu, 1998, 384 ).
Kadim toplumlarda, dinlerde hırsızlık büyük suç ve günahlar arasında yer almakta idi.
Sümerlerde hırsızlık ağır suçlar arasında yer almaktaydı –ki hele de bu suç bir kutsala ya da
hükümdarın malına yapılmışsa ise hırsız ya ölümle cezalandırılır ya da çalınan malın otuz beş
katını ödemekle cezalandırılırdı. Diğer yandan hırsızlık bir evin duvarını yıkmak suretiyle
yapılmışsa hırsız öldürülerek o evin önüne gömülürdü. Eski İran hukukunda da hırsızlık suçu
ağır suçlardan sayılmakta ve ölüm cezası verilmekteydi. Asur’da hırsızlık suçu için para
cezasından ölüm cezasına farklılık gösterirken, 12 Levha Kanunu döneminde hırsız suçüstü
yakalandığında hür ise köle yapılır köle ise kayalıktan atılarak ölüm cezası verilirdi. Eğer hırsız
suçüstü yakalanmamışsa malın iki katı para cezasıyla cezalandırılırdı ( Nacak, 2013, 16 ). 30
Eski Hint toplumunda hırsıza, mensup olduğu toplumsal sınıfa bağlı olarak çaldığı malın
değerinin misliyle ödeme cezası verilirdi. Eski Yunanlılarda ise çalınan malın değeri, eylemin
gece ya da gündüz işlenmesine göre değişmekle birlikte belli bir miktarın üstüyse ve gündüz
işlenmişse ölüm cezasına çarptırılırdı. Belli bir miktarın altında ise para cezası ödenirdi. İslam
öncesi Arap toplumunda eğer hırsızlık suçu toplumun ileri gelenlerinden birine yönelik
işlenmişse olay hırsızlık saylıyor ancak kendileri bu suçu işlerlerse bunu ganimet kabul
ediyorlardı. Bu durum hırsızlığa ceza verilmediği anlamına gelmiyordu. Hırsızlık suçuna;
kabileden kovulma, elin kesilmesi, hapis cezası ve dayak gibi cezalar verilirdi ( Akalın, 2006,
26 ).
İslamiyet öncesi Türk Devletleri’nde hırsızlık suçu için dayak cezasından, organ kesimine ve
idama kadar değişen cezalar verilirdi. Suçlar ve dolayısıyla cezaları ile bunların uygulanma
şekilleri, zamana, mekâna, şartlara göre değişiklikler gösterebilmiştir. Bir suç ve cezası, bir
Türk kavminde veya topluluğunda çok ağır görülüp ölüm cezası verilirken başka bir kavimde
ise hafif görülüp ona göre cezalar verilmiştir. Kişilerin özel mülkiyetinin ihlali yani hırsızlık
suçu çoğu kavme göre diğer suçlara nazaran hafif görülüp dayakla cezalandırılırken; örneğin
Hunlar, Göktürkler, Bulgarlar ve Kırgızlarda ise ağır bir suç olarak kabul edilip, ölümle
cezalandırılmıştır ( Arık, 1995, 15 ).
Türklerin İslamiyet’e geçmesi sonrası kurulan Türk Devletleri’nde ise hırsızlık suçu yine örfi
hukuka bağlı olarak idamla cezalandırılır yöntem ise genellikle kılıçla ikiye ayırma biçiminde
uygulanırdı. Diğer taraftan İslam hukukunda hırsızlık suçunun cezası kutsal kitap Kur’an-ı
Kerim’de1 elin kesilmesi olarak kaydedilmiştir ( Erdoğan, 2019, 107-108 ).
1
Maide suresi 38. Ayetinde “Hırsızlık eden erkek ve hırsızlık eden kadının yaptıklarına karşılık bir ceza,
Allah’tan bir ibret olarak ellerini kesin. Allah güçlüdür, hikmet sahibidir.”
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%A2ide-suresi/707/38-ayet-tefsiri.10.07.2023.
Congress Book
İslam hukukunda çeşitli cezai yaptırımlar uygulanmaktaydı. Bunlardan en bilinen cezalar had,
kısas-diyet ve ta’zir’di. Hırsızlık, İslam ceza hukukunda had suçlarından sayılmaktadır. Fıkıh
terimi olarak had; Kur’an ve sünnete dayanan, kısas ve diyet dışında kalan cezaî yaptırımları
ifade etmektedir ( Akgündüz, 1987, 154 ). Genel anlamda hırsızlık, zina, kazf, sarhoşluk ve
eşkıyalık suçları had kapsamında yer almaktadır. Had kapsamına giren suç ve cezalar diğer
kısas-diyet veya ta’zir suç ve cezalarının kapsamından farklıdır. Bunun sebebi ise cinayet gibi
suçlar kişinin özel hakkına girerken had cezası içeren suçlar toplum hakkını ihlal eden suçlardır
( Bardakoğlu, 1996, 547-551 ). Hırsızlık suçlarında, çalınan şeyin geri iadesi ve geri iade
mümkün değilse bedelinin verilmesi şeklinde iki hüküm uygulanırdı. Hırsızın ilk seferinde sağ
eli kesilir ikinci kez hırsızlık yaparsa da sol ayağı kesilirdi. Bu cezalara rağmen yine kalkışırsa
kendi ihtiyaçlarını karşılayamayacak duruma gelmemesi için başka uzvu kesilmez ancak tövbe
edinceye kadar hapis cezası verilirdi ( Akbulut, 2003, 176; Gelir, 2006, 30).
Osmanlı devleti başından itibaren kurduğu adalet sistemiyle diğer suçlara karşı olduğu gibi
hırsızlık olayları içinde farklı önlemler almış, kanunnamelerle yasaklamış ve cezalar
belirlenmiştir. Fatih Sultan Mehmet kanunnamelerinde hırsızlık suçu için, çalınan şeye ve
çalanın maddiyatına vs. göre taz’ir, el kesme, para cezası gibi farklı cezalar yer almakta idi. Bu
uygulamalar II. Beyazid dönemi kanunnamelerinde de devam etmiş, Yavuz Sultan dönemi ise
bir defadan fazla hırsızlık yapanların asılması cezası uygun görülmüştür. Kanuni dönemi de
önceki dönem kanunnamelerinin devamı niteliğindedir. Kanunnamelerin yanısıra dönemin
şeyhülislamlarının fetvalarıyla da suçun önüne geçilmeye çalışılmıştır. Ebu Suud Efendi,
Abdürrahim Efendi ve Feyzullah Efendi gibi şeyhülislamlar hırsızın elinin kesilmesine dair
fetvalar vermişlerdir (Baytimur, 2018, 93-94).
Osmanlı da hırsızlık suçu için had cezası uygulanmakta aynı zamanda farklı cezalar
verilmekteydi. Fakat had cezası için genel olarak Şer’iyye sicillerinde el kesme ifadesi
kullanılmamış; mucibince, şer’le hakkından geline, şer’le ne lazım gelirse icrâ oluna, şer’-i 31
kadîm ile amel olub şer’ ile lazım geleni icrâ, şer’ ile lazım geleni icrâ eyleyesin gibi tabirlerle
ifade edilmiş ve uygulanması istenmiştir. Hırsızlık suçunda el kesme cezası dışında daha
doğrusu had kapsamında ve şartlarında eksiklik durumunda ta’zir kapsamında uygulanan diğer
cezalar ölüm, sürgün, hapis, kürek ve para cezasıdır ( Koç, 2019, 269; Baytimur, 2018, 98;
Menekşe, 1998, 117 ). El kesme İslam hukukunda hırsızlık suçunun cezası olarak öngörülmüş
olsa da Osmanlı hukukunda yoğun uygulanan ya da her hırsızlık sucunda uygulanan bir ceza
değildi ( Osmanağaoğlu/Karahasanoğlu, 2016, 684 ).
Tanzimat döneminde H.1256 ve H.1267 yıllarında yeni ceza kanunnameleri çıkarılmış,
ihtiyaçlara binaen tam anlamıyla bir ceza hukuku sistemi sağlanamamış olsa da bu anlamda
önemli bir gelişmelerdir. Bunlarla birlikte H.1274 yılında Fransız Ceza Kanunu ve ek olarak
bazı şer’i hükümler de ilave edilerek Ceza Kanunname-i Hümayunu isimli bir düzenleme
yapılmıştır. Bu düzenleme yine ihtiyaçların tümüne cevap veremese de o zamana kadar
Osmanlı tarihi açısından laikliğe yaklaşık en gelişmiş ceza yasası olduğu ifade edilmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra ise Türk Ceza Kanunu kabul edilmiştir (
Şeyhanlıoğlu, 2010, 42 ).
Çalışmada kaynak olarak Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi’nde yayınlanan ve
Şer’iyye sicili transkript edilen tezlerden yararlanılmıştır. İncelememiz sırasında hırsızlık için
idam cezası ya da alenen elin kesilmesi uygulamalarına rastlanmamıştır. Ancak farklı literatür
çalışmalarında bu tarz cezaların uygulanmış olduğunu ve örneklerini görmekteyiz (Kankal,
1993, 197-201; Koç, 2019, 261-287; Menekşe, 1998; Baytimur, 2018, 91-108 ).
Congress Book
1. Şer’iyye Sicillerine Yansıyan Kadın Hırsız Davalarına Bazı Örnekler

Osmanlı da mahkeme dava açmayla başlar davacının iddiasını ispatlaması, buna karşılık
davalının savunma yapması ve mahkemenin kararı ile sonlanırdı. Osmanlı mahkemelerinin
bütün safhaları halka açık olup tam anlamıyla tarafsızlık ve eşitlik esas alınmıştır. Bu durumun
bir göstergesi de mahkeme kayıtlarında yer alan bölgenin ileri gelenlerinden oluşan bir nevi
denetim mekanizması görevi de gördüğü ifade edilen şuhudu’l hal’dir ( Taş, 2008, 38;
Menekşe, 1998, 88,90).
İkrar; kısaca itiraf anlamında olup fıkıh terimi olarak ise kendisi aleyhine başkasına ait olan bir
hakkı haber vermesi olarak tanımlanmaktadır ( Koca, 2000, 38-40 ). Bu anlamda ilk dava örneği
Karahisar-ı Sâhib(Afyonkarahisar) Kazası mahkemesine yansımış itirafla sonuçlanmış bir
hırsızlık olayıdır. 1728 yılında mahkemeye yansıyan davada Karahisar-ı
Sâhib(Afyonkarahisar) Kazasının Anbanas Köyünde yaşayan Halil Çelebi isimli kişi
mahkemeye gelerek Âlime ve Ayşe isimli kadınları hırsızlık yaptıkları gerekçesiyle şikâyet
etmiştir. Halil Çelebi mahkemede Rumeli Kıptilerinden olan Âlime ve Ayşe’nin, kendisine ait
bir inci kafes, bir gümüş saç bağı ve dokuz gümüş düğme çaldıklarını ifade etmiştir. İddialar
Âlime’ye sorulduğunda eşyaları kendisinin çaldığını itiraf etmiş ve ifadesi bu şekilde
kaydedilmiştir ( Şola, 2014, 72 ). Ancak hırsızlığın ne şekilde yapıldığına ve bu Kıpti kadınlara
ne ceza verildiğine dair herhangi bilgi kaydedilmiştir.
1651 yılında Ayıntab Kazasında mahkemeye yansıyan başka bir olayda suça azmettiren bir
kadının davası dikkat çekmektedir. Ayıntab’ın İbn Şeker Mahallesi sakinlerinden el-hâc Ahmet
isimli şahıs Şehreküstü Mahallesi sakinlerinden Saadet isimli kadından şikâyetçi olmuştur. el-
hâc Ahmet şikayetinde kendi cariyesi Mercan’ın Saadet tarafından kandırılıp eşi Fatma’ya ait
ziynet eşyalarını çaldırdığını iddia etmiştir. Ayrıca Abdurrahman isimli bir şahsa 5 krş. para
vererek cariyeleri Mercan’ı başka bir şehre götürüp orada ikamet eden Ali Paşa isimli bir şahsa 32
50 kuruşa satıp parasını Saadet hatuna getirdiğini duyduklarını anlatmıştır. Her ne kadar Saadet
Hanım olayın azmettiricisi olduğunu kabul etmese de suçun diğer ortaklarının olayı doğrulayan
ifadeleri sonucu gerek Fatma hanımın ziynet eşyalarının gerekse Ali Paşa’nın cariye için
ödediği paranın geri verildiği anlaşılmaktadır ( İlhan, 2015, 61 ). Davayı ilginç kılan bir yandan
bir kadının diğer kadını suça azmettirmesi diğer yandan ise bir cariyenin zaafları doğrultusunda
sahiplerine ihanet etmesidir. Dava bu şekilde kaydedilmiş herhangi bir ceza yer almamıştır.
Ancak anlaşılan davacıların mağduriyetleri giderilmiştir.
Mahkemede davacının iddiasını ispatlaması şahit göstermesi davanın seyri ve adaletin yerini
bulması açısından önemlidir. Aksi takdirde davalı direk itiraf etmediği sürece davacı şahit
gösteremediği için davadan men edilirdi. Ayıntab’ın Kürtünciyan Mahallesi sakinlerinden el-
hac Ali mahkemeye başvurarak yine aynı mahalle sakinlerinden Hüsna isimli kadından
şikâyetçi olmuştur. Ali kendisine ait olan ve bir ay önce evinden çalındığını iddia ettiği bir don
kazanı, teşt ve bir bakracı Hüsna da gördüğünü söylemiştir. Hüsna’nın mahkeme vekili olan
babası el-hac Veli ise eşyaların Ali’ye ait olduğunu bilmediklerini ve 5 krş için kayıp şahıs Veli
Beşe ve Seyyid Hüseyin Beşe tarafından Hüsna’ya rehin olarak verdiğini ifade etmiştir. Ancak
mahkemede Ali’nin eşyalarını şahitlerle ispatlaması ve rehin vermediği, eşyaların çalındığına
dair bir de yemin etmesi neticesinde eşyaların Ali’ye iadesi, vekil Veli’ye tembih edilmiştir (
Candan, 2018, 257-258 ).
Diğer önemli bir hususta davalı kişinin suçu işlemediğine dair yemin etmesidir. Bu konuya
örnek ilk dava Manisa’da Sofya isimli Hristiyan bir kadın hakkındaki hırsızlık suçlamasıdır.
1630-31 yılında Manisa’nın Ermenas Köyü ahalisinden Arslan isimli şahıs mahkemeye
başvurarak evinden kaybolan mor kaftanın aynı köy sakinlerinden Sofya isimli Hristiyan
kadında gördüğünü ifade ederek şikâyetçi olmuş ve geri iadesini talep etmiştir. Sofya ise
ifadesinde bahsi geçen kaftanın 20 yıldır kendisine ait olduğunu ve aslının mavi renkli olduğunu
Congress Book
ancak birkaç yıl giyip boyattığını anlatmıştır. Bu ifade ve inkâr üzerine Arslan iddiasını ispat
edemeyeceğini şahidi olmadığını söyleyip Sofya’ya yemin ettirilmesini talep etmiştir. Buna
karşılık Sofya bahsi geçen kaftanın kendisine ait olduğuna ve Arslan’ın kaftanını çalmadığına
mahkemede kendi dininde (yani İsa Alêyhisselâm üzerine) yemin etmiştir ( Çetin, 2013, 161 ).
1672-73 tarihli 16 numaralı Konya Şer’iyye sicilinde kaydedilen davada Konya’nın Belviran
Kazası Alibeyöyüğü sakinlerinden olan Ayşe isimli bir kadın mahkemeye başvurarak aynı
köyden Ali, Fatma ve Abdülgani isimli şahıslardan davacı olmuştur. Ayşe ifadesinde bu
şahısların gece evine girerek kaftan, sofra bezi ve bazı eşyalarını çaldıklarını iddia etmiştir.
Şahısların suçu inkârı üzerine mahkemece yemin talep olmuştur. Şahısların yemin etmesi
üzerine Ayşe’nin yapacak bir şeyi kalmamış olsa gerek mahalle sakinlerinden de şikâyetçi
olmadığını belirtmiştir ( Kocabaş, 2017, 71 ). Ayşe’nin iddiasının ispatını yapamadığı
anlaşılmaktadır. Davalıların yemin etmesiyle beraber Ayşe’nin iddiaları boşa çıkmıştır.
1855 yılında Safranbolu’da bir davada Çerçen Köyünde ikamet eden Hatice hatun aynı köy
sakinlerinden Halime hatundan davacı olmuştur. Hatice hatun ifadesinde mahkeme tarihinden
sekiz ay önce Halime hatunun gizlice evine girerek yüksek meblağda altın ve parasını çaldığını
iddia ederek ya iadesini ya da harcadıysa da aynılarını talep etmiştir. Mahkeme Hatice’den
iddiasının ispatını istemişse de Hatice şahit gösterememiştir. Bunun üzerine Hatice hatun
davadan men edilmiştir. Yine Safranbolu Şer’iyye sicilinde kaydedilen 1855 tarihli diğer bir
hırsızlık davasında durum biraz daha farklıdır. Bartın Kazasında yaşayan Kıpti taifesinden
Fatma hatun, Ayşe ve Hanife isimli hatunlardan davacı olmuştur. Fatma hatun ifadesinde
mahkeme tarihinden bir ay önce Ayşe hatun ve aynı kasaba halkından Paşa Mehmet Bey’in
beslemesi Hanife isimli genç kızın, evine girerek sandığında bulunan yüklü miktardaki ziynet
eşyası ve kıyafetini sandığını kırarak çaldıklarını ve paylaştıklarını iddia etmiş geri iadesini
talep etmiştir. İddialar Ayşe’ye sorulduğunda kesinlikle inkâr ederken Hanife ise inkâr
etmeyerek Ayşe’yi suçüstü görünce Ayşe’nin paniğe kapılarak kimseye söylememesi için 33
kendisine bir miktar sus payı verdiğini itiraf etmiştir. Bu defa iddia sahibi Fatma’ya iddiasının
ispatı istenmiş ancak ispatlayamamıştır. Dava düşmüştür( Canbaz, 2018, 433-434,482 ). Bu
davadan her ne kadar davalının sucunu itirafta etse olayın ispatlanamaması durumunda davanın
düştüğünü görülmektedir.
Hırsızlık olaylarının aile içinde yaşandığı durumlar da söz konusu olmaktadır. Bu duruma ilk
örnek Rize mahkemesine yansımıştır. 1865 yılında Rize’nin eski adıyla Kandeva(Kırklartepesi)
Köyünde ikamet eden Ömer mahkemeye başvurarak kız kardeşi Fatma’dan şikâyetçi olmuştur.
Ömer şikâyetinde kısa bir süre önce aynı köyden İbrahim ile nikâhlanan kız kardeşinin düğün
hazırlıkları sırasında kendi evindeki 253 kuruş değerindeki iplik, entari, sandık vs. gibi bazı
eşyaları çalarak yeni evine götürdüğünü iddia etmiştir ( Yıldız, 2017, 329 ). Ancak yine dava
devamına ya da sonucuna dair bir bilgiye yer verilmemiştir. Farklı bir örnek olarak 1898 yılında
Burdur’un Karasenir Mahallesi sakinlerinden Osman Ağa mahkemeye başvurarak boşandığı
eşi Makbule ve ailesini şikâyet etmiştir. Osman ifadesinde Derslik Mahallesinde ikamet eden
eski eşi Makbule’nin, baldızı Habibe ve kayınvalidesi Fatma’nın yanlarında Ahmet isimli bir
şahısla evine girdiklerini birçok eşyasını ve kıyafetlerini çaldıklarını ve kayınvalidesi
Fatma’nın evine götürdüklerini iddia etmiş eşyalarının iadesini talep etmiştir ( Top, 2016, 232
). Ailece hırsızlık şüphesiyle karşı karşıya kalınan durumlarda söz konusu olabilmekteydi. 1668
yılında Kayseri’nin Molu köyü sakinlerinden Mehmet, mahkeme tarihinden bir hafta önce
kendisi şehir dışındayken gece evinin duvarının yarılmak suretiyle eşyalarının çalındığını ifade
ederek köy halkından el-hac Dilaver, karısı ve kızından şüphelendiğini başka kimseden
şikâyetçi olmadığını ifade etmiştir. Belge devamından en azından mahkemece ya da ihtimal
üzerine olsa gerek yine köy halkından şüpheli olarak Hüseyin Çelebi’nin sonrasında ise Ahmet
isimli şahısların isimleri geçmiş, ancak Mehmet, adı geçen şahıslardan davacı olmadığını
belirterek ısrarla el-hac Dilaver, karısı ve kızından davacı olduğunu ifade etmiştir ( Sezer, 2008,
Congress Book
218). Davanın seyrine dair bir kayıt yer almamaktadır. Mehmet’in neye dayanarak ısrarla adı
geçen aileden şüphelendiği ya da davasını da ispat ettiğine dair kayıt yoktur.
Çalışma konusu itibariyle incelediğimiz dava örneklerinde dikkat çeken bir husus olarak
hırsızlık için tercih edilen mekânlardan birinin hamam olmasıdır. 1671 tarihinde Konya’nın
Aynadar Mahallesi sakinlerinden Sadeh isimli Hristiyan bir hatun mahkemeye gelerek Saime
hatundan şikâyetçi olmuştur. Sadeh hatun iki gün önce Şatır Bey denilen hamamda
kıyafetlerinin ve bir kısım eşyasının yanındaki Fatma hatun tarafından alındığını ve
eşyalarından bazılarını Saime hatuna verdiğini iddia ederek geri verilmesini talep etmiştir.
Saime hatun ise iddiaları inkâr etmiş ve mahkemenin yemin isteğini yerine getirmiştir ( Akbaş,
2018, 234). 1677 tarihli diğer davada Konya’nın Gallecerb Mahallesi sakinlerinden olan Sultan
isimli Hristiyan hatun başka bir köyden Ayşe hatunu dava etmiştir. Sultan hatun mahkeme
tarihinden bir gün önce Eski Bazar denilen mevkide bulunan kadınlar hamamında içerisinde
gümüş kemer kuşak, gümüş bir muska ve gümüş bir bıçak bulunan bohçası kaybolmuştur.
Sultan sonrasında bohçasını Ayşe hatunda gördüğünü iddia ederek geri vermesini talep etmiştir.
İddia Ayşe’ye sorulduğunda ise bohçayı yerde bulduğunu Sultan’a ait olduğunu bilmediğini
anlatmıştır. Sultan hatundan bahsi geçen eşyaların kendisine ait olduğuna dair ispat istenmiş ve
iddialarını şahitlerle ispatlamıştır. Sultan’ın her parça kayıp eşyası farklı şahitlerle ispat
etmiştir. Mustafa ve kuyumcu Ahmet, Fatî ve Nazlı isimli hatunlarla gümüş kemer kuşağın ve
gümüş bıçağın Sultan’ın malı olduğuna şahitlik etmişler gümüş muska içinde şahit göstermesi
talep olunmuştur ( Akbaş, 2018, 168 ). Sultan hatundan diğer kayıp eşyası için de şahit
istendiğinden davanın ertelendiği anlaşılmaktadır.
Kimi zaman hırsızlık davalarında davacı ve davalının anlaşmaya vardıkları görülmektedir.
1660 yılında Karahisâr-ı Sâhib Kazâsı'nın Deper köyünde yaşayan İsmihan hatun ile Ömer
Çelebi’nin eşi Fatma arasında kıyafet hırsızlığı davası görülmüş netice olarak 300 kuruşa sulh
yapılmıştır. Ömer Çelebi de eşi Fatma’ya kefil olmuştur. Ancak belgeden anlaşıldığı kadarıyla 34
anlaşma sağlanmışken Fatma firar etmiş bunun üzerine İsmihan Ömer’in bir evine ve camız
ineğine el konmuş ancak dava Âsitâne-i Saʻâdete taşınıp yapılan sulhun uygulanmasına karar
vermesi üzerine İsmihan, Ömer Çelebi zimmetinden aldıklarını geri vermiş ve anlaşma
sağlanmıştır. 1661 yılında Karahisâr-ı Sâhib Kazasının Kınık köyü ahalisinden Ali mahkemeye
başvurarak aynı köyden Fatıma ve Hasan isimli şahısların evine girerek bir miktar eşyasını
çaldıklarını iddia etmiş onlardan şüphelendiğini belirtmiştir. Şüphe dayanağı olarak ise
Hasan’ın Fatıma’nın evinde namahrem yaşadığını söylemiştir. Şüpheliler olayı inkâr ederken
Fatıma köy halkına sorulduğunda kendi halinde olmadığını söylemişlerdir ( Kayar, 2019, 118-
201 ). Kendi halinde olmadığı ifadesinden kastedilen zanlının isnat edilen suç/suçları
işleyebileceği daha doğrusu bu anlamda bir şekilde adının çıkmış olması durumudur.
İfade ettiğimiz üzere Osmanlı hukukunda mahalle halkı, yaşanan herhangi bir olumsuz ve kötü
olay karşısında sorumlu idi. Bu anlamda olayı aydınlığa kavuşturmak için her şeyi yapar aksi
takdirde suçlu ortaya çıkmadığında meydana gelen zararı karşılamakla yükümlüydü. Bu
nedenle genel anlamda asayişi huzuru bozan unsurları mahalleden uzaklaştırmak için
uğraşılırdı. Bu birbirine kefil olma durumu mahalle yaşantısında sıkıntılı durumlarda kişilerin
uyarıldığı, gerekirse tehdit edildiği ve işe yaramama durumunda ise kişinin mahalleden ihracını
gerektirirdi ( Çetin, 2014, 44-45 ). Merkepçi Mahallesi sakinleri Kamile ve eşi Hüseyin Beşe
hakkında şikâyette bulunarak Kamile hatunun hırsız olup sürekli fesatlık yaptığını daha öncede
bu huylarından dolayı başka mahallelerden kovularak buraya geldiklerini anlatmışlar ve en son
yaptıkları hırsızlık eşyalarının evlerinden çıktığını ve sahibine iadesi talep etmişlerdir. Ayrıca
fetva alınarak bu fesat karı kocasının mahalleden ihracına karar verilmiştir. Kayseri’nin Huand
Mahallesi sakinlerinden Safiye hatun Şaban isimli şahıstan şikâyetçi olmuştur. İfadesinde ise
mahkeme tarihinden sekiz ay kadar önce bazı giyim eşyalarının kaybolduğunu ve bu kaybolan
eşyalarını Şabanların evinde gördüğünü söylemiştir. Bu olaydan dolayı olsa gerek Fatma firar
Congress Book
etmiştir. Olay Şaban’a sorulduğunda ise eşyaların Safiye’ye ait olduğunu itiraf etmiştir ancak
tembih durumu doğmamıştır. Şüphelerin giderilmesi namına Fatma ortaya çıkana kadar
davanın ertelenmesine karar verilmiştir ( Bilgili, 2012 145-146 ).
Sonuç
Hırsızlık genel anlamda insanların zaruretten dolayı işledikleri bir suç olarak ortaya çıksa da
süreç içerisinde daha çok alışkanlık öne çıkmaktadır. Bu insanlar ihtiyaçlarına emek
harcamadan, kolay yolla ulaşmanın yollarını aramaktadır. Bu durum toplumda huzursuzluğa
sebep olmaktadır. Tarih boyunca toplumlarda hırsızlık faaliyetleri hoş karşılanmamış ve
kanunlar ile bu tür davranışlar sürekli olarak yasaklanmıştır. Bu tür davranışlarda bulunanlar
ise çeşitli cezalara çarptırılmıştır. Kadim toplumlarda/dinlerde hırsızlık büyük suç ve günahlar
arasında yer almıştır.
Suçlar ve dolayısıyla cezaları ile bunların uygulanma şekilleri, zamana, mekâna, şartlara göre
değişiklikler gösterebilmiştir. Bir suç ve cezası, bir kavimde veya toplulukta çok ağır görülüp
ölüm cezası verilirken başka bir kavimde ise hafif görülüp ona göre cezalar verilmiştir. Osmanlı
da hırsızlık suçu için had cezası uygulanmakta aynı zamanda farklı cezalar verilmekteydi.
Hırsızlık suçunda el kesme cezası dışında daha doğrusu had kapsamında ve şartlarında eksiklik
durumunda ta’zir kapsamında uygulanan diğer cezalar ölüm, sürgün, hapis, kürek ve para
cezasıdır. El kesme İslam hukukunda hırsızlık suçunun cezası olarak öngörülmüş olsa da
Osmanlı hukukunda yoğun uygulanan ya da her hırsızlık sucunda uygulanan bir ceza değildi.
Konu edilen davalarda el kesme cezası ya da idam gibi ağır cezalara rastlanmamıştır. Genel
anlamda mağduriyetin giderilmesi anlamında bilhassa suçun ispatının yapıldığı davalarda
mağduriyetin giderilmesi anlamında malın iadesine rastlanılmıştır. Yine dikkat çeken
cezalardan biri de ahali tarafından suçluların mahalleden ihraç edilmesi talebidir. Yine dikkat
çeken önemli bir hususta kesinlikle iddiaların ispatı meselesidir. Nitekim bir dava örneğinde 35
suçun itirafı söz konusuyken davacının iddiasını ispat edememesi neticesi davanın düştüğü
görülmektedir. Netice olarak Osmanlı da hırsızlık suçu farklı ceza uygulamaları görülmekte ve
en azından incelenen davalar çerçevesinde idam ya da uzuv kesme gibi ağır cezalar yerine
mağduriyetin giderilmesi adına malın iadesi ya da sulh yoluna gidildiği anlaşılmaktadır.
Kaynaklar
Akalın, Adnan. İslam Ceza Hukukunda Hırsızlık Suçu Ve Çalınan Mal İle İlgili İhtilaflar.
Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri,(İslam
Hukuku)Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Akbaş, Fatma Betül. 1670-1671 Tarihleri Arasında Konya’nın Sosyal Ve Ekonomik Durumu
(15 Numaralı Şer‘iye Siciline Göre). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Tarih Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Akbaş, Emrah. 13 Numaralı Konya Şer‘iye Sicili (1087-1088 / 1676-1677) Değerlendirme Ve

Transkripsiyon, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı,
Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Akbulut, İlhan. İslam Hukukunda Suçlar Ve Cezalar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
Dergisi, 52/1 (2003): 167-181. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000539.
Akgündüz, Ahmet. 1274/1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunnamesinin Hukuki Kaynakları,

Tatbik Şekli ve Men'-i İrtikab Kanunnamesi, Belleten, 51/199 (1987): 153-192.
https://doi.org/10.37879/Belleten.1987.153.
Congress Book
Arık, Feda Şamil. Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar I. Suçlar ve Cezalar, Tarih
Araştırmaları Dergisi 17/28, (1995): 1-50. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000083.
Bardakoğlu, Ali. “Hırsızlık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/ 384-396. İstanbul:
TDV Yayınları, 1998.
-------------------. “Had”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/ 547-551. İstanbul:
TDV Yayınları, 1996.
Baytimur, Suha Oğuz. “Osmanlı Devletinde Hırsızlık Suçları Ve Uygulanan Cezalar (1789-
1839)”. Studies Of The Ottoman Domainvolume 8/15 (2018): 91-108.
Bilgili, Rümeysa. Şer'iyye Sicilleri Işığında Kadın: Kayseri Örneği (1700- 1720). Nevşehir:
Nevşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim
Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Canbaz, Bayram. 2130 Numaralı Safranbolu Şer’iye Sicili Transkripsiyonu ve
Değerlendirmesi. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim
Candan, Bahar. 47 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi

(126- 267. Sayfalar Arası). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih
Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Çetin, Selman. 64 No’lu Manisa Şer’iyye Sicili. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Programı, Yüksek Lisans Tezi, 2013. 36
Çetin, Cemal. Osmanlı Toplumunda Mahalleden İhraç Kararları ve Tatbiki: Konya Örneği
(1645-1750), Journal of History Studies, Volume 6 Issue 6, p. 43-70, December 2014, S.44-45
Erdoğan, Ahmet. Suç ve Ceza: Osmanlı Toplumunda Bireysel Suçlar Ve Cezalar (1559-1609).
Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı,
Doktora Tezi, 2019.
Gelir, Burcu. 1680-1700 Tarihleri Arasında Ayntab (Gaziantep) Şehrinde Asayiş Problemleri
Ve İslam-Osmanlı Ceza Hukuku Uygulamaları, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%A2ide-suresi/707/38-ayet-tefsiri.10.07.2023.
İlhan, Okan. 20 Numaralı Ayntab Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu Ve Değerlendirilmesi

(S.137-270) H.1060-1061/M.1650-1651. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Kankal, Ahmet. “Osmanlı Cezâ Hukukuyla Alâkalı İlginç Bir Belge”. Otam Ankara
Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 4/4 (1993):
https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000338
Kayar, Büşra. 507 Numaralı Karahisâr-ı Sâhib Şer‘iyye Sicili: Transkripsiyon Ve

Değerlendirme, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Congress Book
Kocabaş, Bahar. 1672-1673 Yılları Arasında Konya’da Sosyal Hayat (16 Numaralı Konya
Şer’iyye Siciline Göre). Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih
Anabilim Dalı, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Koca, Ferhat. “İkrar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/38-40. İstanbul: TDV
Yayınları, 2000.
Koç, Mehmet. “Osmanlıda Ölüm Cezası Verilen Zina, Hırsızlık, Öldürme Ve Yaralama
Suçları”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 33 (2019): 261-287.
Menekşe, Ömer. 17 ve 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti`nde Hırsızlık Suçu Ve Cezası, İstanbul:
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, İslam
Hukuku Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1998.
Nacak, Mehmet. Hırsızlık Suçu. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Kamu Hukuku Anabilim Dalı, Kamu Hukuku Programı, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
Osmanağaoğlu-Karahasanoğlu, Cihan. Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Hırsızlık Suçunun

Algılanması Ve Cezalandırılma Şekilleri, Uluslararası Türk Hukuk Tarihi Kongresi, İstanbul,
(13 - 14 Mayıs 2016): 657-707.
Sezer, Musa. 78/2 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H. 1078 - 1079/ M. 1668) Transkripsiyon
Ve Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim
37
Şeyhanlıoğlu, Mustafa Emrah. Hırsızlık Suçu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Kamu Hukuku (Ceza Hukuku)Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Şola, Erhan. 537 Numaralı Karahisar-ı Sâhib Sancağı Şer’iyye Sicili (1140-1142 H. / 1727-
1729 M.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı,
Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesinde “Şühûdü’l Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”. Bilig,
44 (2008):25-44.
Top, Gülsüm. 225 Numaralı Burdur Şer’iyye Sicili (H.1314-1316/ M. 1897-1898). Isparta:
Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek
Lisans Tezi, 2016.
Yıldız, Arzu. Şer‘iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Rize’de Aile Hayatı.
İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim
Dalı, İslam Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2017.
Congress Book
18. YÜZYIL OSMANLI AYINTAB’INDA GÖRÜLEN EVLİLİKLERDE KADININ

SÖZ HAKKININ DEĞERLENDİRİLMESİ*
THE EVALUATION OF WOMEN’S VOICE IN MARRIAGES SEEN IN THE 18TH
CENTURY OTTOMAN AYINTAB
Mine KARTAL
Dr., Tarih Ana Bilim Dalı,
ORCID ID: 0000-0002-3870-0518
Özet
Evlilik çeşitleri, Osmanlı’da kadının aile kurulum aşamasındaki seçme hakkını kullanıp
kullanmadığını yansıtabilmektedir. Dolayısıyla bu konu, kadının kendi iradesi ile mi yoksa
zorla mı evlilik yaptığının tespit edilebilmesi açısından önem arz etmektedir. Osmanlı hukuk
sisteminde buluğ çağına gelen kızın evlilikte mutlaka rızasının alınması gerekmektedir. Ancak
bu kural, uygulamada kimi zaman toplum etkisinin gölgesinde kalmıştır. Ayrıca bu mevzu,
Osmanlı Devleti gibi çok kültürlü bir coğrafyada bölgeler arasında da değişiklik
gösterebilmiştir. Bu nedenle evlilik usulleri, 18. yüzyıl Ayıntab örneği üzerinden analiz
edilmiştir. Yapılan bu çalışmada 18. yüzyılda Ayıntab mahkeme kayıtları temel alınarak evlilik
türleri tespit edilmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Amaç, tespit edilen belgeler
doğrultusunda 18. yüzyıl Ayıntab’ında uygulanan evlilik çeşitlerine ışık tutmaktır. Burada
öncelikle üzerinde durulan husus, kadının evlilik kararındaki söz hakkıdır. Sonrasında ise
kadınların çeşitli toplumsal usuller ile evlendirilmeleri veya evlendirilmek istenmeleri 38
neticesinde neler yaşandığı ortaya konulmak istenmiştir. Bu çerçevede mahkeme kayıtlarının
verdiği bilgiler üzerine 18. yüzyıl Osmanlı Ayıntab’ında çeşitli evlilik türleri tespit edilmiştir.
Bu bağlamda akraba evliliği, berdel, ölen kardeşin hanımı ile evlenme ele alınmıştır. Eldeki
bulgulara göre 18. yüzyıl Ayıntab’ında evlilikler gerçekleştirilirken büyük oranda kadınların
hukuki haklarına riayet edilmiştir. Ancak bunun yanı sıra hukuk dışı uygulamalar da tespit
edilmiştir. Bu çalışmada bir yandan evlilik türleri açıklanırken, öte yandan toplumun kadın
üzerindeki etkisi yansıtılmak istenmiştir. 18. yüzyıl Ayıntab’ında Osmanlı hukukuna göre
ailenin kurulum aşamasında buluğa ermiş bir kızın rızasının alınması gerekse de zaman zaman
bu rıza kuralının ihlal edilmesi, evliliklerde kadın üzerinde toplumsal etkilerin izlerini
göstermiştir. Dolayısıyla kadınların evlilik kararlarında hukuk dışındaki yaptırımların da etkisi
gözlemlenmiştir. Bu nedenle bu çalışmada, 18. yüzyıl Osmanlı Ayıntab’ında yapılan
evliliklerde Osmanlı hukukunun ve toplumsal uygulamaların kadın üzerindeki etkisinin tahlili
yapılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Ayıntab, Hukuk, Evlilik, Kadın
Abstract
The types of marriage can reflect whether the woman used her right to choose in the family
establishment phase in the Ottoman State Therefore, this issue is important in terms of
determining whether the woman married voluntarily or by force. In the Ottoman legal system,
the consent of the girl who has reached puberty must be obtained in marriage. However, this
rule has sometimes been overshadowed by the influence of society in practice. In addition, this
issue was able to vary between regions in a multicultural georaphy such as the Ottoman State.
*
Bu çalışma, yazarın Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi’nde Prof. Dr. Faruk Söylemez danışmanlığında
Ekim 2022 yılında tamamladığı “18. Yüzyılda Osmanlı’da Kadın (Diyarbekir ve Ayıntab Karşılaştırmalı
Örneği)” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.
Congress Book
For this reason, marriage methods were analyzed through the 18th century Ayıntab example.
In this study, it was tried to determine and evaluate the types of marriage based on the court
records of Ayıntab in the 18th century. The aim is to shed light on the types of marriage
practiced in the 18th century Ayıntab in line with the documents identified. The first thing to
focus on here is the right of women to have a say in the decision of marriage. Afterwards, it
was aimed to reveal what happened as a result of the marriage of women through various social
methods or their desire to be married. In this context, various types of marriage were determined
in the 18th century Ottoman Ayıntab, based on the information provided by the court records.
In this context, consanguineous marriage, berdel, marriage with the wife of the deceased brother
are discussed. According to the findings, the legal rights of women were largely respected while
marriages were made in Ayıntab in the 18th century. However, illegal practices have also been
detected identified. In this study, on the one hand, the types of marriage were explained, on the
other hand, the effect of society on women was tried to be reflected. In the 18th century Ayıntab,
although the consent of a girl who reached puberty was required during the establishment of
the family, according to Ottoman law, the violation of this consent rule from time to time
showed the traces of social effects on women in marriages. Therefore, the effect of unlawful
sanctions on women’s marriage decisions has been obeserved. Therefore, in this study, the
effect of Ottoman law and social practices on women in marriages made in the 18th century
Ottoman Ayıntab will be analyzed.
Keywords: Ottoman, Ayıntab, Law, Marriage, Woman
GİRİŞ
Çocuk, kadın, erkek, ırk, dil din farkı gözetmeksizin herkes insan hakkına sahiptir. Söz
hakkı, insan olmanın gerektirdiği bir haktır. Konusu her ne olursa olsun söz hakkı, bir toplumda
bireyler arasında ne derece eşit ise o toplumda o denli adalet güçlüdür. Haklar, öncelikli olarak 39
ailede başlar ve aile toplumun bir nüvesidir. Ailenin bireye bakışı, toplumun bireylere olan
bakış açısını da yansıtır. Bu nedenle söz hakkı, öncelikli olarak aile içerisinde incelenmelidir.
Bu bağlamda Osmanlı’da kadınların söz hakkına yönelik durumlar, ailenin kuruluş
aşamalarındaki mahkemeye yansıyan kayıtlardan elde edilebilir. Bilindiği üzere Osmanlı
Devleti’nde aile hukuku, İslâm hukukuna göre şekillenmiştir. Dolayısıyla evlilik aşamasındaki
hukukî kurallar, İslâm hukuku çerçevesinde 18. yüzyıl Osmanlı Ayıntab’ındaki uygulamalar ile
değerlendirilmiştir.
İslâm hukukunda bir kişinin biyolojik olarak ergenlik dönemine ulaşmasına buluğ,
buluğa erişen kişiye de baliğ denilmiştir. Buluğ çağına erişen kişiler, edâ ehliyetini de kazanmış
olurlar (Bardakoğlu, 1992: 413-414). Eda ehliyetine sahip kişiler, kendi evlilik kararlarını
kendileri verebilirler. İslâm’da, evlenme ehliyetine sahip olan kişilerin irade beyanları yani
rızalarının alınması şartı bulunmaktadır (Cin ve Akgündüz, 2017: 511). Nikâh akdi yapıldığı
sırada aralarında evlenme engeli bulunmayan bir erkekle bir kadının veya temsilcilerinin uygun
şekilde irade beyanını açıklaması, evlilikte rızanın arandığını açıkça göstermektedir (Atar,
2007: 114). İslâm hukukunu temel alan Osmanlı’da da evlenme ehliyetine sahip olan çiftin yani
hem kadının hem de erkeğin rızasının alınmasından sonra evlilik mümkün olmaktaydı (Savaş,
1992: 514).
18. yüzyıl Ayıntab’da evlilik tesis edilirken, ergenliğe erişmiş kadınların rızasının yani
söz hakkının alınması gerektiğine yönelik çeşitli mahkeme kayıtları tespit edilmiştir. Bu
bağlamda Ayıntab’ın Şehreküstü mahallesinden es-seyyid Ömer, Ehli Cefa mahallesinden
Ümmühan isimli bikr-i baligaya (buluğa ermiş evlenmemiş genç kız) dava açarak dokuz ay
önce Ümmühan’ın buluğa ermiş iken yüz kuruş mukaddem ve yüz kuruş muahhar mehir
tesmiyesiyle babası tarafından kendisine nikâhladığını, fakat Ümmühan’ın nikâhtan haberi
Congress Book
olmadığını söyleyerek evlilikten kaçındığını iddia etmiştir. Bunun üzerine babasının kendisini
nikâhladığını kabul etmediği ve nikâhtan haberi olmadığına dair Ümmühan’ın yemin etmesiyle
mahkeme tarafından nikâhın geçersizliğine karar verilmiştir. (GŞS 127, H. 1185-1186: 83-1).
Bu mahkeme kaydı, Osmanlı’da buluğa ermiş bir kızın rızası olmadan hukuken
evlendirilemeyeceğini yansıtmaktadır.
Buna benzer bir örnek de Ayıntab’ın Kastal mahallesinde yaşanmıştır. Ali isimli kişi
Fatma’ya dava açarak dört sene önce Fatma’nın nikâh ve evliliğe rıza vermesi ve annesi
Emetullah’ın velayeti ile Fatma ile nikâhlandığını ifade etmiştir. Ancak Fatma’nın söz konusu
nikâhı inkâr ederek başkasıyla evliliği istediğini iddia etmiştir. İddiaların açıklığa kavuşması
için davacı Ali’den davasına yönelik şahit göstermesi istenmiş, fakat Ali şahit gösterememiştir.
Bunun üzerine davacı Ali ile nikâhlanmaya izin ve rıza vermediği ve annesi Emetullah’ın nikâh
akdinden haberi olmadığına dair davalı Fatma’ya yemin teklif edilmesi ve Fatma’nın da yemin
etmesi üzerine Ali’nin davası reddedilmiştir (GŞS 53, H. 1115: 168-1).
18. yüzyıl Ayıntab mahkemesine yansıyan bu kayıtlar, velâyet altında bulunmayan yani
buluğ çağına gelmiş olan kız adına ailesi tarafından nikâh akdi yapılması durumunda kızın
evliliğe rızası yok ise bu nikâhın mahkeme tarafından iptal edilmiş olduğunu göstermektedir.
Böylece buluğ çağına gelmiş olan kızın evlilikte rıza hakkı korunarak kendisi adına yapılan
nikâh mahkeme tarafından kabul edilmemekteydi. Bu kayıtlar, bir yandan yapılacak
evliliklerde buluğa ermiş bir genç kızın söz hakkının bulunması gerektiği şartını gösterirken
diğer taraftan 18. yüzyıl Ayıntab’ında genç kız adına ailesi tarafından alınan evlilik kararı
karşısında, kızın kendisine dayatılan evliliği reddederek özgürce mahkemede kendisini ifade
ettiğini göstermektedir.
18. yüzyılda Ayıntab’da kızının evlilikte rızası olmadığı gerekçesiyle vaadinden
dönmek zorunda kalan babalar da bulunmaktaydı. Şöyle ki: Ayıntab’ın Ehli Cefa 40
mahallesinden İbrahim oğlu Yusuf, Mehmed adlı kişinin bir sene önce vekâleten kızı Hatice’yi
kendisine vermeye vaad ettiğini kendisi de elli kuruş mehir vermeye razı olduğunu ancak
mahkemeden izinnameyi aldığında ise nikâh olacakken nikâhtan kaçındığını iddia etmiştir.
Mehmed ise kızı Hatice’yi davacı Yusuf’a elli kuruş mehir ile vermeye vaad ettiğini, lakin
kızının rızası olmadığı için nikâhın yapılmadığını ifade ederek davayı reddetmiştir. Mahkeme
kızın rızasının olmaması sebebiyle Yusuf’un davasını reddetmiştir (GŞS 73, H.1134-1135: 62-
1). Görüleceği üzere kız babası, kızı adına erkek tarafına vekâleten nikâh sözü verdikten sonra
kızının nikâhta rızası olmadığı gerekçesiyle nikâh sözünün yerine getirilemeyeceğini
bildirilebilmiştir.
18. yüzyıl Ayıntab’a ait belgeler değerlendirildiğinde buluğa erişen kızların rızaları
olmadan hukuken evlendirilemeyecekleri anlaşılmıştır. Evlilik kararı aşamasında kızın
rızasının gözetilmesi, kadının haklarına ve isteklerine saygı duyulan bir hukuk sisteminin
varlığına işaret etmektedir.
1. Ayıntab’da Evlilik Türleri
Osmanlı hukukuna göre buluğa ermiş bir kızın evliliklerde söz hakkı varken
uygulamada durumun tam olarak nasıl olduğunu anlayabilmek amacıyla 18. yüzyılda Ayıntab
mahkeme kayıtları temel alınarak bazı evlilik türleri tespit edilmiştir. Böylece tespit edilen
belgeler doğrultusunda 18. yüzyıl Ayıntab’ında uygulanan evlilik çeşitlerinde hukukî ve
toplumsal uygulamalara göre kadının evlilik kararındaki söz hakkı belirlenmek istenmiştir. Zira
evlendirilme usulleri, kadının o toplum içerisindeki söz hakkını yani kadının evlilik kararı
aşamasındaki tercihini yansıtacaktır.
Congress Book
1.1.Velâyeten Evlendirilme
Evlilik türleri, genel itibariyle evliliğin soy içerisinde olup olmadığı ve eş sayısına göre
belirlenmiştir. Velâyeten evlendirilmede ise evlilik kararını kimin verdiği ve buluğ çağı ön
plandadır. Bu bakımdan 18. yüzyıl Osmanlı Ayıntab’ında görülen evlilik kararlarında
kadınların söz hakkını kullanmış olup olmadıklarını anlayabilmek gayesiyle velâyeten
evlendirilmeler, bu kısımda değerlendirilmeye alınmıştır.
Klasik İslâm hukuku, evlenecek kişiler için bir evlenme yaşı tespit etmemiştir.
Tarafların cinsel birleşmeleri ancak buluğ çağından sonra mümkün olduğundan İslâm, evlenme
için muayyen bir yaşı doldurmak şartını aramamıştır. Buna karşılık, küçüklerin ve mümeyyiz
olmayan baliğlerin ancak velileri tarafından evlendirilebilecekleri esası kabul edilmiştir. Bu
durumda küçüğün ve mümeyyiz olmayan baliğin, evliliğin gerçekleşmesi için rıza beyanında
bulunmasına ihtiyaç yoktur.2 (Cin, 1974: 64; Dönmez, 2011: 437-438; Ekinci, 2021: 97).
Kişinin bizzat evlilik akdi yapabilmesi için bulûğ çağına erişmiş olması gerekmektedir
(Karaman, 2019: 74-75). Buluğ çağına gelmemiş kişiler yakın akrabalarının velâyeti altında
bulunmaktadır. Bu kişiler, ancak velâyeti altında bulundukları kişilerin kararıyla evlenebilirler.
Kanunî temsilcisi sıfatıyla başkasını evlendirme yetkisine sahip olan kişiye “veli”, bu yetkiye
ise “velâyetü’n-nikâh” denilmiştir (Atar, 2007: 115). Baba ve dedenin velâyeti zorlama
yetkisine (veli-yi mücbir) sahiptir. Bu yetkiye sahip veliler tarafından evlendirilen kişiler,
buluğa erdiklerinde kendileri adına yapılan evliliğe itiraz edebilme hakkına sahip değillerdir
(Aydın, 2018: 57). Ancak baba ve dede dışındaki velilerin kıydığı nikâhı çocuk buluğa erdiği 41
zaman bozabilir (Ekinci, 2021: 439). Bizzat evlenme ehliyetleri bulunmayan küçüklerin velileri
tarafından evlendirilmeleri, fakihlerin çoğunluğunca caiz görülmüştür (Karaman, 2019: 74-75).
Osmanlı’da da küçük kız çocukları reşit olmadan velileri tarafından uygun görülen adaylar ile
evlendirilmişlerdir (Yıldırım, 2015: 281-282).
18. yüzyıl Ayıntab mahkemesine yansıyan kayıtlarda da velileri tarafından evlendirilen
çocuklar tespit edilmiştir. Bu kayıtlar içerisinde babası ve babasının babası dışındakiler
tarafından velâyeten evlendirilen buluğ çağına ermemiş kızların buluğa erince evliliklerini
feshetme hakkına sahip oldukları sicil kayıtlarından anlaşılmaktadır. Nitekim Osmanlı’da
velâyeten evlendirilmiş olan küçük kızların buluğa erdiği anda, evliliğini feshettirdiğine dair
birçok örnek mevcuttur (Aydın, 2018: 26-27; Budak, 2022: 1418). Ancak baba ve babalarının
babaları tarafından velayeten evlendirilen kızlar ise buluğ çağına geldiklerinde kendileri adına
kıyılan nikâhlarını feshedemezlerdi. Bu cümleden olarak Ayıntab’ın Şehreküstü mahallesinden
Aişe isimli buluğa ermiş kız, nikâhlısı Mustafa’ya dava açmıştır. Aişe, küçük iken kardeşi
Mehmed tarafından Mustafa’ya nikâhlandığını, ancak buluğa erdiğinde nikâhını fesh ettiğini
iddia ederek Mustafa’dan ayrılmayı talep etmiştir. Ancak davalı Mustafa ise Fatma’nın
babasının oğlu Mehmed’i vekil ettiğini, dolayısıyla Aişe ile veli-yi mücbir yani zorlama
yetkisine sahip veli izniyle nikâhlandıklarını ve nikâh sonrası yedi ay boyunca Aişe’nin
babasının kendi şehirlerinde olduğunu ve kızını gönderip zifâf ettirdiğini bildirmiştir. Ayrıca
Mustafa söylediklerini destekleyecek bir fetva ve şahitlerin ifadeleriyle de söylediklerinin
doğruluğunu ispatlamıştır (GŞS 73, H.1134-1135: 118-1). Netice itibari ile söz konusu evliliği
istemediği için böyle bir yola başvurup haksız bulunan Aişe ise açtığı davadan hiçbir şey elde
2
Halil Cin, Osmanlı Hukukunda, 64., İslâm fıkhında insanın söz ve eylemlerinin sebep ve sonuçlarını idrak
edebilme ve bu idrake uygun biçimde iradesini kullanabilme gücü temyiz olarak ifade edilir. Temyiz kudretine
sahip kişiye ise mümeyyiz, temyiz çağına ulaşmamış kişiler “gayrü’l mümeyyiz” olarak nitelendirilir. Bk. İbrahim
Kafî Dönmez, “Temyiz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 2011), 40/437-
438. Bu konuda ayrıca bk. Bu devrede çocuğun (sagîrin) tam vücub ehliyeti vardır, ancak edâ ehliyeti hiç yoktur.
Dinen mükellef olmadığı gibi, cezâi ehliyeti de yoktur. Alışveriş gibi hiçbir akid yapamaz. Lazım gelen işleri veli
veya vasisi onun adına yapar. Ekrem Buğra Ekinci, Osmanlı Hukuku, 97.
Congress Book
edememiştir. Dolayısıyla küçükken babası tarafından velâyeten evlendirilen kız, ergenliğe

erişse dahi kendisi adına yapılan evliliği kabul etmek zorunda kalmıştır. Yani kendisi adına
verilen evlilik kararında söz hakkı verilmemiştir. Kızın küçük olması yani buluğ çağına
ermemiş olması halinde onun rızası değil de babasının kararı nikâh akdinde geçerli olmuştur.
Veli-yi mücbiri tarafından velâyeten evlendirilen küçük kızlar, büyüdüklerinde kendi
adlarına yapılan nikâhı istemeseler de bu durumu kabullenmekten başka çareleri yoktu.
Örneğin, Hasan oğlu Hasan, Ayıntab yakınlarında bulunan Mağarabaşı isimli mahalde oturan
Mustafa kızı Elife isimli bikr-i baligaya dava açarak onbeş sene önce Elife sagire iken babasının
vefat etmiş olmasından dolayı velisi olan babasının babası Elife’yi beş kuruş mukaddem ve
muahhar mehir tesmiyesiyle kendisine nikâhladığını belirtmiştir. Ancak Elife’nin bu evliliği
istemediğini iddia ederek konunun sorulmasını talep etmiştir. Elife ise kendisine yöneltilen bu
iddiaları inkâr edince şahitlerin ifadelerine başvurulmuştur. Şahitlerin ifadeleri neticesinde
Hasan’ın iddiasının doğrulanması ile nikâhın sahih olduğuna karar verilmiştir (GŞS 78,
H.1131-1139: 124-3). Bu kayıtta babasının babası tarafından velâyeten evlendirilen kızın
kendisi adına yapılmış olan nikâhı feshedemeyeceği açıkça görülmektedir.
18. yüzyıl Ayıntab’ında buluğ çağına ermemiş kızların nikâh kararını velilerinin vermiş
olduğu çeşitli örnekler mevcuttur. Dolayısıyla bu kişileri velileri temsil ettiğinden onlara kendi
evlilik kararlarında söz hakkı verilmemiştir. Ancak buluğa ermiş bir kızın izni ve rızası
olmadan onun adına yapılan nikâh, hukuken geçersiz sayılmaktaydı. Nitekim Ayıntab’ın
Ammu mahallesinden es-seyyid Mehmed, el-hac Ebuderda’ya açtığı davada, babası seyyid
Abidin Çelebi’nin el-hac Ebüdderda’dan buluğ çağına ermiş Zeyneb isimli kızını kendisiyle
evlendirmek için istediğinde Ebüdderda’nın rıza verdiğini bildirmiştir. Ancak seyyid
Mehmed’in ifadesine göre Zeynep, buluğa erdiği için ondan izinsiz babasının yaptığı nikâhın
caiz olmadığı bildirilerek Ebuderda’ya soru sorulmasına dahi gerek duyulmadan Mehmed’in
42
davası mahkeme tarafından reddedilmiştir (GŞS 75, H.1135: 237-2).
Velâyeten evlendirilme örnekleri, genellikle yapılan nikâhın feshedilmesi veya kabul
edilmemesi durumlarında mahkemeye yansımıştır. Ancak velâyeten evlendirilen kız, buluğ
çağına geldiğinde kendisi adına yapılan nikâhı kabul etmiş olduğunu da mahkemeye
bildirebilmiştir. Nitekim Ayıntab’ın Şarkiyan mahallesinden es-seyyid şeyh Mehmed Efendi
kızı şerîfe Halime, bir sene önce amcası Musa oğlu Ali’nin kendisini el-hac Ali oğlu el-hac
Mustafa ile ikiyüz kuruş muaccel ve ikiyüz kuruş müeccel mehir tesmiyesiyle velayeten
evlendirdiğini, şimdi ise kendisinin buluğa erip reşit olduğunu belirterek velisi olan amcası
Ali’nin kendisini Mustafa’ya nikâhlamasını rızası ile kabul ettiğini mahkemeye kaydettirmiştir
(GŞS 79, H.1140: 295-1). Bu tür bir velâyeten evlendirilme örneğinde kadının söz hakkını
kullanıp kendisi adına karar verilen evliliği reddetme hakkı bulunur iken evliliği kabul etmiş
olduğu görülmektedir.
18. yüzyıl Osmanlı Ayıntab’ında küçük kızların velâyeten evlendirilmiş olmasına
yönelik çeşitli kayıtlar tespit edilebilmiştir. Bu bağlamda velâyet altında bulunan kızlar, velâyet
sahibi kişiler tarafından evlendirilebilmişlerdir. Küçük kız, velâyet altındayken babası ve
dedesinin kendisi adına yapmış olduğu nikâhı buluğa erdiğinde feshedemezken babası ve
dedesi dışındaki kişiler tarafından velâyeten yapılan nikâhını ise buluğa erdiğinde
feshedebilmiştir. Dolayısıyla babası ve dedesi tarafından velâyeten evlendirilen küçük kızların
kendileri adına evlilik kararı verilmesinde maalesef söz hakları yoktu. Babası ve dedesi
dışındaki velileri tarafından küçük yaşta evlendirilen kızlara ise evlilik kararındaki söz hakkı,
buluğ çağına eriştiği andan itibaren verilmiştir.
Congress Book
1.2. Akraba Evliliği

Bağlı bulunulan devletin hukuk kurallarında yer almayan evlilik usulleri o toplumun
geleneklerini yansıtmaktadır. Bu tür geleneklerden biri de yakın akraba ile evliliğidir.
İslam hukukunda kan hısımları, evlilik hısımları ve süt hısımları evlenme yasağı olan
akrabaları oluşturmaktadır (Akyüz, 1989: 285-287). Kan hısımlığı sebebiyle; anne ve baba ile
dede ve ninenin çocukları, evlenmeden doğan hısımlık sebebiyle; erkekler için üvey anne ve
üvey nine, kayınvalide ve eşin her iki taraftan nineleri, üvey kızlar ve bu durumdaki kız torunlar
olup kadın açısından da aynı derecedeki akrabalar, süt hısımlığı dolayısıyla ise; çocuğu öz
annesi dışında emziren kadın ve onun belli derecedeki yakınları evlenilmesi yasak olan
akrabalar içerisindedir (Öğüt, 2003: 388). Bu guruplar içerisine girmeyen akrabalar ise
birbirleriyle evlenebilmişlerdir.
Akraba ile evlendirilmek istenen kız, buluğa ermiş ise rızası olmadan nikâh
yapılmasının hukukî bir geçerliliği yoktu. Nitekim Ayıntab’ın Argın köyünden Hamza, Halime
isimli bikr-i baligaya dava açarak Halime’yi üç sene önce sagire iken babası İsmail’den büyük
oğlu için istediğinde babasının da bu isteği onayladığını belirtmiştir. Hamza, Halime’nin babası
vefat ettikten sonra buluğa erdiğinde onun büyük oğlu Mehmed veya diğer oğlu Ali veya
kardeşi oğullarından birine rızasıyla nikâhlanmasını istemiştir. Anlaşılacağı üzere Hamza,
Halime’nin akrabayla evlenmesi için akrabadan erkekleri Halime’nin seçimine sunmuştur.
Ancak Halime, amcasının tüm ısrarlarına rağmen kesinlikle evlenme adayı olarak sunulan
erkeklerden herhangi biriyle nikâha rızam yoktur diyerek teklifleri kabul etmemiştir. Bunun
üzerine mahkeme, Hamza’nın davasını reddetmiştir (GŞS 75, H.1135: 106- 1).
Aşiret içerisinde de akraba evlilikleri tercih edilebilmiştir. Mesela; Ayıntab’ın Akyol 43

mahallesinde Molla Ebubekir’in akrabasından Rişvan el-hac Mehmed ’in buluğa ermiş kızı
Fatma’nın kendisi ile nikâhlandığını ve sonrasında anlaşarak boşandığını bildirdiği bir
mahkeme kaydında aşiret içerisinde bir akraba evliliğinin yapılmış olduğu anlaşılmıştır (GŞS
103, H. 1159, 239: 1). Bu evlilik kararı alınırken ise kadının söz hakkını kullanıp kullanmadığı
belirlenemese de bu kararın alınmasında ailelerin büyük bir etkisi olduğu yadsınamaz bir
gerçektir.
İncelenen sicillerden elde edilen sonuca göre akraba evliliği, özellikle velayeten
evlendirme örneklerinde müşahede edilmektedir. Örneğin; Ayıntab’ın İbni Şeker
mahallesinden Molla Ebubekir, vefat eden el-hac Osman kızı Zeyneb’in ninesi el-hac
Temame’ye açtığı miras davasında, küçük Zeyneb’in kendisinin amcasının kızı olduğunu, dört
sene önce velayeti sebebiyle Zeyneb’i küçük oğlu Osman’a yüz elli kuruş mehr-i muaccel yüz
elli kuruş mehr-i müeccel ile nikâhladığını belirtmiştir (GŞS 56, H.1117: 39-3). Bu davada
babası vefat ettiği için amcasının oğlunun velâyetinde bulunan küçük yaştaki bir kızın akrabası
ile nikâhlandığı görülmektedir. Bu kayıt, velâyeten bir akraba ile evlendirilen küçük kızın
evlilik kararındaki söz hakkını göstermemektedir. Ancak bu küçük kız yaşıyor olsaydı buluğ
çağına eriştiğinde kendisi adına yapılan bu evliliği istemezse ise kabul etmeme hakkı vardı.
Zira bu evlilik, veli-yi mücbir yani babası veya babasının babası tarafından yapılmadığı için
küçük kız buluğa erdiğinde bu nikâh kabul etmeyebilirdi.
Velâyetle gerçekleştirilen bir başka nikâh kaydında yine akraba evliliğinin tercih
edildiği görülmektedir. Ayıntab’ın Kürkciyan mahallesinden olup vefat eden Osman’ın küçük
kızı Fatma’nın amcası ve velisi Mustafa, sagire Fatma’yı küçük oğlu Mehmed’e yüz elli kuruş
Congress Book
mehr-i muaccel ve yüz elli kuruş mehr-i müeccel tesmiyesiyle velâyeten nikâhladığını
mahkemeye kaydettirmiştir (GŞS 59 H.1120-1121: 332-3). Bu kayıtta küçük kız, velâyetle
amcası oğlu ile nikâhlanmıştır. Küçük kızın bu evliliği isteyip istemediği ise ancak buluğ çağına
geldiğinde anlaşılabilirdi.
Nikâh feshi için mahkemeye yansıyan kayıtlarda da akraba evliliklerinin yapıldığı ya da
yapılmak istendiği anlaşılmaktadır. Nitekim Ayıntab’ın Nizip kasabasından Hüseyin, Halime
isimli buluğa ermiş genç kıza dava açmıştır. Davada, Halime’nin nikâhlı hanımı olmasına
rağmen evliliği kabul etmediğini iddia ederek nefsini evliliği kabullenmesi için Halime’ye
tembihte bulunulmasını talep etmiştir. Ancak Halime cevabında kendisi küçükken babası el-
hac Süleyman’ın vefat ettiğini, amcası el-hac Ganem’in velâyeten kendisini oğlu Hüseyin’e
nikâhladığını, ancak iki sene önce baliga olduğu anda ise hıyar-ı buluğ (buluğu sebebiyle nikâhı
feshettirme muhayyerliği) ve şahit gösterip nikâhını fesh ettiğini ifade etmiştir. Hatta
Ayıntab’da hâkim Mevlana Ali Efendi huzurunda nikâhının feshine hüküm verilmiş olduğunu
söyleyip buna dair hücceti çıkarması ve şahitlerle de ifadelerini ispat etmesi üzerine davacı
Hüseyin’in davası reddedilmiştir (GŞS 69, H.1130-1131: 78-3). Bu kayıtta amcası tarafından
velâyeten küçük kız adına yapılan akraba evliliğini kızın buluğ çağına geldiğinde kabul
etmediği görülmektedir.
Bu kısımda akraba evlilikleri velâyeten evlendirilme örnekleri özellikle üzerinden
incelenmiştir. Zira Osmanlı’da buluğa ermiş bir kızın akraba ile evlenmesinde kural
değişmeyerek hukukî olarak kızın rızasının yani söz hakkının bulunması gerekmekteydi. 18.
yüzyıl Ayıntab’ında velâyeten gerçekleştirilen akraba evlilikleri, kızların ebeveynlerinden
birisinin vefatı halinde küçük kız üzerinde velâyet hakkı olan kişiler tarafından tercih
44
edilebilmiştir. Bu tür evlendirmelerde buluğ çağına kadar kızların söz hakkı bulunmamaktaydı.
1.3. Şigâr (berdel)

Toplumun gelenek ve törelerine göre gelişen bazı evlilik kuralları bağlı bulunulan
devletin hukuk kuralları içerisinde yer almasa dahi toplumca uygulanabilmişlerdir. Şigâr da
toplumun geleneklerine göre oluşturulmuş bir evlilik türüdür.
Şigâr, iki erkekten her birinin velisi oldukları kızı takas suretiyle birbirlerine mehir
olmaksızın nikâhladıkları bir evlilik türüdür (Güleç, 2010: 142; Donuk, 1982: 161). Örneğin:
iki erkeğin mehir olmaksızın kız kardeşlerini birbirine karşılık olmak üzere evlendirmeleridir
(Bilmen, 1988: 6). Araştırmalarda özellikle cahiliye dönemi Araplarında sıklıkla bu nikâhın
yapıldığı belirtilmektedir (Karaman, 1989: 46). Bu nikâhın tercih edilmesindeki maksat ise
kadınlara yapılan mehir ödemelerinden muaf olmaktı. Ancak mehrin bulunmayışı açısından bu
nikâh türünün sahihliği din âlimleri arasında tartışmalı bir mevzu olarak kalmıştır.
18. yüzyılda Ayıntab’da da nadir de olsa berdel türü evliliklere rastlanılmıştır. Nitekim
Ayıntab’ın Hacı Baba mahallesinden Hasan isimli kişi bir ay önce gece vakti evine Ali’nin iki
arkadaşıyla gelip on kuruş değerinde bir sim kumaş, altı kuruş değerinde bir küpe, iki kuruş
değerinde bir top keten ve kızı Hadice isimli bikr-i baligayı (daha önce evlenmemiş kız) alıp
kaçtığını ifade etmiştir. Ancak sonrasında kaçırılan kızının rızasıyla Ali’ye nikâhlandığını söz
konusu eşyaları Ali’den almak için dava edecekken aralarına arabulucular girip dava konusu
eşyalardan on kuruş değerinde olan kuşağı Ali’nin teslim ettiğini bildirmiştir. Ayrıca Ali’nin
babası Bilal’in ise kendi kızı Fatma’yı oğlu Yusuf’a nikâhladığını eşya ve diğer davalardan
kendisi ve oğlu Yusuf’un Bilal ve Ali’ye yönelik herhangi bir davalarının olmadığını
bildirmişlerdir (GŞS 90, H. 1149: 149-1). Bu belgede Hasan isimli kişinin evinden bazı
Congress Book
eşyalarla birlikte kızını da alıp götüren Ali, kaçırdığı kızla nikâh yapıp evlenmiştir. Hasan’ın
kızını kaçıranlara açtığı davada arabulucular sayesinde evden kaçırılan kuşağın geri verilmesi
ve hırsızlık yapan Ali’nin babasının kendi kızını oğlunun hırsızlık yaptığı evin sahibinin oğlu
ile nikâhlaması, kaçırılan kıza karşılık kaçıranlardan kız alınarak uzlaşmaya varmış olduklarını
gösterdiği gibi aynı zamanda berdel türü bir evliliğe de işaret etmektedir. Zira kaçırma yoluyla
yapılan evlilikte kişilerin isteği varmış gibi görünse de iki aile arasındaki anlaşmazlığı
sonlandırmak için kız kaçıran erkeğin babasının kendi kızını oğlunun kız kaçırdığı ailenin oğlu
ile evlendirilmesinde evlilik kararında kişisel tercihlerin değil de uzlaşmanın ön planda olduğu
anlaşılmıştır. Daha açık bir ifade ile bir nevi değiş tokuş usulü ile iki ailenin kızları ve erkekleri
birbirlerine karşılıklı olarak evlendirilmişlerdir. Dolayısıyla evlilik kararında evlenecek
kişilerin söz hakkı değil, ailelerin sözü geçerli olmuştur.
Berdel türü evlilikte değiş-tokuşa giren bir çiftin gönüllü olduğu farz edilirse, öteki çiftin
istemediği halde yakınları tarafından evlenmeye zorlanma ihtimalinin bulunması da bir sorun
olarak görülmüştür. Örneğin ağabeyin evlenebilmesi için kız kardeşi istemediği bir eş adayına
evet demek mecburiyetinde kalabilmiştir (Güvenç, 1993: 45). Dolayısıyla yetişkin bir kızın
evlilikteki söz hakkı, ailesi tarafından yok sayılabilmiştir. Bu evlilik türü, çok nadir de olsa 18.
yüzyıl Osmanlısında da görülmüştür. Nitekim Ayıntab mahkemesine yansıyan Hicri 1131
tarihli bir belgede biri kız babası diğeri ise kız abisi olmak üzere iki adamın şigâr usulü
vaatleşmesi dikkat çekicidir. Ayıntab’ın Karacaviran köyünden Mehmed, kızı Selver’i Gökcek
köyünden İsmail ile İsmail de kız kardeşi Elife’yi Mehmed’in oğlu Musa ile evlendirmek üzere
vaatleşmişlerdir. Ancak Mehmed’in kızı Selver’i İsmail ile evlendirmekten vazgeçmesi üzerine
İsmail mahkemeye başvurmuş ve Selver’in babasına dava açarak aralarındaki vaatleşmeyi
gerekçe gösterip gereğinin yapılmasını talep etmiştir. Davalı Mehmed ise savunmasında
İsmail’in söylediklerine bir fetva ile karşılık vererek nikâhın gerçekleşmediğini savunmuştur. 45
Bunun üzerine mahkeme, nikâh olmadığı gerekçesiyle İsmail’i haksız bulmuştur (GŞS 78,
H.1131-1139: 187-1)
Mahkemeye intikal eden bu belgede kendi adlarına nikâh kararı verilen Selver ve Elife
tamamen pasif konumdadır. Velileri, kızları adeta bir eşya gibi değiş tokuş yaparak
evlendirmek üzere kendi aralarında sözleşmişlerdir. Bu suretle Selver ve Elife’nin ekonomik
güvenceleri olan mehir hakları da ellerinden alınarak mağdur edileceklerdi. Tespit edilen
belgede şigâr evliliği gerçekleşmediğinden Selver ve Elife mağduriyetten kurtulmuş gibi
görünmektedirler. Fakat mahkemeye taşınmayan şigâr evliliklerinde muhtemelen ailelerinin
kararına boyun eğmek zorunda bırakılan Selver ve Elife gibi şanslı olmayan kızlar da vardı.
Ancak 18. yüzyıl Ayıntab’ın da şigâr (berdel) türü evliliğin yaygın olmadığı düşünülmektedir.
Zira mahkeme kayıtlarında bu tür belgelere pek rastlanılmamıştır. Bu durum, anlaşmazlık
yaşanmayan konuların mahkemeye intikal ettirilmemesinden kaynaklanabilse de mahkemeye
yansıyan örneklerin yoğunluğu, o toplumda yer alan uygulamalar hakkında az da olsa bir fikir
verebilmektedir.
1.4. Ölen Kardeşin Karısı ile Evlenme Geleneği

Geleneğe dayalı evlilikler, değişerek dönüşerek yüzyıllarca varlığını korumuştur.
Toplumca kabul gören bir diğer evlilik geleneği levirat usulü evlenmedir. İslamiyet öncesi
Türklerde babanın ölmesi halinde oğullarının üvey anneleriyle, büyük kardeşlerin ölümünden
sonra kardeşlerin yengeleriyle, amcanın ölümü durumunda ise yeğenlerin yengeleri ile
evlenmesi levirat geleneği (Ögel, 1981: 352) olarak ifade edilmiştir. Türklerde oğulların üvey
anneleri ile evlenmiş olmaları hususuna şüpheyle yaklaşılsa da yengelerle evlenme kısmı doğru
kabul edilmiştir (Cin ve Akgündüz, 2017: 75). Ölen kocanın erkek kardeşinin dul eşiyle
evlenmesinde, ölen kocanın ismiyle birlikte ailesinin devam etmesi ve aile mülkünü koruma
Congress Book
düşüncesinin etkili olabildiği ifade edilir.3 (Aydın, 1989: 197; Donuk, 1982: 163). Anadolu
aşiretlerinde de Orta Asya Türklerinde görülen ölen kardeşin dul karısı ile evlenme geleneğinin
izleri tespit edilmiş, ancak burada kardeşin dul hanımıyla evlenmesindeki asıl maksadın
namusun dışarıya gitmesini önlemek olduğu üzerinde durulmuştur (Söylemez, 2018: 236). Eski
Türkler’de kocası ölen dul kadın istemezse ölen kocasının erkek kardeşiyle evlenmeyebilir,
istediğinde dışarıdan biriyle evlenebilirdi. Daha açık bir ifade ile kadının evlilik kararındaki söz
hakkına saygı duyulmuştur. Ancak dul kalan kadının dışarıdan biriyle evlenmesi halinde yeni
kocasının kalınının ölen kocasının ailesine verilmesi gerekmekteydi. Zira o dönemde kalını
verilmiş olan gelin, kocasının ailesine ait sayılmaktaydı (Ögel, 2020: 196).
Eski Türklerdeki levirat kaidesinin izlerine 18. yüzyıl Ayıntab mahkeme kayıtlarında da
görülmüştür. Nitekim Ayıntab’ın Bey mahallesinden Mustafa kızı Cemile, kocası el-hac
Mustafa ile anlaşamadıklarını ve kavgalı olduklarını gerekçe göstererek kocası el-hac
Mustafa’nın vermesi gereken mehir hakkını ve el-hac Mustafa’nın kardeşi olup vefat eden eski
kocası Mehmed’deki mehir ve miras hakkını terekesinden el-hac Mustafa’nın kendisine
verdiğini bildirmiştir. İddet nafakası ve boşandıktan sonraki bekleme süresi masraf bedelini ise
istemediğini belirtip el-hac Mustafa ile muhalaa yani anlaşma yoluyla boşandıklarını
mahkemede kaydettirmiştir (GŞS 73, H.1134-1135: 58-2). Görüldüğü üzere bu kayıtta kocası
ölen kadın, kocasının erkek kardeşiyle evlenmiştir. Ancak kocası öldükten sonra kocasının
erkek kardeşiyle yapmış olduğu evlilikte huzuru yakalayamayıp yeni kocasıyla anlaşmazlık
yaşayan kadın, kendisine mutsuzluk veren evliliğinden kurtulmak istemiştir. Bu kayıtta ölen
kocasının kardeşi ile evlenirken kadının söz hakkına riayet edilip edilmediğinin tespit edilmesi
mümkün görünmese de anlaşma usulü ile evliliğin bitirilmesi en azından boşanmada kadının
da söz hakkına işaret etmektedir.
46
Kocası öldükten sonra kocasının erkek kardeşiyle evlenen kadının yeni kocasından
anlaşma yoluyla ayrılmış olduğu başka bir örnek ise şu şekilde mahkemeye yansıtılmıştır:
Ayıntab’ın Zincirli mahallesinden Medine hatun, vekil ettiği kardeşi aracılığıyla kocası Bektaş
oğlu Şaban’da olan mehr-i müeccel hakkından vazgeçip boşandıktan sonraki bekleme süresi
masrafı ve iddet nafakasını kocasından almamak üzere boşandıklarını bildirmiştir. Ayrıca
Medine, boşanma anlaşması için önceki kocası Şaban’ın kardeşi el-hac Mehmed’den olan
çocuğu ve Şaban’dan olan çocuklarını dahi beş yaşına kadar kendi malıyla besleyeceğini
taahhüt etmiştir (GŞS 82, H.1143-1144: 277-1). Bu davada kadının anlaşma usulü ile boşandığı
kocasının erkek kardeşiyle de daha önce evlilik yapmış olduğu anlaşılmaktadır. Fakat kadın,
ölen kocasının erkek kardeşiyle anlaşamayıp ayrılma yoluna gitmiştir. Evliliğinden kurtulmak
isteyen kadın, hem kocasındaki mehir hakkından vazgeçmiş hem de belli bir yaşa kadar
çocuklarının bakımını üstlenmiştir.
Yukarıda verilen mahkeme kayıtları örneklerinde dul kalan kadınının ölen kocasının
erkek kardeşiyle evlilik yapmış olduğu müşahede edilmiştir. Bu örneklerde kadınların vefat
eden kocalarının erkek kardeşleri ile evlenmeyi bir şekilde kabul etmiş oldukları
görünmektedir. Ancak kocası öldükten sonra bazı kadınlar, kocasının erkek kardeşiyle evlenme
fikrini kimi zaman açık bir şekilde kabul etmeyebilmiştir. İşte bu noktada kadının evlilik
kararında söz hakkını kullanmış olduğu açık bir şekilde tespit edilebilmiştir.Örneğin,
Ayıntab’ın Küçüklü köyünden es-seyyid Şeyh Ali, Meryem ile Mehmed’e dava açarak, vefat
eden oğlu es-seyyid Abdulkadir’in Meryem’in kocası olduğunu, ancak Abdülkadir vefat edince
velayetle küçük oğlu Seyyid Ali ile gelini Meryem’i nikâhladıktan bir sene sonra Meryem’in
3
Leviratus konusunda ayrıntılı bilgi için bk. “Leviratusun amacı, dul kalan kadınları koruma ve kadın aile dışından
biriyle evlendiği takdirde kendine düşen miras payını alıp ayrılacağı için aile malının dağılmasını önlemektir.”
Abdulkadir Donuk, “Çeşitli Topluluklarda ve Eski Türklerde Aile”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Dergisi/33, (İstanbul, 1982), 163.
Congress Book
Mehmed isimli biriyle nikâhlandığını iddia ederek gereğinin yapılmasını talep etmiştir.
Meryem ise kocası Seyyid Abdülkadir vefat edince kayınpederi Şeyh Ali’nin küçük oğlu
Seyyid Ali ile nikâhlanmasını istediğini, ancak kendisinin rıza vermediği için nikâhın
gerçekleşmediğini ifade etmiştir. Daha sonra ise Mehmed isimli kişi ile nikâhlandığını ve
Mehmed’le nikâhlandığı güne kadar kayınpederinin küçük oğluyla evlenmesini istediğine dair
elinde bir mahkeme belgesi olduğunu söyleyerek davayı reddetmiştir. Konunun köy halkına
sorulması neticesinde ise tüm köy halkının Meryem’in söylediklerine şahitlik etmeleriyle
kayınbaba Şeyh Ali, davasında haksız bulunmuştur (GŞS 123, H.1180-1181: 73-2). Bu belgede
ölen oğlunun hanımını küçük oğluyla evlendirmek isteyen kayınpedere karşı gelin, kendisine
yapılan bu dayatmayı reddederek başka birisiyle evlenmeyi tercih etmiştir. 18. yüzyıl
Ayıntab’ında yaşanan bu durum, bir kadının evlilik kararında seçme hakkını kullanarak özgürce
hareket etmiş olduğunu göstermektedir.
Kocası öldükten sonra ölen kocasının erkek kardeşiyle evlenmeyi reddeden kadın, kimi
zaman bu kararının bedelini hayatı ile ödeyebilmiştir. Nitekim Dimos Ayıntab mukataası emini
Molla Ali, Ayıntab’ın Kızılcamescid Mahallesinden Mehmed, es-seyyid Mustafa ve Ahmed
isimli kişilere dava açarak vefat etmiş olan Abdulgaffar isimli kişinin hanımı Ümmühani isimli
kadının gece vakti on beş yerinden hançer ile yaralanarak katledilmiş olarak bulunduğunu
bildirmiştir. Katili bilinmediği için Ümmühani’nin kasamesi ve diyetini dava açtığı kişilerden
isteyip şer’an gereğinin yapılmasını talep etmiştir. Davalı es-seyyid Mehmed, seyyid Mustafa
ve Ahmed cevablarında Ebubekir Beşe’nin başka mahallede oturduğu ve Ümmühani’nin kiracı
olarak Ebubekir Beşe’nin evinde oturduğunu belirtmişlerdir. Ardından oniki gün önce
Ümmühani’nin vefat etmiş olan kocası Abdulgaffar’ın babası Bayındır, Sultan ve İsmail isimli
kişilerle gece yarısı Ümmühani’nin oturduğu eve girip Ümmühani’ye “diğer oğlumla
nikâhlayıp evlendirmek istiyorum gel benimle köyümüze gidelim” dediğini, ancak
Ümmühani’nin bu teklifi kabul etmemesinden dolayı Ümmühani’yi çeşitli yerlerinden hançer
ile yaralayıp katlettiklerini ve tüm eşyalarını alıp gittiklerini ifade etmişlerdir. Ayrıca kayınbaba 47
Bayındır’ın Karaseki isimli yerde bazı kişilere de vefat eden oğlu Abdulgaffar’ın hanımı
Ümmühani’yi diğer oğluna nikâhlayıp evlendirmek istediğinde bu teklifi kabul etmeyen
Ümmühani’yi onbeş yerinden hançer ile yaralayarak katlettiğini ve eşyalarını dahi aldığını
söyleyip itiraf ettiğini bildirip davayı reddederek ifadelerini bir fetva ile de destekleyip
haklılıklarını savunmuşlardır. Mahkeme, davalılardan ifadelerini kanıtlamalarını isteyince
Kürtinciyan mahallesinden Mustafa ve Boyacı mahallesinden Abdullah şahitlik ederek on iki
gün önce gece vakti Karaseki isimli yerde Araban ahalisinden İsmail ve Bayındır isimli kişiler
ile karşılaştıklarında Ümmühani’nin kayınbabası Bayındır’ın diğer oğluyla evlenmeyi kabul
etmediği için Ümmühani’yi katlettiğini söylediğini bildirmeleri üzerine mahkeme davacı Molla
Ali’nin davasını reddetmiştir GŞS 114, H.1169-1170: 146-3). Bu kayıt, kocası vefat etmiş olan
bir kadının evlilik kararındaki söz hakkının yok sayılmış olduğunu açıkça göstermektedir.
Ancak kadının bu söz hakkı, hukuk tarafından değil, insanlar tarafından yok sayılmıştır.
Eski Türklerde evliliklerde görülen levirat usulünün örnekleri 18. yüzyıl Ayıntab’ında
da görülmüştür. Tespit edilen örneklerde kocası ölen kadına kocasının erkek kardeşiyle
evlenme teklifinin sunulması karşısında dul kalan kadın, böyle bir evliliğe bazen pozitif
bakabilmiştir. Muhtemelen hem kendisi hem de çocukları açısından alışmış olduğu bir aileden
ayrılmanın yaşatabileceği zorlukları göze alamamak dul kadının bu evliliği kabul etmesinde
etkili olmuştur. Fakat kimi zamanda bu teklifi reddedip kadın kendi isteklerini ön planda
tutmuştur. Bazen dul kadının kocasının erkek kardeşiyle evlenme teklifine olumlu yanıt verip
evlenmesi boşanma, olumsuz yanıt vermesi ise cinayet gibi olumsuz durumlar ile
sonuçlanabilmiştir.
Congress Book
Sonuç
Bu çalışmada bir yandan 18. yüzyıl Osmanlı Ayıntab’ındaki evlilik türleri açıklanırken,
öte yandan toplumun kadın üzerindeki etkisi yansıtılmıştır. Eldeki bulgulara göre 18. yüzyıl
Ayıntab’ında evlilikler gerçekleştirilirken büyük oranda kadınların hukuki haklarına riayet
edilmiştir. Ancak bunun yanı sıra hukuk dışı uygulamalar da tespit edilmiştir. 18.yüzyıl
Ayıntab’ına ait belgeler değerlendirildiğinde buluğa erişen kızların rızaları olmadan hukuken
evlendirilemeyecekleri anlaşılmıştır. Osmanlı hukukuna göre kadının seçme hakkı
bulunmaktadır. Evlilik kararı aşamasında kızın rızasının gözetilmesi, kadının haklarına ve
isteklerine saygı duyulan bir hukuk sisteminin varlığına işaret etmektedir. 18. yüzyıl
Ayıntab’ında Osmanlı hukukuna göre ailenin kurulum aşamasında buluğa ermiş bir kızın
rızasının alınması gerekse de zaman zaman bu rıza kuralının ihlal edilmesi, evliliklerde kadın
üzerinde toplumsal etkilerin izlerini göstermiştir. Dolayısıyla kadınların evlilik kararlarında
hukuk dışındaki yaptırımların da etkisi gözlemlenmiştir.
Buluğa ermeyen küçük kızlar ise ebeveynlerinin kararıyla evlendirilebilmişlerdir.
Ancak babası ve dedesi dışında buluğa ermeden nikâhlandırılan kızlar, buluğa erer ermez
kendileri adına yapılan nikâhı feshedilmişlerdir. Buluğa eren kızın hukuken zorla
evlendirilemeyeceği anlaşılmıştır. Akraba evliliği, kocası ölen kadının kocasının erkek kardeşi
ile evlendirilmesi ve berdel usulü evlenme çeşitlerine yönelik de örnekler tespit edilebilmiştir.
Bu yollar ile evlendirilmek istenen kadınların söz haklarına riayet edilmemiştir. Zira özellikle
berdel ve ölen kocanın erkek kardeşi ile evlendirilmeye çalışılan kadınlar, Osmanlı hukukuna
aykırı bir şekilde kadının söz hakkı yok sayılarak toplumun uygulamaları ile
evlendirilebilmişlerdir.
Netice itibari ile 18. yüzyıl Ayıntab’ında ailenin kurulma evresinde evliliklerin İslâm
hukuku ve eski Türk geleneklerine göre şekillenmiş olduğu anlaşılmıştır. Buluğ çağına gelmiş
kadınların aile birliğinin kurulması aşamasında söz sahibi olabildikleri dolayısıyla evlenmeyi
istemedikleri durumlarda evlilik kararını bozabildikleri ve istedikleri kişi ile evlenebildikleri 48
müşahede edilmiştir. Ancak hukukî olarak kurallar bu şekilde iken kadının söz hakkı, zaman
zaman toplumsal uygulamaların bozulmuş geleneklerin gölgesinde kalabilmiş ve kadınların
evlilik kararlarındaki söz hakları yok sayılmıştır.
ARŞİV KAYNAKLARI
Gaziantep Şer’îyye Sicil Defteri No. 53, 56, 59, 66, 69, 73, 75, 78, 79, 82, 90, 103, 123, 127.
ARAŞTIRMA KAYNAKLAR
Akyüz, Vecdi (1989). “Akraba”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/285-287. TDV
Yayınları, İstanbul.
Atar, Fahrettin (2007). “Nikâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33/112-117. TDV
Aydın, M. Âkif (1989). “Aile”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2/196-200. TDV
Aydın, M. Âkif (2018). Osmanlı Aile Hukuku, Klasik Yayınları, İstanbul
Bardakoğlu, Ali (1992). “Buluğ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/413-414. TDV
Bilmen, Ömer Nasuhi (1988). Hukukı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusı I, II, V, VI.
Bilmen Yayınevi, İstanbul.
Budak, Ö.M. (2022). Osmanlı Mahkemelerine Yansıyan Kadın Boşanma Davaları.
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(3): 1412-1428.
Congress Book
Cin, Halil (1974). İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme. Ankara Üniversitesi Basımevi,
Ankara
Cin, Halil-Akgündüz, Ahmed (2017). Türk Hukuk Tarihi. Osmanlı Araştırmaları Vakfı,
İstanbul.
Donuk, Abdulkadir (1982). “Çeşitli Topluluklarda ve Eski Türklerde Aile”. İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 33 :147-168.
Dönmez, İbrahim Kafî (2011). “Temyiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/437-
439, TDV Yayınları, İstanbul.
Ekinci, Ekrem Buğra (2021). Osmanlı Hukuku, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul.
Güleç, Hasan (2010). “Şigâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/142-143. TDV
Güvenç, Bozkurt (1993). “Geleneklerden Kalıntılar: Başlık, Berdel, Kız Kaçırma, Kuma ve
Amca-Kızı Evliliği”. Kadın Araştırmaları Dergisi 1:43-48.
Karaman, Hayreddin (2019). Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku/2 . Ensar Yayınları, İstanbul.
Karaman, Hayreddin (1989). İslâm Hukuk Tarihi. Nesil Yayınları, İstanbul.
Ögel, Bahaeddin (1981). Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi 1. Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara.
Ögel, Bahaeddin (2020). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Türk Dünyası
Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul.
Öğüt, Salim (2003). “Mahrem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/388-389. TDV
Yayınları, Ankara.
49
Savaş, Saim (1992). “Fetva ve Şer’yye Sicillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılması”.
Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi 2. 504-547. T.C. Başbakanlık Aile
Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara.
Söylemez, Faruk (2018). “Anadolu’daki Konar Göçer Aşiretlerde Orta Asya Türk İzleri”,
Osmanlı Araştırmaları-2 Doğu ve Batı Türklüğünün Ortak Tarihî Devirleri ve
Münasebetleri. ed. Alaatin Aköz vd. 225-238. Palet Yayınları, Konya.
Yıldırım, Mehmet Zahit (2015). “Osmanlı Kültüründe Kızların Erken Nikahlandırılması
Meselesi: Darende’den Bir Örnek”, I. Uluslar arası Türk Kültürü Araştırmaları
Sempozyumu Bildirileri, ed. Hüseyin Gönel, 279-289, Nevşehir Hacı Bektaş Veli
Üniversitesi Yayınları, Nevşehir.
Congress Book
THE VEDIC ERA: INDIAN WOMEN AND SPIRITUALITY

Aarushi Rana, Nadira Khan,
Daljit Kaur*
*Associate Professor, Department of History, Mata Sundri College for Women, University of
Delhi, New Delhi
Abstract
In this monograph, an attempt has been made to ascertain the spiritual state and spirituality of
women in the Vedic period. The socio-religious status of women, their contribution and
involvement in philosophical-intellectual debates, along with a comparison of Gender spiritual
rights have also been revisited.
Since the concept of spirituality has changed and grown over time, various definitions coexist
today. Saints or enlightened ones have shown higher degrees of spiritual growth than the
common man. The word "spirituality" has been used here to refer to a religious reforming
process that comprises the examination of some universal concepts, such as compassion, love,
generosity, afterlife, enlightenment, and truth.
The Vedic civilization is an intriguing exception to the norm concerning the general situation
of women becoming unsatisfactory as the years progressed. The role of women is increasingly
gratifying the further back we look, including the spiritual realm. As a period of great social
and political stability, the early Vedic era is regarded as the "golden age" of women. In contrast,
the later Vedic era marked a sharp and apparent decline in the social standing of women.
This work emphasizes the spiritual empowerment of women and highlights the crucial role they 50
had in forming religious and cultural traditions during this time through a review of Vedic texts,
academic interpretations, and archaeological data. The approach used in this work is strictly
descriptive, and the data needed was gathered from primary as well as secondary sources with
reference to Vedic women in antiquity.
Keywords: Vedic Era, Religion, Society, and Women’s Spirituality.
Congress Book
ORGANIZATION OF TURKISH WOMEN IN THE WAR OF INDEPENDENCE:

ANATOLIAN WOMEN'S MUDAFAA-I VATAN CEMIYETI
KURTULUŞ SAVAŞI'NDA TÜRK KADINININ ÖRGÜTLENMESİ: ANADOLU
KADINLARI MÜDAFAA-İ VATAN CEMİYETİ
Ayşe ERKMEN
Assoc. Prof. Dr., Gaziantep University, Department of Atatürk's Principles and History of
Turkish Revolution, Gaziantep, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0003-1157-0714
Abstract
The aim of the study is to draw attention to the power of Turkish women and the value they
give to their homeland by revealing the activities carried out by the "Anatolian Women's
Mudafaa-i Vatan Cemiyeti ". When the Ottoman Empire was defeated in the First World War,
it was forced to sign Mondros Armistice Agreement with the Allied Powers. The armistice in
question contained heavy provisions. For this reason, the Entente States started to occupy
Anatolia immediately after the signing of the Treaty. In the face of the occupations, the Turkish
people first started a regional and then a total independence movement. In this process, Turkish
women participated in the struggle not only behind at the front facade lines but also on the front
lines. Turkish women, who took part in the production of ammunition and in meeting the food
and clothing needs of the army, also contributed to the process by organizing rallies behind the
front lines to attract public attention. In this context, the Sivas-based "Anatolian Women's
Mudafaa-i Vatan Society" was founded in November 1919 by Ms. Melek Reşit, the wife of the
then Governor of Sivas, and her friends. The founding purpose of the society was to resist the
unjust occupation of Anatolia and the society opened branches in various cities in Anatolia. 51
According to the Society's statute, the board of directors would consist of 16 members and its
members would be elected by secret ballot by the congress. It was also stated that the also
Society would convene every 15 days. While carrying out its activities, the Association was in
contact first with the Representation Committee and then with the Ankara Government. The
Society organized protest rallies against the occupation of Anatolia and the Istanbul
Government's approach to the occupation, as well as initiatives to encourage people to leave
Istanbul for Anatolia for the War of Independence. He also launched campaigns to meet the
needs of the army. It is safe to say that the society in question carried out activities during the
War of Independence that showed the Turkish women's side to be proud of. The activities
carried out by this society are important in terms of showing that Turkish women participated
in the War of Independence with determination and determination.
Keywords: War of Independence, Women, Society
Özet
Çalışmanın amacı “Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti”nin yürüttüğü faaliyetleri
ortaya koyarak Türk kadınının gücüne ve vatanına verdiği değere dikkat çekmektir. Osmanlı
Devleti, Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup olarak çıkınca İtilaf Devletleri ile Mondros Ateşkes
Anlaşması’nı imzalamak zorunda kalmıştır. Söz konuş mütareke ağır hükümler içermekteydi.
Bu nedenle Antlaşma’nın imzalanmasının hemen ardından İtilaf Devletleri Anadolu’yu işgale
başlamıştır. İşgaller karşısında Türk halkı önce bölgesel, sonra da topyekûn bağımsızlık
hareketi başlatmıştır. Bu süreçte Türk Kadını sadece cephe gerisinde değil ön cephelereler de
mücadeleye katılmıştır. Cephane üretiminde, ordunun yiyecek-giyecek ihtiyacının
karşılanmasında görev alan Türk Kadını cephe gerisinde de kamuoyunun dikkatini çekmek için
Congress Book
mitingler düzenleyerek sürece katkı sağlamıştır. Bu kapsamda dönemin Sivas Valisi’nin eşi
Melek Reşit Hanım ve arkadaşları tarafından Kasım 1919’da Sivas merkezli “Anadolu
Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti” kurulmuştur. Cemiyetin kuruluş amacı Anadolu’nun
haksız yere işgal edilmesine karşı koymak olarak belirlenmiş ve cemiyet Anadolu’da muhtelif
şehirlerde şubeler de açmıştır. Cemiyetin tüzüğüne göre yönetim kurulunun 16 kişiden
oluşacağı ve üyelerinin kongre tarafından gizli oyla seçileceği belirtilmiştir. Ayrıca Cemiyetin
15 günde bir toplanacağına da yer verilmiştir. Cemiyet çalışmalarını yürütürken önce Temsil
Heyeti ardından da Ankara Hükümeti ile ilişki halinde olmuştur. Cemiyet, Anadolu’nun
işgaline ve İstanbul Hükümeti’nin işgallere yaklaşımına karşı protesto mitingleri düzenlediği
gibi İstanbul’dan Kurtuluş Savaşı için Anadolu’ya geçişleri teşvik edecek girişimlerde de
bulunmuştur. Ayrıca ordunun ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik kampanyalar da
başlatmıştır. Diyebiliriz ki söz konusu cemiyet, Kurtuluş Savaşı süresince Türk kadının iftihar
edilecek yönünü gösterecek faaliyetlerde bulunmuştur. Söz konusu cemiyet tarafından
yürütülen faaliyetler Türk kadınının kararlılık ve azimle Kurtuluş Savaşı’na katıldığını
göstermesi bakımından önemlidir.
Anahtar kelimeler: Kurtuluş Savaşı, Kadın, Cemiyet
52
Congress Book
ҚАЗАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ БАТЫР АНАЛАР

HEROIC MOTHERS IN KAZAKH HISTORY
Шардарбекова Жанат Сəдібекқызы

Түркістан облыстық «Фараб» əмбебап ғылыми кітапханасының директоры
Сазанова Динара Берікқызы

Түркістан облыстық «Фараб» əмбебап ғылыми кітапханасы
«Ғылыми-зерттеу» бөлімінің меңгерушісі
Төрткүл дүние көз тіккен Түркістан - сан ғасырлық тарихы бар қасиетті мекен,
Еуропа мен Азияны тоғыстырып жатқан Ұлы Жібек жолының күретамыры, Қазақ
хандығының астанасы болған киелі шаһар. Келісім, татулық, бауырмалдық сияқты асыл
қасиеттерді ұран еткен түркі халықтарының рухани астанасы.
Тарихқа зер салсақ, əйелдің орны əрқашан жоғары бағаланған. Тоғыз ай тоғыз күн
толғатып, тар құрсағын кеңейтіп, ұрпақ тəрбиесіндегі жауапты тұлға ана ұғымымен
толысқан. «Қазақ тарихындағы батыр аналар» деген тақырып бүгінгі күнде соншалықты
өзекті емес сияқты көрінуі мүмкін. Алайда, олай емес. Қазақ тарихында, өмірінде
əйелдердің атқарған рөлі жай ғана əңгіме емес. Қазақ елінің ел болып қалыптасып, өсіп-
өркендеуіне тəлімді, өнегелі ұрпақ сыйлау арқылы өлшеусіз үлес қосқан, сондығымен
аты аңыз болып айтылатын бұрынғы өткен аналарымыз туралы сырлар тарихтың
ақтаңдақ беттерінде өрбіген. Ел басына күн туған қысылтаяң шақта
күрестегі серігі, отбасындағы берекесі əрі қорымал ұйытқысы атанған.
Біздің ханымдар мен аруларымыз жайында айта отырып, қазақ мемлекетінің
өткенін, ол қандай болғанын, кімдер қандай іс тындырғанын, қандай қайраткер болғанын 53
біле аламыз. Сонау Томиристен бастап, кешегі Əлия, Мəншүк, Хиуаз, я болмаса білім
мен ғылым, медицина мен педагогика салаларында орасан қызмет еткен ХХ ғасырдағы
жəне қазіргі кездегі апа, əпкелер, қыз-келіншектер – бəрі ұлтымыздың дамуына аянбай
қызмет етті, етіп келе жатыр.Халқымыздың «Даналардың өзі аналардан жаралады», - деп
бекер айтылмаған». Ұлы даламызда есімдері ел мақтанышына айналған қазақтың батыр,
дана аналары тарихтың жарқын беттерінде қалады. [1, 15-16бб.]
Фашизмге қарсы соғыста елімізден мыңдаған ер азаматтар майданға аттанды.
Ресми дерек бойынша жарты миллионға жуық адамынан айрылған Қазақстанда кімдер
қалды?! Көбіне жетім-жесірлер ғана. Соғыстан кейінгі жылдары қазақтың саны неге
қаулап өсті?! Қарап отырсаңыз, сол жылдары əрбір отбасында алды 12-ге дейін, соңы
алты-жеті балаға дейін өрбітті. Аналар жоқтың орнын толтыру үшін ұлттың санын
арттыруды көздеді. Сол жолға саналы түрде барды. Əрбір отбасында дүниеге келген
төртінші-бесінші бала жоғалған ұрпақтың орнын басты. Бұл қазақ əйелінің ерлігі емес
деп айта аламыз ба? Соғыс майданында батырлығымен көзге түскен Əлия мен
Мəншүктің көзсіз ерлігін аналарымыз бейбіт өмірде қайталай білді. [2. 69б.]
Əлеуметтік желіде 2011 жылы Жапониядағы цунами кезінде жапон əйелі
құндақтаулы сəбиін бауырына басып, аман алып қалғандығы жайлы батыс баспасөзі
жарыса жазды. Ана баласын аман сақтап қалу үшін бар денесімен құшақтап құлаған. Ана
бауырындағы баланы аршып алғанда, тіршілік иесінің əлі де тынысы соғып жатқан екен.
Демек, ана қай кезде де баласының амандығын ойлайды. Су тасқыны болса да, сұрапыл
соғыс болса да қызғыштай қорғайды баласын. Өйткені алпыс екі тамырын иіткен, тоғыз
ай, тоғыз күн толғатқан нəрестесін басы жерге жеткенше қорғайды.
Белгілі ғалым, профессор Мекемтас Мырзахметов өзін анасы аштықтан қалай алып
қалғандығы туралы аңыз ғып айтып жүр. Жалғыз ұлын аман алып қалу үшін ана
жыртқыштың аузына қызын қалдырған. Қызын құрбандыққа шалу арқылы ұлын
Congress Book
сақтаған Ананың ойы да осы. Ұл арқылы ұлтты сақтау. Демек, Ана қандай қиын заманда
да, ұрпағының амандығымен бірге ұлтының да амандығын тілеген. [3. 102б.]
Тарихтың төрінен орын алған Қазақ тарихындағы батыр аналардың қоғам өмірінде
есімдері жаңғырып келеді. Солардың бірегейлері:
Тұмар (Томирис) – аты аңызға айналған сақ-массагет халқының ханшайымы. Бұл
патшайымның есімін барлық қазақстандықтар біледі. Ол туралы көптеген кітаптар
жазылған жəне фильмдер түсірілді. Сақ патшайымы Томирис — жауынгер əйелдердің
пірі. Ол бірінші болып мыңдаған жауынгер əйелдерден əскери жасақ құрған. Əйелдер
батырлық жағынан ер адамдардан кем түспеді. Ер кісілер секілді майданда өлімнен
қорықпай батыл шайқасты.
Бөрте ханым – Шыңғыс ханның əйелі. Қоңырат тайпасының қызы. Жат елдікке
пенде болғанмен ұрпақ тəрбиесінде өз елінің ұлттық тағылымын меңгерте білген. Бөрте
– қазақ. Қоңырат руының қызы. Шыңғыс ханның əйелі. Ұлы қағанды ақылмен басқарған
адам. Шыңғыс хан дүниежүзін жаулап, қаһарына мінген қолбасшы болса да, Бөртенің
ақылына тоқтаған. Жорықты жоспарлау кезінде қағанға қарсы пікір айтатын жалғыз
адам болған. «Батысқа тиіспе, шабуыл жасама!» деген сөзді де айтқан. Бөрте ханымнан
туған төрт ұлы Жошы, Шағатай, Үгедей, Төле. Бір ханға сүйікті жар, төрт ханға қадірлі
ана болған Бөртедей арудың қасиет-қадірі ерекше. [4.257-259бб.]
Рəбия Сұлтан Бегім Əмір Темірдің немересі, Ұлықбектің қызы, Əбілқайыр
ханның əйелі. Рəбия Сұлтан бегім еесенесі – ортағасырлық сəулет өнері ескерткіші (XV
ғ.). Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің оңтүстік-шығысында 60 м жерде. Бұл хандық тарихта
көшпенді өзбек мемлекеті деген атпен белгілі. Ілияс Есенберлин өзінің əйгілі
«Көшпенділер» трилогиясында Рəбия Сұлтан бегімнің сұлулығын былай деп суреттейді:
«Үстеріндегі сауыттары, асынған қару-жарақтары күнмен шағылысқан осынау топтың
ішінен үш-төрт əйел көзге түседі.
Рəбия Сұлтан бегімнің табытында – «бұл құдіретті Əмір Темір Көрегеннің ұлы, азапты 54
ажалдан қаза тапқан, құдіретті, ұлы сұлтан Ұлықбек Көрегеннің қызы, ақсүйек, (құдай)
кешіріп, рақымшылық жасаған, ізгі жасанды Рəбия Сұлтан бегімнің тыныштық тауып
жатқан жері» деген жолдар бар. [5, 25-27бб.]
Айша Қобыланқызы атақты Қожаберген жыраудың жары. Халқымыздың
тарихында «Ақтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» кезең боп таңбалаған зұлмат
замандағы қазақтың мұңы мен зарын, арманы мен аңсарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп,
дəуірдің дауылпазындай дабыл қағып, ерлік пен елдікке үндеген, елге ұран болған əндер
шығарған батыл қыз. Халықтың басына түскен осынау қайғылы оқиға тұсында шыққан
«Елім-ай» жырын қалың жұрт қарт Қаратаудың қанталапай болған өңірінде тұңғыш рет
əуелетті. Бұл əн ел аналарының ауызымен айтылып, халықтың ата жұртты аңсаған
мұңлы əуені ретінде қазақ жерін шарлап кетті.
Бопай сұлу - Қазақ елінің тарихында өзінің есімдерін алтын əріппен жазып кеткен
батыр əйелдер болды. Соның бірегейі өз ерліктерімен, ақылдылығымен тарихта атын
қалдырған Бопай сұлу. Ханның бəйбішесі, ел анасы, байырғы дала өркениетінің
дəстүрімен, көргенділікпен елдің қамын ойлайтын ұрпақтарын тəрбиелеген Бопай
сұлудың қазақ қоғамында өзіндік орны ерекше. Аңызға айналған Бопайдың тұлғасының
даңқы қазақ еліне таралған. Бопайдың аты мақтаныш пен өнегенің рəмізіне айналған.
Бопайдың кесенесіне тəу ету мақсатында қадірлеп, қастерлеп халық рухына сыйынған.
[6.84б.]
Зере əже - Құнанбайдың анасы көпті көрген дана əйел. Жұрты мен ұлына бағыт-
бағдар беруші ретінде ол ел анасы деңгейіне көтерілген. Болжампаз Зере əжеміз
немерелері ішінде Абайды жақсы көріп, оны жастайынан өлең-жырға шыңдаған.
Құнанбай қажы 1853 жылы Жидебайдың терістік шығысындағы Найзатас деген жерден
мектеп ашып, оған Абайды оқуға берген. Зере əжеміз киіз үйде оқыған балаларға
Congress Book
жанашырлық танытып, Құнанбайға айтып, үш бөлмелі мектеп үйін салдырған. Оның бір
бөлмесінде Зере əжеміз тұрған деседі. Балаларға түгелдей қамқоршы болған, немересінің
бөлек тамақтануын ерсі көріп, оқитын балаларға түгелдей дастархан жайып отыратыны
əлі күнге аңыз-жыр. Бұл жайлар Мұхтар Əуезовтің «Абай жолындағы» «Қайтқанда»
тарауынан айқын сезіледі.
Атақты батыр Бауыржан Момышұлы сұрапыл соғыс жылдарында «Абай»
романын оқығаннан кейінгі əсерін мөлдіретіп жазып кеткен. «Зере мен Ұлжан – тек
Абайдың ғана емес, барлық халықтың анасы. Елінің мұңын мұңдап, жырын жырлаған
аналар болып қала береді» деп тəнті болған.
Ұлжан ана – Абайды даналыққа ұмтылдырған тұлға. Абайдың əдеби ортасы
деген тақырыптың əліппесі, əрине, ақынның өскен ортасы, тəрбие алған ошағынан
бастау алатыны заңдылық. Бұл арада Ұлжан ананың есімін бөліп айту орынды. Өйткені,
Ұлжан – Абайды ақ сүт беріп өсірген анаcы, ол аз – Ұлжан Абайдың ақын болуына
тікелей əсер еткен жан. Демек, Ұлжан туралы, оның Абайға, Абайдың ақындығына
қатысы жайындағы сөзді əріден, Абайдың нағашы жұртынан бастаған жөн. Асыл сөздері
кейінгі ұрпаққа əлсін-əлсін жеткен дала аналары арысы Айпара əжемізден бастап Зере,
Ұлжан, Сары апаң, Тайбала, Ботантай аналарымыздың Абайдай ұланның тəрбиесіндегі
орны оқшау. Соңғы аталған Ботантай апамыз (Құдайбердінің əйелі, Шəкəрім қажының
əжесі) өте өжет, тентек мінезді, сөзге шешен адам болған. Құдайберді дүниеден өткен
соң бүкіл ауылының шаруасын дөңгелетіп ұстап отырған ер мінезді, қайратты адам
болған. [7.49-52бб.]
Айғаным Сарғалдаққызы - Шоқанның əжесі ретінде танымал үш жүзге бірдей
аты тараған, көркіне ақылы сай, білімді, парасатты əйел болған. Əрі жасөспірім
Шоқанның өз құралпыластарына қарағанда санасезімінің ерте оянып, рухани əлемінің
асқақ болып қалыптасуына айтулы ықпал еткендердің бірі – Айғаным. Айғанымның
өмірі мен саяси қызметі өткен дəуіріміздің тарихында ерекше аталады. 55
Домалақ ана хандық дəуірден бері ел аузында кең таралған ауыз əдебиетінің
үлгілерінде ел анасы ретінде танылған. Текті жерде туып-өсіп Адал жар, Ел анасы бола
білген Домалақ ана ұрпақтарына ақылдылығымен, сабырлылығымен, көрегендігімен,
кемеңгерлігімен, əулиелігімен есте қалады. Нұрила 1378 жылы Түркістан қаласында
дүниеге келген. Ол Қожа Ахмет Ясауидің мазарындағы шырақшы Шайх Мизамбектің
қызы еді. Түркістанға əйгілі қазақтан шыққан сопының мазарына баруға келген Бəйдібек
би Домалақ ананы сонда алғаш кездестіреді. Оны Нуриланың өткір ойы мен əдептілігі
таң қалдырады. Домалақ ана атануында бір нұсқа бойынша, бойы аласа болғандықтан
солай атады десе, екінші жағынан, «Домалақ ана» сөзі парсы тілінде «дихнат ана», яғни
«қасиетті ана» дегенді білдіреді. [8.74-76бб.]
Ұлы Отан соғысының отты жылдарында ер-азаматпен бірге қолына қару алып,
майдан шебіне аттанған Мəншүк Мəметова, Əлия Молдағұлова, атақты батыр ұшқыш
Хиуаз Доспанованың ерліктері мен еңбектері жайлы жəне желтоқсан көтерілісінің
құрбандары болған аруларымыз Сабира Мұхамеджанова, Лəззəт Асанова сияқты қайсар
қазақ қыздары мəңгі ұлт жадында.
Жарқылдай күліп, жан жылуымен экранның арғы жағында отырған көрерменін
шексіз мейірімге бөлеп, өзімен айнымас дос еткен аңыз актриса – Əмина Өмірзақованың
өнердегі өнегелі өмір өрнегі қай кезде де шынайылығымен құнды. Күлəш Байсейітова
сахна өнерінің қыр-сырына қызыға ден қойып, көп кешікпей театрдың белді əртістерінің
қатарынан көрінеді, Аз уақыт ішінде Майлиннің «Майдан» пьесасында
Пүліштің, Гогольдің «Үйлену тойындағы» Агафия Тихонованың, Тригердің «Сүңгуір
қайығындағы» Клавдияның, Əуезовтің «Еңлік-Кебегіндегі» Еңліктің рөлдерін сомдап,
сахналық тамаша қабілетімен көптің қошеметіне бөленеді. [9.52-54бб.]
Congress Book
Образдардың табиғатын тап басып танып, оны шынайы шеберлікпен жеткізе

білуі, кейіпкер болмысын аша түсуі Күлəштің сахна өнері үшін жаралған жан екенін
əйгілей түсетін. Əн өнерінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан əншінің мерейтойы
ЮНЕСКО деңгейінде тойлана бастады. [10]
Қоғам өмірінде əйелдер қызметтің жаңа аясын жəне мүмкіндігін ашуға себепші
екенін мақтанышпен айтамыз. Біз заман ағымына сай, елдің инновациялық
бағдарламаларының шеңберінде əйел кəсіпкерлерді, саяси көшбасшыларды, қоғам
қайраткерлерін ірі кəсіпорындар басшыларын жиі кездестіреміз. Бұл үрдіс, əрине, ең
алдымен ел тəуелсіздігін нығайтуға қызмет етпек. Жалпы, əлімсақтан қазақ əйелінің
қайталанбас өзіндік рөлі қалыптасқаны тарихи шындық. Қазақстанның Еуразия
кіндігінде орналасуы Шығыс пен Батыс дəстүрлерін бойына қатар сіңірген қазақ
əйелінің болмыс-бейнесін анықтады деуге толық негіз бар.
Өмірдің тірегі, сəні де, мəні – əйел екені белгілі. Əйел қандай болса, қоғам сондай.
Ендеше əйел түзелмей, қоғам түзелмейді. Демек, ең əуелі əйелдің жағдайын түзеу міндет.
1) Біздегі практикалық педагогика жаңаша ұғынылуы қажет. Демек, ол туралы
жаңа, ұлттық концепция жасау керек. Ол менталитет пен өмір талабын ескеріп жасалуға
тиіс;
2) Тəрбиенің ең басты өзегі – отбасылық құныдылықтарды алға шығару;
3) Тəрбиені отбасынан бастап, имандылыққа негіздеу керек. Осындай принциптер
мен проблемаларға негізделген жаңа педагогикалық концепция – қазақ халқын
сақтаудың, оны жаңа сапаға көтерудің, демографиялық өсірудің – басты кепілі деп
білеміз. Сонда ғана біз əлемдік өркениетке өз келбетімізді сақтай отырып енеміз əрі оған
өз үлесімізді қоса аламыз. [11]
Қорыта келе, Түркістан облысының құрылғанына 5 жыл жəне Түркістан
облыстық «Фараб» əмбебап ғылыми кітапханасының ашылғанына 2 жыл толуына орай
Түркі əлеміндегі əйелдер зерттеулері журналымен бірлесе отырып өткізілген Түркі жəне 56
əлем əйелдері халықаралық конгресінің маңыздылығы жоғары. Конференцияда
қозғалған, тыңдалған əрбір тақырып өзекті. Бүгінгі қоғамдағы ең нəзік, ең күрделі алаң
деп айтамын. Себебі, мақсатымыз тарихтағы əйелдердің ғасырлардағы ұстанымы;
олардың отбасындағы орны; жетістіктері мен олардың ғылымдағы, өнердегі, саясаттағы,
мəдениеттегі жəне əлеуметтік-экономикалық салалардағы орны мен маңызын зерттеу,
ашу, жеткізу. Сол арқылы қоғамға оның ішінде қыз баласының өн бойына дарыту,
нəтижесінде ізгілікті, тəрбиелі ұрпақ қалыптастыру. Жалпы, елімізде халық санағының
54%-ын əйелдер құрайды. Ал Фараб кітапханасындағы қызметкерлердің 80%-ы əйел
азаматтары. Əйел бір қолымен əлемді тербетсе, бір қолымен бесік тербетер ана.
Кітапхана ақпарат орталығы ретінде қыз баласының тəрбиесі мен болашақ батыр
ана қалыптастыруды мақсат етіп біршама жобаларды атқарып келеді. «Тəрбие тал
бесіктен», «Қыздар тəрбиесінің дəстүрлі құндылықтармен сабақтастығы» жəне «Фараб
жастары», «Зейнеткерлер клубы» үздіксіз жұмыс жасап келеді. Кітапхана ақпарат
ордасы ретінде оқырмандарды:
- Ел тарихына, қаһармандық өткеніне, дəстүріне, мəдениетіне жəне мұрасына құрметпен
қарауға тəрбиелеу;
- Қазақстандықтардың патриоттық сезімдерін нығайту;
- Азаматтардың бойында мақтаныш сезімін қалыптастыру
жəне жаңа мемлекетті құруға ортақтығын түсіндіру, елдің жəне болашақ ұрпақтың
тағдырына бірлесіп жауапты болу сезімдерін қалыптастыру.
Өйткені, əйел қауымы қай қоғамда болсын жақсылықтың бастауы, дəстүрдің
мəйегі, өркендеу мен үйлесімнің ұйытқысы. Яғни, ұлтымыздың ұлағатты тарихын, оның
ішінде Қазақ хандығы кезеңінің мəні мен маңызын жадына сіңірген біздің халықтың
осындай жасампаз істерді жасауға əлеуеті де, мүмкіндігі де жететініне ешқандай шүбəміз
Congress Book
жоқ. Қоғамға қазақтың тарихындағы батыр аналар мен ұрпаққа өнеге болған апалардың
ерең еңбегін айту азаматтық борышымыз деп білеміз.
Пайдаланылған əдебиеттер
1. Қазақ эпосы, Алматы,1958. басып шығарған Е.Сельницкий, 188б.
2. Егемен Қазақстан. «Əлия мен Мəншүк-егіз ұғым». 09.05.2019ж.
3. Артықбаев Ж. Қазақ шежіресі: ұлы дала тарихының қайнар көзі жəне
тұжырымдамасы. – Астана: Фолиант, 2015.-496 б.
4. Ұрпағына ұран болған аналар: Ш. Бейсенова ; Ж. Аймұхамбет.
Нұрcұлтан : Фолиант, 2021. – 208 б.
5. Есенберлин І.Көшпенділер.-Алматы: І.Есенберлин атындағы қор, 1998.-584 б.
6. Бабалар сөзі:Жүз томдық. Т.35: Батырлар жыры.- Астана: Фолиант,2006.-392 б.
7. Ақтаев С.Ел анасы Айғаным/Қазақ хандығы тұсындағы ханымдар мен арулар.-
Астана: Форма плюс,2015.-304 б.-57-67бб.
8. «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ə.Нысанбаев.-Алматы: «қазақ
энциклопедиясының» бас редакциясы, 2002.-748 б.
9. «Ұлы даланың ұлы қыздары», - Алматы: Ұмай баспасы, 2008.т. 3-192 б.
10. https://turkystan.kz/article/63463-ltty-sa-ta-an-ly-analar/
11. https://e-history.kz/kz/news/show/32523
57
Congress Book
ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ

PROMINENT REPRESENTATIVE OF PEDAGOGICAL SCIENCE
С.С. Қоңырбаева
əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан
Аннотация
Қазақстандағы педагогика ғылымында елеулі орны бар педагогика ғылымдарының

докторы, профессор Шаркүл Таубаеваның білім беру жүйесіндегі жəне ғылымдағы
бейнесі əріптестері мен ғылым жолындағы жастарға əрдайым үлгі. Оның өмірі мен
ғылыми еңбектері, дəрістері, кеңестері əрқашан сұранысқа ие.
Профессор Ш.Таубаеваның замандастары, əріптестері мен шəкірттері ұстаздың ерекше
қасиеттерін мақтан етеді. Оның еңбектері ТМД елдерінің көптеген оқу орындарының
кітапханалары мен дəрісханаларында қолданыста.
Білім мен ғылымды өміріне серік еткен ғалымның тəжірибесі, ғылыми мұралары туралы
айтылып, насихатталуы тиіс.
Annotation
The image of Doctor of Pedagogical Sciences, Professor Sharkul Taubayeva, who has a
significant place in pedagogical science in Kazakhstan, in the education system and in science,
is always an example for colleagues and young people on the path of science. His life and
scientific works, lectures, advice are always in demand.
Contemporaries, colleagues and students of Professor Sh.Taubaeva are proud of the special 58
qualities of the teacher. His works are in use in libraries and lecture halls of many educational
institutions of the CIS countries.
The experience, scientific heritage of a scientist who has accompanied education and science
in his life should be told and promoted.
Congress Book
ҰРПАҚ ТƏРБИЕСІН, МЕМЛЕКЕТ МҮДДЕСІМЕН ҰШТАСТЫРҒАН АНАЛАР
Gülsara Tolebekovna Tokkulova

Türkistan Bölgesel Anneler Meclisi Başkanı, Dr., doçent
A.Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi
Əлем аналарының асқақ арманы, бейбітшілік пен татулықты нығайту, бүгінгідей

əлемдегі болып жатқан жамандықтың алдын алу үшін біздің бірлігіміз бекем болып, діни
төзімділік, қайырымдылық, жалпыұлттық сананың, мұраттың қалыптасуына, жалпы
азаматтық жəне демократиялық құндылықтар негізінде қоғамның ұйысуына ықпал ету.
Егемен еліміздің алдына қойылып отырған үлкен мақсат - барлық тұрғындар үшін ортақ
құндылықтар мен қағидаттар жүйесін тануға бағытталған бірлікке жету, ұлттық
құндылықтарымызды дəріптей отырып халықтың тыныштығын сақтау болып табылады.
Халықтың бірлігі – Қазақстанның барлық жетістіктерінің кілті.
Біздің қоғамда қалыптасқан рухани құндылықтар зайырлы мəдениетке, азаматтық
қоғам нормаларына, білімге, еліміздің қоғамдық-саяси өміріне терең еніп кетті.
Көпұлтты қоғам Қазақстанның даму стратегиясының ресурсына айналды. Мұны бүгінгі
таңда ел тұрғындарының дені бойына сіңірген десек артық айтқандық емес. Бейбітшілік
пен тұрақтылық – күн сайынғы еңбекпен қорғап, нығайтуды қажет ететін
жалпыхалықтық жетістік. Көзі ашық, көкірегі ояу азаматтарымыз мұны жақсы түсінеді.
Сондықтан болар, бүгінгі таңда Қазақстан ұлтаралық татулықты сақтап, ұйытып отырған
бірегей мемлекет ретінде дүниежүзіне танылып, өзгелерге үлгі болатындай дəрежеге
жетуіне Аналар қауымының үлесі ерекше.
59
Аналар кеңестерінің, ұйымдастырған түрлі мəдени, танымдық, тарихи іс-шаралары
халықтардың бір-бірін сыйлауға, құрметтеуге тəрбиелейтіні сөзсіз.
Бұл құндылықтардың барлық түрін ашатын шаралар ұлттық тарих пен мəдениетті
дамытуға жəне зерттеуге, тарихи сананы нығайтуға, мəдениеттердің өзара
сабақтастығын, мемлекеттік тілдің əлеуметтік жəне коммуникативті түрлерін
күшейтуге, ана тілін сақтауға, этностардың ортақ тіліне ретінде дамытуға бағытталуы
қажет. Демек, ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетін қалыптастырудың қазақстандық
моделін танытуда бүгінгі таңда Аналар кеңестерінің жұмыстары ең тиімді əрі нəтижелі
болып табылады.
Мемлекеттік тіліміз – қазақ тілі елімізде барша азаматтар үшін ұлты мен нəсіліне
қарамастан темірқазық тілге айналуы керек. Басқаша болуы да мүмкін емес. Олай дейтін
себебіміз, мəселен, өркениетті елдердің қай-қайсысына барсаңыз да, мемлекеттік
тілдерінің үстем екенін байқайсыз. Сол елдің барлық азаматтары бір тілде сөйлеп, бір
тілде тіршілік жасайды. Ал, бірақ ұлттары əртүрлі болуы мүмкін.Яғни, мемлекеттік
тілдің өзі қоғамды топтастырып, елді біріктірудегі тигізер үлес-салмағы аз емес. Осы
тұрғыдан келгенде мемлекеттік тілді ардақтап, құрметтеуді əрбір қоғам мүшесін саналы
түрде үйренуіне аналар атсалысуда.
Бүгінгі күннің, қазіргі жаһандану дəуірінің, басты талабы – өркениетті қоғамға ілесе
алатын ұрпақ тəрбиелеу. Əлем елдерімен қабырғасын теңестіруді меже етіп отырған
елдің білімді жастары тəуелсіздікті нығайтады, ұлттық тəрбиемен сусындаған ұрпақ
болашақты гүлдендіреді деген сенім мақсатымызға айналып отырғандай. Ал, оған қол
жеткізудің алғы шарттарының бірі – ұлттық тəрбиеге арқа сүйеу.
Congress Book
Баланың тəрбиесіне ықпал ететін негізгі төрт нəрсе бар: отбасы мен өскен ортасы,
балабақша, мектебі мен достары. Кез келген ұлттың ұлт болып қалыптасып дамуы үшін
оның ұлттық санасы, ұлттық құндылығы болуы керек. Сондықтан ұрпағымыздың ұлттық
құндылықтарды бойына сіңіріп, ел қамын ойлайтын азамат етіп тəрбиелеу төрттіктің
еншісінде.
Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы Аналар кеңесі, «Мəдениетті ұлт-
мəдениетті ана» жобасы аясында Республикалық деңгейде іс-шаралар атқарумен қатар,
«Əкелер алқасы» жұмысын жандандыру, синтетикалық наркотикпен күресу, суйцидтің
алдын алу, Вейпбен күресу бойынша, Республикалық петиция жариялап,үкіметтің
құлағына жеткізіп үлкен қолдауға ие болдық. Отбасы мен өскен ортасы, балабақша,
мектебі мен достары төрттіктің бірлігін жандандыру, əскери бөлімдерде «Əлімжеттік»
туралы,Аналардың жан-дүниесінің айқайын жеткізу бойынша келелі ойларын үнемі
ортаға салып, көшпелі семинарларда талданады.
Аналар кеңесінің басты мақсаттарының бірі – отбасында толеранттылықты
тəрбиелеу. Бұл – қазіргі уақыттың ең өзекті мəселелерінің бірі жəне көпэтносты
мемлекетте өмір сүріп жатқанымызды ескеретін болсақ, үлкен маңызға ие мəселе. Біз
бала кезден басқа мəдениеттерге, басқа тілдерге құрметпен қараушылықты, өркениетті
елдің талаптарын орындау қажеттігін тəрбиелеуге тиіспіз. Бала бойына басқа ұлт
өкілдеріне деген достық пейілдің, мəдениетті қарым-қатынастың негіздерін қалай
отырып, біз толерантты тұлғаны қалыптастыруға ықпал ету.
Түркістан облыстық ҚХА жанындағы Аналар кеңесінің, оның ішінде, аудандық,
ауылдық округтердегі кеңес мүшелерінің кəсіби емес медиатор ретіндегі рөлін
жандандыру жəне жүзеге асыру механизімін қалыптастыру жүзеге асырылып жатыр.
«Сотқа дейін сотта» пилоттық жобасы аясында татуластыру рəсімдерін жүргізуде 60
ардақты аналарымыз тығыз жұмыс жасап жатыр.
Қазіргі таңда өзекті мəселенің бірі - қыз тəрбиесі.Осыған орай «Қыз тəрбиесі –
ұлт тəрбиесі» тақырыбында жалпы орта мектептердегі жоғары сыныптың қыз
балаларына арналған тəрбие сағаттары өткізіліп, үгіт-насихаттық жұмыстары жүргізілді.
Сондай-ақ Аналар кеңесі бекітілген кестеге сай қоғамдық қабылдаулар өткізіп,
талай өзекті мəселелердің шешімі табылуда. Жəне де Түркістан облыстық Қазақстан
халқы Ассамблеясы жанындағы аналар кеңесіне этномəдени бірлестік мүшелері де мүше
болып табылады.
Облыс көлемінде «Отбасылық жағдайда орын алатын зорлық зомбылық пен дау-
жанжалдардың алдын алу жəне отбасы ынтымағын нығайту» жəне «Аудан аймағындағы
көпбалалы жəне жəне жалғызбасты аналардың тұрмыстық жағдайын жақсарту жəне
оларға қолдау көрсету» тақырыбында, «Құқық бұзушылықтың алдын алу – басты
міндет» жəне «Қыз тəрбиесі – ұлт тəрбиесі» тақырыбын арқау етіп өзекті мəселелер
туралы отырыстар өтті.
Сарыағаш ауданы, Жібек жолы ауыл округі ауылдық Аналар кеңесінің төрайымы
Батиш Зұлқашеваның бастамасымен "Шаңырақ шаттығы" атты күйзеліс орталығы
ашылды. Бұл орталықта кейінгі жас ұрпаққа үлгі боларлық ардақты аналарымыздың
өнегелі істері ұлықталып, ауыл тұрғындарына, жас отбасыларға, қыз-келіншектерге
отбасылық өмірде жəне бала тəрбиесінде кездесетін өзекті мəселелердің алдын алуға
септігін тигізетін психологиялық көмек, ақыл-кеңес берілетін болады.
Бүгінгі таңда, Аналар кеңесінің дабыл қағуының арқасында синтетикалық наркотикпен,
ВЕЙПБЕН күресу үкіметте қаралып, Парламент депутаттарынан қолдау тапты.
Congress Book
Аналар кеңесінің күн тəртібінен «Инклюзивті» балалары бар аналарға қамқорлық түскен
емес.
Халқымыз қай уақытта болмасын, ұрпақ тəрбиесін ұлттың болашағы деп білген.
«Анаға қарап қыз өсер, əкеге карап ұл өсер» демекші, бала тəрбиесіне сонау заманнан
бері аса көңіл бөлген. Билер ұлағаты арқылы ұлттық тəрбиеге мəн беру – сіз бен біздің
қоғам алдындағы парызымыз. «Тəрбие» сөзі араб тілінен аударғанда, «көктету, өсіру,
жетілдіру» деген ұғымды береді. Яғни, сəбидің болашағы осы алған тəрбиесіне тікелей
қатысты болары хақ. Аналар, ұрпаққа тəрбие беру жолында еш аянып қалған емес.
Ұрпақ тəрбиесі – мемлекет болашағы, сондықтан əрбір отбасы, өз баласын тəртіпті,
кішіпейіл, білімді, шебер, еңбекқор, келешекте үлгілі отбасы иесі болғанын көздеген.
Өйткені мемелекетіміздің болашағы – тəрбиелі ұрпақтың қолында. Бүгінгі қоғам
алдында тұрған ең жауапты міндет – тəуелсіз мемлекетіміздің уығы боп қадалатын қоғам
мүшелерін, яғни жас ұрпақты адамгершілік қасиетке тəрбиелеу,бір-бірін
сыйлауға,алауыздыққа ұрынбау сияқты тиянақты білім беру.
Əрбір отбасының жылуы да, мейірімі де,берекесі де, ананың бақытты да сұлу күлкісімен
өлшенетіні əлемге аян...Əйелдер қай ғасырда болмасын, Отаны,отбасы үшін, жауын
жауса шатыр,оқ атылса қалқан болған!
Ұрпақ тəрбиесі ғана емес мемелекет тұтастығы мен бірлігі,қоғамның бүгінгі
дерті,жахандану дəуіріндегі алпауыттардың жемтігіне айналмаудың тетігін ойлап,
жолын тауып,дабыл қағып,шырылдап жүрген алтын жүректі,барлық аналарымыздың
еңбектері жанып, езулерінен күлкі кетпесін.
Кейде, қоғамның,қоршаған ортаның баламыздың тəрбиесіне кері əсері мол деп,
жауапкершілікті өзімізден ысырып тастағымыз келеді, жоқ, олай емес, əрбір ата-ана өз
61
баласына жауап беру керек! Біз, Аналар қауымы, отбасымыз, Отанымыз үшін
жауаптымыз!
Осы орайда «Ұрпақ тəрбиесі – мемлекет болашағы» тақырыбында жаңа жоспарлар
жасалынып, іске асыру тетіктерін ойластырудамыз!Бір жағадан бас, бір жеңнен қол
шығарып, Жаңа Қазақстанның мызғымас татулығын сақтау, əкелер мен аналарға –
аманат!
Ана күлсе-əлем күледі...
Пайдаланған əдебиеттер:
1.Мемлекет басшысының жолдауы:«ƏДІЛЕТТІ МЕМЛЕКЕТ. БІРТҰТАС ҰЛТ.
БЕРЕКЕЛІ ҚОҒАМ»-Астана, 2022 жылғы 01 қыркүйек
2.М.Əзімханов.Қазақстан халқы Ассамблеясының XXX сессиясындағы баяндамасы.
3.Н.Шанаи.«Мəдениетті ана-мəдениетті ұлт», 2023 ж.Атырау облыстық аналар
форумынан.
4. Г.Тоққұлова, Н.Елікбаев: «Ұлттық тəрбиенің бастауы», монография
2013ж.Қарағанды-Түркістан,102.бб.
5. Г.Тоққұлова, Қазақстан халқы Ассамблеясының XXXII сессиясы.2023ж. 27-28 сəуір.
Congress Book
ҚАЗАҚ ƏЙЕЛДЕРІНІҢ ТАРИХИ ТАҒЫЛЫМДЫҚ ТҰЛҒАСЫ АРҚЫЛЫ

ҚЫЗ БАЛАЛАРҒА ТƏРБИЕ БЕРУ
С.С. Қоңырбаева
əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан
Аннотация
Мақалада Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінде ұзақ жылдар таңдау пəні
ретінде қарастырылған «Қазақ аруы» авторлық курсын оқыту барысындағы студент қыз
балаларға тəрбие беру мəселесі айтылған. Қазақ тарихындағы тарихы тұлға аналар мен
қыздардың кейінгі жастар үлгі болар бейнесі арқылы болашақ мұғалім болатын
қыздарымыздың тұлғалық қалыптасуының мүмкіндіктері қарастырылған. Авторлық
пəнді оқытудың мақсаты мен міндеттері, қысқаша мазмұны, біліктілік дағдылары жəне
дəріс пен семинарларда ұсынылатын педагогикалық стратегиялар берілген.
Annotation
The article discusses the problem of education of female students in the course of teaching the
author's course "Kazakh aruy", considered as a subject of choice for many years at the Kazakh
National Women's Pedagogical University. History of the Kazakh history the possibilities of
the formation of the personality of our girls, who will become future teachers through the image
of mothers and daughters as a model for later youth are considered. The purpose and objectives
of teaching the author's discipline, a summary, qualification skills and pedagogical strategies
presented at lectures and seminars are given.
62
Адамзат тарихтан тағылым алады, алдағы өміріне соны өнеге етеді. Қазақстан
Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ə.Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы
«Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты кезекті Жолдауында
болашағымызға бағдар етіп, ұлтты ұйыстыра ұлы мақсаттарға жетелейтін «Мəңгілік Ел»
идеясын көтерді. «Мəңгілік Ел» – ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл
арманы. Мəңгілік ел – жалпықазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы [1].
«Мəңгі ел» атты ұлттық идеяға негізделген бастамасына сай, қазақ халқының тарихында
өткен дара-тұлғаларды қастерлеп, ата-бабаның тарихи тəжірибесін болашаққа тағылым
ету педагогика ғылымына зор міндет жүктейді.
«Ұлтты қыз сақтайды» деген аталы сөзді басшылыққа ала отырып, мемлекетіміздің
негізін құраушы халықтың қыз балаға ерекше қамқорлықпен қараған дəстүрлі
тағылымына орай, əлеуметтік саясатымызды жүзеге асыруда қыз тəрбиесіне
басымдылық бере, педагогика ғылымдарының мүмкіндіктерін ұтымды пайдалануды
көздейміз. Ұзақ жылдар қызмет еткен Қазақ Ұлттық қыздар педагогикалық
университетінің студенттерінің дені – қазақ қыздары. Бүгінгі қазақ қызы – ертеңгі ана,
бір отбасының ұйытқысы. Мемлекетіміздің іргесін қазақ отбасылары құрайтынын
ескерсек, ұлттық қалпымыз бен салтымызды, ұлттық санамыз бен рухымызды, діліміз
бен дінімізді сақтайтын, ең бастысы, ұрпағымызды тəрбиелеп-өсіретін қазақ қызының
болашағына немқұрайлы қарамауымыз керек.
Ел болашағын мəңгі ету жолында қыз балаларды жан-жақты тəрбиелеуде тарихи
дара тұлға арулардың тағылымын үлгі ету: отбасындағы бала тəрбиесінен бастап,
отбасын сақтау, Отан қорғау, ел мен жерді қастерлеу, ана тілді дəріптеу, қоғамға қызмет
ету сияқты, т.б. заман талабына сай міндеттерді атқаруға мүмкіндік
береді.Университетте жүргізілген «Қазақ аруы» арнайы курсы негізінде студент
Congress Book
жастардың аяулы жар, сүйкімді келін, абзал ана, асыл əже сияқты этноəлеуметтік
рөлдерге даярлануын педагогикалық тұрғыдан зерттеп-зерделеуде қазақ даласында
өткен тарихи дара тұлға-арулар өмірінен тағылым алып, студент қыздардың өзін-өзі
тəрбиелеуге басымдылық берілетініне көз жеткіздік [2].
«Қазақ аруы» курсы екі модульдан тұрды. «Ұлы қазақ даласында өткен тарихи дара
тұлға- арулар»атты модуль 1-рейтингке дейін оқылды.
Мақсаты: Халқымыздың тарихына айтарлықтай үлес қосқан, тағылымды істері
ұрпаққа өнеге тарихи дара тұлға қазақ қыздары мен ардақты аналардың өмірімен таныса
отырып, адами абзал қасиеттерінің жиынтық бейнесін сомдау арқылы бүгінгі қазақ
қыздарының рухани талғам аясын кеңейту.
Міндеттері:
 ардақты аналарымыз бен дара тұлға қыздарымыздың қайталанбас жеке-дара
қасиеттері мен ерекшеліктерін талдап, сараптау;
 махаббат мəселесіне дұрыс көзқарас қалыптастырып, асыл жар атанудың
өлшемдерін анықтау;
 ерлік пен батырлық, елжандылық пен отаншылдық ұғымын терең ұғындыру;
 тағдыр тауқыметін көтерудегі үлгілі тұлғалардан тағылым алу;
 өмірлік жағдаяттарды дұрыс реттеп, бағыт жасай білу.
Пəннің қысқаша мазмұны: Ұлы қазақ даласында тарихта өткен дара тұлға-ару
қыздардың өмірінен, арулық, қыз бейнесін, ғашық жарға лайық болу, батырлық пен ерлік
көрсету, аналық абзал қасиеттерді меңгертуді бүгінгі күнмен байланыстыра қабылдату.
Білімділік дағдысы:қазақ даласында өткен тарихи дара тұлғалардың өмірімен оқып
танысады; жеке- дара қасиеттері мен ерекшеліктерін оқып-талдауды меңгереді; адами
абзал қасиеттерінің моделін жасай біледі.
Біліктілік дағдысы: тарихта өткен дара тұлға əйелдер бейнесін дəріптеуді 63
меңгерген; аналар мен арулардың абзал қасиетін бойына сіңірген; қолбасшылық, ел
басқару, қайраткерлік, батырлық сияқты елжандылық рухты тудырушы күштерді
бағалайды; əйелдер бойындағы асыл сапалар мен пенделік қасиеттерді сараптай біледі.
Осындай мақсат-міндеттерді мойнына алған университеттің 2-курстарына
оқытылатын «Қазақ аруы» пəнінің аясындағы «Ұлы қазақ даласында өткен тарихи дара-
тұлға арулар» бағдарламасының бізге ұнауының өзіндік сыры бар.
«Қазақ аруы» тұжырымдамасының авторларының бірі, бағдарлама авторы əрі
оқытушысы С. Қоңырбаеваның дəрістерін тыңдау барысында көптеген мəліметтерді
біліп, тағылымдық мəні мен маңызын анықтауға қол жеткіздік. «Қазақ аруы» пəні жəне
оның маңызы мен мəні», «Ежелгі дəуірден қазақ хандығы кезеңіне дейінгі тарихтағы
арулар бейнесі», «Қазақ хандығы дəуірінен Кеңес дəуіріне дейінгі кезеңдеріндегі дара
тұлға қазақ қыздары», «Кеңестік дəуірдегі қайраткер қыздар», «Елжанды батыр
тұлғалар», «Қасиетті қолбасшы, ел басқарған арулар» дəрістері мен «Ару» жайында не
білеміз?», «Қазақ хандығы кезеңіндегі ханымдар бейнесі», «Алып анадан туады»,
«Қазақстандағы əйелдер қозғалысының негізін қалаушылар», «Азап тартқан алаш
арулары», «Бүгінгі абзал аналар» тақырыбындағы практикалық сабақтар бойынша пəн
мақсаты орындалады деуге негіз бар.
Дəрістерде қарастырылатын тұлғалардың өмірін кеңірек зерттеуге студенттердің
өазіргі жағдайда мол мүмкіндіктері бар. Біз қазақ қыздарына асыл жар болудың үлгісі
болатындай тарихи тұлғалардың өмірі туралы еңбектерді оқи отырып, олардың
тағылымдық өнегесін төмендегіше кестеге түсірдік.
1-кесте. Тарихи тұлғалардың асыр жар ретінде тағылымдық өнегелері
Congress Book
Тарихта өткен Тағылымдық өнегелері

асыл жарлар
Томирис (Тұмар Тұмардың өмірі мен ерлігіне шолу жасай келіп, оның
патшайым) тағылымдық үлгісі:
(шамамен б.э.д. - өз ерлігі арқылы аса батыр да ел басқарушыға тұрмысқа шығуы,
570-520 жж.) өмірге ұрпақ əкелуі;
- күйеуі өлген соң, ел билігін қолына алып, массагеттерді
басқаруы;
- қалаған уақытта əскер ісіне араласуы;
- баласының тағдырынан да елінің мүддесін жоғары қоюы;
- 40 жыл ел басқарған Кир патшаны өлтіріп, лайықты жаза беруі
– құбылыстық жағдай.
Зарина Зарина патшайымның да ерлік істері Томириске ұқсас:
(шамамен б.э.д. - соғыс өнерін терең меңгерген, ерлермен қатар шайқасқан, ел
558-518 жж) басшысының жары болды.
- ел тыныштығы үшін күйеуін құрбан етеді;
- басқа мемлекет басшысымен бейбіт қатар өмір сүрудің жолын
қарастырады;
- өз елінің тəуелсіздігі үшін сүйгенінен бас тартады.
Бөрте ханым - ел билеген қолбасшының көңілінен шығатын жар бола білуі
(XІІІ- XІVғ.ғ) жəне оның адалдығы мен құрметіне ие болуы;
- өзін ханға сыйлата алуы;
- ханның кеңесшісі болуы, ақыл қосып, керек жерінде сынай
білуі;
- Бөртеден туған балаларына ғана ханзада атағы берілген.
Домалақ ана Домалақ ананың өмірінің тағылымдық үлгісі: 64
(1378-1456) - ата-əженің тəрбиесі: мұсылмандық талапқа сай тұрмысқа
шығуы;
- ақылдылығы: қиын-қыстау кезде жол табуы, дұшпанды өзіне
бала етуі;
- шыдамдылығы: баласының басын жарған көп əйелдік
күншілдікке шыдап, өз атын адалдықпен шығаруы;
- əулиелігі мен діндарлығы: қарақшы, ұры-қарыға да дұрыс жол
көрсетуі;
- рухани тазалығы: өзінің өмірден өтер сəтіне дейін сезуі.
Қазан Сүйімбике патшайымның тағылымдық үлгілері:
патшайымы - ел басқарушының жары болып танылды, əмеңгерлік салтпен
– Сүйімбике кейінгілеріне мирас болды;
- күйеулерінен қалған ел басқарушылықты абыроймен атқарады;
- баласынан көз жазып, қайғы көрсе де, соңғы жарынан қорлық
пен азап көрсе де əйелдік бейнесін төмендетпеді
АЗАП ТАРТҚАН АЛАШ АРУЛАРЫ
Гүлжамал Гүлжамал Майлинаның өмірінен алар тағылым:
Майлина - жазуға лайық жар болып, 5 баланы тəрбиелеуі;
- қазақ дəстүріне сай қонақжай, еріне салмақ салмайтын еңбекқор
болуы;
- басына түскен қиындыққа, ауыр тағдырға төзе білуі;
- жарының аманаты үшін жазушының мерейтойларында
қатысып, жазушы туралы мəліметтер беруі.
Мағжан Зылиқаның өмірінің тағылымдық үлгісі:
Congress Book
Жұмабаевтың - тағдырдың қандай қиындығында да бірнеше рет Мағжанды

зайыбы – түрмеге іздеп баруы;
Зылиқа - орыс жазушысы Максим Горькийден көмек сұрап, Мағжанның
түрмеден шығуына себепкер болуы;
- махаббатқа адалдығы;
- Мағжан туралы бірнеше тарихи мағлұматтар беруі.
Телжан Əйелдер ішінен «халық жауы» атанып, ату жазасына кесілген
Шонановтың Шахзада Шонанованың тағдыры мен өмірінен тағылым:
жары - шыққан тегіне байланысты жақсы тəрбие алып, білімді
– Шахзада болғандығы;
Аронқызы - білім-ғылымға қызығуы, себепсіз оқудан шығарылса да, неше
мəрте оқуға құлшыныс танытуы;
- арнайы қоғамдық жұмыспен сыналғанда белсендікпен өзін-өзі
ақтауы;
- ғылыми-зерттеу саласында белсенділікпен қызмет атқаруы.
- қандай қиындықта да мойымауы, адал қызмет етуі.
Сəкеннің жары – Сəкеннің жары Гүлбарам да қиындықты өте көп көрді,
Гүлбарам балаларынан
айырылды. «Халық жауының» əйелі ретінде жазықсыз жаза
тартты. Алайда, оның үлгі боларлық істері:
- қиын-қыстау кезде Сəкеннің заттарын сақтай білді;
- ғылыми-зерттеу жұмыстарына көптеген деректерге көмектесті;
- өмірінің соңына дейін махаббатына адал болды.
І.Жансүгіровтің Кітабын оқи келе көз жеткізетін мəселе:
зайыбы Фатима - алғашқы жоғары білімді тіл маманы болғандығы;
- үш бірдей қазақ зиялысынан жеті бірдей ұрпақ алып 65
қалғандығы;
- қосақтарының қолжазбаларын сақтап, мұрағатқа өткізуі;
- өзін-өзі еңбекпен ақтауы;
- балаларына жоғары білім алып беруі;
- артында өз қолымен жазып естелік кітаптар қалдыруы.
Практикалық сабақтарда пайдалану үшін арнайы хрестоматия даярланған [3]. Оны

оқытудың бірден-бір жолы төмендегі кестені толтыру барысында жүзеге асады.
Практикалық сабақтар төмендегі үлгіде өтеді.
Қазақ хандығы кезеңіндегі ханымдар бейнесі. Тарихтан белгілі қасиетті ана
атанған Ұмай ана, Домалақ ана, қолбасшы көсем-қыздар Томирис, Зарина, ел басқарған
аналар Сүйімбике, Айғаным, Ұлпан сынды аналар бойындағы елжандылық-басшылық
қасиеттерді дəріптеу мақсатында студенттерге алдын ала тапсырған тапсырмалар
бойынша бірге талдап-талқылау. Олардың бойындағы адами қасиеттерді арнайы кестеге
түсіріп, бүгінгі жастар көзқарасымен бағалау.
Аналардың бойындағы адами сапаларын: ақылдылығы, сұлулығы, батырлығы,
рухтытылығы, адалдығы, елжандылығы, бауырмалдылығы, көсемдігі, шешендігі,
намыстылығы, сабырлылығы, болжампаздығы, өрлігі, тəкаппарлығы, қаталдығы,
осалдығы, пенделігі, т.б. өлшемдерді хрестоматиядағы материалдар бойынша бағалау
мүмкіндіктері бар.
Алып анадан туады. Өздеріне берілген тектілік қасиет пен тəрбиелілік, биік
парасат пен қажырлы қайрат арқасында аяулы жар атанып қана қоймай, өмірге əкелген
ұрпағын халық қамын ойлайтын азамат етіп өсіру – аналардың алтын кұрсақтылығының,
табиғи даналығының, кісілік келбетінің көрсеткіші. Анаға тəн абзал қасиеттерді
Congress Book
студенттердің көмегімен жіктеп, жүйелеуге бағыт беріледі. Интерактивті сабақ ретінде

өтілетін бұл тақырып аясында қарастырылатын сұрақтар:
- Алыпты туар анаға тəн қасиеттер?
- Ханымдарға қойылатын талаптар?
- Тектілік анадан дариды дегенді қалай түсінесіз?
- «Алтын құрсақ» деген не?
- Ерекше қасиет тағдырдың сыйы ма?
2-кесте. Ұрпақ сабақ алар тəрбиелік сапалары мен істері
Менің Нұрбике Бөрте Тəукехан Жаған Əлжан апа

таңдауым ханым ханым ның анасы Бегім
Қажетті
қасиеттері
Пайдалы
Ұнамды
Бүгінге
дейін
өзекті
(Үйренуге 66
болатын
қасиеттер)
Пенделігі
Қазақтың нар тұлғалы азаматтарын туып-өсірген аналардың шынайы бейнесін

сомдау арқылы студенттердің өзіне талап қоя білуіне мүмкіндік беру көзделеді.
Қазақстандағы əйелдер қозғалысының негізін қалаушылар. Пікірталас сұрақтары:
1. Қазақ əдебиетіндегі əйел теңдігі туралы шығармалар.
2. Əйел теңдігі: кеше мен бүгіні
3. Қазақ халқының əйел жəне қыз бала туралы тұжырымды ойлары (мақал-мəтел
жарысы)
4. Қорытындылау
Азап тартқан алаш арулары. Кеңестік тоталитарлық жүйенің солақай саясаты
кесірінен «халық жауы» атанған қазақ зиялыларының жарлары мен қыздары ұзақ
жылдар қызыл империядан теперіш көргені белгілі. Қуғын-сүргін көрген уақыттарда
тауқыметті тағдырым деп көтере білген асыл жарлар, аяулы қыздар алаш зиялыларының
атына кір жұқтырмай, шыдамдылық пен сабырлылықтың биік үлгісін көрсете білді.
Студенттермен кездесу-сабақ ретінде өтетін бұл сабақтың барысында білімгерлер
азап көрген алаш арулары рухының қайсарлығын сезінердей тəлім алуына төмендегіше
сұрақтар арқылы бағыт беріледі:
- Адамның адалдығы немен дəлелденеді?
- Қиянатпен азап арқалаудағы жан жарасы жазыла ма?
Congress Book
- Адам қиын тағдырына мойымас үшін не істегені жөн?

- Қиындық шынықтырады дегенге өз ойымыз?
- Əділет əрдайым жеңіспен біте ме?
- Жақсы адамның ұрпағы атану қандай жауапкершілік жүктейді?
- Адалдықты дəлелдеу жолдары?
Кездесуден алған əсерінен студенттер эссе жазып, ой қорытындылайды.
Бүгінгі абзал аналар. Тарихтан тартылған тағылым жолы ұмытылмақ емес,
өміршеңдігімен де əрдайым болашаққа бастайды. Оның белсенді кейіпкерлері қашан да
əйелдер болмақ. Ананың ардақты бейнесі əр баланың көкірегінде сақталғанмен, əулетке,
ауылға, қауымға, халыққа қамқор ана болған əйелдер бейнесі қай ортада да баршылық.
Соның ішінде жалпыға танымал, батырдың ғана емес, халық келіні атанған Зейнеп
Ахметова, өмірі мен ұлағатты ісі үлгі, қыз-келіншектерге тəлімді ойларымен кеңес бере
білген Ділда Тасмағанбеткеліні, Əзілхан Нұршайықовтың «Мəңгілік махаббат жыры»
шығармасына арқау болған Халима Қалиакпарқызы, Түрколог ғалым, белгілі қаламгер
Немат Келімбетовтің зайыбы Қуаныш Тазабекқызының 12 жыл төсекке таңылған жарын
күтіп, аяғына тұрғызып, «Қайғыдан бақыт жасаған», «Үміт үзгім келмейді»
шығармаларының кейіпкері ретінде танылған бейнесі т.б. бүгінгі «ана» деп ауыз
толтырарлық тұлғалардың өмірі мен шығармашылығы, ғибрат алар істері студенттермен
бірлесе отырып өткізілетін практикалық сабаққа негіз болмақ.
Студенттердің қалауына сай кестелер толтырылып, басқа да танымал аналар
төңірегінде əңгіме қозғалады. Сабақ инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде өткізіледі. Əрқашан дəріс пен практикалық сабақ «Қазақ аруының бойтұмар
əнін» орындайды. Əнін композитор Халықберген Əбілжанов жазған. Студенттерге
оқытушы өзі үйретіп, олардың есте сақтауына телефонның диктофонын пайдалануға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар студент қыздардың осы сабақ барысын телефонмен
бейнетаспаға түсіріп, басқа бұл пəн оқылмайтын құрбыларына тыңдата алады. Еліміздің 67
білім беру жүйесінде 80 жылға жуық тарихы бар Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық
университетінде ұлтжанды, парасатты, шынайы қазақ аруының бейнесін қалыптастыру
мақсатында «Қазақ аруы» арнайы курсы жүргізілетіндігін барша жұрт бұқаралық
ақпарат құралдарынан да таныс.
Аталмыш курс жаһандану үдерісінде ұлттық мүддені жоғары қоя отырып, салт-
дəстүрді бағалайтын, этномəдениетті, мінез-құлқы мен санасы ұлттық ділмен ұштасқан,
кəсіптік-педагогикалық имиджі қалыптасқан зиялы əйел тəрбиелеуге бағытталғандығы
университет ғалымдарының ғана емес, еліміздегі ғалымдардың да қолдауына ие болуда.
Университет ғимаратындағы «Ұлы даланың ұлы қыздары» атты картиналар
галареясынан бастау алған «Ұлы қазақ даласында өткен тарихи дара тұлға арулар»
бағдарламасы оқу-тəрбие үдерісіне енген он бес жыл ішінде студент қыздарымыз
танымды-тарихи шығармалар арқылы тұлғалар бейнесін оқып-үйреніп бойларына:
- аруларға тəн ерекшеліктерді қалыптастыруға;
- ерлермен бірге отаншылдық рухын түсірмеуге;
- отбасында аналық əлеуметтік рөлін атқаруға;
- ұлттық ұрпақ тəрбиесімен тікелей айналысуға;
- аналар дəстүрін жалғастыруға;
- халықтың салт-дəстүрін сақтауға;
- қиындықтарға төзуге;
- махаббатқа адал болуға, отбасын сақтауға;
- ұлттық тəрбиенің қыры-сырын меңгеруге,т.б. деген біліктілік қажет екендігін
ұғынды.
Қазіргі заман қыз бала тəрбиесіне ерекше мəн беруді қажет етеді. Ақпарат пен
техниканың дамыған, ғаламдану процесі жедел жүріп жатқан қазіргі кезең ұлтымызға
Congress Book
ғана тəн қазақ қызы қасиеттеріне кері ықпал жасамай қоймайтыны белгілі. Бірақ, соған
қарамастан, өз ұлтының бет-бейнесін жоғалтып алмауға, қазақ қызының қасиетін
сақтауға үйретуге тиіспіз.
Болашақ аналарға қазақ бірлігін, берекесін, еркіндігін ойлаған дара да, дана
тұлғалар Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, Нұрбике ханым, Айғаным, Ұлпан, Зере,
Ұлжан сынды аналарымыздың өнегелі істерін, батыр арулар – Əлия мен Мəншүк,
Хиуаздардың ерлігін, желтоқсан көтерілісінің құрбандары болған аруларымыз Сабира
мен Лəззаттардың қайсарлығын, асыл аналардың жалғасындай өнер жұлдыздарына
айналған əйгілі əнші-күйші, ақын, бишілерімізді озық өнегелерін, бұрынғы да кейінгі
еңбекпен аты шыққан еңбеккерлер мен іскер жандардың қиындықты жеңудегі
қажырлығы мен сабырлығын, нəтижесін үлгі етіп тəрбиелеуіміз керек.
Қорытындылай келе:
- тарихи тұлғалар өмірін, өнегесін үлгі етудің түрлі мүмкіндіктерін зерттеп-
зерделеу;
- олардың өмірі мен тағылымды өнегесі туралы мұраларды жүйелеу;
- тұлғалардың отбасылық өмірі мен тұлғалық бейнесін үлгі ету;
- тəрбиелік мəні бар кештер мен кездесулерді жиі ұйымдастыруды жүйелі
жоспарлап, жүзеге асыра алсақ, қыз балаларды тағылымдық өнеге арқылы тəрбиелеу
нəтижелі болады деген пайымдау жасаймыз.
Пайдаланған əдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»
атты Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана . 2014 жыл 17 қаңтар
2. Қоңырбаева С. Қазақ аруы: Оқу құралы. – «Қыздар университеті» баспасы. –
Алматы. 2015. – 232 б. 68
3. Қоңырбаева С. Қазақ аруы: хрестоматия. Алматы: АрнаLTD, 2016. – 246 б.
Congress Book
THE ROLE OF WOMEN’S IN THE DEVELOPMENT OF SCIENCE

ABSTRACT
ELMİN İNKİŞAFINDA QADINLARIN ROLU
Gulshan MAHARRAMOVA
Azerbaijan University of Languages
Doctor of Philosophy in Philology
Baku Azerbaijan
ORCID ID: 0000-0003-4681-0204
In our modern world, the successful functioning of women in all spheres of social life - politics,
economy, culture, science and education, even in special government positions, fully confirms
the great physical and cognitive power of the more exquisite gender. Women are also active in
the field of science and make their worthy contributions to the institutions where they operate.
It is gratifying that today in universities and research institutions, women are elected to crucial
positions or entrusted with the performance of these positions. Present-day, female inventors in
science, female engineers... sign many successes and even take a close part in the rapid change
of our daily life.
It is known that ancient historical and literary sources mention the existence of scientific and
educated women. Even in the earliest times, studying science was the destiny of families
belonging to the upper classes, regardless of gender and age. Merit-Ptax, a doctor by profession,
is considered the first female scientist who lived in Egypt 5000 years ago. However, after the
fall of the Roman Empire, the attitude towards women changed completely, and their
engagement in science was considered as collusion with the devil.
It took more than a thousand years for women to be involved again in scientific activity. For
example, Margaret Cavendish, the first female scientist of the Renaissance in Europe - the 69
author of a number of treatises on physics, the joint research conducted by Pierre and Marie
Curie is the most outstanding example of a family tandem in the history of science. Or a female
researcher named Grace Hopper, who invented the first program - a compiler, became a
promoter of the notion of programming languages. Since the beginning of the 20th century,
women have successfully overcome great difficulties in revealing the secrets of humanity and
gaining equal rights with men in the military. It is as a result of this success that the influx of
women into science has become widespread and they have made unparalleled contributions to
world science.
Assuredly, it is not enough to list the services of women with great spiritual strength and innate
intelligence in the field of science. Nonetheless, it should also be emphasized that the Turkish
and Azerbaijani people, who have made unparalleled contributions to human society, have
highly appreciated women with their centuries-old, rich traditions of science, education and
enlightenment, and have always considered her a foremost force of society.
Keywords: women, science, legal equality, female scientists, Turkish and Azerbaijani people.
Özet
Müasir dünyamızda qadınların ictimai həyatın bütün sahələrində - siyasət, iqtisadiyyat,

mədəniyyət, elm və təhsil, hətta xüsusi təyinatlı dövləti vəzifələrdə uğurla fəaliyyət göstərməsi
zərif cinsin hansı böyük fiziki və idraki gücə malik olduğunu tamamilə təsdiqləyir. Qadınlar
elm sahəsində də fəallıq nümayiş etdirir və fəaliyyət göstərdikləri qurumlara öz layiqli
töhfələrini verirlər. Sevindirici haldır ki, günümüzdə universitetlərdə, elmi-tədqiqat
Congress Book
qurumlarında qadınlar mühüm məsul vəzifələrə seçilir və ya bu vəzifələrin icrası onlara həvalə
edilir. Bu gün elmdə qadın ixtiraçılar, qadın mühəndislər... çox sayda uğurlara imza ataraq hətta
gündəlik həyatımızın sürətlə dəyişməsində yaxından iştirak edirlər.
Məlumdur ki, qədim tarixi və ədəbi mənbələrdə də elmli və təhsilli qadınların varlığından geniş
söz açılır. Hələ ən əski dövrlərdə belə elmlə məşğul olmaq cinsindən və yaşından asılı
olmayaraq yüksək təbəqələrə məxsus ailələrin taleyinə yazılmışdır. Peşəsi həkimlik olan Merit-
Ptax adlı xanım 5000 il əvvəl Misirdə yaşamış ilk qadın alim hesab olunur. Ancaq Roma
imperiyasının süqutundan sonra qadınlara olan münasibət tamamilə dəyişmiş və onların elmlə
məşğul olması şeytanla əlbir olmaq kimi qiymətləndirilmişdir.
Qadınların yenidən kütləvi şəkildə elmi fəaliyyətə cəlb olunması üçün isə təxminən min ildən
çox vaxt keçmişdir. Məsələn, Avropada İntibah dövrünün ilk qadın alimi - fizika ilə bağlı bir
sıra traktatların müəllifi Marqaret Kavendiş, Pyer və Mariya Kürilərin apardıqları birgə
araşdırmalar elm tarixində ailə tandeminin ən seçilən örnəyidir. Və ya Qreys Xopper adlı qadın
tədqiqatçı ilk proqramı - kompilyatoru ixtira etmiş, proqramlaşdırma dilləri ideyasının
təbliğatçısı olmuşdur. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, qadınlar bəşəriyyətin sirlərinin
ortaya çıxmasında, əskər sahələrdə kişilərlə bərabər hüquqların əldə olunması yönündə böyük
çətinlikləri uğurla dəf etmişlər. Məhz bu uğurun nəticəsidir ki, qadınların elmə axını geniş
miqyas almış və onlar dünya elminə misilsiz töhfələr vermişlər.
Təbii ki, elm sahəsində böyük mənəvi gücə və fitri zəkaya malik qadınların xidmətlərini
sadalamaqla bitməz. Ancaq onu da vurğulamaq lazımdır ki, bəşər cəmiyyətinə misilsiz töhfələr
bəxş etmiş Türk və Azərbaycan xalqı da çoxəsrlik, zəngin elm, təhsil və maarifçilik ənənələri
ilə qadına yüksək qiymət vermiş, onu daima cəmiyyətin önəmli qüvvəsi saymışdır.
Açar sözlər: qadınlar, elm, hüquq bərabərliyi, qadın alimlə, Türk və Azərbaycan xalqı .
70
Congress Book
ПРОБЛЕМА ГЕНДЕРНОГО НЕРАВЕНСТВА В STEM-ОБРАЗОВАНИИ

THE PROBLEM OF GENDER INEQUALITY IN STEM EDUCATION
Айнур Темирханкызы КАРИМОВА,

Докторант, Международный казахско-турецкий университет имени Ходжи Ахмеда
Ясави, Факультет Естественных наук, Кафедра Физики, Туркестан, Казахстан,
ORCID ID: 0000-0001-9824-8140
Аннотация
Сегодня мы наблюдаем технологический прогресс, о котором 25 лет назад могли только
мечтать, сопровождающийся появлением новых рабочих мест, новых возможностей для
расширения экономических прав и потребностей в более образованных людях, особенно
в областях науки, техники, инженерии и математики (STEM). Несмотря на прогресс,
гендерное равенство по-прежнему остается недостижимым. В некоторых областях,
имеющих важное значение для расширения прав и возможностей женщин, таких как
STEM, по-прежнему остро не хватает участия женщин. Изучая естественные науки,
математику, технологии и инженерные решения комплексным образом для решения
проблем реального мира и борьбы с гендерным неравенством, дети и молодежь
улучшают свое понимание того, как все устроено, и улучшают гендерно-равноправное
использование цифровых технологий, а девочки приобретают научные и технические
знания и навыки, которые им необходимы.
В данной работе изучается проблема гендерного неравенства в STEM-образовании и
STEM-профессиях. Проводится сравнительный анализ авторских казахстанских
исследований касательно данной проблемы. Ожидается, что исследование позволит 71
поддержать учителей и администрацию школ в их усилиях по поощрению девочек к
изучению STEM-наук и карьере, а также поможет исследователям сориентировать свои
усилия на предоставление им плодотворных и долговременных решений.
Ключевые слова: STEM-образование, гендерное неравенство, цифровые технологии.
Abstract
Today we are witnessing technological progress that 25 years ago could only have dreamed of,
accompanied by the emergence of new jobs, new opportunities for economic empowerment
and the need for more educated people, especially in the fields of science, technology,
engineering and mathematics (STEM). In spite of progress, gender equality remains evasive.
In some areas that are important for women's empowerment, such as STEM, there is still a
severe lack of women's participation. By studying natural sciences, mathematics, technology
and engineering solutions in an integrated way to solve real-world problems and combat gender
inequality, children and young people improve their understanding of how things work and
improve the gender-equal use of digital technologies, and girls acquire the scientific and
technical knowledge and skills they need.
This paper examines the problem of gender inequality in STEM education and STEM
professions. A comparative analysis of the Kazakhstan’s authors researches on this problem is
carried out. The study is expected to support teachers and school administrators in their efforts
to encourage girls to study STEM sciences and careers, as well as help researchers focus their
efforts on providing them with fruitful and long-term solutions.
Keywords: STEM education, gender inequality, digital technologies.
Congress Book
Введение
Гендерное равенство является важным аспектом социального прогресса. Изучение
гендерных вопросов в системе высшего образования является частью более широких
усилий по продвижению гендерного равенства и борьбе с дискриминацией во всех
сферах общества. Гендерные стереотипы могут влиять на выбор профессии и
ограничивать возможности карьерного роста как мужчин, так и женщин. Изучая
гендерные вопросы в сфере высшего образования, мы можем помочь бросить вызов этим
стереотипам и разрушить их, позволяя студентам выбирать профессию, основываясь на
своих интересах и способностях, а не на ожиданиях общества.
Вопросы проявления гендерного неравенства в сфере образования актуальны в
настоящее время, поскольку отдельные проявления гендерного неравенства еще не
отменены. Гендерная вертикальная и горизонтальная сегрегация в виде неравной оплаты
труда и неравной представленности мужчин и женщин в различных профессиях по-
прежнему остается острой проблемой в Казахстане. Макроэкономическая политика,
направленная на достижение равного доступа к трудовым, социальным и
институциональным ресурсам, является одной из целей экономической политики
государства.
Женщины недопредставлены на руководящих должностях в академических кругах,
включая заведующих кафедрами, деканов и президентов университетов. В
академических кругах существует гендерный разрыв в оплате труда: женщины
зарабатывают меньше мужчин на тех же должностях и с тем же уровнем опыта.
Женщины с меньшей вероятностью получат работу или продвижение по службе, чем их
коллеги-мужчины, что может иметь долгосрочные последствия для их занятости и
финансовой стабильности. Гендерные предубеждения в практике найма могут привести
к тому, что на академические должности будет приниматься меньше женщин, особенно 72
в STEM. Гендерные стереотипы и предрассудки также могут влиять на оценку качества
преподавания и научных исследований, приводя к несправедливым оценкам женщин-
ученых.
Различные инициативы в области STEM и вклад в ее развитие имеют решающее
значение для безопасности страны, экономической конкурентоспособности,
процветания и научного роста. Однако многие страны испытывают дефицит
специалистов в STEM отраслях, особенно среди женщин. Равные возможности
карьерного роста для женщин в областях STEM способствуют сокращению гендерного
разрыва в заработной плате, повышению финансовой защищенности женщин,
обеспечению квалифицированной и разнообразной рабочей силы STEM и
предотвращению предвзятости в этих областях (Халперн и др., 2007; Гой и др., 2018).
Согласно отчету ЮНЕСКО (2016), несмотря на растущее участие женщин в высшем
образовании, доля женщин, поступающих в STEM-образование, по-прежнему
сокращается. Феномен ухода женщин из STEM-дисциплин, названный “дырявым
трубопроводом STEM”, был основной причиной беспокойства в академических кругах
(Уайтлегг, 2001; Мим, 2019; Сыздыкбаева, 2020). В то время как некоторые из этих
исследований показали, что девочки бросают STEM-специальности во время обучения в
университете, другие обнаружили, что девочки реже участвуют в школьных
мероприятиях, связанных со STEM, чем мальчики, таким образом, в конечном итоге
покидают области STEM. В другом докладе ЮНЕСКО (UNESCO, 2017) об обучении
девочек в STEM-школе утверждается, что гендерное неравенство начинается в ранние
школьные годы, когда девочки начинают получать сообщения о том, что дисциплины
STEM не для них (Альмухамбетова и Кужабекова, 2020).
Congress Book
1. Исследования STEM в Казахстане

Основные универсальные политические документы, такие как Конвенция Организации
Объединенных Наций о правах ребенка, гласят, что все дети, независимо от пола,
этнической принадлежности, способностей или возраста, имеют право на образование.
Более того, законодательство Республики Казахстан о правах ребенка согласуется с
вышеупомянутой конвенцией, утверждающей, что все дети имеют равные права
независимо от их социальной принадлежности. Однако несмотря на то, что все дети
имеют равные возможности для получения высококачественного образования,
гендерные различия в областях науки, техники, инженерного дела и математики (STEM)
являются одной из ключевых проблем образовательной системы.
Факторы, способствующие недопредставленности женщин в STEM, распространены во
многих странах мира, включая Казахстан. Казахстан является уникальным ландшафтом,
поскольку это постсоветская страна с исторически и культурно ориентированным
обществом, которое сильно повлияло на восприятие STEM женщинами. Эти
исторические и социокультурные факторы неизбежно влияют на решение студенток
продолжить изучение STEM. Такие факторы были точно определены в качественном
исследовании, проведенном Альмухамбетовой и Кужабековой (2020). Исследователи
разделили их на три категории: микро-, мезо- и макроуровни. Факторы микроуровня
связаны с индивидуальными факторами, такими как самоэффективность, уверенность в
себе, отношение к STEM, личные способности и знания в выбранной области (Дабни и
др., 2012; Альмухамбетова и Кужабекова, 2020; Балта и др., 2023; Джапашов и др., 2022).
Традиционно девушку учат, что женственность означает, что она не должна быть
разрушительной или пачкать руки. На раннем этапе девочкам дают кукол и статичные
предметы для игр, в отличие от подвижных объектов, которые более сложны и могут
состоять из нескольких частей, таких как грузовики и конструкторы. И по мере того, как
девочки взрослеют, их мобильность часто ограничивается, что ограничивает их 73
возможности проявить свое любопытство. Факторы микроуровня, влияющие на
зачисление студенток или их уход из областей STEM, глубоко основаны на их
восприятии, уверенности в себе и личных способностях, которые формируются в рамках
мезоуровня, упомянутого ниже.
Мезоуровень включает в себя факторы, связанные с семьей и школой, которые влияют
на решения девочек, по отношению к дисциплинам STEM. Согласно Альмухамбетовой
и Кужабековой (2020), факторы, связанные со школой, такие как учебная программа,
ориентированная на STEM, внеклассные STEM-клубы, стиль преподавания, школьная
культура и поддержка сверстников, являются одними из основных факторов, которые
положительно влияют на студенток при изучении STEM на университетском уровне.
Например, участники, принимавшие участие в STEM-олимпиадах и научных проектах,
в дальнейшем намеревались выбрать STEM-специальности. Более того, примечательно,
что оценки студентов по окончании семестра положительно коррелируют с интересом
студентов к карьере в STEM, что согласуется с результатами исследований в этой
области (Дабни и др., 2012; Джапашов и др., 2022).
Несмотря на тот факт, что занятия, связанные со школой, оказывают благотворное
влияние на стремление девочек к STEM, факторы, связанные с семьей, имеют
значительные расхождения. Начнем с того, что Казахстан богат и разнообразен
традициями и культурой. Альмухамбетова и Кужабекова (2020) отметили, что три
категории семей по-разному влияют на карьеру их дочерей в STEM. Отцы из некоторых
семей сначала относятся к дочерям как к сыновьям, позже поощряют их
специализироваться в STEM. Во-втором случае, семьи только с одним родителем также
призывают своих девочек специализироваться в STEM, поскольку это дает больше
шансов на трудоустройство в будущем и более высокую оплату, чем другие профессии,
Congress Book
связанные с гуманитарной деятельностью. И наконец, наиболее распространенными

семьями являются те, в которых родители или другие старшие члены семьи выступают
против того, чтобы девочки специализировались на профессиях STEM, утверждая, что
STEM не подходит девочкам. В исследовании, проведенном Джапашовым и соавт.
(2022) ни размер семьи, ни уровень образования родителей не оказали какого-либо
заметного или существенного влияния на выбор ребенком специальности STEM.
Как указывалось ранее, к числу проблем, связанных с семьей, которые могут быть
связаны с мезоуровнем, мы можем отнести домашние обязанности, уход за детьми,
баланс между работой и личной жизнью, гендерные стереотипы и реинтеграцию после
отпуска по беременности и родам (Цакалеру и др., 2022). Результаты казахстанского
исследования, проведенного Цакалеру и др. (2022), совпадают с результатами других
исследований, которые показали, что женщины-преподаватели в области STEM часто
испытывают стресс из-за домашних обязанностей, ухода за детьми, а также баланса
между работой и личной жизнью. Эти трудности могут препятствовать продвижению по
карьерной лестнице женщин-ученых или, возможно, привести к их увольнению
(Кристенсен, 2018; Диденко и др., 2019; Цакалеру и др., 2022). Цакалеру и др. (2022)
обнаружили, что некоторые работодатели не принимают на работу женщин после
отпуска по беременности и родам, что препятствует удержанию женщин на работе.
Тематическое исследование, проведенное Коэном Миллером и Льюисом (2019) о
гендерном равенстве в STEM высшем образовании в Казахстане, выявило ряд проблем,
которые можно отнести к факторам мезоуровня. Во-первых, хотя показатели зачисления
женщин в STEM-области могут быть такими же, как и у мужчин, их последующие пути
различаются; продвижение женщин с младших должностей на руководящие сложнее,
чем у мужчин. Во-вторых, гендерный анализ официальной учебной программы высшего
образования в Казахстане показал, что авторами лишь в 15% всех предоставленных
материалов для чтения были женщины, что непреднамеренно создает впечатление, что 74
знания в основном исходят от мужчин. А также, согласно Цакалеру и др. (2022), климат
на рабочем месте недостаточно инклюзивен, а это означает, что женщины, возможно, не
принимают активного участия в процессе принятия решений, связанных с областью
STEM.
Культурные различия, экономика и рынок труда, гендерные ожидания, стереотипы и
социальные конструкции являются факторами на более широком макроуровне. С точки
зрения истории и культуры Казахстан является исключительным государством. До
Советского Союза женщины рассматривались только как жены, матери и невестки,
которые брали на себя всю ответственность по ведению домашнего хозяйства и
поддерживали своего мужа. Положение женщин незначительно улучшилось, когда
Казахстан присоединился к Советскому Союзу, что предоставило доступа к
здравоохранению, образованию и возможностям трудоустройства (Маклафлин, 2018).
По словам Акинер (1997), несмотря на улучшение положения современных женщин, в
казахстанском обществе по-прежнему преобладает старый стереотип о женщинах как о
жене, матери и невестке. Другой доминирующий стереотип заключается в том, что
области STEM являются мужской профессией и, следовательно, неподходящими для
девочек (Акинер, 1997).
В целом, мы можем утверждать, что представление общества о роли женщин в обществе
прочно укоренилось в истории и культуре, с верой в то, что женщины, по сути, являются
воспитателями. Однако есть некоторые улучшения в зависимости от региона. Например,
для женщин из центральной, северной и восточной частей Казахстана было более
приемлемо специализироваться в технических областях, которые считаются более
либеральными в отношении прав женщин. Однако в менее промышленно развитых и
более густонаселенных южных регионах наблюдается негативное отношение
Congress Book
(Альмухамбетова и Кужабекова, 2020). Кроме того, Джапашов и др. (2022) обнаружили,

что специальности STEM более привлекательны для сельских школьников, чем для
городских, предполагая, что STEM-образование может помочь в решении социальных и
экономических проблем, с которыми сталкиваются сельские регионы.
В целом, обзор литературы показывает нехватку исследований, которые не являются
достаточно важными для удовлетворения наших исследовательских вопросов. Было
обнаружено, что профессия STEM явно предвзято относится к женщинам. Ключевые
факторы, влияющие на выбор женщинами специальности STEM, классифицируются по
трем уровням значимости. Каждый уровень, по-видимому, связан с другими, что делает
конечное решение более сложным. Необходимы дальнейшие исследования, чтобы
определить влияние каждого уровня, оценить интерес девочек к карьере в STEM и
измерить общественное восприятие девочек в STEM, чтобы в конечном итоге
способствовать решению проблемы недопредставленности женщин в STEM.
2. Среднее образование в Казахстане

Среднее образование в Казахстане является обязательным, и посещение
государственных школ на этом уровне является обязательным и бесплатным. Согласно
отчету ОЭСР (OECD, 2015), в Казахстане существует высокоцентрализованная
нисходящая образовательная система, которая наделяет школы ограниченными
полномочиями. Министерство образования и науки разрабатывает образовательную
политику и программы, в то время как региональные и районные власти отвечают за их
реализацию. Среднее образование требуется для учащихся в возрасте от 6 до 15 лет, что
соответствует школьным классам с 1 по 9. В Казахстане насчитывается около 7450 школ
различных типов, включая международные школы, частные школы, школы "Дарын",
Назарбаев интеллектуальные школы (NIS), инновационные школы "Билим" (BIL),
малокомплектные школы (расположенные в сельской местности, где в классах учатся 75
учащиеся разных уровней), а также государственные школы.
3. Образование в государственных школах Казахстана

Учащиеся государственных общеобразовательных школ обучаются в соответствии с
Республиканскими образовательными стандартами, утвержденными Министерством
образования Республики Казахстан (MERK, 2022). Все дети школьного возраста в
Казахстане должны пройти не менее девяти ступеней школьного образования, после 9-
го уровня у учащихся есть выбор: поступить в колледж (альтернативное
специализированное учебное заведение) или продолжить учебу в средней школе, чтобы
получить итоговый сертификат по окончании 11-го класса. После 11-го класса все
учащиеся, окончившие школу, могут сдать государственный экзамен, чтобы продолжить
учебу в университетах и выбрать специальность.
Ученики начинают изучать все предметы STEM (биологию, физику, химию и
математику) с 7-го класса. Согласно казахстанскому учебному плану, предметы
биологии, физики, химии и математики преподаются отдельно, то есть они не
интегрированы в естественнонаучный предмет. Однако содержание этих курсов очень
близко к содержанию международных стандартов обучения учащихся средних и
старших классов (Тойбазарова и Назарова, 2018).
Как известно, одним из важнейших компонентов STEM-образования являются уроки
технологии. В государственных школах Казахстана уроки технологии начинаются с 5-го
класса для учащихся средней школы и преподаются до окончания школы. Содержание
учебной программы предусматривает изучение материала по пяти сквозным
образовательным направлениям: изобразительное искусство (классическое и
современное искусство, цифровое искусство – фотография, анимация, медиа);
Congress Book
декоративно-прикладное творчество (материалы, инструменты и технологии

декоративно-прикладного искусства); дизайн и технологии; культура в целом, дом;
культура питания.
Интересно, что во многих государственных школах Казахстана на уроках технологии
девочки и мальчики делятся на две группы в зависимости от пола (Sputnik, 2022).
Например, программа уроков технологии, предусмотренная для мальчиков при изучении
дизайна и технологии, включает в себя следующие компоненты: основные
конструкционные, натуральные, искусственные и нетрадиционные материалы;
инструменты и оборудование для обработки материалов; обработка материалов
различными способами; дизайн изделий из различных материалов; технология
изготовления национальных предметов быта; памятники мировой и казахстанской
архитектуры; прототипирование; Дизайн интерьера.
Программа для девочек содержит: основные текстильные, натуральные, искусственные
и нетрадиционные материалы; инструменты и оборудование для обработки текстильных
материалов; обработка текстильных материалов различными способами; дизайн изделий
из текстильных материалов; индустрия моды, стиль и имидж, технология изготовления
элементов национальной одежды. Соответственно, когда мальчики изучают тему
“культура в доме”, они знакомятся с общей информацией об источниках электрической
энергии, использовании и ремонте электроприборов и бытовой техники; ремонтные и
бытовые работы, организация и планирование интерьера. Содержанием программы для
девочек, когда они изучают “культуру в доме”, является: личная гигиена, экология дома;
основы растениеводства, декоративного цветоводства, ландшафтного дизайна; уход и
хранение одежды.
Заключение 76
STEM-образование, учитывающее гендерные аспекты, – это подход к преподаванию и
обучению, обладающий преобразующим потенциалом для реализации обещаний
программы образования и расширения прав и возможностей девочек в 21 веке.
Такой подход к обучению обладает огромным потенциалом для изменения гендерных
стереотипов в классе и на рабочем месте. Гендерные нормы и гендерные стереотипы
ограничивают мотивацию девочек и их вовлеченность в STEM. Стереотипы о том, что
учеба в STEM и карьера предназначены для мальчиков, негативно влияют на интерес,
стремления, вовлеченность и достижения девочек в STEM.
Девочки, получившие образование в области STEM, обретают уверенность,
самостоятельность и инструменты, позволяющие ставить под сомнение ключевые
проблемы в окружающем их мире и предлагать решения для решения таких проблем.
Это, в свою очередь, бросает вызов традиционным представлениям мужчин и женщин о
том, что умеют делать девочки и к чему они могут стремиться, и готовит девочек к
будущим профессиям, которые еще даже не были изобретены. Вовлечение женщин
способствует научному совершенству и повышает качество результатов STEM,
поскольку различные точки зрения объединяют творческий потенциал, уменьшают
потенциальные предубеждения и способствуют получению более надежных знаний и
решений.
Источники
Akiner, S. (1997). “Between tradition and modernity-the dilemma facing contemporary central
Asian women” in Post Soviet Women: From the Baltic to Central Asia. ed. M. Buckley
(Cambridge: Cambridge University Press), 261–304.
Congress Book
Almukhambetova, A., and Kuzhabekova, A. (2020). Factors affecting the decision of female
students to enroll in undergraduate science, technology, engineering and mathematics majors
in Kazakhstan. Int. J. Sci. Educ. 42, 934–954.
Balta N, Japashov N, Karimova A, Agaidarova S, Abisheva S and Potvin P (2023) Middle and
high school girls’ attitude to science, technology, engineering, and mathematics career interest
across grade levels and school types. Front. Educ. 8:1158041.
Christensen, C. J. (2018). Factors influencing the retention of women faculty in STEM
disciplines.
Cohen Miller, A. S., and Lewis, J. L. (2019). “Gender audit as research method for
organizational learning and change in higher education” in Gender and Practice: Insights From
the Field, (Vol. 27) (Emerald Publishing Limited), 39–55.
Dabney, K. P., Tai, R. H., Almarode, J. T., Miller-Friedmann, J. L., Sonnert, G., Sadler, P. M.,
et al. (2012). Out-of-school time science activities and their association with career interest in
STEM. Int. J. Sci. Educ. B 2, 63–79.
Didenko, N., Ermolaeva, E., Kunitsyna, E., Medvedeva, I., and Vitman, R. (2019). “Features
of academic careers of female physicists in Russia” in AIP Conference Proceedings (AIP
Publishing LLC), 050032.
Goy, S. C., Wong, Y. L., Low, W. Y., Noor, S. N. M., Fazli-Khalaf, Z., Onyeneho, N., et al.
(2018). Swimming against the tide in STEM education and gender equality: a problem of
recruitment or retention in Malaysia. Stud. High. Educ. 43, 1793–1809.
Halpern, D. F., Aronson, J., Reimer, N., Simpkins, S., Star, J. R., and Wentzel, K. (2007). 77
“Encouraging girls in math and science” in IES Practice Guide. NCER 2007–2003 (National
Center for Education Research)
Japashov, N., Naushabekov, Z., Ongarbayev, S., Postiglione, A., and Balta, N. (2022). STEM
career interest of Kazakhstani middle and high school students. Educ. Sci. 12:397
McLaughlin, K. (2018). Kazakhstan country gender assessment. Asian development bank;
gender and youth employment in the commonwealth of independent states: Trends and key
challenges. Te Decent Work Technical Support Team and the ILO Ofce for Eastern Europe and
Central Asia
MERK (2022). Ministry of Education of Republic of Kazakhstan. Standards of Educational
programs. Available at: https://www.gov.kz/memleket/entities/edu?lang=ru
Mim, S. A. (2019). Women missing in STEM careers: a critical review through the gender lens.
J. Res. Sci. Math. Technol. Educ. 2, 59–70.
OECD, (2015). OECD reviews of school resources: Kazakhstan. Available at: https://
www.oecd-ilibrary.org/docserver/9789264245891-5-en.pdf?expires=1588984432&id=id&
Sputnik (2022). Is it necessary to divide the class between girls and boys for technology and
physical education, answered the Ministry of Education. Available at: https://ru.
sputnik.kz/20200913/delenie-klass-devochki-malchiki-trudi-miobrazovaniya-14941591.html
Syzdykbayeva, R. (2020). Exploring Gender Equality in STEM Education and Careers in
Kazakhstan STEM Education for Girls and Women, 189.
Congress Book
Tsakalerou, M., Perveen, A., Ayapbergenov, A., Rysbekova, A., and Bakytzhanuly, A. (2022).
“Understanding the factors influencing Women’s career trajectories in STEM education in
Kazakhstan” in Int. Conf. Gender Res., vol. 5, 230–239.
UNESCO, (2016). Institute for Statistics [internet]. Women in Science. Available at:
http://www.uis.unesco.org/ScienceTechnology/Documents/fs34-2015-women%20in%20scien
ce-en.pdf
UNESCO, (2017). Cracking the Code: Girls' and Women's Education in Science, Technology,
Engineering and Mathematics (STEM). Paris, UNESCO
Whitelegg, L. (2001). Girls in science education. Gende Sci. Read. 373
78
Congress Book
ДОРОГА К ПРИЗНАНИЮ И ТВОРЧЕСТВУ ИЗ ГЛУБИНЫ ВЕКОВ ДО

СОВРЕМЕННОСТИ
THE ROAD TO RECOGNITION AND CREATIVITY FROM THE DEEP OF THE
CENTURIES TO THE PRESENT
YÜZYILLARDAN BUGÜNE KADAR BİLİNÇ VE YARATICILIK YOLU
Рашида МУГАВЕЕВА
старший преподаватель, ЮКУ им. М. Ауэзова, факультет искусства и культуры,
кафедра изобразительного искусства и дизайна, Шымкент, Казахстан ,
ORCID ID: 0009-0007-0384-2042
Краткое содержание
В течении всей истории человечества женщины боролись за право заниматься
живописью наравне с мужчинами, за право на реализацию своего творческого
потенциала. Не смотря на то, что в современном Казахстане учениками художественных
школ, колледжей и Вузов в своем большинстве являются девушки, художественные
музеи отдают работам художниц всего 15% выставочных залов. К написанию статьи
подтолкнула мысль, что на уроках истории искусств в основном рассказывают о
мужчинах-художниках. Для того чтобы ситуация изменилась, необходимо как можно
больше говорить о художницах — и из далекого прошлого, и о наших современницах,
показывать широкой публике их наследие.
Для достижения цели были поставлены следующие задачи: собрать информацию о
самых успешных женщинах-художницах со времен античности до наших дней, 79
проанализировать как менялся образ женщин в живописи, изучить творчество
казахстанских художниц и выявить основные тенденции в их образах.
В своей статье хочу рассказать о возможности женщин в разные времена заниматься
творчеством; раскрыть имена художниц античного мира, о которых упоминал Плиний
старший в «Естественной истории» - Эйрена, Тимарет, Калипсо, Аристарета, Иайя и
Олимпиада; рассказать о средневековых монастырях, давших женщинам образование и
возможность заниматься искусством; рассмотреть творчество женщин эпохи Ренессанса
и Средневековья. Далее раскрыть роль женщин в художественной жизни общества в 19
и 20 веке. Более подробно рассказать о первых художницах Казахстана – Айше
Галимбаевой и Гульфайрус Исмаиловой; раскрыть новаторские приемы живописи
Нелли Бубэ; поговорить о творчестве Жамили Такен, создавшей Международный
независимый женский фонд художников «Тан Шолпан»; рассказать о творчестве
современных казахстанских художниц - минималистической живописи Карлыгаш
Кансейт, степных пасторалях Мугавеевой Рашиды, мифопоэтических картинах Зуры
Асылгазиной, креативном творчестве Альсии Мугавеевой.
Keywords: художники Казахстана, женщины художники, женщины живописцы,
женское творчество
Abstract
Throughout the history of mankind, women have fought for the right to paint on an equal
footing with men, for the right to realize their creative potential. And despite of the fact that in
modern Kazakhstan the students of art schools, colleges and universities are mostly girls, art
museums give only 15% of the exhibition halls to the works of women composers. I was
Congress Book
inspired to write this article by the idea that in art history lessons they mostly talk about male
artists. In order for the situation to change, it is necessary to talk as much as possible about the
women artists - both from the distant past ones and about our contemporaries, to show their
heritage to the general public.
To achieve the goal, the following tasks were set: to collect information about the most
successful female artists from antiquity to the present day, to analyze how the image of women
in painting has changed, to study the work of Kazakh artists and identify the main trends in
their images.
In my article I want to tell about the possibility of women at different times to engage in
creativity and how the image of a woman in art has changed. Reveal the names of the artists of
the ancient world, mentioned by Pliny the Elder in Natural History - Eirene, Timaret, Calypso,
Aristarete, Iiaia and Olympias; tell about medieval monasteries which gave women education
and the opportunity to practice art; consider the work of women of the Renaissance and the
Middle Ages. Further to reveal the role of women in the artistic life of society in the 19th and
20th centuries. To tell in more detail about the first female artists of Kazakhstan - Aisha
Galimbayeva and Gulfairus Ismailova; to reveal the innovative painting techniques of Nelly
Boubet; to tell about the work of Zhamily Taken, who created the International Independent
Women's Fund of Artists "Tan Sholpan"; to tell about the work of contemporary Kazakhstan
artists - minimalist painting by Karlygash Kanseit, steppe pastorals of Mugaveyeva Rashida,
mythopoetic paintings by Zura Asylgazina, creative work of Alsiya Mugaveyeva. Keywords:
artists of Kazakhstan, women artists, women painters, women's creativity.
Keywords: artists of Kazakhstan, women artists, women painters, women's creativity
Özet
80
İnsanlık tarihi boyunca kadınlar, erkeklerle eşit düzeyde resim yapma hakkı, yaratıcı
potansiyellerini gerçekleştirme hakkı için mücadele ettiler. Modern Kazakistan'da sanat
okullarının, kolejlerin ve üniversitelerin öğrencilerinin çoğunlukla kız olmasına rağmen, sanat
müzeleri sergi salonlarının sadece %15'ini sanatçıların eserlerine ayırıyor. Sanat tarihi
derslerinde çoğunlukla erkek sanatçılardan bahsedildiği fikrinden ilham alarak bu yazıyı
yazdım. Durumun değişmesi için, miraslarını halka göstermek için hem uzak geçmişten hem
de çağdaşlarımızdan sanatçılar hakkında mümkün olduğunca çok konuşmak gerekiyor.
Hedefe ulaşmak için şu görevler belirlendi: antik çağlardan günümüze en başarılı kadın
sanatçılar hakkında bilgi toplamak, resimdeki kadın imajının nasıl değiştiğini analiz etmek,
Kazak sanatçıların çalışmalarını incelemek ve ana sanatçıları belirlemek. imajlarındaki
trendler.
Yazımda farklı zamanlarda kadınların yaratıcı olma olasılığından bahsetmek istiyorum; Doğa
Tarihinde Yaşlı Pliny tarafından bahsedilen antik dünyanın sanatçılarının isimlerini ortaya
çıkarmak - Eirene, Timaret, Calypso, Aristarete, Iaya ve Olympias; kadınlara eğitim ve sanat
yapma fırsatı veren ortaçağ manastırlarından bahsetmek; Rönesans ve Orta Çağ kadınlarının
çalışmalarını düşünün. 19. ve 20. yüzyıllarda toplumun sanat yaşamında kadının rolünü daha
da ortaya koyuyor. Kazakistan'ın ilk kadın sanatçıları olan Aisha Galimbayeva ve Gulfairus
Ismailova'yı daha detaylı anlatmak gerekirse; Nelly Boubet'nin yenilikçi resim tekniklerini
ortaya çıkarmak; Uluslararası Bağımsız Kadın Sanatçılar Fonu "Tan Sholpan"ı kuran Zhamily
Taken'in çalışmaları hakkında konuşun; çağdaş Kazakistanlı sanatçıların çalışmalarından
bahsedin - Karlygash Kanseit'in minimalist tablosu, Mugaveeva Rashida'nın bozkır pastoralleri,
Zura Asylgazina'nın mit şiirsel tabloları, Alsia Mugaveeva'nın yaratıcı çalışmaları.
Anahtar Kelimeler: Kazakistanlı sanatçılar, kadın sanatçılar, kadın ressamlar, kadın
yaratıcılığı
Congress Book
Несмотря на то, что женщины долгое время жили в патриархальном мире, даже тогда
были художницы, чьи голоса дошли до нас через века, прославляя женские образы на
весь мир. При всей несвободе женщин в античности они могли становиться
художницами, если отец был художником. Эйрена, Тимарет (Тамаре), Калипсо,
Аристарета, Иайя и Олимпиада – прославленные женщины художницы античной эпохи,
о которых в I веке н. э писал Плиний Старший в «Естественной истории». До нас дошло
имя художницы-портретистки – Тимарет, дочери художника Микона Младшего из
Афин, которая «пренебрегала обязанностями женщин и занималась искусством своего
отца».
81
Рисунок 1. Деталь миниатюры о греческой художнице Тамаре/Thamyris рисующей
богиню Диану, 1400 гг./Unknown Artist from Detail of a miniature of Ancient Greek artist
Thamyris (Timarete) painting her picture of the goddess Diana, N. France,(Rouen).
Даже в 15 веке, художники, иллюстрировавшие работы Плиния писали фантазийные
портреты Тимарет (рис.1). Не менее известна, благодаря Плинию, Иайя. Эта старая или
«вечная дева» была более популярная и высокооплачиваемая художница чем мужчины-
портретисты ее времени. А Елена Египетская в 400г до н.э. выполнила мозаику «Битва
при Иссе» с изображением Александра Македонского, римскую копию которой мы все
хорошо знаем (рис.2).
Рисунок 2. Александровская мозаика, выполненная римским художником по рисунку

Елены Египетской/ около100 г. до н.э./ Национальный археологический музей Неаполя
Congress Book
В Средние века женщина стала свободнее, чаще могла становиться ремесленницей как
ее муж или отец. В монастырях в 12 веке женщины получали хорошее образование,
писали книги, занимались иллюстрациями манускриптов. В сборнике проповедей
монастыря Вестфалии есть автопортрет Гуды, вплетенный в инициал слова Dominus
(«Господь») с надписью «Guda, peccatrix mulier, scripsit et pinxit hunc librum» («Гуда,
грешная женщина, написала и украсила рисунками эту книгу»). Автопортрет Гуды
считается одним из первых в истории западного искусства (рис.3).
Рисунок 3. Фрагмент сборника проповедей из монастыря в Вестфалии/ XII век/

Государственная библиотека Франкфурта-на-Майне
В эпоху Ренессанса образование женщин в верхних слоях общества становилось более
распространенным явлением. Соответственно появлялось больше женщин-художниц.
Самая знаменитая портретистка своего времени Софонисба Ангвиссола (1532—1625)
старшая из 6 дочерей художника— итальянская художница, первая известная художница
эпохи Ренессанса, чей творческий успех вдохновил Лавинию Фонтана, Барбаруа Лонги,
Феде Галицию, Артемизию Джентилески. Она заслужила одобрение Микеланджело, с
ним у нее была переписка. В 27 лет стала художницей и придворной дамой испанской
королевы Елизаветы Валуа. Софонисба сломала все стереотипы того времени хотя бы
тем, что дважды выходила замуж (после 40 и 50 лет), написала серию своих
автопортретов, выработала свой стиль, которому подражали другие художники,
считается основательницей нового жанра живописи - семейный портрет в антураже.
.Софонисба Ангвиссола умерла в 1625 году в Палермо в возрасте 93-х лет.
82
Рисунок 4. Автопортреты Софонисбы Ангвиссолы, написанные в период 1554,1610гг /

художественно-исторический музей в Вене, Национальный музее Каподимонте в
Неаполе
Одним из первых художников, изобразивших себя за созданием автопортрета, за
мольбертом, считается Катерина ван Хемессен, южнонидерландская (фламандская)
художница эпохи Позднего Возрождения. В 1548 году она написала портрет, полный
загадок и отсылок к автопортрету Альбрехта Дюрера.
Congress Book
Рисунок 5. Автопортрет Катарины ван Хемессен/ 1548 год / Музей в Антверпене

С 17 столетия женщины начинают учиться в университетах. Артемизия Джентилески
(1593-1656) - первая женщина, избранная в члены Академии живописного искусства во
Флоренции. Артемизия - первая художница которая не просто писала портреты, но в
своих работах говорила о проблемах женщин. Её отец был другом Караваджо. Трагедия
раннего возраста наложила отпечаток на все ее творчество. Она первая подняла вопрос
о женской незащищенности в обществе. В 17 лет во время обучения художник Огостино
Тасси ее изнасиловал. Атремизия и ее отец подали на него в суд, был большой скандал.
Суд обвинял ее в клевете, но Артемизия настаивала на своем. Папа Римский любил
живопись Огостино и суд его в итоге оправдал. А Артемизия на всю жизнь осталась с
клеймом обесчещенной женщины. С другой стороны, благодаря этому скандалу, она
прославилась и ее творчество стало широко распространяться. Она раскрывала личную 83
трагедию пересматривая ветхозаветные сцены. В своих картинах, трактуя библейские
сюжеты, показывая их современность она многократно изображала себя, убивающую
Огостино Тасси. До нас дошла картина «Юдифь с головой Олофрена» 1614-1620 годы.
Тема кровавой и страшной женской мести раскрыта в картине «Иаиль и Сисара» и во
многих других эмоционально заряженных страстью картинах. Её картины оригинальны
по концепции и композиции, даже автопортрет написан не просто в мастерской, как
принято было у художников того времени, а в сложном ракурсе, в процессе работы над
картиной (рис. 6).
Рисунок 6. Автопортрет Артемизии Джентилески в образе аллегории Живописи / 1638

год / Колоревская коллекция британской королевской семьи
Congress Book
К 19 столетию женщины художницы могли проявлять себя и участвовать в

художественной жизни общества. Они были частью выставок, официально учились в
художественных академиях и выставлялись в салонах. С этого периода женщины
боролись не за право что-то делать, а за право делать это на равных. Берта Моризо (1841-
1895) участвовала в первой выставке импрессионистов. Зная Ренуара, Дега и других
импрессионистов, мы очень мало знаем ее картины. Она выработала свой стиль. Начала
писать то, что интересовало лично ее – женские образы, более экспрессивные и
эмоциональные, абстрактные. Она первая исследовала эмоциональный мир женщин.
Начала писать меланхолию, задумчивость, переживания и мелкие дела женщин (рис.7).
До этого эмоциональные переживания женщин на фоне значимых глобальных тем в
искусстве были не интересны обществу. Долгое время тема материнства в искусстве
была вне рассмотрения художниками-мужчинами и только с появлением бОльшего
количества женщин-художниц она получила развитие.
84
Рисунок 7. Берта Моризо «Колыбель» / 1872 год / Музей Орсе, Париж
Роль женского образа в искусстве до середины 19 века – конструкция, которая
отображает мужские представления о роли женщины и социальные ожидания общества.
С появлением профессиональных художниц образ женщины становится многогранным.
Особенность женского искусства в том, что оно долгое время боролось за возможность
быть и существовать. Но и до сих пор, женское искусство не считается равным
мужскому. Мужчины-художники говорят об извечных глобальных темах, так как им не
приходилось заниматься самоутверждением и самоопределением как женщинам. А
женское искусство, решив эту проблему приходит к тому, что художницы начинают
говорить глубоким, общечеловеческим языком.
В 20 веке женщины приобретают большую свободу в обществе, и несут ее в живопись.
Они не только становятся полноценной частью художественного мира, но и определяют
его образ. Шведская художница Хильма аф Клинт за несколько лет до Василия
Кандинского воплотила в своих картинах все идеи абстракционизма. В 1905 году она
воплотила в живопись свои видения (Группа №5), а Кандинский написал первую
абстрактную акварель только в 1910 году. Но если заглянуть глубже, то «Глаз Бога»
Джорджианы Хьютон был написан в 1870 году. Исходя из этого, можно сделать вывод,
что абстрактная живопись без теории и названия направления уже существовала задолго
до Кандинского в творчестве этих женщин.
Congress Book
Рисунок 8. Фрида Калло «Автопортрет с терновым ожерельем и колибри» / 1940 год /

Центр Гарри Рэнсома
Фрида Калло (рис. 8), Марина Абрамович - вносят в искусство личные темы, они
автобиографичны, раскрывают одиночество, ранимость души и тела, поднимают темы
бессмысленности войны и вседозволенности людей. Они говорят о себе, так как до этого
их голосов вообще не было слышно в обществе. Поэтому женщинам-художницам так
важно говорить о личных переживаниях.
Для художниц Казахстана прошлого века актуальна тема осознания своих корней,
углубления в историческую и культурную память. В их картинах в той или иной степени
затрагиваются извечные ценности тюркского мира, гармония женщины и природы.
Айша Гарифовна Галимбаева (1917-2008) – первая казахская женщина, ставшая
профессиональным художником, первая женщина–этнограф, исследовавшая и
воссоздавшая старинные казахские национальные костюмы. Работавшая в эпоху 85
соцреализма, она выбрала основной темой картин мир женщины. Различные грани
жизни современной женщины и её духовная красота привлекали внимание Айши
Галимбаевой на протяжении всей жизни. В ее творчестве поэтично раскрыты
традиционные качества женщины казашки - уважение к старшим, трудолюбие и
терпение, преданность семье, любовь и забота о детях. Вдохновленная
импрессионистами она окутывает своих героинь легкой дымкой, сочными и яркими
мазками передает ощущение солнечного радостного дня. Она рисует портреты казахских
тружениц с неповторимым оптимизмом, теплотой интонации, и особой колористической
проникновенностью. Для ее творчества характерны стремление к эксперименту, работа
с разными материалами. Она первая среди казахстанских художников использует акрил,
комбинирует пастель и темперу. Все это делает образы героинь ярче и насыщеннее, тени
глубже, а картины прозрачнее. Женщины, в картинах Айши Галимбаевой –
хранительницы домашнего очага, воплощение уюта, гармонии и душевной теплоты:
«Нан», «Стригали», «Мать героиня», «Сладкие дыни», «Пшеница золотая», «Песнь
Казахстана», «Дары земли». Хозяйка, мать, творец, идеал красоты, В своем творчестве
она раскрывала красоту и гармонию вечных тем и идей, неподвластных давлению
актуальных сюжетов жизни (рис.9).
Congress Book
Рисунок 9. Айша Галимбаева. Портрет народной мастерицы Б. Басеновой/ 1958 год

/Государственный музей искусств Республики Казахстан имени Абылхана Кастеева
В творчестве Гульфайрус Исмаиловой (1929 - 2013) присутствует мифотворческое
сознание и театральная эстетика. Её женские образы завораживают мягкой нежностью и
трепетной незащищенностью, удивительно сочетающейся с внутренней силой
характера.
Изображение женщин на театральной сцене в возвышенном приподнятом моменте
раскрывают счастье от исполненного призвания. Она создает образы певиц, балерин,
актрис в момент торжества вдохновения и театральной праздничности. Наиболее
известная картина - «Казахский вальс» - показывает счастливую женщину, гибкая
красота движений которой усиливает ощущение радости творчества (рис.10). Народная
артистка окутана воздушным золотым свечением, бликами света на расшитом камзоле, 86
летящих многочисленных складках платья. Вьющиеся косы, мерцающие браслеты,
перья на шапочке подчеркивают ощущение праздника, окружают героиню сказкой,
ореолом одухотворенного таланта. «Окутывая Шару волшебством красоты Г. Исмаилова
поднимает ее выше уровня портрета конкретного человека, она открывает в ней обаяние,
свойственное нашим женщинам: нежность, женственность и вместе с тем огромную
внутреннюю силу, роднящую современниц художницы с героинями сказок, сложенных
казахским народом».
Рисунок 10. Гульфайрус Исмаилова «Казахский вальс Ш.Жиенкуловой» / 1958 год

/Государственный музей искусств Республики Казахстан имени Абылхана Кастеева
В живописных полотнах Гульфайрус присутствует театральная зрелищность, связанная
со спецификой деятельности художницы, ее живопись тяготеет к патетике эмоций и
пафосным восклицаниям. Художница часто говорила, что «в своем творчестве она
Congress Book
никогда не опускалась до бытовых моментов, ибо считает, что прекрасное должно

выражаться языком певучим, слогом, возвышенным».
В творчестве Нелли Витальевны Бубэ (1949 г.р.) тоже чувствуются тюркские духовные
традиции. Легенды и история, архитектурные памятники Казахстана, петроглифы –
неиссякаемый источник вдохновения. Тюркские женщины Нелли Бубэ, в цикле работ
«Женщины-кочевницы», раскрывают многообразие житейских занятий, которые
выполняются с любовью и творчеством. В отличие от Гульфайрус Исмаиловой, они
предстают в образе приземленных, заботливых хранительниц домашнего очага,
радующихся каждодневным бытовым делам (рис.11). Все окружение, детали костюмов,
утварь переданы со скрупулезной достоверностью. Выстраиваясь в общую линию,
композиции бытовых сцен в форме лирического повествования о повседневности,
напоминают о значимости каждого мгновения. Жизнь кочевниц предстает в виде
степных историй, а картины своей стилизацией ассоциируются с ковром или гобеленом.
87
Рисунок 11 Нелли Бубэ «Творчество», «Материнство», «Хозяйка очага» / 2018-2021 гг/

коллекция автора
Она не боится экспериментов и соединяет казалось бы, несоединимые материалы.
Созданная ею рельефная техника с наплывами и подтеками работает на идею, передавая
структуру земли, песка, свет солнца, придает произведениям особую выразительность и
звучание. Основная гамма работ Нелли Бубэ – бежево-коричневая и бронзово-
золотистая, с яркими вкраплениями. Она экспериментирует не только с фактурами, но и
с пространством и формой, когда фрагменты картин «вырываются» за ее пределы, а
привычный прямоугольный формат картины становится сложным многоугольником или
тондо.
В работах Нелли Витальевны присутствуют приемы, характерные для средневековой
книжной миниатюры: локальные цвета, золотой фон, триптихи, фризовые композиции,
принцип складня. В ее работах много символизма – шанырак, юрта, очаг, мировое
дерево... Каждый компонент - форма, фактура, цвет, взаимодействуя между собой
напоминают о мудрости божественного замысла и гармонии природы. За весь период
творческой деятельности художницы всего две картины были приобретены в
собственность музея нашей Республики.
В 1998 году казахстанская художница-педагог Жамиля Такен (1961 г.р.) объединила
творческих женщин Казахстана, создав Международный независимый женский фонд
художников «Тан Шолпан», с основной целью – создать условия для поддержки
женщин-художниц и вывести его на международный уровень. Задача участниц фонда
раскрыть творческий потенциал и найти новые пути в современном искусстве. Обладая
Congress Book
лидерскими качествами, творческой активностью Жамиля вдохновила современных

художниц на инициирование новых значимых совместных проектов. Мастер
эксперимента, она стремится выразить художественными средствами острые
социальные проблемы современности. Её жизненная позиция и неравнодушие к
событиям сегодняшнего дня выражается в создании социальных масштабных
произведений, имеющих иносказательный, притчевый характер (рис.12).
Рисунок 12. Жамиля Такен «Пандемия» / 200000 год /Государственный музей искусств
Республики Казахстан имени Абылхана Кастеева
Кроме того, у Жамили Такен целый ряд картин посвящен любимому образу – главной
героине, женщине в разных ролях: маленькая девочка, возлюбленная, мать. Нередко
картины написаны с конкретных персонажей, иногда это собирательный образ
идеальной и возвышенной женщины (рис.13). Авторская цветовая палитра, основанная
на оттенках вспыхивающего красного делает картины узнаваемыми. «Я люблю красный
88
цвет потому, что им можно выразить эмоции. Он передает и страсть, и любовь, и
негодование, еще много чего в сочетании с другими оттенками. Я работаю на
контрастах», - говорит Жамиля Такен.
Рисунок 13. Жамиля Такен «Утро», «В поисках ответа» / 2022 год /частная коллекция
автора
Карлыгаш Кансейт (1968 г.р.) - сторонница минимализма, упрощает, убирает все
лишнее, доводит композицию и цвет до совершенства. Темы красоты природы Южного
Казахстана, теплоты казахского быта с детства вдохновляют художницу на создание
живописных композиций. Сюжеты ее картин основываются на личном восприятии мира,
где образы прошлого переплетаются с современной реальностью, а пережитый опыт
меняет сознание и формирует новую глубину ощущения Свободы. И именно поэтому
возникает потребность действовать и создавать лучший мир. Женские образы Карлыгаш
Congress Book
излучают уверенность в своих силах, стремление решительно решать поставленные

задачи. Картины символичны, наполнены цветовыми и смысловыми ассоциациями.
Рисунок 14. Карлыгаш Кансейт «Три времени» «Үміт» / 2022 год /Коллекция автора
Основная концепция композиции " Три времени"(периода) заключается в ожидании
лучших перемен. Образ молодой девушки олицетворяет Казахский народ, который
сквозь время проносит чистоту. Взор направлен высоко в даль и указывает на ожидание.
Фигура и задний план характеризуют разные периоды становления и развития
Казахстана. Женская фигура находится в ожидании лучшего времени. "Три времени"
перетекает во вторую композицию «Үміт» (Надежда), где мы видим шаг в будущее.
Пройденный опыт требует нового подхода, к жизни (рис.14). Вместо ожидания девушка
переходит к действиям. Цветовое и композиционное решение полотен свидетельствуют
о стремлении Карлыгаш Кансейт передать свое мироощущение в яркой и лаконичной
манере. 89
Мугавеева Рашида (1971 г.р.) своими картинами дарит ощущение спокойствия и
гармонии. Для ее работ характерна ритмичность композиции и цвета, ювелирная
аккуратность и точность деталей. Живописные картины Рашиды Мугавеевой объединяет
искренняя любовь к культуре и традициям казахского народа. В них узнаваемые
бытовые истории - степные пасторали с излюбленными образами женщин, юртами,
неспешно бредущими по холмам барашками. Мир, наполненный безмятежностью,
счастьем и радостью. Все ее творчество посвящено историям о жизни казахского народа.
Рисунок 15. Рашида Мугавеева из серии «Женские мечты» / 2016 год / картины в
частной коллекции
Congress Book
В серии «Женские мечты» (рис.15) она рассказывает о мечтаниях девочек, девушек, мам
и бабушек. О том, как хочется дружить и играть, любить и создавать семью, о тревогах
перед замужеством, о детях и гармонии в семье, о преемственности поколений.
С особой теплотой раскрывается образ женщины в серии картин «Женщины степи».
Свет в форме юрты окружающий все женские фигуры символизирует любовь и тепло,
которое излучает женщина, освещая все вокруг, и даже в трудностях, умея видеть
радость (рис. 16). И конечно, эти картины о том, как передать любовь следующим
поколениям. Ведь именно мать прививает детям любовь не только к людям, но и к
знаниям. Не зря в казахском языке есть пословица ƏЙЕЛІ АЗҒАН ЕЛДІҢ БОЛАШАҒЫ
ЖОҚ, которую можно перевести как: «Народ, потерявший веру в женщин, не имеет
будущего».
Рисунок 16. Рашида Мугавеева из серии «Женщины степи» / 2022 год / коллекция автора
Не менее интересно раскрыт женский образ в триптихе «Спокойствие». Это история о 90
жизни обычных людей, достоинстве и внутренней красоте жителей казахского аула.
Простота визуального восприятия, гармоничные пастельные цвета, отсутствие сложных
психологических сцен создают ощущение позитивного умиротворения. В картинах
Рашиды воплощена вечная поэзия повседневности, радость жизни на своей родной
земле.
Картины Зуры Асылгазиной (1982г.р.) отличаются мифопоэтическим мышлением,
смелостью и свежестью восприятия. Особое внимание она уделяет цветовой гамме,
колориту, передаче эмоционального состояния. Скромная и сдержанная, в своих
полотнах заставляет задуматься о смысле бытия, о роли женщины и ее гармонии с
природой. В ее картинах чувствуется холодный колорит севера Казахстана, дуют ветра
и женщины аскетичны и суровы. Они ближе к архетипу Афины - мудрой воительницы-
девственницы, обладающей физической и внутренней силой. Её женские образы горды
и независимы, полны спокойного достоинства. В картине «Легенда о происхождении
тюрков» раскрывается любимый ею образ женщины-волчицы, дающий отсылку к
общетюркской мифологии. Волчица - это и любящая мать, и отважная девушка воин. В
картине «Охотники» мы видим слияние женщин с природой. Это история о том, как
хрупкая женщина может быть сильной, отчаянной как волки.
В триптихе «Пері Махабатты» отражена легенда, где Пери (бесплотный дух прекрасной
девушки, наделенной вечной жизнью), влюбившись в мужчину, отдавшись и полностью
доверившись ему, теряет бессмертность, становясь обычной смертной женщиной
(рис.17).
Congress Book
Рисунок 17.Зура Асылгазина триптих «Пері Махабатты» / 2019 год /Музей

Современного искусства на Кипре
Завершает наш обзор женщин-художниц Мугавеева Альсия (1999г.р.), которая пытается
поставить женские темы в центр художественной культуры. Её картины показывают, что
традиционные ожидания общества от женщин – сидеть дома и рожать детей - устарели
и женщины наравне с мужчинами - сложные личности, которые могут быть свободными
в своем выборе. Её работы поражают креативностью мышления. Несмотря на
прошедшие века и тысячелетия, женщины продолжают бороться за свои гражданские
права. Созданные ею образы отражают сознательные и эмоциональные представления о
несправедливости по отношению к женщинам в мире (рис.18). Её искусство не столько
стремится к красоте и Вселенской гармонии, сколько рассказывает о нелегкой жизни
женщин и их роли в современном обществе.
В своем творчестве Мугавеева Альсия выражает принципиальное неприятие войны
мире, раскрывает тревожное состояние беззащитности и уязвимости женщин,
повествует о ложных стереотипах и хрупкости мира. Женщина –художница с тревогой 91
смотрит в будущее, у неё нет уверенности в завтрашнем дне.
Рисунок 18. Мугавеева Альсия «Репродуктивное насилие» / 2022 год /коллекция автора
Из этого можно сделать вывод, что современное женское искусство в целом не
утилитарно, это не только про цветочки и пейзажи, это высвечивание того, что
нуждается в исцелении. Не смотря на то, что в современном Казахстане учениками
художественных школ, колледжей и Вузов в своем большинстве являются девушки,
художественные музеи отдают работам художниц всего 15% выставочных залов. К
творчеству женщин-художниц до сих пор отношение снисходительное и несколько
презрительное понятие «а, это женское искусство». К примеру, в книге «100 шедевров
искусства Казахстана» Живопись. Скульптура. Графика. – Алматы: ИД «Жибек жолы»,
Congress Book
выпущенной в 2013году, представлены всего 6 женщин (Айша Галимбаева, Гульфайруз

Исмаилова, Елена Бейсембинова, Зейнекуль Гусинова, Регина Великанова и Елизавета
Говорова). Для того чтобы ситуация изменилась, необходимо как можно больше
говорить о художницах — и из далекого прошлого, и о наших современницах,
показывать широкой публике их наследие.
Ресурсы
Арон Гуревич Индивид и социум на средневековом Западе. — Литрес, 2017.
Ергалиева Р.А. Г. Исмаилова. Казахский вальс. 100 шедевров искусства Казахстана.
Живопись. Скулптура. Графика, Алматы: ИД Жибек жолы, 2009, С.84. – 264с. ISBN 978-
601-7152-83-3.
№58, от 26.05.2022 газеты "Вечерний Алматы" под заголовком "Подарок
сердцу".Подарок сердцу: первая и единственная Гульфайрус. Автор: Сауле
БЕККУЛОВА
https://kulturologia.ru/blogs/170721/50335/ Какое загадочное послание зашифровано в
первом автопортрете, который написала женщина: Катерина ван Хемессен
https://www.youtube.com/watch?v=PKXEL2ES5g0&ab_channel=BilimMadeniet "Живые
образы" (0014) - А. Галимбаева 30.06.16
https://www.gmirk.kz/ru/nauka/issledovaniya/45-obraz-vremeni-teatralnaya-zhivopis-g-m-
ismailovoj Образ времени. Театральная живопись Г. М. Исмаиловой. Джадайбаев А.Ж.
ttps://www.gmirk.kz/ru/sobytiya/156-vystavka-zhivopisi-zhamili-taken-ya-zakryla-glaza-
chtoby-videt Выставка живописи Жамили Такен «Я закрыла глаза, чтобы видеть» 92
Екатерина Резникова
https://dzhk.kz/planeta/ostrovok-tepla-sredi-zimy Островок тепла среди зимы Людмила
Домбровская
https://mysl.kazgazeta.kz/news/11214 Её призвание - живопись. Баян БАРМАНКУЛОВА,
искусствовед
https://kazpravda.kz/n/voploshchenie-lyubvi-i-krasoty Воплощение любви и
красотыСТАТЬИ6 марта 2019 г. 9:50 499 РАУШАН ШУЛЕМБАЕВА
http://nomadmgz.kz/index.php/iskusstvo/151-khudozhestvennyj-mir-nelli-bube
Художественный мир Нелли Бубэ Искусство 01 марта 2018Текст: ЕКАТЕРИНА
РЕЗНИКОВА
https://www.inform.kz/ru/kakie-kartiny-raskryvayut-zhenskiy-obraz-v-kazahstanskom-
iskusstve-fotografiy-i-zhivopisi_a3835250 Какие картины раскрывают женский образ в
казахстанском искусстве фотографий и живописи Автор: Арайлым Мұрат
https://www.inalmaty.kz/news/3441499/kak-narisovat-reproduktivnoe-nasilie-pokazali-v-
almaty Как нарисовать репродуктивное насилие, показали в Алматы
https://ru.frwiki.wiki/wiki/Mosa%C3%AFque_d%27Alexandre
Congress Book
INNOVATIVE IDEAS OF MAHAYANA BUDDHIST WORLDVIEW IN THE

MODERN EDUCATIONAL SYSTEM
Elmira S. LAZARENKO
Ph.D. in political science
D. student in the Department of Philosophy at KRSU
Abstract
The presentation will consider the relevance of the philosophical doctrines of the Mahayana
Buddhist worldview, such as the six perfections, the bodhisattva institution and the ten qualities
of a teacher, whose application in the context of contemporary global and local education is an
opportunity for innovative solutions to the harmonious relationship between human beings and
society.
The methodology constitutes the camparativist and civilizational approaches in the study of the
formation of the Mahayana Buddhist worldview in two directions--as the philosophical school
of the Middle In these directions are presented clear rules of interaction between student and
teacher in the works of such Indian philosophers as Nagarjuna, Chandragomi, Shantideva and
others.
The paper will present conclusions on how to use the qualities of a bodhisattva and a teacher,
as well as the impact of the extraordinary practice of the six perfections in the modern
educational system of Kyrgyzstan.
93
Congress Book
ПОДГОТОВКА ЖЕНЩИН-ЛИДЕРОВ – НЕОТЪЕМЛИМЫЙ ЭЛЕМЕНТ

ДОСТИЖЕНИЯ ЦЕЛЕЙ РАЗВИТИЯ УЗБЕКИСТАНА
Рахбар ХАМИДОВНА МУРТАЗАЕВА1

1
доктор исторических наук, профессор Национального университета
Узбекистана ORCID ID: 0000-0001-7086-5032.
Özet
Belirli gerçekler ve istatistiksel materyaller hakkındaki makale, Özbekistan'daki kadın

liderlerin eğitimini göstermektedir. Bu konudaki dünya çapında bir nitelikte olan eksiklikler ve
sorunlar ortaya çıkarılmıştır. Makalenin yazarı, yüksek öğrenim kurumlarının, öğrenci
yıllarından başlayarak kızlar arasında liderleri tanımlamak ve eğitmek için bir yer olduğuna
inanmaktadır. Buna ek olarak, makale aynı zamanda küresel bir sorun olan bu önemli konuya
da dikkat çekiyor – bilim adamlarının kadın liderleri. Makalede, kadın liderlerin
hazırlanmasında yeni yaklaşımların, mekanizmaların Özbekistan toplumunun sürdürülebilir
kalkınmasının amaç ve hedeflerine ulaşmanın ayrılmaz bir unsuru olduğu vurgulanmaktadır.
Makalede, nesnelliğin temel ilkesine dayanan bu makalede, analiz ve sentez, indüksiyon,
kesinti, benzetme, problem-kronolojik gibi bilimsel araştırma yöntemleri kullanılmaktadır.
Sorunun incelenmesine dayanarak, cumhuriyette kadın liderlerin eğitiminde kaldıraçların
güçlendirilmesi gerektiği izlenmektedir.
Anahtar Kelimeler: kadın liderler, bilim adamları liderler, yüksek öğrenim kurumu,
mekanizma, rezervler.
Abstract 94
The article shows the training of women leaders in Uzbekistan based on concrete facts and
statistical material. The shortcomings and problems in this issue, which is of a global nature,
are revealed. The author of the article believes that higher educational institutions are a place
for identifying and training leaders among girls, starting from their student years. In addition,
the article pays attention to such an important issue, which is also a global problem – women
leaders from among scientists. The article emphasizes that new approaches and mechanisms in
the training of women leaders are an integral element of achieving the goals and objectives of
sustainable development of Uzbek society.
In the article, based on the basic principle of objectivity, such methods of scientific research as
analysis and synthesis, induction, deduction, analogy, problem-chronological are used. Based
on the study of the problem, it follows that the levers for training women leaders should be
strengthened in the republic.
Keywords: women leaders, scientists leaders, higher education institution, mechanism,

reserves.
Национальные цели и задачи в области устойчивого развития Республики

Узбекистан предусматривают обеспечение всестороннего и эффективного участия
женщин и равных для них возможностей для лидерства на всех уровнях принятия
решений в политической, экономической и общественной жизни. В документе
отмечается: «Обеспечить всестороннее и эффективное участие женщин и равные для
них возможности для лидерства на всех уровнях принятия решений в политической,
экономической и общественной жизни», а также подчёркивается: «Наиболее полно
Congress Book
интегрировать принципы гендерного равенства в процесс принятия государственных

программ на разных уровнях управления».4
В современных условиях технического прогресса и роста образованности
женщин общемировой тенденцией становится усиление их конкурентных возможностей
в различных областях человеческой деятельности. Во многих странах
представительницы «слабого пола» всё чаще занимают даже те руководящие посты,
которые традиционно считаются мужскими. За последние полвека во всем мире более
100 женщин находились на высших государственных должностях.
Наиболее важными причинами того, что женщины стремятся к карьерному росту,
учавствуют в политических процессах, является демократизация в их странах,
консолидация институтов гражданского общества. Включение важных для женщин
вопросов в партийные программы, появление правительственных и неправительственных
женских организаций и специальных органов, выступающих за равенство возможностей,
против дискриминации и насилия в семье, позволило женщинам активнее приобщаться к
политической жизни. Беспрецедентному прогрессу в преодолении обществом старых
патриархальных стереотипов и утверждении новых культурных норм способствовал ряд
самых разных факторов, среди которых специалисты называют научно-технический
прогресс в целом, развитие медицины и рынка контрацептивов, улучшение
экономической коньюктуры, рост уровня и продолжительности жизни, доступность
образования и стремление к профессиональному совершенствованию, распространение
средств массовой информации, в том числе телевидения и Интернета.
Перечисленные факторы привели к признанию прав женщин в мировом масштабе,
что отразилось на деятельности ООН, под эгидой которой были осуществлены различные
проекты, проведены конгрессы и конференции, посвященные «женской теме».
Одним из важных аспектов проблемы подготовки женщин – лидеров – это 95
привлечение женщин учёных к управленческой деятельности. На сегодняшний день
учёное звание, к сожалению, не играет особой роли для карьерного продвижения. В то
же самое время учения степень важна в медицине и технических профессиях, связанных
с физикой, химией, математикой. Также наличие ученой степени может иметь значение
в образовательной сфере. В коммерческого секторе наличие ученой степени не даёт
гарантий при поиске работы.
Человечество всегда стремилось к науке, но по данным Института статистики
ЮНЕСКО, в науке и технике по-прежнему доминируют мужчины. Во всём мире только
одну четверть ученых составляют женщины, примерно 10% университетских
профессоров и менее 5% членов академий наук – преподавательницы слабого пола. Доля
женщин, возглавляющих научные учреждения составляет в Японии – 6%, в США – 27%,
во Франции – 29%, Испании – 34%. За всю историю Нобелевской премии лауреатов было
лишь 3% женщин.
Наука и гендерное равенство являются неотъемлемыми элементами процесса
достижения целей развития, включая те, которые изложены в повестке дня устойчивого
развития до 2030 года. За последние 15 лет мировое сообщество достигло значительных
успехов в деле вовлечения женщин и девочек в науку. Несмотря на это, женщины и
девочки до сих пор сталкиваются с ограничениями в этой сфере.
В Узбекистане созданы благоприятные условия для полноценного и
равноправного участия женщин в общественной, политической и экономической жизни
страны. В 2020 году был запущен Диалог – женщин лидеров стран Центральной Азии,
где ведущая роль принадлежит Узбекистану. Диалог придаст новую динамику
региональному сотрудничеству в сфере защиты прав, свобод и интересов женщин.
4
Национальные цели и задачи в области устойчивого развития Республики Узбекистан. – С.13.
Congress Book
Наука находится в центре внимания государства. Закон Республики Узбекистан

«О науке и научной деятельности» (29 октября 2019 г.), объявление 2020 г. «Годом
развития науки, просвещения и цифровой экономики» и другие официальные документы
создают широкие возможности для последовательного продолжения и выведения на
новый, современный уровень науки и просвещения.
В Законе, в частности, отмечается, что в вузах обязательно должны вестись
теоретические исследования. С этой целью вузам разрешено создавать организации,
центры коллективного пользования научным оборудованием и другие научные
организации, а также уникальные научные объекты.
В современных условиях, говоря об общественно-политических отношениях в
Узбекистане, невозможно обойтись без осмысления роли и места в них современной
женщины, ее исторически меняющегося социального статуса и образа жизни.
Необходимо отметить, что принятие государственных указов и постановлений, научно-
практических проектов свидетельствует об отношении к женскому вопросу на уровне
государственной политики.
Численность населения Узбекистана в 2020 году достигло 36 024 млн.чел.
Женщины составляют около половины населения Узбекистана. Так, началу 2023 года на
общей численности населения мужчин насчитывалось 18,13 млн., женщин – 17,89 млн.
Уровень грамотности среди мужского взрослого населения составляет 99,72% (11 538
124 человека), среди женского взрослого населения - 99,47 % (11 863 952 человека).5
В республике девочки и девушки имеют равный доступ к начальному, среднему и
высшему образованию, к профессиональной подготовке, в том числе и в области
естественных наук, математики и инженерно-технических дисциплин. На уровне общего
среднего образования предусмотрены абсолютно одинаковые программы как для
мальчиков, так и для девочек. Имеется небольшое различие в соотношении 96
обучающихся девочек и мальчиков в академических лицеях, где девочки составляют
40,5% и от общего числа учащихся. Причем в профессиональных колледжах имеется
практический паритет (49,1% девочки и 50,9% мальчики). Наблюдается и различное
процентное соотношение учащихся девушек и юношей по видам специализации.
Студентки высших и средних специальных учебных заведений в получении
специальностей отдают предпочтение таким отраслям как просвещение,
здравоохранение, физкультура и спорт. Среди обучающихся по специальностям в
отраслях транспорт и связь, промышленность и строительство, сельское хозяйство,
экономика и право – более 83,7% приходится на мужчин и менее (16,3%) - на женщин.
На выбор специальностей девушками и юношами влияет ряд факторов: традиции в
семье, экономические соображения, и иные. Министерством высшего и среднего
специального образования принят ряд документов в целях укрепления статуса женщин
в общественно-политической и социально-экономической жизни общества, например,
создан координационный Совет комитетов женщин высших учебных заведений,
который ежеквартально подводит итоги проводимой работы среди девушек и женщин.
В 2019 году начали действовать образовательные учреждения совершенно нового
типа - 4 президентские и 3 творческие школы. В 2023 -2024 учебном году будет
осуществлен прием в 5-е классы президентских школ Андижана, Бухары, Гилистана,
Джизака, Карши, Навои, Намангана, Нукуса, Нурафшана, Самарканда, Ферганы, Хивы,
Термеза и Ташкента. Наряду с этим в республике функционирует свыше 200 высших
учебных заведений, в том числе 30 зарубежных вузов и их филиалов известных
зарубежных университетов. В сотрудничестве с ведущими иностранными вузами
налажена подготовка кадров в рамках 141 совместной образовательной программы. В
5
https: //countrymeters.info
Congress Book
2022-2023 учебном году общее число студентов Узбекистана превысило миллион

человек, что в два раза больше по сравнению с 2016 годом.
Узбекистан имеет свой собственный путь осуществления карьерного роста
женщин, в том числе женщин-ученых. Политика государства в данном направлении
строится, прежде всего, исходя из менталитета узбекского народа, его традиций и
обычаев. Сегодня в Узбекистане 48% женщин трудоспособного возраста активно
трудятся в различных отраслях экономики, в сфере управления и производства. Около
70% учителей, работающих в общеобразовательных школах, - это женщины. Среди
директоров школ их 35%, заместителей директоров - 47%, руководителей
Центров «Баркамол авлод» - 56%. Среди специалистов образовательных
учреждений более высокого уровня - профессиональных колледжей и академических
лицеев - доля женщин составляет 50% в высших учебных заведениях - 43%
профессорско-преподавательского состава. В сфере здравоохранения 78% у
медицинского персонала, в том числе около 53% врачей, являются женщинами. Они
активно работают практически во всех направлениях медицины, включая самые
сложные, специализированные и высокотехнологичные отрасли. В последние годы
постоянно возрастает женщин в таких современных, высокотехнологичных отраслях как
автомобилестроение, микробиология, фармацевтика, электронная и электротехническая
промышленности, система ИКТ и другие.
Интересен факт о гендерном равенстве женщин среди научных работников стран
Центральной Азии, в которых женщины - ученые работники составляют 45-55%. Ученые
объясняют данный факт наследием бывшего советского блока, куда входили эти
республики. Это же явление наблюдается в трети государств членов Европейского
Союза, которые были советского блока. 97
В Узбекистане до настоящего времени имеется разница в количестве женщин
ученых в разрезе столицы города Ташкента и областей республики.
Статистические данные свидетельствуют о том, что основная часть ученых
женщин сосредоточена в столице города Ташкенте и составляет 49,6%6.
Председатель Сената Олий Мажлис Республики Узбекистан отмечает среди
занимавших в 2020 году в республике научно-исследовательской и конструкторской
деятельностью 31 тысячи человек 40% составляют женщины. Среди женщин,
занимающихся научной деятельностью, 73% работают в системе высшего образования,
16,5% - в государственном секторе, 10%- в бизнесе, 0,2% - в негосударственном секторе.7
В Узбекистане, являющемся равноправным членом международного сообщества,
в государственной политике огромное внимание уделяется укреплению роли и статуса
женщин в обществе, повышению их социально-политической культуры,
интеллектуального потенциала, поддержке их прав и интересов.
Вузы являются основной кузницей кадров из числа женщин. Следует отметить, что
в период нового этапа развития Узбекистана количество вузов непрерывно растет.
6
Нарбаева Т. “Биз ёш авлодни тарбиялашимиз керак”. 2021 йил 25 август./ https://yuz.uz/news/senat-raisi
7
Нарбаева Т. “Биз ёш авлодни тарбиялашимиз керак”. 2021 йил 25 август./ https://yuz.uz/news/senat-raisi
Congress Book
Количество высших учебных заведений8
Открытие в вузах в 2017 г. заочного образования дало возможность женщинам

получить высшее образование. Среди обучающихся в вузах студенты-девушки без
отрыва от своей работы и семьи составляет в 2017 году 38,2%.
Количество 2016 2017 2018 2019 2020

профессорско-
преподавательского 24368 25418 26297 26837 29998
состава 98
Доктора наук 38,0 1666 2023 2201 2312
Кандидаты наук 6351 6649 7050 7769 9050
Научный потенциал, 31,9 32,7 34,5 37,2 38,0
%
Следует подчеркнуть, что несмотря на то, что количество девушек в вузах

непрерывно растет на уровне бакалавриата и магистратуры, но в докторантуре они
отсеиваются. Этот факт подтверждают данные о слушателях Академии Государственного
управления при Президенте Республики Узбекистан, готовящем кадры.
Сведения о слушателях Академии Государственного управления Республики

Узбекистан, обучавшихся в 1995-2020 годы
Годы Срок Количество В т.ч. женщин В%
обучения выпускников
1995-1997 10 месяцев 306 13 4,2
1997-2012 10-12,5 2033 86 4,2
месяцев
2014-2015 2 года 278 7 2,5
2016-2018 2 года 248 18 7,2
2019-2020 2 года 238 13 5,4
всего 3103 137 4,4
8
Министерство высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан.
Congress Book
Гендерная статистика – доля женщин в составе управленческого персонала

в разрезе регионов республики за 2018/2019 год (в %)
Республика Узбекистан 27
Республика Каракалпакстан 32
Области:
Андижанская 35,6
Ташкентская 31,1
Ферганская 29,9
Самаркандская 29,1
Наманганская 28,8
Хорезмская 28,4
Бухарская 27,3
г.Ташкент 27
Сырдарьинская 24,4
Кашкадарьинская 20,5
Сурхандарьинская 18,9
Навоийская 17,2 99
Джизакская 16,5
В настоящее время в государственных и общественных организациях на

руководящих должностях трудятся свыше 1380 женщин.
Президент Республики Узбекистан Ш.Мирзиёев отметил в своем выступлении на
торжественной церемонии, посвященной Международному женскому дню: «Мы
последовательно продолжим начатую работу по выдвижению и назначению на
ответственные должности в сфере государственного и общественного управления,
министерствах и ведомствах женщин, имеющих глубокие знания и высокую
квалификацию».
Но между тем в Узбекистане выдвижение и подготовка руководящих кадров из
числа женщин находится на начальном этапе. Следует отметить, что данная тенденция
является общемировой и не носит узбекистанский оттенок.
Предложения:
1. Создать единую карту «выращивания» специалистов – управленцев, в том числе
женщин интеллектуальных сфер (в т.ч. имеющих ученую степень);
2. Целесообразно заключить контракты отраслевых министерств с вузами на
предмет подготовки управленцев из числа женщин;
3. В СМИ организовать систематические передачи, информации о женщинах-
управленцах;
4. В вузах увеличь набор из числа девушек в магистратуру на отделение
«Управление институтами государственного и гражданского общества», в дальнейшем
Congress Book
создать факультеты и вуз для подготовки кадров-управленцев и в том числе для

негосударственного сектора;
5. В вузах республики на новой основе с участием ученых женщин усилить работу
клубов лидеров-девушек;
6. В целях популяризации науки, формированию мотивации к научной деятельности
у молодежи, регулярно проводить «Фестиваль науки».
7. Инициировать создание негосударственной неправительственной организации
женщин-ученых государств Центральной Азии;
8. Проводить специальную политику по лидерству женщин в Узбекистане;
100
Congress Book
ÇAĞDAŞ TÜRK SERAMİK SANATINDA KADIN İMGESİ

THE IMAGE OF WOMAN IN CONTEMPORARY TURKISH CERAMIC ART
Gökçe UYSAL BAŞER

Dr. Öğr. Üyesi, Selçuk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik Bölümü,
Konya, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0002-9764-0359
Özet
Kadın; insan ırkının devamını doğurganlığı sayesinde sağlar. Kendisine atfedilen bu benlik
yüzyıllar boyunca kadının, kadın bedeninin kutsanmasına sebep olmuştur. Tarih öncesi
çağlarda topraktan şekillendirilen, doğurganlığın ve bereketin simgesi olan ana tanrıça
heykelcikleri kadına verilen önemin göstergesidir. Kadın sadece doğurganlığın değil dişiliği,
analığı, sevgiliyi, merhameti, gücü, direnişi ve bunlar gibi pek çok kavramı temsil etmiştir.
Temsil ettiği kavramları farklı sanat alanlarında pek çok sanatçı kendi üslup ve özgün bakış
açısı ile ele almıştır. Seramik sanatında da kadın teması, çamur ile biçimlenmiş ve çeşitli
eserlerde hayat bulmuştur. Özellikle Türk seramik sanatının çağdaşlaşma sürecinde
1950’lerden itibaren kadın, Anadolu kadını, analık, doğurganlık temalı seramik eserler, kadın
bedenin de estetikliğinin katkısıyla sanatsal formlara dönüştürülmüştür. Bu bildiride amaç,
kadının Çağdaş Türk seramik sanatında hangi temalar üzerinden nasıl forma dönüştürüldüğünü
incelemek çağdaşlaşma süreci içerisindeki ele alış biçimlerindeki değişimi gözler önüne
sermektir. Bunun için nitel araştırma yöntemleri kapsamında; çeşitli yazılı ve görsel kaynaklar
taranmış ve internet veri tabanından yararlanılmıştır. Yapılan literatür taraması sonucunda
kadının Çağdaş Türk seramik sanatında geniş bir yer kapladığı her sanatçının kendi özgün
stilinde kadını imgeye dönüştürdüğü kanısına varılmıştır. 101
Anahtar Kelimeler: Seramik, Kadın, Türk, İmge
Abstract
Woman; it ensures the continuation of the human race through its fertility. This self attributed
to their have led to the blessing of the woman, the female body, for centuries. The mother
goddess figurines, which were shaped from soil in prehistoric times and symbolized fertility
and abundance, are an indication of the importance given to women. The woman represented
not only fertility, but also femininity, motherhood, lover, compassion, strength, resistance and
many other concepts. Many artists have handled the concepts they represent with their own
style and unique perspective in different art fields. In ceramic art, the theme of women was
shaped by clay and came to life in various works. Especially in the modernization process of
Turkish ceramic art, ceramic works with the theme of women, Anatolian women, maternity and
fertility have been transformed into artistic forms with the contribution of the aesthetics of the
female body. The aim of this paper is to examine how women are transformed into forms
through which themes in Contemporary Turkish ceramic art and to reveal the change in the way
they are handled in the modernization process. For this, within the scope of qualitative research
methods; Various written and visual sources were scanned and internet database was used. As
a result of the literature review, it was concluded that every artist, in which women occupies a
large place in Contemporary Turkish ceramic art, transforms women into images in their own
unique style.
Keywords: Ceramic, Woman, Turkish, Image
Congress Book
Giriş
Dişi erişkin kişi, olarak tanımlanan kadın, insan ırkının iki cinsinden birdir. İnsanlığın devamını
doğurganlığı ile sağlayan kadın, doğuştan gelen ve varoluşsal kimliği ile yüzyıllar boyunca
medeniyetler tarafından değer görmüş ve kutsanmıştır. Arkeolojik çalışmalara ve sanat tarihi
araştırmalarına bakıldığında, kadın bedeninin ve doğurganlığının bereketi temsil ettiği
düşüncesi kabul görülmüştür. Doğurganlık simgesi olan ana tanrıça heykelcikleri fildişinden,
ağaç parçalarından, doğadaki taşlardan, madenlerden oyulmuş ya da balçıktan şekillendirilip
pişirilmiş toprak eşyalardır. Heykelciklerin en eski örneklerine tarih öncesi dönemin çeşitli
kültürlerinden kalma arkeolojik buluntularda rastlanmıştır. Bunlar abartılmış dişil nitelikleriyle,
gebelikten kaynaklanan geniş kalçası, şiş karnı ve iri göğüsleriyle dikkat çekmektedir.
Arkeolojide “Venüsler” diye anılan bu heykelcikler, ana tanrıçaların ön-örnekleri olup
Avrupa’ya göç eden Asyalılar tarafından yapılmış olmalılardır (Tez, 2021: 44). Bilinen en eski
seramik Venüs, 1925 yılında Çekya’nın Moravya bölgesinde Dolni Vestonice köyünde yapılan
kazılarda keşfedilen, “Dolni Věstonice Venüsü”dür. (Şekil 1) Yaklaşık 10 cm uzunluğunda olan
ve halen Moravien Müzesinde sergilenen heykelcik şimdiye kadar yapılan kazılarda keşfedilen
en eski Venüs olma özelliğini taşımaktadır (Kostrhun, 2009:102). Sanat tarihine bakıldığında
en çok karşımıza çıkan bir başka Venüs ise; “Willendorf Venüsü”dür. (Şekil 2) Kireçtaşından
şekillendirilen heykelciğin M.Ö. 30.000- 25.000 yılları arasında yapıldığı tahmin edilir.
Willendorf Venüsü de Dolni Věstonice Venüsü gibi 11 cm boyunda ve abartılmış vücut hatları
ile doğurganlığı simgelemektedir (Korkmaz, 2006:8).
102
Şekil 1: “Dolni Vestonice Venüs’ü” Şekil 2: “Willendorf Venüs’ü”, Kireçtaşı,

Pişmiş Toprak, M.Ö.25000-29000, M.Ö. 30.000 – 25.000, 11cm, Doğa Tarihi
115x44mm, Müzesi, Viyana.
Moravian Müzesi, Çekya.
Araştırmalar göstermektedir ki; insanlık tarihi boyunca kadının doğurganlığı değer görmüştür.
Farklı kültür ve medeniyetlerde çeşitli şekillerde kutsanan kadın özellikle sanat alanında da öne
çıkmaktadır. Ana tanrıça heykelciklerinden farklı olarak plastik sanatlarda sadece doğurganlığı
ile değil dişiliği, analığı, sevgiliyi, merhameti, gücü, direnişi ve bunlar gibi pek çok kavramı da
temsil etmiştir. Farklı sanat disiplinlerinde kadın bedeni estetik yanı ile sanatçılara ilham vermiş
ve sanat eserlerinde hayat bulmuştur. İnsanlık tarihi kadar eski olan seramik sanatında da kadın
formu sıklıkla işlenen temel konulardan olmuştur. Özellikle çağdaş Türk seramik sanatı olarak
adlandırılan dönemde o dönemin sanatçıları kadını kendilerine özgü üslup ve bakış açıları ile
ele almışlardır. Bu bildiri, kadının çağdaş Türk seramik sanatında hangi temalar üzerinden nasıl
Congress Book
forma dönüştürüldüğünü incelemek çağdaşlaşma süreci içerisindeki ele alış biçimlerindeki

değişimi gözler önüne sermek amacı ile ele alınmıştır.
1. Çağdaş Türk Seramik Sanatının Gelişim Süreci
Seramik, Mezopotamya olarak adlandırılan coğrafyada çok uzun yıllar var olmuştur.
Anadolu uygarlıkları ile başlayan bu süreç Selçuklulardan Osmanlı’ya en nihayetinde
Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar süregelmiştir. “Seramiğin 8000 yıllık tarihine damgasını
vuran bereketli Anadolu toprakları, asırlar boyunca çok çeşitli uygarlıklara kapılarını
açmış, topraklarında farklı kültürleri konuk etmiş ve insanlık tarihinin en önemli
dönüşümlerine tanık olmuştur” (Erman, 2012:20). Türk seramik sanatının çağdaşlaşma
süreci olarak adlandırılan dönem ise cumhuriyetin ilanı ile olmuştur. Büyük ve zorlu bir
savaştan çıkan yeni cumhuriyet hayatın her alanında reformlar gerçekleştirmiştir bu
reformların en başında eğitim reformları gelmektedir. Kendi alanlarında başarılı olan
aydın Türk gençleri yurtdışına eğitime gönderilerek kendilerini geliştirme fırsatı bulmuş
ve daha sonra Türkiye’ye dönerek bilgilerini yeni nesillere aktarmışlardır. Bu noktada
açılan sanat okulları ve fabrikalar ülkenin sosyoekonomik ve toplumsal yapısında köklü
değişimlere ön ayak olmuşlardır. Seramik sanatı da bütün bu gelişmelerden kendi
üstüne düşen payı almıştır. Çağdaş Türk Seramik sanatının gelişim sürecini Seramik ve
Cam sanatçısı Mustafa Ağatekin yüksek lisans tezinde şu cümleler ile anlatmıştır:
“1929 yılında Çağdaş Türk Seramik Sanatının oluşumunu başlatan ilk adım, Sanayii Nefise
Alisi’nden Namık İsmail’in Akademi’ye Dekoratif Sanatlar Bölümünü katması ile gerçekleşir.
1929’un Kasım ayında çinicilik atölyesi açılır ve atölyenin başına İsmail Hakkı Oygar getirilir.
Daha sonra 1931 yılında Paris’ten dönen Vedat Ar ve Hakkı İzzet’in katılımıyla atölye
çalışmalarına ve bu hocalarımızın önderliğinde eğitim vermeye başlar” (Ağatekin, 1993:15).
Türk seramik sanatı o yıllarda sadece eğitim alanında değil sanayi alanında da çok hızlı bir 103
gelişim içindeydi. Anadolu topraklarının zengin maden kaynaklarının seramik sanayi için
elverişli olması, seramik fabrikalarının açılmasında büyük bir etmendi. Bu zenginliğin farkında
olan devlet adamları ve girişimciler eski fabrikaları tekrar faaliyete geçirip, aynı zamanda yeni
fabrikaların açılmasına ön ayak olmuşlardır. Okullar ve fabrikalar Türkiye’de seramiğin
gelişmesinde etkilidir fakat toplumdaki “seramik sanatı” bilincinin filizlenmesine özel seramik
atölyeleri neden olmuştur. Türkiye’nin ilk kadın seramik sanatçısı unvanına sahip olan Füreyya
Koral gerek sanatsal kişiliği gerekse okul niteliğindeki kişisel atölyesi ile çağdaş Türk seramik
sanatında eşsiz bir değerdir. Koral’ın Türk seramik sanatına katkısını Candan Dizdar Terwiel,
“Türkiye’de Seramik Sanatının Kurumsallaşması” başlıklı makalesinde dile getirmiştir
(Terwiel Dizdar, Ocak – Mart 2008, 119);
“Kurumsal yapının dışında Türkiye’de ilk kez özel seramik atölyesi açıp, sanat anlamında
seramik yapan bir diğer önemli ve öncü isim de 1950’li yıllarda yaptığı cesur çalışmaları ile
Füreya Koral olmuştur. İlk kişisel sergisini 1951 yılında önce Paris’te arkasından aynı yıl
İstanbul Maya sanat Galerisinde açan Füreya Koral, seramik sanatını tanıtma ve sevdirmenin
yanı sıra atölyesine gelen Bingül Başarır, Tüzüm Kızılcan ve Alev Ebuzziya gibi sanatçıların
yetişmesine de önemli katkılarda bulunmuştur”.
1950’li yıllar Türkiye’de seramik sanatının günlük kullanım eşyalarının dışında plastik bir sanat
dalı olarak fark edilmeye ve kabul görmeye başladığı yıllardır. Gelişen teknoloji ve eğitim
olanaklarının yanında açılan okullar, özel sanat atölyeleri ve sanat galerileri sanat bilincini
derinleştirmeye başlamıştır. Bunda o dönemdeki sanatçıların etkisi çoktur. O yıllarda ele alınan
konular çeşitlilik göstermek ile genel olarak; insan, kadın, kuş, Anadolu uygarlıkları, doğa,
doku gibi temaları plastik bir dille eserlerine aktarmaktadırlar. Bu konulardan öne çıkan kadın
teması farklı sanatçılar tarafında çeşitli estetik kaygılar ile ele alınmışlardır.
Congress Book
2. Kadın İmgesini İşleyen Çağdaş Türk Seramik Sanatçıları
2.1. Füreyya Koral
Şekil 3: Füreyya Koral, Türkiye’nin ilk çağdaş seramik sanatçısı.
1910 yılında İstanbul Büyükada’da doğan Füreya Koral Türkiye’nin ilk çağdaş seramik
sanatçısıdır. (Şekil 3.) Ünlü Şakir Paşa ailesinden olan Koral, 1927 yılında Notre Dame de Sion
Kız Lisesi’nden mezun olmuştur. İçinde bulunduğu saygın aileden kaynaklı olarak müzik,
resim ve edebiyatla iç içe yaşayan sanatçı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe
bölümünde eğitimine devam etmiştir. 1930 yılında ilk evliliğini yapan Koral bu evliliğinde iki
kez hamile kalmış fakat çocuklarını dünyaya getirememiştir. Daha sonra Atatürk’ün yakın
arkadaşı Kılıç Ali ile ikinci evliliğini yapmıştır. Bu evliliğinden de çocuk sahibi olamayan
Koral’ın hüznü daha sonra eserlerine yansıyacaktır. (Çelik, 29.03.2021)
İkinci Dünya savaşından birkaç yıl sonra vereme yakalanan sanatçı, tedavi olmak için gittiği
İsviçre’de bir sanatoryuma yatar. Hastanede yattığı sıralarda teyzesinin, vakit geçirmesi için 104
kendisine getirdiği kil ve plastik hamurlara şekil vermek hoşuna gider. Hastanede tanıştığı bu
uğraşı merak ederek, resim-heykel ve seramik eğitimi almak ister. 1950'lere gelindiğinde bu
sanatla ciddi şekilde ilgilenmeye başlar. Özellikle Paris'te görsel sanatlar üzerine aldığı eğitim
ona çok büyük katkılar yapar. İlk sergisini de 1951'de yine Paris'te açar. (Göç, 13.01.2018).
Şekil 4-5: Füreyya Koral “Yürüyen İnsanlar”, 1992.
Congress Book
“Sanatçı, yurtdışından Türkiye’ye döndükten sonra kendi atölyesini açmıştır. Türkiye için:
Fonksiyonel seramikten, dekorlu ürünlere; çağdaş seramik heykel çalışmalarından, seramik
duvar panolarına çok yönlü bir seramik sanatçısı olmuştur” (Suçağlar, 2019:651). Sanat hayatı
boyunca ele aldığı ve artık ikonlaşan çalışmaları kuş figürleri, kadın, ev ve insan
soyutlamalarıdır. Özellikle karınları boş kadın figürlerinden oluşan “Yürüyen İnsanlar” (Görsel
5-6.) adlı çalışması kendi kişisel tarihine de bir atıftır. “Füreya Koral’ın kendi özel yaşantısına
dair anlattığı birer hikâye sayılan kadın figürleri sanatçının duygularının bir aynası gibidir.
Hamile iken çocuğunu kaybeden sanatçı bunu seramikten yaptığı içi boş insanları ile
anlatmıştır” (Korkmaz, 2006:17).
2.2. Nasip İyem
1921 yılında İstanbul’da doğan Nasip İyem, 1925 yılında ailesi ile Balıkesir’e taşınmıştır.
Burada ilk defa çömlekçi hamuru, kil ve toprakla tanışmıştır. 1939’da girdiği İstanbul Devlet
Güzel Sanatlar Akademisi Resim Bölümü’nde eğitim görmüştür. 1955 yılında ilk kişisel
sergisi açılmıştır. 1958 yılından itibaren bir süre Eczacıbaşı’nın Karaköy’deki seramik
atölyesinde çalışmalarını sürdürmüştür. 9
Nasip İyem, yaşadığı toprakların kadınlarının çilesini; toprak, su ve havanın birleşip insan
yaratıcılığıyla dönüştüğü pişmiş toprak yapıtlarında yansıtmıştır. Yapıtlarında sıklıkla her
yaştan, hamile, emziren, çocuklu, acılı, sabırlı, dirençli, emekçi kadınları tasvir etmiştir. Form
bakımından eski Anadolu uygarlıklarında yapılmış heykelciklerden, su testilerinden, rölyefler
ve idollerden etkilenmiş, birçok yapıtını farklı bakış açılarından farklı yüzleri ve parçaları
görülebilen, çok karakterli figürlerden kompoze etmiştir. 10
105
Şekil 6: Nasip İyem, kadın şeklindeki testiler, çömlekçi çamuru
2.3. Ayfer Karamani
1933 yılında Konya’da dünyaya gelmiş olan Ayfer Karamani, çağdaş Türk seramik sanatının
ikinci kuşak sanatçılarındandır ve seramik sanatı duayenlerinden biri sayılmaktadır. İstanbul
Güzel Sanatlar Akademisi’nin kumaş desenleri ve seramik bölümlerinde öğrenim gördükten ve
1955 yılında mezun olduktan sonra, 1957 yılında eşi Sabit Karamani’nin evde kurduğu seramik
atölyesinde çalışmalarını sürdürmüştür. 1954 yılından bu yana yurtiçinde ve yurtdışında
onlarca kişisel sergi açmış, ulusal ve uluslararası birçok karma sergiye katıldı, ödüller almıştır.
11
9
https://arhm.ktb.gov.tr/artists/detail/2241/nasip-iyem-1921-2011
10
https://www.evin-art.com/sanatcilar/nasip-iyem
11
https://www.arttv.com.tr/sergiler/diger/seramik-heykeller-ayfer-karamani#
Congress Book
Sanatçı kariyerinin başlarında soyut formlar ve panolar üzerinde çalışmıştır. Kil ’in doğal
rengini koruyan sanatçı daha sonraki yıllarda eşi ile kendi sırlarını oluşturmaya başlamıştır.
“1980’li yıllarda Karamani eserlerine insan figürlerini de dâhil etmiştir. Kahverengi, gri ve
turkuaz tonlarının ağırlıklı olduğu, çoğunlukla tek renkli eserlerde yer bulan insanlar,
genellikle acılarını ifade eden yarı soyut biçimlerdir. Zamanla bu insan figürlerinin ifadeleri
giderek yumuşamış, 1990’lı yıllarda aşka ve âşıklara dönüşmüştür” (Aslıtürk Erbay, 2009:
507)
Şekil 7: Hamile Kadın, heykel, 40 cm, 1995 Şekil 8: Anne, heykel, 57 cm,
1995.
2.4. Jale Yılmabaşar
Türkiye’nin ilk kadın seramik profesörü unvanına sahip Jale Yılmabaşar çağdaş Türk seramik 106
sanatının öncü isimlerindendir. Aynı zamanda ressam olan sanatçı farklı teknikleri ve
malzemeleri deneyerek sanatını zenginleştiren bir sanatçıdır. Kariyerinde duvar panoları
oldukça önemlidir çok büyük boyutlarda renkli duvar panoları yapan sanatçı kendisi ile özdeşen
horoz figürleri ile de tanınmaktadır. Bunların dışında kadınlardan oluşan panoları da sanatçının
önemli eserlerindendir.
Çok renkli seramik çalışmalarında fazla hacimsel zorlamalara gitmeden, yüzey üzerinde çizgi
ve doku arayışları ile ürün vermiştir. Üç boyutlu sanatsal çalışmalarında alçak kabartma ve
yoğun çizgisel anlatım çalışma tarzını oluşturmaktadır. Sanatçı kendi kültürünü, dünyasını ve
düşüncelerini sanat eserlerine resim ve seramik diliyle aktarırken, tüm dünyaya da kendi
toplumumuzu tanıtmaktadır. (Kahraman, 2017:117)
Şekil 9: Jale Yılmabaşar, “Horozlu Kız,” Oksitlenmiş Şamotlu Çamur 1940
Congress Book
2.5. Zehra Çobanlı
1958 Bandırma, Balıkesir doğumlu. Seramik sanatçısı, akademisyen.1986-1989 yılları

arasında Avustralya’da yaşadı. 1981 yılında başladığı Marmara Üniversitesindeki görevine
1989 yılında Anadolu Üniversitesinde 2013 yılına kadar devam etti. 1993-1994 yıllarında
Japon Manbusho Bursunu kazanarak Tokyo Güzel Sanatlar ve Müzik Üniversitesi’nde
bulundu. Yurt dışında pek çok ülkede çeşitli müze ve seramik–cam merkezlerinde eserlerini
sergiledi ve sempozyumlara katıldı. 1996 yılında Profesör oldu.12
Çobanlının seramik yolculuğunda ele aldığı konulardan bir ide kadındır. Sanatçının kendi
internet sitesinde kadına dair görüşleri şu cümleler ile ifade edilmiştir;
“Kadın, yaradılışından bugüne kadar, hangi uygarlık kesitinde olursa olsun, üretkenliği,
doğurganlığı, özverisi ve etkinliği onu her zaman ön plana çıkarır. Bazen koruyucu gücü ve
doğurganlığı ile bir Ana tanrıça bazen yararlı bir birey, bir meslek sahibi, sanatçı, ana, eş,
sevgili vb. gibi olarak karşımıza çıkar. Kadın toprağı ve bereketini egemenliğine almıştır”13
107
Şekil 10: Mavi Tanrıçanın Gizemi II, 35x14 cm, Mavi Astar, Siyah Sır, Stoneware, 2012
Çobanlı, Ana-tanrıça kültürünü “Mavi Tanrıça’nın Gizemi II” adlı çalışmasında işlemiş olan
bir sanatçıdır. Kendi yaşadığı toprakların kültüründen etkilenmiş sanatçının Ana-tanrıça
formunu Osmanlı döneminin kaligrafileriyle ve Türk seramik sanatı geleneğinde sıklıkla
karşımıza çıkan mavi renk ile birleştirdiği çalışması, çağdaş bir yorum olarak Türk seramik
sanatında yerini almıştır. (Korkmaz, 2020: 502)
2.6. Deniz Onur Erman
2001’de Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü’nden derece ile
mezun olmuştur. 2003’te Yüksek Lisans’ını tamamlamıştır. 2003-2005 yılları arasında
İngiltere’de University of Wales Institute Cardiff (UWIC), Güzel Sanatlar ve Tasarım
Fakültesi, Seramik Bölümü’nde “Porselen ve Yüksek Pişirim Teknolojisi” üzerine
M.A. Attachment programını tamamlamıştır. Bu dönemde göçmen kuşlardan esinlenerek kuş
başlı-kadın bedenli hibrit figürler oluşturmaya başlamıştır. Özellikle porselen malzeme ile
çalıştığı, ince detaylar ve dokular içeren bu çalışmaları farklı kil bünyeleri ve sırlar ile
çeşitlendirerek halen sürdürmektedir.
12
http://www.dartgaleri.com.tr/sanatci/zehra-cobanli/
13
https://www.zehracobanli.com/zehra-cobanli-kadin-hakkinda-on-women.html
Congress Book
2009’da Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü’nde Sanatta Yeterlik
derecesini almıştır. 2007 senesinde Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’nde Araştırma
Görevlisi olarak göreve başlamıştır. Erman, 2019’dan beri Hacettepe Üniversitesi Güzel
Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü’nde akademik ve sanatsal çalışmalarını sürdürmektedir.14
15
Şekil11. “Büyülü Bahçe – kedili”, Serbest el Şekil 12. “Büyülü Bahçe- elma”, Serbest
ile şekillendirilmiş sırlı porselen, 1260°C, elle şekillendirilmiş sırlı porselen, 1260°C, 108
h=70 cm, 2015. h=72 cm, 2017.
Sanatçının “Antik Çağdan Günümüze Seramik Kültürü ve Sanatında Doğurganlık Kavramı”

başlıklı makalesinde kadına ve doğurganlığa dair görüşleri şu cümlerler ile anlatılmaktadır:
İlkel insan ilk sanatsal dışavurumlarını korku ve hayranlık duyguları ile temellendirmiştir. Bu
noktada “kadın” ve “doğurganlık” önem kazanmaktadır. Üreme ve neslin devamını sürdürme
gibi temel içgüdüsel duygular insanoğlunun ilgisini kadın bedenine ve hamilelik sürecinde
gösterdiği değişimlere, doğum eylemine, emzirme eylemine, bebek ve anne iletişimi gibi
konulara yönlendirmiştir. Kadın ve kadın bedeni yüceltilmiş ve kutsallaştırılmıştır. Bu ana konu
etrafında toplanan anaerkil bir sosyal düzen, din ve inanış sistemi şekillenmiştir ( Erman, 2019:
143).
2.7. Olgu Sümengen Berker
1978’de Isparta’da doğdu. Lisans Eğitimini Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi
Seramik Bölümünde, Yüksek Lisans eğitimini aynı üniversite ’de Sosyal Bilimler Enstitüsü
Seramik Anasanat Dalı’nda tamamladı. Sanatta Yeterlik eğitimini Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. 2002-2004 yılları arasında Afyon Kocatepe
Üniversitesi GSF Seramik Bölümü’nde, 2004-2017 yılları arasında Çankaya Üniversitesi Ortak
Dersler Bölümü ve İç Mimarlık Bölümünde farklı unvanlarla akademisyen olarak görev
yaptı. 2017 yılında Doçent unvanını aldı. 10 kişisel sergisi, yurt içi ve yurt dışında katıldığı
70’in üzerinde sergi, 4 ödülü bulunmakta, eserleri özel ve resmi koleksiyon ve kurumlarda yer
14
https://avesis.hacettepe.edu.tr/denizonurerman
15
https://www.galerisoyut.com.tr/deniz-onur-erman-2017/#sanatci-tab
Congress Book
almaktadır. Sanatçı sanatsal çalışmalarına kendi atölyesinde Gangelt, Almanya’da devam

etmektedir.
1617
Şekil 13: Siyah Beyaz figür, Porselen, 1260 Şekil 14: "Home- Den", Siyah Porselen,
°c, 27x42x45 cm, 2015. 1230 °C, 32x35x37 cm.2021.
Kendisi de kadın formu üzerine eserler üreten ve bu bildiride daha önce bahsedilen seramik
sanatçısı ve akademisyen Deniz Onur Erman Sümengen Berker’in eserleri hakkındaki
görüşlerini şu dizeler ile dile getirmektedir:
Olgu Sümengen Berker; uzun yıllardır kadın formu üzerine çalışmakta, akademik ve sanatsal 109
çalışmalarını bu konu etrafında sürdürmektedir. Formlarını şekillendirirken serbest elle
şekillendirmenin yanı sıra yardımcı kimi malzemelerin fırında yanmasından da faydalanır.
Kendine özel bir anlatım dili geliştirdiği doluluk-boşluk oyunlarıyla kurguladığı kadın
formlarıyla dikkat çekmektedir (Erman, 2019: 158)
2.8. Tuba Korkmaz
Tuba Korkmaz, 1980 yılında Diyarbakır’da doğmuştur. Sanat eğitimi Eskişehir Anadolu Güzel
Sanatlar Lisesi Resim Bölümü’nde, seramik yolculuğu ise lisans eğitimi ile Anadolu
Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü’nü kazanmasıyla başladı. Yüksek
Lisans derecesini yine aynı üniversiteden 2006 yılında yazdığı ‘Günümüz Seramik Sanatında
Kadın Figürlerinin Araştırılması’ başlıklı teziyle aldı. Plastik sanatlarda figüre karşı ilgisi bu
çalışmasıyla daha da perçinlendi. Bu arada Çanakkale’de kurduğu kişisel atölyesinde birçok
mekân için büyük boyutlu mimari panolar tasarladı, uyguladı.
2010 yılında seramik endüstrisinde tasarımcı olarak çalışmaya başladı. 2016 yılında esnada
Marmara Üniversitesi’nde Sanatta Yeterlik eğitimini tamamladı. Aynı yıl tasarımcı ve yönetici
olarak yıllarca çalıştığı seramik endüstrisini bırakma kararı aldı. 2018 yılından beri kariyerine
akademisyen olarak devam etmektedir. Halen Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi El
Sanatları Bölümü’nde doçenttir. Bugüne kadar sekiz kişisel sergisi olan sanatçı yurt içinde ve
yurt dışında pek çok sergi ve etkinliğe katıldı. Eserleri ve seramik panoları birçok özel ve kamu
koleksiyonlarında yer almaktadır.18
16
https://aku.edu.tr/akusergi/olgu-sumengen-berker/
17
https://www.olguarts.com/
18
https://tubabatu.com/hakkinda/
Congress Book
Şekil 15: Kraliçe I, 1200˚C, 39x11x11 cm, Şekil 16: Kraliçe II, Seramik,
2005 32x12x11xcm, 2005
Sanatçı uzun yıllardır kadın formu üzerinde çalışmaktadır, yüksek lisans tezi sırasında
gerçekleştirmiş olduğu “Kraliçe” serisine çıkış noktasını şu paragraf ile yazıya dökmektedir:
Günümüzde genel olarak kadın fiziksel bir varlık ispatı içindedir. Medyanın kadının cinselliğini
ön plana çıkartarak ilgiyi çekmesi, aynı parolayı kullanan internet ve reklam sektörü genel
olarak kadının fiziksel yapısı üzerinden ekonomik çıkar sağlama yolunu izlemektedirler. Fuhuş
ve porno sektörü televizyonlarda ve internette kadının ezilmesi ve aşağılanması üzerine
yayınlar hazırlamaktadır. Diğer uçta ise adet, örf ve anane örtüsü altına gizlenen kadına söz
hakkı vermeyen ve kadını bir tür üreme aracı olarak gören bir inançla hareket eden erkek 110
egemen kültür vardır. Zıt kutuplar birbirine daha yakın olurlar. Bu iki uç arasındaki sorgulama
sonrasında iki uçtaki kadın örneklerinin ortak noktası kadının bedeninin ön planda tutulması
olarak görülmüştür. Birinde beden gözlerden gizlenip bir üreme makinesine
dönüştürülürken, diğerinde herkesin görmesi sağlanıp cinselliğinden
yararlanılmaktadır. İki bedenin ortak noktaları; kadının en önemli simgesi cinsel
organı ve göğüsleridir (Korkmaz, 2006:69-70)
2.9. Gamze Boz Sülüşoğlu
Lise eğitimini seramik üzerine alan Sülüşoğlu, 2006 yılında Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim
Fakültesi Seramik Öğretmenliği Bölümünden mezun oldu. 2011 yılında Anadolu Üniversitesi
Güzel Sanatlar Enstitüsü Seramik Anasanat Dalında Yüksek Lisans öğrenimini tamamlayan
sanatçı 2019 yılında Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsünde Sanatta Yeterlik
çalışmasını bitirdi. Yurt içinde ve yurtdışında birçok ulusal ve uluslararası karma sergiye
katılmış, önemli koleksiyonlarda çalışmaları ve Kültür Bakanlığının 2017 yılında düzenlediği
Genç Sanat: 3. Güncel Sanat Proje Yarışmasında bir Mansiyon ödülü bulunmaktadır. Sanatçı,
Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi’nde Araştırma Görevlisi olarak çalışmalarına devam
etmektedir. 19
19
https://engramarchive.com/2019/12/02/gamze-boz-sulusoglu/
Congress Book
Şekil 17: Gamze Boz Sülüşoğlu “Femme Fatale/Ölümcül Kadın”

Eserlerinde insanın bilinçdışı düşüncelerini ele alan sanatçı özellikle irrite edici, kışkırtıcı
düşünceleri sembolize etmeyi tercih eder. Sülüşoğlu uzun süredir üzerinde çalıştığı bilinçaltı
konusunu “Femme Fatale/Ölümcül Kadın” adlı son eserinde kadın cinselliği ve pavyonda
çalışan / çalıştırılan ötekileştirilmiş kadınlar üzerinden dikkat çekici şekilde ele almıştır. Sanatçı
İklim Sanat Projesi kapsamında gerçekleştirdiği kişisel sergisinin basın bülteninde şu ifadelere
yer verir;
“Femme Fatale/Ölümcül Kadın”, ötekileştirilmiş kadın hikayelerinden biridir. Siyasal, politik,
toplumsal ve kültürel alanda ataerkil normların ve ataerkil korkunun şekillendirdiği bir dişil
öteki, erilin yönettiği toplumda yükselen güçlü kadın figürüne yönelik korku ve endişenin
şekillendirdiği bir kadın imgesi ve böyle bir toplumda sarsıntı yaratandır. Toplumda yükselen
kadın figürüne karşı bir söylem olarak; kadın korkunun sebebi, kadın bedeni ise tüm 111
kötülüklerin kaynağıdır." (Gamze Boz Sülüşoğlu, kişisel görüşme)
2.10. Hülya Sözer
1986 İstanbul doğumlu sanatçı, çocukluğundan bu yana kadın resimleri çizip, çamurdan figürler
yapmış. Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Bölümü’nden 2010′da mezun
olmuş, aynı yıl ilk kişisel sergisini açmıştır. Bugüne dek yurt içi, yurt dışı birçok karma sergi,
fuar, uluslararası sempozyum ve farklı projelerde yer almıştır. 2014 ve 2015 yıllarında
Gizem Frit Seramik Yarışmasından iki adet artistik mansiyon ödülü kazanmıştır. Hülya Sözer
çalışmalarına Beyoğlu’ndaki atölyesinde devam etmektedir.
Şekil 18: "Demokritos ve Herakleitos", Seramik Heykel, 50x90x 30 cm, 2019.
Congress Book
Kendimi ifadeci olarak tanımlıyorum ve sembolüm kadın. ‘’Kadın’’ bir sembol olarak toplum
içinde ve bireyin zihni içinde birbirinden tamamen farklı, çelişen ve neredeyse iki yüzlü olarak
adlandırılabilecek sayısız anlam taşır. Bu kadınlar bazen erkek, zaman zaman hayvan, yer yer
bitki, belki nesne, çoğu kez yalnızca bir duygu durumu olabiliyorlar. 20
Sonuç
İnsanlık tarihi boyunca kadın doğurganlığı, analığı, dişiliği, bereketi, aşkı, sevdayı, mücadeleyi,
direnişi ve bunlar gibi pek çok kavramı temsil etmiş, toplumlar tarafından değer görmüştür.
Farklı medeniyetler ve toplumlar kadının doğurganlığını doğadaki malzemelerden oydukları ya
da balçıktan şekillendirdikleri ana tanrıça / Venüs heykelcikleri ile sembolize etmişlerdir. Bu
heykelcikler birbirlerine benzer şekilde iri kalça ve göğüs yapıları ile bereketi simgelemektedir.
Sanat dallarında da farklı şekillerde ele alınana kadın, pek çok ünlü ressamın tablolarında ya da
heykeltraşların heykellerinde estetik değerleri ile hayat bulmuştur. İnsanlık var olduğundan beri
süre gelen seramik sanatı da kadını çeşitli formlarda ele almıştır.
Çağdaş Türk seramik sanatında en çok işlenen temalardan olan kadın, 1950’lerden günümüze
sanatçılar tarafından farklı anlamlar ile şekillendirilmiştir. Bu bildiri de özellikle kadın
sanatçılar seçilse de ülkemizde kadın temasının işleyen pek çok başarılı erkek seramik sanatçısı
da vardır. Erdinç Bakla bu sanatçıların başında gelmektedir. Ayrıca yine bu bildiri de özellikle
kadın bedeninin formundan yola çıkan sanatçılar ele alınmıştır fakat özellikle son yıllarda
kadının toplumsal rolleri üzerinden ve ne yazık ki çok sık rastlanan kadına şiddet konusu ile ele
alan sanatçılar da mevcuttur. Füreyya Koral ile başlayan bu süreç günümüzde yeni yetişmekte
olan genç seramik sanatçıları gerek form olarak gerekse yüzey çalışmaları ile seramik sanatında
yer almaktadır. Çalışma göstermektedir ki dünya var oldukça kadın kendisine atfedilen bütün 112
özellikleri ile hayatın ve sanatın başrollerinden biri olmaya devam edecektir.
Kaynakça
Ağatekin, Elif. “Türkiye’de Kadın Gözüyle Kadın Olmak Sorunsalı ve Çağdaş Türk Seramik
Sanatından İzlenimler” Yedi̇: Sanat, Tasarım ve Bı̇ lı̇ m Dergisi,2016. (15), 77-90. DOI:
10.17484/yedi.51256
https://dergipark.org.tr/tr/pub/yedi/issue/21848/234930#article_cite
Ağatekin, Mustafa. Cumhuriyet Sonrası Çağdaş Türk Seramik Sanatının Gelişimi ve Anlatım
Dili Yönünden Değerlendirilmesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, 1993.
Aslıtürk Erbay, Gül. “Çağda Türk Seramik Sanatında Kadın Konulu Eserleriyle: Ayfer
Karamani”, Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Uluslararası – Disiplinlerarası Kadın
Çalışmaları Kongresi, Cilt 2. (05 – 07 Mart 2009), 503-512.
https://acikerisim.sakarya.edu.tr/handle/20.500.12619/94742
Batu, Tuba. “Toprak-Kadın İlişkisi ve Türkiye’de Seramik Sanatında Kadının Yeri”. İdil, 67
(2020 Mart): s. 497–506. doi: 10.7816/idil-09-67-08
Çevik, Naile. “Çağdaş Türk Serami̇k Sanatında Kabuk Değı̇ ştı̇ rme Süreci”. Akdenı̇ z Sanat
Dergı̇ si̇, 2014, Cilt 7, Sayı 13, 81-93.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/akdenizsanat/issue/27660/291591
Erman, Deniz Onur. "Antik Çağdan Günümüze Seramik Kültürü ve Sanatında Doğurganlık
Kavramı". Sanat ve Tasarım Dergisi / 24 (Aralık 2019): 143-169.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/sanatvetasarim/issue/51009/665634
20
https://sanatokur.com/portfolyo-hulya-sozer/
Congress Book
Erman, Deniz Onur. “Türk Seramik Sanatının Gelişimi: Toprağın Ateşle Dansı”. Çevrimiçi
Tematik Türkoloji Dergisi (Ocak 2012): 18- 33.
https://actaturcica.files.wordpress.com/2020/01/iv_02.pdf
Kahraman, Gülşen. “Çok Yönlü Sanatsal Kişiliğı̇ ile Jale Yılmabasar”, (2017) Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: 1302-6879.
http://www.yyusbedergisi.com/dergiayrinti/cok-yonlu-sanatsal-kisiligi-ile-jale-
yilmabasar_102
Korkmaz, Tuba. Günümüz Seramiklerinde Kadın Figürünün Araştırılması. Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Kostrhun, P. (2009). Karel Absolon (1877–1960) and the research of significantPalaeolithic
sites in Moravia. Archaeologia Polona, (47), 91-139
Suçağlar, Hasan Numan. “Sanatsal İmgelerinin Gerçekliğinı̇ Kent Olarak Belirlemiş ve Kentsel
İmgeler Üzerine Çalışmalar Yapan Seramik Sanatçıları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar
Dergisi, (2019), Cilt 12, Sayı 62, 638- 654.
http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3083
Terwiel Dizdar, Candan. “Türkiye’de Seramik Sanatının Kurumsallaşması”. Seramik Türkiye
Dergisi (Ocak /Mart 2008) Sayı 24. 118- 123.
Tez, Zeki. Toprağın Ateşle Dansı Seramik Sanatının Soylu Tarihi. Doruk Yayımcılık, 2021.
İnternet Kaynakçası
https://www.oggusto.com/sanat/sanatci/fureya-koral-kimdir-hayati-ve-eserleri (20.07.2023)
https://onedio.com/haber/turkiye-nin-ilk-kadin-seramik-sanatcisi-fureya-koral-ile-tanisin-
803014 (20.07.2023)
https://www.facebook.com/fureyaproject (20.07.2023)
https://arhm.ktb.gov.tr/artists/detail/2241/nasip-iyem-1921-2011 (Erişim Tarihi: 25.07.2022) 113
https://www.evin-art.com/sanatcilar/nasip-iyem (Erişim Tarihi: 25.07.2022)
http://www.dartgaleri.com.tr/sanatci/zehra-cobanli/ (Erişim Tarihi: 26.07.2022)
https://www.zehracobanli.com/zehra-cobanli-kadin-hakkinda-on-women.html (Erişim Tarihi:
26.07.2022)
https://www.olguarts.com/ (Erişim Tarihi: 28.07.2022)
https://avesis.hacettepe.edu.tr/denizonurerman (Erişim Tarihi: 28.07.2022)
(Erişim Tarihi: 28.07.2022)
https://tubabatu.com/hakkinda/ (Erişim Tarihi: 28.07.2022)
https://engramarchive.com/2019/12/02/gamze-boz-sulusoglu/ (Erişim Tarihi: 28.07.2022)
https://www.instagram.com/p/Cel7JOnImCo/ (Erişim Tarihi: 28.07.2022)
https://sanatokur.com/portfolyo-hulya-sozer/ (Erişim Tarihi: 28.07.2022)
Şekiller Kaynakçası
Şekil 1. Dolni Vestonice Venüs’ü.

https://www.researchgate.net/publication/274958891_Karel_Absolon_1877-
1960_and_the_research_of_significant_Palaeolithic_sites_in_Moravia/link/552d49a40cf29b2
2c9c4d594/download (01.05.2023)
Şekil 2. “Willendorf Venüs’ü”

https://www.peramuzesi.org.tr/blog/sanatta-venus/1427 (17.07.2023)
Congress Book
Şekil 3-5. Füreyya Koral

https://www.oggusto.com/sanat/sanatci/fureya-koral-kimdir-hayati-ve-eserleri (20.07.2023)
Şekil 6. Nasip İyem

Korkmaz, Tuba. Günümüz Seramiklerinde Kadın Figürünün Araştırılması. Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Şekil 7 8. Ayfer Karamani

Aslıtürk Erbay, Gül. “Çağda Türk Seramik Sanatında Kadın Konulu Eserleriyle: Ayfer
Karamani”, Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Uluslararası – Disiplinlerarası Kadın
Çalışmaları Kongresi, Cilt 2. (05 – 07 Mart 2009), 503-512.
https://acikerisim.sakarya.edu.tr/handle/20.500.12619/94742
Şekil 9. Jale Yılmabaşar,

Kahraman, Gülşen. “Çok Yönlü Sanatsal Kişiliğı̇ ile Jale Yılmabasar”, (2017) Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Afro-Avrasya Özel Sayısı / ISSN: 1302-6879.
http://www.yyusbedergisi.com/dergiayrinti/cok-yonlu-sanatsal-kisiligi-ile-jale-
yilmabasar_102
Şekil 10. Zehra Çobanlı

Batu, Tuba. “Toprak-Kadın İlişkisi ve Türkiye’de Seramik Sanatında Kadının Yeri”. İdil, 67
(2020 Mart): s. 497–506. doi: 10.7816/idil-09-67-08
Şekil 11-12. Deniz Onur Erman

114
Şekil 13- 14. Olgu Sümengen Berker
https://www.olguarts.com/
Şekil 15-16. Kraliçe I -II Korkmaz, Tuba. Günümüz Seramiklerinde Kadın Figürünün
Araştırılması. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Seramik Anasanat
Şekil 17. Gamze Boz Sülüşoğlu “Femme Fatale/Ölümcül Kadın” Sanatçının kişisel fotoğraf
afişi.
Şekil 18. "Demokritos ve Herakleitos"

https://www.artsurem.com/art/artist/hulya-sozer/142/
Congress Book
TAHTACI TÜRKMEN GİYSİLERİN BİR KÜLTÜR OBJESİ OLARAK

FOLKLORİK BEBEKLER İLE GELECEĞE AKTARMAK *
TRANSFERRING TAHTACI TURKMEN CLOTHES TO THE FUTURE AS A
CULTURAL OBJECT WITH FOLKLORIC DOLLS
Gülşah POLAT,
Dr. Öğr. Üyesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi veya Tekstil
ve Moda Tasarımı Anabilim Dalı, Çanakkale, Türkiye ,
ORCID ID: 0000-0001-7963-6172
Hilal BOZKURT
Dr. Öğr. Üyesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi veya Tekstil
ve Moda Tasarımı Anabilim Dalı, Çanakkale, Türkiye
ORCID ID: 0000-0002-9886-1233.
Mitat KANDEMİR
Öğr. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, El Sanataları Anabilim Dalı,
Konya, Türkiye ,
ORCID ID: 0000-0002-6602-4895.
Özet
Kültür, tarihsel ve toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan her türlü değeri kapsayan ve bu
somut ve soyut değerleri iletmede önemli bir araç olan, insanın doğal ve toplumsal çevresindeki 115
egemenliğinin ölçüsünü gösteren dinamik araçların tümüne denir. Her ülkenin sanatı,
kültürünün bir yansımasıdır. Bu çerçevede Çanakkale Anadolu’nun önemli şehirlerindendir.
Sanatı ve Kültür bakımından zengin bir yelpazesine sahiptir. Bayramiç ilçesi sanatı mimari,
çini, seramik, cilt, ahşap, kumaş, dokuma, cam, minyatür, el sanatları, maden, alçı kabartma ve
resim sanatları gibi farklı uygulamaları içinde barındırmaktadır. Toplumların kültürel ve tarihi
kodlarının aktarıldığı, bazı geleneklerinin yaşatıldığı el sanatları faaliyetleri turizm içinde
turistik hediyelik eşya sektöründe de yerini almış ve kültürel miras misyonları ile önemli
değerler kazanmışlardır. Çanakkale ili Bayramiç ilçesi Koşuburnu köyü bu anlamda, geleneksel
giyim kuşam unsuru ile kültür ve sanatın sürdürülebilirliğinde maddi ve manevi unsurların
yaşatılması gerekliliğini benimseyen bir düşüncededir. Çanakkale’yi ziyaret eden yerli ve
yabancı turist sayısı her geçen gün daha da artmaktadır. Bu turistlerin bulunduğu yerden
ayrılırken, gezip gördükleri yerlerin anısına kendilerine ve çevrelerindeki kişilere hediye
götürme gibi alışkanlıkları vardır. Bu durum Çanakkale hediyelik ürün pazarının her geçen gün
büyüyüp gelişmesine sebep olmaktadır.
Çalışmada, “Tahtacı Türkmen Giysilerin Bir Kültür Objesi Olarak Folklorik Bebekler İle
Geleceğe Aktarmak Ve Yörede Yaşayan Dezavantajlı Gruplara Gelir Kaynağı Sağlamak”
başlığı altında özgün el sanatı faaliyetlerinin ürün çıktılarında gözlenen “kültürel hediyelik
eşya” profili ve tasarım değerleri incelenerek önerilerle desteklenecektir. Bu kapsam içinde
mevcut piyasada yer alan hediyelik eşyaların doğru tasarım, teknik, malzeme, motif ve renk
özellikleri ele alınarak ve Çanakkale ili Bayramiç ilçesi Koşuburnu Tahtacı Türkmenleri
Geleneksel giysilerin kültür ve tarihine özgü geleneksel özelliklerin turizm çerçevesinde
“kültürel hediyelik eşya” misyonuna uygun tasarım önerileri sunulacaktır. Bu nitel çalışmada
Çanakkale Tahtacı Türkmenlerinin kültürel mirası evren olarak belirlenmiş olup Bayramiç
*
Bu çalışma Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Hızlı Destek BAP kapsamında bildiri olarak hazırlanmıştır.
Congress Book
ilçesindeki Koşuburnu köyü Tahtacı Türkmenleri örneklem grubu olarak seçilmiştir. Saha
çalışmalarında doğrudan gözlem yapılmış, yöre halkı ile yapılan görüşmeler, ses kayıtları ve
fotoğraflar ile veriler toplanmıştır. Bu çalışmanın birincil amacı; Çanakkale iline bağlı
Bayramiç ilçesinin Koşuburnu köyü Tahtacı Türkmenlerinin geleneksel yaşamı ve kültürel
zenginliklerinin kültürel miras kapsamında, korunması ve gelecek kuşaklara aktarılarak
yaşatılması ok bir katkı belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler : Kadın, geleneksel giyim, folklorik bebek, el sanatları.
Abstract
Culture is all of the dynamic tools that cover all kinds of values created in the historical and
social development process and are an important tool in conveying these concrete and
intangible values, showing the extent of human dominance in their natural and social
environment. The art of each country is a reflection of its culture. In this context, Çanakkale is
one of the important cities of Anatolia. It has a rich range of art and culture. The art of Bayramiç
district includes different applications such as architecture, tiles, ceramics, leather, wood,
fabric, weaving, glass, miniature, handicrafts, metal, plaster relief and painting arts. Handicraft
activities, in which the cultural and historical codes of societies are transferred and some
traditions are kept alive, have also taken their place in the touristic souvenirs sector within
tourism and have gained important values with their cultural heritage missions. In this sense,
the village of Koşuburnu in the Bayramiç district of Çanakkale has a thought that embraces the
necessity of keeping the material and spiritual elements alive in the sustainability of traditional
clothing and culture and art. The number of domestic and foreign tourists visiting Çanakkale is
increasing day by day. These tourists have the habit of bringing presents to themselves and the
people around them in memory of the places they have visited. This situation causes the
Çanakkale souvenir market to grow and develop day by day. 116
In the study, the "cultural souvenir" profile and design values observed in the product outputs
of original handicraft activities under the title of "Transferring the Wooden Turkmen Clothes
to the Future with Folkloric Dolls as a Cultural Object and Providing a Source of Income to the
Disadvantaged Groups Living in the Region" will be examined and supported with suggestions.
In this context, the correct design, technique, material, motif and color features of the souvenirs
in the current market will be discussed and design proposals will be presented in accordance
with the mission of "cultural souvenirs" within the framework of tourism of the traditional
features of the culture and history of the traditional clothes of the Çanakkale province Bayramiç
town Koşuburnu Tahtacı Turkmen. . In this qualitative study, the cultural heritage of Çanakkale
Tahtacı Turkmens was determined as the universe and the Kosuburnu village in the Bayramiç
district was chosen as the sample group of Tahtacı Turkmen. In field studies, direct observations
were made, interviews with local people, audio recordings and photographs were collected and
data were collected. The primary purpose of this study; It has been determined that the
traditional life and cultural riches of the Tahtacı Turkmens of Kosuburnu village of Bayramiç
district of Çanakkale province are protected within the scope of cultural heritage and that they
are kept alive by transferring them to future generations.
Keywords: Women, traditional clothing, folkloric dolls, handicrafts.
Congress Book
GÜNÜMÜZDE KUR’AN-I KERİM YAZAN TÜRK KADIN HATTATLAR

TODAY’S TURKISH FEMALE CALLIGRAPHERS WHO HAVE WRITTEN QURAN
Yunus BERKLİ1
Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanat Kuramı ve Eleştiri Bilim Dalı,
Erzurum, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0003-3650-3681
Betül AKGÖNÜL YILDIZ2*,

*Doktorant, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Sanat Kuramı ve Eleştiri Bilim
Dalı, Erzurum, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0002-9475-0405
Özet
İlahi kelamın yeryüzündeki son temsilcisi olan Kur’an-ı Kerim, muhatabına hidayet rehberi
olarak asırlardır varlığını devam ettirmektedir. İslâm’ın ilk asrından itibaren okunması,
ezberlenmesi, anlaşılması ve en güzel şekilde yazılması için büyük gayret gösterilmesi ile çeşitli
ilim dalları ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda İslâm’dan önce fonksiyonel anlam taşıyan Arap
harflerinin inkişaf ettirilmesi ve yazıda belirli estetik kaideler getirilmesiyle oluşturulan hat
sanatı, İslâm medeniyetinde Kur’an-ı Kerim’e verilen önemin neticesinde tedricen gelişimini
devam ettirmiş ve Türklerin İslâmiyet’i kabul etmeleri diğer İslâm sanatlarında olduğu gibi hat
sanatında da büyük gelişmelere vesile olmuştur.
Türk medeniyetinde hem İslâmiyet öncesi hem de İslâmiyet’le birlikte muhtelif ilim ve sanat
117
disiplininde varlık ve faaliyet gösterdikleri bilinen kadınlar, hat sanatıyla da iştigal ederek
çeşitli eserler meydana getirmişlerdir. Ancak geçmişten günümüze çeşitli sebeplerden dolayı
sınırlı kaynakta isim ve eserleri yer almıştır. Mahdut sayıda da olsa kadın hattatların yazmış
olduğu Kur’an-ı Kerim başta olmak üzere İslâm medeniyeti kültür mirasının en güzide
örnekleri olan yazma eser ve levhalar çeşitli müze ve kütüphanelerde korunmaktadır. Bu
çalışmada günümüzde Mushaf yazmış bazı Türk kadın hattatlar ele alınmış olup, yazmış
oldukları Kur’an-ı Kerim’ler hat sanatı bakımından incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kur’an-ı Kerim, Hüsn-i Hat, Türk Kadın Hattat.
Abstract
The Quran, which is the representative of the divine word on earth, has been continuing its
existence for centuries as a guide to its respondent. Since the first century of Islam, various
social fields have emerged with great efforts to read, memorize, understand and write in the
best way. In this context, the art of calligraphy, which was created by the development of Arabic
letters that had functional meaning before Islam and the introduction of certain aesthetic rules
in writing, continued its development gradually as a result of the importance given to the Qur'an
in Islamic civilization. The acceptance of Islam by the Turks led to great developments in the
art of calligraphy as well as in other Islamic arts.
Women, who existed in various disciplines of science and art in Turk civilization both before
and after Islam were also interested in the art of calligraphy and produced various works.
However, from the past to the present, his names and works have been included in the limited
source due to various reasons. Manuscripts and plates, which are the most outstanding examples
of the cultural heritage of Islamic civilization, especially the Qur'an written by female
Congress Book
calligraphers, are preserved in various museums and libraries. In this study, some Turkish
female calligraphers who wrote Mushaf today were discussed and the Qur'an they wrote were
examined in terms of calligraphy.
Keywords: Quran, Islamic Calligraphy, Turkish Female Calligrapher.
118
Congress Book
CNC (COMPUTER NUMERİC CONTROL) TEKNOLOJİSİYLE SERAMİK TAKI

ÜRETİMİ
CERAMIC JEWELRY PRODUCTION WITH CNC (COMPUTER NUMERIC CONTROL)
TECHNOLOGY
Serap ÜNAL
Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Seramik ve Cam
Bölümü, Isparta, Türkiye, ORCID ID: 0000-0003-2407-1789
Serkan TÜRKYILMAZ
Öğr. Gör., Afyon Kocatepe Üniversitesi, İscehisar MYO, El Sanatları Bölümü, Kuyumculuk
ve Takı Tasarım Programı, Afyonkarahisar, Türkiye, ORCID ID: 0000-0002-5082-5057.
Özet
İnsanla birlikte varlığı öngörülen takı yapımına başlangıçta taş, kemik, deniz kabukları vb.
alternatif malzemelerin kullanımı ve tasarımı ile başlanmış, Neolitik Dönemden itibaren ise
şekillendirilmesi kolay olan kilin biçimlendirilmesi ve piroteknoloji ile sertleştirilmesi suretiyle
takı yapımına devam edilmiştir. Arkeolojik süreçte, maden işçiliği ile metalin kullanıldığı Tunç
Devrinden itibaren bronz, gümüş, altın gibi metal malzemeler takı yapımında kullanılmış,
bununla birlikte kıymetli taşların (pırlanta, safir, elmas vb.) takı yapım malzemesi olarak
kullanımı, günümüze kadar devam etmiştir. İlk çağlardan itibaren takı kullanımı, öncelikle
majik (büyüsel), maddi (zenginlik ve aidiyet) ve süslenme amaçlı olarak kullanılmıştır. Tarihsel
süreçte ritüeller ve bunların simgelendiği iki ve üç boyutlu nesneler arasında önemli yer tutan
takı tasarımları, tasarımının ve kullanımının amacı ne olursa olsun, zeitgeist (zamanın ruhu) 119
kavramsallığı ile günümüze kadar sanatsal özünü taşıyarak, takı sanatının gelişmesine önemli
bir etken olmuştur.
Günümüzde özellikle seramik sanatçılarının elle şekillendirme ve yüksek dereceli ısıl
yöntemlerle ürettikleri takılar, estetik tasarımlarla değer kazanmaktadır. Ancak küreselleşme
nedeniyle rekabet ortamının büyük bir dönüşüm geçirdiği günümüzde, geleneksel yöntemler
ile yapılan tasarım, yerini bilgisayar destekli tasarıma bırakmaktadır. Seramik takı tasarımında
karmaşık şekilli ve detaylı takıların geleneksel yöntemlerle üretilmesi zordur. Bilgisayarlı
sayısal kontrol (CNC) teknolojisinin ortaya çıkmasıyla, kuyumculuk süreci dönüşüme uğramış
ve seramik takı tasarımcıları için yeni fırsatlar yaratmıştır. Bu teknoloji, bilinen yöntemlerle
elde edilmesi imkânsız olan hassas ve karmaşık tasarımların oluşturulmasına olanak
tanımaktadır.
CNC teknolojisini kullanarak takı oluşturma süreci genellikle tasarım aşamasıyla başlar.
Seramik takı tasarımlarını Rhinoceros yazılımından yararlanarak 3B modeller hazırlanır.
Bilgisayar tasarımının üretime geçirilmesi sürecinde iki yöntem uygulanmaktadır. Bu
yöntemler üç boyutlu yazıcı teknolojisiyle eklemeli imalat ve CNC (Computer Numerical
Control) teknolojisiyle talaşlı imalattır. Seramik üretiminde CNC yönteminin 3B yazıcılarla
yapılan üretimden en önemli farkı, hammaddenin yüzeyine işlenerek tasarımın, dolayısıyla
seramik nesnenin oluşacağı kalıp desteğini sağlamaktır. Küreselleşen ekonomik koşullarda
üretim, nitelik ve nicelik kapsamında hız gerektirmektedir. Bu bağlamda yapılan çalışmada;
görsel tasarım zenginliğinin yanında seramik takı sanatına ekonomik ve üretim boyutunda
sürdürülebilirlik kazandırılması amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Seramik, CNC, Takı, Takı Kültürü
Congress Book
Abstract
Initially, stones, bones, seashells, etc. were used to make jewelry, which is predicted to exist
together with humans. It started with the use and design of alternative materials, and since the
Neolithic Period, jewelry making has continued by shaping the clay, which is easy to shape,
and hardening with pyrotechnology. In the archaeological process, metal materials such as
bronze, silver and gold have been used in jewelry making since the Bronze Age when metal
was used, however, the use of precious stones (diamond, sapphire, diamond, etc.) as jewelry
making material has continued until today.
Since the early ages, the use of jewelry has been used primarily for magical, material (wealth
and belonging) and adornment purposes. Jewelry designs, which have an important place
among the rituals and the two- and three-dimensional objects they symbolize in the historical
process, have been an important factor in the development of the art of jewelry by carrying the
zeitgeist (spirit of the time) concept until today, regardless of the purpose of its design and use.
Today, jewelry produced by hand-forming and high-grade thermal methods, especially by
ceramic artists, gains value with aesthetic designs. However, today, where the competitive
environment has undergone a great transformation due to globalization, design made with
traditional methods leaves its place to computer-aided design. It is difficult to produce
complexly shaped and detailed jewelry with traditional methods in ceramic jewelry design.
With the advent of computer numerical control (CNC) technology, the jewelry-making process
has been transformed, creating new opportunities for ceramic jewelry designers. This
technology allows the creation of delicate and complex designs that are impossible to achieve
with conventional methods.
The process of creating jewelry using CNC technology usually starts with the design phase. 3D
models are prepared by using Rhinoceros software for ceramic jewelry designs. Two methods 120
are applied to put the computer design into production. These methods are additive
manufacturing with three-dimensional printer technology and machining with CNC (Computer
Numerical Control) technology. The most important difference of the CNC method in ceramic
production from the production made with 3D printers is to provide support for the mould in
which the design, thus the ceramic object, will be formed by processing on the surface of the
raw material. In globalizing economic conditions, production requires speed in terms of quality
and quantity. In the study conducted in this context; In addition to the richness of visual design,
it is aimed to bring sustainability to the art of ceramic jewelry in terms of economic production.
Keywords: Ceramic, CNC, Jewelry, Jewelry Culture
Giriş
İnsanlığın doğal fıtratı sayılan, dolayısıyla yaradılışla birlikte taşıdığı inanç ve güzel görünme
arzusu günümüze kadar devam eden bir duygudur. Zeitgeist kavramsallıkla varoluştan itibaren
gerek inanç gerekse süslenme kaynaklı davranış biçimlerinde her dönem takı kültürü estetik
amaçlı bir kültür öğesi olmuştur.
İnsanoğlu tarih boyunca farklı amaçlarla takılar yapmış ve kullanmışlardır. Yapılan bu takılar,
zenginlik, güç ve dini bir simge olarak kullanılmasının yanı sıra, ilerleyen zamanlarda estetik
ve dekoratif amaçlarla da kullanılmıştır (Türkoğlu, 2013:22). Neolitik Döneme kadar uzanan
takı yapımı ve tasarımında başlangıçta taş, kemik vb. alternatif malzemelerin yanı sıra
şekillendirilmesi kolay seramik hammaddesi olan kil ile biçimlendirilen takılar, tasarımlarının
yanı sıra kültürel ve tarihsel özellikleriyle de öne çıkmıştır. Bu dönemlerde insanlar
madenlerden çıkardıkları elmas, topaz, kuvars ve benzeri taşları işleyerek bilezik, küpe, kolye
Congress Book
veya yüzük gibi takılar yapmışlardır. Antik Mısır, Hindistan, Çin ve Mezopotamya gibi eski
medeniyetler de takı tasarımı ve üretim konusunda usta olmuşlardır. Bu medeniyetlerde takılar
aynı zamanda dini inanış ve kültürel yapılarından da izlerde taşmaktadır (Türe ve Savaşçın,
2002:12). Kemik ve taşlarla başlayan takının serüveni, kullanıldığı toprakların kültür ve
medeniyetine göre şekillenerek bugün tarihsel belge niteliği taşıyan bir çeşit kültür aktarıcısı
olmuştur. Kazılarda elde edilen buluntulardan takıların statü, büyü, tılsım, ayin, ritüel, korunma
ve süslenme gibi çeşitli nedenlerle kullanıldığı görülmektedir. Özellikle antik dönemlerde
takılar statü ve kimlik belirleyici olarak önemli rol oynamıştır (Yeşilmen ve Osmanbaşoğlu,
2020:265). Aynı şekilde Türk folklorunda da önemli bir yere sahip olan takı kültürü, Türkistan
ve Anadolu coğrafyalarında zarif örnekler vermektedir.
Çeşitli uygarlık ve kültürlerin merkezi ve geçit yolu olan Anadolu’da el sanatlarının çok eski
geçmişi vardır. Yüzyıllar boyu süregelen geleneksel zevk, biçim ve renk anlayışının bütün
etkinliği sanat eserlerinde görülmektedir. Bu geleneksel zevkin özünde, Eski Çağ Anadolu
sanat eserlerinin günümüze kadar gelmiş izleri yatmaktadır (Özbağı, 1993:50). Orta Asya Türk
coğrafyası da (Türkistan) bize Türk takı sanatının ve kültürünün son derece ayrıcalıklı güzel
örneklerini vermektedir.
Takılarda kullanılan malzemeler, takıların özelliklerini belirlemesi açısından önemlidir. Bu
malzemeler; madenler, taşlar, deniz ürünleri, kemikler, deriler ve diğer benzeri maddeler olmak
üzere çeşitlilik gösterir (Özbağı, 1993:9). Takı üzerine yapılan malzeme araştırmalarında
pişmiş toprak malzemeler genellikle yer almamaktadır. Zira takının özellikle Neolitik Dönem
ve sonrasında Maden Çağına kadar en önemli hammaddesi kil ve seramiktir. Kültürel
özelliğinin yanı sıra plastik bir hammadde olan kilin kolay şekillenebilirliği, piroteknoloji ile
yüksek ısılarda form oluşturabilmesi seramik takı yapımına farklı bir özellik kazandırmaktadır.
Seramik takılar, çok yönlülüğü ve dayanıklılığı nedeniyle son yıllarda popüler bir trend haline 121
gelmeye başlamıştır. Çeşitli şekil ve tasarımlarda kalıplanabilen sert ve yoğun bir malzeme
oluşturmak için kilin yüksek sıcaklıklarda pişirilmesiyle yapılan seramik takılar, toprak
tonlarından koyu tonlara kadar çeşitli renklerde üretilebilmektedir. Bu sayede her kıyafetle
kolayca uyum sağlayarak popüler bir aksesuar haline getirilebilir. Seramik takıların en önemli
faydalarından biri, hasara karşı direnci olmasıdır. Metaller ve plastikler gibi diğer malzemelerin
aksine seramikler zamanla paslanmaz, kararmaz veya solmazlar. Ayrıca seramik malzemeden
yapılan takılar hipoalerjenik yapıları sayesinde cilt hassasiyeti olan kişiler için en uygun
malzeme olacaktır. Seramik takılar bu özellikleri sayesinde uzun süre görünümünü ve kalitesini
koruyarak yıllarca takılabilecek takılardır (Gürbüz, vd, 2009: 218).
Günümüzün ileri teknolojilerinden üç boyutlu yazıcılar ve CNC teknolojisinin ince ayrıntıları
kolayca işleyebilmesi ve pratikliği, çağdaş takı yapımına dolayısıyla seramik takı üretimine
tasarım zenginliği başta olmak üzere önemli katkılar sağlamıştır. Bilgisayarlı sayısal kontrol
(CNC) teknolojisinin ortaya çıkmasıyla, kuyumculuk süreci dönüşüme uğramış ve seramik takı
tasarımcıları için yeni fırsatlar yaratmıştır. Bu teknoloji, geleneksel yöntemlerle elde edilmesi
imkânsız olan hassas ve karmaşık tasarımların oluşturulmasına olanak tanımaktadır.
CNC teknolojisi, kesici takımların hareketini önceden tanımlanmış bir şekilde kontrol etmek
için bir bilgisayar kullanarak bir koordinat düzleminde çalışır. Takı tasarımcılarının büyük bir
hassasiyet ve ayrıntıyla tasarladıkları seramik malzemeden takıları üretmesini mümkün
kılmaktadır. Ayrıca CNC teknolojisi ile üretim, sertlikleri ve kırılganlıkları nedeniyle elle
oyulması zor olan seramik malzemelerle çalışmak için en ideal yöntemlerden biridir.
CNC teknolojisini kullanarak takı oluşturma süreci genellikle tasarım aşamasıyla başlar. Takı
tasarımcıları, tasarımlarının 3B modellerini oluşturmak için Auto CAD, Z-brash, Maya,
Rhinoceros gibi yazılımları kullanır. Bu modeller daha sonra kesme takımlarının hareketini
kontrol etmek için bilgileri kullanan CNC makinesine yüklenir. CNC makinesi, basit eğrilerden
Congress Book
karmaşık geometrik şekillere kadar çok çeşitli şekiller, desenler ve tasarımlar oluşturmak üzere
programlanabilir.
CNC teknolojisi seramik takı üreticileri için birçok avantaj da sunar. Örneğin, CNC makineleri,
karmaşık kesme işlemlerini elle mümkün olandan çok daha hızlı gerçekleştirmek üzere
programlanabilir. Bu, tasarımcıların nispeten kısa bir süre içinde büyük miktarda mücevher
yaratmasına olanak tanıyan daha verimli ve uygun maliyetli bir süreçle sonuçlanmaktadır.
CNC teknolojisi ayrıca tasarımcılara çok çeşitli seramik malzemelerle çalışma olanağı sunar.
Porselen gibi geleneksel seramiklerden zirkon ve alümina gibi modern malzemelere kadar,
çeşitli seramik malzemelerden karmaşık parçalar oluşturmak için CNC makineleri
kullanılabilir. Bu yöntem tasarımcılara, tasarımları için doğru malzemeyi seçme konusunda
daha geniş bir seçenek yelpazesi sunar.
*Bu çalışmada Süleyman Demirel Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Koordinasyon Birimi
tarafından desteklenmiş olan SYL-2022-8856 ‘nolu proje çalışmalarımda maddi, manevi her türlü yardımlarından
dolayı BAP Biriminin personeline teşekkürlerimi bir borç bilirim.
1. Bilgisayarlı Sayısal Kontrol (Computer Numeric Control-CNC) teknolojisi

Seramik üretiminde formu kusursuzlaştırma ve hızlandırma çabaları doğrultusunda gösterilen
mekanik ve dijital çabalar, ilk olarak metalden polimer malzemelere kadar modelleme amaçlı
NC (Numerical Control) ve CNC (Computer Numerical Control) tezgâhlarında vücut
bulmuştur. Bu aynı zamanda “Üç Boyutlu Yazıcılarla” üretim teknolojisine doğru bir yol alıştır.
İkinci Dünya Savaşı süresinde mevcut takım tezgâhlarının gelişen savaş endüstrisinin
gereksinimini karşılayabilmesinin imkânsız olduğunun anlaşılması üzerine Parson
Corperations ve MIT (Massachusetts Institute of Technology)’in ortak çalışmaları sonucunda 122
1952 yılında ilk NC sistemli takım tezgâhları üreterek büyük bir başarıya imza attılar. Daha
sonra gelişen bilgisayar teknolojisi de NC sistemine adapte edilerek CNC takım tezgâhları
ortaya çıkmış oldu (Güner ve Ödekan, 2018: 86; Ünal ve Hasekioğlu; 2023:827). CNC
sisteminde seramik üretimi, seramiğin kalıp dökülerek tasarımının kompüterize edilmesi
suretiyle bilgisayar desteği alınarak üretimine dayanmaktadır.
Genellikle CAD (Computer Aided Design) ile birlikte kullanılan bir kavram olan Bilgisayar
Destekli Üretim (CAM), bilgisayar destekli tasarımdan farklı olarak, mühendislik bilgisi
gerektiren bir alandır. Bilgisayar ortamında çizilmiş bir tasarımın ürün olarak elde edilebilmesi
için bazı ek yazılımların kullanılması gereklidir. Bir tasarımın CNC üretim tezgâhlarına veya
hızlı prototipleme makinelerine aktarılması, bu ek yazılımlar sayesinde olmaktadır (Can,
2019:12). Diğer yandan teknolojik gelişim sürece içerisinde, üretimi hızlandıran bir yöntem
olarak Hızlı Prototipleme, RP (Rapid Prototyping) sistemleri, anılan gelişmelerin devamında
sınai üretimde geniş bir kullanım alanında yer bulup bu kapsamda inovatif gelişmelere de hız
kazandırmıştır.
2. Yöntem ve Uygulama
Yapılan çalışmada; Türkistan coğrafyasının zengin kültürel örneklerinden olan Türkmen
takılarından yola çıkılarak takı tasarımları oluşturulmuştur. İnce ve detay zenginliklerine sahip
olan Türkmen takılarında CNC ile desenlemenin aslına uygun olarak uygulanabileceği ön
görülerek bildiri metnine konu olan çalışma, anılan teknoloji ile yapılmıştır.
Congress Book
Şekil 1.Türkmen Gelin Takısı- Şaysep
2.1. Takı Kalıplarının Tasarımı

Robert McNeil & Friends tarafından üç boyutlu tasarım için geliştirilen Rhinoceros programı
ile seramik takıların tasarımı gerçekleştirilmiştir. Tasarım daha sonra üretimde kullanılacak
olan kalıplar için negatif üretim tekniğine uygun olarak yeniden tasarlanmıştır. (Şekil 2)
123
Şekil 2. . Seramik takının ve alçı kalıbın tasarımı
2.2. Alçı Malzemenin Hazırlanması

Bu çalışmada kartonpiyer ve dalbudak kalıp alçısı olmak üzere iki çeşit alçı malzeme
kullanılmıştır.
Şekil 3. Çalışmada kullanılan alçı malzeme.
Alçı bir karıştırma kabı kullanılarak uygun oranlarda su ve alçı malzeme kullanılarak akışkan
haline getirilmiştir. Alçı karıştırma kabı ile birlikte şekillenme esnasında modelin istenilen
hassasiyette üretimi için vakum yöntemi ile içerisindeki hava kabarcıkları minimum seviyeye
Congress Book
düşürülmüştür (Şekil 4). Bu karışım CNC makinede şekillendirilmek için kullanılacak kalıplara
aktarılmaktadır. (Şekil 5)
Şekil 4. Alçı karışımının vakum tankı Şekil 5. Vakumlu alçının kalıplara aktarılma işlem
içerisinde hava kabarcıklarının azaltılma
aşaması.
2.3. CNC Router Makinesi İle Takı Üretimi
Tasarlanan seramik takı kalıpları CNC router makinesinde işlenebilmesi için makinenin
çalışma dili olan numerik cod (nc.) formatına RhinoCam programı ile dönüştürülmüştür (Şekil
6). Bu aşamada dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, CNC router makinesinin üretici firma
tarafından belirlenen çalışma yazılıma uygun kodlamadır. Bu çalışmada kullanılan Cnc router
makinesi GRBL formatında bir yazılım ile çalışmaktadır. Numerik kodlama yapılırken Rhino
Cam programında GRBL mm formatı seçilerek kodlama işlemi gerçekleştirilir. (Şekil 7)
124
Şekil 6. Kodlama yapılmış üç boyutlu tasarım.
Bir sonraki aşamada takı kalıplarını oluşturacak olan alçıların döküm esnasında yüzey pürüzleri
bir zımpara yardımı ile düzelterek işlemeye uygun hale getirmektir. Bu işlem sonrasında
makinenin işleme tezgâhına vidalı bir metal yardımı ile alçıya zarar vermeden sabitlenir ve bir
sonraki aşama olan sıfırlama aşamasına geçilir. Sıfırlama işlemi kısaca işlenecek olan
Congress Book
malzemeyi CNC router makinesinin çalışma prensibinde yer alan x,y,z koordinat düzleminde
merkezleme işlemi olarak tanımlanabilir. (Şekil 8)
125
Şekil 7. RhinoCam programı tarafından yapılmış Grbl formatında koordinat kodları.
Şekil 8. CNC router makinesine alçı kalıpların sıfırlama işlemi.
Merkezleme işlemi tamamlanan alçı, bilgisayar yardımı ile CNC router makinesine aktarılır ve
modelin işlenme süreci başlar. Bilgisayar ekranında eş zamanlı bir şekilde modelin işleme
simülasyonunu da takip etmekte mümkündür. (Şekil 9)
Congress Book
Şekil 9. CNC router ile alçı kalıbın işlenmesi.
Alçı malzemeden işlenmiş takı kalıbı uygun oranlarda hazırlanan seramik malzeme ile baskı
işlemi gerçekleşmektedir. Bu aşamada dikkat edilmesi gereken husus seramik çamurun kuruma
süresinin iyi ayarlanması olacaktır. Kuruma süresinin uzun tutulması çamurun kalıptan
ayrılması aşamasında kırılmalara neden olmaktadır. Aynı şekilde kuruma süresinin kısa
tutulması halinde ise çamur kalıba yapışarak modelde kopmalara yol açacaktır. (Şekil 10)
126
Şekil 10. Seramik malzemenin hazırlanışı ve baskı yapılmış hali.
Şekil 11. Seramik malzemenin fırında pişirim aşaması.
Congress Book
Baskı yapılan seramik takı modelleri bir gün boyunca kurumaya bırakıldıktan sonra çamurun
içeriğine uygun bir şekilde ve sürede seramik fırınında pişirilmektedir. Bu çalışmada malzeme
olarak porselen çamuru kullanılıp, 1300 derecede pişirim yapılmıştır. (Şekil 11)
Seramik malzemeden takı yapım sürecinde son aşamada fırında pişirimi tamamlanan
malzemeler çeşitli takı bağlantı aparatları ile birleştirilerek seramik malzemeden takı üretimi
gerçekleşmektedir.
Şekil 12. Seramik fırınında 1300 derecede pişirilmiş porselen takı malzemeleri.
127
Şekil 13. CNC teknolojisi ile üretilmiş seramik malzemeden takı
Sonuç ve Değerlendirme
İnovasyon kapsamında sanat kavramsallığı, günümüzde her ne kadar tartışılmaya devam etse
de, özellikle tasarım kapsamında yazılımla üretilen zenginlik ve çeşitlilik göz ardı edilemez. Bu
tarz üretimlerde form ve desen çoğaltımının rahatlıkla sağlanabilmesi, tasarım boyutunda
sanata katkı verebileceği gibi kültürel bağlamda önemli bir öge olan takı sanatına da
sürdürülebilirlik açısından değerli katkılar sağlayacaktır. İnsanla başlayan takı üretiminin ilk
malzemelerinden olan pişmiş topraktan takı yapımı, düşük ısılarda kırılganlığı nedeniyle Tunç
Çağından itibaren yerini metal takı üretimine bırakmıştır. Günümüz çağdaş teknolojilerinde
Congress Book
yüksek ısılarda elde edilebilen seramik takılar, kültürel takı üretimine farklı bir boyut
kazandırmıştır.
Yapılan çalışmada, seramik takı tasarımcılarına, geleneksel yöntemlerle elde edilmesi zor olan
hassas ve karmaşık parçalar yaratma yeteneğinin kazandırılması amaçlanmıştır. Sanatsal
duyumsallığa ve farklı deneyimlere sahip takı tasarımcılarının CNC teknolojisini seramik takı
yapım sürecine dâhil etmesi, tasarımlarını bir sonraki seviyeye taşımasına imkân verecektir.
Yüksek kaliteli takıları daha verimli ve uygun maliyetli bir şekilde üretebilme yeteneği ile CNC
teknolojisi, seramik takı tasarımcıları için vazgeçilmez bir araç haline dönüşecektir.
Kaynakça
Gürbüz, M., Solaş, A., Küçük, A., Göktaş, A., & Doğan, A. (2009). Nanoteknoloji İle
Çevredostu Fotokatalitik Ve Antimikrobiyal Seramik Malzemelerin Üretilmesi. Afyon
Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 217-221.
Sevim, S. S. (2015). Seramik Dekorlar ve Uygulama Teknikleri, Nobel Akademik Yayıncılık
Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. İstanbul 2015
Türe, A., Savaşçın, M. Y. (2002). Anadolu Antik Takıları, Goldaş Kültür, İstanbul 2002, s. 12.
Türkoğlu, S. (2013). Tarih Boyunca Anadolu'da Takı ve Kuyumculuk Kültürü, İstanbul
Kuyumcular Odası, İstanbul 2013, s. 22.
Özbağı, T., (1993) Kültür ve Sanat, Baş Süslemelerinde Kullanılan Anadolu Kadın Takıları,
Türkiye İş Bankası, Ankara 1993, s. 50.
Can, E. (2019) Seramik üretim sürecinde üç boyutlu yazıcıların kullanımı ve sanatsal öneriler.
Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik 128
Tezi.
Güner, G., Ödekan, S. (2018). Çömlekçi tezgâhından CNC tezgâhına. Seramik Türkiye Dergisi,
52, 86-91.
Ünal, S., Hasekioğlı, U. 2023) Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2023, Cilt: 16, Sayı: 42,
821-835.
Yeşilmen, N, Kaya Osmanbaşoğlu G. (2020). “Metal Kilinin Sanatsal Alanda Yeniden Var
Oluşu: Bir Sosyal İnovasyon Olabilir mi?”. Sanat Dergisi, (36), 263-274
Congress Book
TÜRK RESMİ’NDE KÜBİZM VE SOYUT ALANDA ESERLER ÜRETMİŞ KADIN

SANATÇILAR
WOMEN ARTISTS WHO HAVE PRODUCED WORKS IN THE FIELD OF CUBISM
AND ABSTRACT IN TURKISH PAINTING
Ahmet BAYIR
Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Resim Anasanat Dalı, Erzurum,
Türkiye ,
ORCID ID: 0000-0003-2806-5757.
Özet
20. yüzyıl başlarında sanat ortamında, sanatçıların soyuta yönelen çalışmalar yapmalarıyla
soyut sanatın temelleri atılmaya başlanmıştır. Bu zamana kadar yapılan çalışmalar ve yeni
arayışlarda soyut sanatın izlenimlerini görmek mümkündür. Sanat akımları kendinden önceki
akımlara karşı gelerek veya etkilenerek sürekli yeni akımların ortaya çıkmasına neden olduğu
araştırmalar sonucu görülmektedir. Soyut sanat akımı da önceki dönemlerde yerini almış sanat
akımlarından birçok etkileşim sonucunda ortaya çıkmıştır. Bunlardan en önemlisi, objenin üç
boyutlu görünümlerini tuval üzerine aktarmaya çalışan Paul Cezanne ve Picasso gösterilebilir.
Cezanne Empresyonizm akımından Kübizm akımına giden yolda önemli bir sanatçıdır. Kübizm
akımı, Picasso ile birlikte doruk noktasına ulaşmıştır. Bu sanatçıların birleşim noktaları olan
Kübizm akımı, soyut sanatın meydana gelmesinde ilham olmuştur. Bunun sonucunda Wassily
Kandisky 20. Yüzyılın başında ilk soyut sulu boya çalışmaları ve sonrasında birçok sanatçı da
geometrik düzende soyut çalışmalar yapmışlardır.
129
Türk resim sanatına bakıldığında, Cumhuriyetin ilanından sonra Türk resmindeki atılımlarla
sanatçılarımız eğitim görmek amacıyla yurt dışına gönderilmeye başlanmıştır. O dönemde
Kübizm akımının önemli sanatçılarından André Lhote, Fernend Léger ve Hans Hoffmann’dan
eğitim alarak yurda dönen sanatçılar, kübist tarzda eserler üretmişlerdir. Türk resim sanatında
Kübizm etkilerinin hâkim olduğu bu süreçte, batıda da soyut sanatın etkileri görülmektedir.
Türkiye’de çalışmalarına devam eden sanatçılarımız, Kübizm akımının etkilerini soyut sanatla
birleştirmişlerdir. Bazı sanatçılar kübist tarzda çalışmalara devam ederken bazı sanatçılar da
soyut alanda çalışmalar yapmayı benimsemişlerdir. Soyut sanatın temelinde Kübizm akımının
etkileri olduğundan dolayı çoğu Türk kübist sanatçılar soyut sanat alanında çalışmalar yapmaya
başlamışlardır. Kübizm’in temeli olan geometrik yapı düşüncesi, soyut sanat ile birlikte birçok
sanatçının çalışmalarıyla daha ileriye soyutlamaya dönüşmüştür. Bu sanatçılar arasında Türk
resminde önemli yere sahip olan kadın sanatçılarımızda yer almaktadır. Bu araştırma ile birlikte
hem Kübizm akımının hem de soyut sanatın etkilerini çalışmalarında yer vermiş kadın
sanatçılarımız incelenerek belirlenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kadın Sanatçılar, Kübizm, Soyut, Soyut Türk Resmi, Türk Resim Sanatı.
Abstract
At the beginning of the 20th century, the foundations of abstract art began to be laid in the art
scene with the artists making works that turned to the abstract. It is possible to see the
impressions of abstract art in the studies and new searches made so far. It is seen as a result of
researches that art movements cause the emergence of new movements by opposing or being
influenced by the previous movements. The abstract art movement has also emerged as a result
of many interactions from the art movements that have taken their place in previous periods.
The most important of these are Paul Cezanne and Picasso, who tried to transfer the three-
Congress Book
dimensional views of the object on the canvas. Cezanne was an important artist on the way
from Impressionism to Cubism. The Cubism movement reached its peak with Picasso. The
Cubism movement, which is the junction point of these artists, has been inspired in the
formation of abstract art. As a result, Wassily Kandisky 20. At the beginning of the century, the
first abstract watercolor works and then many artists made abstract works in geometric order.
When we look at the art of Turkish painting, after the declaration of the Republic, with the
breakthroughs in Turkish painting, our artists started to be sent abroad for education. At that
time, the artists who returned to Turkey after receiving education from André Lhote, Fernend
Léger and Hans Hoffmann, who were important artists of the Cubism movement, produced
works in the cubist style. In this process, where the influences of Cubism are dominant in
Turkish painting art, the effects of abstract art are also seen in the West. Our artists, who
continue their works in Turkey, have combined the influences of the Cubism movement with
abstract art. While some artists continue to work in the cubist style, some artists have adopted
to work in the abstract field. Since the Cubism movement was the basis of abstract art, most
Turkish cubist artists started to work in the field of abstract art. The idea of geometric structure,
which was the basis of Cubism, was transformed into abstraction further by the work of many
artists along with abstract art. Among these artists, there are women artists who have an
important place in Turkish painting. With this research, the effects of both Cubism and abstract
art were tried to be determined by examining our women artists who have included them in
their studies.
Keywords: Women Artists, Cubism, Abstract, Abstract Turkish Painting, Turkish Painting.
Giriş 130
20. yy. başlarında tüm dünyada yaşanan olaylar ile birlikte sanatta da köklü bir değişim
meydana gelmiştir. Resim sanatında uzun süren klasik sanat dönemi artık kapatılmak isteniyor
yeni arayışlar ve yeni dönemlerin kapıları açılmak isteniyordur. O zamana kadar gelen
gelenekçi yaklaşımlar yerini yenilikçi düşüncelere bırakmaya başlamıştır. Sanat dünyasının
hızlı değişime gitmesi, dünyada yaşanan ekonomi, siyasi, sosyal durumların sebep olduğu
görülmektedir. Sanatçıların gelenekçi yaklaşımlardan sıyrılıp farklı arayışlara girmesi başta
kabul edilebilir olmasa da bu durum çok fazla sürmemiştir. Yeni arayışlar ile birlikte sanatçılar
sanatı farklı bakış açılarıyla, farklı tekniklerle, belli fikirler üzerine temel alarak sanatı ele
almaya başlamışlardır. Bu değişim Empresyonizm ile başlayarak hızlı bir şekilde geliştiği
görülmektedir. Empresyonistler, o ana kadar olan sanat anlayışının dışına çıkarak, bambaşka
bir dünyanın kapılarını açmışlardır. 19. yy. sonlarına doğru ortaya çıkan empresyonizm bu
zamandan sonra sanat alanında yeni görüşler, yeni akımlar çıkmasına öncü olmuştur.
19. yüzyılın sonlarında sanatta farklılık görülmesi ile ortaya farklı sanat akımları çıkmaya
başlamıştır. Bu sanat akımlarından Kübizm ve soyut, sanat dünyasının en önemli alanları
olmuştur. Her sanat akımında olduğu gibi bu iki sanatta ortak noktaları ve etkileri
bulunmaktadır. Paul Câzanne’nın empresyonist tarzından sonra doğayı küp, kare, koni,
şekillere indirgeyerek yapmış olduğu çalışmalar kübizm akımının ortaya çıkmasında çok
önemli rol oynamıştır. Aynı şekilde kübizm akımının gelişmesi ile soyut sanatın doğması da
benzer gelişim olarak gösterilebilir. Tüm bu gelişmeler ile birlikte kübizm akımı ve soyut sanat
ulaşabildiği tüm yerlerde yoğun bir şekilde benimsenmiş ve çalışmalar yapılmıştır.
Dünya da hızla gelişen sanat akımları dönemin zorlukları ve yaşanan savaşlardan dolayı her
yerde aynı zaman diliminde gelişim gösterememiştir. Özellikle Türk sanatına kübizm ve soyut
sanatın girmesi uzun yıllar sonra olduğu görülmektedir. Batı sanatının Türk sanatına dahil
olması uzun yıllar almasına rağmen Türk sanatçıları batı sanat akımlarını benimseyerek kendi
Congress Book
sanat eserlerinde kullanmışlardır. Türk sanatçıları yurt dışında almış oldukları eğitimler ile
yurda döndüklerinde başka sanatçılar ile çalışarak batı sanatının yayılmasına sebep olmuşlardır.
Bu sanatçılar içerisinde kadın sanatçılarımızda önemli çalışmalar yaptıkları görülmektedir.
Kadın sanatçılarımız hem kübizm etkisinde hem de soyut alanda eserler üretmişlerdir. Bu
çalışmada bu iki sanat akımından çalışmalarına yer vermiş sanatçılar ele alınmıştır. Kadın
sanatçılarımızdan Fahrünnisa Zeyd, Hale Asaf, Eren Eyüboğlu, Maide Arel, Şükriye Dikmen
Türk sanatında önemli izler bırakmış değerli sanatçılarımızdandır. Yurt dışında ve yurt içinde
almış oldukları eğitimler ile Türk sanatına katkıda bulunmuşlardır.
Modern Batı Sanatında Kübizm ve Soyut Sanat

Paris'te 1908'den itibaren İspanyol ressam Pablo Picasso (1881-1973) ile Fransız ressam
Georges Braque'ın (1882-1963) öncülüğünde gelişen yeni bir sanat akımı, eleştirmen Louis
Vauxcelles'in yazdığı bir yazı sonucu "Kübizm” olarak adlandırılmaya başlanmış, 1909'dan
itibaren Bağımsızlar Salonu'nda, sonraki yıllarda da Sonbahar Salonu'nda Albert Gleizes (1881-
1953), Jean Metzinger (1883-1956) ve Fernand Lâger (1881-1955) gibi sanatçıların bu tarzda
resimler sergilemesiyle yaygınlık kazanmaya başlamıştır (Antmen, 2021, 45).
1906'daki retrospektif bir sergisinde eserlerini gördükleri Câzanne'dan ilham alan Picasso ve
Braque önce birlikte çalıştılar; Avrupa sanatındaki sabit bakış açılarından mekân yanılsamaları
oluşturma geleneklerini kasıtlı olarak terk ettiler. Kübizm, Picasso'nun 1907 tarihli Avignonlu
Kızlar (Les Demoiselles d’Avignon) tablosuyla başladı; bu tabloda Câzanne'ın yanı sıra Afrika
maskelerinin ve İberya heykellerinin etkileri görülüyordu. Kübizmin ilk aşamasına analitik
kübizm dendi ve 1912 yılına kadar devam etti (Hodge, 2019, 35)
Objeler, parçalara ayrılmış ve farklı bakış açılarıyla yeniden bir araya getirilmiş haldedir, ancak
resimsel zemin ile bitmeyen bağlarını hala korumaktalar. Kübist ressamlar, yöntemleri büyük
ölçüde uçsuz bucaksız olsa da konudan kopmayı, konusal kimlikten kurtulmayı istemezler ya
da beceremezler (Cabrera, 2017, 80). 131
Modem sanat; güçlü görme yoları, farklı bakış açıları ve ilerleme çabalan ile bizi gelenekselin
değerlerinden uzaklaştırırken, modern felsefenin farklı düşünme ve görme yollarını kendine
kılavuz edindi (Gece, 2020, 13).
Soyut sanata giden yol, aynı zamanda hem akademik gelenekten hem de naturalistik gelenekten
kopuşun da birer göstergesidir (Gece, 2020, 37).
Analitik kübizmden sentetik kübizme geçiş döneminde renklerin arttığına ve nesnel dünyadan
uzaklaşıldığına şahit olabilsek de kübizm hiçbir zaman soyut bir akım olmazdı, dış dünya ile;
nesne ile olan göbek bağını hiçbir zaman kesmezdi (Cabrera, 2017, s. 80). Soyut sanatın ortaya
çıkışını bütün ayrıntılarıyla açıklayabilmek kolay değildir. Fakat, Picasso ile Braque'nin
özellikle 1909-1911 yıllarında yaptıkları resimlerde biçimlemeye (figürasyona) karşı soyutlama
sorunu ilk olarak ortaya çıkar. Bu üsluba Çözümsel (Analitik Kübizm) denir. Kübizm, bir yarı
soyutlama hareketi olarak elbette soyut sanatın başlangıcında etken bir rol üstlenmiştir (Gece,
2020, 37).
Temsilî gerçeklikten koparak özellikle renk öğesine ve şekillere odaklanan, böylece özünde
soyut bir resimsel ifadenin yolunu açan ilk sanatçının, Rus ressam Wassily Kandinsky (1866-
1944) olduğu kabul edilmektedir. Almanya'da Franz Marc (1880-1916) ve August Macke
(1887-1914) ile birlikte renkçi ve dışavurumcu eğilimlerin ağır bastığı Der Blauc Reiter (Mavi
Süvari) adında bir grup kuran Kandinsky, diğer arkadaşlarının aksine temsili gerçeklikten
giderek uzaklaşmış, Fransız Simgeci ressam Maurice Denis'nin ünlü sözünü hatırlatırcasına, bir
resmin konusunun öncelikle resmin kendisi olduğu inancını benimsemiştir (Antmen, 2021, 81).
20. yy. Türk Sanatının Gelişimi

20. yy. sonlarında yurt dışına eğitim almak için gönderilen sanatçılar batıda gelişen sanat
akımlarını Türk sanatına dahil etmişlerdir. İlk gönderilen ressamlar, batıda etkinliğini sürdüren
Congress Book
izlenimcilik akımından dersler alarak yurt içinde de bu teknikte çalışmalar yaparak diğer
sanatçılara da dersler vermişlerdir. Daha sonraları batıda gelişen diğer sanat akımları da Türk
resmine dahil edilmeye başlamıştır.
Akademiyi kuran Osman Hamdi ve arkadaşlarının içinde olduğu Birinci devreden (1850-1900)
sonraki İkinci Devrenin (1900-1925) başını çeken, İbrahim Çallı, Feyhaman Duran, Hikmet
Onat vb. isimler, sonrasında da Üçüncü devreyi (1925-1950) oluşturan Ali Çelebi, Zeki
Kocamemi, Cemal Tollu, Nurullah Berk, vb. isimler, sanatı, ülke geneline yayma savaşı
verdiler (Eroğlu, 2015, 71).
Cumhuriyetin ilanı ile birlikte modern anlamda gelişim gösteren Türk resminde sanat grupları
kurulmaya başlamıştır. (Müstakil Ressam ve Heykeltıraşlar Birliği (1929-1950)", "d Grubu
(1933-1951)", "Yeniler Grubu: Liman Ressamları (1941-1951)” ve '10'Iar Grubu (1947-1952)”.
Bu gruplarda yer alan sanatçılarımız çoğunluklu olarak batı gelişen o döneme kadar etkili olan
bütün sanat akımlarında çalışmalar yaptıkları görülmektedir. 1950’lerde yoğunluklu olarak
kübizm ve soyut alana yönelmişlerdir. Yurt dışına giden sanatçılar özellikle Fernand Lâger
atölyesinde aldıkları eğitimle kübizm akımına yoğunlaştıkları görülmektedir. Yurda dönen
sanatçılar o dönemde sanatta ulusallık sorunu olmasından dolayı çeşitli etkinlikler ve yurt
gezileri yapılmıştır. Yurdun çeşitli bölgelerine gönderilen sanatçılar, Türk sanatını, kültürünü,
geleneklerini çalışmalarına katmışlardır. Çalışmalarını hem kübist hem de soyut tarzda
yaptıkları görülmektedir. Türk sanatının mimari, halı-kilim, hat sanatı, seramik vb. eserlerinden
etkilenmişlerdir. Bu sanatçılar arasında yer alan kadın sanatçılarımızdan Fahrünnisa Zeyd, Hale
Asaf, Eren Eyüboğlu, Maide Arel, Şükriye Dikmen eserlerini kübizm ve soyut alanda
üretmişlerdir.
Fahrünnisa Zeyd
Fahrünnisa Zeyd, 1901 yılında İstanbul'da doğmuştur. 19. yüzyıl Osmanlı resim sanatının 132
etkileri altında büyüyen Zeyd, sanat dünyasına adım attıktan sonra Avrupa sanatının modernist
etkileriyle tanışmıştır. Eğitimine İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi'nde başlayan Zeyd,
buradan mezun olduktan sonra Paris'te Académie de la Grande Chaumière ve Académie Ranson
gibi önde gelen akademilerde eğitim görmüştür.
Fahrünnisa Zeyd, çocukluğundan beri resim yapmaya büyük bir merak duymuştu. Kendisine
resim yapma özgürlüğü tanıyan babası, onun bu yeteneğini keşfetmesini sağladı. Zeyd, resim
tutkusunu hayatı boyunca sürdürdü ve sanatına büyük bir özveriyle devam etti.
Kadın sanatçımız, modern Batı sanatından geldiği için Türk resmine önemli bir yenilik getirdi.
Yaptığı eserlerde birçok kişi tarafından beğenildi ve saygın bir sanatçı olarak anılmaya başladı.
O dönemde, kadınların sanat eğitimi almaları oldukça sınırlıydı. Fahrünnisa Zeyd ise,
kadınların da sanat yapabileceğinin bir kanıtı olarak, birçok kadının sanat eğitimi almaya teşvik
etti.
Fahrünnisa Zeyd' in çok zengin ve değişken üslubu ve plastik dili genel hatlarıyla üç dönemde
ele alınabilir. Bu dönemler erken dönemi; minyatür kurgusuna uygun düzenlenmiş uzam ve
figürlü kompozisyonları, olgunluk dönemi; yapıtlarında geometrik soyutlama ve soyut
kompozisyonları uyguladığı dönem ve geç dönem; portre çalışmaları. İstanbul Güzel Sanatlar
Akademisi'ndeki desenleri figüratif, anıtsallık kaygısı olan ve çoğunlukla iç mekân
tasvirlerinden oluşur (Şahin Karadal, 247-264).
Fahrünnisa Zeyd, Türk resim sanatı tarihinde önemli bir yere sahiptir. Kendi döneminde Batı
sanatından etkilenerek Türk resim sanatına farklı bir bakış açısı getirdi. Yaptığı çalışmalar ve
verdiği eserlerle Türk resim sanatında çağdaş sanatın oluşmasında rol oynadı. Kadınların sanat
eğitimi almasını savunarak birçok kadın sanatçının yetişmesine yol açtı ve onlara örnek oldu.
Congress Book
Hale Asaf
1905 yılında İstanbul doğumlu olan sanatçımız, Türkiye’nin ilk kadın sanatçılarından ve Güzel
Sanatlar Akademisinde ilk profesör olan Mihri Müşfik Hanım’ın yeğenidir. Küçük yaşlarda
resme ilgi duyan sanatçı evde özel dersler alarak kendini geliştirmeye başlamıştır. Yurt dışında
Almanya’da eğitim görmüştür. 1914 yılında yurda dönen sanatçı burada da eğitimine devam
etmiştir. Türkiye’de Feyhaman Duran ve Çallı Atölyesin’de Öğrenci-Ressam olarak eğitimine
devam etmiştir.
Resimlerini ele alacak olursak Burhan Toprak portresi Müstakil Ressamlar grubuna benzer
sanat anlayışı olduğu söylenebilir. Çalışmalarında geometrik biçimlere yöneldiğini Kübist
akımını da benimsediğini görmekteyiz.
Sanat eleştirmenleri, sanat eğitimi için yurt dışına gönderilen gençler arasında Hale’nin ayırt
edici resim başarısının altını çizmektedirler. Hale’nin sanattaki yeteneği ve resimdeki başarısını
dönemin sanat başkenti olan Paris’te tüm çağdaşı sanatçılar da kabul etmişlerdir. Ölümünden
sonra, Fransa gazeteleri onun sanatı ve yapıtları hakkında sayfalarca yazılar yazdılar (Bal,
Nisan 2015).
Eren Eyüpoğlu
Eren Eyüboğlu aslen Romanyalı olmasına rağmen kendine her zaman Türk sanatçısı olduğunu
dile getiren sanatçılarımızdandır. Yurt dışında eğitim gördükleri esnada Bedri Rahmi Eyüboğlu
ile tanışmalarıyla Türkiye’ ye gelen sanatçı Türk resmine kendini benimsemiş ve Türk
kültürünü eserlerinde çalışmıştır.
Eğitiminin ilk aşamalarını Romanya da alan sanatçı daha sonraları Paris’ e giderek orada Andre
Lhote’ nin atölyesinde dersler almıştır. Paris’ te aldığı bu dersler onun sanat tarzında Kübizm
ve geometrik şekillerde çalışmalar yapmasının kapılarını açmıştır. Türkiye’ye döndükten sonra
133
diğer sanatçılar gibi Eyüboğlu’ da Anadolu’nun farklı yörelerine geziler düzenleyerek Türk
kültürünü, motiflerini eserlerine işlemiştir.
Aynı zamanda resim sanatının yanında, seramik sanatı ile de ilgilenmiştir. Bu tür yapıtlarıyla
1984’te sergi düzenlemiş, resmi ve özel kuruluşlar için mozaik panolar yapmıştır. Sanat
yaşamının ilk döneminde Lhote estetiğinin etkisi altında inşacı (konstrüktif) anlayışta
çalışmalarını sürdürürken, daha sonraki çalışmalarında eşi Bedri Rahmi Eyüpoğlu’nun
sanatından esinlenerek, daha renkçi ve yöresel bir resim anlayışına yönelmiştir. Anadolu
gezilerinde ve özellikle Bursa ve yöresinden aldığı esintilerle yöre yaşamını ve halk motiflerini
duyarlı bir anlatım içinde yansıtmıştır (Eroğlu, 2017).
Çağdaş resmin önde gelen isimlerinden biri olan Eren Eyüboğlu, yaratıcı yeteneği ve yenilikçi
sanat üslubuyla Türk sanat camiasında kendine özgü bir yer edinmiştir.
Eyüboğlu, Türkiye'nin en önemli sanat galerilerinde sergiler düzenledi ve eserleri dünya

çapındaki müzelerde yer aldı. Ayrıca, uluslararası sanat festivallerine davet edildi ve birçok
sanat ödülü kazanmıştır.
Maide Arel
Maide Arel gerek figüratif gerekse soyut çalışmalarıyla dikkat çekmiş ve Türk resminde özgün
bir tarza sahip olmuştur. Ressam, çoğunlukla yağlı boya, guaj, suluboya gibi farklı tekniklerle
eserler vermiştir. Sanat hayatı boyunca birçok sergiye katılmış ve eserleriyle önemli
koleksiyonlarda yer almıştır.
Maide AREL (1907- 1997): Kadının gündelik hayatı sanatçının en çok ele aldığı konuların
başında gelir. Eserlerini kübist anlayışta hacimden ve perspektiften yoksun düzlem içinde
işlemiştir. Olgunluk dönemi eserlerinde açıkça belirginleşen geometrik bir yapıyla
Congress Book
biçimlendirilmiş nesne ve figürleri, konturlarla ya da pentürlerle sınırlanan ögeleri ve kütlesel

bir etkiyle boyanan hacimli kompozisyonları sanatçının resimlerinde belirginleşen en önemli
özelliklerdendir (Şirin, Haziran 2020).
Arel, yurt dışında Leger, Andre Lhote gibi önemli sanatçılar ders almıştır. Bu sanatçılardan
kübizm alanında eğitimler alarak çalışmalarında kübist ve geometrik parçalamalara giderek
kendini bu alanlarda geliştirmiştir. Sanatçının eşi de ressam olan Şemsi Arel de Türk resim
sanatının önemli sanatçılarındandır. Maide Arel de eşi Şemsi Arel gibi eserlerinde figüratiften
hiç vazgeçmemiştir.
Şükriye Dikmen
20. yüzyıl Türk resim sanatının önde gelen isimlerinden Şükriye Dikmen, sıra dışı imgeleriyle
izleyicileri etkileyen ve Türk kültürüne büyük katkıda bulunan bir sanatçıdır. Dikmen, henüz
genç yaşta sanata ilgi duymaya başladı ve resim konusunda büyük bir yeteneğe sahipti. Genç
yaşta resim yapmaya başlayan sanatçı, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisin’ de okudu ve
Paris’e giderek resim eğitimini sürdürmüştür. Güzel Sanatlar Akademisinde Nurullah Berk,
Cemal Tollu ve Zeki Kocamemi ile eğitimini almıştır. Yurt dışında ise Fernand Leger, Custa
Singier, ve Rögar Chastel’ den dersler almıştır.
Sanatçının resimlerini incelediğimizde çoğunluklu olarak kadın portreleri yapmıştır.
Resimlerini sade ve yalın halde soyuta yakın şekilde yapmıştır. Portrelerin çoğunlukta olduğu
eserlerinde soyut çalışmalara da yer verdiği görülmektedir. Soyut çalışmalarını da aynı şekilde
yalın ve sade hali ile tuvale aktarmıştır. Dikmen'in resimlerinde gösteriş ve süslü anlatımdan
kaçındığı, sade ve anlamlı imgeler yarattığı görülmektedir.
Şükriye Dikmen hem bir duyarlı Türk kadın olarak hem de iyi bir sanatçı olarak duygularıyla
resimlerinde etütler, notlar, hafıza ve icat girişimleriyle yapmıştır. Fakat mizacı olduğu gibi,
sanat anlayışı fikri ile gereksiz gösteri ve süslemeden uzak olmuştur. Daha çok mütevazı 134
içinden geldiği gibi resimler yapmıştır. Resimlerine bakan kişilerin, alıcıların haz yani mutluluk
duymasını istemiştir. Bu duygulan hissederse mutlu olacağını vurgulamıştır (Eroğlu, 2017).
Sonuç
Türk sanatında resim sanatını incelediğimizde 20. yy. ile birlikte batı etkisinde kalarak geliştiği
görülmektedir. Sanatçılarımız yurt dışında almış oldukları eğitimler ile kendilerini bu alanda
geliştirmişlerdir. Aldıkları eğitimler ile yurt içinde dersler vererek resim sanatının gelişmesinde
ve yayılmasında etkili olmuşlardır. Türk sanatçılar batıdan öğrendiklerini kendi çalışmalarına
katarak özgün eserler ürettikleri görülmektedir. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle büyük atılımlar
meydana gelmiştir. Yapılan yurt gezileri ile birlikte Türk sanatının kültürünü değerlerini
resimlerinde yer vermişlerdir. Özellikle de kadın sanatçılarımız batı tarzındaki resimleri ile
Türk sanatını birleştirmişlerdir. Bu çalışma ile birlikte Türk kadınının resim sanatında çok
başarılı olduğu çalışmalarıyla görülmektedir. Fahrünnisa Zeyd, Hale Asaf, Eren Eyüboğlu,
Maide Arel, Şükriye Dikmen önemli bir yeri olan kadın sanatçılarımızdandır. Çalışmalarında
kübizm ve soyut sanatı ele alarak eserler üretmişlerdir. Bu eserleri Türk sanatımızla
sentezleyerek Türk resmine katkıda bulunmuşlardır.
Kaynakça
Antmen, Ahu. 20. Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2021.
Bal, Ali Asker. “Mihri Müşfik İle Hale Asaf; Bedeli Ödenmiş Bohem Sanat Yaşamları”. Route
Educational and Social Science Journal, 2(2), (2015 Nisan): s. 378-388.
Congress Book
Cabrera, Hashim. Ibrahim. İslam ve Çğdaş Sanat. çev. İbrahim. Ayberk. Ankara: Hece
Yayınları, 2017.
Eroğlu, Gülçin. Cumhuriyet Dönemi Kadın Hakları Işığında Öncü Türk Kadın Ressamlar.
İstanbul: Doğuş Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Eroğlu, Özkan. Türkiye'de Resim Sanatı: "Tarih, Yorum, Eleştiri". İstanbul: Tekhne, 2015.
Gece, Şule. Modern ve Postmodern Dönemlerde Soyut Sanat Felsefesi. İzmir: Cem Yayınevi,
2020.
Hodge, Susie. Sanatın Kısa Öyküsü. çev.Deniz Öztok. İstanbul: Hep kitap, 2019.
Şahin Karadal, Menekşe. “Türk Resminde Geleneksel Motifler: Güzin Duran, Fahr El Nissa
Zeid, Maide Arel. Journal EMI. 2(3), 247-264.
Şirin, Nihat. “Çalışmalarında Türk Kültürünü İşleyen Sanatçılar”. idil, 70 (2020 Haziran): s.
960–972. doi: 10.7816/idil-09-70-05
Görsel Kaynakça
Şekil 1: Fahrelnissa Zeid - İstanbul Modern (istanbulmodern.org) (Erişim Tarihi: 25.07.2023).
Şekil 2: 38320206.pdf (core.ac.uk) (Erişim Tarihi: 23.07.2023).
Şekil 3: Eren EYÜBOĞLU - Sanatçı Detayı - Turkish Paintings | Sanatçılar, Türk sanatı,
Ilham veren sanat (pinterest.com) (Erişim Tarihi: 23.07.2023).
Şekil 4: maide-arel-kadin.jpg (1050×1050) (istanbulsanatevi.com) (Erişim Tarihi:
25.07.2023).
Şekil 5: Portreler. Şükriye Dikmen her ne kadar Türk… | by Burak Yaman | Medium (Erişim
Tarihi: 24.07.2023).
135
Ekler
Şekil 1: Soyut Kompozisyon (Eşit Üçgenli), Tuval Üzerine Yağlıboya 130 x 181,5 cm
Congress Book
Şekil 2: Hale Asaf, “Burhan Toprak”, 1931
136
Şekil 3: Eren Eyüpoğlu, Anne ve Çocuk, t.ü.y.b.
Congress Book
Şekil 4: Kadın, Duralite Marufle Karton Üzeri Yağlıboya, 77x60 cm
137
Şekil 5: Şükriye Dikmen, Portre, mukavva üzerine yağlıboya, 37,5x50cm.
Congress Book
ŞAMANİZMLE İLGİLİ İMGELERDEN ETKİLENEN CUMHURİYET DÖNEMİ

TÜRK RESSAMLARININ YAPITLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ
AN EVALUATION OF THE WORKS OF TURKISH PAINTERS OF THE REPUBLIC
PERIOD IMPACTED BY SHAMANISM-RELATED IMAGES
Elif BİLGEN
Öğretim Görevlisi,Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Turhal Meslek Yüksekokulu, Tokat,
ORCID ID: 0009-0005-7110-3968
Özet
Cumhuriyet dönemi Türk Resminde, Türk ressamlarının yapmış olduğu eserlerin birçoğunda
Şamanizm’le alakalı öğeleri görmekteyiz. Ressamlar yıllar boyu beslendikleri kültür
aracılığıyla farkında olarak ya da farkında olmayarak bu etkilendikleri öğeleri sanatlarına
aktarmaktadırlar.Fakat, Şaman inancıyla alakalı bu semboller ve öğeleri sanatçıların bazı
çalışmalarında plastik bir ifade aracı olarak görürken bazı sanatçıların çalışmalarında ise
inançsal anlamlarının ön plana çıktığını görmekteyiz. Bu sebepten dolayı diyebilmekteyiz ki
bazı ressamlarımızın Türk Kültürümüze ait kullanmış oldukları çeşitli öğelerin Şamanizm ve
geleneksele ait sanat elamanlarının deneyselci bir anlayışla eserlerinde kullanarak Türk resmine
yeni bir kapı açtığı ve bu düşüncelerin yol gösterimi sayesinde yetişmekte olan sanatçı
adaylarına örnek olup ve yine aynı bu adayların sayesinde Türk resim sanatının evrensel
boyutlarda temsil edilmesi yönünde çok önemli bir rol oynadığı söyleyebilmemiz mümkündür.
Bu çalışmada Cumhuriyetin ilanından günümüze denk yapılan çalışmaların bir bölümü
incelenip örnek sanatçılardan olan, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Mehmet Sağ, Can Göknil, 138
Süleyman Saim Tekcan, Hasan Pekmezci, Rauf Tuncer, Gökhan Temizel, Hüsamettin Koçan,
vb sanatçıların eserlerinde bulunan ve çoğunlukla plastik bir ifade tarzı şeklinde tuvallerine
yansıtılmış olan Şamanizm’e ait kullandıkları imgeler analız edilip çözümlenerek aktarılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet, Sanat, Şamanizm, Türk Resmi.
Abstract
In Turkish Painting of the Republican Period, We see many Shamanism-related elements in the
works of Turkish painters. Painters, consciously or unconsciously, transfer these influences to
their art through the culture they have been nourished with for years. While we see these
symbols and elements related to the Lonely Kam belief as a plastic expression tool in some of
the artists' works, we see that their religious meanings come to the fore in the works of some
artists. For this reason, we can say that some of our painters have opened a new door to Turkish
painting by using various elements belonging to our Turkish Culture, Shamanism and
traditional art elements in their works with an experimentalist approach, and thanks to the
guidance of these ideas, they set an example for the aspiring artists and thanks to these same
candidates, Turkish It is possible to say that it plays a very important role in representing the
art of painting in universal dimensions. In this study, some of the works that have been made
since the proclamation of the republic are examined and a mostly plastic expression found in
the works of exemplary artists such as Bedri Rahmi Eyüboğlu, Mehmet Sağ, Can Göknil,
Süleyman Saim Tekcan, Hasan Pekmezci, Rauf Tuncer, Gökhan Temizel, Hüsamettin Koçan,
etc. style, and the images they used belonging to Shamanism were analyzed and analyzed.
Keywords: Republic, Art, Shamanism, Turkish Painting.
Congress Book
AZERBAYCAN’DA KADIN KIYAFETLERİ ÜZERİNDEKİ BEZEMELER VE TÜRK

DÜNYASINDAN ÖRNEKLER
DECORATIONS ON WOMEN'S CLOTHES IN AZERBAIJAN AND EXAMPLES FROM
THE TURKISH WORLD
Minara GULİYEVA JAMSHIDI

Dr. Öğr. Üyesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Tekstil ve
Moda Tasarımı Bölümü, Çanakkale, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0001-9072-4165.
Özet
Kadın kıyafetlerinde tarihi, kültürel, etnografik ve sanatsal özellikleri yansıtan bezemeler, Türk
Dünyası ve özellikle Azerbaycan'ın giyim kültürünün öğrenilmesi açısından değerlidir.
Kıyafetler üzerindeki bezemeler, bir kadının yaşını, sosyal ve ulusal aidiyetini, hatta karakterini
ve görünümünü belirleyen göstergelerden biridir. Azerbaycan’da kadın kıyafetleri üzerindeki
bezemelerin hazırlanması doğrudan kadın emeği ve yeteneğinin bir sonucudur. Ayrıca
kadınların zevkleri ve yeteneklerinin yüksek olması nedeniyle giysilere bezeme ve motiflerin
uygulanması kıyafetlerin sanatsal değerini de artırmıştır.
Çalışmada, Azerbaycan’ın tarihi kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler araştırılmakla birlikte
estetik görünümlerini sağlayan dekoratif ve pratik bezemeler hakkında bilgi verilmiştir. Konu,
literatürden elde edilen nitel veriler ışığında araştırılarak kadın kıyafetleri üzerindeki
bezemelerde kullanılan unsurların tasnifi ve bunlar hakkında kısa bilgiler yer almıştır. Bu
bağlamda Ulusal Azerbaycan Tarih Müzesi ve Azerbaycan Milli Halı Müzesi’nde muhafaza
edilen tarihi kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler araştırmaya ışık tutmaktadır. 139
Çalışmada Azerbaycan'ın kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler, üretim teknolojisine göre
gruplandırılmış, teknikleri ile çeşitleri belirtilmiş ve örneklerle gösterilmiştir. Ayrıca
bezemelerin Türk Dünyası için önemi hakkında değerlendirmeler yapılarak motiflere de yer
verilmiştir. Nitekim kadın kıyafetlerinde kullanılan motifler, Türk kültürü ve tarihi kökenleri
ile olan ilişkileri açısından önemleri hakkında çıkarımlarda bulunularak değerlendirilmiştir. Bu
değerlendirmelerin yanı sıra Türk Dünyası kıyafetlerinde yer alan "Nevruz çiçeği" motif olarak
ele alınmıştır. Araştırmadaki amacımız Azerbaycan kadınlarının yarattığı maddi değerleri
tanıtmak ve Türk Dünyası kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerden örnekler göstererek genç
moda tasarımcılarına ilham vermektir.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Kadın Kıyafeti, Bezemeler, Türk Dünyası, Nevruz Çiçeği
Motifi.
Abstract
Decorations reflecting historical, cultural, ethnographic and artistic features in women's

clothing are valuable in terms of learning the clothing culture of the Turkish World and
especially Azerbaijan. Embellishments on clothes are one of the indicators that determine a
woman's age, social and national affiliation, even her character and appearance. The preparation
of decorations on women's clothes in Azerbaijan is a direct result of women's labor and talent.
In addition, due to the high taste and talent of women, the application of decorations and motifs
to the clothes has increased the artistic value of the clothes.
In the study, the decorations on the historical women's clothes of Azerbaijan are investigated,
and information is given about the decorative and practical decorations that provide their
Congress Book
aesthetic appearance. The subject was investigated in the light of the qualitative data obtained
from the literature, and the classification of the elements used in the decorations on women's
clothes and brief information about them were included. In this context, the decorations on the
historical women's clothes preserved in the National Azerbaijan History Museum and the
Azerbaijan National Carpet Museum shed light on the research.
In the study, the decorations on the women's clothes of Azerbaijan are grouped according to the
production technology, their techniques and types are specified and shown with examples. In
addition, evaluations were made about the importance of ornaments for the Turkish World and
motifs were also included. As a matter of fact, the motifs used in women's clothing have been
evaluated by making inferences about their importance in terms of their relations with Turkish
culture and historical origins. In addition to these evaluations, the "Nowruz flower" in the
clothes of the Turkish World has been considered as a motif. Our aim in the research is to
introduce the material values created by Azerbaijani women and to inspire young fashion
designers by showing examples of the embellishments on women's clothing of the Turkish
World.
Keywords: Azerbaijan, Women's Dress, Decorations, Turkish World, Nowruz Flower Motif.
Giriş
Kadim ve zengin maddi ve manevi kültüre sahip olan Türk Dünyası ve bunun bir parçası olan
Azerbaycan kültür mirası, dünya kültür panteonunda özel bir yere sahiptir. Bu kültürel değerler
arasında kıyafetler üzerindeki bezemeler de yer almaktadır. Kuşaktan kuşağa aktarılan ve geçen
yüzyılın başlarına kadar kullanılan ve günümüzde müze fonlarında muhafaza edilen kadın
kıyafetleri üzerindeki bezemeler maddi kültürün önemli unsurlarından biridir.
Erol Güngör’e göre tarih, milletlerin yaşam öyküsünü ifade ederken, kültürel öğe, bu yaşam 140
öyküsünde karşılaşılan deneyimlere ya da durumlara gösterilen tepkiden doğmaktadır (2011:
26). Kültürel unsurların, onları yaratan insanlar gibi, bir ömürleri vardır. Bazı unsurlar
yüzyıllarca varlığını sürdürürken bazıları çok kısa bir süre içerisinde yok olmaktadırlar. Yıllar
içinde varlığını sürdüren bazı kültürel unsurlar, zamanın koşullarına uyum sağlayarak
değişmektedir. Ayrıca kıyafetlerin de kültür unsuru olduğu söylenilebilir. Nitekim kıyafet,
insan kültürünün eşsiz bir ifadesi olmasının yanı sıra, moda ile birlikte her zaman değişme
zorunda kalmıştır. Ayrı ayrı bireylerin bireyci olma eğilimi modanın yayılmasına neden
olmuştur. Böylece uzak geçmişten başlayarak kadınlar, kıyafetlerin estetik görünümüne
özellikle önem vermişlerdir. Bu seçim, kadınların bireysel özelliklerini, sınıfsal farklılıklarını
ve sanatsal üsluplarını göstermeye hizmet etse de kadınların ortaklığa ve özdeşleşmeye olan
eğilimleri her zaman kendini göstermiştir.
Giyim, halı, düz dokuma yaygılar gibi ürünleri değerlendirirken, onları oluşturanların ve ait
oldukları toplumun sosyokültürel yapılarını, zihniyetlerini göz önünde bulundurmak
gerekmektedir. Çünkü bu eserlerdeki en küçük çizgi bile yaratıcıların bakış açısını ve ait
oldukları toplumun düşünce tarzını yansıtmaktadır. Bu tür eserler, bu yönleri olan etnografik
araştırmaları için önemli materyallerdir.
“Kumaşa daha üç boyutlu ve dekoratif bir etki vererek, kumaşın yüzeyini ilgi çekici kılmanın,
diğer bir yolu, süslemedir”. Süsleme kıyafete ve kumaşa yüzey dokusu kazandırmak için
kullanılır (Udale, 2014: 107). Kumaş yüzeyine işleme yapmakla üç boyutlu ve dekoratif bir
görüntü kazanılabilir. Ayrıca kıyafetlerde kumaşın görüntüsünü iyileştirmek için nakış işleme
tekniği kullanılmaktadır. Nitekim çağdaş nakışlar, geleneksel tekniklere dayanır (Sorger ve
Udale, 2013: 100) Bu bağlamda yaratıcılıkla farkı malzeme ve teknikler kullanılarak
kıyafetlerin yüzeylerinde çeşitli doku ve desenler elde edinile bilinir.
Congress Book
Bezeme sanatı, ulusal kıyafetle yakından ilgili olan Azerbaycan'ın geleneksel maddi kültürünün
önemli alanlarından biridir. Bu bağlamada kıyafetler üzerindeki bezemeler, sosyal sınıflar
arasındaki sosyal eşitsizliği, söz konusu dönemin özelliklerini, insanların yaşam tarzını ve
günlük yaşamını, yerel ve etnik özgünlüğü, etno-kültürel teması ve Türk halkları arasındaki
etnogenetik ilişkilerini vb. (Veliyev, 2007: 323-324) yansıtmıştır. Nitekim Türk Dünyası ve
özellikle Azerbaycan’da giyim kültürünün zenginleşmesinde kadının rolüne özel olarak
değinmek gerekmiştir. Zarif cinsin temsilcileri sadece kıyafetleri kesmek ve dikmekle
yetinmemiş, aynı zamanda onu zenginleştirmede ve yüksek sanatsal tonlar elde etmesinde ana
güç olmuşturlar. Kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerin hazırlanması doğrudan kadınların
emeğinin ve göz nurlarının bir sonucudur. Ayrıca kıyafetler üzerindeki bezemeler, doğrudan
kadın emeği ve yeteneğinin bir sonucu olarak, bir kadının yaşını, sosyal ve ulusal aidiyetini,
hatta karakterini ve görünümünü belirleyen göstergelerden biridir.
Azerbaycan’da kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerin incelenmesi, etnograflar, tarihçiler,
sanat tarihçileri, halkbilimcileri, filologlar ve diğer bilim dallarının temsilcileri tarafından
gerçekleştirilmektedir. Ayrıca Azerbaycan’a gelmiş seyyahların notlarında dönemin kadın
kıyafetleri ve üzerindeki bezemelerle ilgili değerli bilgiler bulunur. 17. Yüzyılın sonlarında
Nahçivan’da bulunmuş Türk seyyahı, diplomat Evliya Çelebi kadınların oldukça güzel ve
pahalı giysiler giydiklerini yazmıştır. 18. Yüzyılın sonlarında Şamahı şehrinde bulunan diğer
bir seyyah, Maşal fon Biberşteyn “bu ülkenin güzel kadınları hiç de süslenmekten el çekmezler”
demiştir (Terlanov ve Efendiyev, 1960: 104).
Kadın kıyafetlerinde tarihi, kültürel, etnografik ve sanatsal özellikleri yansıtan bezemeler, Türk
Dünyası ve özellikle Azerbaycan'ın giyim kültürünün öğrenilmesi açısından oldukça değerlidir.
Bu bağlamda Azerbaycan topraklarındaki en eski bezeme örnekleri, Mingaçevir'in yer altı
mezarlarında bulunan MS 5.-6. yüzyıllara ait “Gülebetin” işlemelerinin izlerini taşıyan ipek
kumaş parçalarıdır. Azerbaycan Halı Müzesi koleksiyonunda korunan en eski bezeme örneği
(Görsel 1) 12.-13. yüzyıllara aittir ve arkeolojik kazılar sırasında Nahçıvan şehri yakınlarındaki 141
harabe Gilan kentinin yıkıntıları arasında bulunmuştur. Buradaki kadın mezarlarından bulunan
kadın ve çocuklara ait pamuklu pantolonların paçaları renkli ipek, pamuk ipliklerle kupon
şeklinde süslenmiştir (Melikova, 2017: 8).
Görsel 1: Parça fraqmenti, Xaraba Gilan, Azərbaycan, XII–XIII əsrlər, Yun, kətan. Əl işi (URL 1).
Azerbaycan’da ulusal kadın giyiminin güzelliğini belirleyen ana göstergelerden biri kaliteli
kumaşlardır. Diğer önemli koşul giysilere eklenen bezemelerdir. Bu bağlamda Azerbaycan
Ulusal Tarih Müzesi'nin "Etnografya", "Arkeoloji" ve "Özel" fonlarında, giysi bezemeleri
tarihinin araştırılmasına yardımcı olabilecek ve eşsiz sanatsal değeri ile öne çıkan çeşitli kadın
kıyafetleri korunmaktadır. Müze koleksiyonunda toplanan maddi kültür örnekleri, Azerbaycan
kadınının yüksek zevkle giyinmesinin yanı sıra bezemeyi de onun tarzının bir parçası haline
getirdiğini göstermektedir.
Çalışmada, Azerbaycan’ın kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler araştırılmakla birlikte estetik
görünümlerini sağlayan dekoratif ve pratik bezemeler hakkında bilgi verilmiştir. Konu,
Congress Book
literatürden elde edilen nitel veriler ışığında araştırılarak kadın kıyafetleri üzerindeki
bezemelerde kullanılan unsurların tasnifi ve bunlar hakkında kısa bilgiler yer almıştır. Bu
bağlamda Ulusal Azerbaycan Tarih Müzesi ve Azerbaycan Milli Halı Müzesi’nde muhafaza
edilen tarihi kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler araştırmaya ışık tutmaktadır.
Çalışmada, Azerbaycan'ın kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler, üretim teknolojisine göre
gruplandırılmış, teknikleriyle çeşitleri belirtilmiş ve örneklerle gösterilmiştir. Ayrıca Türk
Dünyası kıyafetlerinden de örnekler verilerek üzerinde yer alan "Nevruz çiçeği" motif olarak
ele alınmıştır. Araştırmadaki amacımız Azerbaycan kadınlarının yarattığı maddi değerleri
tanıtmak ve Türk Dünyası kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerden örnekler göstererek genç
moda tasarımcılarına ilham vermektir. Bu bağlamda konu ‘Azerbaycan’da Kadın Kıyafetleri
Üzerinde Kullanılan Bezemeler’ ve ‘Türk Dünyasında Kadın Kıyafetleri Üzerinde Kullanılan
“Nevruz Çiçeği” Motifi’ başlıkları altında araştırılmıştır.
1. Azerbaycan’da Kadın Kıyafetleri Üzerinde Kullanılan Bezemeler

Azerbaycan’da kadın kıyafetleri omuz ve sırt giyimi olarak iki parçadan oluşur ve her parça
yeni şekiller, bezemeler dahil olmak üzere yeni tasarım özellikleriyle ayrı ayrı zenginleştirilir.
Basit halk kıyafetleri ve yaşlı kadın kıyafetlerinde giyim tarzı değişilmese de, saray
kıyafetlerinde tam tersi görülmektedir. Bu bağlamda kıyafete yapılan bezemeler daha fazla
artmaya başlar. Artık sadece “Çuha”ların yakaları değil, kaftanların yakaları da aynı zamanda
bezek rolü oynayan paralel “bafta”, düğme ve ilmeklerle dikilmektedir. Kadın kıyafetlerinin
ana ayırt edici özelliği, üst üste giyilen gömlek, kaftan, cübbe ve çuhanın yakasına bol
bezemelerle süslenmesi ve her giysinin altından diğer giysinin yakası görünecek şekilde
dikilmesidir. Maddi durumu elvermeyen nüfus grupları, üst sınıfların giyim formlarını devam
ettirebilmek için bu giysilerin taklitlerini yapmaya çalışmışlar ve benzer görünüm etkilerini 142
elde etmeyi başarmışlardır. Kenarlarına kürk dikilmiş “katibi”ni, içi pamuklu veya yünlü
“lebbade”, “canlıg”, “işdik” vb. giysiler (Dünyamalıyeva, 2013: 153-156) bu tür giysilere örnek
gösterilebilir. Orta çağ yazarlarının eserlerinde adı geçen “lebbade” (Görsel 2, A), kadın üst
giysisi olup 20. yüzyıla kadar kullanılmıştır (Bünyadova, 2007: 186).
Azerbaycan'ın eski geleneğine göre gelin, düğününde sadece baştan ayağa erkek evinin yaptığı
veya satın aldığı kıyafetleri giyerdi. Özellikle bu takıma "zircame" denen iç çamaşır, baht
gömleği, yün şal, yahud kırmızı kadife veya zerharadan dikilen yakası pullu, üzeri elle işlenmiş
üst kıyafeti, yahud eteyine bafta, gaytan ve gümüş pullar dikilmiş "eteklik" adı verilen gofta,
hara tuman vb. (Aslanov, 2003: 86) giysiler dahildir.
A. B.
Görsel 2: A. Lebbade Üzerinde Bafta Bazame, Şeki, 19.yy. (URL-2); B. Arkalık Üzerinde Garagöz,
Bafta Bezemeleri, Karabağ, 20. Yy. başları (URL-3).
Azerbaycan’da kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerin üretim teknolojisine göre şu şekilde

gruplandırılabilir: 1. kuyumculuk sanatı yöntemiyle yapılan bezemeler (çeşitli şekil ve
yöntemlerle yapılan yakalar, etekler, düğmeler, çaprazlar, garmaglar, sermeler, sancaglar 21,
kemerler, ayakkabı bezemeleri vb.); 2. Dokuma yöntemiyle yapılan bezemeler (şahpesend,
21
iğneler
Congress Book
garagöz bafta, bafta, zincire, kıvırma, şems vb.); 3. İşleme sanatı türleriyle yapılan bezemeler
(“boncuk”, “pilek”, “melile”, “kuşgözü”, “doldurma”, “godarma”, “gülebetin”, “takeldüz” vb.)
(Abdulova, 2016: 5). Tüm bu bezemeler, kıyafetin estetik değerini artırmakla kalmayıp, giyen
kişinin maddi ve sosyal durumunu da göstermektedirler.
1.1. Kuyumculuk Sanatı Yöntemiyle Yapılan Bezemeler

Etekler ve yakalar, kadın kıyafetlerinin işlemeli dekoratif unsurlarının çoğunu oluşturur. Bu tür
dekoratif unsurlar, kuyumcular tarafından şebeke ve dövme kalıp yöntemi kullanılarak metal
paralardan yapılmıştır. Bu paralar ağırlıklı olarak o dönemde ödeme aracı olan Rus altın
onlukları ve beşlikleri, gümüş ve bakır paralardan oluşmuştur (Abdulova, 2016: 33). Etek ve
yakalar için ayrılan paraya kulplar eklenir, kulplar bir ipe veya zincire takılır. Daha sonra
gömleğin yakasına, eteğine ve kollarına, ayrıca dış giyime dikilirdi.
A. B.
C.
Görsel 3: A. Yakalık «goza", altın, dövme kalıp, 20. yüzyılın başı; B. Yakalık «goza", bakır, dövme kalıp, 19. 143
yüzyılın sonu- 20. yüzyılın başı; C. Yakalık «goza", gümüş, dövme kalıp, 20. yüzyılın başı (Abdulova, 2016: 38,
39).
Etekler gömleğin etek ucunun önüne dikilirdi. 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başına ait
fotoğrafların hepsinde eteklerin ve gömleğin eteklerine kadar dikildiği ve arkadan
görülebilecek kadar uzun olduğu anlaşılmaktadır. Eskiden halk arasında "Mecidiyye",
"merzendiye", "babahanı", "midahil", "arpa", "buta", “aypara”, "perekli", "goza", "yarpag" gibi
isimler verilen etekler kullanılmıştır (Abdulova, 2016: 33). Özellikle Karabağ’da kibar
kadınların yakalarına altın veya gümüşten "goza" denen düğmeler dikilmiştir (Görsel 4, D).
Yakalar şekil olarak eteğe benzese de hacim olarak onlardan biraz daha büyüktür. Özellikle
“arkalık”, “lebbade”, “çepken”, “külece” gibi kıyafetlerin yaka kesimi boyunca dikilirdi. Bu
kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında moda
olmuştur.
E.
Görsel 4: A. Eteklik, Dövme Kalıp Tekniği, 19.Yy. (Abdulova, 2016: 40); B. Eteklik «Arpa», Metal, Dövme
Kalıp, 19. Yüzyılın Sonu- 20. Yüzyılın Başı; B. Eteklik «Midahıl», Metal, Dövme Kalıp, Dövme, 19. Yüzyılın
Congress Book
Sonu- 20. Yüzyılın Başı; C. Eteklik «Arpa», Metal, Dövme Kalıp Tekniği, 19. Yüzyılın Sonu- 20. Yüzyılın Başı
(Abdulova, 2016: 40, 41); D. Arkalık Üzerinde “Goza” Düyme Bezemesi, Karabağ, 19 Yy. (Dünyamalıyeva,
2013).
1.2. Dokuma Yöntemiyle Yapılan Bezemeler

Azerbaycan’da kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerin geniş bir grubu dokuma yöntemiyle
yapılmaktadır. Bu bezemeler arasında bafta, zarbafta, zincire, şahpesend, şems, kıvrım
(guyrum), serme vb. içermektedir. Kıyafetlerin yaka, etek ucu ve kollarına (gömlek, çepken,
nimtene, külece, arkalık, kürdü, lebbade, tuman, cütbalag, hatta darbalag, cutgu, çarşab, rübend)
dokuma süslemeler yapılırdı. "Garagöz" baftadan (kumaştan) ağırlıklı olarak dikişleri örtmek
için kullanılmıştır (Abdulova, 2016: 70). Garagöz bafta, kıyafetdeki dikişleri gizlemek ve aynı
zamanda giysi kenarları için de kullanılmıştır.
Dokuma Yöntemiyle yapılan bezeme türü özel bir tezgâhta ipek ve “gülebetin” ipliklerle
yapılırdı. Eskiden kıyafetler altın ve gümüşten yapılmış ipliklerle dokunurdu.
A. B. C. D. E. 144
Görsel 5: A. Şahpesend, İpek, Metal, Dokuma, 19. Yüzyılın Sonları- 20. Yüzyılın Başları; B. Kıvrım, İpek,
Metal, Dokuma, 19. Yüzyılın Sonları- 20. Yüzyılın Başları; C. Zencire, İpek, Metal, Dokuma, 19. Yüzyılın
Sonları- 20. Yüzyılın Başları; D. Zerbafta, İpek, Metal, Dokuma, 19. Yüzyılın Sonları- 20. Yüzyılın Başları
(Abdulova, 2016: 73, 75, 77); E. Arkalık ve Etek, Kadife Kumaş, Şahpesend, Kıvrım, Nahçivan, 19. Yüzyılın
Sonları- 20. Yüzyılın Başları (Abdullayeva, 2016: 79).
Azerbaycan'ın milli kıyafetlerinde yaygın olarak kullanılan dekoratif unsurlardan biri de

"serme" (sarma) adı verilen bezemedir. Bu bezeme türü, ipek ipliğin üzerine gülebetin ipliğin
sarılmasıyla yapıldığı için bu şekilde adlandırılmıştır (Abdullayeva, 2016: 70). Serme, çeşitli
ev eşyalarının dekorasyonunda da büyük bir zevkle kullanılmıştır.
1.3. İşleme Sanatı Yöntemiyle Yapılan Bezemeler

Kadın Kıyafetlerindeki bezemelerin diğer büyük bir grubu işleme sanatı yöntemiyle
yapılmaktadır. İşleme sanatının geleneksel nakış alanları "tekeldüz", "gülebetin", "muncug",
"guşgözü", "pilek", "düz", "hamar", “şəbekebend”, “doldurma” ve diğer türler giysilere yaygın
olarak uygulanmıştır (Abdullayeva, 2016: 86).
Çeşitli ev eşyalarındaki bezemeler, birçok öğe ve motiften oluşur ve karmaşık görüntüler
birleştirilerek elde edilirdi. Kadın kıyafetlerinde ise bezemeler basittir ve çok az öğe, motif
içermektedir. Azerbaycan’da “tekelduz” bezeme, tekniğine göre birçok türe ayrılmıştır. Halk
arasında en gelişmiş ve kullanılan "gülebetin", "muncug", “gullabı”, “saya”, “pile” ve
“cülme”dir. Tekelduz bezeme, kadın arkalığı, çepken, kürdü vb. kullanılmıştır (Görsel 6, C, 7).
Eski bezeme yöntemlerinden biri olan “gülebetin” işlemeleri hemen hemen her tür giyside
kullanılmıştır. Gülebetin, genellikle ağır ve pahalı kıyafetlerin üzerinde bulunmaktadır (Görsel
6, A, C). Bu işlemenin ipi altın, gümüş ve bronzdan yapılmıştır. Gülebetin işlemede kuş, at,
insan, çeşitli gül ve yaprak motifleri kullanılmıştır. “Muncug”lu (boncuklu) işleme çok küçük
Congress Book
ve renkli boncuklarla yapılır. Bu işemede boncuklar özel iplere dizilir sonra kumaş yüzeyine
dikilir ve sabitlenir. Bu tür işlemeyi en çok Guba, Bakı, Gence, Tebriz, Nahçivan ve Karabağ’da
kullanmışlar (Terlanov ve Efendiyev, 1960: 81, 84-87). “Guşgözü” işlemeler sadece
“arahçın22”larda bulunur ve bu da giysilerin dayanıklılığını sağlamak için tasarlanmıştır.
A. B. C.
Görsel 6: A. Külece (Baharı) Kadın Kıyafeti Üzerindeki Gülebetin, Pilek Bezemeler, Karabağ, 19. yy.
(Dünyamalıyeva, 2013); B. Külece Kadın Kıyafeti Üzerindeki Muncug, Pilək Bezemeler, Nahçivan, 19. Yy.
(URL 4); C. Kürdü Kadın Kıyafeti Üzerindeki Gülebetin, Garagöz, Tekelduz Bezemeler, Karabağ, 19. Yy. Sonu
(URL-5).
Görsel 7’de Azerbaycan Halı Müzesinin koleksiyonunda, 19. yüzyılın sonlarında Karabağ’da
yapılmış arkalık ve tuman (etek) takımı sergilenmektedir. Kadife kumaştan yapılmış arkalık ve
tuman (etek) üzerinde bitki deseni ve “buta” motifiyle tekelduz bezeme tekniği kullanılmıştır
(Görsel 7, B). Buta motifi, Azerbaycan’da kıyafetler üzerindeki bezemelerde, halı, düz dokuma
yaygılar, el sanatlarında kullanılan ana motiflerden biridir. Birçok efsanede baht tanrısı
anlamını taşıyan “buta”, Türkler arasında var olan tavus kuşu ile ilişkilendirilmiştir (Esadova,
2013:13).
145
A. B.
Görsel 7: A. Arkalık ve Tuman (Etek) Üzerinde Tekelduz Bezeme Tekniği, Karabağ, 20. Yüzyıl Sonu
(Melikova, 2018: 188); B. Tumanın (Eteyin) Üzerinde Tekelduz Bezeme Tekniği ve Buta Motifi, Karabağ, 20.
Yüzyıl Sonu (Melikova, 2018: 189).
Kadın kıyafetinde arkalık üzerindeki bezemeler, büyük çeşitlilik ile karakterize edilirdi.
Arkalığın hem etek ucu hem de kolları işlemeli olup, en çok onun yaka boyunca kürk süsü,
“gülebetin”, “garagöz” ve içi boş altın düğmelerle zengin bir bezeme tercih edilirdi. Bazen
zengin bir şekilde kadın arkalığı üzerindeki bezemeler, aynı tarzdaki bir etekle takım olarak
kullanılırdı.
22
Congress Book
2. Türk Dünyasında Kadın Kıyafetleri Üzerinde Kullanılan “Nevruz Çiçeği”

Motifi
Her ulus önceki nesillerden bir miras alır ve bunun değeri de paha biçilemez. Bu sanatsal
mirasta, eski inançlar ve süsleme motiflerinin ilgili sembolizmi, diğer kültürlerin etkisi, orijinal
sanatsal algı ve geçmişin ustaları tarafından çevreleyen dünyanın yaratıcı kırılması iç içe
geçmiştir.
Türk topluluklarından Azerbaycan, Kazak, Kırgız, Türkmen, Özbek, Tatar, Uygur, Anadolu ve
Balkan Türkleri Nevruz geleneğini canlı olarak günümüze kadar yaşatmışlardır. Kıştan sonra
baharın gelişinin çeşitli eğlence ve şenliklerle kutlandığı, halkın kutlandığı gün olan Nevruzun
sembolü, kıştan sonra kırlarda diğer çiçeklerden önce toprakta açan ve adını bugünden alan
Nevruz çiçeğidir. Anadolu'nun pek çok yerinde Çiğdem adı ile tanınan kardelen çiçeği, Orta
Asya’da, Azerbaycan'da, İran'da ve diğer Türk halkların arasında Nevruz Gülü, Kardelen, Kar
Çiçeği (Ögel,1997:108), Bulgaristan'da yaşayan Türkler "çiçek-kar çiçeği", Kazak Türklerinde
“Bayşeşek”, Kırgız Türkleri Bayçeçek- Bayçeçekey adları ile tanınan Nevruz Çiçeği'ne Kar
Çiçeği, Sarı Bayçeçekey denilmektedir. Bay; zenginlik, bereket bolluk demektir. Bu bağlamda
Bayşeşek, bereket çiçeği anlamında kullanılmaktadır. Tuva Türklerinin kâğıt paralarında yer
alan, Doğu Türkistan'da Uygurların hayatında da önemli yeri olan Nevruz Çiçeği aynı zamanda
Kazan Tatarlarının da giyim-kuşamlarında” milli sembol olarak yer almaktadır (Kayhan, 2019:
485). Nitekim Türk Dünyasında Nevruzun sembolü olan “Nevruz Çiçeği” motifi, kadın
kıyafetleri aracılığıyla kuşaktan kuşağa aktarılmıştır.
Özbek ayallarının “kadınlarının” sarı, kırmızı ve yeşil renklerin hâkim olduğu atlas denilen
kıyafetlerindeki renkli ince uzun çizgiler gök kuşağını, siyah-beyaz olan çizgili desenlileri ise
yağmuru yansıtır. Bazı kıyafetlerdeki çiçek resimleri nevruz çiçeğinin örneği “motifi”dir
(Hazar, 2004: 98). Aşağıda verilen örneklerde Türk Dünyasında, çeşitli yörelerdeki düğün,
bayram ve önemli günlerde kadınların giydiği kıyafetler üzerindeki “Nevruz Çiçeği” motifi 146
görülmektedir (Görsel 8).
A. B. C.
Görsel 8: A. Kuzeybatı Kafkasya'da Geleneksel Kıyafetleriyle Çerkez Kadınları (Duran, 1997: 171); B. Kırgız
Türk Kadın başlığında Nevruz Çiçeği Motifi (Kayhan, 2017: 103); C. Kırgız Türk kadın kıyafetinde Nevruz
Çiçeği Motifi (Kayhan, 2017: 104).
Nevruz çiçeği; Türk kültüründe dileklerin yerine geldiği, rızkın arttığı, sıkıntıların sona erdiği
mübarek, uğurlu bir gün olarak kabul edilen Nevruz ile aynı beklentilere sahiptir. Az bulunması
ve ömrünün kısa olması nedeniyle “çiçek herkesin görmesini istemez, sadece gerçekten ihtiyacı
olan sadık ve dürüst insanlara görünür ve onu ilk gören kişinin dileği kabul olurmuş” inancı
yaygındır (Duran, 2002:1250). “Çiçeğin bu sembolizmi, insanlar onu kendileri için bulmaya ya
da ona yakın olmaya çalıştıklarında ve yaptıkları eserlerini- özellikle kıyafetlerin önemli
yerlerine işleyerek motif haline getirmişlerdir.
Congress Book
A. B.
Görsel 9: A. Nevruz Çiçeği Motifleri ile Süslü Geleneksel Kıyafetleriyle Kazakistan ve Tataristanlı Genç Kızlar
(Duran, 1997: 171).; B Geleneksel Kıyafetleriyle Kazakistanlı Bir Grup, Nevruz Çiçeği Motifleri ile Süslü
(Abdrasulova, 2019: 66,67).
“Nevruz Çiçeği” Canlılık, tazelik, yenilik, gençlik, hürriyet, saflık, masumluk, şeffaflık,
güzellik, bekaret, bereket, zenginlik (Kayhan, 2019: 485) gibi sembolizmi ile varlığını gerek
Türk Dünyası el sanatları ve gerekse kadın başlıkları, kıyafetleri, ayakkabıları üzerinde
sürdürmektedir. “Nevruz Çiçeği” motifi, Türk Dünyasında kadın kıyafetleri üzerindeki özgün
bezemelerin biçim ve işleniş tekniği Türk Kadınının el becerisini, göz zevkini ve sabırla
çalışmasını ortaya koymuştur.
147
A. B.
Görsel 10: A. Geleneksel Kırgız Kadın Başlığı Üzerinde Nevruz Çiçeği Bezemesi (Asanbayeva, 2017: 98); B.
Kırgız Kadın Eteği Üzerinde Nevruz Çiçeği Bezemeleri (Asanbayeva, 2017: 98).
Türk halklarının zengin hayal gücünün, hassas sanatsal zevkinin, ustalığının ve yüksek
becerisinin kanıtı olarak Türk Dünyası kıyafetleri üzerinde yer alan “Nevruz Çiçeği” motifi
gösterilebilir. Bu motif, Türk Dünyası kıyafetleri üzerinde çeşitli dikiş teknikleri, nakışlar
aracılığıyla üst giysi, etek, başlık, ayakkabıların bezemelerinde kullanılmaktadır (Görsel 9, 10,
11).
A. B. C. D.
Görsel 11: A. Kırgızistan'dan Sırma ile Nevruz Çiçeği Motifleri İşlenmiş Bir Üst Giyim (Duran, 1997:
166); B. Geleneksel Hakas Kadın Kürkü Ön ve Arkası Üzerinde Nevruz Çiçeği Bezemesi (Çertykov, 2017:
Congress Book
159); C. Tataristan'da Nevruz Çiçeği Motifleriyle Süslenmiş Deri Çizmeler (Duran, 1997: 167); D. El yapımı
işlemeli Bot ayakkabı, Türkmenistan (URL-6).
Halk kostümü, çarpıcı bir kültürel unsurun yanı sıra geçmişten günümüze kadar korunarak
gelen her ulusa özgü geleneksel kesim, desen, motif, bezeme teknikleri ve malzeme kullanımı
gibi çeşitli tasarım sanatlarının sentezidir. Özellikle halk kostümleri, ulusal kimliğin
oluşumunda önemli rol oynayarak gençleri ve moda tasarımcılarını milli kültürün manevi ve
ahlaki değerleriyle tanıştırmaya yardımcı olur.
Türk Dünyası yer alan Kazak geleneksel kıyafetleri çok çeşitli süsleme yöntemlerine sahiptir,
en yaygın olanlardan biri nakıştır. Modern kıyafetleri nakışla süslemek için dekoratif
kompozisyonların yaratıcı gelişimi, eski halk kıyafetlerinin dekorunun, renk şemasının, Kazak
bezeme sanatının anlam ve sembolizm bilgisinin ve kostümde uygulama yöntemlerinin
incelenmesine dayanmaktadır. Kazak süslemesi, yalnızca yoruma değil, aynı zamanda bir
motifin diğerine dönüştürülmesine de kolayca uygundur (Asanova, 2017: 394). Bu bağlamda
Kazak moda tasarımcıları, modern giyim tasarımlarında etnik stil unsurlarından ilham alarak
“Nevruz Gülü” motifini kullanmaktadırlar (Görsel 12).
A. B. C. 148
Görsel 12: A. Saukele Modaevinin Müdürü Güljan Niyethabı ve Nevruz Çiçeği Motifleriyle Süslenmiş
Koleksiyonu, Kazakistan (Abdrasulova, 2019: 132); B. Nevruz Çiçeği Motifiyle Süslenmiş Kıyafet, Kazakistan
(Abdrasulova, 2019: 133); C. Türk Dünyasında Kadın Ve Moda Defilesinde Kıyafetler Üzerinde “Nevruz
Çiçeği” Motifi (Zhanserikova, 2014:121).
Milli kıyafet tasarımcısına insanların ulusal bilincinin oluşması konusunda büyük bir
sorumluluk düşer. Bu bakımdan kostüm kompozisyonunun ne kadar ustaca ve güvenilir bir
şekilde yapıldığına bağlı olarak geçmişte kullanılan giysilerin estetiği, bezeme teknikleri ve
motifleri hakkındaki düşünceleri de buna bağlıdır.
Sonuç
Azerbaycan kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler, halkın geleneksel birikimi olarak
adlandırılabilir. Bu bakımdan bezemeler, Azerbaycan’da kadınların hayat tarzı ve sosyal
değerlerini göstermiştir. Her alanda kadınların elde ettiği kazanımlar, onların kıyafetlerine
yansımıştır.
Congress Book
Azerbaycan kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler, 19. yüzyılda sabitleşmiş ve kadın

kıyafetlerinin yerel özellikleri, özellikle arkalıkların yaka kesim ve bezemelerinde
görülmektedir. Görüldüğü gibi Azerbaycan kadın kıyafetleri üzerindeki bezemeler yüzyıllar
boyu devam etmiş, zengin bir şekilde gelişmiş, kendine özgü eşsiz teknolojik ve estetik kültürel
özellikler kazanmıştır.
Azerbaycan’nın kadın kıyafetleri üzerinde kuyumculuk, örme ve işleme sanatı yöntemiyle
yapılan bezeme teknikleri ve özellikle “buta” motifi dönemin kadın kıyafetlerinde sıklıkla
görülmektedir. Zamanla beğeni unsurlarının değişmesi ve günümüzde teknolojinin gelişmesi
sonucu Azerbaycan kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerin kullanımını yavaş yavaş ortadan
kaldırmıştır. Günümüzde, kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelere ilişkin örneklerin
Azerbaycan’da ve dünya müzelerinde varlıklarını hala sürdürdükleri görülse de Azerbaycan’da
çeşitli bezeme tekniği içeren kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerin yok olması kaçınılmaz
bir gerçektir. Kıyafetlerdeki çeşitli bezemeler, ikincil bir konumda olsa da kadınlar onu
günümüzde bile ihmal etmemişlerdir. Bu bağlamda kıyafetler üzerindeki bezeme ve motifler,
genç moda tasarımcılarına esin kaynağı olarak gelecek kuşaklara aktarılmaktadır.
Türk Dünyası etno-kültürel gelenekleri, modern tasarımcıların yaratıcılığını besleyen tükenmez
bir kaynaktır. Yüzyıllar boyunca kadınlar, çevrelerindeki dünyadan, sanattan ve kültürlerinin
süs ve motiflerinden ilham alarak bezeme sanatını geliştirip mükemmelleştirerek uygun
malzemelerle deneyler yapmaktadırlar. Yenilikçi yolları arayan tasarımcılar ise tasarımlarını
uygulamak için modern hammadde pazarının olanaklarını kullanarak eski bezeme ve
motiflerden ilham aldıkları görülmektedir. Örneklerden de görüldüğü gibi Nevruz çiçeği, Türk
Dünyası kadın kıyafetleri üzerindeki bezemelerde önemli bir motif olarak kullanılmış ve
kullanılmaya da devam etmektedir. Bu motif, Türk Dünyası kadın kıyafetleri üzerindeki
bezemelerde halen eski anlamıyla birlikte eski canlılığını muhafaza etmektedir. Umarız Türk
Dünyası kadın kıyafetleri üzerindeki Nevruz çiçeği motifi eski anlamını, ehemmiyetini korur
ve Nevruz’un kelime anlamına uygun olarak da yeniden doğar. 149
Kaynakça
Abdrasulova, Hanım Gül. Geleneksel Kazak Kıyafetlerinin Modern Kültüre Etkisi (Tarihi ve
Kültürel Açıdan Bakış). Çev.: İlge Karagöz, Laura Yelemessova, Ankara: İlkay Ofset
Matbaacılık, 2019.
Asanbayeva, Aidai. “Kırgyz Devlet Tarih Müzesinde 19. Yy. 2. Yarısına- 20. Yy. Başlarına Ait
Geleneksel Kyrgız Giysileri”. Avrasya Müzelerinde Kostüm Koleksiyonları: Araştırmalar ve
Değerlendirmeler, Bildiriler Kitabı (Ulan Batur, Moğolistan 22-24 Eylül 2015), Bursa: Stüdyo
Star Matbaacılık, 2017.
Asanova, Ainur. “Giyim Tasarımında Etnik Motiflerini Esas Alan Röliyefli İşleme”. Avrasya
Müzelerinde Kostüm Koleksiyonları: Araştırmalar ve Değerlendirmeler, Bildiriler Kitabı (Ulan
Batur, Moğolistan 22-24 Eylül 2015), Bursa: Stüdyo Star Matbaacılık, 2017.
Aslanov, Elçin. Azerbaycan Toyu. Bakü: Tutu Neşriyyatı, 2003.
Bünyadova, Şirin. Azerbaycanın Teserrüfatı ve Maddi Medeniyyeti (XII-XVI esrler). Bakü:
Elm, 2007.
Çertykov, Maksim. “Kyzlasov Hakas Tarih Müzesi Koleksiyonunda Geleneksel Hakas
Kürkleri”. Avrasya Müzelerinde Kostüm Koleksiyonları: Araştırmalar ve Değerlendirmeler,
Bildiriler Kitabı (Ulan Batur, Moğolistan 22-24 Eylül 2015), Bursa: Stüdyo Star Matbaacılık,
2017.
Duran, Remzi. “Osmanlı Devri Mimarlık Abidelerinde Tezyini Unsur Olarak Nevruz Çiçeği
Motifi”. XIII. Türk Tarih Kongresi, 3, 1247-1254, 2002.
Duran, Remzi. “Türk Süsleme Sanatlarının Ortak Motifi Nevruz Çiçeği”. Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi, Sayı II, İzmir, ss. 125-171, 1997.
Congress Book
Dünyamalıyeva, Sebire. Azerbaycan Geyimlerinin Bedii-Dekorativ Hususiyyetleri. Bakü: Elm,

2013.
Gibson, C. Semboller Nasıl Okunur?. Çev: Cem Alpan, İstanbul: Yem Yayınevi, 2013.
Güngör, Erol. Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken, 2
Hazar, Mehmet. Özbekistan’da Nevruz Törenleri ve Merasimlerin Özbek Hayatındaki
Yeri. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 3, 95-98, 2004.
Kayhan, Shurubu. Türk Cumhuriyetlerinde Nevruz Kutlamaları Nevruz. TURAN-SAM, 11(41),
484-489, 2019.
Melikova, Şirin Y. Azerbaycan Halı Muzeyi Kolleksiyasından Bedii Tikmeler. Bakü:
Azerbaycan Halı Müzesi, 2017.
Ögel, B. Türk Mitolojisi, C.I, İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
Sorger, Richard; Udale, Jenny. Moda Tasarımının Temelleri. Çev.: Çiğdem Sirkeci, İstanbul:
Literatür Yayıncılık, 2013.
Terlanov, M; Efendiyev, R. Azerbaycan Halk Sanatı. Bakü: Azerbaycan Uşag ve Gencler
Edebiyyatı Neşriyatı, 1960.
Udale, Jenny. Moda Tasarımında Tekstil ve Moda. Çev.:Hayriye Güngör, İstanbul: Literatür
Yayıncılık, 2014.
Veliyev, F. Geyimler ve Bezekler. Azerbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakü, 2007.
Zhanserikova, Aygül. “Keçe Yüzey Uygulamaları”-workshop. Türk Dünyasında Kadın ve
Moda: Panel Bildirileri ve Defilesi, Eskişehir: Ülkü Ofset, 2014.
URL-1: https://azcarpetmuseum.az/az/collection/25?page=3 (E.T. 21.07.2023).
URL-6: https://ieres.elliott.gwu.edu/project/celeste-wallander-give-keynote-address/ (E.T. 150
27.07.2023).
Congress Book
TÜRK KADINININ SİYASAL HAYATTAKİ SERÜVENİ:

SOSYOLOJİK BİR OKUMA
THE ADVENTURE of TURKISH WOMEN in POLITICAL LIFE: A SOCIOLOGICAL

READING
Yonca ALTINDAL
Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Sosyoloji Bölümü, Uygulamalı Sosyoloji ABD, Balıkesir,
ORCID ID: 0000-0002-1240-127X.
Özet
Kadınların kamusal alandaki var oluş mücadeleleri politik arenanın öznesi olma yolundaki
girişimlerde kendisini göstermiştir. Fransız İhtilali’nin kardeşlik, özgürlük ve eşitlik
ilkelerinin çığır açan etki alanına kadınların dâhil edilmeyişi ister istemez yeni sorunların
oluşmasına yol açmıştır. Eğitim ve çalışma hayatında aktif rol üstlenmek ve de özellikle
siyasette yer alabilmek ile seçme ve seçilme haklarına kavuşmak amacıyla kadınlar hak
taleplerinde bulunmuşlardır. Bu haklara ulaşılması ise uzun yıllar verilen var oluş
mücadeleleriyle gerçekleşebilmiştir. Kadınların güçlenmesi ülkelerin egemen politika
yapıcılarının verecekleri kararları şekillendirmiş ve çoğu zaman kabul edilmeyen eril
cinsiyetçi kararlarda kendisini göstermiştir. Buna karşın kalkınmış ya da kalkınmaya
odaklanmış ülkelerde görünüm kadınlar lehine değişmiş ve dönüşmüştür. Yine de bu
devinimin gerçekleşmesinin çok kolay olduğunu söylemek mümkün olmamıştır. Erkek
egemen yapı ve nüvelerin gerek toplumsal gerekse kültürel olarak inşa edilmesinden dolayı
kadınların eşit ilkeler etrafında yaşam sürmesi zorlu ve sancılı dönemeçlerle karşımıza
çıkmıştır. 151
Dünya geneline bakıldığında kadınların politik anlamda temsil edilmeleri birbirlerinden
oldukça farklılık göstermektedir. Bir ülkenin kalkınmışlığının en büyük göstergelerinden biri
kadınların yerel yönetimlerdeki ve parlamentodaki temsil oranlarıdır. Kalkınma olgusunun
sadece ekonomik anlamda düşünmenin yetersizliği bu noktada açıkça ortaya çıkmaktadır.
Günümüzde de özellikle bir ülkenin kalkınmış olması ekonomik anlamda kişi başına düşen
milli gelirden alınan paydan çok kadın haklarına verilen değer ile anlamlı hale gelmektedir.
Batı ülkelerinin kadın hakları mücadelesinin sıkıntılı süreçlerden sonra elde edilmesinin
bambaşka versiyonu ise ülkemizde yaşanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin 29 Ekim 1923’te
kurulmasından sonra Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün kadınları birey olarak gören ileri
görüşlülüğü ve eşitlikçi anlayışı söz konusudur. Bu hakların yaşanır kılınması ise kadınların
güçlenmesi ve özgürleşmesi ile mümkün hale gelmiştir.
Bu çalışmada Türk kadınının siyasal alan içerisindeki yer alışı ve konumlandırılışı
Cumhuriyetin kurulmasından günümüze kadar görünümü ve içerimleri ele alınacaktır. Bu
nedenle öncelikle seçme ve seçilme hakkının verilmesine dayalı eşitlikçi politikaların
niceliksel ve niteliksel anlamda değerlendirilmesi yapılacaktır. Ardından siyasal hayatta
yaşanan evrimin olgusal düzlemdeki yeri toplumsal cinsiyet eşitliği temelli ve sosyolojik
perspektifle açımlanacaktır.
Anahtar kelimeler: siyaset, siyasal haklar, toplumsal cinsiyet.
Abstract
Women's struggles for existence in the public sphere showed themselves in attempts to
become the subject of the political arena. The fact that women were not included in the
groundbreaking influence of the principles of fraternity, freedom and equality of the French
Congress Book
Revolution inevitably led to the emergence of new problems. In order to take an active role in
education and working life, and especially to take part in politics, women have made demands
for their rights to vote and be elected. Achieving these rights has been possible through long
years of struggle for existence. The empowerment of women has shaped the decisions to be
made by the dominant policy makers of the countries and has often shown itself in masculine
sexist decisions that are not accepted or allowed. On the other hand, in developed or
development-focused countries, the outlook has changed and transformed in favor of women.
However, it was not possible to say that the realization of this movement was very easy. Due
to the social and cultural construction of male-dominated structures and cores, women's living
around equal principles has faced difficult and painful turns.
Looking at the world in general, the political representation of women varies considerably
from each other. One of the biggest indicators of a country's development is the representation
rate of women in local governments and parliaments. The inadequacy of thinking about the
development phenomenon only in economic terms is clearly evident at this point. Today,
especially the development of a country becomes meaningful with the value given to women's
rights rather than the share taken from the per capita national income in economic terms.
A completely different version of the struggle for women's rights in Western countries after
difficult processes has been experienced in our country. After the establishment of the
Republic of Turkey on October 29, 1923, the rights of Turkish women were presented to
Turkish women on a golden platter, with the far-sightedness and egalitarian understanding of
the Great Leader Mustafa Kemal Atatürk, who saw women as individuals. Thus, Turkish
women gained the right to vote and be elected, which was enacted in 1971, even in
Switzerland, decades ago, with the establishment of the new regime. Thus, the rights of being
equal citizens and citizens are guaranteed by the state. Making these rights viable has become
possible with the empowerment and emancipation of women. 152
In this study, the place and positioning of Turkish women in the political sphere, its
appearance and implications from the establishment of the Republic to the present will be
discussed. For this reason, first of all, egalitarian policies based on voting and granting the
right to be elected will be evaluated quantitatively and qualitatively. Then, the factual place
of the evolution in political life will be explained with a sociological perspective based on
gender equality.
Key words: politics, political rights, gender, sociological perspective.
Giriş
Kadınların siyasi alana giriş serüvenleri ülkeler açısından bakıldığında birbirlerinden farklı
toplumsal dinamiklerle var olmaktadır. Ülkelerin kadın hareketine karşı göstermiş oldukları
yönelim, demokrasiye ilişkin önemli ipuçları vermektedir. Kadın haklarının oluşması ve
ilerlemesi demokratik kültür ve işleyişin yapısını da görünür kılmaktadır. Bu nedenle
kadınların kamusal alandaki etkin rol üstlenmeleri ya da aksine kamusal alandan
dışlanmaları o ülkenin ve toplumsal yapının benimsemiş olduğu politikalarla
şekillenmektedir.
Siyasal alanın erkeksi doğasının kadınları dışlayan pratikleri cinsiyetçi yapı ve
mekanizmalarda yeniden üretilmektedir. Eril toplum yapısının kadınları bağımlı, pasifize
edici ve etkili olmaktan uzaklaştırıcı yöne dayalı davranış rol ve örüntülerinin politikalara
da yansıması siyasetin cinsiyet ideolojisi ile kurulduğunun göstergeleridir.
Congress Book
Türkiye’de kadın haklarının serüveni geç Osmanlı dönemine dayanmaktadır. Türk kadının
eğitim ve çalışma hayatında erkekler gibi olma istekleri ise sivil toplum nezdinde kalmış
geniş alanlara yayılması söz konusu olmamıştır. Türk kadınının gerçek anlamda birey olma
hakkının tanınması ise Türkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulmasıyla birlikte
gerçekleşmiştir. Kadınlar dönem itibariyle pek çok Avrupa ülkesinden dahi önce kamusal
alanda erkeklerle eşit statüde olma konumuna erişmişlerdir. Eğitim, çalışma hayatında fırsat
eşitliği ilkesi etrafında güçlendirilmesi akabinde seçilme ve seçilme hakkına da erişmekle
birlikte karar verici pozisyonda yer almaya başlanılmıştır. Kadınların siyasette yer almaları
ve böylelikle güçlenmeleri 1934 yılından itibaren birbirinden farklı içerimlere sahip
olmuştur. Kadın temsilinin artması, kota tartışmaları ve niteliksel anlamda etkin özneler
olması önemli tartışma konuları arasındadır. Günümüzde de hâlâ konunun ciddiyeti
korunmakta, Türk kadının politikaya yön veren ya da politikadan alıkonulan özellikleri,
mücadele alanları ve uygulanan stratejiler değişime ve dönüşüme uğramaktadır.
Türk Siyasetinde Kadın Profilinin Sosyolojisi
Türk kadınların siyasete girmeleri için Türkiye Cumhuriyeti Devletinin 29 Ekim 1923
tarihinde kurulmasının ardından on bir senelik bekleme sürecinden sonra gerçekleşmiştir.
Bu süreç kadınların öncelikle eğitim hayatında karma modelle birlikte erkek ve kız
öğrenciler arasındaki etkili olmayı arttırmakla gerçekleşmesinden kaynaklanmaktadır. Kız
çocuklarının aktif olarak fırsat eşitliği olgusuyla birlikte okullaşmaya başlaması Osmanlı
dönemindeki kadının birey olarak kabul edilmediği anlayışın tam tersi politik kararlar ve
uygulamalarla gerçekleşmiştir. Sosyal devlet ülkesi olarak çağdaş, laik ve eşitlikçi ilkelerin
esas alınması söz konusu olmuştur. Bu noktada Türk kadını eğitimden itibaren eşit yurttaş
ve eşit vatandaş olma hakkına sahip olarak çalışma hayatına kavuşmuş ve güçlenmeye,
özgürleşmeye başlamıştır. 153
1934 yılında seçme ve seçilme hakkının Türk kadınına tanınması ise oldukça önemli ses
getirmiştir. Kadınların yerel yönetimlerde ve parlamentoda temsil edilmesi sosyal hukuk
devletinin bir gereği olarak günümüze kadar önemli bir karar olarak gelmiştir. Ancak Türk
kadınının siyasal alandaki başarısı ve sesinin yükselmesi istenilen düzeye erişememiştir.
Bunda siyaset kurumunun ataerkil kodlarla eril bir tarzda oluşmasının ve yerleşmesinin
etkisi çok büyüktür. Çünkü siyaset “toplumdaki yönetim gücü olan iktidarın kullanılarak,
yöneten ve yönetilen arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi ve çatışma halinde olan çıkarların
uzlaştırılması çabasıdır” (Dursun, 2002). Aynı zamanda ve bununla birlikte “siyaset,
insanların toplum halinde yasamaya başlamalarından sonra ortaya çıkan ve değişik ülkelerde
değişik süreçler göstermekle beraber, insanların yaşamında hep etkin olmuş ve etkin olmaya
devam edecek olan sosyal bir olgudur” (Altındal, 2007; 2009). Kadınlara 1930’da yerel
seçimlerde oy kullanma hakkı, 1934’de seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır. Kadınlar ilk
mecliste %4,6 oranında temsil edilmişlerdir. 18 kadın milletvekili ile mecliste temsil edilen
kadınlar, pek çok Avrupa ülkesinden dahi önce kendilerine tanınan bu haklar etrafında
görünür olmaya başlamışlardır (Tekeli, 1982; Durakbaşa, 1988; Göğüş-Tan, 2000). Ancak
bu oran 2007 yılına kadar aşılamamış, 2007 yılından itibaren artışlar olmakla birlikte gerçek
anlamda eşit temsil gerçekleşememiştir. Aynı zamanda kadınların bakan olması ve üst
pozisyonlarda yer alması daima bir ya da iki bakanlıkla gerçekleşmiş, genele yayılması ve
mecbur eril ve cinsiyetçi anlayışın değişmesi ve dönüşümü mümkün olamamıştır. Çünkü
hala siyaset geçmişten günümüze kadar daima ‘erkek işi’ olarak algılanmıştır. Kadınlar bu
alanda yer edinebilmek için birtakım engellemelerle karşı karşıya kalmışlardır. Bu nedenle
siyasi alanda kadınların görünürlüğü etkisiz bir şekilde devam etmektedir. Bunda hiç
kuşkusuz toplumsal işbölümü kaynaklı ayrımcılık söz konusudur.
Congress Book
Kadınlar cinsiyetçi rol ve tutumlarla, doğduğundan itibaren yüz yüze kaldığından, zaman
içinde temeli eşitsizliğe dayalı bu tutumu, erkek egemen yapıyı içselleştirmekte ve bu
noktada bu yapının kadınların önüne diktiği engellerin devam etmesine ‘katkıda’
bulunmaktadır. Cinsiyetler arasındaki bu rol farklılaşması siyasal alanda da kendisini
göstermekte, bu rollerin dayatılması veya benimsetilmesi sonucu, kadının siyaset yapması
erkeklere oranla daha sınırlı kalmaktadır. Dolayısıyla kadının siyasal katılım bağlamında
aleyhine isleyen bir yapının baştan beri varlığının bugün de devam ettiği/ettirildiği açıkça
söylenebilir.
Erkeklerle kadınlar arasındaki eşitsizlikler, kadınların siyasete aktif katılımlarını olumsuz
etkilemekte, kadınların evde tek başına üstlenmek zorunda oldukları sorumluluklar gerçek
anlamda demokratik bir sistemin uygulanmasını engellemektedir (Phillips, 1995: 130-131).
Landes’in (1996) de dikkat çektiği gibi siyasetin eril yapılanması hem siyasal alan ve
değerlerini belirlemekte hem de çoğu kez bu durum kadın milletvekillerinin sayısal
eksikliğiyle ortaya çıkmaktadır. Siyasal partiler ya da liderler tarafından temsilci olarak
atanan/seçilen kadınlar ise, genellikle parti örgütlerinden yetişmemiş, kadın kollarında
yöneticilik yapmamış, partinin kadın üyeleri ve örgütleri tarafından tanınmayan kadınlardan
oluşmuşlardır (Sallan Gül, 2007; Sancar, 2008). Siyasette yer alan kadınlar genel olarak
kadınlar adına politika oluşturamamakta ve niteliksel olarak yer almada yetersiz
kalmaktadırlar (Sallan Gül ve Altındal, 2018). Bu doğrultuda kadınların Türk siyasetinde
aktif rol üstlenmelerin önünde hala kalıplamış cinsiyet rollerinin etkisinin olduğunu
söylemek mümkündür. Kadınların bu engelleri aşabilmek için ailelerindeki erkek üyelerden
‘izin almak’ ya da erkek üyeleri ‘ikna edebilmek’ zorunda olmaları da kamusal alanın temel
toplumsal ve politik dinamiklerinin içerisinde kadın odaklı bakış açısının oluşmadığı ifade
154
edilebilir. Dolayısıyla kadın politika yapıcıların aktif özneler olarak yer almaları ve söz
sahibi olmaları hiç de kolay olmamaktadır. Kadınların güçlenmesi için ise öncelikle kotanın
ve akabinde niteliksel anlamda kadın görünürlüğünün ve dayanışmasının yaşatılması
elzemdir.
Sonuç
Türk siyasal hayatının en kilit noktalarından birisi de kadınların aktif politika hayatına dâhil
edilmesidir. Devlet eliyle gerçekleşen ve sunulan hak temelli perspektifle hazırlanmış
ilkelerle kadınların 1930’lu yıllardan itibaren politika sahnesinin en önemli özneleri olması
söz konusudur. Ancak Türk kadının özne olma süreci sekteye uğramış, 1950’li dönemlere
kadar elde etmiş olduğu kazanımlar sonradan pasifize edilmesi nedeniyle bir anlamda
sönümlenmiştir. Eşit yurttaş ve eşit vatandaş olma ilkelerinin ulus bilincinin etkin
kılınmasıyla ivme kazanması Cumhuriyet döneminin sosyal hukuk devleti olduğuna dair en
önemli göstergelerdir.
Ulu Önder Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yepyeni ilkelerle inşa ettiği demokrasi temelli
cumhuriyet ideolojisi kadın haklarına ve kadınların özgürleşip güçlenmesini öncelemekte ve
önemsemektedir. Bu noktada kadınların çalışma hayatına dâhil edilmesi ve kadınlara fırsat
eşitliğinin sunulması çok kıymetlidir. Siyasette de etkin rol üstlenmenin kadınlara tanınması
medeni kanunun beşiği olan İsviçre’de dahi kabul edilmemişken Türkiye Cumhuriyeti
temelinin mihenk taşlarından olması kadınların birey olarak görüldüğünün en net fotoğraf
kareleridir.
1930’larla başlayan politikada aktör olma durumu 1950’ler sonrasında sessizliğe
gömülmüştür. 1980’lerle birlikte ise kadın hareketinin dünya genelinde yükselen sesinin
Congress Book
ülkemize de sıçraması nedeniyle kadınların akademide ve sivil toplumda etkin rol alması
söz konusu olmuştur. Ancak siyasette gerek kota anlamında gerekse niteliksel anlamda
sesinin duyulması 2007 yılı ve sonrasına dayanmaktadır. 2007 yılında kadınların niceliksel
anlamdaki yükselişi günümüze kadar kesintiye uğrayan 2015 seçimleri dışında artmakla
birlikte bakanlık ve üst düzey görenler verilmesi açısından hala çok büyük sıkıntılar söz
konusudur.
Partiler kadın kimliği yerine parti kimliğini esas alan yapılar olmayı devam ettirmeleri,
liderlik sultasının ve siyasetin klientalist yapısının keskin etkisi nedeniyle kadınların eşit
temsili ve kadın odaklı çalışmaların yaygınlığı ile kadın dayanışmasının görünürlüğü konusu
hala çözüme ulaşmış değildir. 2023 genel seçimlerinde dahi eşit temsile ulaşılmayışı ile bir
kadın bakanın kabinede yer alması cinsiyetçi rol ve örüntülerin varlığını gözler önüne
sermektedir. Türk siyasal hayatında kadınların serüveni devam etmekte umutlu bakmakla
birlikte toplumsal cinsiyet eşitliği temelli bir perspektifle yaklaşılarak kadınların gerçek
anlamda var olabilmeleri mümkün olacağını ifade etmek yanlış olmayacaktır.
Kaynakça
Altındal, Y.(2007). Kadının Siyasal Katılımı Bağlamında Partilerin Kadın Kollarının
Sosyolojik Açıdan Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adnan
Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
Altındal, Y. (2009). “Erkeksi Siyasetin ‘Erk’siz Dublörleri” Balıkesir Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Balıkesir. Cilt 12 Sayı 21, ss.351-367.
Dursun, D. (2002). Siyaset Bilimi. İstanbul: Beta Yayıncılık.
Durakbaşa, A. (1988). “Cumhuriyet Döneminde Kemalist Kadın Kimliğinin Oluşumu”,
Tarih ve Toplum, Sayı 9, Mart.
Göğüs Tan, M. (2000). “Eğitimde Kadın Erkek Eşitliği ve Türkiye Gerçeği” Kadın Erkek 155
Eşitliğine Doğru Yürüyüş: Eğitim, Çalışma Yaşamı ve Siyaset, Der. Mine Tan, Serpil Üşür,
Yıldız Ecevit (Yayın No. TİADT/2000.12).
Landes, J. (1996). Performance of Citizenship: Democracy, Gender and Difference in the
French Revolution, Seyla Benhabib, Democracy and Difference, Contesting Boundaries of
the Political, Princeton University Press
Phillips, A. (1995). Demokrasinin Cinsiyeti, İstanbul: Metis Yayınları.
Sallan Gül, S. (2007). “Seçimin Galibi Kim? Bıyıklı Kadınlar mı, Yoksa Eril Siyaset mi?”,
Toplum ve Demokrasi, Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 1, Sayı 1, 2007, ss.1-26.
Sallan Gül, S. ve Altındal, Y. (2018). Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi, “Toplumsal Cinsiyet,
Siyaset ve İktidar İlişkisi”, İstanbul: Lisans Yayıncılık, ss.257-283.
Sancar, S. (2008). “Türkiye’de Kadınların Siyasal Kararlara Eşit Katılımı, Toplum ve
Demokrasi, 2 (4), Eylül-Aralık
Tekeli, Ş. (1982). “Türkiye’de Kadının Siyasal Hayattaki Yeri”, Türk Toplumunda Kadın,
Der: N. Abadan-Unat, İstanbul: Türk Sosyal Bilimler Derneği.
Congress Book
KADINLARA VE KIZ ÇOCUKLARINA YÖNELİK ŞİDDET

VIOLENCE AGAINST WOMEN AND GIRLS
Leyla MAHMUDOVA
Azerbaycan Diller Universitesi, Filoloji ve gazetecilik fakültesi, Anabilim dalı, Azerbaycan
dili və edebiyyat, Baku, Azerbaycan , ORCID ID: 0009-0000-5261-3763.
Özet
Tarihsel olarak, çeşitli biçimlerde şiddet tüm toplumlarda meydana gelmiştir. Her yıl dünya
genelinde yarım milyon insan öldürülür ve şiddet mağduru olur. Bu ölümler çoğunlukla
kadınları ve çocukları içerir. "Dövülmemiş pirinç yiyemezsin", "kızını zamanında dövmeyen
daha sonra dizini döver" gibi örnekler, tarihsel olarak kadına yönelik şiddet vakalarının var
olduğunu göstermektedir. Erkeklerin çoğu en ufak sebeplerle bile kadına şiddete başvurur ve
bunu onları baskı altında tutmanın ve güçlerini göstermenin bir yolu olarak görür. Bu tür
vakalar, toplumda şiddetin var olduğunu, o toplumda sağlıklı bir ahlaki ve psikolojik iklimin
ve cinsiyet eşitsizliğinin bulunmadığının bir işaretidir. Bu gibi durumlarda şiddet şiddeti
doğurur. Şiddet olaylarına tanık olan çocuklar bunu ileride ailelerine de uygularlar. Kadına
şiddeti körükleyen toplumsal baskılar, gelenekler ve ulusal kalıp yargılarla mücadele etmedikçe
bu tür sorunların önüne geçmek mümkün değildir. Fiziksel şiddet kadar tehlikeli olan psikolojik
şiddet de en yaygın şiddet türlerinden biridir. Psikolojik şiddet, zamanla fiziksel şiddete
dönüşebilir ve insan ruhu üzerinde ciddi olumsuz etkiler bırakır. Psikolojik şiddet, sosyal
dışlanma, hakaret, tehdit, aşağılama, utandırma, iftira gibi davranışları içerir. Erkekler giderek
kadınların sosyal alanını kısıtlamakta, onlara yasaklar getirmekte, hatta anne ve babalarıyla
görüşmelerini ve hatta çalışmalarını kısıtlamakta veya engellemektedir. Kadına yönelik bu
şiddet, onlarda psikofizyolojik bozukluklara, depresyona ve nörolojik hastalıklara yol 156
açmaktadır. Bu tür hastalıkların tedavisi zordur. İnsan ruhunu etkileyen bu tür nahoş durumlar,
diğer insanları olduğu kadar kadınları da intihara meyilli davranışlara sevk eder. Kadına yönelik
şiddetin bir başka biçimi de onları evliliğe zorlamaktır. Kadın kocasının davranışlarına
dayanamaz ve boşanma karar verir. Ancak bu kararı nedeniyle şiddete maruz kalabilirler.
Toplum bu durumda kadını kınama nesnesi haline getirebilir. Bu tür şiddet olaylarının önüne
geçebilmek için öncelikle toplumda yerleşik yanlış kalıp yargıların değiştirilmesi, özellikle
kadınların eğitilmesi ve farkındalıklarının artırılması gerekmektedir. Bu alandaki faaliyetlerin
artırılmasıyla birlikte, kadına yönelik şiddeti azaltmak ve toplumsal eşitliği sağlamak için
önemli adımlar atılabilir.
Anahtar Kelimeler : Kadın, Çoçuk, Şiddet.
Abstract
Historically, violence has occurred in various forms in all societies. Every year, half a million
people are killed and become victims of violence worldwide. These deaths mostly include
women and children. Examples like "You can't eat uncooked rice," "If you don't beat your
daughter on time, she'll beat her knees later" demonstrate the existence of historical cases of
violence against women. Most men resort to violence against women for even the slightest
reasons, viewing it as a way to exert control and demonstrate their power over them. Such cases
indicate the presence of violence in society and a lack of a healthy moral and psychological
climate, as well as gender inequality. In these situations, violence begets violence. Children
who witness acts of violence are likely to replicate it within their own families in the future.
Without addressing the societal pressures, traditions, and cultural stereotypes that fuel violence
against women, it is not possible to effectively combat such issues. Psychological violence,
which can be equally as harmful as physical violence, is one of the most prevalent forms of
Congress Book
violence. Psychological violence can escalate over time and leave serious negative impacts on
the human psyche. It encompasses behaviors such as social exclusion, verbal abuse, threats,
humiliation, embarrassment, and spreading false accusations. Men increasingly restrict
women's social spaces, impose prohibitions on them, and even limit or obstruct their
interactions with their own parents and their ability to work. This violence against women leads
to psychophysiological disorders, depression, and neurological illnesses. Treating such
conditions can be challenging. These distressing circumstances that affect the human psyche
can drive not only individuals but also women towards suicidal behaviors. Another form of
violence against women is forcing them into marriage. Sometimes, women who want to divorce
their spouses cannot bear their behavior and make a decision. However, they may face violence
as a result of this decision. In such cases, society may stigmatize and condemn the woman. To
prevent such incidents of violence, it is crucial to challenge and change the entrenched
stereotypes and judgments in society. This includes educating and raising awareness,
particularly among women. By increasing efforts in this field, significant strides can be made
to reduce violence against women and promote gender equality.
Keywords: Woman, Child, Violence.
157
Congress Book
YENİ MEDYADA KADIN: LİDİA POET’İN BİYOGRAFİSİNE TOPLUMSAL

CİNSİYET EŞİTLİĞİ BAĞLAMINDA BİR BAKIŞ
WOMEN IN NEW MEDIA: AN ASPECT AT LİDIA POET'S BIOGRAPHY IN THE
CONTEXT OF GENDER EQUALITY
Ezgi İNAL
Öğretim Görevlisi, İstanbul Aydın Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İstanbul ,
ORCID: 0000-0002-1573-9401
Özet
Toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadın çalışmaları günümüzde öne çıkan alanlardandır. Aynı
zamanda bu alan, disiplinlererası çalışmalar ve sosyolojik çerçeve açısından önem arz eder.
Toplumsal cinsiyet eşitliği bağlamında kadın araştırmaları medya, sinema, eğitim gibi toplumu
harekete geçiren ve sosyolojik altyapıyla da doğrudan etkileşim halindedir. Bu nedenle söz
konusu alanlar çerçevesinde yapılan çalışmalar gerçekçi yaşam deneyimlerinin betimlenmesi
bakımından işlevsel bir değere de sahiptir. Bu araştırma yeni medyada toplumsal cinsiyet
eşitliği bağlamında kadının yerine odaklanmaktadır. Dünya tarihinde önemli bir hukuk
temsilcisi ve ilk kadın İtalyan avukat olan Lidia Poet’in döneminde mesleğini bir kadın olarak
icra etmek için verdiği mücadele, 2023 yılında Netflix kısa dizisi “Lidia Poet’in Hukuk
Mücadelesi” adı ile 6 bölüm olarak yayınlandı. Lidia Poet’in biyografisini izleyiciye sunan
dizide kadının, eğitimin ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin öneminin medya aracılığıyla
vurgulanması incelenmeye değer bir konu olarak görülmektedir. Söz konusu dizi, toplumsal
cinsiyet eşitliğine yönelik de ele alınan sosyal rol kuramına dair unsurlar incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Dizi, netflix, kadın, toplumsal cinsiyet eşitliği, yeni medya.
158
Abstract
Gender equality and women's studies are prominent fields today. At the same time, this field is
important in terms of interdisciplinary studies and sociological framework. Women's studies in
the context of gender equality are in direct interaction with sociological infrastructure that
mobilises society such as media, cinema and education. For this reason, studies conducted
within the framework of these fields also have a functional value with regard to describing
realistic life experiences. This research focuses on the status of women in new media in the
context of gender equality. The struggle of Lidia Poet, an important legal representative in
world history and the first female Italian lawyer, to practice her profession aÍs a woman in her
time, was broadcast in 6 episodes in 2023 as the Netflix short series “Lidia Poet's Legal
Struggl”. In the series, which presents Lidia Poet's biography to the audience, emphasising the
importance of women, education and gender equality through the media is seen as a subject
worth examining. The elements of social role theory, which are also addressed towards gender
equality, will be analysed in this series.
Keywords: Series, netflix, women, gender equality, new media.
Congress Book
BİR KADIN DENEYİMİ OLARAK GÖÇ: KAYSERİ’DE YAŞAYAN UYGUR

KADINLARI*
MIGRATION AS A WOMAN EXPERIENCE: UYGUR WOMEN LIVING IN KAYSERİ
Sare AKKAYA
Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel Çalışmalar Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi,
Erciyes Üniversitesi, Kayseri, Türkiye, ORCID ID: 0000-0002-9781-1007
Kasım KARAMAN
Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Temel Eğitim, Sınıf Eğitimi Ana Bilim Dalı,
Kayseri, Türkiye , ORCID ID: 0000-0003-0343-8502
Özet
Tarih boyunca insanlar bireysel ya da gruplar halinde bazı koşullara bağlı olarak daha iyi bir
yaşam umuduyla göç deneyimleri yaşamışlardır. Hayatın her alanında var olan ve her alanını
etkileyen kadın, göç sürecini hem etkilemiş hem de göç sürecinden etkilenmiştir. Bu bildiri,
2014 yılı ve sonrasında Doğu Türkistan’dan Kayseri’ye göç eden Uygur kadınlarının göç
deneyimlerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Nitel yöntemin tercih edildiği çalışmada veriler
derinlemesine görüşme ve odak grup görüşmesi teknikleriyle toplanmıştır. Araştırma
bulgularına göre göçmen Uygur kadınlarının göç öncesi hayatlarına ilişkin deneyimlerini daha
çok duygusal bir içerikle aktardıkları, geride kalanlara duydukları özlemi dile getirdikleri tespit
edilmiştir. Göçe karar verdikten sonra sahip olduklarını nakde dönüştürdükleri ve başka bir
ülkeye göç için yollar aradıkları anlaşılmıştır. Türkiye’ye gerçekleştirdikleri göç sonrası
yerleşim için Kayseri’ye yönelmelerinde 1965’li yıllarda Kayseri’ye göç ederek yerleşen Uygur 159
Türklerinin varlığı etkili olmuştur. Kayseri’de hem kurum ve kuruluşların desteği hem de
Kayserililerin yardımları temel ihtiyaçların karşılanması noktasında önemli bir katkı
sağlamıştır. Özellikle göçmen kadınlar için komşu kadınların desteği, göçün meydana getirdiği
olumsuzların azaltılması açısından değerli görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Uygur Kadınları, Deneyim, Göç, Kayseri.
Abstract
Throughout history, people, individually or in groups, have experienced migration in the hope
of a better life depending on certain conditions. Women, who exist in every part of life and have
role in every area, have both affected and been affected by the migration process. This paper
aims to reveal the migration experiences of Uyghur women who migrated from East Turkestan
to Kayseri in 2014 and in later years. In the study, in which the qualitative method was
preferred, the data were collected by in-depth interview and focus group interview techniques.
According to the research findings, it was found out that immigrant Uyghur women conveyed
their experiences of their pre-migration life with a particularly emotional feeling and expressed
their longings for those left behind. After deciding to migrate, it was understood that they
converted their possessions into cash and sought ways to migrate to another country. The
presence of Uyghur Turks, who migrated to Kayseri in the 1965s and settled in Kayseri, was
influential in their preferring Kayseri for settlement after their migration to Turkey. In Kayseri,
both the support of institutions and organizations and the aid of the people in Kayseri have
made an important contribution to meeting their basic needs. However, especially for
* Bu bildiri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel Çalışmalar Ana Bilim Dalı “Uygur Kadınlarının Göç ve
Göçmenlik Deneyimi: Kayseri Örneği” başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.
Congress Book
immigrant women, the support of neighbour women is considered valuable in terms of reducing
the negative effects of migration.
Keywords: Uyghur Women, Experience, Migration, Kayseri.
Giriş
Tarihsel süreç incelendiğinde insanlar sosyal, kültürel, siyasal, coğrafi ve ekonomik etkenlere
dayalı olarak savaş, şiddet, yoksulluk, çaresizlik gibi nedenlerle süreli ya da süresiz, gönüllü ya
da gönülsüz bir şekilde göç etmek zorunda kalmıştır. İlgili literatür incelendiği zaman göç
olgusunun neden ve sonuç bağlantısı içinde bir yer değiştirme eylemine odaklanmış olduğu
görülmektedir. Sözlük manasına bakıldığındaysa göç, iktisadi, toplumsal ve siyasi nedenlerle
insanların ya da topluluklar halinde bulunanların bir devletten başka bir devlete geçişi, taşınma,
hicret, muhaceret şeklinde ifade edildiği görülmektedir. Geniş bir tanımlamaya yer verilecek
olunduğunda, coğrafi şekilde bir sahayı değiştirirken, bu fiilin bağlamında toplumun; iktisadi,
kültürel ve sosyal yapılanmasının değişkenliğidir denilebilir. Belli bir gelişimi ve kendi
içerisinde bir oluşumu gerçekleştirmektedir (Özer, 2004, s.11). Genel itibariyle verilmiş
tanımlamalar incelendiğinde her coğrafi hareketlilik göç şeklinde görülmemekle beraber göçün
içerisinde belli amaçları taşıması gerekmektedir. Castles ve Miller (2008, s.29) göçün daha iyi
bir yaşam umudu arayışındaki bireyin başka bir yere göç etmeye karar vermesi, doğduğu yerle
ilişkisini kesmesi ve yeni bir ülkede hızlı bir şekilde kendi özünü ve benliğini kaybetmesi gibi
basit bir eylem olmasından çok, sürecin göç edenin geriye kalan yaşantısının tamamını ve
sonraki kuşakları etkileyecek bir süreç olduğunu belirtmiştir.
Günümüzde kadınlar uluslararası göçmen nüfusunun yarısını oluşturmaktadır. Kadınların göç
etme nedenleri arasında bağlantılı göçe sık rastlanmaktadır. Bağlantılı göç, ailenin herhangi bir
nedenle göç eden erkek üyelerini takip eden kadınların hareketini tanımlayan bir olgudur.
Burada kadının bağımsız bir göç kararından ziyade aile içindeki konumuna bağlı olarak göç 160
etmesi söz konusudur (İlkkaracan & İlkkaracan, 1998). Göç genel olarak bireylerin sosyal
etkileşim ağında ve kültürel yapısında birtakım değişik deneyimleri beraberinde getirmektedir.
Bu değişik deneyimler çocuklar, gençler ve kadınların da bulunduğu risk gruplarına daha yoğun
etkide bulunur. Özellikle aile ve toplumdaki yeri düşünüldüğünde riskli gruplar içinde öncelikli
ele alınması gereken önemli gruplardan birinin kadınlar olduğu farklı çalışmalarda
belirtilmektedir.
Uygur Türkleri, Türk kültür ve medeniyet tarihinde önemli bir yere sahip oldukları kadar dünya
medeniyet tarihinde de aynı öneme sahiptir. Tarihi zenginlik, köklü kültürel özellik, coğrafi ve
siyasi yapı bu önemin nedenlerindendir. İlk yerleşik hayata geçerek Türk medeniyetinin
oluşmasında büyük rol oynamıştır. Orta Asya topraklarında başlayan yerleşik hayat son
yüzyılda yaşanan siyasi baskılar nedeniyle yerini azımsanmayacak derecede zorunlu göç
hareketlerine bırakmıştır. Başka yurtlara göç etmek zorunda kalan Uygurların kalabalık bir
şekilde en fazla tercih ettikleri ülkenin Türkiye olduğu görülmektedir. Kültür akrabalığı ve dini
özgürlük Türkiye’yi tercih etme nedenlerindendir. Aile kurumuna oldukça değer veren
Uygurlarda kadının yeri ve önemi de aynı değerdedir. Siyasi baskının gölgesinde gündelik
hayatın sorumlulukları ile uğraşan Uygur kadınına göç sürecinde de büyük görev ve
sorumluluklar düşmüştür.
Yöntem
Bu araştırma Uygur Türklerinin Kayseri’ye yerleşme sürecinde ve göçün bütün süreçlerinin
gerçekleşmesinde etkin rol alan Uygur kadınlarının bakış açılarıyla oluşan göç deneyimini
anlamayı ve betimlemeyi amaçlamaktadır. 2014 yılı ve sonrasında Kayseri’de yaşamaya
başlayan Uygur kadınlarının yaşadıkları göç deneyimini kadın bakış açısıyla açıklamak esastır.
Congress Book
Böylece göç nasıl başladı, neler yaşandı, yaşananlar karşısında neler hissedildi, göçün
beraberinde getirdikleri ve götürdükleri ile ilgili deneyim ve görüşler ele alınıp tartışılmıştır.
Bu araştırma; göç öncesi, göç esnası ve göç sonrası süreci özele inerek, göçü kadın kimliğiyle
yaşayan bireylerin bu süreçten nasıl etkilendiklerini açıklamaya çalışmıştır.
Göç eden kadınların göç sürecindeki deneyimleri üzerinden kadın ve göç ilişkisinin ortaya
konması ve göç sürecinde kadının görünür kılınması gayreti bu araştırmanın önemini ortaya
koymaktadır. Göç ve kadın ilişkisinin dinamiklerinin araştırılmasının tercih edilmesinde kadın
deneyiminin göz ardı edilmesi gerçeği başlıca etken olmuştur. Bu çalışma, göç sürecinde
kadınların deneyimlerini inceleyerek göç çalışmaları literatürüne katkı sağlamayı
amaçlamaktadır.
Nitel araştırma yönteminin araştırma alanı sosyal olgular ve insanların oluşturduğu ve de
sürekli değişkenlik gösterdiği anlamlar, anlayışlar, bireylerin bakış açılarının incelenmesi
üzerine olması nedeniyle nitel araştırma yöntemi tercih edilmiştir. Bu araştırmanın sahasını
Uygur Türklerinin kalabalık bir şekilde yaşadığı mahalleler oluşturmaktadır. Çalışmada amaçlı
örnekleme ile araştırmanın problemine cevap alabileceğimiz ve en iyi verileri elde
edebileceğimizi kişiler, gruplar ve mekânlar tercih edilmiştir. Çalışma grubunu 2014 yılından
itibaren Doğu Türkistan’dan Kayseri’ye zorunlu göç etmek zorunda kalan Uygur kadınları
oluşturmuştur. Araştırma, amacına uygun olarak Kayseri’nin Melikgazi ve Kocasinan
ilçelerinde yaşayan 12 Uygur kadını ile yürütülmüştür. Bu çalışmada araştırma problemine
yönelik daha kapsamlı ve olabildiğince problemin tüm boyutlarını ele alabilmek amacıyla yarı
yapılandırılmış görüşme ve odak grup görüşmesi tekniği kullanılmıştır. Yarı yapılandırılmış
görüşme formu araştırmanın problemine ve araştırılacak konuya göre hazırlanmış soruları
sormaya yöneliktir. Araştırılan konunun sorununa yönelik daha ayrıntılı bilgiye ulaşılması
gerektiğinde ise ek sorular eklenebilir, bazı sorular sorulmayabilir ya da görüşme forumunda
süreç içinde değişiklik yapılabilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2021, s.127 -130). Veriler 161
incelenmiş olup konunun derinlemesine anlaşılabilmesi için katılımcıların görüşlerinden birebir
alıntılarla betimlemeler yapılmıştır.
Bulgular
Verilerin analizine göre üç ana temanın ortaya çıktığı görülmektedir. Bu temalar göç öncesi
deneyim, göç esnası deneyim ve göç sonrası deneyimdir. Bu temalara bağlı olarak çeşitli
kategoriler oluşmuştur. Göç öncesi temasına göre göçten önceki gündelik hayat ve göçe karar
süreci deneyimleri olmak üzere iki kategori ortaya çıkmaktadır. Göç esnası temasında ise göçe
hazırlık ve göç yolculuğu kategorilerine ulaşılmıştır. Göç sonrası temasında ise Kayseri’ye
yerleşme ve uyum kategorilerinin oluştuğu görülmektedir. Bu kategori ve temalara
katılımcıların görüşmelerinde sıklıkla üzerinde durduğu kodlardan ulaşılmaktadır.
Göç olgusu hayatlarına girmeden önce Uygur kadınlarının Doğu Türkistan’daki gündelik
hayatlarında ekonomik geçim olarak tarım ya da ticaretle uğraştıkları görülmektedir. Hangi
alanla uğraşılmış olursa olsun kadınların bütün iş güçlerinde ailelerine destek oldukları
görülmektedir. Kırsalda yaşayanların ata bindiği, hayvanların bakımını üstlendiği, çiftçilik ve
üretimle ilgili her alanda yer aldıkları görülmektedir. Ticaretle geçimini sağlayanların ise
dükkânlarda satış görevini üstlendikleri, giysi dikimi ve satışı alanında faaliyetlerde
bulundukları görülmektedir. Aynı şekilde ev içi ve çocuk bakımı sorumluluklarını da yerine
getirmektedirler. Çocukların eğitiminde özellikle kız çocuklarının eğitiminde ve
yetiştirilmesinde anneler sorumludur. Kadınların kültürel değerleri yaşatma ve geleneksel
törenleri organize etme gibi büyük sorumlulukları bulunmaktadır. Düğün ve çeyiz hazırlıkları
kadınların aktif olduğu organizasyonlardandır. Geleneksel kıyafetlere ve takılara düşkün
olduklarını belirtmişlerdir. Dini kimliklerinin dikkat çekmesini engellemek için sokak, okul,
Congress Book
hastane gibi açık alanlarda tunik, pantolon gibi kıyafetleri tercih ederken kapalı yani kendilerine
ve yakınlarına ait evlerde ferace, uzun elbise ve omuzları kapatan büyük başörtülerini
kullanmaktadırlar. Göçle birlikte değerli takılarını satmak zorunda kalmaları ve beğenerek
giydikleri kıyafetlerini, süs eşyalarını geride bırakmaları kendilerinde hüzün oluşturmaktadır.
Yaşam alanları olan evlerini Türk kültür ve geleneklerine göre düzenlediklerini, kapılarını
kilitlemediklerini ve misafirperver olduklarını belirtmişlerdir. Ziyarete gelecek olan kişinin
önceden haber vermeden çat kapı gelebileceğini ve bunun normal karşılandığını
vurgulamışlardır. Misafirin önceden gelmek için müsaade istemesinin kendi gelenek ve
göreneklerinde yer almadığını, gelen misafire üç gün geçmeden de ne kadar süre kalacağının
sorulmayacağını belirtmişlerdir. Çocukluk yıllarının geniş aile yapısı ve güzel komşuluk
ilişkileri içinde dolu dolu geçtiği vurgulanmıştır. Ailede çocuklar arasında kız erkek ayrımı
yapılmadığı, öğretilen işlerde de kadın işi erkek işi demeden her işin her iki cinsiyete de
öğretilmeye çalışıldığı belirtilmiştir. Ebeveynler mal varlıklarını paylaştırırken de evlatları
arasında ayrım yapmamaktadır.
Katılımcıların göç öncesi deneyimlerine ait kategorilerden biri de göçe kara verme sürecidir.
Baskı ve zulüm nedeniyle özgürlük isteği, daha iyi bir yaşam umudu, Türkiye’ye göç etme
kararı, göç şeklini belirleme deneyimlerini içermektedir. Görüşmeler, çalışmadaki tüm
katılımcıların esas olarak kötüleşen hayat koşulları nedeniyle kendilerinin ve çocuklarının
hayatta kalma ve güvenliklerine dair endişelerinden dolayı ülkelerinden ayrıldıklarını
göstermiştir. Katılımcılar sıklıkla, özel hayata müdahale, aile üyelerinin kaybına, ölüm ve
yaralanmaya tanıklık etmeye ve kendilerine yönelik şiddete atıfta bulunmuşlardır. Hemen
hemen tüm katılımcılar dini inançlarına ait ibadet ve inançlarına yönelik yaşamdan mahrum
kaldıklarını bildirmişlerdir.
Göç esnasında göçe hazırlık ve yolculuk kategorilerine ulaşılmaktadır. Katılımcıların çok az
bölümü yasal yolarla Türkiye’ye gelirken çoğunluğu yasal olmayan yollarla Türkiye’ye 162
gelmiştir. Bazılarının memur olması önceden pasaportlarının olmasını sağlamıştır.
Katılımcılardan alınan bilgilere göre belirli bir zaman aralığında pasaport kolay bir şekilde
alınmıştır. Yasal ya da yasal olmayan yollardan hangisi ile Türkiye’ye gelinmiş olursa olsun
bir göç hazırlığı yapılmıştır. Göç öncesi hazırlık süreci ve göçün bütün aşamalarında dikkat
çekmemek esas kuraldır. Geride kalan her şey satılıp nakde çevrilmiştir. İnsan tacirleri ile
iletişim kurulup ödemeler yapılıp onların şartları yerine getirilmiştir. Göçmen Uygur kadınların
görüşmeler esnasında en fazla duygulandıran an da bu süreçte yaşanmıştır. Her şeylerini
satmak, geride bırakmak onları duygusal olarak derinden yaralamıştır. Yanlarına çok az eşya
ve yaşayabilecek kadar yiyecek almışlardır. Katılımcıların aktardıklarına göre yanına fazla eşya
alanlar ise yolculuğun uzaması ve yorgunluk nedeniyle aldıkları eşyaları yollarda atmak
zorunda kalmışlardır.
Yasal olmayan yollardan yolculuğa başlayanlar yasal yollarla gidenler kadar şanslı
olamamışlardır. Kendi topraklarından başlayıp Malezya’ya ulaşana kadar zor ve ağır şartları
olan bir yolculuk süreci geçirmişlerdir. Çin sınırlarını geçmek en tehlikeli ve korku dolu
olanıyken Tayland’dan geçişte aynı korku ve endişeyi yaratmıştır. Göç yolculuğunda en ağır
deneyimler elde edilmiştir. Susuzluk, açlık, yorgunluk, hastalık, hijyen eksikliği nedeniyle
yaşanan sıkıntılar, göç yolunda yaşanan vefatlar, Tayland’da yakalanıp kamplara götürülenlerin
yaşadıkları olumsuz deneyimlerden bazılarıdır. Göç yolunda eksilenlerin olduğu gibi göç
yoluna eklenenlerde olmuştur. Göç yolunda yaşanan vefatlar kadar doğumlar da yaşanmıştır.
Göç yolculuğunun süresi insan tacirlerine, hava olaylarına ve şansa da bağlı olarak
değişmektedir. Yasal olmayan yollarla Türkiye’ye gelenler arasında ulaşım süresi bir yıla
yaklaşanlar bulunmaktadır. Malezya’ya ulaştıklarında Müslüman bir ülke olması nedeniyle
korkunun azaldığını belirtmektedirler. Katılımcılar Malezya’nın yaşam koşullarının çok iyi
olmadığını ve kendilerine çok fazla değer vermediğini belirtmişlerdir. Malezya’ya kadar yaya
Congress Book
olarak ve kaçak araçlarla yolculuğu tamamlayan göçmenler Türkiye’nin yardımı sayesinde

Malezya’dan İstanbul’a hava yoluyla ulaşmışlardır.
Yasal yollarla Türkiye’ye gelenlerin göç yolculuğu daha rahat ve kısa sürmüştür. Fakat
yolculuk şekli ve süresi fark etmeksizin yaşanılan korku ve endişe aynıdır. Yasal yollarla
Türkiye’ye gelenlerin de dikkatli bir göç hazırlık süreci yürütmüştür. Aksaklık yaşamamak ve
dikkat çekmemek için Türkiye’ye geliş biletinin yanında Türkiye’den de dönüş biletleri de
alınmıştır. Turistik gezi amaçlı Türkiye’ye gidildiği belirtilmiştir. En zor deneyim havaalanında
Çin polislerinin kontrollerinden geçiş sürecinde olmuştur. Korku ve panik hallerini gizleyip
soğukkanlı bir şekilde görünmeye çalışmışlardır. Göçmen kadınların Türkiye’ye ilk ayak basış
yeri İstanbul’dur. İstanbul’a indiklerinde kendilerini en çok etkileyen iki durum üzerinde
durmaktadırlar. İlk durum Türk polisinin insancıl davranışı ikinci durum ise işitilen ilk ezandır.
Bu iki durum kendilerinde maddi ve manevi güvenlik hissi yaratmıştır. Kurtuluşa erme ve
güvenli bir yaşam sevinci yaşanmıştır.
Katılımcıların göç deneyimleri ile ilgili ortaya çıkan bir diğer tema ise göç sonrası yaşanılan
deneyimlerdir. Göç sonrası yaşanılan deneyimler teması Kayseri’ye yerleşme nedenleri ve
süreçleri, daha önce Kayseri’ye yerleşen Uygur Türkleri ile olan ilişkiler, yerel halkla olan
iletişim, uyum ve geçmişe olan özlem kategorilerinden oluşmaktadır.
2014 yılı itibari ile İstanbul’a gelen Uygur Türkleri bazı kurum ve kuruluşların yardımı ile toplu
bir şekilde Kayseri’ye yerleştirilmiştir. Melikgazi ilçesi Belsin semtinde bulunan ve
kullanılmayan eski memur lojmanları ilk yerleşim yerleridir. Kayseri’ye yerleşmelerinde
Uygurlara ait bir derneğin başkanının Kayseri’de yaşaması ve kendilerinin Kayseri’ye
yerleştirilmesine öncülük ettiğini belirtmişlerdir. 1964 yıllarında Kayseri’ye gelen Uygur
Türklerinin de yerleştirilme sürecinde etkisinin olduğu bilinmektedir. 2020 yılında kaldıkları
eski memur lojmanlarının yıkılma kararından sonra Uygur aileler kendi imkânları ile yine 163
Belsin çevresindeki evlere taşınmışlardır. Görüşmelerde Kayseri’de ki kurum, kuruluş ve yerel
halkın destekleri ile yeni bir yaşam kurduklarını belirtmişlerdir. Komşu kişilerin desteği yeni
bir düzen kurmalarını ve uyum sağlamalarını kolaylaştırmıştır. Katılımcılar Uygur Türkü
olarak kendi aralarında her zaman yardımlaşma ve dayanışmanın olduğunu, Kayseri’de
kendilerini hiçbir zaman yalnız hissetmediklerini belirtmişlerdir. 1965 yıllarında gelen
Uygurlar kadınları ile ilk zamanlar çok sık görüştüklerini daha sonraki zamanlarda ise onların
Ahmet Yesevi mahallesinde yaşıyor olmaları nedeniyle iletişimlerinin kesintiye uğradığını
belirtmişlerdir.
Görüşmelerde Kayserili halk tarafından kısa sürede benimsendiklerini ve kabul gördüklerini bu
nedenle Türkiye’de kendilerini güvende hisseliklerini vurguladılar. Dil engelini çok kısa sürede
aştıklarını hemen hemen bütün Uygur kadınlarının Türkçeyi öğrendiklerini belirttiler. Yemek
kültürünün değişik olması ve kendilerine ait keskin kokulu baharat kullanmaları nedeniyle ara
ara komşular ile küçük sorunlar yaşamaktadırlar. Uygur kadınlarının peçeli çarşaf (cilbab)
giyiyor olmaları nedeniyle yerel halk tarafından Suriyeli mültecilerle karıştırılıyor olmaları
kendilerini üzmektedir.
Kayseri’de yeni bir yaşam kurmanın kadın olarak kendilerini çok fazla zorlamadığını, kadın
dokunduğu yeri güzelleştirir anlayışı ile hareket ettiklerini belirttiler. Katılımcıların hepsinin
anne olduğu ve bu olgunun kendilerini güçlendirdiği görülmektedir. Geçmişe karşı büyük bir
özlem içinde oldukları, geride bıraktıkları her canlı, nesne ve değeri özlediklerini vurguladılar.
Türkiye’de her şeyin güzel olduğunu ama yine de kendi topraklarının kokusunu bile
özlediklerini belirttiler.
Congress Book
Sonuç
2014 yılı itibari ile Kayseri’ye yerleşmiş olan Uygur kadınları ile yürütülen bu araştırma da
Uygur kadınlarının göç deneyimi açıklanmaya çalışılmıştır. Toplanan veriler sonucunda üç ana
temanın ortaya çıktığı görülmektedir. Bu temalar göç öncesi deneyim, göç esnası deneyim ve
göç sonrası deneyimdir. Bu temalara bağlı olarak çeşitli kategoriler oluşmuştur. Göç öncesi
temasına göre göçten önceki gündelik hayat ve göçe karar süreci deneyimleri olmak üzere iki
kategori ortaya çıkmaktadır. Göç esnası temasında ise göçe hazırlık ve göç yolculuğu
kategorilerine ulaşılmıştır. Göç sonrası temasında ise Kayseri’ye yerleşme ve uyum
kategorilerinin oluştuğu görülmektedir.
Araştırma bulgularına göre göçmen Uygur kadınlarının göç öncesi hayatlarına ilişkin
deneyimlerini daha çok duygusal bir içerikle aktardıkları, geride kalanlara duydukları özlemi
dile getirdikleri tespit edilmiştir. Göçe karar verdikten sonra sahip olduklarını nakde
dönüştürdükleri ve başka bir ülkeye göç için yollar aradıkları anlaşılmıştır. Türkiye’ye
gerçekleştirdikleri göç sonrası yerleşim için Kayseri’ye yönelmelerinde 1965’li yıllarda
Kayseri’ye göç ederek yerleşen Uygur Türklerinin varlığı etkili olmuştur. Kayseri’de hem
kurum ve kuruluşların desteği hem de Kayserililerin yardımları en azından temel ihtiyaçların
karşılanması noktasında önemli bir katkı sağlamıştır. Ancak özellikle göçmen kadınlar için
komşu kadınların desteği, göçün meydana getirdiği olumsuzların azaltılması açısından değerli
görülmektedir.
Göç öncesi süreçteki deneyimlerde gündelik hayatları hakkında bilgilere ulaşılmıştır. Gündelik
hayatlarına dair deneyimleri olumludur. Kültürel yaşamdaki aktiviteleri kadınların faal olarak
yürüttüğü alanlardandır. Düğün, doğum, ölüm gibi toplumu ilgilendiren alanlarda
sorumlulukların çoğu kadına aittir. Uygurlarda kadın olmak erkek olmakla denktir. Doğması
beklenen çocuk için kız ya da erkek beklentisi içine girmemektedirler. Her iki cinsiyette de 164
doğan çocuklar için kutlamalar yapılmaktadır. Geleneksel eğitim ve öğretilerde kadınlarla
erkekler cinsiyet olarak ayrı tutulmaktadır. Bu da kadınların kendilerini iyi hissetmelerine
neden olmaktadır. Göç öncesi gündelik hayata dair olumlu deneyimlere ulaşılmaktadır. Göçe
karar verme sürecinde bazı endişeler yaşansa da kadınlarda özgürce ve daha iyi yaşam hayali
oluşturmuştur. Göç rotasının Türkiye olması kadınlar açısından olumlu duygularla
karşılanmıştır.
Göç esnası deneyimler; hızlı ve pratik bir şekilde göç hazırlığı yapılmış, sahip olunan maddi
her şeyin satılıp nakde çevrilmiş, göç şekli yasal ve yasal olmayan olmak üzere iki şekilde
belirlenmiştir. Göç yolculuğunun şekline göre yaşanan deneyimler farklılık göstermektedir.
Olumsuz deneyimlerin en fazla yasal olmayan yollarla göç şeklinde yaşandığı görülmektedir.
Göç sonrası deneyimlerde ise Kayseri’ye yerleşme süreci ve yeniden kurulan hayata ait
deneyimler ile uyum ve yerel kişilerle olan ilişkiler oluşturmaktadır. Kayseri’ye yerleşme
konusunda 1964 yılında Kayseri’ye gelen Uygurların ve bazı sivil toplum kuruluşları etkili
olmuştur. Kayserili halk ve özellikle komşu kadınlar Uygur kadınlarına maddi manevi destek
olup onların alışma sürecinde kolaylıklar sağlamışlardır. Uygur göçmen kadınlar herhangi bir
negatif ayrımcılıkla karşılaşmamış olup aksine Uygur Türkü olmaları nedeniyle yerli halk
tarafından pozitif ayrımcılık deneyimi yaşamıştırlar. Uyum sürecinde Uygur kadınların peçeli
çarşaf giymeleri nedeniyle yerel halk tarafından sokakta ve diğer alanlarda Suriyeli mültecilerle
karıştırılmasına neden olmaktadır. Uygur kültürüne ait yemekler için gerekli malzeme ve kendi
kültürlerine ait baharatlara ulaşmada ilk zamanlar sorunlar yaşanmıştır. Bazı komşuların
yemeklerde kullanılan baharatların kokusu nedeniyle rahatsız olduklarına dair kendilerine
şikâyetler gelmektedir. Kayseri’de güzel bir yeni yaşamlarının olmasına rağmen kendi
vatanlarını özlemektedirler.
Congress Book
Bu araştırma, Uygur göçmen kadınların göç deneyimlerini araştırmaya yoğunlaşan az sayıdaki

nitel araştırmadan biridir. Nitel araştırmalar bireysel tecrübelere nicel bir çalışmaya göre daha
derinlemesine araştırılması için imkân yaratmaktadır. Ancak bu bulguları genelleyebilmek için
benzer özelliklere sahip diğer göçmen kadınlarla çalışmalar tekrarlanmalıdır. Bu çalışmada
görüşme yapılan kadınların şu an hepsinin evli ve çocuk sahibi olduğu görülmektedir. Göç
yolculuğunda ise henüz çocuk yaşlarda olanlar, yeni evli olup henüz çocuğu bulunmayanlar,
göç yolculuğunda da anne olanlar olarak kişiden kişiye aile içindeki rolleri değişmektedir. Göç
sürecindeki deneyimlerin daha iyi ortaya çıkarılabilmesi için göç sürecinde aynı demografik
özelliklere sahip kadınların deneyimleri daha farklı olabilir ve çalışmalar bu şekilde de devam
ettirilebilir.
Kaynaklar
Castles, S. & Miller, M. J. (2008). Göçler çağı: Modern dünyada uluslararası göç hareketleri,
Çev. Bülent Uğur Bal, İbrahim Akbulut, İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları.
İlkkaracan, P. & İlkakaracan, İ. (1998). 1990’lar Türkiye’sinde Kadın ve Göç: 75 yılda
köylerden şehirlere. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
Özer, İ. (2004). Kentleşme, Kentlileşme ve Kentsel Değişme, 3. Baskı, Bursa: Ekin Kitapevi.
Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2021) Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (12.Baskı).
Seçkin Yayıncılık.
165
Congress Book
KADIN OTURMA GÜNLERİ*

WOMEN'S SITTING DAYS
Seher ALP
Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel Çalışmalar Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi,
Kayseri, Türkiye , ORCID ID: 0000-0001-7366-6610
Kasım KARAMAN
Prof.Dr., Erciyes Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Temel Eğitim, Sınıf Eğitimi Ana Bilim
Dalı, Kayseri, Türkiye, ORCID ID: 0000-0003-0343-8502
Özet
“Gün” olarak kavramlaştırılan kadın oturma günleri, belli amaçlar doğrultusunda ve bir düzen
içerisinde gerçekleşmektedir. Bu bildiri, kadın oturmalarının örgütlenme biçimlerini,
işlevlerini, kurallarını, güne katılma ve günden çıkarılma süreçlerini Kayseri örneğinde ele
almaktadır. Nitel yöntemin tercih edildiği araştırmada veriler; yüz yüze görüşme, odak grup
görüşmesi ve katılımlı gözlem teknikleri kullanılarak toplanmış, anlayıcı ve yorumlayıcı bir
yaklaşımla değerlendirilmiştir. Araştırma bulgularına göre, kadın oturma günleri altın günü,
para günü, Yasin okuma, akraba günü gibi oturmanın düzenlenme amacına göre
isimlendirilmektedir. Katılımcıların kıyafet tercihi, oturma mekânının düzeni, ikramlıklar
oturmanın amacıyla ilişkili olarak belirlenmektedir. Her oturma grubunda, grup içi ilişkileri
düzenleyen kurallar bulunmaktadır. Bu kurallar her grupta farklı kişisel özelliklerin öne çıktığı
doğal grup liderleri tarafından denetlenmektedir. Gruba katılım ya da gruptan çıkarılma belirli 166
esaslar çerçevesinde gerçekleşmektedir. Kadın oturma günleri katılımcılar için birlikte eğlenme
ve güzel vakit geçirme zamanları olmanın yanında, katılımcılar arasında güçlü bir dayanışma
ağı oluşturmaktadır. Günler çoğunlukla belli bir takvim çerçevesinde ve katılımcıların sıralı
olarak evlerinde düzenlenmekle birlikte, son yıllarda ev dışında kafe, restoran gibi mekânlarda
da düzenlenmeye başladığı görülmektedir.
Anahtar Kelimler: Altın günü, Para günü, Kadın oturma günleri, Kadın dayanışma ağları.
Abstract
Women's sitting days, which are conceptualized as "day", take place in line with certain
purposes and in an order. This paper deals with the organizational forms, functions, rules,
participation and exclusion processes of women's sittings in the example of Kayseri. In the
research, in which the qualitative method was preferred, the data were collected using face-to-
face interviews, focus group interviews and participatory observation techniques and evaluated
with an understanding and interpretive approach. According to the research findings, women's
sitting days are named according to the purpose of the sitting, such as gold day, money day,
Yasin reading, relatives day. The clothing preferences of the participants, the layout of the
seating area, and the refreshments are determined in relation to the purpose of sitting. In each
sitting group, there are rules regulating in-group relations. These rules are supervised by natural
group leaders, in which different personal characteristics stand out in each group. Participation
or removal from the group takes place within the framework of certain principles. Women's
sitting days are not only a time for the participants to have fun and have a good time together,
*
Bu bildiri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel Çalışmalar Ana Bilim Dalı “Bir Kadın Etkileşim ve
Dayanışma Ağı Olarak Ev Oturmaları: Kayseri Örneği” başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.
Congress Book
but also create a strong network of solidarity among the participants. Although the days are
mostly organized within the framework of a certain calendar and sequentially at the homes of
the participants, it has been observed that they have started to be organized in places such as
cafes and restaurants outside the home in recent years.
Keywords: Gold day, Money day, Women's sitting days, Women's solidarity networks.
Giriş
Türkler, tarihsel süreç incelendiğinde kültürel olarak zengin ve köklü bir yapıya sahiptir.
Gelenek ve görenekleri coğrafyadan kaynaklı olarak bölgesel ve yöresel farklılıklar
göstermektedir. Bu özelliklerini de nesillere aktarmada başarı göstermişlerdir. Aktarılan her
kültürel değer, içinde bulunduğu toplumun ihtiyaçları doğrultusunda değişim
geçirebilmektedir. (Büyükokutan, 2011).
Misafirperverlik, Türk toplumunda çok önemli bir değerdir. (Tezcan, 1985, s. 361). Misafir
ağırlamanın eve bereket ve bolluk getireceği düşünülmektedir. Bu yüzden misafirin en iyi
şekilde ağırlanması gereklidir. Misafir, olumlu duygularla ve bakış açılarıyla evden
ayrılmalıdır. Ev sahibi de misafirini güzel ağırladığında kendisi de huzurlu ve içi rahat
olabilmektedir. Kaşgarlı Mahmut, “Misafir gelen eve kut gelir” diyerek bu kültürel değerin
yaşatılmasının önemine değinmiştir. Aynı şekilde Dede Korkut Hikâyeleri’nin ön sözünde
misafirperverliğin önemine vurgu yapılmıştır. Bu bilgiler ışığında misafirperverliğin kadınlar
arasında devam edegelen bir parçası da kadın oturma günleridir. Kadın oturma günleri, maddi
ve manevi kültürümüzün önemli bir uygulamasıdır. (Tarhan, s.18). Kadın kabul günleri,
Türkiye’de kırsal ya da kentsel bölgelerde fark etmeksizin uygulanan kadın buluşmalarıdır.
Kadınlara has bu günlerde misafir ağırlamak bir ritüel olarak görülmektedir. Belirli periyotlar
ve amaçlar doğrultusunda gerçekleştirilmektedirler. Kadınlar kendilerine ayırdıkları özel 167
zamanlarında stres atmakta, mutlu olmakta, deşarj olmakta, etkileşim ve dayanışma içinde
olmaktadır.
Yöntem
Bu çalışmada öncelikli olarak kadın oturmalarının örgütlenme biçimlerini, işlevlerini,

kurallarını, güne katılma ve günden çıkarılma süreçlerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu
amacı gerçekleştirmek üzere nicel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın evrenini,
2021-2023 yılları arasında Kayseri il ve ilçelerinde kadınlar tarafından gerçekleştirilen kadın
oturma günleri oluşturmaktadır. Örneklemi ise 25 ilâ 65 yaş arası 35 kadın oluşturmaktadır.
Örneklem belirlenmesinde kota ve kolay ulaşılabilirlik yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın
verileri toplanırken çalışmanın amacı doğrultusunda yüz yüze görüşme, odak grup görüşmesi
ve katılımlı gözlem teknikleri kullanılmış, anlayıcı ve yorumlayıcı bir yaklaşımla
değerlendirilmiştir. Görüşmeler ses kaydına alınmıştır. Verilerin çözümlemesinde, ses
kayıtları dinlenilmiş ve yazıya dökülmüştür. Katılımcılara kod isimler verilmiştir.
Bulgular
Günlere katılanların sosyal, ekonomik ve kültürel yönlerden birbirlerine yakın bireyler

oluşturmaktadır. Genelde 25 ilâ 35 yaş grubu kendi arasında, 35 ilâ 50 kendi arasında 50 ilâ 65
yaş grubu kendi arasında oturma grubu düzenlemektedir. Bu yaş gruplarının oluşturduğu
gruplar da sosyal sınıflara ve ekonomik düzeye göre ayrışmaktadır.
Congress Book
Kadın oturmalarının ekonomik ve sosyal bir işleve sahip olduğu görülmektedir. Yapılış
biçimlerine göre adlandırılmaktadırlar:
● Altın, para, döviz merkezli günler,

●Dinî içerikli olan günler,
● Yakın çevre ile gerçekleştirilen günler,
● Belli bir meslek grubunun kendi aralarında gerçekleştirdikleri günler vb. (Salduz, 2019)
Kadınlar arasında gerçekleştirilen altın günlerinde çoğunlukla toplanan altın, çeyrek altındır.
Bazı kadın gruplarının çeyrek altın parasını denkleştirmekte zorlandıklarında gram altını tercih
etmektedirler Her zaman, kötü ve zor günlerin gelebileceği düşüncesiyle hareket etmektedirler.
Çocukları büyüdüklerinde onların eğitimi, aile bireylerin ani gelişen sağlık masrafları gibi
durumlar için bu altınları saklamaktadırlar. Bazı kadın gruplarının çeyrek altın parasını
denkleştirmekte zorlandıklarında gram altını tercih etmektedirler.
Türkiye’de maddi amaçlı düzenlenen bir diğer gün çeşidi ise döviz günleridir. Para amaçlı
yapılan günler kadınların maddi yeterlilik durumuna göre tercih edilmektedir. Bu döviz çeşidi
euro ya da dolar cinsindendir. Dolar bazlı yapılan günlerin daha az olduğu görülmektedir. Türk
lirasını tercih eden kadın gruplarının son zamanlarda arttığı dikkatimizi çekmektedir.
Toplanacak paranın miktarını grubun ortak kararı doğrultusunda belirlenmektedir. Yapılan
gözlemlerde toplanan para, 300 ilâ 1000 Türk lirasıdır. Toplanan paraların geleceğe yatırım ya
da acil ihtiyaç olarak değerlendirildiği gözlenmiştir. Kendilerine de bakım yapmak isteyen
kadınların gün paralarını estetik merkezlerinde değerlendirdikleri görülmektedir. Artık aileleri
için kendilerini feda eden kadın profilinden uzaklaşıldığı görülmektedir. Eşlerin çoğunlukla
toplanan paraya karışmadıkları görülmekte fakat son zamanlar da eşlerin yönlendirmesi ile gün
paralarını borsaya yatıran kadınlar görülmeye başlamıştır. Borsanın daha çok kazandırdığı
yönde eşleri tarafından ikna edilen kadınlar, borsa konusunda bilgilenmek için sosyal medya 168
aracılığı ile borsa uzmanlarının çektiği vlogları izlemeye başlamışlardır.
Kadınların dinî amaçlı düzenledikleri günlerin başında Yasin okuma günleri gelmektedir. Bu
günlerde kadınlar dinî açıdan doygunluk yaşamaktadır. Bu günleri arınma, yenilenme,
bağışlanma, gelecek olan kaza ve belaları def etme ya da gelmiş olan hastalık, kaza ve
belalardan kurtulma olarak yapmaktadırlar. Aynı zamanda bu günler Allah’a şükrettikleri
günlerdir. Türkiye’de yaşanan depremlerden sonra kadınların Yasin okuma günlerine ağırlık
verdikleri görülmektedir. Felâketlerden korunmak için komşular arası dua toplamalı Yasin
okuma günlerinin sayısının arttığı gözlemlenmiştir.
Akraba, arkadaş, dost ve komşularla yapılan kadın buluşmalarının yapıldığı günler de çok
fazladır. Bireyler aralarındaki bağların kopmaması ve daha sağlam hâle gelmesi için bir araya
gelmektedirler. Kişiler birbirleriyle hasret giderirken deneyimlerini ve neler yaptıklarını
paylaşmaktadırlar. Birbirlerinden haberdar olmak bireylerde hoşnutluk sağlamaktadır.
Meslek grupları da kendi içlerinde kadın kabul günleri düzenlemektedir. İş yerlerinde

birbirlerini tanıma fırsatı bulan ve belli bir samimiyet derecesine ulaşan kişiler iş
arkadaşlıklarını iş yerinin dışına taşımaktadırlar. Evlerinde bir araya geldikleri gibi ev dışı
kapalı ya da açık mekânları da buluşma yerleri olarak tercih etmektedirler. Altın ya da para
toplama amaçlı bir araya geldikleri gibi maddi bir amaç olmaksızın da bir araya gelmektedirler.
Önemli olan olumlu ya da olumsuz deneyimlerini paylaşarak rahatlamak istemeleridir.
Kadınlar günlerini gerçekleştirirken ikramlıklara önem vermektedirler. Her şeyin lezzetli ve

çeşidinin bol olmasına özen göstermektedirler. Bunu misafiri memnun etmek için yaptıkları
gibi estetik ve gösteriş amaçlı da yapmaktadırlar. Kültürümüzün önemli unsurlarından olan çay
Congress Book
sınırsız olmalıdır. Çay sohbetin uzaması için en önemli etkenlerdendir. 50- 65 yaş arası kadın
gruplarının çoğunlukla klasik ikramlıkları tercih ettiği görülmekte ama yapılan gözlemlerde bu
yaş grubunun da genç kuşaktan yardım isteyerek günün sırası kendisine geldiğinde değişik
ikramlıklar yapmasını istemektedir. İnternet üzerinden birçok yemek tarifi uygulamasına
ulaşılarak değişik ikramlıklar yapılmaktadır. Bu da bize klasiğin dışına çıkılmaya ve farklı
olunmaya çalışıldığını göstermektedir. Kahve sunumlarında kahve yanı ikramlıkların sayıca
arttırıldığı gözlenmiştir. Şekersiz kahve yanına konulan bol çeşit ikramlıkların hepsi şeker
içeren ikramlıklardır.
Kadın oturmalarında kıyafet tercihi oturmanın yapılacağı grubun biçimine ve mekâna göre
değişmektedir. Oturma akraba arasında ise daha rahat kıyafetler tercih edilmektedir. Komşu
ya da iş arkadaşı oturması ise kıyafetin şık ve güzel olmasına dikkat edilmektedir. Buluşma
yeri ev değil de başka bir mekân ise bu da kıyafet seçimi etkilemektedir. Bu alanlarda da
kıyafetler estetik olarak güzel ve şık olmalıdır. Kişiler burada kendilerini mutlu hissetmek
başkaları tarafından beğenilmek ve takdir görmek amaçlamaktadırlar. Grup üyelerinden biri ya
da birileri kişinin kıyafetini beğendiğinde kişinin mutlu olmakta ve beğenilme arzusu doyuma
ulaşmaktadır. Sosyal medyada fotoğraf paylaşımı yapılacağı için kıyafetlere ve makyaja dikkat
edilmektedir. Sabah erkenden kuaföre giden grup üyeleri de olmaktadır.
Evlerde gerçekleştirilen kadın oturmalarında oturma yeri her zaman evin salonu olarak bilinen
misafir odasıdır. Misafirler için günler öncesinden temizlenen salonda misafir ağırlanmaktadır.
Evin misafir odası genelde kilitli tutulmaktadır. Evin diğer bireylerinin bu odaya girişleri
yasaktır. Misafirler çocuklu ise çocuklar başka bir odaya alınmaktadır. Amaç, kişilerin daha
rahat ve sorunsuz bir şekilde oturmalarını gerçekleştirebilmeleridir.
Son yıllarda kadınların buluşma yeri olan ev haricindeki yerleri tercih ettikleri görülmektedir.
En çok tercih edilen yerlerin başında kafeler gelmektedir. AVM’lerin içerisindeki kafeler daha 169
çok tercih edilmektedir. Kadınlar, buluşma öncesinden bir saat önce alışveriş merkezine
giderek alışveriş yapmayı ya da orayı gezmeyi tercih etmektedir. Dış mekân seçiminde
kadınların maddi imkânları da göz önünde bulundurulmaktadır. Restoranları tercih edenler
kadın gruplarımız da bulunmaktadır.
Her oturma grubunun bir lideri olduğu görülmektedir. Kişiyi lider yapan özellikleri ise daha
sosyal, konuşkan, baskın ve diğerlerine göre daha girişimci bir yapısının olmasıdır. Diğer grup
üyelerine göre iletişim becerilerinin yüksek olduğu görülmektedir. Kişinin bu özelliklerini bilen
grup üyeleri durumdan şikâyet etmemekte ve toplanma konuları söz konusu olduğunda grup
liderine, bunu sen yaparsın hadi sen organize et, demektedirler. Grup lideri de bunu
memnuniyetle karşılamaktadır. Grup lideri olan ya da grupta baskın kişilik özellikleri gösteren
bireylerin tekli koltuklara oturmayı tercih ettiği görülmüştür.
Her kadın oturma grubunun belli kuralları vardır. Kişiler bu kurallar çerçevesinde gruba devam
etmekte ya da gruptan ayrılmak durumunda kalmaktadır. Maddi değer taşıyan altın ya da
paranın oturmanın gerçekleştiği gün içerisinde hazır hâlde kişinin üzerine olması
gerekmektedir. Eğer grup üyelerinden biri parayı geciktirirse bu diğer grup üyeleri tarafından
hoş karşılanmamaktadır. Aynı hata ikinci kez yaşanırsa kişi gruptan çıkarılabilmektedir.
Kişinin bazen de gruba adapte olamadığı görülmektedir. Kişi o zaman kendisi gruptan
ayrılmayı tercih edebilmektedir. Ortak noktalar ve duygular üzerinde birleşilebildiğinde grupta
kalınabilinmektedir. Yapılan gözlemlerde grup üyelerinden birinin sürekli olarak istenilen ya
da toplanan paradan daha az getirdiği ve bu bireyin birkaç kişi tarafından istenmediği
gözlemlenmiştir
Congress Book
Kadın oturmalarının belli zaman aralıklarında ve yıl içinde aksatılmadan yapıldığı

görülmektedir. Genelde oturmalar on beş ya da ayda bir kez şeklinde gerçekleşmektedir.
Haftada bir yapılan günler de bulunmaktadır. 25- 35 yaş arası kadın gruplarının daha sık
periyotlarla buluşma gerçekleştirmektedirler. Burada yaş faktörünün etkili olmaktadır.
Oturmanın sıralaması kura yöntemi ya da kişilerin acil ihtiyaç durumuna göre
düzenlenmektedir. Yılın ayları baz alınarak kişi sayısının on ikiyi geçmemesine dikkat edildiği
görülmektedir.
Kadın oturmanın en önemli özelliklerinden birisi de kadınlar arasında dayanışma ve

yardımlaşmanın sürekli olmasıdır. Grup üyelerinden birinin yeni doğmuş bebeği olduğunda
bebek için kendi aralarında para toplanmakta ya da bebeğe kıyafet alınarak hediye edilmektedir.
Aynı uygulama ileri yaş kadın oturmalarında da gerçekleşmektedir. Torun sahibi olan ya da
çocuğu evlenecek ya da evlenmiş olanlara maddi olarak yardım edilmektedir. Grup üyesi, gün
arkadaşlarını çocukların düğününe davet etmekte ve arkadaşları düğüne katılarak ona manevi
olarak da destek olmaktadırlar. Yeni ev alanların evleri ziyaret edilmekte onlara ev hediyesi
alınmakta ya da toplu para verilmektedir. Bireysel hediye alımı yapılıp ev sahibine verildiği de
görülmektedir. Bir dayanışma örneği olarak da grup üyelerinden biri yakınını kaybederse
oturma arkadaşları toplanıp taziye ziyaretinde bulunmaktadır. Arkadaşlarını bu acı gününde
yalnız bırakmayarak ona manevi destek olmaktadır.
Kadın buluşmalarında en çok konuşulan konuların başında bilgi aktarımı, dinî konular, ailevi
sorunlar, çocuklar ve diyet gelmektedir. Bunların dışında ülke gündemi, ekonomi, hayat
pahalılığı, çevrede gerçekleşen olaylar vb. üzerinde durulmaktadır.
Sonuç
170
Kadınlar, ev ve iş yaşamı dışında eğlenmek, mutlu olmak, stres atmak, boş zamanlarını
değerlendirmek, dertlerini paylaşmak, manevî yönden doyum yaşamak, etkileşim ve
birbirlerinden haberdar olmak için kadın grupları oluşturmaktadırlar. Bu gruplar gün, oturma
günü, kabul günü gibi isimlendirilmektedir. Zamanla bu gruplar değişim geçirmiş ve
çeşitlenerek günümüze kadar gelmiştir. Birbirlerine yardım ve dayanışma ağları oluşturarak
günlerin sürekliliği sağlanmaktadır. Belli zaman dilimlerinde bir araya gelen kadınlar altın günü
para günü, Yasin okuma günü vb. günler altında sosyal ve ekonomik dayanışmanın güzel bir
etkinliğini ortaya koymaktadırlar. Bu açıdan bakıldığında kadın oturma günlerinin maddi ve
manevi işlevselliğinin olduğu görülmektedir. Bu günler sayesinde sadece kendileri değil
çocukların da sosyalleşme adına ilk adımlarını attıkları görülmektedir. Günlerin okul çağında
olan çocukların okul saatine denk getirildiği görülmektedir. Yapılan gözlemler ve
değerlendirme sonucunda günleri güncellendiği ve değişim geçirmeye başladığı tespit
edilmiştir. İlk başlarda sadece evlerde sırası ile gerçekleştirilen günlerin kafe, restoran gibi
mekânlarda da yapıldığını görmekteyiz. Her oturma günün farklı mekânda yapıldığı ve bir
önceki mekânla oturmanın gerçekleştiği mekânın kıyaslandığı görülmüştür. En rahat ettikleri
ortamın ev ortamı olduğu da tespit edilmiştir. Toplanan altın ya da paranın acil ihtiyaç yanında
yatırım amaçlı kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunun yanında toplanan altın ya da paranın son
zamanlarda kadınlar arasında trend olan estetik amaçlı kullanılmaya başlandığı görülmüştür.
Gözlem ve çalışmalarımız sonucunda kadın oturma günlerinin sosyal statü, kültürel ve
ekonomik özelliklere göre gruplaştığı görülmüştür. Bilgi akışının yoğun olarak yaşandığı
gözlemlenmiştir. Sağlık, alışveriş, psikolojik destek, fikir alışverişi gibi geniş bir yardımlaşma
ve dayanışma ağı oluşturdukları görülmüştür.
Congress Book
Kaynaklar
Büyükokutan, Aslı, “Geleneksel Altın Günlerine Halk Bilimsel Bir Yaklaşım, Muğla Örneği”
Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 4/14 (2011), 117-133.
https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=32306
Dağ Dengiz, Özlem, Ev Gezmeleri ve Kadın Dindarlığı(Darende Örneği). Malatya: Erciyes
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Salduz, İmren, Çok Katlı Pazarlama Kadın Kabul Günleri. Malatya: İnönü Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Smith, G.B., Kadın Çalışmaları .çev. Ö. Çakmak . İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2019.
Tarhan, Nevzat, Kadın Psikolojisi. İstanbul: Nesil Yayınları, 2021.
Taslaman, Caner ,Taslaman Feryal. İslam ve Kadın. İstanbul: İstanbul Yayıncılık, 2022.
Tezcan, Mahmut, Boş Zamanlar Sosyolojisi. Ankara: Doğan Matbaası,1977.
Tezcan, Mahmut, “Kabul günleri‟ Türk halk edebiyatı ve folklorunda yeni görüşler”, Konya
kongre bildirimleri, Haz. Feyzi Halıcı, Konya kültür ve turizm derneği yayınları, Konya 1985.
Yıldırım, Ali, Hasan Şimşek. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara:Seçkin
Yayıncılık, 2016.
171
Congress Book
GELENEK VE DİN ARASINA SIKIŞMIŞ MÜSLÜMAN KADIN KİMLİĞİ

THE IDENTITY OF MUSLIM WOMEN CAUGHT BETWEEN TRADITION AND
RELIGION
Emine YİĞİT
Dr., Diyanet İşleri Başkanlığı Din Görevlisi , Danimarka,
ORCID ID: 0000-0001-7725-4795
Özet
Çalışmamız, İslam dininin kadına verdiği hak ve değer karşısında ataerkil zihniyet ile şekillenen
geleneksel din algısının kadın özelinde ne kadar belirleyici olduğunu konu edinmektedir. Bu
belirleme yapılırken öncelikle İslam ve gelenek arasında var olan iç içe geçmiş ilişki
incelenecektir. Sonrasında ise bu iç içe geçmişliğin geleneğin dini alana çekilerek geleneksel
olanın itikadi alan içerisinde incelenmesinin birey, toplum ve özellikle kadın bazında sebep
olduğu sıkıntılar belirlenmeye çalışılacaktır. İslam dininin kadına hem Kuran’ı Kerim’de hem
de hadis-i şeriflerde verdiği değer aşikardır. Dinin temel kaynaklarından yapılan
incelemelerden anlaşılacağı üzere İslam dini kadın ve erkeği yaratılış bakımından birbirine zıt
olarak değil tamamlayıcı olarak kabul etmekte, sorumluluk bakımından cinsiyet olarak değil
insan olarak değerlendirmekte ve aralarındaki ilişkiyi çatışmacı bir yapı yerine adalet üzere
bina etmektedir. İslam dininin kadın için belirlediği hak ve görevler geleneksel olandan
farklılaşarak onu insan ortak paydasında değerlendirmiş ve özü itibariyle “yeryüzü halifeliği”
ile sorumlu tutmuştur. Bunun karşısında kadınların toplumsal statü ve rolleri geleneksel din
algısı tarafından psikolojik, sosyolojik yönlerinden ziyade biyolojik özellikleriyle belirlenmeye
çalışılmıştır. Eş, anne ve toplumsal bir birey olarak kendine belirlenen cinsiyet rolleri her zaman
kadın kimliğinin önünde olmuştur. Tarih boyunca özellikle ideolojiler bağlamında rol ve 172
görevleri tartışılan kadının psikolojik sosyolojik yönlerinden ziyade genel olarak cinsiyet
bağlamında biyolojik karakteri göz önüne alınmıştır. Maalesef kadınların statüleri de kurumsal
dinden ziyade geleneksel din ile oluşan alternatif dini söylemlerle şekillenmiştir. Çalışmamızın
temel amacı din ve gelenek açısından Müslüman kadının konumunu belirleyerek aradaki
farklılıkları ortaya koymaktır. Aynı zamanda gelenek ve din arasına sıkışan Müslüman kadın
kimliğini sıkıştığı yerden kurtarmak için İslam dininin belirlediği kadın algısını gelenek
karşısında yeniden konumlandırmaktır. Gelenek ve din arasındaki kadının konumunun tespiti
yapılırken ise öncelikle veri toplama yöntemlerinden biri olan literatür taramasıyla konu ile
ilgili kaynak taraması yapılacaktır. İlgili kaynaklardan elde edilen veriler incelenirken söylem
analizi yöntemi kullanılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Din, Gelenek, Modernleşme, Müslüman Kadın.
Abstract
My study deals with how the traditional religious perception, shaped by the patriarchal
mentality, is determinative for women in the face of the rights and values that Islam gives to
women. While making this determination, the intertwined relationship between Islam and
tradition will be examined first. Afterward, it will be tried to determine the problems caused by
the examination of the tradition in the field of belief by pulling the tradition into the religious
field, based on individual, society, and especially women. The value that Islam gives to women
both in the Qur'an and in the hadiths is obvious. As it can be understood from the examinations
made from the main sources of religion, the religion of Islam accepts women and men as
complementary rather than opposites in terms of creation, evaluates them as human rather than
gender in terms of responsibility, and builds the relationship between them based on justice
rather than a conflicting one. The rights and duties determined by the religion of Islam for
Congress Book
women differed from the traditional ones and evaluated them on the common denominator of
human beings and held them responsible for the "earth caliphate" in essence. On the other hand,
women's social status and roles have been determined by the traditional religious perception of
their biological characteristics rather than their psychological and sociological aspects. The
gender roles determined for herself as a wife, mother, and social individual have always been
ahead of the female identity. Throughout history, the biological character of women in the
context of gender has been taken into consideration, rather than the psychological and
sociological aspects of women, whose roles and duties have been discussed especially in the
context of ideologies. And unfortunately, the status of women has also been shaped by
alternative religious discourses formed by traditional religion rather than institutional religion.
The main purpose of our study is to determine the position of Muslim women in terms of
religion and tradition and to reveal the differences between them. At the same time, it is to
reposition the perception of women determined by the religion of Islam against tradition to free
the Muslim female identity, which is stuck between tradition and religion. While determining
the position of women between tradition and religion, first of all, a literature review, which is
one of the data collection methods, will be searched for resources related to the subject. The
discourse analysis method will be used while examining the data obtained from related sources.
Keywords: Religion, Tradition, Modernization, Muslim Woman.
1.Gelenek-Din İlişkisi ve Kadın
Öteden beri kadının ontolojik varlığı ve değeri üzerine tartışmalar, kadının varlığının mahiyeti,
erkeğe nazaran konumu, aile ve sosyal hayatta rolünün ne olduğu gibi sorular etrafında devam
etmiştir. Merkezinde kadının yer aldığı bu ve benzer pek çok sorunun cevabı ise gelenekle iç
içe geçmiş inançlar, kültürel kodlar ve dönemin hâkim ideolojileri tarafından şekillendirilmiştir.
Bu bakımdan kadının bireysel, toplumsal rol ve görevlerinin belirlenmesinde din ile ilişkisi 173
bağlamında geleneğin önemli bir yeri bulunmaktadır.
Gelenek ve din arasında her toplumun şartlarına ve dönemsel özelliklerine bağlı olarak kurulan
bir ilişki vardır. Çünkü toplumlar gelenekleriyle toplum olma özelliklerini devam ettirir ve
farklılaşırlar. Edward Shils geleneği traditum olarak tanımlamaktadır. Shils’e göre traditum en
yalın şekliyle “geçmişten günümüze intikal ettirilen ya da miras bırakılan herhangi bir şey”
anlamına gelmektedir. Shils gelenekte geçmişten günümüze aktarılan şeylerin en önemli
kriterini ise insan eylemlerinin düşünce ve muhayyile aracılığıyla yaratılması olarak belirler.
Shils geleneğin maddi nesneleri, her türlü şeye olan inancı, kişi ve olay imajlarını, pratikleri ve
kurumlan içerdiğini ifade eder (Shils, 2003).
Tanımından da anlaşılacağı üzere din geleneksel alanla iç içedir. Din ve gelenek arasında bu
iç içe geçmişliğin iki farklı yorumu bulunduğunu söyleyebiliriz. İkisi de İslam ile geleneği
özdeşleştiren bu düşüncelerden biri gelenekçi diğeri ise her ne kadar kendini modern olarak
kabul etse de ideolojik zihniyetlerle örülmüş yeni bir gelenek icadına sahiptir (Mollaer, 2005).
Özellikle modernleşme tartışmalarıyla birlikte bu coğrafyada bir sorun olarak kabul edilen
kadının hem birey hem de sosyal bir varlık olarak rol ve görevlerinin belirlenmesinde etkili
olan iki gelenek türünün Müslüman kadının nasıl konumlandırıldığını anlamak adına
incelenmesi gerekmektedir.
1.1.Geleneksel İslam ve Müslüman Kadın
İslam dininin ilk teşekkülünden itibaren dinin muhatabı olan insanlarla kurduğu ilişki ve
etkileşim toplumda kültürlerin, nesilden nesile aktarılan geleneklerin oluşmasında etkili
Congress Book
olmuştur. Aynı şekilde geleneklerde devam eden aktarımlarıyla dinin her toplumda canlı
kalmasına ve sürekliliğinin sağlanmasına etki etmiştir. Bu bakımdan din ve gelenek arasında
diyalektik bir ilişkinin varlığından söz etmek mümkündür.
Geleneksel İslam, var olan diyalektik ilişkinin tezahürlerinden bir tanesidir. Geleneksel din;
tarihi dönemler içerisinde oluşup gelişerek dinin temel kaynaklarının dindarlar tarafından
yorumlanması bu yorumların diğer nesillere aktarılarak gelenek haline dönüştürülmesidir.
Burada geleneksel dinden kasıt, geleneğin din yerine geçirilerek itikadî bir hal alması ve
ataerkil yorumun şer’i olanla yer değiştirerek din adına yaptırım sağlamaya çalışmasıdır. Bir
anlamda adetlerin âyetleştirilmesi hali olarak da tanımlanabilir.
Geleneksel İslam bakış açısına en iyi örnek S. Hüseyin Nasr’dır. Nasr’a göre gelenek dini
tamamen kapsamaktadır (Nasr, 1995). Nasr, geleneğin kaynağının toplum değil ilahi yasalar
olduğunu şu şekilde ifade etmektedir:
“Gelenek, gerçekliğin tabiatından kaynaklanan birey ötesi karakterdeki gerçekleri ifade

eder ... Bilen özne ve bilinen nesneyle ilgilenir. Her şeyin aslı olan ve her şeyin dönecek
olduğu 'kaynak' tan gelir ... Gelenek, kendilerinden ayrılmaz bir şekilde vahiy ve dinle,
kutsalla, sahih akideyle, şahadetle, süreklilik ile gerçeğin iletilmesinin düzenliliğiyle,
zahiri olanla ve batin olanla olduğu kadar manevi hayat, bilim ve sanatla ilişkilidir. Bu
zikredilen ve diğer ilgili kavram ve kategorilerin her birisiyle ilişkisi açıklandığında
geleneğin anlamının incelik ve renkleri daha berrak hale gelir.” (Nasr, 1989, 65-66)
Dinin yerine ikame edilmeye çalışılan geleneksel İslam’ın en çok üzerinde durduğu konulardan
biri de şüphesiz kadın olmuştur. Özellikle toplumsal değişimlerin yaşandığı dönemlerde
174
kadının konumu, rol ve görevleri bir mesele olarak daha çok tartışılmıştır. Çünkü sosyal,
kültürel, ekonomik ve siyasi alanda yaşanan değişimler karşısında kadınların rol ve görevlerinin
ne olması gerektiği dönemin ideolojileri ve düşünürleri tarafından yeniden belirlenmiştir.
Geleneksel İslam düşüncesinde ise kadın daima değişimler karşısında aileyi korumak ve dindar
bir nesil yetiştirmekle sorumlu kılınmıştır. Bu anlayışta İslam’ın temel kaynaklarında
vurgulandığı gibi kadınların erkeklerle ontolojik olarak eşit olduğunu kabul etmesine rağmen
sosyal ve siyasal alanda eşitliği kadının aleyhine bozulmuştur. Kadının eğitimi, çalışması ve ev
dışında kamusal alanda yer alması gibi meselelerde İslam dininin temel bağlamından uzaklaşan
geleneksel İslam düşüncesi daha çok ataerkil zihniyet ile şekillenmiştir. Diyebiliriz ki;
geleneksel din anlayışı kadını ontolojik, sosyolojik ve psikolojik olarak İslam dinine göre
tanımlayıp konumlandırmak yerine ataerkil zihniyetle şekillenen kadın algısını referans alarak
nesillerce aktarılan bir Müslüman kadın sorunsalının oluşmasına sebep olmuştur. Aslında en
önemli problem ise kadının itikat haline getirilen geleneğin tanımladığı ideal Müslüman kadın
tipine uymaması durumunda da itikata aykırı bir davranışta bulunmuş kabul edilmesidir.
Ataerkil zihniyetle oluşan geleneksel İslam’ın kadın anlayışına göre kadının ilk vazifesi
öncelikle anne ve eş olmaktır. Yine bu anlayışa göre kadınların mekânı da ev ile sınırlıdır. Bu
düşüncede çoğunlukla erkekler tarafından ele alınan kadın ve kadın hakları erkeğe nispetle
dindar ve ahlaklı ideal kadın nasıl olmalı sorusunun cevabı ile ilişkilendirilerek tespit edilmeye
çalışılmıştır.
Geleneksel İslam’ın kadının eşine karşı riayet etmesi gereken görevlerini nasıl tanımladığına
dair İmam-ı Gazali’den örnek verebiliriz. Gazali’ye göre bir kadın kocasının huzurunda ve
gıyabında şerefini korumalıdır. Her işte onun rızasını kazanıp gönlünü hoş tutmalıdır. Kocasına
şeref ve namusunda ihanet etmemeli, müsaadesi olmadan sokağa çıkmamalıdır. Kadın eşi izin
Congress Book
verdiği zaman ise tesettürlü bir şekilde dışarı çıkmalı, süs ve zinetlerini teşhir etmeyip,
efendisine saklamalıdır. Kadın dışarı çıkarken de dikkat çekmeyecek kıyafetlerle çıkmalı,
mümkün olduğu kadar kalabalıktan uzak durup tenha yerlerde kenardan yürümelidir. Kadının
amacı kendisini düzeltmek, evini sevk ve idare etmektir. (İmam-ı Gazali, 1974)
Geleneksel İslam’ın kadın konusundaki düşüncelerini günümüzde de hala devam ettirmesi

bakımından ideolojik bir yapı olan İslamcılık hareketi de önem arz etmektedir. Kadın,
İslamcılık düşüncesi içerisinde Tanzimat dönemiyle birlikte devletin bekası ve toplumsal
terakki tartışmaları bağlamında ele alınmaya başlanmıştır. Her ne kadar İslamcılık hakkında
yapılan çalışmalarda ve tanımlarda yeni ve modern kavramları üzerinde durulsa da İslamcılığın
kadın konusunda geleneksel düşünceye sadık kaldığını söyleyebiliriz (Yiğit Emine, 2020).
İlk dönem İslamcı düşünürlerden olan Musa Kazım, Sırât-ı Müstakîm’ de yazdığı “Hürriyet-
Müsavat” başlıklı yazısında kadının görevi, eğitimi, tesettür, çok eşlilik konularını ele almıştır.
Musa Kazım’a göre mutlu bir aile için erkeğin görevi ev dışı işlerle meşgul olmak, kadının
görevi evin içindeki işlerle meşgul olmaktır. Kadının aslî yaratılışlarındaki nezaket ve zarafet
gereği ev içi işlerle ilgilenmesi hikmete ve maslahata en uygun olandır. Zaten Kâzım’a göre
kadınların esas yaratılma gayeleri de dünyaya çocuk getirmeleri ve o çocukları bir müddet
terbiye etmeleridir (Kâzım,1908).
Yine geleneksel İslamcı dergilerden biri olan İslam’ın İlk Emri Oku’da İslam’ın Modern ailede
kadın ve erkeğin vazifelerinin yer değiştirerek, kadının artık itaat edilen erkeğin ise itaat eden
olduğu belirtilmiştir. Fatma Zehra Kanlı’nın dergide yer alan yazısında kadının en önemli
vazifelerinin namaz, oruç ve örtünme olduğu bununla birlikte kadının kocasına itaat etmesinin
de dinen gerekli olduğu vurgulanmıştır. Dergide kadının diğer ibadetleri yerine getirip
örtünmeye riayet ettiği gibi kocasına da itaat etmeyi kendisi için bir zorunluluk olarak kabul 175
etmesi gerektiği ifade edilmiştir. Yazının devamında kadın-erkek arası ilişkide kadının
kocasının hayat arkadaşı ve tamamlayıcısı olduğu, bazı haklarının bulunduğu ancak bunun
kadının her istediğinin yapılması anlamına gelmediği de belirtilmektedir. Sonuç olarak yazara
göre kadın itaat eden, erkek itaat edilendir (Kanlı Fatma Zehra, 1973).
İslamcı yazarlardan Faruk Beşer ise eğitim konusunda kadınlara ve erkeklere ilmin farz olduğu,
kadınların ev işi ve çocuk eğitimi ile ilgili bilgilerin yanında şartlarına, işine ve ortama göre en
önemlisinden başlayarak yeterli bilgiyi elde etmesi gerektiğini ifade eder. Beşer, kadınların
eğitiminde dikkat edilmesi gereken sırayı ise şöyle sıralar:
Her Müslüman kadın öncelikle Kur’an okumasını bilmeli ve kendisi için gerekli olan
ilmihal ve kadın halleri bilgisine sahip olmalıdır… Sonra Peygamberini tanımalıdır.
Kuranı Kerim’in nasıl bir kitap olduğunun öğrenilmesi, en sonundaki kısa on surenin,
Fatiha’nın ve Bakara’nın beş ayetinin anlamlarıyla beraber ezberlenmesi de her
Müslüman kadın için asgari gereklidir…Hadisten de önce “seçme hadisler”i, sonra
“Riyâzü’s Sâlihîn”i müzakere etmeleri, tasavvufi ahlaka dair bir iki kitap mutlaka
okumaları ve dillerini en güzel zikirlerle ıslatmaya çalışmaları çok iyi olur (Beşer, 1989).
Buraya kadar geleneksel İslam ve kadın anlayışı üzerine yaptığımız açıklamalardan anlaşılacağı
üzere Müslüman kadın bu topraklarda dini adına ataerkil zihniyetlerle şekillendirilmeye
çalışılmıştır. Sürekli olarak kıyafeti, eğitimi, toplumsal alanda rol ve görevleri kendisi için
belirlenen kadın, itikadi bir alan olarak kabul edilerek idealize edilen bu kadın tipine uymakla
da mükellef kılınmıştır. En temel sorun ise oluşan problemli kadın algısının kendini din ile
meşrulaştırması ve din adına kadına baskı yapılmasıdır. Geleneksel kadın algısının itikadî bir
Congress Book
alana çekilmesi beraberinde, kadınlara bazı şeylerin din adına yapılması zorunluluğunu
getirmiştir. Bunları yapmamak ise dinini terk etmek, dinine aykırı davranmak anlamına geldiği
için de kadınlar toplumsal bir baskıya maruz kalmışlardır.
Netice olarak diyebiliriz ki; geleneksel İslam anlayışının din ve gelenek arasında kurduğu ilişki
iki açıdan sorunludur. Bunlardan birincisi gelenekselci bakış açısı öz bakımından bir çözüm
olarak kabul edilse de toplumsal hafızanın nesillere aktarımının itikadi bir siluete
büründürülmesi beraberinde daha fazla sorun getirmektedir. Gelenekselci bakış açısının
toplumsal değerleri itikadileştirmesinde barındırdığı diğer problem ise belli bir dönemi
kutsama, koruma ve değerli kabul etmedir. Bu bakış açısında İslam gelenek ile özdeş kabul
edilirken belirli dönemlerin düşünce kalıpları içine sıkışma ve aynı zamanda toplumsal hafıza
ve sosyal olaylar karşısında değişmeden sabit kalma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır.
1.2.Gelenek Versus Gelenek
Türkiye’de modernleşme tartışmaları ile birlikte devletin bekası ve toplumsal terakki

bağlamında gelenekten kopuşu çözüm olarak savunan bir ideoloji oluşmuştur. II. Meşrutiyet
döneminde oluşan ve Erken Cumhuriyet dönemi ile birlikte iktidara gelen Batıcılık ideolojisi
ve bu ideolojiyi savunan gönüllü otoriter modernleşme taraftarları geçmişten ve gelenekten bu
kopuşu radikal bir şekilde gerçekleştirmişlerdir (Göle, 2007).
Batıcılığın ilk dönem temsilcilerinden biri olan Abdullah Cevdet ideolojinin gelenek
tasavvurunu şu şekilde ifade etmiştir:
“Geri kalışımızın nedeni Asyalı kafamız, yozlaşmış geleneklerimizdir. Bizi yenen güç,
176
bizim görmek istemeyen gözlerimiz, düşünmek istemeyen kafalarımızdır. Bizi geride
bırakan, bırakmaya devam edecek, gelecekte de bırakacak olan güç dünya işlerini hükmü
altına alan din-devlet bileşimi sistemidir.” (Berkes, 2003)
Batıcılık ideolojisi modern adına geleneksizleşmeyi savunurken bunun karşısında modern

olanla dizayn edilmiş yeni bir gelenek icat etmiştir. Bu yeni gelenek, çağdaş bir medeniyet
tasavvuruyla modern bir devlet inşa etmek isteyen Erken Cumhuriyet döneminin kurucu
kadrosu tarafından halkın yaşam tarzını, davranışlarını ve günlük alışkanlıklarını kendi idealleri
doğrultusunda üsten inmeci bir tavırla değiştirmeye çalışmıştır (Göle, 1999). Batıcılar devletin
bekası için oluşturmak istedikleri yeni ulus devlet projesinde gelenekle beraber dinin de
toplumsal, kültürel ve kurumsal anlamda etkisini azaltarak sınırlı bir yaşam alanı oluşturmak
istemişlerdir. Bu doğrultuda Batıcılar İslam ile şekillenmiş geleneksel yapı ve kurumların Batılı
anlamda değişimini gerçekleştirmek için öncelikle İslam’a ilişkin sembollerin yerini sosyal
hayata ilişkin sembollerin almasını; İslam’ın örgütsel gücünün ortadan kaldırılmasını; dinsel
kurumların işlevsel belirliliğindeki değişmesini amaçlanmışlar ve buna uygun reform
çalışmaları yapmışlardır (Sarıbay, 1985). Aslında geleneksel İslam anlayışında kurulan gelenek
ve İslam’ın özdeş kabul edilmesi fikri burada da aynen devam ettirilmiş modernitenin ötekisi
olarak gelenek ve İslam aynileştirilmiştir. Aynı zamanda din, gelenek gibi modernin karşısında
konumlandırılmış ve İslam dini modern karşısında değişime kapalı bir inanç olarak kabul
edilmiştir. Savundukları düşünce sistemi açısından hem gelenek savunucuları hem de gelenek
karşıtı olsa da yeni bir gelenek icat ederek yine gelenekçi olan Batıcılar, kendilerini
meşrulaştırmak için geleneği kullanmışlardır. Bu bakımdan diyebiliriz ki; “Geleneğin bir
biçimde muvafakat ya da muhalefet etmek üzere önemli kılındığı her kullanım, bir bakıma
ahlaksal bir kabul ile araçsal bir tutumun tanımlanmaya ya da inşa edilmeye çalışıldığı bir
duruma işaret etmektedir.” (Çelik, 1995)
Congress Book
Burada belirtilmesi gereken önemli hususlardan biri de bütün Batıcıların İslam dini hakkında
düşüncelerinin aynı olmadığıdır. Radikal ve ılımlı olarak ayrılan Batıcıların radikalleri İslam
dininden kopuşun gerekli olduğunu düşünürken ılımlı olanlar esas problemin İslam’ın temeli
ile şekillenmemiş geleneksel inançlardan kaynaklandığını düşünürler. Bunlara göre İslam dini
temel kaynaklarından doğru okunursa ahlaklı bir toplum modeli oluşturulabilir. Ancak radikal
batılılaşma taraftarlarının fikirleri bu düşünce sistemi içerisinde daha etkili olmuştur. Özellikle
kadın meselesiyle ilgili ele alınan konularda İslam dininin kurallarının ve emirlerinin
sorgulanmaya başlandığı da görülmektedir. En büyük sorgulama ise tesettür konusunda
olmuştur. Batılılaşma taraftarlarından Selahattin Âsım kadının toplumsal yerinin ne olması
gerektiği konusundaki fikirlerini yazdığı “Tesettür ve Mahiyeti” isimli makalesinde şu
ifadelerle bu sorgulamayı ortaya koymuştur:
“Kadın cemiyetin bir parçası olduğu için aile içinde ve dışında, sosyal hayatta rolü vardır
ve bu rol gittikçe artmaktadır. Örtünme sorusunu bu bakımdan ele almalıdır. 1- Kadının
manevi eğitimi temin edilince örtünmeye lüzum yoktur. 2- Madem ki örtünme kadını
medeni hayattan ayırıyor ve eve kapayarak umumi hayat görevlerinden uzaklaştırıyor,
öyleyse kadının bu görevleri görebilmesi için örtünmeyi kaldırmalıdır. 3- Kadını
cemiyete sokmadan manevi eğitimi vermek kabil değildir. Çünkü toplum hayatının
etkileri içinde yaşamadan sosyal etkilere karşı korunma mümkün olamaz. Bir çevrenin
ihtiyaçlarını sağlamak için o çevreye madde ve mana bakımından uymak şart olduğundan
kadını içtimai hayatta yaşatmadan o hayatın zaruretlerine alıştırılamaz. 4- Erkeklerin
kadını bir insan değil bir dişi saydıkları ilkel devirlerde örtünme tatbik edilebilirdi. Çünkü
ancak kadını dişi olarak görüp şehvetten başka hizmeti olmayacağı kabul edilen
cemiyetlerde içtimai vicdan manevi örtünmeyi sağlayamadığı için maddi örtünmeye
başvurmuştur. Örtünme kadını dişi saymanın hem eseri hem sebebidir.” (Ülken, 1992)
177
Yine Selahattin Âsım Türk kadınının dinsel kurumların baskısı altında ezildiğini, doğal
niteliklerinden çoğunu yitirdiğini ve yozlaştığını ileri sürmüştür. Âsım’a göre dinsel yasa ve
geleneksel tavırlar hem kadının hem de erkeğin üzerinde olumsuz bir etki oluşturmakta, bundan
dolayı bu dinsel normların reddedilmesi gerekmektedir (Caporal, 1982).
Şurası bir gerçektir ki Müslüman kadının bu topraklarda modern ve gelenek karşısında verdiği
en büyük mücadele görüntüsü üzerinden olmuştur. Kadın geleneksel İslam tarafından örtüsüyle
kendini dindar bir nesil yetiştirmeye adamış bir eş ve anne olarak idealize edilirken, modernin
icat ettiği yeni gelenekte çağdaş görüntüsüyle, kamusal alanda yer alan çağdaş bir toplum
kurmaya hizmet etmesi istenmiştir. Aynı zamanda kadınlar, II. Meşrutiyet döneminde
toplumsal terakkinin, Erken Cumhuriyet dönemi ile birlikte Türkiye’yi çağdaş medeniyetler
düzeyine çıkarmak projesinin taşıyıcısı olarak yeni çağdaş görüntüleriyle Osmanlı-İslam
geleneğiyle bağları koparmanın politik bir aracı olarak da kabul edilmişlerdir. Böylece kadın,
Cumhuriyet döneminde geleneksel İslam anlayışından uzaklaşarak Batılılaşma ideali
çerçevesinde modern millî ulus devletin taşıyıcısı olmuş, bedeni ve görüntüsü üzerinden çağdaş
medeniyete dönüşün sembolü haline getirilmiştir. Bu nedenle hâkim zihniyet tarafından
kadının, yeni aile tasavvurunda yer alması kadar modern ve şık görüntüsüyle kamusal alanda
görünür olması için gerekli şartlar oluşturulmaya çalışılmıştır (Çaha, 2017).
Müslüman kadınlar bu topraklarda modernleşme ve gelenek tartışmalarıyla birlikte bir mesele

olan ve varlığını günümüze kadar devam ettiren her dönem yeniden tartışılan bir problem haline
gelmişlerdir. Genellikle erkekler tarafından hem din adına hem de modernleşme adına hak ve
özgürlükleri tanımlanan kadınlar gerçekte her iki düşünce içinde hizmet rolünde olmuşlardır.
Congress Book
İki düşüncenin de dayandığı temel problem gelenek ile din arasında yanlış bir ilişkinin
kurulmasıdır. Geleneksel İslam’ı savunanlar kendilerini din ile özdeş kabul ederek
geleneksizleşme taraftarları ise modern karşısında gelenek ve dini özdeş kabul ederek
kendilerini meşrulaştırmaya çalışmışlardır. Bu bakımdan gelenek-din, gelenek-din-modernite
arasında kurulan sorunlu ilişkinin çözülebilmesi için öncelikle Mustafa Aydın’ın yaptığı gibi
geleneksel İslam ile İslami geleneği birbirinden ayırmak gerekmektedir (Aydın, 2005).
Aydın’ın yaptığı tanıma göre geleneksel din; bir önceki nesilden bir sonraki nesle aktarılan ve
insanların içinde bulundukları toplumsal, siyasal, kültürel, ekonomik şartlar çerçevesinde
oluşan geleneksel bir din ve dindarlık anlayışıdır. İslami gelenek ise; çıkış noktası İslam olan,
İslam'ın içinden geçtiği süreci ifade eden, altı özel olarak çizilmemiş bir olgudur. İslami gelenek
insanlığın başından beri vardır. Bu bir tevhit çizgisidir, İbrahimi yoldur. Daha sonra bu özün
açılımı noktasında ortaya çıkan oluşumlarda da öncelikli kaynağı İslam'dır. Elbette bu ikinci
yapısal çizginin değişkenliğinden söz edebiliriz; ulema, fıkıh geleneği gibi farklılıklar buna
verilebilecek örneklerdir. İslam bu anlamıyla kendine özgü naiv bir gelenek içinde varlığını
sürdürür (Aydın, 2005). Sonrasında ise yapılması gereken geleneksel İslam ile şekillendirilmiş
kadının İslami geleneğin temel kaynaklarına dayanarak ontolojik, sosyolojik ve psikolojik
açılardan yeniden ele alınmasıdır.
2. İslam Dini ve Kadın
İslam dininde kadın ve erkek arasındaki ilişkinin temel noktası “insan” olmasıdır. Kuran’ı
Kerim’de yer alan ayetlere bakıldığı zaman kadının erkek karşısında yaratılış, sorumluluk ve
temel haklar çerçevesinde farklı değerlendirilmesi ya da ikincil konumda kabul edilmesi söz
konusu değildir. Aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’in “Ey insanlar” ya da “Ey iman edenler”
şeklinde başlayan ayetlerdeki genel hitabı dinin temel anlayışını ortaya koyarak cinsiyet, dil,
ırk fark etmeksizin insanların hepsinin direkt ilahî vahyin muhatabı olduğunu da 178
göstermektedir. Hatta ayetlerde yer alan ifadeler incelendiğinde iki cins arasında sınıfsal bir
farklılaşmaya yer vermeden hem erkek hem de kadının kendi yaratılış gayesine uygun olan
rolleri ortaya koyup bunlarla şekillenen bir toplum yapısına teşvik ettiği görünmektedir.
Kuran’ı Kerim’de kadın ve erkeğin cinsiyet noktasında birbirinden farklı olmadığının en önemli
göstergelerinden biri de yaratılışta aynı nefis/özü taşımasıdır. “O, sizi bir tek candan yaratmış,
sonra ondan da eşini var etmiştir.”(Kur'an Yolu, el-Zümer, 2014) ayetiyle kutsal kitap insanın
aynı asıldan var olduğunu belirterek yaratılışta birinin diğerine bir üstünlüğü olmadığını ortaya
koymuştur. Yine Allah, erkek ve kadını herhangi bir ayırıma tabi tutmadan ahsen-i takvim (et-
Tîn 95/4) kavramıyla tanımladığı mükemmel bir yapıda ve eşit ölçülerde vücuda getirdiğini
bildirmiştir.
Ontolojik olarak eşit olan kadın ve erkek fizyolojik, psikolojik ve bu ikisine bağlı olarak
sosyolojik alanda yaratılıştan var olan kabiliyetleri ve kendilerine yüklenen fonksiyonlar ile
birbirinden ayrılmaktadır. İslam dininin temel kaynakları incelendiğinde bu fonksiyonlara bağlı
olarak belirlenen toplumsal rol ve görevler konusunda denge unsurunun ön plana çıktığını
görmekteyiz. Allah, insan neslinin sürmesi için değişik fizyolojik tarzda donattığı kadın ve
erkeği; aralarında sevgi ve merhamet eksenli bir yapının oluşumu için adeta birbirleriyle
örtüşen bir yapıyla yaratmıştır: “Onlara ısınıp kaynaşasınız diye size kendi türünüzden eşler
yaratıp aranıza sevgi ve şefkat duyguları yerleştirmesi de O’nun kanıtlarındandır.” (er-Rûm
60/21). Bu ayette de görüldüğü gibi farklılıkların oluşturduğu birbirini tamamlama hali, kadına
anneliği ve bunun gereği olarak biyolojik farklılıkları ve fiziksel görünümünden kaynaklanan
Congress Book
cazibeyi tanırken23; erkeğe ise daha ziyade fiziksel kapasiteye dayalı yetenekleri ve buna bağlı
sorumlulukları tanımlamıştır. Ancak yaratılıştan gelen bu farklılıklar birini diğerinden daha
değerli kılmamaktadır. İslam dininde vahyin ve ilahi sorumluluğun muhatabı olma konusunda
eşit kabul edilen kadın ve erkek arasındaki ilişkide ise İslam dini iki cinsin birbirinin zıttı değil
birbirinin tamamlayıcısı, birbirinin rakibi değil refiki olduğunu savunmaktadır. Bu durum
Tevbe Sûresi 71. ayette her iki cinsin birbiriyle dost olmaları ve dolayısıyla yardımlaşma içinde
bulunmaları gerektiği belirtilmektedir. Âyet-i Kerime’de “Müminlerin erkekleri de kadınları
da birbirlerinin velileridir; iyiliği teşvik eder, kötülükten alıkoyarlar, namazı kılarlar, zekatı
verirler, Allah ve resulüne itaat ederler. İşte onları Allah merhametiyle kuşatacaktır. Kuşkusuz
Allah mutlak güç ve hikmet sahibidir.” buyurulmuştur. (et-Tevbe 9/71) Âyete göre birbirinin
tamamlayıcısı olan Mü’min erkek ve kadınların buna uygun olarak sıkı bir dayanışma,
yardımlaşma içinde bulunmaları gerekmektedir. Çünkü ahlaklı bir toplumun inşası için iyiliği
emretmek, kötülükten alıkoymak böyle bir tutumu gerekli kılmaktadır.
Kadın ya da erkek olarak yaratılmak insanın kendi iradesiyle yaptığı seçimlerden biri olmayıp
tamamen Allah’ın dilemesi ile gerçekleşmektedir. İnsanın kendi yetki ve iradesi dışında bir
alanda cinsiyet olgusunu bir üstünlük meselesine dönüştürmenin hiçbir dinî temeli ve
geçerliliği bulunmamaktadır. Çünkü Kur’an’da “Ey insanlar! Şüphesiz sizi bir tek erkek ile bir
dişiden yarattık, tanışasınız diye sizi kavim ve kabilelere ayırdık, Allah katında en değerli en
değerli olanınız O’na itaatsizlikten en fazla sakınanınızdır.” (el-Hucurât 49/13) buyurulmuştur.
Ontolojik anlamda eşitliğin sosyal anlamda adaletin tesis edildiği İslam dininde insanın değeri
bakımından tek değişken olan şey iradesi ile şekillenen eylemleridir. Bu bakımdan İslam’a göre
insanın değeri cinsiyete göre değil kendi iradesiyle gerçekleştirdiği hem Rabbi hem de diğer
insanlarla kurduğu ilişkinin niteliğine göre değerlendirilmektedir. 179
Netice itibariyle diyebiliriz ki; aynı özden en güzel şekilde yaratılan kadın ve erkeğin yaratılış
bakımından temel görevi kul olma bilincine erişerek şuurlu ve sorumluluklarının farkında
bireyler olmalarıdır. Yaratıcı nezdindeki üstünlük ölçüsü sadece iman edip iyi davranışlarda
bulunup bulunmama ve ahlakî esaslara göre hayatını şekillendirip şekillendirmeme olarak
tanımlanabilir. Bunun dışındaki hiçbir ölçüt eşitsizliği belirlemede rol almamaktadır. Bir başka
ifadeyle dişilik ve erkeklik Yüce Allah’ın birer ihsanı olup birbirlerine karşı üstünlük ifade
etmemektedir.
Buraya kadar yapılan açıklamalardan anlaşılacağı üzere toplumun kadın algısının temelinde din
değil bireysel dini ya da gayr-ı dini yorumlar, kültür ve gelenekle şekillenen toplumsal hafıza,
ideolojik zihniyetler olduğunu söylemek mümkündür. İslam dini ontolojik olarak insan olarak
bakmaktayken, gelenekselci yapılanmalarda kadın kimliği insan olmasının önüne geçmiştir.
Özellikle Müslüman kadın olmak bu topraklarda daha zor olmuştur. Gelenekçiler tarafından
görüntüsü üzerinden idealize edilen kadın, modernleşme taraftarlarının ise yine görüntüleri
üzerinden kendi ideal kadın tipinin ötekisi olarak tanımladıkları bir nesne olmuştur. Bu
bakımdan hem ontolojik hem de sosyolojik bağlamda kadın konusunda temel problemlerin
aşılabilmesi için İslam’ın eşitlik ve adalet dengesini toplumsal alana yerleştirebilecek yeni
okumaların yapılmasına ihtiyaç vardır.
Kur’an-ı Kerim’in kadın konusunda doğru anlaşılabilmesi için öncelikle yapılması gereken ise
bütüncül bir okuma yapmaktır. Din ve kadın ilişkisinde ayetleri tek tek yorumlamak yerine
23
Allah-u Teâla Âl-i İmrân Sûresi 14. ayette şu şekilde buyurmuştur: “Nefsâni arzulara kadınlara, oğullara, yığın
yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, soylu atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere düşkünlük insanlara çekici
kılındı.
Congress Book
Kur’an’ın kadın ve erkeğe ontolojik, sosyolojik, psikolojik anlamda genel bakış açısını görmek
gerekir. Aynı şekilde İslam dini ve kadın arasında dinin ilk kaynaklarından yapılacak olan bu
okumayla birlikte geleneğin dinin temel anlayışına uygun olarak güncellenmesi önemlidir.
Çünkü Düzgün’ün de belirttiği gibi dinin, geleneği ve yerel örfü yerelliklerinden kurtaran,
onları evrensel insani standartlara yükselten, harekete geçiren bir güç olma özelliği vardır. Buna
göre, dinler geleneği muhafaza etmezler, aksine onu revize ederler, ona yeni değerler atayarak
dönüştürücü bir özellik sergilerler (Düzgün, 2021).
Bu bakımdan özellikle gelenek ve modern arasında idealize edilip rol ve görevleri belirlenen
nesne pozisyonunda olan kadının bir özneye dönüşebilmesi için düzeltilmesi gereken ilk
basamak, Müslüman zihnin düşünme biçimi, yani geleneksel Müslüman mantığıdır. Çünkü din
Müslüman bireyi tarihin nesnesi olarak değil, öznesi olarak konumlandırmaktadır (Akbulut,
2017).
3. Müslüman Kadını Yeniden Konumlandırmak İçin Çözüm Önerisi
Çalışmamız din-gelenek-modernite arasında var olan problemli ilişkinin şekillendirdiği ve yine

problemli bir yapı kazanan kadın meselesine dair sorunları ve bu sorunların çözülebilmesi için
neler yapılabileceğini ele almaktır. Gelenek-modernite-din arasında ataerkil zihniyetlerle
şekillenen ve ideolojiler tarafından idealize edilen kadınların kendilerine sunulan hizmet
rolünden çıkarak toplumu inşa eden bireyler olabilmeleri için öncelikle gelenek ve modernite
arasında var olan ilişkinin yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir.
Müslüman kadını gelenek-modernite tartışmalarından çıkarabilmek için ikisi arasında kurulan

dikotomik ilişki yeniden değerlendirilmelidir. Bu ilişki geleneği temsil eden Doğu ile moderni
180
temsil eden Batı’nın karşıtlığının bir tezahürü olarak okunmalı ve aynı zamanda geleneğin
modernliğin karşısına yerleştirilmesi amacını taşıdığı da göz önünde bulundurulmalıdır. Fırat
Mollaer’e göre modernleşme teorilerinin arka planında yer alan bu karşıtlıklar, tikel tarihsel
gerçekliklerle birebir örtüşmeyen katı soyutlamalardır. Katışıksız olarak “modern” ya da
“geleneksel” bir toplumdan söz edilemez. Toplum söz konusu olduğunda diyalektik
karşıtlıklardan ziyade melez ilişkilerden söz etmek, sosyolojik olarak daha anlamlı bir
yaklaşımdır.(Mollaer, 2014) Buna göre modernleşme taraftarlarının çoğunun savunduğu gibi
modernleşmeye karşıt bir duruş olarak değil, onun aşırılıklarını frenleyen ve böylece
içselleştirilmesini sağlayan, dolayısıyla modernleşme yolunda bir 'fren' i değil motoru teşkil
eden bir kavram olarak görülmelidir (Mollaer, 2005).
Burada özellikle tek bir modernleşme ve tek tip bir gelenek okumasından uzaklaşmak
önemlidir. Sosyal bilimcilerin çoğul/çoklu modernite olarak tanımladıkları düşünceye göre
sosyal dünyanın gerçeklikleri toplumların tek tip halinde yaşayabileceği kanılarını
desteklemekten uzaktır (Kaya, 2017). Çoğul modernlikler yaklaşımı her toplumun kendi
tarihsel gerçekliklerine referanslarda bulunarak modern anlatıyı yeniden okuyup kendine uygun
olarak yeniden tanımladığını savunmaktadır (Yıldırım, 2012). Kurama göre çokluk farklı
insanların farklı eylemleriyle oluşturulduğu için aslında modernitenin özünde bulunmaktadır.
Bu nedenle modernlik adına toplumun nasıl olması, nasıl yaşaması gerektiği tanımlanamaz.
Çünkü nasıl yaşamasına gerektiğine karar vermek insanların kendi tercihidir (Kaya, 2004).
Tek tip modernizm anlayışının öteki olarak ürettiği tek tip gelenek okuması kadın-gelenek
arasında problemli bir ilişkiye sebep olmuştur. Tekil bir gelenek ve tekil bir Müslüman kadın
düşüncesi kadın konusunu çatışmacı bir zeminde ya savunmacı ya da itham edici bir zemine
sürüklemiştir. Bunun yerine İslam geleneğini içerdiği farklı yaklaşımlar, uygulama çeşitliliği
Congress Book
ve problem çözmedeki dinamizmiyle değerlendirmek kadın-gelenek arasında kurulan sorunlu

ilişkinin onarılması bakımından önemlidir (Albayrak, 2020). Örneğin geleneksel İslam’da
sınırlandığının aksine İslami gelenekte Müslüman kadınların Asr-ı Saadet döneminde kamusal
alanda aktif olarak yer aldığı görülmektedir. Bu bakımdan çoklu gelenek okuması bize kadının
geçmişte farklı rol ve görevlerde toplumda aktif olarak yer aldığını gösterirken, çoklu modernite
de bu yeni gelenek okumasıyla şekillendirilecek yeni bir modernlik algısının kurulmasının
mümkün olduğunu sunacaktır.
Bize göre bu topraklarda karşı karşıya getirilen modernlik ve geleneğin uzlaşması beraberinde
“evde duran” kadın anlayışının “ev kuran” kadına dönüşümünü sağlayacak, böylece kadını
“evde kalma”nın pasifleştirici doğasından kurtaracaktır (Yiğit, 2022).
Sonuç
Bu topraklarda din-gelenek-modern arasında kurulan problemli ilişki beraberinde hem gelenek

adına dindarlar tarafından hem de modernleşme adına Batıcılar tarafından idealize edilen bir
kadın algısının oluşmasına sebep olmuştur. Yıllardır dinin kendisine verdiği hak ve
özgürlüklerin ne olduğu, toplumsal olarak görev ve sorumluluklarının nasıl belirlenmesi
gerektiği tartışılan kadınlar bir mesele olarak kabul edilmiştir.
Müslüman kadınların bir mesele olmaktan çıkarılıp özne bireyler olarak toplumsal alanda yer
alabildikleri bir sistemin geliştirilebilmesi için öncelikle dinin temel kaynaklarından kadın
konusunun bütüncül bir bakış açısıyla incelenmesi gerekmektedir. Çünkü bugüne kadar kadın
konusunda yapılan çalışmalar konu bazlı daha çok spekülatif okumalarla yapılmıştır. Bu
çalışmalar İslam dininin kadına verdiği hak ve özgürlükleri kamufle ettiği gibi hem din hem de
181
dini gelenek ile Müslüman kadın arasında sorunlu bir ilişkinin oluşmasını da sağlamıştır.
Sonrasında ise gelenek-modern ikileminin çatışmacı doğası bağlamında ele alınan kadın
konusunun çoklu modernite ve çoklu gelenek teorisiyle dinin temel kaynaklarına referansla
yeniden inşa edilmesi önem arz etmektedir. Bu inşa sürecine din ve dinin kadına bakış açısı
temel oluştururken, alternatif gelenek okumalarıyla moderniteyi de kendine uygun olarak
dönüştürmelidir. Din-gelenek-modernleşme arasına sıkışan Müslüman kadının toplumsal rol ve
görevlerini geleneksel olanla şekillenmiş yeni bir modernlik algısıyla yapılandırırken yapılması
gereken önemli şeylerden biri de ideolojiler üstü düşünerek kadını ideolojilerin kendini temsil
etmesi adına sınırlandırdığı yerden kurtarmak gerekmektedir.
Netice itibariyle her toplumda ve dönemde kadın özellikle Müslüman kadın tartışılan bir konu
olarak nesne pozisyonunda kalmıştır. Getirdiğimiz çözüm önerileri ile birlikte kadının
toplumsal alanı inşa eden, kendi hak ve sorumluluklarını belirleyen özne bireyler olarak yer
alması hedeflenmektedir.
Kaynakça
Akbulut, Ahmet. “Müslüman Geleneğinde Önemli Kırılma Noktaları”. Dini Düşüncede
Gelenek, Dönüşüm ve Gelecek. ed. Şaban Ali Düzgün - Tuğba Günal. 13-31. İstanbul: Endülüs
Yayınları, 2017.
Albayrak, Şule (ed.). “İslâm’da Kadın Tartışmalarında Geleneğe Özcü Yaklaşımın Eleştirisi”.
Kadın Olmak. 397-420. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
Aydın, Mustafa. “Modern Dönemlerde Gelenek, Din ve İslam”. Tezkire 40 (2005), 50-67.
Congress Book
Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.

Beşer, Faruk. “Kadınlar Neyi Nasıl Okumalı". Kadın ve Aile 41 (1989), 15.
Caporal, Bernard. Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını. Ankara: Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, 1982.
Çaha, Ömer. Sivil Kadın. Ankara: Savaş Yayınları, 2017.
Çelik, Ömer. “İslamcı Gelenek ve Geleneksel İslam”. Bilgi ve Hikmet 9 (1995), 22-27.
Düzgün, Şaban Ali. Çağdaş Dünyada Din ve Dindarlar. Ankara: Otto Yayıncılık, 4. Basım,
2021.
Göle, Nilüfer. “Batı Dışı Modernlik: Kavram Üzerine”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce
Modernleşme ve Batıcılık. ed. Tanıl Bora - Murat Gültekingil. 3/56-67. İstanbul: İletişim
Yayınları, 4. Basım, 2007.
Göle, Nilüfer. “Modernleşme Bağlamında İslami Kimlik Arayışı”. Türkiye’de Modernleşme ve
Ulusal Kimlik Arayışı. ed. Sibel Bozdoğan - Reşat Kasaba. 83-95. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, 1999.
Gazzalî, Ebû Hâmid Muhammed el-. İhyâü Ulumid Dîn. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1974.
Kanlı, Fatma Zehra. “Kadın İçin Tesettürün Önemi
”. İslam’ın ilk Emri Oku 139 (1973).
Kaya, İbrahim. “Modernity, Opennes, İnterpretation: A Perspective on Multible Modernities.”
Sage Journals 43/1 (2004), 35-57.
Kaya, İbrahim. Sosyal Teori ve Geç Modernlikler. Ankara: İmge Yayıncılık, 2017.
182
Mollaer, Fırat. “Metodolojik Problemlerin Kıskacında Türk Muhafazakarlığı”. Muhafazakâr
Düşünce 4 (2005).
Mollaer, Fırat. Muhafazakârlığın İki Yüzü. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
Nasr S., Hüseyin. “Gelenek Nedir?” Bilgi ve Hikmet 9 (1995), 48-64.
Nasr S., Hüseyin. Modern Dünyada Geleneksel İslam. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989.
Sarıbay, Ali Yaşar. Türkiye’de Modernleşme Din ve Parti Politikaları. İstanbul: Alan
Yayınları, 1985.
Shils, Edward. “Gelenek”. Doğu Batı 25 (2004 2003), 101-131.
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1992.
Yıldırım, Ergün. Hayali Modernlik. İstanbul: Doğu Kitapevi, 2012.
Yiğit, Emine. 1980 Sonrasında Kadının Dini-Politik Dönüşümü. Yayınlanmamış Doktora Tezi:
Hitit Üniversitesi, 2020.
Yiğit, Emine. ""Evde Duran" Kadının "Ev Kuran" Kadın Formuna Dönüşüm Problematiği".
Uluslararası Sosyal Bilimlerde Kadın Çalışmaları Sempozyum Bildiri Kitabı. ed.Ömer Subaşı
vd.847-859.Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2022.
Kur’an Yolu. çev. Hayrettin Karama vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 5. Basım,
2014.
Congress Book
ATAERKİL ÖRÜNTÜLER KISKACINDA MESLEK İCRA EDEN KADINLAR:

KOLLUK KUVVETLERİNDE ÇALIŞAN KADINLAR ÖRNEĞİ
WOMEN WORKING in THE FACE of PATRIARCHIC PATTERNS: THE CASE of
WOMEN WHO WORKING IN SECURITY FORCES
Rumeysa AKGÜN,
Doç.Dr., Kırıkkale Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet Anabilim Dalı,
Kırıkkale, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0003-4226-2191
Özet
Toplumların yerleşik hayata geçmesi ile başlaması ve kadının ev içinde görevlendirilmesi ile
ortaya çıkan ataerkil örüntüler tarihin çeşitli dönemlerinde kadınları etkilemiştir. Bu ataerkil
örüntülerin bazıları kadınları ev içi yaşama ve çocuk bakımı, evin işleri gibi kısır döngüye
hapsederken bazı kadınlar için bu ataerkil örüntüler kadınlar için engel teşkil etmemekte
erkeklerle beraber toplumun her kesiminde yer almaktadır.
Yukarıdaki bilgilerden hareketle bu çalışmanın amacı erkek mesleği olarak görülen kolluk
kuvvetlerinde çalışan kadınların aile yaşamı, sosyal çevreleri ve çalışma hayatında yaşadıkları
zorlukların belirlenmesidir. Araştırma kapsamında nitel araştırma yöntemlerinden fenomolojik
araştırma yöntemi ile çalışma gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın örneklemini amaçlı örnekleme
yönteminden kartopu örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Çalışma için kolluk kuvvetlerinde
çalışan 24 kadına ulaşılmış ve hazırlanan yarı yapılandırılmış görüşme formu aracılığı ile
görüşleri alınmıştır. Çalışan kadınların çalışma yoğunluklarının fazla olması nedeni ile onlar ile 183
birebir görüşmeler gerçekleştirilmemiş, görüşme formları onlara ulaştırılmış ve soruları
cevaplamaları istenmiş. Araştırma sonucunda elde edilen veriler betimsel analiz yöntemi ile
analiz edilmiştir. Bu kapsamda kadınların aile ve sosyal yaşamları, kök ailelerinin çalışma
yaşamlarına ilişkin görüşleri ve çalışma hayatında yaşadıkları zorluklar olarak üç temadan
oluşmaktadır. Araştırma sonucuna göre bazı kadınlar erkek mesleği olarak görülen bir mesleği
yaparken aile ve sosyal çevrelerinden destek gördüğünü söylerken bazıları destek görmedikleri,
maddi gelir elde etmek için bu mesleği icra etmekte zorlandıklarını söylemişlerdir. Buna ek
olarak çalışma hayatında da diğer meslek elemanlarının önyargılı olduklarını belirtmişlerdir.
Araştırma sonucunda elde edilen bulgular doğrultusunda çocukların ilkokuldan itibaren kadın
mesleği ve erkek mesleği olarak ayrıma gidilmemesi, bu meslekleri yapan kadınların
güçlendirilmesi ve erkek meslektaşlarına da bu bilinci oluşturmak için hizmet içi eğitimlerin
verilmesi önerilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ataerkillik, Erkek Mesleklerini Yapan Kadınlar, Kolluk Kuvvetleri,
Toplumsal Cinsiyet
Abstract
Patriarchal patterns, which emerged with the settlement of societies and the assignment of
women in the home, have affected women in various periods of history. While some of these
patriarchal patterns confine women to domestic life and a vicious cycle such as childcare and
household chores, for some women, these patriarchal patterns do not constitute an obstacle for
women and they take part in all segments of society together with men.
Congress Book
Based on the above information, the aim of this study is to determine the difficulties
experienced by women working in law enforcement, which is seen as a male profession, in their
family life, social environment and working life. Within the scope of the research, the study
was carried out with the phenomenological research method, one of the qualitative research
methods. The sample of the research was determined by snowball sampling method from the
purposive sampling method. For the study, 23 women working in law enforcement agencies
were reached and their opinions were obtained through a semi-structured interview form. Due
to the high work intensity of the working women, one-to-one interviews were not conducted
with them, the interview forms were delivered to them and they were asked to answer the
questions. The data obtained as a result of the research were analyzed by descriptive analysis
method. In this context, it consists of three themes: women's family and social lives, their views
on the working lives of their root families and the difficulties they experience in working life.
According to the results of the research, while some women said that they received support
from their family and social circles while practicing a profession that is seen as a male
profession, others said that they did not receive support and that they had difficulty in practicing
this profession in order to earn financial income. In addition, they stated that other professionals
were prejudiced in their working life. In line with the findings obtained as a result of the
research, it is recommended that children should not be discriminated between women's and
men's professions from primary school, that women practicing these professions should be
empowered, and that in service trainings should be provided to their male colleagues to create
this awareness.
Keywords: Gender, Patriarchy, Law Enforcement Forces, Women in Male Professions
Giriş
Biyolojik cinsiyetin dışında hiçbir farklarının olmadığı kadın ve erkeğin toplum tarafından 184
algılanışı incelendiğinde, kadın her zaman tarih boyunca zayıf bir yapıyı ifade etmiştir (Yılmaz,
2019). Her ne kadar kadın ve erkekler dünya nüfusunun iki eşit kısmını oluştursa da toplum
tarafından bireylere atfedilen rol ve sorumluluklar toplumsal cinsiyette adı altında almaktadır.
İnsanlığın ortaya ilk çıkışında toplumsal cinsiyet rollerinden söz etmek mümkün değildi. Bu
dönemlerde insanlar avcılık ve toplayıcılık ile geçimlerini sağlarken, ekim-dikim ile tarımsal
faaliyet sonucu yerleşik yaşama geçmişlerdir. İlk zamanlar kadınlar erkekler ile avcılık ve
toplayıcılık yaparken yerleşik yaşama geçtikten sonra bebek ölüm oranlarının artması ile
kadınlar daha çok evin içinde çalışmış erkekler ise daha çok dışarıda çalışmalarına devam
etmiştir. Dünya savaşları sonrasında erkek nüfusunun azalması ve fabrikalarda çalışacak
kişilerin sayısının azalması ile kadınlar tekrardan fabrikalarda çalışarak toplum içinde görünür
olmaya başlamıştır.
Yukarıdaki bilgilerle birlikte tarihin her döneminde erkekler kadınlardan daha fazla çalışma
konusunda görünür olmuş ve özellikle ataerkil toplumlarda kadınlara çalışma yeri olarak
çoğunlukla evleri gösterilmiştir. Kadınların işgücüne katılımın düşük olması toplumsal statüleri
ile eşitsiz statüyü yeniden üreten bir faktördür (Tekin Epik & Özen, 2021). Yaşanan bu
eşitsizliğin nedeni ataerkil toplum yapısından kaynaklanmaktadır. Bu toplum yapısında kadının
yeri daha çok evin içi ve çocukların bakımı olarak görülmekte; haftada yedi gün evin temizliği,
çocukların bakımı ve yemek yapımı gibi işleri yapmasına karşın çalışmıyor olarak
görülmektedir. Dahası kadın evin içinde yaptığı bunca işe karşın ne ücret almakta ne de izin
kullanabilmektedir.
Kadınlar iş yaşamına katıldıklarında ise hem evin işlerini yapmaları hem de dışarıdaki
çalıştıkları işi en iyi şekilde yapmaları beklenmektedir. Buna ek olarak kadınların iş dışında çok
fazla sorumluluğunun olması nedeniyle çalışma yaşamında çok da başarılı olamayacakları, iş
ve kariyer bağlılıklarının düşük olacağı düşünülmektedir (Tekin Epik & Özen, 2021). Kadınlar
Congress Book
çalışma yaşamına katılımı çalışma konusundaki sorunlarını çözmemektedir. Bunun büyük

nedenlerinden birisi kadınların eğitim hayatının çok uzun olmamasıdır. Kadınlar bazı yerlerde
zorunlu eğitime dahi katılamazken bazı yerlerde liseye kadar okuyabilmektedir. Bunun da en
büyük nedeni kadınların okusalar da okumasalar da evlenecekleri düşüncesinden yola çıkarak
kız çocuklarına yönelik yapılan masrafların gereksiz olacağı düşüncesinden
kaynaklanmaktadır. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde kız çocuklarının
okullaşma oranları ve üniversite mezun oranları son derece azdır.
Kadınlar fırsat bulup iş yaşamına katıldığında ise bu kez ataerkilliğin hâkim olduğu toplum
yapısından kaynaklı başka bariyerler ile karşılaşmaktadır. Bu da kadınların çalışma hayatına
katılması sadece cinsiyetlerine özgü meslekleri yapabilecekleri düşüncesidir. Böylece toplum
içinde patriarkanın etkisi ile doğal süreci içinde kadın meslekleri ve erkek meslekleri
oluşmuştur. Buna göre kadınlar için daha çok öğretmenlik, hemşirelik, ebelik, masa başı işleri
gibi daha güç istemeyen ve kadınların zarar görmeyeceği meslekler seçilirken, erkekler için
polislik, askerlik, doktorluk, pilotluk gibi daha güç ve cesaret isteyen meslekler uygun
görülmüştür. Kadınlar erkekler için uygun görülen meslekleri yapmaya çalıştıklarında ise hem
toplum tarafından hem aileleri ve diğer meslek elemanları ve hatta belki de hemcinsleri
tarafından onaylanmamakta ve bu mesleği bırakmaları yönünde baskı yapılmaktadır.
Kadın olarak bir meslek sahibi olmak ve çalışmak yeterince zor iken erkek mesleğini yapmak/
yapmaya çalışmak şüphesiz oldukça zordur. Bu bilgilerden hareketle bu çalışmanın amacı
erkek mesleği olarak görülen kolluk kuvvetlerinde çalışan kadınların ataerkil örüntülerle ev
yaşamları, iş yaşamları ve sosyal yaşamlarının nasıl şekillendiğini öğrenmektir.
YÖNTEM
185
Araştırmanın Modeli
Erkek mesleği olarak görülen kolluk kuvvetleri görevinde çalışan kadınların ataerkil örüntüler
kapsamında yaşadıkları sorunları belirlemeyi amaçlayan bu çalışmada araştırma modeli olarak
nitel araştırma yönteminden fenomolojik araştırma yöntemi seçilmiştir.
Evren Örneklem
Araştırmanın örneklemini amaçlı örnekleme yönteminden kartopu örnekleme yöntemi ile
belirlenmiştir. Çalışma için kolluk kuvvetlerinde çalışan 23 kadına ulaşılmıştır.
Çalışmada veri toplama araçları olarak araştırmacı tarafından hazırlanan yarı yapılandırılmış
görüşme formu aracılığı toplanmıştır. Katılımcıların çalışma yoğunluklarının fazla olması
nedeni ile onlar ile birebir görüşmeler gerçekleştirilmemiş, görüşme formları onlara ulaştırılmış
ve soruları cevaplamaları istenmiştir. Veriler Kasım 2022- Ocak 2023 tarihleri arasında
toplanmıştır. Araştırmanın verileri ise betimsel analiz yöntemi ile program kullanılmadan
analiz edilmiştir. Betimsel analiz sonucunda ise kolluk kuvvetlerinde çalışan kadın olmanın aile
ve sosyal çevreye etkisi ve ataerkil örüntülerin kök aile ve çalışma yaşamına etkisi olarak iki
tema belirlenmiştir.
Bulgular ve Yorum
Bu bölümde araştırma soruları gönderilen kolluk kuvvetlerinde çalışan 24 kadının
sosyodemografik özellikleri, aile ve sosyal çevrelerinin çalışmalarına etkisi ve kök aile ve
çalışma yaşamının kadınlara etkisi olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir. Kadınlar kolluk
kuvvetlerinde hangi birimde çalıştıkları gizlilik nedeniyle belirtilmemiştir.
Meslekte çalışma Medeni
Yaş süresi durum Çocuk sayısı Aile yapısı
Congress Book
28 1-5 yıl Bekar Çocuk yok Çekirdek aile

37 6-12 yıl Boşanmış 1 çocuk Tek ebeveynli aile
32 6-12 yıl Evli Çocuk yok Çekirdek aile
34 6-12 yıl Evli 2 çocuk Çekirdek aile
42 13-20 yıl Boşanmış 4 çocuk Geniş aile
31 1-5 yıl Eşi vefat 1 çocuk Çekirdek aile
etmiş
30 1-5 yıl Evli 3 çocuk Geniş aile
186
30 6-12 yıl Boşanmış 2 çocuk Tek ebeveynli aile
Araştırmaya katılan kadınların yaşlarına bakıldığında 28-42 arasında olduğu büyük
çoğunluğunun mesleğinde 1-5 yıl arası süredir çalıştığı, çoğunluğunun evli ve 1 çocuk sahibi
olduğu ve çekirdek ailesinin olduğu görülmüştür. Bununla birlikte bazı katılımcılar evli
olmakla birlikte geniş aileye sahiptir.
Kolluk Kuvvetlerinde Çalışan Kadın Olmanın Aile ve Sosyal Çevreye Etkisi
Araştırma kapsamında görüşülen katılımcıların çalışan bir kadın olarak aile ve sosyal
çevrelerine etkisine bakıldığında; katılımcıların büyük çoğunluğunun çalışma yaşamının onlara
maddi olarak katkısı olması ve kendi ayaklarının üzerinde durabilmeleri nedeni ile çalışmaktan
memnun oldukları ve ekonomik olarak da eve gelir getirdikleri için eşlerinin de bu konuda
destek olduklarını söylemişlerdir. Katılımcıların sosyal çevre ile iletişimlerine bakıldığında
çoğunlukla çalışmaları nedeni ile çok fazla iletişimlerinin olmadığı görülmüştür. Kadınların
konu ile ilgili görüşleri şu şekildedir;
Çalışan bir kadın olarak eşim bana saygı duyuyor. Kadınların çalışması gerektiğini
düşünüyorum. Çünkü yarının ne getireceği belli olmaz (K3,32).
Eşim bana ve işime saygı duyuyor. Ev işlerini paylaşarak yapıyoruz. Çalışmayı seviyorum. Bu
nedenle işi bırakmayı düşünmem (K7,26).
Eşim çocuklar ve ev işleri konusunda olabildiğince vakit ayırıyor (K12, 29).
Yukarıdaki bilgilerden hareketle katılımcıların eşlerinin kendilerine destek oldukları ve işlerine
saygı duydukları ailelerde kadınların çalışma konusunda görüşlerinin olumlu olduğu ve
kadınların mutlaka çalışması gerektiğini kendi ayaklarının üzerinde durması gerektiğini
Congress Book
söylemektedir. Bu görüşlerin aksine çalışma yaşamının kadınların aile ilişkilerini ve çocukları

ile olan ilişkisini olumsuz etkilediğini söyleyen, çocuklarına yeterince zaman ayıramadığını
söyleyen katılımcılar da söz konusudur. Katılımcılar konu ile ilgili görüşlerini şu şekilde ifade
etmiştir;
Çoğu zaman yorgun ve stresli olduğu için eşimle ilişkimi olumsuz etkiliyor. Çocuğumun işimden
dolayı etkilenmemesi için uğraşıyorum (K8,29).
Çalışmam eşimle ilişkimi kötü etkiledi. Ayrıldık. İmkânım olsaydı çalışmazdım. Evde
çocuklarıma bakardım. Çocukların eğitimi ile de ilgilenemiyorum (K6,42).
Ev işlerini aksatmamdan dolayı eşim işimi bırakmamı istiyor. Bütün işleri ben yapıyorum.
Param olsa çalışmazdım ben de. Çocuklarımın eğitimi ile ilgilenemiyorum yeterince (K22,38).
Yukarıdaki görüşlerde görüldüğü üzere çalışan kadın olmak, maddi anlamda gelir getirmesi ve
kadınların kendilerini güvende hissetmesi açısından önemlidir. Bununla birlikte özellikle
kolluk kuvvetleri gibi erkek işi olarak görülen işleri yapan kadınlar eşleri ile sorun yaşamakta
ve çalışan anne olarak kadınlar çocukları ile yeterince vakit geçiremediklerini düşünmektedir.
Eşlerinin çalışması ile ilgili görüşleri olumsuz olan ve ev içi emeği ve çocuk bakımında yalnız
kalan kadınlar ise çalışma konusunda daha isteksiz oldukları ve çocuklarına yeterince zaman
ayıramadıkları görülmüştür. Bu durum kadının çalışmasına eşinin olumlu bakması ve ev içi
sorumlulukları paylaşma konusunda istekliğinin kadınların çalışma yaşamına katılımı
konusunda istekliğini göstermektedir.
Araştırmaya katılan kadınların komşuluk ilişkileri, kök ailenin çocuk bakımındaki destek olma
durumlarına bakıldığında görüşülen katılımcıların önemli bir kısmı kök ailesinin kendisine
destek olmadığını, çocukların bakımı ve evin işleri gibi durumları kendisinin yaptığını
söylemiştir. Bununla birlikte komşuluk ilişkilerine bakıldığında da kadınların büyük çoğunluğu
187
hem mesai yoğunluğu hem de çalışma saatlerinden dolayı komşuluk ilişkilerinin olmadığını
söylemiştir. Bu görüşlerin yanı sıra kök ailesinin kendisine destek olduğunu ve komşuluk
ilişkilerinin iyi olduğunu söyleyen az sayıda katılımcıda mevcuttur. Katılımcılar, kök ailenin
çocuk bakımına katkısı ve komşuluk ilişkileri ile ilgili görüşlerini şu şekilde ifade etmiştir;
Kök ailemden destek yok. Çocuklar her şeyle benim ilgilenmemi istiyor. Komşuluk ilişkim de
yok (K21,31).
İş ve ev koşturmacası arasında komşularımı görmüyorum. Ailem destek olmuyor (K23, 25).
Yukarıdaki görüşlerin dışında kök ailesinin çocuklarının bakımına destek verdiği kadınlar
bulunmaktadır. Ekonomik durumların yetersizliği nedeni ile aileler çoğunlukla çocuk bakımı
için yardımcı personel çalıştıramamakta aileleri yakınsa ve bakabilecek durumda ise onlara
bırakmakta, aile uzak veya aile ile iletişimi yoksa farklı alternatiflerle çocuklarının bakımını
kendileri üstlenmeye çalışmaktadır. Yılmaz ve Güven (2021) çocuk sahibi çalışan kadınların
stres ve tükenmişlik düzeylerinin incelenmesine ilişkin çalışmada 3 ve daha fazla çocuğa sahip
kadınların diğerlerine göre daha fazla tükenmişlik yaşadıkları görülmüştür. Bu durumun nedeni
çalışan kadınların iş yükünün yanı sıra evin içinde çocuk sayısının fazla olması nedeni ile daha
fazla ev içi iş yükü getirmesi ve çocuklar ile ilgili daha fazla sorumluluk olması nedeni ile
kadınların tükenmişlik yaşamalarından kaynaklanmaktadır.
Ataerkil Örüntülerin Kök Aile ve Çalışma Yaşamına Etkisi

Kolluk kuvvetlerinde çalışan kadınlara sorulan sorularda kadınların kolluk kuvvetinde
çalışmaları nedeni ile kök ailelerinde ve çalışma yaşamında ataerkil yapının etkisi sorulduğunda
kadınların bir kısmı işleri nedeni aile ailelerinin bu işe girmelerini istemediğini, bazıları ile iş
Congress Book
konusunda destek olduğunu belirtmiştir. Kadınların çalışma yaşamında karşılaştıkları

durumlara bakıldığında ise erkek egemen bir ortam olması nedeni ile kadınların bir kısmı sorun
yaşadığını söylerken bazıları da kadın yöneticilerden dolayı mobinge maruz kaldıklarını ifade
etmiştir. Kadınlar yaşamlarındaki ataerkil örüntüleri şu şekilde ifade etmiştir;
Kadın olmamız nedeni ile erkek meslektaşlarımıza göre dezanvantajlı konumdayız. Burada aynı
zamanda hemcinsimiz olan yöneticiden de mobing görüyoruz (K10, 34).
İnfaz koruma ‘kız mesleği’ olmadığı için ve CEZAEVİ olduğu için hala garip geliyor (K4, 38).
Mesleğimle ilgili; kadından gardiyan olur mu? Allah yardımcınız olsun. Yazık sen de
mahkumsun, onlardan farkın yok. Başka iş mi yoktu gibi birçok eleştiri alıyorum (K14,36).
Ailem meslek seçimi konusunda beni destekledi. Her zaman destek oldu. Çalışma yaşamımda
da kadın olmam nedeni ile sorun yaşamadım (K13, 33).
Yukarıdaki bilgilerden hareketle bazı kadınların kök aileleri meslekleri konusunda kendilerini
desteklerken bazıları bu konuda meslek seçimlerini uygun bulmamıştır. Burada kadınların evin
geçimini sağlamak için para kazanmak adına kolluk kuvvetlerinde çalışmak durumunda
kaldıkları görülmektedir. Kolluk kuvvetlerinde çalışmak özellikle can güvenliğini tehdit edici
unsurların olması, erkek egemen bir ortam olması, erkek yöneticiler veya kadın yöneticiler
tarafından mobinge maruz kalmak gibi olumsuz durumlar kadınların psikolojilerini kötü
etkilemektedir. Martin (2013)’nin yaptığı çalışmada kadınların erkek işleri olarak görülen işleri
yapmaları nedeni ile ayrımcılığa maruz kaldıkları, çalıştıkları ortamdan kaynaklı fiziksel ve
ruhsal olarak sorunlar yaşadıkları görülmüştür. Güvenel Karaduman ve Ergun (2018) erkek
mesleklerini icra eden kadınların yaşadığı sorunlar ile ilgili araştırmasında da kadınların erkek
meslektaşlarından geri kalmamak adına kadınların duygusal olduğu gerekçesi ile çalışma
arkadaşı olarak yine erkek meslektaşlarını seçtiği görülmüştür. Kadınların her ne kadar ataerkil
188
yapıdan dolayı çalışma yaşamında zorluk yaşasa da üst düzey yönetici olduğunda onların da
çalışma ekibine erkek meslektaşlarını dahil etmektedir. Bu durum, kadınlara en az patriarkanın
onlara verdiği zarar kadar zarar vermektedir.
Araştırma kapsamında kadınlara yaşadıkları olumsuzluklardan kurtulmak için ne yaptıkları
sorulduğunda kadınların bir kısmı arkadaşları ile konuşup dertleştiğini, bir kısmı destek aldığını
söylerken bazıları ise zamanla üstesinden geldiklerini ifade etmiştir. Bazı kadınlar ise sorunlarla
baş edemediklerini söylemiştir. Bu ifadelerden görüldüğü üzere özellikle kolluk kuvvetinde
çalışan ve can güvenliği tehlikede altında olan mesleklerde psikolojik desteğin önemi oldukça
önemlidir.
Son olarak kadınlara meslekleri ile ilgili önyargının olup olmadığı sorulduğunda kadınlar erkek
mesleği olarak görülmesi, farklı hükümlü profillerinin olması gibi nedenlerle insanların
önyargılı olduklarını söylemiştir. Katılımcıların konu ile ilgili görüşleri şu şekildedir;
Cezaevinin korkutucu görünmesi ve mahkûm profilinin insanları endişelendirmesi edeni ile
önyargılar var (K11, 31).
Herkes infaz koruma memurlarına karşı önyargılı. Bizi gaddar, kötü görüyorlar (K6, 42).
Kapalı cezaevinde çalışma koşulları, tehlikeli suçluların içinde çalışıyor olmak ve
hükümlülerin olumsuz psikolojisi nedeni ile önyargı var (K13, 33).
Cezaevi insanlara ürpertici ve korkunç geliyor. Asla cesaret edilmeyecek bir iş gibi görünüyor
infaz koruma memuru olmak (K16,30).
Yukarıdaki görüşlerden anlaşıldığı üzere kolluk kuvvetlerinde çalışmak özellikle cezaevinde
infaz koruma memuru olarak çalışmak görüşmeye katılan katılımcıların karşılaştığı yargılayıcı
tutumları oluşturmaktadır. Bu durumun en büyük nedeni ise infaz koruma gibi güç isteyen ve
Congress Book
tehlikeli bireylerle çalışan meslek elemanlarının erkeklerden oluşması gerektiği, bu tür zorlu
işlerin kadınlara göre olmadığı algısından kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte kadınlar aslında
istediklerinde erkeklere özgü olan meslekleri de oldukça güzel yerine getirmektedir. Bu
durumun en büyük nedeni ise, toplumsal yapıda patriarkanın kadına daha çok nahif ve tehlikeli
olmayan meslekleri uygun görmesi nedeniyle olmaktadır. Güvenel Karaduman ve Ergun
(2018) ‘ün araştırmasında da kadınlar cinsiyetleri nedeni ile üst düzey yönetici pozisyonuna
geçemedikleri, bununla birlikte erkek meslektaşlarının önyargılarına maruz kalmamak ve
kendilerini kabul ettirebilmek adına seslerini duyurmak için yüksek sesle konuştukları, fazla
mesaiye kaldıkları görülmüştür.
Sonuç ve Öneriler
Kolluk kuvvetlerinde çalışan kadınların kök aile, çevre ve iş yaşamında karşılaştıkları ataerkil
örüntüleri incelemeyi amaçlayan bu çalışmada katılımcıların yaşlarının 28-42 arasında olduğu,
çoğunluğunun mesleğe yeni başladığı, evli ve çocuk sahibi oldukları ve büyük oranda çekirdek
aile yapısına sahip oldukları görülmüştür. Araştırma kapsamında yurt içi ve yurt dışı literatür
incelendiğinde kolluk kuvvetlerinde çalışan kadınlar ve yaşadıkları sorunlara ilişkin
çalışmaların çok az sayıda olduğu görülmüştür. Araştırma sonucuna bakıldığında, kadınların
bir kısmı ataerkil bir mesleği yapmaları nedeni ile mutlu değilken bir kısmı çalışıyor olmaları
nedeni ile sorun yaşamadıklarını belirtmiştir. Kadınların çalışıyor olması sadece kolluk
kuvvetinde çalışıyor olması nedeni ile değil genel itibari ile çalışıyor olmaları nedeni ile
yaşadıkları sorunları kapsamaktadır. Buradan hareketle bazı kadınlar çalışmaları nedeni ile
eşlerinden destek görürken bazıları destek görememekte çocuk bakımı ve ev işlerini kendileri
yapmak durumunda kalmaktadır. Bu durum da kadınları oldukça yormaktadır. Bu duruma ek
olarak kolluk kuvvetleri gibi diğer meslek gruplarına göre daha tehlikeli olarak görülen bir
mesleği yapıyor olmak kadınların toplumda önyargı ile karşılaşmalarına ve eleştirilere maruz
kalmalarına neden olmaktadır. 189
Bu sonuçlar doğrultusunda;
Okullarda toplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin derslerin verilmesi,
Erkek mesleği olarak atfedilen işleri yapan kadınlara yönelik pozitif ayrımcılık yapılması,
İş yerlerinde kadınlara ayrımcılık yapılmasını önlemeye yönelik meslek içi eğitimlerin
verilmesi
Özellikle güç kolluk kuvvetleri gibi meslekleri yapan kadınların yaşadıkları sorunlar ve
ataerkilliğin mesleklerine yansıma süreçleri ile ilgili çalışmaların yaygınlaştırılması
önerilmektedir.
Kaynaklar
Güvenel Karaduman Cansu,Argun Ayşe’’Erkek iş ortamlarında kadın çalışanların deneyimleri
ve stratejileri’’ Journal of Sociological Research, (2018), 21 (2),114-143.
Martin Piona ‘‘The Experiences of women in male dominanted professions and envirenment ın
South Africa, University of South Africa (2013).
Tekin Epik Meryem, Özen Serap’’ Erkek İşi"nde Kadın Emeği: Toplumsal Cinsiyet Rollerine
Başkaldıran Kadınlar Üzerine Nitel Bir Araştırma’’ International Journal of Innovative
Approaches in Social Sciences, (2021), 66-90.
Yılmaz Ceylan‘‘Toplumsal Cinsiyet Algısının Kadınların Çalışma Yaşamı Üzerindeki Etkileri:
Artvin Örneği.’’ Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (2019).
Congress Book
Yılmaz Sinan, Güven Gökçe Derin ‘‘Çocuk Sahibi Çalışan Kadınların Stres Düzeyleri ile
Tükenmişlik Düzeyleri Arasındaki İlişki’’ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, (2021),
11 (1), 313-335.
190
Congress Book
ÇİN ATASÖZLERİNDE KADINA YÖNELİK CİNSİYET ALGISI VE

YANSIMALARI*
GENDER PERCEPTION AND REFLECTIONS ON WOMEN IN CHINESE PROVERBS
Adilcan ERUYGUR
Doktora Öğrencisi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı
Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Konya, Türkiye, ORCID ID: 0000-0018-1560-004
Prof. Dr. Ufuk Deniz AŞÇI

Selçuk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi, Konya, Türkiye.
Özet
Atasözleri insan bilgeliğinin meyvesi, dilsel sadeliğin somutlaşmış halidir. Dilbilimciler onu
ulusun aynasına, dilin yaşayan fosiline benzetmişlerdir. Belirli bir kültürün kavramsal
bilincinin bir ürünü olan atasözleri, insan düşüncesinin ortak bir hazinesi olarak kaçınılmaz bir
şekilde kendini tüm ulusal ihtişamıyla ortaya koyan bir dilsel ifadedir.
Hem Çinli akademisyenler hem de yabancı Sinologlar Çincenin cinsiyetçi bir dil olduğu ve Çin
toplumunun katı bir ataerkil yapıya sahip olduğu konusunda genellikle hemfikirdir. Çincenin
bu özelliği ile Çin toplumunun böyle olmasında Çin toplumunun dünya görüşünün oluşmasında
çok etkili olan erkeği temsil eden Yang ile kadını temsil eden Yin şeklindeki dikotomi felsefe
dünya görüşü, Konfüçyüs’ün “erkek üstün ve kadın aşağılık” düşüncesi, Çin toplumun uzun
süre tarım toplumu özelliğini koruması, Çin’in toplumsal hayatındaki katı bir kuralcılık, Çin
siyasi kültüründe otoriter zihniyetin hâkim olması gibi faktörler önemli rol oynamıştır. Erkekler 191
lehine kadınlar aleyhine işleyen bu durum Çin atasözleri üzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. Çin
atasözlerinde kadına yönelik olan bu ayrımcılık ve cinsiyetçi bakış, günümüz Çin toplumunda
kadınların ayrımcılığa uğraması, şiddete maruz kalması ve hatta şu sıralar gündemde olan
“kayıp kadın” meselesi, kadın sayısının az, erkek sayısının ise fazla olduğu bir nüfus
dengesizliğine yol açmaktadır. Çin toplumunda kadınlara yönelik bu aşağılayıcı bakış açısından
en çok Uygur, Kazak ve Özbek vb. Türk kadınları etkilenmektedir.
Son yıllarda kültür dilbilim hızla gelişmektedir. Gelişmekte olan bir bilim dalı olarak, dilsel
cinsiyetçiliğin araştırılması kadar cinsiyet farklılıklarının araştırılmasıyla da ilgilenmektedir.
Bu çalışmaların sonuçları, toplumsal cinsiyet söz konusu olduğunda, ulusal atasözlerinin
içeriğinin kaçınılmaz olarak maçoluğun ve erkeklerin kadınlar üzerindeki üstünlüğüne dair bir
anlayışın etkisini gösterdiğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda kadına yönelik cinsiyet
ayrımcılığı içeren Çin atasözleri nitel araştırma yöntemlerinden olan söylem ve içerik analiz
metotlarıyla analiz edilerek, “erkek üstün kadın aşağılık” düşüncesinin Çin ve Doğu
Türkistan’daki yansımaları ve sonuçları ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Atasözleri, Çince, Kadın, Cinsiyetçilik, Şiddet, Uygur Türkleri Kadınları
Proverbs are the fruit of human wisdom, the embodiment of linguistic simplicity. Linguists
have likened it to the mirror of the nation, the living fossil of language. As a product of the
conceptual consciousness of a particular culture, proverbs are a linguistic expression that
inevitably reveals itself in all its national splendour as a common treasure of human thought.
Both Chinese scholars and foreign Sinologists generally agree that Chinese is a sexist language
and that Chinese society is rigidly patriarchal. Factors such as the dichotomy philosophy world
view in the form of Yang representing man and Yin representing woman, Confucius' idea of
*Bu çalışma “Türkiye Türkçesi, Uygur Türkçesi ve Çincedeki Kadın Konulu Atasözlerinin Kültürel Açıdan Mukayesesi”
adlı Doktora tez çalışmasından üretilmiştir.
Congress Book
“male superiority and female inferiority”, the fact that Chinese society has maintained the
characteristic of an agricultural society for a long time, a strict rule in Chinese social life, and
the dominance of authoritarian mentality in Chinese political culture have played an important
role in the formation of the world view of Chinese society. This discrimination and sexist view
of women in Chinese proverbs, the discrimination and violence against women in today's
Chinese society, and even the issue of “missing women”, which is currently on the agenda, lead
to a population imbalance in which the number of women is low and the number of men is high.
Turkic women such as Uyghurs, Kazakhs, Uzbeks, etc. are most affected by this degrading
view of women in Chinese society.
In recent years, cultural linguistics has been developing rapidly. As an emerging discipline, it
is as much concerned with the study of gender differences as with the study of linguistic sexism.
The results of these studies reveal that when it comes to gender, the content of national proverbs
inevitably shows the influence of machismo and a conception of the superiority of men over
women. In this context, Chinese proverbs containing gender discrimination against women will
be analysed by discourse and content analysis methods, which are among qualitative research
methods, and the reflections and consequences of the idea of “male superiority and female
inferiority” in China and East Turkestan will be tried to be revealed.
Keywords: Proverbs, Chinese language, Women, Sexism, Violence, Uyghur Turkic Women
Giriş
Dil, kültürün temel taşıdır- dil olmadan kültür de olmaz. Dil, düşünceyi açıklayan en önemli
gözlemlenebilir araçtır ve kültürü bir arada tutan en temel bağdır. Öte yandan dil, kültürden
etkilenir ve onu yansıtır. Dilin bir halkın kimliğini, sadece tarihsel ve kültürel geçmişini değil,
aynı zamanda hayata bakışını, yaşam biçimini ve düşünce tarzını da yansıttığı söylenebilir.
Dolayısıyla bir halkın dili, o halkın bazı kültürel özelliklerine dair bir fikir verir. Dil ve kültür 192
birbiriyle etkileşim halindedir: dili anlamak için kültürü, kültürü anlamak için de dili anlamak
gerekir.
Çince karşılığı 谚语- Yànyǔ olarak ifade edilen atasözleri, kültürel çağrışımlar açısından
zengindir ve insanlığın harika dünyasını yansıtır. Ulusal kültürün bir parçasıdır, bu nedenle
onun merceğinden çok çeşitli insani duyguları ve derin bir yaşam felsefesini anlayabiliriz.
Dünyada en çok konuşura sahip olan Çincede çok sayıda atasözü vardır ve bunların önemli bir
kısmı kadınlarla ilgilidir. Kadınla ilgili atasözleri Çin toplumun kadın algısı, kadının
toplumdaki statüsü, kadının erkek olmak üzere diğer insanlarla olan ilişkisi gibi konular
hakkında önemli ip uçlarını vermektedir. Bu sebepten dolayı kadın konulu atasözlerini kültürel
açıdan incelemek bu çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır.
Bu araştırmada incelenecek atasözlerini belirleyebilmek maksadıyla, içinde kadınla ilgili
ifadelerin geçtiği atasözleri taranmıştır. Bu amaç doğrultusunda Çin Atasözleri Sözlüğü (Wen,
2011), Çince Sözlük sitelerinden olan http://www.esk365.com/yanyu/ resmî web sitesi
taranmıştır. Bu çalışmada söz konusu Çin atasözlerinden hareketle Çin toplumundaki kadın
imajı ve algısı, kadına yönelik cinsiyet ayrımcılığı ve şiddet üzerinde durulmaya çalışılacaktır.
Toplamda 48 adet atasözü ele alınmıştır. Nitel araştırma yöntemlerinden betimsel ve söylem
analizi kullanılan bu araştırmanın amacı, kadınlığın Çin toplumunda ne anlama geldiğini ve
kadın algısının düşünsel temellerini ve buna paralel olarak kadına yönelik ayrımcılık ve şiddeti
anlamaya ve bunun toplumda ortaya çıkardığı sonuçları ortaya koymaya çalışmaktır. Aynı
zamanda Çin toplumunun kendisinden olmayan Uygur, Özbek ve Kazak gibi Türk kadınlarına
nasıl davrandıklarına göz atılacaktır.
Congress Book
1. Kadına Yönelik Cinsiyetçiliğin Düşünsel Temeli

Çin toplumunun geleneksel egemenliğinin dayandığı ana kültür Konfüçyüsçülük’tür.
Konfüçyüs'ün “hükümdara vezirin, babaya oğulun sadakati”24 düşüncesinden Mengzi'nin25
“baba ile oğul yakındır, hükümdar ile vezir doğrudur, karı ile koca farklıdır, yaşlı ile genç uyum
içindedir ve arkadaşlar güvenilirdir”26 fikrine, Han Konfüçyüsçü bilgin Dong Zhongshu’nun27
feodal otokrasiyi korumak için oluşturduğu “hükümdar vezire, baba oğula, eş de kocasına
sadakat gösterir”28 şeklindeki üçlü hiyerarşi kuralına kadar tüm hiyerarşik ilişkiler ağı eski
Çin’in toplumsal ilişkiler ağının belirleyicisi niteliğindedir (Zhang, 2002, 14). Buradan, bir eşin
sadakatinin, tıpkı saray mensuplarının sadakati ve oğulların ana babaya saygısı gibi, yönetici
sınıfın bir gereği haline geldiğini görebiliriz.
Çin, İlkbahar ve Sonbahar29 döneminden bu yana Konfüçyüsçülük’ten etkilenmiştir.
Konfüçyüsçülük 2.500 yılı aşkın bir süre Çin'de hüküm sürmüş ve bunun sonucunda
düşünceleri kurallar ve ritüellere dönüşerek Çin kültüründe önemli bir yer tutmuştur.
Konfüçyüs tarafından savunulan “erkek üstün ve kadın aşağılık”30, “Sadece kadınları ve
kötüleri eğitmek çok zordur”31 ve gücü temel alan katı bir “Hiyerarşik Düzen” fikri, doğal
olarak Çin toplumsal ideolojisi üzerinde derin bir iz bırakmıştır. Özellikle, Erkek Üstün ve
Kadın Aşağılık fikri başlangıçta kadınların toplumun gelişiminde erkeklerden daha az önemli 193
bir rol oynamasından ve bu nedenle kendilerinin giderek ihmal edilmesinden kaynaklanmış, bu
da giderek kadınların hor görülmesine ve hatta istismara uğramasına ve sonunda erkeklere
tapınan kör bir cinsiyet kültüne dönüşmüş. Bu tapınma doğal olarak kadınlara karşı ayrımcılık
anlamına gelmiştir (Jing, 2005, 24).
Song hanedanlığı32 döneminde kadınların konuşma ve davranışları için oluşturulan “kurallar
ya da ritüeller”, yani “üç itaat ve dört erdem”33 ritüeli, feodal ritüellerin önemli bir parçası
olmuş ve aynı zamanda çağlar boyunca kadınların konuşma ve davranışlarını düzenleyen ahlaki
bir kod olarak hizmet etmiştir. Buna ek olarak Konfüçyüs, “üç itaat ve dört erdem” ile “üç ilke
ve beş norm”34 ilkelerini savunmuş ve bu ilkeler ile yardımseverlik, doğruluk, saygı, sadakat
ve vefalı evlat gibi ahlaki öğretileri ve insani ahlak kurallarını yönetici ve tebaa, baba ve oğul,
karı ve koca, kardeş ve arkadaş arasındaki ilişkileri düzenlemek için kullanmıştır. “Üç itaat”
evde babaya itaat, evlilikte kocaya itaat ve kocanın ölümünden sonra oğula itaat” gibi ilkeleri
ifade ederken, “dört erdem” ise kadının erdemi, kadının konuşması, kadının görünüşü ve
kadının liyakati gibi anlamlara gelir. Kadınların erdemi edepli davranmak ve “tutarlı ve
istikrarlı” olmaktır. “Kadının sözleri uygun olmalı, sağduyulu konuşmalı ve asla küfürlü bir dil
kullanmamalıdır”. Kadınların görünüşü ise kadınların kocalarını memnun etmek için ağırbaşlı
24 君君臣臣父父子子- Jūn jūnchén chén fù fùzǐ zi

25 孟子: Mengzi (MÖ 372 - MÖ 289) Lu Eyaleti'ndeki Zou'nun (şimdiki Zoucheng, Shandong) yerlisiydi.
Savaşan Devletler döneminde Konfüçyüsçülük’ün önde gelen isimlerinden biriydi. (Erişim 5 Haziran 2023).
https://baike.baidu.com/item/孟子/126
26 父子有亲、君臣有义、夫妻有别、老幼有叙、朋友有信- Fùzǐ yǒu qīn, jūnchén yǒu yì, fūqī yǒu bié, lǎo yòu
yǒu xù, péngyǒu yǒu xìn
27 董仲舒: (MÖ 179-MÖ 104), Guangchuan yerlisi (Da Dong Xuzhuang köyü, Guangchuan, Jing İlçesi, Hebei
Eyaleti), Batı Han Hanedanlığı filozofudur. (Erişim 5 Haziran 2023). https://baike.baidu.com/item/
https://baike.baidu.com/item/董仲舒/374982
28 君为臣纲、父为子纲、夫为妻纲- Jūn wèi chén gāng, fù wèi zi gāng, fū wèi qī gang.
29 İlkbahar ve Sonbahar (MÖ 770-476), genellikle Çin tarihinin Doğu Zhou döneminin ilk yarısını ifade etmek
için kullanılır. (Erişim 5 Haziran 2023). https://baike.baidu.com/item/春秋/982807
30 男尊女卑- Nánzūnnǚbēi
31 唯女子与小人难养- Wéi nǚzǐ yǔ xiǎo rén nán yǎng
32 Song hanedanlığı (960-1279) Çin tarihinde Beş Hanedanlık ve On Krallığı miras alan ve Yuan hanedanlığı ile
başlayan, 18 imparator ve 39 yıl süren Kuzey ve Güney Song olmak üzere iki aşamalı bir hanedanlıktır. (Erişim 5
Haziran 2023). https://baike.baidu.com/item/宋朝/2919
33 三从四德- Sāncóngsìdé
34 三纲五常-sān gāng wǔ cháng
Congress Book
ve becerikli bir şekilde görünmeleri ve davranmaları gerektiği anlamına gelir. Kadın liyakati
ise dokuma, dikiş ve nakış gibi, kadınların sadece el becerilerini göstermeleri gereken ve
gösterebilecekleri işleri ifade eder. İtaati temel alan “üç erdem” kadınları, ömür boyu erkeğe
odaklanarak ve ailede ona hizmet edecek bir yer bulamayarak erkek egemenliği altına sokarken,
aynı zamanda erkek egemenliğini hantal normlarla meşrulaştırmıştır. Ban Zhao, Kadınların
Buyrukları35 adlı eserinde erkeğin kadına üstünlüğü kavramını, kocanın kadının kuralı olması
ilkesini ve ahlakın üç alt erdemini daha da sistematikleştirmiş ve kuramsallaştırmıştır. Ona göre
“Yin ve Yang doğada farklıdır, dolayıyla kadın ve erkek davranış açısından da farklıdır. Yang
sertliği ile erdemli iken, Yin kullanımı ile yumuşaktır. Erkekler güçleriyle değerlidir; kadınlar
yumuşaklıklarıyla güzeldir.” O andan itibaren dört erdem, kadınların ahlaki karakterlerini
geliştirmeleri için bir standart haline gelmiştir. Konfüçyüsçülük da “kocanın Yang, kadının Yin
olduğunu, Yang'ın asil, Yin'in tali olduğunu, Yang'ın üstün, Yin'in aşağı olduğunu” belirten yin
ve yang felsefesini savunmuştur (Nan, 2007, 31).
Kadın bilimci Tan Zhengbi, tüm eski Çin düşüncesinin kaynağının Değişimler Kitabı’nda36
bulunduğuna inanır. Değişimler kitabı kadın-erkek arasındaki ilişki hakkında şöyle der: “Qian37
(gök, tanrı) erkek olur, Kun38 (yeryüzü)ise kadın; açık eve Qian denir, kapalı eve Kun; Qian,
sağlıklı, Kun, itaatkâr; Qian, tanrı, gök ve baba olarak adlandırılır, Kun, toprak, kadın ve anne
olarak adlandırılır. Kısacası, kadın ve erkek arasındaki ilişki, gökyüzü ve yeryüzüne dönüşür;
gökyüzü yeryüzünü kaplar, ona güneş ışığı ve yağmur verir ve yeryüzü elbette gökyüzüne karşı
gelemez. Kadın ve erkek arasındaki ilişkinin ana ekseni, erkeklerin veren, kadınların ise alan
konumunda olmasıdır. Birincisi hayırseverdir ve ikincisi sadece iyiliğin karşılığını ödeyebilir.
194
Bu ana fikir daha sonra toplumsal bilinç tarafından genişletilmiştir (Li, 2006, 181), böylece
erkek ve kadının ontolojik varlığı ve rolleri kabaca aşağıdaki gibi tanımlandı ve karşılık
bulmuştur:
Tablo 1. Yin -Yang Mukayesesi
男- Nán (Erkek) 女nǚ kadın

父- fù (Baba) 母- mǔ (Anne)
乾- qián (Gökyüzü) 坤- kūn (Yeryüzü)
天- tiān (tanrı) 地-di (yeryüzü)
日- rì (Güneş) 月- yuè (Ay)
外-wai (Dış) 内- nèi (İç)
阳-(Yang) 阴- yīn (Yin)
动- dòng (Hareket-dinamik) 静- jìng (Statik-durgun)
攻- gōng (Saldırı) 守- shǒu (Savunma)
刚- gāng (Sertlik) 柔- róu (Esneklik)
强qiáng (güçlü) 弱- ruò (yumuşak)
35
女诫- Nǚ jiè: Kadınların Emirleri, Doğu Han Hanedanlığı döneminde Ban Zhao tarafından Ban ailesinin
kadınlarına insani davranış ilkelerini öğretmek için yazılmış özel bir kitaptır. (Erişim 6 Haziran 2023).
https://baike.baidu.com/item/女诫
36
易易Yì jīng: yer ve gök dünyasındaki değişimleri anlatan eski bir klasiktir. Çin halkının bilgeliğinin
kristalleşmesidir. Dünyayı bütünsel bir bakış açısıyla anlar ve kavrar, insanı ve doğayı birbiriyle uyum içinde olan
organik bir bütün, yani “gök ve insanın birliği” olarak görür. (Erişim 6 Haziran 2023).
https://baike.baidu.com/item/易经/153636
37
乾- qián (Gökyüzü)
38
坤- kūn (Yeryüzü)
Congress Book
Geleneksel Çinli kadının standart imajı ve toplumdaki kadın algısı, kadın ve erkek
arasındaki bu ilişki yukarıdaki tabloda belirtildiği gibi formalize edilmiştir. Kadının ontolojik
varlığı yumuşak, esnek, savunmacı, statik ve içe dönük olarak algılanarak kendine biçilmiş
toplumsal rolleri üstlenmiştir.
Çin Mitolojisinde, Shang Hanedanlığı39 Kralı Zhou'nun eşi Daji40 ve Zhou Hanedanlığı
Kralı Zhou'nun cariyesi Baosi41 tüm kötülüklerin kaynağı olarak tasvir edilir. Çin Mitlerinde
ve efsanelerinde kadınlar ya iblis ya da kılık değiştirmiş şeytanlardır. Kadın imajını zedeleyen
bu tür mitler ataerkil kültürün ürünüdür, çünkü toplumda gücü elinde tutan erkekler bilgeliğin
ve fikirlerin yaratıcısıdır ve kadınları aşağı ve gizemli hem baştan çıkarıcı hem de tehdit edici
olarak görmüşlerdir. Bunun tipik bir örneği Çince’ de “男子有德便是才、女子无才便是德 -
zhǔ nánzǐ yǒu dé biàn shì cái, nǚzǐ wú cái biàn shì dé. (Bir erkeğin erdemi yeteneğidir, bir
kadının yeteneksizliği ise erdemidir)” ve “红颜祸水- Hóngyán huòshuǐ (kadın felakettir)”
atasözleridir. Çağlar boyunca Konfüçyüsçü düşünürler, kadının yeteneksizliğinin üç ana
nedenden ötürü erdem olduğunu savunmuşlardır: 1. Bu, geleneksel Çin ritüellerinin temellerini
sarsacaktır. Ming Hanedanlığı (1368 -1644) döneminde Wang Shifu'nun “Batı Kanadı”42 adlı
eseri halk arasında yaygın bir şekilde dağıtılmış ve herkes tarafından bilinen bir isim olmuştur.
Birçok kişi Ying Ying'in iffetsizliğinin tamamen şiir ve folklor yazma yeteneğinden
kaynaklandığına inanmaktadır. Tang (618- 907) ve Song hanedanlarından sonra, şiir ve
edebiyatta son derece başarılı olan pek çok kadın vardı, ancak bunların çoğu fahişeydi, bu da
pek çok kişinin şiir ve edebiyatı fahişelikle ilişkilendirmesine ve bir kadının yeteneğini 195
ahlaksızlık olarak görmesine neden olmuştur. 2. Bir kadının yeteneğinin kötü bir kadere yol
açacağı düşüncesidir. Bir Çin atasözünün dediği gibi, “红颜薄命- hóngyán bómìng (kadının
yeteneği hayatı için talihsizliktir)” ve bir kadının yeteneğinin trajik bir kadere yol açabileceği
gerçeği, bir kadının yeteneksizliğinin trajediyi önleyebileceği düşüncesini güçlendirmiştir. 3.
Yetenekli kadınların uzun yaşamayacağına inanılırdı. “Kızıl Revaktaki Rüya”43 adlı meşhur
eserdeki önemli karakterlerden Lin Daiyu sadece 17 yaşında ölmüştür ve halk hikayelerinde
birçok güzel kadın uzun yaşamamıştır. Çok fazla yeteneği olan kadınların genellikle gökte
yaşamalarına izin verilmediğine ve bu nedenle erken öldüklerine inanılırdı. Bu da eski
çağlardan beri yeteneğin bir kadının erdemini ölçmek için bir kriter olmadığını göstermektedir.
Konfüçyüsçü kadın etiği, geleneksel Çin toplumunda baskın bir ideoloji ve Konfüçyüsçülük’ün
önemli bir parçasıydı ve eski zamanlarda kadınların ahlaki davranışlarını düzenlemede
vazgeçilmez bir rol oynuyordu. Konfüçyüsçü kadın etiği tamamen ataerkil bir duruşa
dayanıyordu ve kadınların düşüncelerini ve özgürlüklerini kısıtlıyordu. Bir yandan Çinli
kadınların sabırlı ve boyun eğmeye istekli olmalarını sağlamıştır. Öte yandan, Çinli kadınlarda
nazik, erdemli, güçlü ve cesur bir karakteri teşvik etmiş ve eski kadınların geleneksel
erdemlerini ve iyi terbiyesini yansıtmıştır (Li, 2012, 2).
Kadın ve erkek arasındaki bu eşitsizlik dile de yansımış ve dilde cinsiyet farklılığına
yol açmıştır. Çince, onu konuşanların kültürünü ve ideolojisini yansıtır. Bir kelimenin olumlu
ya da olumsuz anlamının seçilmesi, konuşmacının sosyal bir önyargıya sahip olup olmadığını
yansıtabilir. Erkekler ve kadınlar arasındaki sosyal iş bölümü ve kültürel roller insanların
zihninde sabit bir kalıp yaratmıştır: erkekler dışarının kadınlar evin adamı olmuş; erkekler açık
39
Çin tarihinin ikinci hanedanı olan ve Yin Shang olarak da bilinen Shang hanedanı (yaklaşık MÖ 1600- MÖ
1046), aynı döneme ait doğrudan yazılı bir kayda sahip olan ilk Çin hanedanıdır. (Erişim 9 Haziran 2023).
https://baike.baidu.com/item/商朝/194655
40
妲己
41
妃褒姒
42
西厢记
43
红楼梦
Congress Book
görüşlüdür, kadınlar dar görüşlüdür; erkekler cömertçe konuşur, kadınlar yumuşak konuşur.
Erkeklerin yeni, hatta kaba kelimeler kullanması, bağımsızlıklarını ve sosyal normlara meydan
okuduklarını gösterir ve konuşmalarında erkekliklerini yansıtırken, bir erkekle aynı kelimeleri
kullanan bir kadının, çoğunlukla kabul gören kadınsı zarafet ve kadınlık standartlarıyla
uyumsuz olduğu düşünülmektedir. Neredeyse her toplumda “erkeklerin nasıl konuşması” ve
“kadınların nasıl konuşması” gerektiğine dair görünmez bir standart vardır. Bu “görünmez
standart”, erkeklerin ve kadınların psiko-sosyal rollerinin geleneksel kültürel tanımlamasından
türetilmiştir. Çin’de ataerkil bir topluma geçildiğinden beri kadınlar, ekonomik olarak erkeklere
bağımlı oldukları ve bağımsız, erkeklerle eşit bir sosyal statüye sahip olmadıkları için başkaları
tarafından nasıl algılandıklarına çok dikkat etmek zorunda kalmışlardır. Erkek merkezli bir
toplum, bir yandan kadınların faaliyet alanlarını kısıtlayıp bireysel yeteneklerini
geliştirmelerini imkânsız kılarken, diğer yandan da davranış ve konuşmalarına erkeklerden
daha zorlu bir dizi gereklilik dayatmıştır (Jian, 1997, s. 186).
2. Çince “女-Kadın” Kelimesinde Cinsiyetçilik
Kadın kelimesinin modern Çincedeki karşılığı 女44 şeklinde olup, yaygın olarak kullanılan
birinci seviye bir Çince karakterdir. Bu karakter Çince karakterlerin radikallerinden biridir
(Komisyon, 2016, 964). Bu karakter ilk olarak Shang kehanet kemik yazıtlarında45 ve Shang 196
hanedanı (MÖ 1600- MÖ 1027) yazıtlarında görülmüştür. Orijinal anlamı erkek anlamına gelen
男46 kelimesinin aksine kullanılan kadın ya da dişidir ve daha sonra bir kızı bir kişinin karısı
olarak almak anlamında genişletilmiştir. Bu karakter piktografik47 karakterdir. Kehanet Kemik
yazısındaki 女kadın-dişi karakteri, elleri göğsünde çaprazlanmış diz çökmüş bir kadın şeklini
andırıyor, daha detaylı açıklamak gerekirse şu şekildedir: kadın-dişi’nin alt kısmı iki bacaklı
diz çökmüş gibidir, üst kısmı ise “saklanma ve kendini savunma şekli” veya “ellerinin kontrol
edilmesi” gibidir. Buradan da anlaşılacağı gibi, eski çağlardan beri kadınların yaptığı iş ev işi
veya ev içi işlerle sınırlı kalmış ve çoğu zaman erkeklere hizmet etmek için diz çökmüş
pozisyonda kalmıştır. Bu nedenle kadın-dişi kelimesi aslında ayrımcılık anlamını içermektedir.
Çince karakterler bir tür ideografik karakterdir. O sadece Çinlilerin üretim ve yaşam gibi
faaliyetlerini kaydetmek için kullandığı bir sembol değil, aynı zamanda onların düşüncesinin
tezahürüdür. Bu, Çince karakterlerin biçiminde ve anlamında Çinlilerin düşünme biçimini
doğal olarak yansıtmasını sağlamıştır. Li Dasui’nin Kısa ve Pratik Çince Karakterlere Giriş48
adlı yapıtının önsözünde Çince karakterlerin Çin kültürünün özelliklerini en iyi şekilde
yansıttığını söyler. Nitekim bazı Çince karakterlerin yapısından dilde cinsiyet ayrımcılığının
izlerini ve kadın karakterler gibi erkek üstünlüğü ve kadın aşağılığının izlerini görebiliriz.
Kehanet kemiği yazıtlarının ortaya çıktığı Yin49 ve Shang hanedanlıkları döneminde kadının
44Telaffuzu: nǚ
45
商代甲骨文-shang dai jia gu wen: Oracle kemik yazıtları, “Qiwen (契文)”, “kahin kemiği yazıtları (甲骨卜辞)”,
“Yinxu yazısı (殷墟文字)” veya “kaplumbağa kabuğu ve hayvan kemiği yazıtları (龟甲兽骨文)” olarak da bilinen eski
bir Çin yazısıdır. Görebildiğimiz en erken olgun Çince karakterler, esas olarak Çin'deki Shang Hanedanlığı'nın
sonlarında kraliyet ailesi tarafından kehanet ve kayıt için kaplumbağa kabukları veya hayvan kemikleri üzerine
yazılan karakterlere atıfta bulunur. (Erişim 10 Haziran 2023). https://baike.baidu.com/item/商代甲骨文/16914.
46 Okunuşu: nan
47 象形文字：Piktogram ya da piktograf bir eşyayı, bir objeyi, bir yeri, bir işleyişi, bir kavramı resmetme yoluyla
temsil eden semboldür. Bu sembollere dayalı yazı sistemine “piktografi” denir. Piktografi; temsili ve grafiksel
çizimler şeklinde kullanılan bir anlatım biçimidir. Piktograf; temsili ve grafik biçiminde kullanılan bir anlatım
biçimidir. Başka bir deyişle, anlamlı işaretlere dayalı bir yazı sisteminde bir işaret olarak yorumlanabilir.
Hiyeroglifler temelde çivi yazısı gibi boşluklardan oluşan ve fonetik harfler veya belirleyici tekerlemeler
kullanılarak oluşturulmuş bir sistemdir. Hiyeroglifler çivi yazısı ve hiyeroglif yazılarda görülür. (Erişim 10
Haziran 2023). https://baike.baidu.com/item/象形文字 /1884249.
48
简明实用汉字学
49
殷
Congress Book
statüsü yüksek değildi hatta ezilen ve tahakküm altına alınan bir konumdaydılar. Bu
hiyerogliflerin, Çin milletinin atalarının “kadınları hor görme” düşüncesini yansıttığını fark
etmek o kadar zor değildir. Anaerkil toplumun dağılması ve ataerkil toplumun başlamasından
bu yana, aile ekonomisinin can damarı erkeklerin eline geçmiş, kadınlar sadece bazı ev işlerini
yapar hale gelmiş ve o zamandan beri kadının statüsü de gerilemiştir (Zhao, 2005, 91-92). ‘女
’ (Kadın)’ın eski telaffuzu “奴” (köle) olarak telaffuz edilir ve “女” karakteri eski kölelerin 奴
(köle)si anlamındadır. 白虎道50ve 释名51adlı eserlerde kadın kölelerin çoğunlukla ev işleriyle
uğraştıkları yazılır. “如” kelimesi “taahhüt” ve “itaat” anlamına gelen “uyum” anlamına gelir.
Görüldüğü gibi, “kadın” karakterin oluşturulmasının başlangıcında kadın ve erkek arasındaki
farklı toplumsal iş bölümünü zaten somutlaştırmış ve kadın karakterine yansıtmıştır (Wáng,
2014, 36).
3. Çincedeki Kadınla İlgili Atasözlerinde Cinsiyetçilik
Çin atasözlerinde kadınlara yönelik hakaretler erkeklere göre çok daha fazladır ve kadınlara
yönelik hakaretler erkeklere göre daha geniş bir konu yelpazesini kapsar. Örneğin, Atasözleri
Denizi Sözlüğünde52 toplanan atasözlerinde kadınlara ve erkeklere yönelik aşağıdaki hakaretler
bulunur. Kadınlar için aşağıdaki hakaretler kullanılmaktadır:
嬖女- Bì nǚ (Gözde cariye)、婊子- biǎo zi (orospu)、娼- chāng, (fahişe)、黄毛丫头-
huángmáoyātou (sarı saçlı avrat)、丑妇 – chǒu fù (çirkn kadın)、丑媳妇- chǒu xífù (çirkin
gelin)、臭寡妇- chòu guǎfù (çirkin dul kadın)、蠢妻- chǔn qī (ahmak karı)、糊涂妈- hútú mā 197
(şaşkın kadın)、懒妇- lǎn fù (tembel kadın)、妒妇- dù fù (kıskanç kadın)、赖女人- lài nǚrén
(haydut kadın)、泼妇- pōfù (cadaloz)、秃丫头- tū yātou, (keltoş kadın)、妓- jì (fahişe)、丑妻-
chǒu qī (pis karı)、馋妇- chán fù (obur kadın)、蛮妻- mán qī (yamyam kadın)、黄脸婆- huáng
liǎn pó (sarı yüzlü kadın)、恶女- è nǚ, (kötü kadın)、糟糠之妻- zāokāng zhī qī (sorunlu kadın)
、乞婆- qǐ pó (dilenci kadın)、淫妇- yín fù (şehvet düşkünükadın)、小老婆- xiǎolǎopó (aşağılık
kadın)、顽妻- wán qī (şımarık karı)、妄心女子- wàng xīn nǚzǐ, (kuruntulu kadın)、小娘-
xiǎoniáng (küçük anne)、严婆- yán pó (sert karı)、鸨儿- bǎo er, (fahişe)、麻面姑娘 – má miàn
gūniáng (çirkin kız)、癞痢姑娘- làilì gūniáng (uyuz kız)、毛头姑娘- máo tóu gūniáng, (kıl kız)
、妾- qiè, (cariye)、晚娘- wǎnniáng (kuma)、婢- bì(köle kadın)、花花妹子- huāhuā mèizi
(hafif kadın).Metafor, analoji ve diğer retorik yöntemlerin kullanıldığı hakaretler de vardır: 妖
精-Yāojing (cin kadın) 、母猪-mǔ zhū (ana domuz) 、老母猪-lǎo mǔ zhū (yaşlı domuz ana) 、
野花-yěhuā (yabanı çiçek) 、母狗-mǔgǒu (ana köpek) 、母鸡-mǔ jī (ana tavuk) 、母马- mǔ mǎ
(kısrak)、牝鸡-pìn jī(kısır tavuk)、牝马-pìn mǎ (kısır at) (Hong, 2015, s. 197). Hong (2015,
197) göre Çin atasözlerinde kadın ilgili 45, erkekler ilgili yalnız 14 hakaret ifadesi vardır. “丑
-Chǒu (pis)” 、 “臭- chòu (çürük)” 、 “蠢 -chǔn (ahmak)” 、“懒-lǎn (tembel)”、“馋 -chán
50
Báihǔ dào: Beyaz Kaplan Yolu
51
Shiming: Doğu Han hanedanlığının son dönemlerinde Liu Xi tarafından yazılan bu eser, nesnelerin isimlerinin
kökenlerini keşfetmeye adanmış bir başyapıttır.
52
谚海
Congress Book
(açgözlü)”、“赖 -lài (haydut)”、“妒-dù (kıskanç)”、“恶-è (kötü)”、 “淫-yín (şehvet düşkünü)”

、“蛮 -mán (yamyam)”、“泼-pō (cadaloz)”53 gibi ifadeler, derin bir aşağılama ve küçümseme
içeren hakaret sözcükleridir. Erkeklere kıyasla kadınlar için kullanılan aşağılayıcı terimlerin
çokluğu kadınlara yönelik ayrımcılığı yansıtmaktadır.
Çin atasözlerinde Çin toplumuna kök salmış “erkek üstün kadın aşağılık” gibi cinsiyetçi
düşüncenin çeşitli tezahürlerini görmek mümkündür. Kadını aşağılan, dışlayan, ötekileştiren ve
kötü gösteren, kısacası kadını tamamen değersizleştiren cinsiyetçi içerikli atasözlerin birkaçı
aşağıda verilmiştir:
[1] 一代的姑娘三代的魔害 -Yīdài de gūniáng sāndài de mó hài, “Bir neslin kızı üç neslin
şeytani zararıdır.”
[2] 养女随嫁好陪送, 棒槌两把醋一瓮-yǎngnǚ suí jià hǎo péisong, bàngchuí liǎng bǎ cù yī
wèng
“Evlatlık kız evlendiğinde iki çubuk sirke ve bir kavanoz sirke ile ona eşlik edecek.”
[3] 宁跟男子汉吵架, 不跟妇道人家说句话-níng gēn nánzǐhàn chǎojià, bù gēn fùdào ren jiā
shuō jù huà, “Kadınlarla konuşmaktansa erkeklerle tartışmak evladır.”
[4] 好狗不和鸡斗, 好男不和女斗-hǎo gǒu bù hé jī dòu, hǎo nán bù hé nǚ dòu.
“İyi bir köpek bir horozla dövüşmez, iyi bir adam bir kadınla dövüşmez.”
[5] 穷不跟富斗, 男不同女斗-qióng bù gēn fù dòu, nán bùtóng nǚ dòu.
“Fakirler zenginlerle savaşmaz, erkekler kadınlarla savaşmaz.”
[6] 男子由左, 女子由右-nánzǐ yóu zuǒ, nǚzǐ yóu yòu. “Soldan erkekler, sağdan kadınlar
gider.”
[7] 女人舌上没骨头, - nǚrén shé shàng méi gǔtou, “kadının dilinde kemik yoktur.” 198
[8] 菜刀不磨成死铁, 女人不打成妖孽- Càidāo bù mó chéng sǐ tiě, nǚrén bù dǎ chéng
yāoniè. “Bıçak dövülse çelik olmaz, kadın dövülmezse canavar olur.”
[9] 美色从来是祸胎- měi sè cónglái shì huòtāi, “Güzel kadın her zaman bir lanettir.”
[10] 最毒不过妇人心- zuì dú bùguò fù rénxīn, “En zehirli şey bir kadının kalbidir.”
[11] 打老婆, 骂老婆, 手内无钱卖老婆- dǎ lǎopó, mà lǎopó, shǒu nèi wú qián mài
lǎopó.“Karını döv, azarla ve parasız sat.”
[12] 妇道人家短见- fùdào ren jiā duǎn jiàn, “Kadın kısmı dar görüşlüdür.”
[13] 兄弟是手足, 妻子是衣服- xiōng dì shì shǒuzú, qīzi shì yīfú, “Kardeş el ayaktır, kadın
kıyafettir.”
[14] 女人头发长, 见识短- nǚrén tóufǎ zhǎng, jiànshì duan, “Kadının saçı uzun, zekâsı
kısadır.”
[15] 酒多伤身又误事, 美色尤是刮骨刀- jiǔ duō shāng shēn yòu wùshì, měi sè yóu shì guā
gǔ dāo.“Fazla alkol vücuda zarar verir, güzel kadın kemik kemirir.”
[16] 红颜祸水- hóngyán huòshuǐ, “kadın lanetlidir.”
Bunun gibi atasözleri, erkek merkezli bir toplumda insanların bilinçaltındaki kadınların
konumunu açıkça ortaya koymaktadır.
[17] 男人不做主, 扫帚颠倒竖- Nánrén bù zuòzhǔ, sàozhǒu diāndǎo shù.
“Erkek efendilik yapmazsa, süpürge dik durmaz.”
[18] 男当家, 女插花- nán dāngjiā, nǚ chāhuā. “Erkek reistir, kadın mandaldır.”
[19] 天字出 (当) 头夫做主- tiān zì chū (dāng) tóu fū zuòzhǔ.
53
(Erişim 7 Haziran 2023) https://www.zdic.net/hans
Congress Book
“Gök kelimesi ortaya çıkarsa erkek reislik yapar.”

[20] 男人是一层天- nánrén shì yī céng tiān, “Erkek bir kat göktür.”
[21] 妻应夫, 急如鼓- ī yīng fū, jí rú gǔ, “karı kocaya davul gibi yanıt verir.”
[22] 男人是老婆头上一重天- nánrén shì lǎopó tóu shàng yīzhòng tiān.
“Erkek kadın üzerindeki göktür.”54
[23] 儿妇人口不可用- er fù rénkǒu bùkě yòng, “kadın kısmı güvenilmez.”
[24] 妇人之言不可信- fù rén zhī yán bùkě xìn, “Kadın kısmının sözüne güvenilmez.”
[25] 十个妇人, 敌不过一个男子- shí gè fù rén, dí bùguò yīgè nánzǐ.
“On kadın bir erkekle boy ölçüşemez.”
[26] 妻跟夫走, 水随沟流- qī gēn fū zǒu, shuǐ suí gōu liú.
“Eşler kocaları takip eder, sular hendekleri takip eder.”
[27] 妇人嫁了从夫- fù rén jiàle cóng fū, “Kadın evlendiğinde kocasına tabi olur.”
[28] 有夫从夫, 无夫从子- yǒu fū cóng fū, wú fū cóng zi, “kocası olan kocasına tabi olur,
kocasız oğluna tabi olur.”
[29] 在家从父, 既嫁从夫- zàijiā cóng fù, jì jià cóng fū, “Evde babanı takip et, evlenince kocanı
takip et.”
[30] 夫唱妇随- fūchàngfùsuí, “Erkek şarkı söyler, kadın eşlik eder.”
[31] 灶下的妻胯下的马, 任我骑来任我打- zào xià de qī kuà xià de mǎ, rèn wǒ qí lái rèn wǒ
dǎ.
“Sobanın altındaki eşi, kasıkların altındaki atı, hem binersin hem.”
[32] 媳妇是墙上的泥, 去了旧的换新的- xífù shì qiáng shàng de ní, qùle jiù de huàn xīn de.
“Kadın duvardaki çamurdur, eskisi yerine yenisini değiştirirsin.” 199
[33] 自古妇人无贵贱- Zìgǔ fù rén wú guìjiàn, “Eski çağlardan beri kadın onursuzdur.”
[34] 子随母昌, 母随子贵- zi suí mǔ chāng, mǔ suí zǐ guì, “Çocuk anneyi takip eder, anne
çocuğun soyunu takip eder.”
[35] 母马上不得阵- mǔ mǎ shàng bùdé zhèn, “Kısrak at koşamaz.”
[36] 牝鸡无晨, 唯家之索 – pìn jī wú chén, Wéi jiā zhī suǒ, “tavuk öterse kümesi, kadın öterse
evi yıkar.”
Bu, bir tavuk sabahın erken saatlerinde öttüğünde ailenin mahvolacağı anlamına gelir. Bu,
ailenin ve ülkenin yıkımına yol açacak olan yin ve yang'ı tersine çeviren iktidardaki bir kadın
için bir metafordur.55
[37] 哲夫成城, 哲妇倾城- zhéfū chéngchéng, zhé fù qīngchéng
[38] 妇无公事, 休其蚕织- fù wú gōngshì, xiū qí cán zhī
[39] 蒿枝不能当作柴, 妇女不能当作人- hāo zhī bùnéng dàng zuò chái, fùnǚ bùnéng dàng zuò
rén.
[40] 女子无才便是德- Nǚzǐ wú cái biàn shì dé
[41] 不打老婆非好汉- Bù dǎ lǎopó fēi hǎohàn, “Karını dövmezsen, kahraman değilsin”
[42娶来媳妇买来的马，任我骑来任我打- Qǔ lái xífù mǎi lái de mǎ, rèn wǒ qí lái rèn wǒ dǎ
[43] 女人是祸水- Nǚrén shì huòshuǐ-kadın felaketin kaynağıdır.
[44] 女人祸国- nǚrén huò guó-kadın devletin felaketidir.
[45] 男强女弱女不如男-Nán qiáng nǚ ruò nǚ bùrú nán, “Erkekler güçlüdür ve kadınlar
zayıftır, kadınlar erkekler kadar iyi değildir.”
54
Kocanın karısının üzerindeki gökyüzü olduğu ve kadının her konuda kocasına boyun eğmesi gerektiği anlamına
gelir. https://www.gushicihui.com/yanyu/52375/
55
https://baike.baidu.com/item/牝鸡司晨，惟家之索
Congress Book
[47] 三女不御一男- Sān nǚ bù yù yīnán, Üç kadın bir erkeğe karşı koyamaz.”

[48] 养男不养女，养女要受苦56- Yǎng nán bù yǎngnǚ, yǎngnǚ yào shòukǔ, Bir erkek evlat
edinirsin, bir kız evlat edinmezsen, bir kız evlat edinirsen ıstırap çekersin.”
Bu Atasözlerindeki cinsiyet ayrımcılığı, gerçek yaşamdaki cinsiyet ayrımcılığı gerçeğinin
gerçek bir yansımasıdır. Bu atasözleri erkeklerin toplumdaki baskıcı ve zorba konumuna
odaklanırken kadının değersiz varlık olduğunu vurgulanmaktadır. Kadın sadece kocası
tarafından giyilecek ya da atılacak bir giysi, dövülecek ve azarlanacak bir sığır parçasıdır.
Burada kadın ontolojik olarak adeta erkeğin malı olarak konumlandırılmaktadır. Erkek özne
kadın nesne, erkek birincil kadın ikincil, erkek aktif kadın pasif, erkek hareketli kadın durgun,
erkek etken kadın edilgen gibi cinsiyetçi yaklaşım kendini bariz bir şekilde göstermektedir.
Ontolojik olarak “kusurlu ve aşağılık” sayılan kadın siyaset, ekonomik, ahlak, hatta değer
yargılarının öznesinden ziyade nesnesine dönüşerek araçsallaştırılmıştır. Araçsal duruma gelen
kadın gerektiğinde sevilen, saygı duyulan, gerektiğinde ise dövülen, aşağılan bir varlık olarak
muamele görmüştür. Geleneksel toplumlarda kadınların rolleri nadiren tanınır ve eylemleri
nadiren kabul edilirdi. Çoğu zaman, baskın erkek grubunun küçümseyici ve yargılayıcı
yorumlarıyla karşılaşan, değerlendirilen ve kırbaçlanan pasif astlardır. Erkek egemen Çin
kültürünün talepleri doğrultusunda, erkeklerin kadınlar üzerindeki üstünlüğü ideolojisi
toplumun değer sistemine sıkı sıkıya yerleşmiş ve kadınlara karşı ayrımcılıkla derin bir şekilde
damgalanmıştır. Çin Atasözleri “kadınlar konuşkandır” ve “kadınların dilleri uzundur" gibi
aksiyomlarla doludur; kadınlar konuşkan, geveze, bitmez tükenmez sırları olan varlıklardır.
Eski Çin’de bu, erkeklerin eşlerini reddetmeleri için bir bahane bile olmuştur. Buna karşılık,
erkekler toplumun efendileri, konuşma ve davranışların özneleri oldukları için erkeklerin
konuşmaları ve iletişimleri üzerinde herhangi bir kısıtlama olmamış ve büyük bir konuşma
özgürlüğüne ve neyi nasıl söyleyeceklerini seçme hakkına sahip olmuştur. Çin dili ve 200
kültürünün gelişimi üzerinde büyük bir etkisi olan Konfüçyüsçülük’ün iyi öğütleri ve uyarıları
yok değildir, ancak kadınlar hakkında ayrımcı ve aşağılayıcı ifadeleri azımsanmayacak kadarı
fazladır.
Çin düşüncesine göre “kadının saçları uzun aklı kısadır ve kadın zihinsel olarak erkek kadar
yetkin değildir”. Kadınlar sadece beceriksiz ve kıskanç değil, hatta kıskanç ve sulu gözlüdürler.
Bu da kadının ontolojik olarak kusurlu ve problemli olduğuna işaret eder. Bunun nedeni,
erkeklerin toplumsal olarak önemli aktörler olarak tanınması ve saygı görmesi, kadınların ise
toplumsal olarak ayrımcılığa uğraması ve aşağı vatandaşlar olarak değersizleştirilmesidir.
Güzel bir kadına bakmak her zaman bir zevktir. Eski Çinliler ayrıca “insanın doğasında cinsel
ve yemeğe şehvet güdüsü” olduğuna inanırlardı. Bununla birlikte, güzel kadınların bir
talihsizlik kaynağı ve şanssız bir insan olduğuna da inanılırdı. Bu yüzden kadınlar ezilmiş ve
köleleştirilmiş ve ulusal ya da ailevi meseleler hakkında soru sorma haklarına sahip olamamıştır
(Nan, 2007, 20).
4.Günümüz Çin Toplumunda Kadına Yönelik Cinsiyet Ayrımcılığın Sonuçları
Çin bugün bir Konfüçyüsçü yaşam tarzı, ekonomik olarak devlet kapitalizmi ve politik olarak
tek partili sosyalist bir rejim içinde yaşıyor. Çin’de Kolektivizmi, güce ve otoriteye mutlak
itaati ve bağlılığı savunan, güçlü ataerkil yapının savunucusu Konfüçyüsçülük ile Batı
dünyasında ortaya çıkan kapitalizm ve sosyalizmin bir arada yaşaması, Çin toplumunun çeşitli
alanlarında değişimlere neden olmuştur. Bu durumdan Her kesimden insan etkilenmiştir.
Kadınlar da bu değişimden nasibini fazlasıyla almıştır. Kadınların toplumdaki faaliyetlerinin
kapsamı genişlemeye başlamış, üretim sektöründe yer almış, eğitim, edebiyat, sanat gibi
56
(Erişim 11 15 Haziran 2023). http://www.esk365.com/yanyu/
Congress Book
toplumsal alanlarda rol almaya başlamıştır. Ancak erkek egemenliğinin derinlere kök saldığı
ve Konfüçyüsçülük’ün etkisinin hâlâ güçlü olduğu ve “erkek üstün kadın aşağılık”, “erkek
efendi, kadın hizmetkar” gibi cinsiyetçi düşüncelerin etkisi her alanda hissedilen Çin
toplumunda kadınlara yönelik ayrımcılık, taciz, şiddet, kadını ötekileştirme gibi olumsuz
davranışlar devam etmektedir. Kapitalizm ve sosyalizm farklı ideoloji biçimleridir, ancak her
ikisi de Batı dünyasının siyasi, sosyal ve ekonomik ortamında ortaya çıkmıştır. İkisi de insana
aynı bakış açısına sahiptir. Her ikisi de insanı ekonomik bir hayvan olarak görmektedir. Bu ikisi
arasından fark, insanın ekonomik ihtiyaçlarının nasıl çözüleceğindedir. Kapitalizm, sorunu özel
mülkiyetle çözmeyi, sosyalizm ise kolektif mülkiyetle çözmeyi savunur. Ekonomi ve üretim
sistemlerini destekleyen bu eğilimler ve sistemler, Çin toplumunda değişiklikler yaratmıştır.
Kapitalizm ile Sosyalizm ’in kadının üretime katılmasını fazlasıyla teşvik etmesi aslında kadına
ekonomik özgürlük kazandırmış gibi intiba uyandırsa da fakat bu sefer kadını ailesinden
uzaklaştırmaktadır. Kadın adeta hem üreten hem tüketen varlığa dönüşmektedir. Buna Çin
toplumuna kök salmış ataerkillik eklenince kadının hayatında büyük dönüşümler yaşamaktadır.
Üstelik, tek parti otoriter rejimi olarak Çin, genel olarak insan haklarına özel olarak kadın
haklarına saygı, yasaların uygulanması, yargının bağımsızlığı, çevrenin korunması ve siyasi
sistem açısından çok geridedir. Bu nedenle Çin'in ciddi ahlaki, insan hakları ve siyasi sorunları
var. Manevi değerlerin, bireysel haysiyetin ve hukuk düzeninin ortadan kalktığı Çin
toplumunda para, güç, zorbalık ve şiddet günümüzde egemenliği altındaki Uygur Türkleri
olmak üzere diğer Türk Toplulukları, kadınlar baskı altında yaşamaktadır.
Jiang Quanbao, Li Shuzhuo ve Feldman Marcus W (2013) gibi bir grup araştırmacıya göre,
Çin’de katı ataerkillik erkek çocukların miras alma, yaşam düzenlemeleri, ailelerin devamlılığı
ve aile güç yapısındaki baskın statüsünü belirler. Kadınlar erkeklere bağımlı olmak zorundadır,
bu da kadınların aile içindeki statülerinin düşük olmasına neden olur (Das Gupta ve Li, s. 1999,
622). Erkek egemen aile içi güç yapısının yerini hala erkeklerin egemen olduğu yasalar,
ideolojiler ve kaynak tahsisi alırsa, kadınlar üzerindeki kontrol özel ataerkillik alanından 201
kamusal ataerkillik alanına aktarılmakta. Böylece özel ve kamusal ataerkillik birleşerek
kadınları ikincil konuma yerleştiren bir sistem Çin'in geleneksel kültürü Konfüçyüsçülük’e
dayanmaktadır ve bu da aile soyunun devamlılığının Çin'in geleneksel çocuk doğurma
kültürünün vazgeçilmez bir parçası olmasını gerektirmekte ve erkek soyunun tercih edilmesine
yol açmaktadır. Erkek çocuk tercihine ilişkin bu kültürel baskı, çocuk doğurma kararları
üzerinde ekonomik faktörlerden daha önemli bir etkiye sahiptir; dolayısıyla sorun yalnızca
ekonomik değildir (Chu, 2001, 261).
Çeşitli düzeylerde hükümetler tarafından yapılan ve uygulanan doğurganlık kontrolü
politikaları da erkek çocuk tercihine katkıda bulunmaktadır. Doğurganlık kontrolü
politikalarının zorunlu kıldığı çocuk sayısının azaltılması, erkek çocuk sahibi olma olasılığının
da düşmesini beraberinde getirmektedir. Erkek çocuk tercihinin bu kadar güçlü olduğu ve
kadınların toplumsal statüsünün bu kadar olumsuz olduğu bir toplumda, cinsiyet ve çocuk sayısı
çatıştığında, insanlar en az bir erkek çocuk sahibi olmak için cinsiyet seçici kürtaja
yönelmektedir. Tek çocuk politikasının katı bir şekilde uygulanmasıyla birlikte Çin'in
doğumdaki cinsiyet oranı sürekli olarak yükselmiştir. 2000 yılında, 1,5 çocuk politikası
uygulanan bölgelerde (yani ilk çocuk kız ise ikinci çocuğa izin verilen bölgelerde) doğumdaki
cinsiyet oranı 124,7'dir ve bu oran iki çocuklu bölgelerdeki 109,0 oranından %15,7 puan daha
yüksektir, bu da cinsiyet seçici kürtajların etkisini açıkça göstermektedir (Gu, vd., 2007).
Dahası, erkek çocuk isteyen ebeveynler genellikle kız çocuklarını terk etmekte ya da ihmal
etmektedir (Coale, vd., 1999, 640). Aynı zamanda, bazı politikaların yürürlüğe konması ve
uygulanması, erkek çocukların kız çocuklardan daha iyi olduğu ve bir erkek çocuğun aileye
faydasının bir kız çocuğununkinden çok daha yüksek olduğu fikirlerini pekiştirmekte ve bu da
cinsiyet ayrımcılığına katkıda bulunmaktadır.
Congress Book
Çin’de Cinsiyet ayrımcılığı doğrudan kayıp kadınlara ve Çin nüfusunun dengesiz cinsiyet
yapısına yol açmakta, bu da nüfus büyüklüğü, yaşlıların artış hızı, çalışma çağındaki insanların
yetersizliği, azalan doğum sayısı ve evlilik piyasasındaki sorunlar gibi ülkenin demografisinin
önemli özelliklerini etkilemektedir. “Kayıp kadınlar” mevcut nüfus büyüklüğünü azaltır ve bu
etki şu anda küçük olsa da bu kayıp kızların ve onların kadın yavrularının gelecekteki nüfus
artışı üzerindeki etkisi önemlidir. Kayıp kız çocukları doğum sayısını azaltmaktadır ve bu da
Çin nüfusunun yaşlanmasını kesinlikle etkileyecektir. Çalışma çağındaki toplam insan sayısı
da nüfusun azalmasından etkilenecektir. Evlenilebilir kadın sayısının azlığı, evlilik piyasasında
erkeklerin sıkışmasına neden olmuştur (Tuljapurkar, vd., 1999, 476).
Cinsiyet ayrımcılığının önemli sosyal sonuçları vardır. Bunlardan en önemlisi, kız çocuklarının
hayatta kalma, topluma katılma ve ekonomik ilerleme haklarını ellerinden alarak yaşam
kalitesine zarar vermesi; üretkenliği, verimliliği ve ekonomik ilerlemeyi engellerken Çin
toplumunun sürdürülebilir kalkınmasına da zarar vermesidir. İlk olarak, yüksek doğumda
cinsiyet oranları ve fazla kız çocuğu ölüm oranı, kız bebekleri ve çocukları temel doğum ve
yaşam haklarından mahrum bırakmıştır. Bu durum yalnızca Çin Anayasası ve ilgili yasaları
değil, aynı zamanda Uluslararası İnsan Hakları Sözleşmesi'ni de ihlal etmektedir. Anneler,
cinsiyet seçimine bağlı kürtajların psikolojik baskısına ve sağlık risklerine maruz kalmakta, bu
da hem fiziksel hem de üreme sağlıklarını etkileyebilmektedir (Li vd., 2004, 88).
Cinsiyet ayrımcılığı kadınlara ayrılan kaynakları azaltmakta, kadınların eğitim ve mali
gelişimini engellemekte ve toplumun ekonomik kalkınmasını sekteye uğratmaktadır (Pritchett
vd, 1996, 848). “Kayıp kızların” neden olduğu dengesiz Çin toplumsal cinsiyet yapısı, sadece
genç erkekler üzerinde evlilik baskısına değil, aynı zamanda evlenmemiş erkeklerin fiziksel ve
psikolojik sağlıklarının daha kötü olması, evliliklerin ve ailelerin istikrarsızlığı, evlilik dışı
doğumlar, hiç evlenmemiş olanlar için yaşlılık desteği sorunları, artan fuhuş ve kadın kaçırma 202
ve ticareti gibi bir dizi sosyal soruna da yol açmaktadır. Bu ve benzeri sosyal sorunlar toplumun
genel refahına zarar vermekte ve ülkenin uzun vadeli sürdürülebilir kalkınmasına zarar
vermektedir (Jiang, vd., 2007, 350).
Çin’in otoriter siyasal yapısı, Çin toplumuna sirayet etmiş katı ataerkil kültür anlayışı, farklı
kültür ve farklı etnik topluluklarıyla bir arada yaşama gibi hoşgörü kültüründen uzak düşünce
yapısı, kendisi gibi düşünmeyen ve farklı yaşam tarzına sahip toplulukları düşman belleyen
faşizan anlayış, Doğu Türkistan’ın günümüzdeki işgal kimliği, Doğu Türkistanlıların etnik
olarak Türk-Uygur, Din olarak Müslüman, siyasi olarak Çin vatandaşlığı gibi kimliklere sahip
olması gibi nedenler Çin hükümetinin Doğu Türkistanlılara günümüzde uyguladığı zulüm,
sindirme ve baskı politikalarının başlıca nedenleri arasındadır. Çin’in bu baskıcı politikasından
Doğu Türkistanlılar topyekûn etkilenmekle beraber, en çok kadınlar etkilenmektedir. Uygur
Türkleri kadınları olmak üzere Doğu Türkistanlı Türk kadınlarının maruz kaldıkları zulüm
hakkında pek çok araştırma yapılmıştır.
Uygur kadınlarının maruz kaldığı zulüm üzerinde araştırma yapan araştırmacı Asiye (2023) 57,
“Uygur Kadınları- Uygur Soykırımı’nın En Kötü Kurbanları” başlıklı incelemesinde şunları
aktarır: Uygur Soykırımı 2017'den sonra uluslararası topluma teşhir edildi, ancak Çin
hükümetinin Uygur halkını yok etme niyetinin Uygur halkını kolonileştirmesinden beri devam
etmektedir. Toplumun en zayıf kesimleri olan Uygur kadınları ve kızları, Uygur soykırımın en
baştaki kurbanları oldular. Uygur kadınları, Çin'in Uygurlara yönelik çeşitli siyasi
hareketlerinde ailelerinden, topraklarından, kocalarından ve çocuklarından ayrılma, yabancı
ülkelere kaçma ve eşlerini kaybetme gibi dille tarifi mümkün olmayan olayları yaşadılar. Uygur
kadınları, sözde “reform ve kapıyı dışarıya açma” döneminde yoksullaşmanın, işsizliğin,
eğitimsizliğin, her türlü tıbbı deneysel çalışmaların ve doğum kontrolünün kurbanı oldular.
Bilindiği üzere, “Barin İsyanı” ise “planlı doğum politikası” adı altında Uygur kadınlarına
57
(Erişim 17 Haziran 2023). https://foreignpolicy.com/2021/03/12/uyghur-women-are-chinas-victims-and-
resistance.
Congress Book
yönelik aşırı zulümden kaynaklanmıştır. Bunun dışında “5 Temmuz Urumçi Katliamı” da “26
Haziran Shaoguan Faciası” nın kurbanı olan ve zorunlu çalıştırma olarak Çin eyaletlerine
götürülen Uygur kızlarının trajik akıbetinden kaynaklanmıştır. Katliamın görgü tanıklarına
göre, Temmuz 2014’te Xi Jinping'in göreve gelmesinden sonra meydana gelen “Yarken
Katliamı” bile, Ramazan'ın son günü namaz kılmak için toplanan Uygur kadınlarının “yasa dışı
dini faaliyetlerde bulunmaları” ve bölgeden kaçırılmaları nedeniyle meydana gelmiştir. Ancak
Uygur kadınlarının akıbeti “Yarken Katliamı” ile son bulmamış, günümüzde zulmün en yüksek
noktası olan soykırım düzeyine kadar yükselmiştir. Son dönemlerde ise Uygur kadınları sözde
“yeniden eğitim” ceza kamplarına hapsedildi, kaçırıldı ve zorla köle olarak çalıştırıldı,
çocuklarını kaybetme, Çinli erkeklerle zorla evlendirme, kısırlık ameliyatı ve tecavüz gibi
işkencelere maruz kaldılar. 2014 yılında Çin hükümeti Uygur kadınları için “Milyon Kadını
Eğitim Planı” nı başlattı, bu plan aynı zamanda kırsal işgücünün eğitimini de içeriyordu ve
kırsal Uygur kadınları “eğitimin” ana hedefi haline geldi. Uygur kadınlarının en trajik
deneyimlerinden biri de tecavüz ve Çinli erkeklerle zorla evlendirilmektir. Bu olgunun, 2.
Dünya Savaşı sırasında Yahudi kadınların maruz kaldığı tecavüz ve şiddetten pek bir farkı yok.
Çin hükümeti, Uygur kadınlarını soykırımın ilk kurbanları haline getirdi ve bu nedenle Uygur
kadınlarına yalnızca asimilasyon, Çin eyaletlerine nakil ve köle çalıştırma yoluyla değil, aynı
zamanda Uygur kadınlarını kamplara, hapishanelere hapsederek ve tecavüz ederek de
zulmetti.”
https://foreignpolicy.com web sayfasında Simina Mistreanu tarafından Uygur kadınları
üzerinde yapılan bir makalede şöyle denmektedir: Çin'in Sincan'daki Uygurlara ve diğer etnik
azınlıklara yönelik baskı kampanyası, en kötü otoriter rejimlerin standartlarına göre bile
acımasızdır. En azından 2017'den bu yana Pekin'in politikaları, tahminen 1 milyon etnik azınlık
üyesinin toplu olarak hapsedilmesini, yaygın gözetimi, zorla çalıştırma iddialarını, zorla kürtaj
ve kısırlaştırma iddialarını, ibadet yerlerinin ve etnik mahallelerin yıkılmasını ve mezarlıklara
saygısızlığı içeriyor. Ocak ayında görevden ayrılmadan önce dönemin ABD Dışişleri Bakanı 203
Mike Pompeo, Çin'in Uygurlara yönelik tutumunu soykırım olarak nitelendirmişti. Çin, son
yıllarda bölgeyi ara sıra sarsan şiddet olaylarının ardından, kampanyasının terörizme ve
ayrılıkçılığa karşı meşru bir hamle olduğunu söylüyor. Kadınlar kendilerini Pekin'in en
acımasız taktiklerinden bazılarının hedefi olarak buldular. Geçen yıl araştırmacı Adrian Zenz,
bölgenin doğum oranlarını düşürmek için zorla kısırlaştırma ve RİA yerleştirme gibi
programlara 37 milyon dolar akıttığını ve bu oranların 2019 yılında Sincan'da yüzde 24, ülke
genelinde ise yüzde 4,2 düştüğünü tespit etti.” (Aktaran, Eruygur, 2023, 18).
https://www.forbes.com web sayfasında Ewelina U. Ochab (2021) tarafından hazırlanan bir
makalede Uygur kadınlarının uğradığı zulümler ilgili şu ifadeler yer almaktadır: “Son yıllarda
birçok haber kuruluşu Çin'de “yeniden eğitim amacıyla” kamplarda tutulan Uygur
Müslümanlarının vahim durumu hakkında haberler yaptı. Bunu, bu azınlık topluluklarının
şiddet ve istismara, modern köleliğe ve kadınların zorla kısırlaştırılmaya maruz bırakıldığını
öne süren derinlemesine araştırmalar takip etti. Çin Komünist Partisi (ÇKP) bu iddiaları
reddetmeye devam etmektedir. Bazı uluslararası odaklara rağmen, iddia edilen zulümler
durmadı ve kitlesel hapsetme, zorla çalıştırma, zorla kısırlaştırma ve zorla kürtaj ile sınırlı
kalmadı. Bunları tecavüz ve cinsel şiddet haberleri takip etti. BBC tarafından yayınlanan yeni
bir rapora göre, "Çin'in Uygurlara yönelik 'yeniden eğitim' kamplarındaki kadınlar sistematik
olarak tecavüze uğradı, cinsel istismara uğradı ve işkence gördü."
Araştırmacı Rukiye Turdush (2011, 22) “Çin'in Soykırımında Uygur Kadınlar” aldı araştırma
makalesinde şu ifadelere yer vermektedir: Doğumları engelleme politikaları, devlet destekli
zorla evlilikler, zorla çalıştırma ve Uygurların yerine Han Çinlisi erkek kadroların atanması
politikası da dahil olmak üzere Çin'in cinsiyete dayalı politikaları evleri ve bu makalede ele
aldığımız toplu tecavüz kampları, Çin'in sömürgeciliğinin doğrudan bir sonucu olarak soykırım
Congress Book
yapma niyetini ortaya koymaktadır. Bugün Çin hükümeti tarafından işlenen tüm bu eylemler
apaçık ortadadır ve sonuçları tahmin edilebileceği üzere yıkıcıdır.
Sonuç
Çince ’deki kadınla ilgili atasözleri üzerine yapılan söylem ve içerik analizi neticesinde
birçoğunun erkek gözüyle algılandığı ortaya çıkmıştır. Böyle bir erkek egemen anlayışı ya da
ataerkil bakış açısının temelinde Çin toplumun kültürel ve düşünsel hayatında önemli yer tutan
“kadın ile kötü insanları eğitmek en zordur”, “erkek üstün ve kadın aşağılık” ve “kadının
kocasına mutlak itaatini” savunan Konfüçyüsçülük, Çin ulusunun dünya görüşün
şekillenmesinde rol oynayan dikotomik niteliğe sahip Yin ve Yang felsefesi, Çin’in katı bir
otorite siyasal yapısı gibi etkenler yatmaktadır. İncelenen atasözlerinde yine erkek güçlü kadın
zayıf, erkek etken kadın edilgen, erkek özne kadın nesne, erkek veren kadın alan ve erkek aktif
kadın durgun konumundadır. Sahiplik ve tabiilik ilişkisi söz konusu olan kadın erkek ilişkisinde
kadın hep eğitilmesi, adam edilmesi ve itaat ettirilmesi gereken bir varlık olarak görülmüştür.
Erkek kadını “erdemli” biri haline getirmek için her türlü yönteme başvurma yetkisine sahiptir,
hatta bu yöntemler içerisinde şiddet bile en meşru yöntem olarak görülmüştür. Çince’ deki
kadın konulu atasözlerine derinden yansıyan “erkek üstün kadın aşağılık” düşüncesinin
sonuçları günümüz Çin toplumunda bariz bir şekilde görülmektedir. Hatta bu vahim durumdan
en çok Çin’in egemenliği altındaki Doğu Türkistan’da yaşayan Uygur, Kazak ve Özbek olmak
üzere Türk asıllı kadınlar etkilenmektedir.
Kaynaklar
Chu, Junhong. “Prenatal sex determination and sex-selective abortion in rural central China”,
Population and Development Review 27/2, (2001), 259–281. https://doi.org/10.1111/j.1728-
4457.2001.00259.x 204
Coale, Ansley- Banister J. “Five decades of missing females in China”. Demography 31/3,
(1994), 459–479.
Das Gupta M- Li S. “Gender Bias İn China, South Korea And India 1920–1990: The Effects
Of War, Famine, And Fertility Decline”, Development and Change. 30/3, (1999), 619–652.
Eruygur, Adilcan. "Çin Atasözlerinde Kadına Yönelik Cinsiyet Ayrımcılığı ve Şiddet”,
Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 21 (2023), 1-21.
Huáng, Yùhóng. “汉语谚语中的性别歧视及社会文化阐释- Hànyǔ Yànyǔ Zhòng Dì
Xìngbié Qíshì Jí Shèhuì Wénhuà Chǎnshì: Çin Atasözlerinde Cinsiyet Ayrımcılığı Ve Sosyal
Ve Kültürel Yorumu”, Hunan Social Sciences 2, (2015), 197-200.
Jing Jing, Geng. “谚语中的中国古代女性文化透视- Yànyǔ Zhòng De Zhōngguó Gǔdài
Nǚxìng Wénhuà Tòushì: Atasözlerinde Eski Çin Kadın Kültürüne Bir Bakış”. Journal of Social
Sciences of Hebei University, (2005).
Jiang, Quanbao vd. “Son Preference And The Marriage Squeeze: An İntegrated Analysis Of
The First Marriage And The Remarriage Market”, Committee for International Cooperation
in National Research in Demography, (2007), 347–363.
Lǐ, xiàoshā. “儒家传统女性伦理观初探- Rújiā Chuántǒng Nǚxìng Lúnlǐ Guān Chūtàn:
Konfüçyüsçü Geleneksel Kadın Ahlakı Üzerine Bir Ön Çalışma”, Zhejiang University of
Finance and Economics, (2012), 1-3.
Li, Shuzhuo vd, “ Demographic Consequences of Gender Discrimination in China: Simulation
Analysis of Policy Options”, NIH National Library of Medicine 30/4 (2013),
doi: 10.1007/s11113-011-9203-8
Congress Book
Róng, Nánnán. “英汉谚语中的性别歧视- Yīnghàn Yànyǔ Zhòng Dì Xìngbié Qíshì: İngilizce

Ve Çin Atasözlerinde Cinsiyetçilik”, Yüksel Lisans Tezi, 2007.
Summers, Lawrence H- Lant Pritchett. “Wealthier is healthier”, Journal of Human Resources
31.4 (1996), 841-868.
Tuljapurkar, Shrıpad vd. “High Sex Ratios İn China's Future”, Science 267/5199 (1995), 874–
876. DOI: 10.1126/science.784652
Turdush, Rukiye. “ Dossier: Uyghur Women in China’s Genocide”, Genocide Studies and
Prevention: An International Journal, 15/1 (2021), 22-43. doi:https://doi.org/10.5038/1911-
9933.15.1.1834
Wáng, Huì. “语言也会男尊女卑？-Yǔyán Yě Huì “Nánzūnnǚbēi”?: Dilde “Erkekler

Kadınlardan Üstün” Olabilir Mi? ”, Language And Literature Studies 634/2, (2014), 36-37.
Wen, Duanzheng. Çin Atasözleri Sözlüğü. Şanghay: Şangay Sözlük Yayınevi, 2013.
Zhāng, Jīnlián. “从说文女部"看儒家的妇女观- Cóng Shuō Wén•Nǚ Bù"Kàn Rújiā De Fùnǚ
Guān: Kelimelerin Açıklamalı Sözlüğündeki Kadın Kelimesinin Konfüçyüsçü Bakış Açısından
Değerlendirilmesi”. Social Science Forum, (2002), 14-17.
Zhao , Aiwu. “从说文解字女部字看女性社会地位的变化- Cóng “Shuō Wén Jiě Zì Nǚ Bù
Zì Kàn Nǚxìng Shèhuì Dìwèi De Biànhuà: Shuowen Jiezi’den Kadınların Sosyal Statüsündeki
Değişiklikleri İncelemek”. Journal Of Xinyang Normal University 4/2, (2005),91-94.
汉汉汉典 Hànyǔ Cídiǎn: Çince Sözlük. Erişim 10 Haziran 2023.
https://cd.hwxnet.com/view/pgkjhfjjeoaggabp.html .
https://baike.baidu.com/item/ Erişim 5-15 Haziran 2023. 205
https://www.zdic.net/hans/ Erişim 7 Haziran 2023.
http://www.esk365.com/yanyu/ Erişim 5-15 Haziran 2023.
Congress Book
TROIA DÜŞTÜKTEN SONRA: İLYADA DESTANINDA ADI GEÇEN KADINLARIN

AKIBETİNE BİR BAKIŞ
AFTER TROIA FALL: A LOOK AT THE FATE OF THE WOMEN MENTIONED IN THE
ILIAD
DENİZ GÜÇLÜ,
Öğr. Gör., Kocaeli Üniversitesi, Kartepe Turizm Meslek Yüksekokulu, Kocaeli, Türkiye,
ORCID ID : 0000-0001-7040-4068
Özet
İlyada Destanı dünya edebiyatının ve tarihinin en önemli destanlarından biridir. Anadolu’da
geçen destan iki gücün kıyasıya savaşını aktarır. Doğu - Batı arasında yaşanan bu destansı savaş
daha sonra yaşayan büyük generallere de ilham olmuştur. Büyük İskender, Fatih Sultan
Mehmet ve Mustafa Kemal Atatürk’ün başucu kitabı olduğu bilinmektedir. Destan her ne kadar
savaşı anlattığı için maskülen bir anlatı olsa da savaş bir kadın yüzünden çıkmıştır. Ayrıca
tanrıçalar da dâhil olmak üzere kraliçe ve prenses olan pek çok kadının da adı geçer: Helen,
Kassandra, Andromakhe, Iphigeneia, Penelope, Hekabe, Briseis, Klytaimestra. Bu kadınlardan
Troailı olanlar hakkında İÖ 415 yılında ünlü tragedya yazarı Euripides tarafından bir tragedya
yazılmıştır: “Troialı Kadınlar”. Bu oyunda, şehirleri yağmalanıp, kocaları öldürüldükten ve
kalan aileleri köle olarak götürüldükten sonra geriye kalmış Troialı kadınların kaderi
anlatılmaktadır. Çalışmamızda antik dönemde kaleme alınmış destanlar ve tragedyalar başta
olmak üzere, antik metinler ışığında Troia kenti düştükten sonra İlyada Destanı’nda adı geçen
önemli kadınların akıbeti anlatılarak savaşın asıl mağdurlarının kadınlar ve çocuklar olduğu
gerçeği tartışılacaktır. 206
Anahtar Kelimeler: Kadın, Mitoloji, Tarih, İlyada Destanı, Troia
Abstract
The epic of the Iliad is one of the most important epics of world literature and histories. The
epic, which takes place in Anatolia, relates the battle of the two powers to the comparison. This
epic war between East and West inspired the great generals who lived later. It is known to be
the bedside book of Alexander the Great, Fatih Sultan Mehmet and Mustafa Kemal Atatürk.
Although the epic is a masculine narrative to continue the war, the war has had a female
influence. In addition, many women who became queens and princesses, including goddesses,
are mentioned: Helen, Kassandra, Andromache, Iphigeneia, Penelope, Hekabe, Briseis,
Clytemnestra. A tragedy was written about these women, the Trojans, by the famous tragedy
writer Euripides in BC 415: “The Trojan Women”. This play tells the fate of the remaining
Trojan women after their cities were plundered, their husbands killed, and their remaining
families taken as slaves. In our study, the fate of the important women mentioned in the Iliad
after the ruins of ancient texts, especially the epics and tragedies written in the ancient period,
fell to the city of Troai, and the fact that the main victims of the war were women and children
will be discussed.
Keywords: Woman, Mythology, History, Iliad, Troia
Congress Book
Giriş
Antik Yunan’da Troia savaşı üzerine pek çok epik öykü anlatılmıştır. Bu anlatıların ilki ve en
ünlüsü Homeros’a atfedilen İlyada ve Odysseia destanlardır. Tarihçiler ve arkeologlar bu
destanların gerçek olaylardan ilham alınarak yazıldığı konusunda hem fikirdir. Homeros’un
ünlü İlyada Destanı’nın da geçtiği kabul edilen Troia, Çanakkale Boğazı’nın Asya kıyısında
Hisarlık Tepesi’nin üzerinde kurulmuştur. Troia, MÖ 2000’li yıllarda Mezopotamya, Mısır ve
Anadolu arasındaki ticaretin kavşak noktasıydı. Bu nedenle son derece zenginleşmiş ve
düşmanı çoğalmıştı. Antik dönemde Troia’nın da bulunduğu Biga yarımadasının batı kesimi
Troas Bölgesi olarak adlandırılıyordu. Troia’ya İlion da denilmekteydi ki Homeros’un anlatısı
da adını bu isimden almaktadır.
Homeros’un İlyada adını taşıyan destanına konu olan mekân Troia kentidir. Troia’nın bulunuş
öyküsü ve Schliemann’ın son derece hırslı kişiliği, bulduğu hazinenler bir başka efsane haline
gelmiştir. Schliemann’dan önce de bu bölgeye Fr. Le Chevalier (1785), mimar A. F. Mauduit
(1811), Fransa Büyükelçisi Choiseul-Gouffier (1818) ve Charles Texier (1833) gibi seyyah ve
araştırmacıların geldiği bilinmektedir. Bunlar Troas bölgesinde küçük sondajlar yapmışlar ve
sonuçları kitap halinde yayınlamışlardır. Yine Schliemann’dan önce 1863-65 yılları arasında
Frank Calvert arkeolojik saha olabilecek yerleri satın almış ve sondajlar yapmıştır. 1868’de
Schliemann Çanakkale’ye geldiği zaman Calvert’in rehberliğine ve yönlendirmesi sayesinde
Troia’yı bulmuştur (Umar, 2002: s. 42). Ancak kullandığı gayrı profesyonel yöntemlerle Troia
kentine son derece zarar vermiştir.
İlyada ve Odysseia’nın yazarı Homeros ile ilgili bilgilerimizi son derece sınırlıdır. Hayatı ile
ilgili pek çok bilgi öne sürülmüş olsa da net cevaplar bulunamamıştır. Bu durum, bilim
dünyasında “Homeros Sorunu” olarak tanımlanan bir ifade ile özetlenmiştir. Gerçekten yaşayıp 207
yaşamadığı bile bilinmemektedir. Genel görüş Homeros’un İÖ 750-700 yılları arasında
yaşadığı, Ionia bölgesinde Smyrna (İzmir) kentinde doğduğudur. Homeros’un kent kent
dolaşarak öyküler anlatan kör bir rhapsodos58 olduğu düşünülmektedir (Çelgin, 1990: s. 22).
Birçok araştırmacı destanların sözlü bir gelenekten evrimleşerek pek çok ozan tarafından çeşitli
versiyonlarda düzeltilip süslendiğini savunmaktadır. Yunanlılar MÖ VIII. Yüzyılda
destanlarını yazıya aktarmaya başlamışlardır. Anlatı formu olarak şiir yapısında olan bu
destanlar düzenli bir ölçüye sahiptir ve altılık sistem denilen bu ölçü “epik ölçüsü” olarak
anılmaktadır (Atkinson, 2015: s. 29). Bu da Eski Yunanca’nın ahenkli yapısına son derece
uyumlu, kulağa hitap eden bir anlatıdır. İlyada 15.000 dize ve 24 kitaptan oluşan destansı bir
yapıya sahiptir. Antik dönemde bu destanı dinleyenler elbette İlyada destanının tüm
nedenlerine, sonuçlarına bağlantılı diğer öykülere son derece hâkimlerdi.
İlyada destanında anlatılan savaş Troia savaşı olmakla beraber, destanda dokuz yıllık savaşın
yaklaşık 51 günü anlatılmaktadır. Troia savaşı, Troialılar ve Akhalar arasında, geçen bir
savaştır. Birçok yankıları olan bu savaş, öncesi ve sonrası ile birlikte çeşitli destanlara konu
olmuş gerek antik çağda gerekse daha sonrasında sanatçılara da zengin bir kaynak
oluşturmuştur. Resim, müzik ve edebiyatta defalarca işlenen Troia savaşı, hazine avcılarının da
gözdesi olmuştur. Günümüzde gerek film ve dizi sektöründe gerekse edebiyatta hala ilham
alınan en önemli eserler İlyada ve Odysseia'dır. Özellikle edebiyatta son yıllarda mitoloji roman
olarak adlandırabileceğimiz çok satan romanlar göze çarpmaktadır: Kassandra – Christa Wolf;
Akhilleus'un Şarkısı - Madeline Miller; Kızların Suskunluğu - Pat Barker; Bin Gemi – Natalie
Haynes, özellikle Troia savaşını konu edinmiş mitoloji romanlardır.
Troia Savaşı, çoğu bilim insanı tarafından doğu ve batı arasında yaşanan ilk çatışma olarak
tanımlanmaktadır (Kantarcı, 2021: s. 181). Zaten uğruna savaşılan kadının adı “Helen”dir.
58
Rhapsodos: Şiirlerini müzik yerine ellerindeki değnek ile tempo tutarak söyleyen ozanlara verilen isim.
Congress Book
Yunanlıların kendilerini hala Helen olarak tanımlamaları, Troia savaşının da aslında

Helen’lerin bir varoluş mücadelesi olarak görülebilir. Tarih boyunca ünlü komutanlar, krallar
tarafından Troia kenti ve kalıntıları ziyaret edilmiştir. Pers Kralı Kserkes, Büyük İskender,
Roma İmparatorları Hadrianus ve Agustus’un yanı sıra Büyük Konstantin başkent olarak
Konstantinopolis’ten önce Troia’yı düşünmüştür. Sultan II. Mehmet, Troia’nın tarihini iyi
biliyordu. Fatih’in Troia Savaşı’nı anlatan İlyada destanına karşı özel ilgisinin olduğu da
bilinmektedir. Öyle ki, II. Mehmet, saray kütüphanesinde İlyada’nın Eski Yunanca bir
kopyasını muhafaza etmesinin yanı sıra eserin çevirisini de yaptırmıştır. Ünlü tarihçi Imbroslu
Kritoboulos kitabında, Fatih Sultan Mehmet’in Troia kentine verdiği önemi ziyareti sırasında
“...Allah aradan bunca yıl geçmiş olmasına rağmen, bu şehrin ve halkının intikamını alma
hakkını bana nasip eylemiştir” sözleri ile aktarmıştır. (Gözüm, 2000: s. 7).
1. Troia Savaşının Öyküsü
Troia savaşına neden olan olayların başlangıcı, Peleus ile Thetis’in düğünlerine davet
edilmeyen nifak tanrıçası Eris’in sinirlenip intikam almak istemesidir. Her davet edildiği yerde
mutlaka bir kavga çıkaran Eris özellikle çağrılmamıştı. Nifak tanrıçası Eris, Hera, Aphrodite ve
Athena’nın oturduğu ziyafet sofrasına, Hesperidlerin bahçesinden alınmış üzerinde “en güzele”
yazılı altın bir elma atar. Elmanın kime ait olduğu üzerine üç güzel tartışmaya başlarlar ve baş
tanrı Zeus’a elmanın kim ait olduğunu söylemesini isterler. Zeus seçim yapacaklarından biri
karısı, biri kızı, diğeri de kardeşi olduğu için kurnazca davranır ve çareyi Troia Kralı
Priamos’un oğlu Paris’i hakem ilan etmekte bulur. İda dağında Paris’in karşısına çıkan üç güzel
tanrıça ne istediklerini söyledikten sonra Paris’in karar vermesini beklerler. Bu arada her biri 208
kendisini seçmesi için Paris’e çeşitli vaatlerde bulunurlar. Athena Paris’e sonsuz bilgelik
vereceğini, Hera ise Paris’i Asya’nın hâkimi yapacağını söyler. Aphrodite, Paris’e dünyanın en
güzel kadınının aşkını vaat eder. Bu güzel kadın Sparta Kralı Menelaos’un karısı Helen’dir.
Paris, kararını verir ve altın elmayı Aphrodite’e uzatır. Paris, Aphrodite’nin yardımıyla
Sparta’ya gider, Helen’i kaçırır, prensi olduğu Troia şehrine geri döner. Bunun üzerine hakarete
uğramış Menelaos, Akha ordularını toplayarak Troia’ya savaş açar ve böylece Troia savaşı
başlamış olur.
Homeros’un anlatısı savaşın 9. yılında Akhileus’un çadırında başlar. İlyada destanın odak
noktası Akhilleus’tur. Akhilleus, Nereid kızı Thetis ile Myrmidonlar'ın kralı Peleus'un oğluydu.
Prometheus, Zeus'u Thetis'in babasından daha büyük bir oğul doğuracağına dair bir kehanet
konusunda uyarana kadar hem Zeus hem de Poseidon, Thetis ile evlenmek için rakiptiler. Bu
nedenle iki tanrı Thetis’i bırakıp onu Peleus'la evlendirdi. Peleus ile Thetis’in oğulları Akhilleus
doğunca, annesi onu ölümsüz yapmak için Hades’te bulunan Styks nehrine batırdı.
Ayaklarından tutup suya batırdığı için topuklarına su değmedi. Bu nedenle de Akhileus’un
topukları dışında tüm bedeni silah işlemez bir hale gelmişti (Grimal, 1997: s. 42). Akhilleus’un
ölümü topuğundan aldığı darbe ile olmuştur59.
Troia savaşına katılmadan önce Akhilleus’un kaderi için iki farklı seçim sunulur. Savaşa
katılmazsa çok uzun yıllar yaşayacaktır ama ölünce adı unutulup gidecektir. Savaşa katılırsa
ömrü kısa olacak ama adı sonsuza kadar yaşayacaktır (İlyada IX. 410)60.
59
Günümüz tıp literatüründe “Aşil tendonu” olarak anılan tendon (ayak bileğinin arkasında yer alan ve baldırda
bulunan kasların topuğa yapışmasını sağlayan tendon) adını Akhilleus’tan almıştır.
60
Akhilleus savaşa katılmayı, ünü dolayısıyla ölümü seçti. Ancak Odysseia’da, Odysseus yeraltına inip
Akhilleus ile karşılaştığında, seçiminden dolayı pişmanlığını dile getirir:
“Ballandırma bana ölümü, şanlı Odysseus,
bütün geçmiş göçmüş ölülere kral olacağıma
el kapısında kulluk edeydim keşke,
varlıksız, yoksul bir çiftçinin yanında ırgat olaydım” (Odysseia, XI.487)
Congress Book
İlyada şu sözlerle başlar (İlyada, I.1) :

Μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληιάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυρί' Ἀχαιοῖς ἄλγε' ἔθηκε,
Söyle ey Tanrıça, Peleusoğlu Akhilleus'un öfkesini söyle,
Büyük acıları Akhalar’a o lanetli öfke getirdi,
Akha kuvvetlerinin komutanı Agamemnon tarafından onursuzlaştırıldıktan sonra Akhilleus’un
savaştan çekilmesiyle başlar. Agamemnon, Akhilleus’un savaş ödülü Briseus'un kızı Briseis'in
kendisine getirilmesini emreder. Akhilleus, annesi Thetis'in ısrarıyla, diğer Yunan kuvvetleriyle
birlikte savaşmayı veya birliklerine önderlik etmeyi reddeder. Agamemnon'un bu yaptığına
öfkelenen Akhilleus, annesi Thetis’e, Troialıların savaşta üstünlük kazanmasına yardım etmesi
için Zeus’u ikna etmesini ister. O olmadan savaşın kazanılmayacağının anlaşılacağını ve
böylece onurunu geri kazanabileceğini söyler.
Zeus'un etkisiyle savaş Yunanlıların aleyhine dönerken Nestor, Agamemnon'un Akhilleus’u
kızdırması nedeniyle Troialılar’ın üstünlük elde ettiğini söyler ve kralı Akhilleus’u yatıştırmaya
çağırır. Agamemnon, Odysseus, Aias ve Phoeniks'i gönderir. Akhilleus savaşa dönerse,
Agamemnon'un Briseis'i ve diğer hediyeleri iade edeceğine söz verirler. Akhilleus,
Agamemnon'un kendisine sunduğu tüm teklifleri reddeder ve Akhaları planladığı gibi evlerine
yelken açmaya teşvik eder.
Hektor liderliğindeki Troialılar, Akha ordusunu sahille doğru iter ve Akha gemilerine saldırır.
Akha kuvvetleri mutlak yenilginin eşiğindeyken Patroklos, Myrmidonları Akhilleus’un zırhını
giyerek savaşa götürür, ancak Akhilleus kampta kalır. Patroklos, Troialıları sahilden geri
püskürtmeyi başarır, ancak Hektor tarafından öldürülür.
209
Nestor'un oğlu Antilokhos'tan Patroklos'un ölüm haberini alan Akhilleus, çok sevdiği
arkadaşının ölümüne çok üzülür. Annesi Thetis, perişan haldeki Akhilleus'u teselli etmeye gelir.
Hephaistos’u, Hektor tarafından alınan Patroklos'un giydiği zırhın yerine kendisi için yeni zırh
yapmaya ikna eder. Patroklos'un ölümüne öfkelenen Akhilleus, savaşa geri döner ve sahaya
çıkarak öfkesinden birçok adamı öldürür, Hektor'u arar. Akhilleus, nehir tanrısı Skamandros
(Küçük Menderes) ile bile savaşa girer. Tanrı Akhilleus'u boğmaya çalışır ama Hera ve
Hephaistos tarafından durdurulur. Sonunda Akhilleus avını bulur. Hektor ile savaşmaya
başlarlar. Akhilleus, Hektor'u öldürür ve cesedi arabasının arkasına bağlayarak, surların
etrafında sürükler. Hermes'in yardımıyla, Hektor'un babası Priamos, oğlunun gömülebilmesi
için Hektor'un cesedinin geri verilmesi için Akhilleus'a yalvarmak üzere Akhilleus’un çadırına
gider. Akhilleus merhamet gösterir ve cenaze süresince, ateşkes sözü verir. Destan, Hektor'un
cenazesi, Troia’nın ve Akhilleus'un akıbetinin ne olacağı ile sona erer.
2. Troia Savaşından Sonra Kadınlar
Troia Savaşı her zaman bir ilham kaynağı olmuştur. Antik dönemden günümüzde kadar her
sanat dalında işlenen en gözde konulardan biridir. Antik dönemde de şiirlere, tarih anlatılarına
ve en önemlisi de tragedyalar büyük esin kaynağı olmuştur. Ünlü tragedya yazarları Aiskhylos
(MÖ 525-456) ve Sophokles (MÖ 496-406) de Troia savaşı ile bağlantılı çeşitli tragedyalar
yazmışlardır. Aiskhylos Agamemnon; Sophokles ise Elektra tragedyalarını kaleme almıştır.
Ancak Euripides’in (MÖ 480-406) Troialı Kadınlar tragedyası başta olmak üzere Hekabe,
Andromakhe, Helena, Elektra, İphigeneia Tauris’te ve İphigeneai Aulis’te gibi Troia savaşı ile
Congress Book
bağlantılı kadınlar için ayrıca tragedyalar kaleme alarak savaşın kadınların ve çocukların
üzerinde bıraktığı yıkıcı etkiyi işlemiştir61.
Troialı Kadınlar tragedyası tam da Troia kenti düştükten sonra Hekabe, Kassandra,
Andromakhe ve Helen’in akıbetlerine odaklanır. Tragedya, Poseidon ile Athena'nın diyaloğu
ile başlar. Troia Savaşı boyunca Poseidon, Troia tarafında olmuşken; Athena Akhalar’ı
desteklemiştir. Poseidon tahta at ile yapılan hileyi anlatır ve devam eder, Priamos’un Zeus
tapınağında katledildiğini, Akhalar’ın, Troia zenginliklerini aldıklarını, Komutanların birçok
Troialı kadını köle olarak aldığından, Helen’in de tutsak olduğundan, Polyksene’nin
Akhilleus’un mezarında öldürüldüğünden, Kassandra’ya ise Aias’ın tapınakta62 zorla sahip
olduğundan bahseder. Poseidon’un yanına Athena gelir. Tanrıça Athena, Kassandra’ya Athena
tapınağında saldırıldığını ancak Akhalar bu saygısızlığa dur demedikleri için artık Troialılar’ın
tarafına geçtiğini söyler. Athena, Zeus’un yardımı ile eve dönen Akhalar’a fırtınalar
çıkaracağını anlatır ve Poseidon’un da Ege’den geçerken denizin dalgaları ve kasırgalarla
Akhalar’a felaketler getirmesini ister. Poseidon da kabul eder.
Sonra haberci girer ve Hekabe’ye Troialı kadınların kimler arasında paylaştırıldığını anlatır.
Kassandra’yı kendine eş yapmak için Agamemnon almıştır. Hekabe’nin diğer kızı Polyksene
Akhilleus’un mezarına kurban edilmiş, Hektor’un karısı Andromakhe’yi ise Akhilleus’un oğlu
Neoptolemos almıştır. Hekabe’nin kendisi de Odysseus’un payına düşmüştür. Kassandra
sahneye girer ve yas içindeki annesine üzülmemesini; babasını ve kardeşini öldüren
Agamemnon’u öldürerek ondan intikam alacağını anlatır. Sonra da annesini alan Odysseus’un
başına geleceklerin kehanetini verir. Ardından Kassandra, Agamemnon’a gelin olmak için
sahneden haberciyle çıkar. 210
Sahneye Andromakhe girer ve Hekabe ile kaderlerine ağlaşırlar. Kocasını öldüren adamın
oğlunun yatağına girecektir. Haberci tekrar sahneye girer ve Andromakhe’ye oğlunu
öldüreceklerinin haberini verir. Odysseus, cesur adam Hektor’un çocuğunun büyümemesi
gerektiğini, ileride intikam alacağından endişe ettiği için çocuğun Troia surlarından aşağı
atılmasını söylemiştir. Haberci Andromakhe’ye metanetle karşılamasını aksi takdirde
Akhalar’ın bebeği gömmesine bile izin vermeyeceğini de ekler. Böylece haberci ve
Andromakhe sahneden çıkar.
Sahneye Menelaos girer ve karısı Helen’i esir alacağını söyler. Paris’in ve ülkesi Troia’nın
cezasını bulduğunu belirtir. Helen’i alıp memleketine götüreceğini ve orada yakınları Troia’da
ölenlerin, Helen’e hak ettiği cezayı vereceğini söyler. Hekabe, Menelaos’a karısı Helen’i
hemen şimdi öldürmesini söyler. Çünkü Helen’in cazibesiyle erkekleri esir alıp kentleri
yıktığını söyler. Helen, Menalaos ve Hellenler’in kendisi hakkındaki kararını sorar. Menalaos
ona, öldürülmesi için kendisine verildiğini söyler. Helen söz alır ve asıl suçlunun Hekabe
olduğunu anlatır, çünkü Paris’i o doğurmuştur. Üstelik tanrıların ona Paris’e hamile iken
felaketi haber veren bir rüya gösterdiğini, ancak onların Paris’i öldürmedikleri için bu
felaketlerin herkesin başına geldiğini söyler. Sonra sözü Hekabe alır ve Helen’in yalan
konuştuğunu anlatmaya başlar. Paris’in ve İlion’un lüksünü ve şatafatını istediği için Paris’le
kaçtığını iddia eder. Madem Paris onu zorla kaçırmıştı niye bağırıp yardım istememişti. Ayrıca
Hekabe, Helen’e defalarca git dediğini ama Helen’in kaçmadığını, Troia prensesi olmayı
isteyerek seçtiğini söyler. Sonra Hekabe, Menalaos’a döner ve Hellas’ı onurlandırmak için
61
Bu oyunun kaleme alındığı zaman Atina MÖ 421 yılı barışı ile Sparta karşısında üstünlük kazanmış, gelirleri
artmıştı. Atina’da esen savaş yandaşlığı rüzgârı karşında yer alan Euripides’in “Troialı Kadınlar” oyunu savaş
hayranlığına bir yanıt olarak algılanmaktadır (Latacz, 2006: s. 320).
62
Antik dönemde tapınakların dokunulmazlığı vardı. Tapınakta her hangi bir suçun işlenmesi bir yana rahipler
dışında halkın tapınağın içinde girmesine de izin verilmezdi. Zeus tapınağında Priamos’un öldürülmesi ve Athena
tapınağında Kassandra’ya tecavüz edilmesi büyük bir suçtu, tanrı/tanrıçanın kendisine bizzat saygısızlıktı.
Congress Book
Helen’i hemen öldürmesini tavsiye der. Helen’in kocası Menalaos’u etkilemesinden

korkmaktadır. Sonra Menalaos ve Helen çıkarlar. Koro yine geleceklerine ağıtlar yakar.
Sonra haberci gelir tekrar. İolkos Kralı Pelias’ın oğlu Akastos, Neoptolemos’u sürgüne
göndermiştir. Bunun üzerine Neoptolemos ve Andromakhe alelacele gitmişlerdir. Andromakhe
öldürülmüş oğluna cenaze düzenlemesi için bebeği Hekabe’ye verir. Hekabe de küçücük
bebekten korkan Akhalar’ın bu vahşetine dert yanmaya başlar ve çadırdaki Troialı kadınlar da
ona eşlik eder.
Haberci tekrar girdiğinde, Troia’nın yakılmak üzere ateşe verildiğini, borazan çaldığında ise
çadırdan kadınların ikişer ikişer çıkarak Akha gemilerine gitmeleri gerektiğini söyler. Troialı
kadınlar ve Hekabe, başlarına gelenlere, Priamos’un mezarsız ölüsüne bir kez daha ağıt yakarlar
ve tragedya bu şekilde sona erer (Euripides, Troialı Kadınlar).
Aynı şekilde Latin yazar Seneca’nın (MÖ 4 - MS 65) Troialı Kadınlar adlı bir tragedyası vardır.
O da eserinde Hekabe, Helen ve Andromakhe’ye yer vermiştir. Seneca’nın günümüze kadar
ulaşan tragedyaları Yunan versiyonlarından küçük ayrıntılar ile farklılaşır. Bu dönemde, bu
oyunlar sahneye konmaktan ziyade okunmak için yazılmaktaydı (Erim, 1987:s. 189).
Tragedya’nın konusu kısaca şöyledir:
I. Perde: Hecuba, Troyalılar Korosu ile birlikte ülkelerinin yok oluşuna ve Hector ile Priamos'un
ölümüne ağıt yakar.
II. Perde: Talthybius, Akhilleus'un hayaletinin ortaya çıktığını anlatır ve Yunanlıları
nankörlüklerinden dolayı azarlayarak, Polyxena'nın yeraltı tanrılarına bir adak olarak
mezarında kurban edilmesini talep eder. Aksi halde Yunanlıların dönüşleri için uygun bir rüzgâr
olmayacaktır. Agamemnon ve Pyrrhus kurban konusunda tartışırlar. Calchas çağrılır ve
yalnızca Polyxena'nın öldürülmesi gerektiğini değil, aynı zamanda Astynax'ın da kuleden 211
fırlatılması gerektiğini iddia eder. Koro, Akhilleus'in bir ruh olarak göründüğünü reddeder ve
ruhun bedenle birlikte sonsuza kadar öldüğünü iddia eder.
III. Perde: Andromache, rüyasında gördüğü bir görüntü karşısında paniğe kapılır ve oğlunu
babasının mezarına gizler. Ulysses, zekâsıyla nerede olduğunu keşfeder ve onu ölüme sürükler.
IV. Perde: Helen, Polyxena'yı Pyrrhus'la evlenme ümidiyle kandırmaya çalışır. İlk başta
numarayı sürdürür, ancak bir süre sonra Andromache ile tartıştıktan sonra her şeyi itiraf eder
ve planın yerine getirilmesini açıkça tavsiye eder.
V. Perde: Haberci, Hecuba ve Andromache'ye Astyanax'ın kuleden atıldığını ve Polyxena'nın
Akhilleus'in mezarında öldürüldüğünü bildirir63 (Seneca, Tragoediae).
3. Hekabe
Homeros'a göre Hekabe Frigya Kralı Dymas'ın kızıydı ve Troya kralı Priamos ile evlendi.
Hektor, Paris Kassandra olmak üzere 19 çocuğu vardı. Hekabe’nin şansızlığı Paris’e
hamileyken başlar. Paris’in doğumuna günler kala bir rüya görür. Rüyada karnından çıkan bir
alev topunun Troia’yı sarıp sarmaladığını görür. Kâhinler bu rüyayı kötü olarak yorumlarlar ve
Paris doğunca İda dağında onu ölüme terk ederler. Ancak Paris bir çoban tarafından büyütülür
ve genç bir adam olduğunda Troia’ya geri döner (Erhat, 1997: s. 124). Savaş sırasında Hekabe
çocuklarının ölümlerini izlemiş ağıtlar yakmıştır. Euripides’in Troialı Kadınları’nda,
Hekabe'nin Odysseus tarafından köleleştirildiğini görmekteyiz. Hekabe tragedyasında ise
olaylar Troia'nın düşüşünden hemen sonra gerçekleşir. Priamos ve Hekabe’nin en küçük oğlu
Polydorus, saklanması için Kral Polymestor'a gönderilir, ancak Troya düştüğünde Polymestor,
63
Eserin orijinali Latince olduğu için isimler metinde Latince şekliyle kullanılmıştır.
Congress Book
Polydorus'u öldürür. Hekabe bunu öğrenir ve Polymestor Troia’ya geldiğinde, Hekabe hile
yaparak onu kör eder ve iki oğlunu öldürür (Euripides, Hekabe).
Hekabe’nin Hektor’un ölümü üzerine:
Bak anana yavrum, talihsiz anana,
Senin acını göreyim, öldüğünü göreyim de,
Bundan böyle nasıl yaşarım ben, nasıl?
Gece gündüz yüreğimin ışığıydın bu kentte,
Troialı kadınların, erkeklerin gücü desteği,
Bir tanrı gibi selamladı yavrum onlar seni,
Sen onların büyük şanıydın sağken,
Ama yavrum, kaderle ölümün elindesin şimdi.
(İlyada, XXII. 430)
Hekabe’nin sonuna dair farklı anlatımlar vardır. Bir anlatıda, Odysseus'a köle olarak
verildiğinde, ona hırlayıp küfrettiğini, bu yüzden tanrıların onu bir köpeğe çevirerek kaçmasına
izin verildiği anlatılmaktadır. Bir diğer anlatı da Hekabe, çocukları Polydorus ve Polyksena'nın
cesetlerini görünce çılgına döndüğü ve yine başka bir efsaneye göre Hekabe’nin bu acıya
dayanamayarak kendini denize attığı (Hyginus, Fabulae 243) "ateşli gözleri olan bir dişi
köpeğe" dönüştüğü aktarılmaktadır.
4. Andromakhe
212
Andromakhe Kilikya Thebe'de doğdu. Sayısız düğün hediyesi getiren Hektor tarafından
babasının evinden gelin olarak alındı. Andromakhe ve Hektor'un, Skamandrios bazı
kaynaklarda Astyanaks adında bir oğulları vardı. Paris ve Helen'in uygunsuz ilişkisinin aksine,
Hektor ve Andromakhe, ortak talihsizliklerinin trajedisini artıran mutlu, üretken ve ideal bir
evlilikleri vardı. Bu durumu en açık şekilde İlyada’da Hektor’un savaşa giderken karısına ve
oğluna veda ettiği bölümde görmek mümkün (İlyada, IV. Kitap). Bu bölüm İlyada’nın en acıklı,
en dokunaklı bölümlerinin başında gelmektedir. Troia düştükten sonra Andromakhe,
büyüyünce babası Hektor'un intikamını alacağı düşüncesi ile Odysseus Astyanaks'ın
öldürülmesini önerir. Andromakhe, Akhilleus'un oğlu Neoptolemos'a64 cariye olarak verilir.
Akhilleus sadece kocası Hektor’u değil aynı zamanda babası Eetion’u öldürmüş ve memleketi
Thebe'yi yağmalamıştır (Erhat, 1997: s. 22). Andromakhe, Neoptolemos ile birlikte
Akhilleus’un ebeveynleri Thetis ve Peleus'un yaşadığı Phthia'ya gider. Burada da acıları
bitmez. Neoptolemos’un daha önce evlendiği Hermione’den çocuğu olmamıştır.
Andromakhe’nin üç oğlan ve bir kız doğurması üzerine kıskançlıktan deliye dönen Hermione
onu öldürmek ister. Andromakhe tapınağa sığındığı halde öldürmek için girişimde bulunur
ancak son anda kurtulur.
Hektor’un vedası sırasında Andromakhe’nin sözleri:
Benim senden başka dayanağım yok,

Alıp götürdüğü zaman ölüm seni
Yalnız acılar kalacak bana,
64
Bazı kaynaklarda adı Pyrros olarak geçer.
Congress Book
Ne babam var benim, ne ulu anam…

Sen bana bir babasın Hektor,
Ulu anamsın, kardeşimsin,
Arkadaşısın sıcak döşeğimin.
Burada, kalede kal, acı bana
Yetim koma yavrumuzu, karını dul koma.
(İlyada, VI. 414-434)
5. Kassandra
Kassandra Yunan mitolojisindeki en bahtsız karakterlerden biridir kuşkusuz. Troia savaşından
önce başlar trajedisi. Bakire kalmaya yemin ettiği için Apollon’un aşkını reddeder. Apollon
Kassandra’yı ikna etmek için ona kehanet yeteneği verir. Ancak Kassandra kararını değiştirmez
ve Apollu’u tekrar reddeder. Buna çok kızan Apollon bu yeteneği bir lanete dönüştürür.
Kassandra her şeyi bilecek ama kimse ona inanmayacaktır. Öyle de olur, Kassandra yaşanacak
her şeyi önceden görüp söylemesine rağmen kimseyi inandıramaz. Helen’in gelişi ile savaş
olacağını, Troia’nın yakılıp yıkılacağını söyler, tahta at kapıya geldiğinde saçını başını yolar,
“atı almayın” içeri der ama kimse dinlemez (Grimal, 1997: s. 365).
Paris’in Helen’i getirmek için yola çıkmasından önce Kassandra’nın sözleri:
Nereye gidiyorsun? Yanına yangını getireceksin.
Bu suların üzerinde aradığın alevlerin ne kadar büyük olduğunu bilmiyorsun.
(Ovid, Heroides 16,120)
213
Troia kenti düştüğünde Kassandra, Athena tapınağına sığındı. Küçük Aias tarafından tapınakta
acımasızca tecavüze uğradı. Daha sonra Kassandra, Myken Kralı Agamemnon tarafından
cariye olarak alındı. Agamemnon'un karısı Klytemnestra kocası savaştayken Aegisthus ile
sevgili olmuşlardı. Kassandra ve Agamemnon daha sonra Klytemnestra ve Aegisthus
tarafından öldürüldü.
Günümüzde, Kassandra Sendromu, ileri sürüldüğünde başkaları tarafından inanılmayan,
sonrasında gerçekleşerek insanları şaşırtan kötü ve üzücü olaylar için kullanılan bir terim olarak
kullanılmaktadır. İnsanlardaki kötü haber ve olayları görmezden gelme isteğini gösteren
sendrom adını bahtsız Kassandra’dan almıştır.
6. Helen
Helen İlyada ve Odysseia dâhil çoğu kaynakta Zeus ile Leda'nın kızıdır. Leda, Sparta kralı
Tyndareos'un karısıydı. Euripides'in MÖ V. yüzyılın sonlarında yazdığı Helen oyunu, Helen’in
doğumuyla ilgili en bilindik açıklamayı bildiren en eski kaynaktır. Babası olduğu varsayılan
Tyndareos’un değil Zeus'un kızıydı. Kuğu şeklindeki tanrıların kralı bir kartal tarafından
kovalandı ve Leda'ya sığındı. Kuğu onun sevgisini kazandı ve ikisi çiftleşti. Leda daha sonra
Helen'in çıktığı bir yumurta üretti (Euripides, Helen: 19). Helen’in güzelliği dillere destandı
pek çok defa daha evlilik yaşına gelmeden kaçırılmıştı. Helen'in evlenme zamanı geldiğinde,
dünyanın dört bir yanından birçok kral ve prens, yanlarında zengin hediyeler getirerek ya da
onlar adına elçiler göndererek Helen’e talip oldular. Tyndareos, kızı için bir koca seçmekten ya
da taliplerden herhangi birini, onları gücendirme ve bir tartışmaya zemin oluşturma korkusuyla
göndermeye korkuyordu. Odysseus taliplerden biriydi, ancak yarışmayı kazanma şansının çok
az olduğuna inandığı için hediye getirmemişti. Krala gidip eğer Helen’in kuzeni Penelope ile
evlenmesine izin verirse bu durumdan kurtulmak için bir önerisi olduğunu söyledi. Tyndareos
Congress Book
hemen kabul etti ve Odysseus, karar verilmeden önce, tüm taliplerin, seçilen kocayı itirazsız
kabul edecekleri ve evlilik bir gün saldırıya uğrarsa hep birlikte savunacaklarına dair çok ciddi
bir yemin etmelerini önerdi. Talipler yemin ettikten sonra Menelaos, Helen'in kocası olarak
seçildi (Grimal, 1997: s. 237). Tyndareos ve Leda tahttan çekildikten sonra Helen ve Menelaos
Sparta'nın hükümdarları oldular. Menelaos ve Helen, Sparta'da en az on yıl hüküm sürerler ve
Hermione adında bir kızları ve (bazı efsanelere göre) üç oğulları olur. Bir Troia prensi olan
Paris, sözde diplomatik bir görev kisvesi altında, Aphrodite’in vaadi olan Helen'i almak için
Sparta'ya geldi. Helen bazen Paris tarafından tecavüze uğramış olarak tasvir edilse de, Antik
Yunan kaynakları bu konuda çelişkilidir. Herodotos, Helen'in kaçırıldığını belirtir (Herodotos,
I. 3), ancak genel kanı Helen’in isteyerek kaçtığı yönündedir. Birkaç Antik Yunan yazarı
tarafından, Helen'in Troia’ya gitmediğini bunun yerine Helen'in Troia Savaşı sırasında Mısır'da
kaldığına dair efsaneleri dile getirilmiştir. Ancak esas kaynağımız İlyada, Helen’in Troia’da
olduğunu göstermektedir. Menelaos, karısının kayıp olduğunu öğrendiğinde, diğer tüm talipleri
yeminlerini yerine getirmeye çağırdı ve böylece Troia Savaşı başladı. Helen, Hektor ve Paris'in
ölümlerinden sonra küçük erkek kardeşleri Deiphobos'un karısı oldu. Menelaos sonunda onu
bulduğunda, onu öldürmek için kılıcını kaldırdı. Sadakatsiz karısını yalnızca kendisinin
öldürmesini talep etmişti; Helen yakalanınca elbisesini omuzlarından düşürdü ve Menelaos
onun güzelliğini görünce kılıcı elinden düşürdü. Helen Sparta'ya döndü ve Menelaos ile birlikte
yaşadı. Odysseia'nın IV. Kitabında tasvir edildiği gibi, o ve Menelaos tamamen barışmıştı ve
uyumlu bir evlilik hayatı vardı Bunun dışında Helen’in akıbetine dair farklı versiyonlar var.
Genel olarak Helen’in kötü bir kadın ile bir azize arasında gidip gelen bir portresi olduğunu
görülmektedir.
Troia Kralı Priamos’un Helen için sözleri: 214
Troialılarla Akhalıların, böyle bir kadın için yıllardır acı çekmeleri hiç de ayıp değil.
Yüzüne bakan ölümsüz tanrıçalara benzetir onu.
Ama gene de binse gemiye keşke gitse, gitse de, bizi, çocuklarımızı belaya sokmasa.
(İlyada, III. 154)
7. Briseis
İlyada'da önemli bir karakter olan Briseis destanın hemen başında Akhileus’un çadırında
karşımıza çıkar. Bir statü sembolü olarak Akhileus ile Agamemnon arasında yaşanan
anlaşmazlığın merkezinde yer alır. Briseis, Apollon rahibi Brises’in kızıdır. Brises, bir başka
Apollon rahibi Khryses’in kardeşidir. Akhalar şehrini yağmalayana kadar Briseis, Lyrnessos
Kralı'nın oğlu Mynes ile evliydi. Şehrin yağmalanmasından sonra savaş ganimeti olarak
Akhileus'a verildi. Agamemnon’un payına düşen Apollon rahibi Khryses, kızı Khryseis’i geri
alınca65, Agamemnon gözünü Briseis'e çevirdi. Büyük bir tartışmanın ardından Akhileus,
Briseis’i Agamemnon'a vermek zorunda kaldı. Bunun üzerine savaşa girmeyeceğini bildirdi.
Ancak Kalkhas’ın bir kehanet vardır: “Eğer Akhileus savaşmazsa Akhalar asla savaşı
kazanamayacak”tır.
Akhilleus öldükten sonra cenaze için yapılacak görevleri Briseis yerine getirmiştir. Daha sonra
her hangi bir anlatıda Briseis’in adını görmüyoruz.
8. Iphigeneai ve Klytaimestra
65
Apollon rahibi olan Khryses’in kızı olan Khryseis’i Agamennon savaş ganimeti olarak alır. Agamemnon,
babasının kızını kurtarmak üzere getirdiği hediyeleri kabul etmez ve kızı babasına teslim etmez. Bunun üzerine
Apollon'a dua eden babasının duası kabul olur ve Apollon okları ile Agamemnon’un şehrine saldırır ve bir veba
salgını gönderir. Agamemnon istemese de Apollon’un öfkesini ve veba salgını yatıştırmak için Khryseis’i babasına
geri vermek zorunda kalır.
Congress Book
Kral Agamemnon ve Kraliçe Klytaimestra'nın kızı ve Myken prensesi olan Iphigeneai

Homeros'un İlyada'sında (IX.145, 287) ve bazı anlatılarda Iphianassa (Ἰφιάνασσα) olarak
geçer. Agamemnon'un üç kızından biridir. Iphianassa adı, Iphigenia adının daha eski bir çeşidi
olması mümkündür.
Yunan mitolojisinde Iphigenia, Akha filosunun Troia'ya karşı savaşa hazırlanmak için Aulis'te
toplanmasıyla ortaya çıkar. Burada Akha lideri Agamemnon, tanrıça Artemis'e adanmış bir
koruda geyik avlar ve öldürür. Artemis, Agamemnon'un filosunun Troia'ya yelken açmaması
için rüzgârları harekete geçirerek Agamemnon'u cezalandırır. Kâhin Kalkhas, Agamemnon'a
Artemis'i yatıştırmak için en büyük kızı Iphigenia'yı kurban etmesi gerektiğini söyler.
Agamemnon ilk başta reddeder, ancak diğer komutanların baskısıyla kabul eder. Iphigenia ve
annesi Klytaimestra, Akhilleus'un Iphigenai ile evleneceği bahanesiyle Aulis'e getirilir.
Hyginus'un Fabulae'si gibi bazı versiyonlarda Iphigenia kurban edilmemiştir. Iphigenia'nın
kurban edilmesi esnasında, Artemis tarafından Tauris'e (Kırım'da) götürüldüğü, tanrıçanın onun
yerine bir geyik66, veya bir keçi bıraktığını şeklinde aktarılır.
Klytaimestra, Sparta Kralı Tyndareos ve Kraliçesi ve Leda'nın kızıydı. Efsaneye göre Zeus,
Leda'ya kuğu kılığında görünerek onu baştan çıkarır ve hamile bırakır. Leda’nın iki yumurtadan
dört yavrusu oldu; Bir yumurtadan Kastor ve Klytaimestra, diğerinden Helen ve Polydeukes.
Bu nedenle, Kastor ve Klytaimestra'nın babası Tyndareos, Helen ve Polydeukes'in babası ise
Zeus idi.
Troia Savaşı on yıl sürdü. Agamemnon'un uzun süredir yok olduğu bu dönemde, Klytaimestra,
kocasının kuzeni Aegisthos ile bir aşk ilişkisi yaşamaya başladı. Klytaimestra'nın bu ilişkiye
baştan çıkarılıp çıkarılmadığı veya bağımsız olarak bu işe girip girmediği, mitin versiyonuna 215
göre değişir. Genel kanı kızının kurban edilmesinin kocasına karşı nefretini perçinlediğidir.
Klytaimestra ve Aegisthus, Agamemnon'un ölümünü planlamaya başladı. En iyi bilinen
versiyonu Aiskhylos’un Agamemnon tragedyasıdır. Kassandra ile birlikte sarayına gelen ve
karısı tarafından karşılanan Agamemnon, Kassandra arabadayken bir ziyafet için saraya girdi.
Klytaimestra, Agamemnon banyoya girene kadar bekledi ve sonra onu bir beze doladı ve
bıçakladı. Agamemnon, katilinden ne kaçabildi ne de ona karşı koyabildi (Aiskhylos,
Agamemnon).
Bu sırada Kassandra, kendisinin ve Agamemnon'un öldürüleceğini biliyordu. Kaderinde ölmek
olduğunu anladı ve kararlı bir şekilde ölümünü karşılamak için saraya girdi.
Cinayetlerden sonra Aegisthos, kral oldu ve kraliçesi Klytaimestra ile yedi yıl hüküm sürdü.
Bazı geleneklere göre üç çocukları oldu. Klytaimestra sonunda Agamemnon’nun oğlu Orestes
tarafından öldürüldü.
Yazar Madeline Miller, "Medea'dan sonra, Kraliçe Klytaimestra muhtemelen Yunan
mitolojisindeki en kötü şöhretli kadındır" diye yazmıştır (URL 1).
9. Penelope
Penelope, İthaka kralı Odysseus ile evlidir. Odysseus'tan, Odysseus'un Troia Savaşı'na
çağrılmasından hemen önce doğan Telemakhos adında tek bir oğlu vardır. Odysseus dönüş
yolunda bazı felaketleri atlatmak zorunda kalır. Odysseus başta Homeros olmak üzere tüm
anlatılarda en kurnaz adam olarak tanıtılır. Troia’yı alt etmek için tahta at fikri de ona aittir.
66
Quam cum in Aulidem adduxisset et parens eam immolare vellet, Diana virginem miserata est et caliginem eis
obiecit cervamque pro ea supposuit Iphigeniamque per nubes in terram Tauricam detulit ibique templi sui
sacerdotem fecit. (Iphigenia'yı Aulis'e getirdiğinde ve [Agamemnon] onu kurban etmek istediğinde, Diana
bakireye acıdı ve üzerlerine bir sis fırlattı ve Iphigenia'nın yerine bir geyik koydu ve Iphigenia'yı karanlığın içinden
Tauris diyarına götürdü ve orada tapınağının rahibesi yaptı) (Hyginus, Fabulae 69).
Congress Book
Odysseus'un dönüşü on yılı savaş, on yılı İthaka’ya dönüş yolculuğu olmak üzere toplam yirmi
yıl sürer. Penelope bu süre zarfında 108 talipten herhangi biriyle evlenmeyi geciktirmek için
çeşitli kurnaz stratejiler geliştirir. İlki Odysseus'un yaşlı babası Laertes için bir kefen örüyormuş
gibi yapmak ve işi bittiğinde bir talip seçeceğini iddia etmektir. Üç yıl boyunca her gece,
gündüz ördüğü kısmı söker, ta ki bir köle onun hilekârlığını keşfedip taliplere açıklayana kadar.
Penelope'nin yeniden evlenmeyi erteleme çabaları, kocası Odysseus'a olan evlilik sadakatinin
bir sembolüdür. Taliplerin artık sabırları tükenir ve Penelope’yi seçim yapması için zorlarlar.
Bu sefer Penelope kocasının yayını kim gererse onunla evleneceğini söyler. Elbette bu yayı
sadece Odysseus gerebilmektedir. Odysseus yaşlı bir dilenci kılığına girerek döndüğünde
saraya, Penelope'nin sadık kaldığını görür. Odysseus dışında taliplerden hiçbiri yayı geremez.
Sonra, Telemakhos, Athena, Eumaios ve Philoitios'un yardımıyla talipleri öldürmeye başlarlar.
Penelope, kocasının gerçekten geri döndüğüne inanmadığı için onu bir kez daha sınamak ister
ve köleye emir vererek yatağı gelin odasında taşınmasını ister. Odysseus, bunun üzerine yatağı
kendisinin yaptığını ve bir ayağının yaşayan bir zeytin ağacı olduğu için bunun
yapılamayacağını söyleyince Penelope nihayet inanır. Homeros, o andan itibaren Odysseus'un
Penelope ve Telemakhos ile birlikte uzun ve mutlu bir hayat yaşayacağını, krallığını akıllıca
yöneteceğini ve geniş bir saygı ve büyük başarıya sahip olacağını söyler.
Sonuç
Hekabe’nin akıbeti ne olmuş olursa olsun çok büyük acılar çekmiş, çocuklarının ölümlerini
görmüş, henüz bebek olan torununu kendi elleri ile gömmüş, kocasının tapınakta
öldürüldüğünü, şehrinin yanıp küle döndüğüne şahit olmuştur. Andromakhe kocasının sonunu
bildiğinden ona gitmemesi için yalvarmış ancak onurlu bir asker olan Hektor elbette onu
dinlememiş ve savaşa gitmiştir. Henüz bir bebek olan oğlunu büyüyünce intikam almasın diye
öldürmüşler, zorla düşmanın yatağına sokup, ona çocuklar doğurmak zorunda bırakılmıştır. 216
Kassandra bakire kalmak istediği için önce Apollon’un gazabına uğramış sonra olacakları
gördüğü halde kimseyi ikna edememiştir. Tapınakta tecavüze uğramış, Agamemnon tarafından
ölüme sürüklenmiştir. Briseis bir meta gibi erkekler arasında değiş tokuş edilmiştir. Iphigeneai
babasının kibri yüzünden Artemis’e kurban edilmiş, kızının acısına dayanamayan annesi sabırla
kocasının gelişini bekleyerek onu canice öldürerek intikam almıştır. Sadece Penelope en
sonunda tekrar kocası Odysseus’a kavuşur ki o da yirmi yıl beklemiş sayısız talip ile mücadele
etmiştir. Savaşın çıkmasında dolaylı suçu olan Helen’in aralarındaki “en şanslı” kadın olduğunu
söyleyebiliriz. İffetsizlikle suçlandığı halde yine kocası tarafından evine götürüp, evliliklerine
kaldıkları yerden devam etmiştir. Hekabe’nin ön gördüğü gibi güzelliğini kullanarak hayatta
kalmış, hiç suçu olmayan kadınlar kurban olurken o mutlu bir hayat sürmeye devam etmiştir.
Troialı kadınların büyük trajedilerin kahramanları olarak dilden dile öyküleri anlatılmış,
anlatılmaya devam etmektedir.
Savaş çıktığında eli silah tutan her erkek askere alınır ve savaşa katılır. Erkekler savaş
meydanında ülkelerini, kadınlarını ve çocuklarını korurlarken can verirler. İlk olarak onlar siper
olurlar ancak tek bedel ödeyen erkekler değildir. O erkekleri doğuran analar, o erkeklere eş olan
kadınlar, o erkekleri baba yapan çocuklar er ya da geç savaşın asıl bedelini öderler.
Bir Latin atasözü “Pax melior est quam iustissimum bellum” der; Barış, en haklı savaştan daha
iyidir.
Kaynaklar
Atkinson, Sam, ed. (2015). Edebiyat Kitabı, Alfa Yayınları, İstanbul
Aiskhylos, (2010) Agamemnon, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul
Congress Book
Çelgin, Güler (1990). Eski Yunan Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul

Erhat, Azra (1997). Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul
Erim Müzehher (1987). Latin Edebiyatı, Remzi Kitabevi, İstanbul
Euripides (2000), Hekabe, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul
Euripides (2018), Troialı Kadınlar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul
Euripides (1938), The Complete Greek Drama, ed. by Whitney J. Oates and Eugene O'Neill,
Random House, New York
Gözüm, Ümit Yaşar, ed. (2000). Troia, Türkiye Cumhuriyeti, Çanakkale Valiliği
Grimal, Pierre (1997). Mitoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınları, İstanbul
Herodotos (1973). Herodot Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul
Homeros (1997). İlyada, Can Yayınları, İstanbul
Homeros (1998). Odysseia, Can Yayınları, İstanbul
Hyginus (1993). Fabulae, (ed., Marshall, P.K.), Munich: Saur, 1993
Latacz, Joachim (2006). Antik Yunan Tragedyaları, Mitos Boyut Yayınları, İstanbul
Seneca, L. Annaeus (1921).Tragoediae. Rudolf Peiper. Gustav Richter. Leipzig. Teubner.
Ovidius (1914). Heroides and Amores, Loeb Classical Library, Harvard Üniversitesi
Şenol Kantarcı (2021), “Tarihte İlk Doğu-Batı Çatışması Olarak Görülen Troia Savaşı’nın
‘Tarafları Üzerine’ Psikopolitik Bir Değerlendirme: Batı Düşününde Troialılar ve Akhalar”,
Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi Türk-Yunan İlişkileri Özel Sayısı, C. 5, 30 Ağustos 217
2021, s.173-196.
Umar, Bilge (2002). Troia, İnkılap Kitabevi, İstanbul
Elektronik Kaynaklar
URL 1: http://madelinemiller.com/myth-of-the-week-clytemnestra/
Congress Book
Ekler
Resim 1: Akhilleus'un mezarında çocukları Polyksena ve Polydoros'un cesetleriyle Hekabe

Karl Russ “Hecabe mit den Leichnamen ihrer Kinder Polyxena und Polydoros am Grab des
Achill”-1809
218
Resim 2: Andromakhe oğlu ve kocası Hektor’un cesedi ile

Jacques-Louis David “La Douleur et les Regrets d'Andromaque sur le corps d'Hector son
mari”-1783
Resim 3: Küçük Aias Kassandra’ya saldırıyor. Kırmızı figürlü Atina kabı MÖ 440-430
Louvre Müzesi
Congress Book
Resim 4: Helen ve Paris’in aşkı

Jacques-Louis David “The Love of Helen and Paris”-1788
219
Resim 5: Iphigeneia’nun kurban edilişi

François Perrier “The Sacrifice of Iphigeneia” – 1633
Resim 6: Agamemnon’un öldürülemesi

Pierre-Narcisse Guérin “Murder of Agamemnon”-1817
Congress Book
HİKÂYELERDE KADININ ERİL TOPLUM YAPISI İÇERİSİNDEKİ YAŞAMI

WOMEN'S LIFE IN MASCULINE SOCIETY IN STORIES
Ercan YÜCEL67
Dr., Gaziantep Üniversitesi, Oğuzeli Meslek Yüksek Okulu, Mülkiyeti Koruma Bölümü,
Gaziantep, Türkiye , ORCID ID: 0000-0002-4081-6907
Özet
Kadının insanlık tarihi boyunca bazı dönemler haricinde hep ikinci planda kaldığı
bilinmektedir. Özellikle sanayileşmeyle beraber sorgulamaya başlanan bu statü, eşitliğe doğru
evrilse de daha kat edilmesi gereken çok yol vardır. Edebiyatın bu konudaki katkılarından yola
çıktığımız bildirimizde Kırgızistan ve Türkiye sahalarının önemli yazarlarından Sultan Raev ile
Haldun Taner seçilmiştir. Tüm hikâyelerinin karşılaştırılması bildiri için mümkün değildir.
Bildiri süresinin getirdiği kısıtlılık sebebiyle Sultan Raev’in “Kadın” isimli eseri ile Haldun
Taner’in “Tuş” isimli eseri örneklem olarak seçilmiştir. İki eserin de ortak noktası merkezdeki
karakterleri içerisinde kadınların olmasıdır. Kadınların yaşadıkları toplumda buldukları karşılık
ve maruz kaldıkları eşitsizlik eserlerde resmedilmektedir. Kadın karakterlerin özne ve nesne
olarak iki farklı konumda bulundukları eserlerde, toplum yapısının kadınlar üzerinde kurduğu
baskı yahut taraflı bakış açısı eleştirilmektedir. Bildiride iki eserin kullandığı farklı yöntemler
ana hatlarıyla belirtilmektedir. Ortak unsurlar üzerinden toplumsal yapının erillik durumu
ortaya konmaktadır. Eril yapı altında ezilen kadının toplum içerisinde kendisine yer bulma
çabası ve sonucunda ulaşabildiği konumlardan ikisi ile bu durumun sunum şekli ortaya
çıkarılmıştır. 220
Anahtar Kelimeler: Haldun TANER, Sultan RAEV, Hikâye, Kadın.
Abstract
It is known that women have always remained in the second place throughout human history,
except for some periods. Although this status, which has been questioned especially with
industrialization, has evolved towards equality, there is still a long way to go. Sultan Raev and
Haldun Taner, who are important writers of Kyrgyzstan and Turkey, have been selected in our
paper based on the contributions of literature on this issue. It is not possible to compare all of
their stories for this paper. Due to the limitation of the duration of the paper, Sultan Raev's
"Kadın" and Haldun Taner's "Tuş" were chosen as a sample. The common point of both works
is the presence of women in the central characters. The response that women find in the society
they live in and the inequality they are exposed to are depicted in the works. In the works where
the female characters are in two different positions as subject and object, the pressure or biased
perspective of the social structure on women is criticized. The paper outlines the different
methods used by the two works. The masculinity of the social structure is revealed through
common elements. The efforts of women who are oppressed under the masculine structure to
find a place for themselves in society and two of the positions they can reach as a result and the
way this situation is presented are revealed.
Keywords: Haldun TANER, Sultan RAEV, Story, Woman .
67
Konu başlığı KADIN VE EDEBİYAT, katılım ONLINE olacaktır.
Congress Book
METAFORİK BAĞLAMDA MİTOLOJİK ANA KOMPLEKSİNDE KUTSAL DİŞİ

OLGUSU
SACRED FEMININE CASE IN MYTHOLOGICAL MAIN COMPLEX IN METAPHORIC
CONTEXT
Gülten GÜLTEPE
Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Temel Eğitim Bölümü, Sanat
Kuramı ve Eleştiri Anabilim Dalı, Erzurum/Türkiye, ORCID ID: 0000-0002-1006-2905.
Yunus BERKLİ
Prof. Dr. Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Temel Eğitim Bölümü, Sanat Kuramı
ve Eleştiri Anabilim Dalı, Erzurum/Türkiye, ORCID ID: 0000-0003-3650-3681
Özet
Tabiat içerisinde varlık kazanan insanoğlu, çevresinde bulunduğu canlı, cansız ve ilahi alemle
bir bütün halinde mevcut olmuş ve yaşam bulmuştur. İnsan-tabiat kişileştirilmesinde, ruhuna
inanılan tabiat, canlı bir vücut olarak tasavvur edilmiş doğan, türeyen, yaşlanan bir varlık
görünümünde somutlaştırılmıştır. Doğurganlık özelliğiyle bütünleştirilen dişil unsurların,
üreme, çoğalma ve koruyucu olma yapısıyla bağlantılı görünen bir karakter almıştır. İnanç
mesabesinde ruhuna inanılan tabiat ve unsurları, kültleşmiş ve mitolojik sistemlerin bünyesinde
gelişim sağlamıştır. Arkaik gerçeklikte, insanın hayalinde korunmaya çalışılan, tabiat ve
tabiatüstünün net bir şekilde ayrılmadığı veya kavram ve kuramların bir bütün halinde
görüldüğü bir zamanda tabiat, insan ve ilahi alem bağımlı seyretmiştir. Dolayısıyla soyut
manada, Yer-Su Mitolojik Ana kompleksinde gücüne inanılan büyük ruh kavramına bir 221
dönüşümü göstermiştir. Arkeolojik malzemelerin tespitinde, varlıkların anası dolayısıyla üretici
bir güce sahip Kutsal Dişi-Yer Ana, metaforik bir zeminde yer tutmuştur. Yer Ana’nın kişiyle
bağlantısında, Tanrı veya yarı tanrılar, tabiat ya da tabiatüstü unsurların özdeşleştirilmeleriyle
karşılaşılır. Bildiri metni, “Metaforik Bağlamda Mitolojik Ana Kompleksinde Kutsal Dişi
Olgusu”, başlığı çerçevesinde Türk kültüründe ve folklorik malzemelerde tespit edilen
metaforik kavram ve kuram dağarcığı ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Mitolojik Ana, Kutsal Dişi, Metaforik Bağlam, Kavram, Kuram
Abstract
Mankind, which came into existence in nature, existed as a whole with the animate, inanimate
and divine realms around it and found life. In the personification of human-nature, nature,
whose soul is believed, is conceived as a living body and embodied in the appearance of a being
born, deriving and aging. It has taken on a character that seems to be related to the reproductive,
reproductive and protective structure of the feminine elements integrated with the fertility
feature. The nature and its elements, the spirit of which is believed at the level of belief, have
developed within the cult and mythological systems. In archaic reality, nature, man and the
divine realm remained dependent at a time that was tried to be preserved in human imagination,
when nature and supernatural were not clearly separated or when concepts and theories were
seen as a whole. Therefore, in an abstract sense, it has shown a transformation into the concept
of the great soul, whose power is believed in the Mythological Mother Earth-Water complex.
In the determination of archaeological materials, the Sacred Feminine-Earth Mother, who has
a productive power due to the mother of beings, took a place on a metaphorical ground. In the
connection of Mother Earth with the person, identifications of God or demigods, nature or
supernatural elements are encountered. Within the scope of the text of the paper, "The Sacred
Feminine Case in the Mythological Main Complex in a Metaphoric Context", the metaphorical
Congress Book
concepts and theoretical repertoire determined in Turkish culture and folkloric materials will
be discussed.
Keywords: Mythological Mother, Sacred Feminine, Metaphorical Context, Concept, Theory
222
Congress Book
KADIN VE EDEBİYAT (GÜNEY AZERBAYCAN ŞAİRLERİNİN ESERLERİNDE

KADINA YENİ BİR BAKIŞ)
WOMEN AND LITERATURE (A NEW LOOK AT WOMEN IN THE WORKS OF SOUTH

AZERBAIJANI POETS)
Metanet ŞAHALİYEVA
Doktora Öğrencisi, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, Muhammed Fuzuli El yazmalar
Enstitüsü, Bakü, Azerbaycan , ORCID ID: 0000-0002-2409-6591
Özet
Zarafet ve güzelliğin simgesi olan kadın, anne adı her zaman yüksek bir itibarla anılmış ve
adına pek çok eser yazılmıştır. Her devirde akılları ve doğuştan gelen yetenekleri ile seçilmiş
kadınlar insanlığa seçkin ilim ve sanatkârlar yetiştirmişler, tarih ve kültür hazinemizin incileri
ile millî ve manevi değerlerimizin korunmasında da müstesna hizmetleri olmuştur. Kadın-anne
kavramının vatanın vücut bulmuş hali olduğunu söyleyenler haksız değiller. Bugün,
kadınlarımızın büyük bir potansiyele sahip olduğu defalarca teyit edilmiştir. Kadınlarımız
birçok kader meselesinin çözümünde bile karar verme hakkına sahip olmuştur. Günümüzde
toplumun her alanında yani bilim, eğitim, kültür, sağlık ve diğer alanlarda kadının rolünün her
geçen gün arttığı bir gerçektir. Elbette, kadınlar toplumun ilgi odağı olduğu gibi şair ve
yazarlarımız için de her zaman ilham kaynağı olmuştur. Yazılı eserlerde yazarlar, kadınların
erkeklerle eşit haklara sahip olması, daha kapsamlı bir eğitim alma imkanları konularına
değinmişlerdir. Fakat konular zamana göre değişmiştir. Örneğin Güney Azerbaycan
edebiyatında Orta Çağ'dan farklı olarak, 19. yüzyılda yaratılan eserler hayali bir kadın değil, 223
yaşayan bir kadın adıyla başlamıştır. Kuzey Azerbaycan edebiyatının temsilcilerinden Mirza
Şafi Vazeh, Abasgulu Ağa Bakıhanov, Gasim Bey Zakir, Seyid Azim Şirvani, Güney
Azerbaycan edebiyatının temsilcilerinden ise: Abulgasim Nabati, Ebulhasan Raci, Mirza
Mehdi Şukuhi ve bu tür şairler kadın haklarının kazanılmasına ve korunmasına önem
vermişlerdir. Bu açıdan bakıldığında 19. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan edebiyatında
milli dramaturjinin kurucusu M.F.Axundzadenin eserlerinde kadın hakları, çok eşlilik ve
onların sonuçları, genç kızların zorla evlendirilmeleri gibi değindiği konular dikkat çekicidir.
Oyun yazarı ilk kez komedilerinde kadın karakterlere yer vermiş, hatta doğulu bir kadını ılk
kez sahneye çıkarmıştır.
Yüzyılın başında Kuzey ve Güney Azerbaycanlı şair ve yazarlar paralel bir kadın görüşüne
sahiptiler. 19. yüzyılın ikinci yarısında Güney Azerbaycan edebiyatında M.M.Sukuhi,
M.Halhali, M.A.Lali, M.Hideci ve diğer şairler hece tarzında şiirler yazmış, feodal-ataerkil
hayatın geri kalmışlığını ve dönemin adaletsizliğini belirtlmiş, protesto sesini yükseltmiş, hem
de kadını manevi ve manevi güzelliğe sahip bir varlık olarak övmüşler.
Anahtar Kelimeler: kadın hakları, çok eşlilik, Güney Azerbaycan edebiyatı, güzelliğin simgesi
olan kadın.
Abstract
A woman who is a combination of elegance and beauty, the name of mother has always been
held in high esteem, and many works have been dedicated to his name. At all times, women
chosen with their intelligence and innate talents have provided outstanding scientists and artists
to mankind, and have also had exceptional services in preserving the pearls of the treasure of
our history and culture, at the same time our national and spiritual values. Those who say that
the concept of woman-mother is the embodiment of the Motherland are not wrong. Today, it
Congress Book
has been confirmed once again that our women have great potential. They have even had the
right to make decisions in solving many fateful issues. Today, it is a fact that the role of women
in all fields of society, namely science, education, culture, health and other fields, is increasing
day by day. Of course, women have always been a source of inspiration for our poets and
writers, just like the attention of the society.
In the written works, the writers touched on the topics of women's equal rights with men,
opportunities to get a more comprehensive education. But the topics changed according to time,
for example, in the literature of South Azerbaijan, in contrast to the Middle Ages, the works
created in the 19th century began with the name of a living woman, not an imaginary woman.
Among the representatives of North Azerbaijani literature: Mirza Shafi Vazeh, Abasgulu Agha
Bakikhanov, Gasim Bey Zakir, Seyid Azim Shirvani, and among the representatives of South
Azerbaijani literature: Abulgasim Nabati, Abulhasan Raji, Mirza Mehdi Shukuhi, poets paid
attention to the acquisition and protection of women's rights. From this point of view, the
comedies of M.F. Akhundzade, the founder of national dramaturgy, attract attention in
Azerbaijani literature in the second half of the 19th century. In his works, the issues he touched
on such as women's rights, polygamy and its consequences, and the forced marriage of young
girls are noteworthy. For the first time, the playwright included female characters in his
comedies and even brought an Eastern woman to the stage.
At the beginning of the century, North and South Azerbaijani poets and writers had a parallel
view of women. In the second half of the 19th century, in the literature of South Azerbaijan,
M.M. Shukuhi, M. Khalkhali, M.A. Lali, M. Hidaji and other poets, both in their ghazals and
mukhammas written in the classical style, and in their couplets and poems in the syllabic style,
wrote about the backwardness of the feudal-patriarchal life and the injustice of the time, raised
his voice of protest against, and also glorified the woman as a being with moral and spiritual
beauty.
Keywords: Women's rights, polygamy, South Azerbaijani literature, woman as a symbol of 224
beauty.
Giriş
Tarih boyunca kadınlar akıl ve zekaları ile bilinirler. Milli ve manevi değerlerimizi
yaşatmak ve genç nesillere aktarmak her zaman kadınlarımızın sorumluluğu olduğu da bir
gerçektir. Yetenekleri, özverileri, çalışkanlıkları, cesaretleri, vatanseverlikleri, uluslarına ve
topraklarına olan muazzam sevgileri ve güzellikleri ile ayırt edilirler. Hatta toplumun pek çok
kader meselesini ileri görüşlü ve geleceği hesaplı bir şekilde çözmeye çalışırlar.
Bilinir ki, her başarının arkasında bir kadın vardır. Kadının aile içindeki yeri ve rolü ayrı bir
önem taşımaktadır. Dünyaya yeni bir nesil getirmek, onu vatana yakışır şekilde yetiştirmek gibi
çok önemli bir görevi yerine getirmenin yanı sıra, ailenin güç ve bütünlüğünü koruma
sorumluluğu da kadınlara düşmektedir. Kadın , anne olduğu gibi kocasına da saygı duyan ve
aile ocağını her zaman ısıtan bir varlıktır. Gururla söyleyebiliriz ki, kadınlarımız dini, milli-
manevi değer ve gelenekleri dikkate alarak bu işleri gönüllü olarak yapmaya devam ettiler.
Böyle kadınlar tarihin her döneminde toplumumuzun gelişimine değerli katkılarda
bulunmuşlardır.
Peygamber Efendimiz şöyle buyururdu: “Kadın toplumun temelidir Kadının ilerlemesi
toplumun ilerlemesidir”. Toplumumuzun her alanında yani yönetim, karar alma ve sosyal
hayatın her alanında kadınlarımızın rolünün arttığı da bir gerçektir. Günümüzde kadın ve
eğitim, kadın ve sağlık, kadına yönelik şiddet, kadın ve yoksulluk, kadının insan hakları vb.
küresel sorunlar devam etmektedir..
Bildiğimiz gibi, tarih boyunca kadınlarımıza fazla ilgi gösterilmemiştir. Erkeğin evdeki
ağırlığı, evliliğe verilen önemin olmaması, kadının toplumdan soyutlanması vb. bu tür kıssalar
şair ve yazarlarımızı düşündüren konulardan biri olmuştur. 12. yüzyıl Orta Doğu halklarının
Congress Book
kültür gelişim tarihinde müstesna bir rolü olan ve yaratıcılığıyla eski Azerbaycan kültürünün
gelişmesinde yeni bir aşama açan parlak şair Nizami Gencevi de bu konulara değinmiştir.
Eserlerinde kadın ve toplum, kadına yönelik şiddet, evlilik vb. konuları işlemiştir. Şair, "Hosrov
ve Şirin" eseri ile Şirinin Ortadoğu edebiyatında ilk kez olumlu bir kadın imgesi olarak sunduğu
kadınlara dair değerli görüşlerini dile getirmiş ve karşılıklı evliliğe önem vermiştir. Şair, Sirini
okuyucularına büyük bir sevgiyle, saf maneviyat, güzellik ve kadınlık gururu olan bir kadın
olarak tanımlar. Eserde kadın ismine çok değer veren Şirin, çok sevdiği Hosrov ile nikahsız
evlenmek istemez:
Кi, şah olsan belə, кəbinsiz yenə
Yetişə bilməzsən istəкlərinə (NizamiCəncəvi,2004).
- diyerek kadınlığın şerefini Şah'a bir kez daha gösterdi. Şair bu sayede okuyucusuna Şirin'in
sadece dış güzelliğini değil, aynı zamanda kahramanının iç dünyasının ne kadar zengin
olduğunu da gösterir.
Şair ve yazarlarımız genel olarak kadınların erkeklerle eşit haklara sahip olması, eğitim
almaları ve kadına yönelik şiddet konularını işlemiştir. Ancak zamanla konular değişti. Orta
Çağ'dan farklı olarak 19. yüzyılda yaratılan eserler hayali kadınlarla değil, hayatta yeri olan ve
yaygın olarak bilinen kadın imgesiyle başlar. Kuzey Azerbaycan edebiyatının önde gelen
isimlerinden Mirza Şafı Vazeh, Abasgulu Ağa Bakıhanov, Gasim Bey Zakir, Seyid Azim
Şirvani vb. Güney Azerbaycan edebiyatının temsilcilerinden Abulgasim Nabati, Abulhasan
Raji, Mirza Mehdi Sukuhi vb. şairler kadın haklarının korunması ve eğitim hakkı gibi konulara
dikkat çekmişlerdir. Azerbaycan edebiyatında milli dramaturgiyanın kurucusu M.F.Ahundzade
komedilerinde genç kızların zorla evlendirilmeleri, kadının köle gibi görülmesi hususlarını
toplumun gündemine getirmiş, komedilerinde daha çok kadın imajına yer vermiştir.
XIX. yüzyılda Kuzey Azerbaycan edebiyatında aydın-gerçekçi edebiyat, Güney Azerbaycan
edebiyatında dinî-didaktik şiir gelişmiştir. Güney Azerbaycan'da yaşayan şairler arasında
Abulhasan Raci, Molla Hüseyin Maragayi Dahil, Muhammed Amin Dilsuz, Muhammed Halife 225
Aciz, Mirza Mehdi Şukuhi vb. Kuzeydeki gelişmiş edebi sürecin etkisiyle dünyevi eserler
yaratma eğilimindeydiler, ancak önceki dönemlerde olduğu gibi özgür aşk ve kadın güzelliğinin
övülmesi şiirin ana teması olmaya devam etti. Yüzyılın ikinci yarısında Güney Azerbaycan
edebiyatında kadına yönelik şiddet, yönetici sınıfa karşı tavır, ezilen kitlelerin durumundan
şikayetler vb. temalar şiirlerin ana içeriğini oluşturuyordu.
19. yüzyılın ikinci yarısında, İran'daki şah hükümetinin sert rejimi, devlet dairelerindeki
yetkililere rüşvet verilmesi, kadın haklarının yokluğu ve ileri düzey aydınların düşük eğitim
düzeyine karşı yükselen protesto sesleri, yeni bir edebi ortamın yaratılması isteniyordu. Oyun
yazarı M.F. Akhundzadeh'in edebi faaliyeti, Güney Azerbaycan'da (İran) gerçekçilik
edebiyatının yaratılması için koşullar yarattı. Neticede. Abdurrahim Talibov (1834-1911),
Zeynalabdin Maragayi (1837-1910) gibi nesir yazarlarının şahsında gerçekçi Güney
Azerbaycan edebiyatı oluşmuştur.
Güney Azerbaycan edebiyatının yazarlarından Zeynalabdin Maragayi, "İbrahim Bey'in
Seyahatnamesi" adlı eserinde başta kadınların hak mahrumiyeti olmak üzere bir takım
toplumsal ve siyasi konulara değinir. Yazar, özgür aşkla ilgili pek çok konuya Mahbuba'nın
şahsında açıklık getirmektedir. Nasır Mahbuba örneğinde ülkenin çürümüş geleneklerini adeta
kamçılıyor: “Kendi irademi tutabilseydim, bu ayıbı yapar mıydım? Alnıma bir rezillik işareti
koyar mıyım?”(Marağayı.Z,2005). - düşüncesi okuyucusunu etkilendirir. Z.Maragayi, Sevilen
imgesiyle kadına düşünmeyi, duymayı ve sevmeyi yasaklayan yasalara karşı çıkmakla
kalmıyor, aynı zamanda zamana da meydan okumuş oluyor.
Güney Azərbaycan edebiyatında nasirlerden farklı olarak, şairlərinin şiirlerinde kadın yaşama
hayat veren neşe saçan varlık olarak bilinir. XIX asır Güney Azərbaycan şairlerinden:
Muhemmed Xalifə Aciz kadın güzelliğini tabiat ve doğa ile kıyaslıyor. Şairin söylediğine göre
Congress Book
yüzlerce doğa resmi var ama hiçbiri bir kadının güzelliğiyle boy ölçüşemez. Çünkü, feminen
güzelliğiyle selvi-taze, dikenli-ter ve çayır çiçeği "fesleğen" yaratır:
Gül üzrə reyhan yaradıb! (Mümtaz.S,1935).
Güney Azerbaycan şiirinin bir diğer temsilcisi Mirza Ali han Lali ise klasik nazımla yazdığı
gazel ve kasidelerinde, hece şekliyle yazdığı şiirlerinde halkın ilerlemesine yardımcı olan
konulara değinmiş, yani feodal-ataerkil hayatın geri kalmışlığına, kadın adaletsizliğine, hatta
eserlerinde sanatsal bir kadın imajı yaratarak, kadınları köle gibi görmek isteyen batıl inanca
karşı protesto sesini yükseltmiştir. M.B. Halhali ise tam tersine kadın dürüst, kocasına sadık
olmalıdır- düşüncesini ileri sürer. Edebiyat eleştirmeni Firudin Bey Koçerli, M. B. Halhali'den
farklı olarak kadını toplumun tam teşekküllü bir üyesi olarak görür: "Yeni ve genç neslin refah
ve mutluluğu annelerin elindedir, yani onun bilgi ve saygısıyla ilgilidir" (Köçerli.F.B,1981).
Aslında Firudin Bey Koçerli mantıklı tespitinde haklı. Bana göre bilimsel, kapsamlı bakış
açısına ve ahlaki değerlere sahip bir kadının yetiştirilmesiyle büyüyen bir çocuk, toplumda bir
kişilik olarak oluşur.
Elbette, kadınlar toplumda dikkatleri üzerine çektikleri gibi şair ve yazarlarımıza da her zaman
ilham kaynağı olmuştur. Kadının toplumdaki yeri ve rolünün önemli bir göstergesi eğitimleri
ve aktif çalışmalarıdır.
Sonuç
Türk dünyasının nadide bir hazinesi sayılan “Kitabi-Dede Korkut" destanı, kadına karşı
takındığı yüksek tavırla dikkat çeker. Destanda kadına, vatanın simgesi ve Allah'ın hakkı olarak
değer verilir. Şairlerimiz ve nesir yazarlarımız eserlerinde kadınları özverili âşıklar olarak
anlatmakla yetinmez, güler yüzlü kadınlar olarak da överler. Diğer bir deyişle: zamanı
geldiğinde şefkatli bir anne, kapsamlı bir bakış açısına ve bilgiye sahip olan ve gerektiğinde
düşmana karşı gelen yiğit bir savaşçıdır. Ne yazık ki, bu her zaman böyle değildir.
Kadınlarımız ev içi ve diğer çatışmaların kurbanı oluyorlar. Aile terbiyesi ve gelenekleri gereği,
sorunlarını etraflarındakilere anlatmaktan çoğu zaman kaçınırlar. Sonuç olarak, kadına yönelik 226
şiddet acil bir sorun olmaya devam etmektedir.
Kaynaklar
1.Gəncəvi, N. Xosrov və Şirin / N. Gəncəvi. - Bakı: Lider, - 2004. - 392 s.
2.Marağayı, Z. İbrahim bəyin səyahətnaməsi / Z.Marağayı. - Bakı: Avrasiya Press, - 2005. -
456 s.
3.Mümtaz, S. El şairləri / S. Mümtaz. - Bakı: Azərnəşr, - 1935. - 484 s.
4.Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. İki cilddə. II cild / Firidun bəy Köçərli. - Bakı:
Elm, - 1981. - 460 s.
5.Kitabi-Dədə Qorqud. Əsl və sadələşdirilmiş mətnlər - Bakı, Öndər, - 2004. 376 s.
Congress Book
КЫТАЙ КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫНДА ГЕНДЕРДИК МАСЕЛЕЛЕР (АЯЛДАРДЫН

ПРОЗАСЫНЫН МИСАЛЫНДА)
ÇİN KIRGIZ EDEBİYATINDA TOPLUMSAL CİNSİYET KONULARI (KADIN
NESRİNE ÖRNEK OLARAK)
GENDER ISSUES IN CHINESE KYRGYZ LITERATURE (AS AN EXAMPLE OF
WOMEN'S PROSE)
ГЕНДЕРНЫЕ ПРОБЛЕМЫ В КИТАЙСКОЙ КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ (НА
ПРИМЕРЕ ЖЕНСКОЙ ПРОЗЫ)
Nazgul TURDUBAEVA SHARSHENALIYEVNA

Candidate of philological sciences, associate professor, department of Kyrgyz literature,
Faculty of Kyrgyz Philology, Kyrgyz National University named after Jusup Balasagyn,
Kyrgyzstan, Bishkek,
ORCID ID: 0000-0001-5107-4286
Аннотация
Аталган макалада Кытайда жашаган кыргыздардын адабиятында гендер
проблемасынын азыркы мезгилде коюлушу «аялдар прозасынын» мисалында талдоого
алынган. Изилдөө жүргүзүүдө «аялдар прозасы» деген адабий багыттын пайда
болушунун себептери, анын жаралуудагы адабий өзгөчөлүгү, жанрдык жактан башка
жанрдан айырмачылыгы жана оригиналдуулугу тууралу сөз болот. Кытайда жашаган
кыргыздардын азыркы көркөм адабиятта чагылдырылып жаткан негизги темалардын
өнүгүү аракеттери, андагы көтөрүлгөн маселелер тууралуу да хронологиялык багытта
сереп кылынат. ХХ кылымдын тарыхында Кытайда жашаган кыргыз жазуучу аялдардын
227
жараткан прозанын контекстинде “аялдар прозасын” тандап алууга түрткү болгон
факторлор кандай өнүгүп келгендигин көз салып келип, азыркы мезгилде дагы өнүгүүгө
шарттар барбы, же тескерисинче шарттар түзүлбөй, анын бүгүнкү күндөгү жергиликтүү
майда улуттарга жасалган коомдук тартип таасир болуп жаткандыгы тууралу
кабарланат. Мындай багыт буга чейин Кытай кыргыздардын адабиятында аялдар
прозасынын өнүгүү тарыхына токтолуп, кыргыз калемгер жазуучу кыздарыбыздын
жараткан чыгармаларынын идеялык-көркөмдүк, тематикалык өзгөчөлүктөрүнө
токтолуп, алар Кытайдагы кыргыз адабиятына 60-80-жылдары келишип, Кыргызстанда
белгилүү прозачы Токтокан Арманова баштаган жаш жазууучу-кыздардын жылдан-
жылга кошулуп келиши тууралу, алардын кыскача чыгармачылыгына сереп салуу менен
алардын проза жанрын өнүктүүрүдө кошкон салымдарына чейин хронологиялык
тартипте берилет. Токтокан Арманова ошол доордун жаш кыздарынан алдыга кадам
шилтеп, алардын аттарынан ички сезиминдеги ачык айта албаган сүйүүсүн, ашыктыгын
билдирүүгө багыт койгону менен айырмаланып чыккан. Мындай ачык айтуу менен
окурмандардын жүрөгүндө орун алып, эл арасында бааланып калган учурунда 90-
жылдары Кызылсуу автономиялуу областы боюнча аз сандуу улут жазуучуларынын
адабий чыгармаларын баалап, “Армандуу жүрөк” аңгемеси 2-даражалуу сыйлыкка
татыктуу болгон. Бирок Кытайдагы жашаган кыргыздардын мекенчил патриоттук духу
аялдардын да чыгармачылыгында сакталганы байкалат. Гүлзия Валий - Кытайдагы
кыргыз аялдарынын ичинен роман жанрында жазган биринчи аял болуп эсептелет. Буга
“Мунарык таң”(2011)аттуу туңгуч романы далил. Аталган биринчи романы “Кызылсуу
кыргыз”басмасы тарабынан жарыяланса, экинчи романы 2012-жылы “Бакалуу көл”
Congress Book
аттуу романын жарыялаган. Аталган биринчи романы “Кызылсуу кыргыз”басмасы

тарабынан жарыяланса, экинчи романы 2012-жылы “Бакалуу көл” аттуу романын
жарыялаган. Жазуучу-кыздардын прозасында түбөлүктүү темалардын бири сүйүү, өмүр,
кыздардын жигиттерге ашык болуусу, бирок ачыкка айта албай бушайман түшкөн
учурлары жана трагедиялуу тагдырлары, алардын коомдогу алган орду, гендерлик
саясатта башка мамлекетке салыштырмалуу Кытайдагы кыргыз жазуучу-
аялдарыбыздын азыркы учурда кысымга түшүп калышы сыяктуу маселелер тууралу сөз
болот.
Ачкыч сөздөр: аялдар прозасы, кытайдагы кыргыздар, жазуучу-аялдар, гендерлик
маселелер, прозасы, аңгеме, роман жанры.
Özet
Söz konusu makalede, Çin'de yaşayan Kırgız edebiyatındaki mevcut toplumsal cinsiyet sorunu
“kadın nesri” örneği üzerinden analiz edilmiştir. Araştırma sürecinde “kadın nesri” edebî
yönünün ortaya çıkış sebepleri, yaratılışındaki edebî özellikleri, diğer türlerden farkı ve
özgünlüğü ele alınacaktır. Çin'de yaşayan Kırgızların çağdaş kurgusuna yansıyan ana temaların
gelişme çabaları ve gündeme getirdiği sorunlar kronolojik olarak incelenmiştir. 20. yüzyıl
tarihinde, Çin'de yaşayan Kırgız kadın yazarların ürettikleri nesir bağlamında, "kadın nesri"nin
seçilmesini motive eden faktörlerin nasıl geliştiğini ve gelişme için koşulların olup olmadığını
gözlemledik. şimdiki zamanın ya da tam tersi koşulların oluşturulmadığı ve bugün yerel küçük
etnik gruplara dayatılan toplumsal düzenin etkisinde kaldığı bildirilecektir. Bu yön zaten Çin
Kırgız edebiyatında kadın nesrinin gelişim tarihine odaklanmış, 60'lı ve 80'li yıllarda Çin'de
Kırgız edebiyatına gelen Kırgız kadın yazarlarımızın yarattığı eserlerin ideolojik, sanatsal ve
tematik özelliklerine odaklanmıştır. Kırgızistan'da ünlü bir nesir yazarı olan Toktokan 228
Armanova'nın başlattığı genç yazar-kız kız yılı, eserlerinden ve nesir türünün gelişimine
katkılarından kısaca bahsedilerek kronolojik bir sırayla sunulmaktadır. Toktokan Armanova, o
dönemin genç kadınlarından bir adım öne çıkarak, tarifsiz sevgisini ve tutkusunu ifade etmek
için onların isimlerini kullanarak kendini gösterdi. 1990'lı yıllarda okuyucuların gönlünde yer
edinip halk tarafından böylesine içtenlikle takdir edilince, "Dreamy Heart" hikayesi Kızılsuu
Özerk Bölgesi'nde 2. derece ödülüne layık görüldü. Ancak Çin'de yaşayan Kırgızların
vatansever ruhunun kadınların eserlerinde de korunduğu görülmektedir. Gulziya Valiy, Çin'de
roman türünde yazan ilk Kırgız kadını olarak kabul ediliyor. Bu, ilk roman "Munaryk tan"
(2011) ile kanıtlanmaktadır. Adı geçen ilk roman "Kyzylsuu Kırgız" yayınevi tarafından, ikinci
roman ise 2012 yılında "Bakaluu Kol" olarak yayınlandı. Adı geçen ilk roman "Kyzylsuu
Kırgız" yayınevi tarafından, ikinci roman ise 2012 yılında "Bakaluu Kol" olarak
yayınlandı.Kadın yazarların nesirlerinde ebedi temalardan biri aşk, hayat, kızların erkeklere
âşık olup da bunu ifade edemeyecek kadar utanmaları ve trajik kaderleri, toplumdaki yerleri,
toplumsal cinsiyet politikaları ve Çin'deki Kırgız kadın yazarlarımızın şu anda diğer ülkelere
göre baskı altında olduğu söylenebilir.
Anahtar Kelimeler: kadın nesri, Çin'de Kırgızlar, kadın yazarlar, cinsiyet meseleleri, nesir,
hikâye, roman türü
Abstract
In the mentioned article, the current issue of gender in the literature of Kyrgyz living in China
was analyzed using the example of "women's prose". In the course of research, the reasons for
the emergence of the literary direction "women's prose", its literary features in its creation, its
difference from other genres and its originality will be discussed. Development efforts of the
Congress Book
main themes reflected in contemporary fiction of the Kyrgyz living in China, as well as the
issues raised in it, are reviewed chronologically. In the history of the 20th century, in the context
of the prose created by Kyrgyz women writers living in China, we have observed how the
factors that motivated the selection of "women's prose" have developed, and whether there are
conditions for development in the present time, or on the contrary, the conditions are not
created, and it is influenced by the social order imposed on the local small ethnic groups today.
will be notified. This direction has already focused on the history of the development of
women's prose in Chinese Kyrgyz literature, focused on the ideological, artistic and thematic
features of the works created by our Kyrgyz female writers, who came to Kyrgyz literature in
China in the 60s and 80s, and the year of young writers-girls started by Toktokan Armanova, a
well-known prose writer in Kyrgyzstan. It is presented in chronological order, with a brief
overview of their works and their contributions to the development of the prose genre. Toktokan
Armanova took a step forward from the young women of that era and distinguished herself by
using their names to express her inexpressible love and infatuation. In the 1990s, when he
gained a place in the hearts of readers and was appreciated by the public with such frankness,
the story "Dreamy Heart" was awarded the 2nd degree prize in the Kyzylsuu Autonomous
Region. However, it can be seen that the patriotic spirit of the Kyrgyz living in China is
preserved in the works of women as well. Gulziya Valiy is considered to be the first Kyrgyz
woman in China to write in the novel genre. This is evidenced by the first novel "Munaryk tan"
(2011). The first mentioned novel was published by "Kyzylsuu Kyrgyz" publishing house, and
the second novel was published in 2012, "Bakaluu Kol". The first mentioned novel was
published by "Kyzylsuu Kyrgyz" publishing house, and the second novel was published in
2012, "Bakaluu Kol". In the prose of female writers, one of the eternal themes is love, life, the
cases of girls falling in love with boys, but being too embarrassed to express it, and their tragic
fates, their place in society, gender politics, and the fact that our Kyrgyz women writers in
China are currently under pressure compared to other countries. can be said. 229
Keywords: women's prose, Kyrgyz in China, female writers, gender issues, prose, story, novel
genre.
Абстрактный
В указанной статье на примере «женской прозы» проанализирована современная

гендерная проблема в литературе кыргызов, проживающих в Китае. В ходе исследования
будут рассмотрены причины возникновения литературного направления «женская
проза», литературоведческие особенности в его создании, его отличие от других жанров
и своеобразие. В хронологическом порядке рассмотрены усилия по развитию основных
тем, отраженных в современной художественной литературе кыргызов, проживающих в
Китае, а также поднятые в ней вопросы. В истории ХХ века в контексте прозы, созданной
кыргызскими писательницами, проживающими в Китае, мы наблюдали, как развивались
факторы, обусловившие выбор «женской прозы», и есть ли условия для развития в
настоящее время, или, наоборот, условия не созданы, и на это влияет социальный заказ,
навязанный сегодня местным малочисленным этносам. Это направление уже
сосредоточилось на истории развития женской прозы в китайской кыргызской
литературе, сосредоточилось на идейно-художественных и тематических особенностях
произведений, созданных нашими киргизскими писательницами, пришедшими в
кыргызскую литературу в 60-80-е годы, и год юных писательниц, начатых известным в
Китае кыргызским прозаик женщиной Токтокан Армановой, представлены в
хронологическом порядке, с кратким обзором их творчества и их вклада в развитие
прозаического жанра. Токтокан Арманова сделала шаг вперед от молодых женщин той
Congress Book
эпохи и отличилась тем, что использовала их имена для выражения своей невыразимой
любви и увлечения. В 1990-е годы, когда она завоевала место в сердцах читателей и был
оценен публикой с такой откровенностью, повесть «Мечтательное сердце» была
удостоена премии 2-й степени в Кызылсуйской автономной области. Однако видно, что
патриотический дух кыргызов, живущих в Китае, сохраняется и в творчестве женщин.
Гульзия Валий считается первой кыргызкой в Китае, написавшей в жанре романа. Об
этом свидетельствует первый роман «Мунарык тан» (2011). Первый упомянутый роман
был издан издательством «Кызылсуу кыргыз», а второй роман вышел в свет в 2012 году
«Бакалуу коль». Первый упомянутый роман был издан издательством «Кызылсуу
кыргыз», а второй роман вышел в свет в 2012 году «Бакалуу коль».В прозе писательниц
одна из вечных тем — любовь, жизнь, случаи, когда девочки влюбляются в мальчиков,
но стесняются это выразить, и их трагические судьбы, их место в обществе, гендерная
политика, а также задачи о таких проблемах, как нынешнее притеснение наших
киргизских писательниц в Китае.
Ключевые слова: женская проза, киргизы в Китае, писательницы, гендерная

проблематика, проза, рассказ, жанр романа.
230
Congress Book
XXI ҒАСЫРДА ТАЯУ ШЫҒЫСТАҒЫ ƏЙЕЛДЕРДІҢ ҚОҒАМДА ӨЗГЕРГЕН

ОРНЫ МЕН РОЛІ
(ТҮРКИЯ ЖƏНЕ ПАРСЫ ШЫҒАНАҒЫ ЕЛДЕРІНІҢ МЫСАЛЫНДА)
CHANGED PLACE AND ROLE OF WOMEN IN SOCIETY IN THE MIDDLE EAST IN

THE XXI CENTURY (CASE OF THE TURKIYE AND GULF COUNTRİES)
Зибагул ИЛЬЯСОВА
1тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор, Л.Н. Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті, шығыстану кафедрасы, Астана, Қазақстан.
ORCID ID: 0000-0002-6507-4364
Айнұр НОҒАЕВА
2
профессор, Эрзинжан Бинали Йылдырым университеті, саясаттану жəне мемлекеттік
басқару кафедрасы, Эрзинжан, Türkiye /ORCID ID: 0000-0001-2345-6789
Түйін
Мұсылман қоғамындағы əйелдің рөлі мен орны мəселесі əрқашан көптеген ғалымдар
мен зерттеушілердің назарын аударып келеді. Бұл мəселе қазіргі кезеңде араб қоғамын
модернизациялаудың жүріп жатқан процестері, жаһанданудың əсері жəне т.б.
жағдайында ерекше өзекті болып табылады. Бұл мəселені түсіну қалыптасқан
стереотиптермен шиеленісе түседі: көбісі араб əйелі көп жағдайда кемсітушілікке немесе
құқықтарының бұзылуына ұшырайды деп қателеседі. Сонымен қатар арап елдегі жағдай
Түрік мемлекетінен ерекшеленеді. Мұнде «позитивтік дискриминация» деген ұғым
пайда болды. Мақаламызда қазіргі кезеңде өзгерген араб жəне түрік қоғамдарындағы
əйелдердің орны мен рөлі Парсы шығанағындағы араб елдері жəне Түркия еліндегі 231
мысалында қарастырылады. Мəселенің даму тарихымен қатар, əйелдердің қазіргі таңда
қоғамда алатын орнын зерттеледі. Зерттеу барысында тарихи-салыстыру əдісі,
тарихи₋жүйелілік əдісі, дəстүрлі сипаттау тəсілі, ғылыми-аналитикалық шолу, жүйелі
жəне кешенді тұрғыда талдау əдістері пайдаланылды.
Кілтті Сөздер: Таяу Шығыс, əйелдер, Парсы шығанағы елдері, Түркия, «позитивтік
дискриминация»
Abstract
The role and place of women in Muslim society has always attracted the attention of many
scientists and researchers. This issue is related to the ongoing processes of modernization of
the Arab society, the impact of globalization, etc. is particularly relevant in this case.
Understanding this issue is complicated by established stereotypes: many mistakenly believe
that Arab women are often discriminated against or have their rights violated. At the same time,
the situation in the Arab country is different from the Turkish state. The concept of "positive
discrimination" appeared here. In our article, the position and role of women in Arab and
Turkish societies, which have changed in the contemporary period, is considered in the case of
the Arab countries of the Persian Gulf and Turkey. In addition to the history of the development
of the problem, the current position of women in society is studied. Historical-comparison
method, historical-systematic method, traditional description method, scientific-analytical
review, systematic and comprehensive analysis methods were used during the research.
Keywords: Middle East, women, Gulf countries, Turkey, "positive discrimination"
Congress Book
Кіріспе
Ислам діні келместен бұрынғы кезең деп, жалпы жер бетіндегі адамдардың, атап
айтқанда, арабтардың өмір сүрген кезеңі надандықтың шектен шыққан дəуірін “Жаһилия
дəуірі” деп айтады. Жаһилия дəуіріндегі араб қоғамы азғындаудың шегіне жетті.
Адамдарды құмарлық пен лəззəт биледі. Маскүнемдік, құмар ойындар, зина, ұрлық,
өтірік, деспотия, адам саудасы, яғни өмірдің барлық жағымсыз жақтары үстемдік құрды.
Əйел құны жоқ зат ретінде бағаланды. Оны сату, сыйлау, өлтіру қалыпты жағдай
саналды. Кейбір тайпаларда əйелге тауар ретінде қараған. Заттардың тəртібінде
əйелдерді жалға беру болды, бұл отбасының мəртебесін көтереді деп есептелді.
Исламға дейін арабтарда əйелдің құқығы тым төмен еді. Əсіресе, арабтар қыз-
балаларды, тірідей жерге көметін. Өлтіруге қимағандары, қыздарын ұл балаларша
киіндіріп, жұрттан жасырып ұстайтын. Сол уақытта əйел-адам, əсіресе араб елдерінде,
көбінесе өте қиын кезеңде өмір сүрген еді. Арабтар қыз- баланың дүниеге келуін
жақтырмайтын, олардың кейбіреулері оны топырақ астында тұншығып өлсін, деген
ниетпен тірідей жерге көметін болған (Бағашаров, 2020: 108).
«Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан, елден жасырынады. Оны қорлыққа
шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе, ал, олар нендей жаман үкім
береді» (Алтай 1991: Нахл сүресі, 59-аят)). Бұлай əйелдің мəртебесін тым төмендететін
себебі, қыздар өскенде жезөкшелік жасап, абыройымызға дақ түсіреді деп ойлайтын
(Бағашаров, 2020: 108).
Кейбіреулері, оны Құран Кəрімде айтылғандай қорлық-зомбылықпен
қиыншылық өміріне тастап қоятын еді. Арабтардың қыздарын тірідей жерге көмуін Алла
Тағала Құран Кəрімде былай деп баяндайды: «Егер олардың біреуі қызбен сүйіншіленсе
(əйелінің қыз тапқанын естісе), оны ашу қысып, беті қап-қара бола бастайды» (Алтай
1991: Нахл сүресі, 58-аят).
Ислам дінінің келуімен əйелге деген зорлық атаулы күшін жойып, əйелдер ерекше 232
жоғары мəртебеге қол жеткізді. Ислам олардың құқықтарын қамтамасыз етіп, оларды
еркектермен толықтай тең етті. Жаңа заңдар сəби қыздарды өлтіруге тыйым салып,
əйелді жеке тұлға ретінде мойындады.
Арабист-профессор Уильям Монтгомери Уотта, исламды қабылдау əйелдердің
мəртебесін жақсартты, гендерлік рөлдерді өзгертті, сонымен қатар оларға тек ер
туыстарға тиесілі мұрагерлік құқық берді деп айтуға болады деп жазды (В. Монтгомери
Уотт :1972, 128 б.).
Осы тұрғыдан мұсылман елдеріндегі əйелдердің жаңдайын өзгеру туралы араб
қоғамындағы модернизациялаудың жүріп жатқан процестері жəне жаһанданудың əсері
жəне т.б.факторға байланысты екенін. Түрік еліндегі əйелдердің жалпы саясаттың
өзгеруіне жəне мысал ретінде Жоғары білім саласындағы жағдайға тоқталып кетеміз.
1. Парсы шығанағы елдері əйелдердің қоғамдағы орны

Исламдағы əйелдің орны мен ролі туралы терең зерттелген шығармалармен
көпшілік қауым жете таныс болмағандықтан, ислам мəдениетінде əйел адамның құқығы
тым шектеулі деген жадағай түсінік қалыптасқан. Жылдар өткен сайын қоғам жаңарып,
қоғамдағы құндылықтарға деген көзқарас өзгереді. Əйелдердің жыл сайын сауаттылығы
артып келеді. Біріккен Ұлттар Ұйымының əйелдерге қатысты кемсітушілікті жою
туралы конвенциясының (CEDAW) қағидаттарына қосыла отырып, Парсы
шығанағындағы араб елдері шариғат қағидаларын ескере отырып ер мен əйел əр түрлі,
бірақ тең емес деген принцип ұстап қалған еді.
Дегенмен, Парсы шығанағы елдері əйелдердің қоғамдағы орнына қатысты
қалыптасқан нормаларды біртіндеп өзгере бастады. Ең алдымен, бұл өзгерістер еңбек
нарығына əсер етті. 2000 жылдардан бастап Парсы шығанағы елдеріндегі əйелдердің
Congress Book
көпшілігі мемлекеттік секторда жұмыс істей бастады. Статистикаға сəйкес, Кувейттің

еңбек нарығындағы əйелдердің жұмысқа орналасуы 2001 жылы 31,8% -дан, 2007 жылы
51%-ға көбейген. Бахрейнде əйелдердің жұмыспен қамтылу деңгейі 2000 жылы 21% -
дан, 2007 жылы 31% көбейген. Араб əлемінде тұратын əйелдерді жұмыспен қамту
туралы толығырақ жəне өзекті деректерді 2011 жылғы Əбу Дабидегі Гэллапа
Орталығының есебінде көрсетілген. Осы есеп бойынша, араб əйелдері кеңсе жұмысында
ең жоғары жұмысқа орналасу көрсеткіштеріне ие болған. Бахрейндегі əйелдердің 38%,
Кувейтте 64%, Сауд Арабия Корольдігінде (САК) 10% жəне БАƏ-де 64% құрады.
Саудада Бахрейн əйелдерінің 14%, (САК)-де 9% жəне БАƏ-де 5% жұмыс істеді. Қызмет
көрсету секторы Бахрейн əйелдерінің 16%-ын, Кувейтте 4%-ын, САК-де 9%-ын жəне
БАƏ-де 10%-ын құрады. Бахрейндегі əйелдердің 5%, Кувейтте 2%, САК-де 11% жəне
БАƏ-де 3% əйелдердің жеке бизнесі бар екендігі көрсетілген (Отчет Центра Гэллапа,
2012, 46 б.).
2002 жылға дейін Бахрейндегі əйелдер жалпы кез келген саяси құқықтардан
айырылған болатын. Бахрейн əйелдері 2002 жылғы муниципалдық жəне парламенттік
сайлауға елдің Конституциясына қажетті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана қатыса
алды. 2004 жылы Бахрейн тарихында алғаш рет денсаулық сақтау министрі лауазымы
əйелге берілді. 2003 жылы Кувейттің министрлер кабинеті əйелдерге толық сайлау
құқығын беру жəне сайлауға түсу туралы заң жобасын мақұлдады. Алайда заң жобасын
исламшылдар мен əлеуметтік консерваторлар бөгеп тастады. Бұған қоса, Парламент
Кувейттің сол кездегі əмірі Жабер əл-Ахмад əл-Сабахтың əйелдерге сайлау құқығы мен
2003 жылғы парламенттік сайлауға қатысу құқығын беретін 1999 жылғы Жарлығына
тосқауыл қойды. 2005 жылдың наурыз айында Кувейтте əйелдердің саяси өмірден
шеттетілуіне қарсы бірқатар наразылықтар мен демонстрациялар үкіметке қысым
көрсетіп, наразылықтардан кейін 2 ай өткен соң кувейт əйелдеріне толық саяси құқықтар
берілді. Осыған қарамастан, 2008 жылғы сайлауда Кувейт əйелдерінің тек 3% пайызы 233
ғана отандастарына дауыс берген (Садырова, Ашимова, 2012: 34).
Біріккен Араб Əмірліктері мен Катар əйелдерінің саяси өміріндегі өзгерістерге
келетін болсақ, олар негізінен осы мемлекеттердің билеушілерінің жұбайлары – БАƏ
президенті марқұм шейх Заид Əл Нахаянның əйелі шейха Фатима бинт Мүбарак əл-
Кетби жəне Катар əмірі Хамад бен Халифа Ат-Танидің əйелі шейха Моза бинт Нассер
əл-Миснедтің қызметтері орасан. 1999 жылы наурызда Катарда əйелдер қатысқан
алғашқы сайлау өтті. Ал 2003 жылы наурызда Катарда өткен муниципалды сайлауда
алғаш рет əйел сайланды (Сюкияйнен, 2002). Мəртебелі Шейха Əл-Махмудты 2003
жылдың мамырында Катардың Білім министрі етіп тағайындады. Бұл лауазым мəртебелі
шейх Хамад бин Халифа Əл Танидің Катардың білім беру саласында əйелдердің рөлінің
артуына ерекше көңіл бөлуі деп түсінуге болады. Ол Катардың билеуші əулетінің өкілі
Шейха Маха Мансура Салман Жасем Əл-Таниді 2010 жылы Катардың алғашқы судьясы
етіп тағайындады. 2013 жылы Шейха Маха Мансура Салман Жасем Əл-Тани "Таяу
Шығыстағы ең ықпалды 100 араб əйелдері" тізімінің алғашқы ондығына кірді.
Ал БАƏ əйелдері 1997 жылдан бастап Шарджа Парламентінде қызмет атқара
бастады. 2004 жылдың қарашасында БАƏ-нің Экономика жəне сауда министрі
лауазымына əйел тағайындалды. 2007 жылы əйелдер осы елдің Федералды Ұлттық
кеңесінің жалпы құрамының 22,5% құрады. Бұндай жағдай көрші Оманда орын алды.
2003 жылдың қазан айында елдегі əйелдер қатыса алатын алғашқы парламенттік сайлау
өтті. Сол 2003 жылы Сұлтан Кабус бірінші əйелді министрлік қызметке тағайындады, ал
2007 жылы 14 əйел ел Кеңесі – Мажлис Ад-даулада жұмыс істей бастады. Сауд Арабиясы
Корольдігінде 2011 жылдың қыркүйегіндегі "Араб көктемі" толқуларынан кейін
əйелдерге сайлау құқығы берілу мəселесі қарастырылды (Отчет Центра Гэллапа, 2012).
Congress Book
Біріккен Араб Əмірліктерінің Президенті, марқұм Мəртебелі шейх Халифа бен

Заид Əл Нахаян əйелдердің мүмкіндіктерін кеңейтуге күш салды. Президент шейх
Халифа бен Заид Əл Нахаянның БАƏ əйелдерінің елдің Федералды Ұлттық Кеңесінің
мүшелік құрамының 50 пайызын иеленуі туралы шешімі елдің өмірлік маңызды
секторлардағы əйелдердің толық мүмкіндіктерін қамтамасыз ету жоспарларын
нығайтты. Қазіргі уақытта БАƏ-і əйелдері Федералды Ұлттық кеңеске мүше болудан
басқа министрлік лауазымдарды жəне Елшілік қызметтерді атқарып жүр. 2012 жылы
БАƏ министрлер кабинеті əйелдерді барлық мекемелер мен мемлекеттік мекемелердің
Директорлар кеңесіне тағайындауды талап ететін шешім қабылдады, бұл мемлекеттік
мекемелердегі əйелдер өкілдігінің үлесін 15 пайыз деңгейінде белгіледі. Қазіргі уақытта
əйелдер мемлекеттік сектордағы жұмыс күшінің 15 пайызын құрайды, ал федералды
ұлттық кеңес мүшелерінің 50 пайызы əйелдер.
2019 жылдан бастап Біріккен Араб Əмірліктері (БАƏ) əйелдердің рөлі мен
олардың саяси, мəдени, əлеуметтік жəне экономикалық дамуға қосқан белсенді үлесін
мойындау мақсатында жыл сайын 8 наурызда Халықаралық əйелдер күнін атап өтетін
болды. 2021 жылдың 30 наурызында ана мен бала мəселелері жөніндегі Жоғарғы
Кеңестің төрайымы жəне БАƏ-дегі отбасын дамыту қорының (FDF) жоғарғы төрайымы,
əйелдер Бас Одағы (GWU) төрайымы, Жоғары мəртебелі шейха Фатима бинт
Мүбарактің қолдауының арқасында бейбітшілік жəне қауіпсіздік жөніндегі ұлттық іс-
қимыл жоспары іске қосылды. Бұл Парсы Шығанағындағы Араб Мемлекеттерінің
Ынтымақтастық Кеңесінің құрамына кіретін елде жасалған алғашқы ұлттық іс-қимыл
жоспары болып саналады. Жоспар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 1325 қарарын ілгерілету
арқылы бүкіл əлемдегі əйелдердің мүмкіндіктерін кеңейтуге жəне қолдауға бағытталған
(United Arab Emirates National Action Plan, 2022).
Сонымен қатар, БАƏ Үкіметі 2017-2021 жылдарға арналған халықаралық көмек 234
саласындағы саяси қызметтің үш тақырыбының бірі "əйелдер мен қыздардың
мүмкіндіктерін кеңейту" мəселесін анықтады. Бұл Сыртқы істер министрлігі мен
халықаралық ынтымақтастық қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі болып
табылады. БАƏ Сыртқы істер жəне халықаралық ынтымақтастық министрлігі
халықаралық форумдарда елдің атынан қатысатын елшілер мен дипломаттар ретінде 8
əйелді тағайындады. Олардың қатарында Нидерландыдағы БАƏ-нің Төтенше жəне
Өкілетті Елшісі Хесса Абдулла əл-Отейба, БАƏ-нің Төтенше жəне Өкілетті Елшісі
Латвиядағы Ханан Халфан Алили, Даниядағы БАƏ-нің Төтенше жəне Өкілетті Елшісі
Фатима Хамис əл-Мазруи, Германиядағы БАƏ-нің Төтенше жəне Өкілетті Елшісі Хафса
Абдулла əл-Олама, Финляндиядағы БАƏ-нің Төтенше жəне Өкілетті Елшісі Нұра
Мұхаммед Абдель Хамид Джума, доктор Навал Халифа əл-Хосани БАƏ-нің
халықаралық жаңартылатын энергия агенттігінің (IRENA) тұрақты өкілі жəне Лана Заки
Анвар Нуссейбе Нью-Йорктегі БҰҰ жанындағы БАƏ-нің тұрақты өкілі, Черногориядағы
БАƏ-нің елшісі Набила Абдулазиз аш-Шамси. Қазіргі уақытта əйелдер Сыртқы істер
жəне халықаралық ынтымақтастық министрлігі қызметкерлерінің жартысына жуығын
құрайды. Бұл БАƏ-нің дана басшылығының қоғамның ажырамас мүшелері ретінде
əйелдерді қолдауға жəне олардың мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған көзқарасын
растайды, өйткені олар елдің дамуына үлес қосу үшін ер адамдармен бірге жұмыс
істейді.
Қазіргі уақытта араб əлеміндегі əйелдердің мүмкіндіктері өте көп. Оған дəлел
2023 жылдың 4 наурызында «Arabian Business» журналында жарияланған араб
əлеміндегі ең ықпалды 100 əйелдің тізімі. Əлемдегі ең ықпалды 100 араб əйелінің
тізімінде бірінші орынды Шарджа əмірлігінің билеуші əулетінің мүшесі, БАƏ Сыртқы
сауда министрі Шейха Лубна əл-Касими иеленді.
Congress Book
Катар. Катар əмірі Хамад бен Халифа Ат-Танидің əйелі шейха Моза əл-Миснед
бүкіл əлемге сапалы білім беру мен əлеуметтік реформаларды насихаттаумен танымал.
Оның білім сапасын арттыру жəне оның қолжетімділігін арттыру жөніндегі жұмысы
1995 жылы коммерциялық емес Катар ғылым жəне əлеуметтік даму қорының (Qatar
Foundation) құрылуынан басталды, ол осы күнге дейін басқарады. Бұл коммерциялық
емес ұйым жиырма жылдан астам уақыт бойы халықтың барлық топтары үшін білім беру
мен тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге арналды. Дохадағы Qatar Foundation базасында
əлемдегі жетекші білім беру институттарының, жергілікті университеттің жəне Хамад
бен Халифа университеті, Катар Виргин университеті, Техас университеті сияқты басқа
да зерттеу, оқу жəне қоғамдық орталықтардың филиалдары орналасқан 12 шаршы
шақырымнан астам кампус болып табылатын "Білім беру қаласы" («Education City»)
жобасы жүзеге асырылды. Парсы шығанағындағы басқа елдердің билеушілерінің
əйелдері үшін сирек кездесетін Моза əл-Миснед бірқатар мемлекеттік жəне халықаралық
қызметтерді, соның ішінде құрметті лауазымдарды иеленді: Катар білім, ғылым жəне
əлеуметтік даму қорының басшысы, Жоғарғы Кеңес төрағасының білім жөніндегі
орынбасары; ЮНЕСКО-ның арнайы өкілі. Моза əл-Миснед Вирджиния Достастық
университетінің (Virginia Commonwealth University), Техас A&M университетінің,
Карнеги Меллон университетінің (Carnegie Mellon University), Лондон Императорлық
колледжінің (Imperial College London) жəне Джорджтаун университетінің (Georgetown
University) құрметті докторы дəрежесіне ие. 2010 жылдан бастап ол Британ империясы
Орденінің командор-ханым атағына ие болды.
Қазіргі таңда Катар қыздары медицина салада жоғары білім алып, Хамад
медициналық корпорациясында (Hamad Medical Corporation) жəне басқа да
медициналық орталықтарда жұмыс істеп жетістікке жетуге барлық мүмкіндіктері бар.
Катар əйелдері сонымен қатар өтпелі аурулармен күресу, еңбек гигиенасы, қоршаған
орта гигиенасы, азық-түлік зерттеулері, орталық зертханалар мен əуежай клиникасын 235
қамтитын профилактикалық медицина саласында жұмыс істейді.
Сауд Арабиясы. 2016 жылдың 5 сəуірінде Сауд Арабиясында король Салман бен
Абдел Азиз басқарған министрлер кабинетінің кең таралған отырысында тақ мұрагерінің
орынбасары, Министрлер Кабинеті Төрағасының екінші орынбасары, Қорғаныс
министрі жəне экономика жəне даму кеңесінің басшысы ханзада Мұхаммед бен Салман
ұсынған "Сауд Арабиясы Корольдігінің «Saudi Vision-2030» бағдарламасының
құжаттын мақұлдады (Аш-Шарк Аль-Аусат, 2016).
Сауд Арабиясы Корольдігі əйелдерге барлық салада кең құқықтар беруге қатысты
көптеген қолдау шараларын қабылдады. «Saudi Vision-2030» бағдарламасы Сауд
Арабиясының əйелдерін корольдік күшінің маңызды бөлігі ретінде насихаттайды. Ол
олардың таланттарын дамытуға, энергиясын жұмсауға жəне қоғамды дамыта отырып,
болашағын құруға дұрыс мүмкіндіктер беруге бағытталған. Сондай-ақ, Сауд
Арабиясының əйелінің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, денсаулық сақтау
саласы, туризм, спорт жəне демалыс, қаржы-экономикалық, мəдениет, өнер жəне мұра
сияқты түрлі салаларда заманауи жұмыс орындарын алу мүмкіндіктерін кеңейтуге ықпал
ететін бағдарлама əзірленді.
«Vision 2030» əйелді қолдауға жəне оған кең құқықтар беруге ықпал ететін
көптеген міндеттемелерді, мақсаттар мен бастамаларды қамтиды. Онда əйелдердің еңбек
нарығына қатысу деңгейін 22%-дан 30%-ға дейін арттыру, басқарушылық
лауазымдармен айналысу, олардың еңбегін қолдау мүмкіндіктерін дамыту, спорттық іс-
шараларға қатысу үшін кеңейтілген құқықтар беру көрсетілген.
Əйелдердің еңбек нарығына қатысуы үшін, олардың деңгейін арттыруға
бағытталған ұлттық өзгерістер бағдарламасы «Vision 2030» бағдарламаларының бір
Congress Book
бөлігі болып табылады. Айта кету керек, Сауд Арабиясында əйелдердің экономикалық
белсенділік көрсеткіші 2017 жылы 17% - дан, 2021 жылы 35,6% - ға дейін өсті.
Құжат аясында Сауд Арабиясы Корольдігі соңғы жылдары əйелдерге кең
құқықтар беру саласында айтарлықтай прогреске қол жеткізіп отыр. Бұл корольдік
басшылығының қоғамның барлық мүшелерінің мүмкіндіктерін кеңейтудің
маңыздылығын түсінуінің жəне олардың "2030 жылғы «Saudi Vision-2030»
бағдарламасының мақсаттарына жетуіне ықпал етуінің салдары болды. Сауд əйелінің
жұмыс күшіне қатысу коэффициенті 2021 жылғы бірінші тоқсандағы 32,4% - дан 2022
жылғы сол тоқсандағы 35,6% - ға дейін өсті. Сауд əйелдері арасындағы жұмыссыздық
коэффициенті 2021 жылғы екінші тоқсандағы 22,3% - дан 2022 жылғы сол тоқсандағы
19,3% - ға дейін төмендеді.
Корольдік əртүрлі салалардағы теңдікті жеделдету үшін бірқатар арнайы шаралар
қабылдады:
 Əйелдердің жоғары басшылық лауазымдарға орналасуы арқылы əйелдің
мемлекеттік жəне жеке секторларға тиімді қатысу көрсеткішін арттыру.
 Əйелге жұмыс пен отбасы арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуге мүмкіндік
беретін əртүрлі бағдарламаларды іске қосу.
 «Азаматтық қызметті əйел басшыларға беруге бағытталған басшы жəне
басқарушы кадрларды даярлау жəне біліктілігін арттыру жөніндегі ұлттық
бағдарламаны» іске қосу.
 Ханшайым Нора бинт Абдул-Рахман университетімен бірлесе отырып, адами
ресурстар жəне əлеуметтік даму министрлігінің қолдауымен құрылған Ұлттық
интерактивті платформа болып табылатын "Сауд Арабиясының əйел
көшбасшыларының ұлттық платформасын" іске қосу жəне т.б.
Білім беру саласы бойынша атқарылған іс-шаралардың нəтижесінде жалпы білім
алушылар саны жалпы білім беру мекемелеріне түскендердің жалпы санының 49,4% 236
құрады, ал əйел мұғалімдер саны мұғалімдердің жалпы санының 54,5% құрады.
Бағдарлама аясында «Ұлттық отбасылық қауіпсіздік бағдарламасы» маңызды рөл
атқарады. Онда Сауд Арабиясы Корольдігіндегі отбасы үшін қауіпсіз ортаны
қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік жəне жеке мекемелермен, халықаралық
ұйымдармен кəсіби серіктестік құру арқылы отбасын зорлық-зомбылықтан қорғауға
бағытталған.
Сауд əйелдерінің Корольдіктің консультативтік кеңесіне қатысу пайызы 20% - ға
жетеді, бұл қатысудың ең төменгі шегін құрайды. Əйел басқарушы лауазымдарды
атқарады, сонымен қатар Консультативтік кеңестің жанындағы көптеген арнайы
комитеттердің мүшесі болып табылады. Кеңесте жұмыс істейтін əйелдердің саны 97
адамды құрайды, ал Адам құқықтары жөніндегі басқармада 12 əйел жұмыс істейді, бұл
кеңестегі барлық орындардың 50% құрайды. Сондай-ақ, Консультативтік кеңес
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға (консультативтік кеңес жанындағы
мамандандырылған комиссия) əйелдердің мүшелік пайызы 70% құрайды.
Əйелдерге кең құқықтар беру саласында қабылданған шаралардың нəтижесінде
кəсіпкер əйелдерге арналған коммерциялық тіркеу құжаттарын беру пайызы өткен алты
жыл ішінде (2015-2022 жж) 112%-ға өсті. Корольдікте кəсіпкер əйелдердің атымен
тіркелген коммерциялық тіркеу құжаттарының жалпы саны 817,930-ға жетті. Сауда
министрлігі тіркеу құжаттарын шығарудың ең үлкен өсімін 2021 жылы - 139,754 тіркеді.
Ол 2015 жыл бойында 65,912 құжатты құрады.
2019 жылы əйелдерге Корольдіктің Қарулы Күштерінде қызмет етуге шешім
қабылдады. Қорғаныс министрлігі əскери қызметке əйелдерді қабылдай бастады, олар
əскери-əуе күштері, əскери-теңіз күштері, əуе қорғанысы, стратегиялық зымырандар
Congress Book
жəне медициналық қызметтерді қоса алғанда, əр түрлі əскер қатарындағы офицерлік

лауазымдарға ие бола алады (Vision 2030).
2. Түркияда əйелдердің жағдайы
Жалпы Түркияда əйелдің жағдайы туралы сөз қозғағанда елдің саяси бағытынан
өзгеруіне, Ердоған баскарып келген партияның келуімен əйелдердің жағдайын
жақсартуға бағытталған саясат іске қосылғанын атап кету қажет. Əділет жəне даму
партиясының билікке келгеннен кейін Түркияның академиялық ортасында бұл бағыт
неолиберализм мен ислами дүниетанымы арасындағы дискуссия ретінде қарастырылды
(Yükselbaba, 2013).
Көбіне жүргізіліп жатқан саясатта сынмен қарайтынын (Gültekin, 2013) байқасақ да, шын
мəнінде əйелдердің жағдайын жақсарту мақсатында көп жұмыстар атқарылғаны мəлім
болды. Ең бастысы гендерлік теңдіктің орнына позитивтік немесе оңтайлы
дискриминация деген ұғым қалыптасқан. Бұл қыскаша, жалпы «қолайсыз» топтарға
жататын адамдарға ғана берілетін қосымша құқықтар. əртүрлі себептермен кейбір
құқықтарды пайдалана алмауы мүмкін болатын; cондықтан бұларға ерекше қосымша
құқықтар беріліп тең болу мүмкіндігіне ие болады деген идеямен жасалған тарихта
болған жəйт. Сол оймен Түркияда əйелдердің жағдайын жақсарту мақсатында
жасалатын.
Ең басты мəселелерден бірі шешім тапты, əйелдердің мемлекеттік мекемелерге, оқу
орындарында орамал тағуға тыйым салынған заңнама өзгертілді. Университеттерде əйел
құқықтары қорғау əйел мəселелерін талдау секілді көп орталықтар ашылды. Сонымен
қатар зорлық-зомбылық көрген əйелдерге арнайы орталықтар жұмыс істейді, оларды
қолдау мақсатында жергілікті билік тек қана қалатын орны емес, жұмыс бабында курстар
ұйымдастырып жəрдем береді (Хабар 24, 2022)
Жоғары білім саласы. Жоғарғы білім саласында да айтарлық жағдайын
жақсартылғаны белгілі. Атап айтқанда; 2012-2013 оқу жылында Түркиядағы 166 237
университетте əйел ректорлар саны 12, бұл 7%-ға сəйкес келеді. Дегенмен, 2022-де
Жоғары білім кеңесінің (YÖK) соңғы 2022 есебінде түрік əйелдерінің академиялық
өмірде Еуропалық əріптестерінен алда екенін көрсетті. Қазір Түркиядағы 20
университетті əйел ректорлар басқарады. Сонымен қатар Түркияның ең көп құрылған 10
университетінің тарихы қаралғанда осы уақытқа дейін бұл мекемелерде 8 əйелдің
ректорлық қызмет атқарғаны белгілі. YÖK жариялаған есеп бойынша түрік əйелдері
академиялық өмірде еуропалық əріптестерін басып озды. Түркияда 32 пайыз əйел
профессор бар екені жарияланды. Еуропада бұл көрсеткіш 20,8 пайыз деңгейінде екені
айтылды. Сонымен қатар, Түркияда жұмыс істейтін жоғары оқу орындарында жұмыс
істейтін əйел əкімшілер саны 4,3 пайызымен Еуроодақ елдерін басып озды. YÖK
президенті профессор Ерол Өзвар тақырыпқа қатысты былай деген еді: «Түрік
академиясындағы əйелдер деректеріне қарап, оны əлемнің көптеген елдерімен
салыстыратын болсақ, жоғары оқу орындарында студент қыздардың үлесі 49 пайызды,
докторантурадағы əйелдердің үлесі 46 пайызды, əйел профессорлардың үлесі 32,5
пайыз, ал басшылар (ректор, декан, колледж директоры, жоғары оқу орындарында
əйелдердің (кафедра меңгерушілерінің) көрсеткіші 28 пайыз, ғылыми қызметкерлердің
көрсеткіші 43,3 пайызды құрайды» деген (Hurriyet, 2022).
YÖK есебіне сəйкес; Түрік əйелдері академиялық өмірде тек Еуропа елдеріндегі
əйелдерінен ғана емес, Түркиядағы кейбір салалардағы ер əріптестерінен де асып түсті.
Зерттеуші-ғалым (araştırma görevlisi) əйел зерттеушілер мен оқытушылар ер
əріптестерінен көп екені айтылған: Түркияда 27 мың 160 əйел, 25 мың 223 ер ғылыми
қызметкер бар, 19 мың 330 əйел жəне 18 мың 762 ер кісі оқытушы бар. Сондай-ақ
Түркиядағы əйел академиктер саны 2021 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 2 мың
199 артып, 83 мың 860-ға жеткен.
Congress Book
Қорытынды
Ислам дінінде əйелдің орны ерекше. Сондықтан əйелге деген құрмет зор болуы
тиіс. Ислам діні əйелге Алланың аманаты ретінде қарауға шақырғаны, құқын-хақын
жемеуін міндеттегені мəлім. Мақаламызда мұсылман елдеріндегі əйелдердің
құқықтарын қорғауға ерекше назар аударып, əр мемлекет отбасылық-тұрмыстық
зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейту жəне еңбек кемсітушілігін жою үшін
кешенді шаралар қабылдап, ана мен бала тəрбиесі үшін жағдай жасап мемлекеттік
деңгейдегі бағдарлама əзірлеп көптеген іс шаралар атқарылып жатқаны талданды.
Қазіргі таңда Парсы шығанағындағы Араб мемлекеттерінде əйелдің қоғамдағы
мəртебесінің жақсы жолға қойылып келе жатқанын байқауға болады. Əсіресе, Сауд
Арабиясы, БАƏ, Катар Мемлекеті жүйелі деңгейде əйелдердің саясатқа, мемлекеттік
басқаруға, бизнеске қатысу мүмкіндіктер беріп жатыр. Түрік елінде болса əйелдің
мəртебесін көтеру мақсатында позитивтік немесе оңтайлы дискриминация шеңберінде
жүргізілетін шаралар арқасында көптеген проблемалар шешім тауып жатқаны белгілі.
Қолданылған əдебиеттер:
1. «Vision 2030», https://www.vision2030.gov.sa/v2030/creating-a-vision-for-all/.

2. «Yükseköğretimde kadın gücü», Hurriyet, 9.03.2022,
https://www.hurriyet.com.tr/egitim/yuksekogretimde-kadin-gucu-42018839, (қол жеткізу
уақыты: 25.04.2023.)
3. Gültekin L.et al. (eds.), Toplumsal Cinsiyet ve Yansımaları, Toplumsal Cinsiyet ve
Yansımaları, Atılım Üniversitesi Yayınları, 2013.
4. United Arab Emirates National Action Plan of Implementation the UN Security Council
Resolution 13256, Oct.2022, http://1325naps.peacewomen.org/wp- 238
content/uploads/2022/10/UAE-NAP-FINAL-ENG.pdf, қол жеткізу уақыты: 5.10.2022).
5. Yükselbaba Ü (2013). AKP’nin Kadına Yönelik Söylem ve Politikaları: Neo-
Liberalizm, Ilımlı İslam ve Kadın. Kadın/Woman 2000 - Kadın Araştırmaları Dergisi, 14(2),
67 - 91.
6. Алтай, Х. 1991. ʻҚұран Кəрім қазақша мағына жəне түсінігіʼ. Мəдина, 604 б.
7. Бағашаров Қ, Табашев Ғ, Тутинова Н // Адам əлемі. Философиялық жəне
қоғамдық гуманитарлық журнал. -Алматы, 4 (86) 2020. -104-113 бб.
8. «Выборы в парламент Кувейта», 17.08.2016, http://
www.iran.ru/news/analytics/42008/Vybory_v_parlament_Kuveyta (қол жеткізу уақыты:
25.04.2023.)
9. Зорлық-зомбылыққа қарсы жазаны күшейту мəселені шеше ме? Күн тəртібі
бағдарламасы, 31.05.2022, Хабар 24,
https://www.youtube.com/watch?v=IkbkSUVjZRU&t=5071s, (қол жеткізу уақыты:
25.05.2023.)
10. Маджлис аль-вузара ювафик аля «Руайя Ас-Саудийя: 2030» (Совет министров
принимает «Видение Саудовской Аравии: 2030), Аш-Шарк Аль-Аусат, 25/04/2016,
http://aawsat.com/home/article/624996, (қол жеткізу уақыты: 25.04.2016.)
11. Отчет Центра Гэллапа. – М., 2012.
12. Права человека и процессы глобализации современного мира / под ред. Е.А.
Лукашева. – М., 2005.
13. Садырова М.С., Ашимова В. Социально-правовое положение женщин в
современных арабских странах//Вестник КазНу. Серия психологии и социологии. №1
(40). 2012.
Congress Book
14. Сюкияйнен Л.Р. Исламская концепция прав человека // Права человека: итоги
века, тенденции, перспективы. – М., 2002. – С. 283
15. Уотт, Монтгомери. Влияние ислама на средневековую Европу. - Москва : Наука,
1976.
239
Congress Book
CUMHURİYET SONRASI KADINLARIN İŞ HAYATINDAKİ İLK TEMSİLCİLERİ

RIGHTS GIVEN TO WOMEN FOR THE FIRST TIME IN THE REPUBLIC ERA
Ezgi BOZBAY EKMEKCİ

Karabuk Universty Graduate Education İnstitute History Department Phd Student, Karabuk,
Türkiye
Elif SOYLU
Igdir Universty Graduate Education İnstitute History Department Phd Student, Iğdır, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0002-6454-44141
Özet
Cumhuriyet dönemi ile birlikte kadınlar kurulan yeni düzende reformların başrolü konumuna
gelmiştir. Kadınların her zaman ön planda olmaları gerektiğine inanan Mustafa Kemal Atatürk,
bu alanda dünyaya örnek teşkil edecek adımlar atmıştır. Mustafa Kemal Atatürk sayesinde pek
çok ülkeden önce seçme ve seçilme hakkı kazanan Türk kadınları, boşanma, mirastan erkeklerle
eşit miktarda pay alma, özgürce eğitim alma hakkı gibi haklar elde ederek her alanda oldukça
etkili bir konum elde edinmiş, siyasal ve sosyal hayatta ön plana çıkmışlardır. Türk kadınları,
Cumhuriyetin ilanı ve kendilerine tanınan haklar sonrası oldukça önemli mesleklere imza atmış,
cinsiyet ayrımı gözetmeksizin pek çok alanda aktif rol oynamışlardır. Bunların en önde
gelenleri, seçimle göreve gelen ilk kadın belediye başkanı olan Sadiye Hanım, ilk kadın inşaat
mühendisi ve Fenerbahçe’nin ilk kadın voleybolcusu olan Sabiha Gürayman, ilk kadın diplomat
Adile Ayda, ilk kadın gök bilimci Nüzhet Gökdoğan, ilk kadın savaş pilotu aynı zamanda
Mustafa Kemal Atatürk’ün manevi kızı Sabiha Gökçen, ilk kadın kimyager Remziye Hisar, ilk 240
kadın opera sanatçısı Semiha Berksoy ve ilk kadın tiyatrocu Afife Jale’dir. Yapılacak çalışmada
yukarıda isimleri zikredilen Cumhuriyet dönemi sonrası iş hayatındaki ilk kadın temsilcilerin
biyografileri hakkında bilgiler verilip başarıları dile getirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Dönemi, Mustafa Kemal Atatürk, Kadın, Eğitim, Siyaset
Abstract
The Turkish woman, who took place in the front row during the First World War, has become
the leading role of reforms in the new order established with the Republician period. For
Turkey, which has a patriarchal society structure, the fact that women have become active in
all areas has, of course , been an undeniably valuable step. At the forefront of the innovations
brought by the Republic is the rights given to women. With the Republican period, women were
seen in some areas that did not require body strength at first, and then they anaged to Show
themselves in all areas indiscriminately. Mustafa Kemal Atatürk , who believes taht women
should always be at the forefront, has taken steps to set an example to the world in this
field.Thanks to Mustafa Kemalal Atatürk, Turkish women , who won the right to vote and be
elected before many countries, have gained a very effective position in every field by obtaining
rights such as divorse, the right to receive an equal share of inheritance with men, and the right
to receive education freely , and have come to the fore in political and social life.Turkish women
have signed very important professions after the proclamation of the Republic and the rights
granted to them , and have played an active role in many fields without gender discrimination.
The most prominent of these are Sadiye Hanım the first female mayor to take Office by election,
Sabiha Gürayman the first female civil engineer and Fenerbahçe's first female volleyball
player,Adile Ayda the first female diplomat, Nuzhet Gökdoğan the first female combat pilot as
Congress Book
well as Sabiha Gökçen the spiritual daughter of Mustafa Kemal Atatürk, Remziye Hisar the
first female opera singer , Semiha Berksoy and Afife Jale the first female theater actress. In our
study, we will give information about the biographies of the first women representatilves in
business life after Republic period, whose names we have mentioned above, and we will talk
about their successes and their contributions to the next generations. It should be accepted that
it is an obligation to bring light the past achievements of our women , who lead their own
generations and should serve as an example to the generations after them.
Keywords: The Republic period, Mustafa Kemal Ataturk, Women, Education, Politics
GİRİŞ
Cumhuriyet dönemi ile kadınlar pek çok alanda erkeklerin yerini alarak iş hayatında önemli
görevlerde bulunmaya başlamıştır. Erkeklere özgü olarak bilinen birçok sektörde kendilerini
göstermeye başlayan kadınlar mensup oldukları alanlarda kendilerinden sonra gelen nesillere
de öncülük etmişlerdir.
Afife Jale, Sadiye Ardahan, Sabiha Gökçen gibi devrin önemli isimleri kadınların her alanda
başarılı olabileceklerini tüm ülkeye ispatlamışlardır. Kadınların verdikleri mücadele sonrası
elde ettikleri bu başarılar gelecekteki başarıları tetikleyerek kadınların cesaretlenmesini
sağlamıştır. Böylece kadınlar hayatın her alanında cinsiyet eşitliğini elde ederek eşlerine veya
ailelerine muhtaç olmadan yaşamlarını sürdürme ve kendilerini kanıtlama imkanı bulmuştur.
Mustafa Kemal Atatürk’ün tetiklediği bu girişimler gün geçtikçe daha da ilerleyerek devam
etmiş ve hatta günümüzde de devam etmektedir.
Gerek kendi hayatlarında gerekse diğer tüm kadınların hayatlarında ilklere imza atarak
meşaleyi ellerine alan Afife Jale, Sabiha Gökçen, Sadiye Ardahan, Adile Ayda, Nüzhet
Gökdoğan, Semiha Berksoy, Remziye Hisar ve Sabiha Gürayman gelecekteki kadınların el 241
değmemiş mesleklere atılmalarına ışık tutmuşlardır.
1. Afife Jale
İstanbul Kadıköy’de 1902 yılında dünyaya gelen Afife Jale, Methiye Hanım ve Hidayet Bey’in
kızlarıdır. Dedesi dönemin tanınan doktorlarından Doktor Sait Paşa’dır (Şankaya, 2020).
Öğrenimini İstanbul Kız Sanayi Mektebi’nde yapmış ve tiyatro hayatına girmek istemiştir.
Ablası Behiye’nin verdiği bilgilere göre oldukça okuryazar, kültürlü bir ailenin kızı olarak
tiyatroya girmek isteyen Afife Jale ailesinden büyük bir tepki görmüş ve bir süre
görüşmemişlerdir. 1929’da Ud sanatçısı olan Selahaddin Pınar’la evlendikten sonra ailesiyle
barışmıştır (Refik, İstanbul 1934).
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kadınların pek çok sektörde etkisinin artmasıyla tiyatroda da
kadın izleri görülmeye başlamıştır. Kadınların tiyatroya adeta giriş biletini sağlayan kişi hiç
şüphesiz Afife Jale’dir. İlk kadın tiyatrocu olmasının yanında kadın tiyatrosunun mimarı olarak
yaşadığı dönemde ve sonrasında Türkiye’de iz bırakmış bir şahsiyettir (And, İstanbul 1996).
Osmanlı döneminde kadınların tiyatro için sahneye çıkmaları İslâm dinine aykırı olarak
görülüyordu. Aslında dönemin yazarları kadınların sahneye çıkmalarını destekleyen yazılar
yazsa da bu yazılar sansürle engellenmiştir. Tiyatroda sergilenen oyunlarda ilk başlarda kadın
rollerini erkekler oynarken sonraları gayrimüslim kadınlar sahneye çıkmaya başlamıştır (Alver,
2021).
Afife Jale tiyatro serüvenine başlama düşüncesindeyken konservatuvar kabul edilen
Darülbedayi kız öğrenci almak için ilan vermiş ve aralarında Afife Jale’nin de bulunduğu beş
kız öğrenciyi kabul etmiştir. Sınavı geçerek kabul edilenlerden sadece Afife Jale ve Beyza
Congress Book
isimli bir öğrenci eğitime devam edebilmiştir. Bunun en büyük sebebi ise dönemin gerek
ekonomik gerekse sosyal şartlarının zor olmasıdır. Afife Jale bundan sonra deneyimsiz oyuncu
olarak beş yüz kuruş maaşla görevlendirilmiştir (Kaplan, Ankara 1998). Bu dönemde kadınlar
sahneye çıkarılmadığı için görevlendirildiği yerden istifa etmiş ve 8 Aralık 1918 tarihinde altı
lira maaşla Refika isimli bir yerde suflör yardımcılığı görevinde bulunmuştur. Burada da
sahneye çıkarılmayan Jale, 17 Nisan 1919’da Yusuf Ziya’nın Binnaz isimli oyununda bu sefer
suflör olarak çalışmıştır. Böylece Darülbedayi’de sahneye çıkan ilk Türk kızı unvanını elde
etmiştir. Aynı yılın Eylül ayında Tatlı Sır isimli oyunda küçük bir rolde oynamayı başarmıştır
(Konur, Nisan 2022).
Devam eden yıllar boyunca pek çok kez engellenmeye çalışılmış ve 1921 yılında İstanbul
Şehremaneti bir yazı göndererek Afife Jale’nin sahneye çıkarılmamasını ve Darülbedayi’den
atılmasını istemiş, sonuç olarak da bu istek gerçekleştirilmiştir (Küçük, Şubat 1932). Bundan
sonra Afife Jale Burhaneddin Tepsi topluluğuna girerek Anadolu turnesine katılmıştır. Morfin
bağımlısı olan Afife Jale zamanla sağlığı kötüleşmiş ve tiyatroyu bırakmak zorunda kalmıştır
(Alver, 2021). Tedavisi için yatırıldığı Bakırköy hastanesinde 39 yaşında iken vefat etmiştir
(Özkaya, Eylül 2015).
2. Sadiye Ardahan
Doğduğu ve öldüğü tarih bilinmemektedir. Artvin’e bağlı Yusufeli Kılıçkaya Belediye Başkanı
olarak seçilen ilk kadındır. Babası ise Ersisli Arslan Bey olup Çıldır Kaymakamlığı yaparken
Ermeniler tarafından şehit edilmiştir (http://www.bursadabugun.com/haber/turk).
Mustafa Kemal Atatürk’ün uyguladığı Medeni Kanun ile Türk kadını pek çok Avrupa
ülkesinden daha önce seçme ve seçilme hakkı kazanmıştır. Kanun yürürlüğe girer girmez ilk
kadın Belediye Başkanı olarak seçilen Sadiye Hanım, bu görevini iki yıl sürdürdükten sonra
1950 yılında Mersin’de Belediye Başkanı seçilmiştir. Aynı zamanda soyadını aldığı Ardahanlı 242
olan Binbaşı Atabey’le evlendi. Çiftin ileride ünlü bir gazeteci olacak olan Ali Babür isminde
bir oğulları olmuştur. Sadiye Hanım’ın kuzeni olan Mediha Hanım ise Türkiye’nin ilk belediye
meclis üyesi olan kadın unvanını almıştır(web.archive.org./www.artvinpost.com).
3. Adile Ayda
Adile Ayda 22 Şubat 1912’de Rusya St. Petersburg’ta dünyaya gelmiştir. Annesi Kamile ve
babası Prof. Dr. Sadri Maksudi’dir. Bizzat babası hakkında kaleme aldığı yazıdan öğrenilene
göre babası Sadri Maksudi, Kazan şehrinde oldukça dindar bir ailede dünyaya gelmiştir. 1906
yılında Paris’te Hukuk eğitimi aldıktan Kazan’a giderek avukatlık yaptı (Ayda, Cumhuriyet,
Mart 1957). Türklük adına önemli çalışmalar yapan Sadri Maksudi, “İç Rusya ve Sibirya
Medeni Türk-Tatar Muhtariyeti” isimli devletin anayasasını hazırlayan kişidir. Avrupa’ya
yerleşme kararı sonrası Adile Ayda da ilköğrenimine Berlin ve Paris’te başlamıştır. Daha sonra
Atatürk’ün bizzat daveti ile çalışmalarına Türkiye’de devam ettiği için Adile Ayda da eğitimine
Türkiye’de devam etmiştir(teis.yesevi.edu.tr).
Türkiye’nin ilk kadın diplomatı olan Adile Ayda, ilk olarak Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi’nde Almanca, Fransızca, İngilizce ve İtalyanca eğitimi almıştır (TBMM, 2010).
Rusçayı iyi derecede bildiği halde Rusya’nın Türklere uyguladığı baskı politikasına bir tepki
olarak bu dili konuşmamaya ve hatta saklamaya gayret göstermiştir (Yoğun, Van 2019).
Akademiye yönelerek 1941 yılında Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nde
Fransız Dili ve Edebiyatı Bölümünde Asistanlık yapmaya başlamış ve iki yıl sonra doçent
olmuştur (www.biyografya.com). Daha sonra Dışişleri Bakanlığı’nın sınavını geçerek hukuk
müşavirliği yapmış(ktb.gov.tr.). Diplomat olmaya hak kazandığı halde kadınların yurt dışına
gönderilmeyeceğinin söylenmesi üzerine bu görevden istifa etmiş (teis.yesevi.edu.tr) ve Ankara
Kız Lisesi’nde Fransızca öğretmenliği yapmıştır (TBMM, 2010). Ardından 1958’de Birleşmiş
Congress Book
Milletler Genel Kurulu delegeliği (diplomasi.net), Belgrad Büyükelçiliği Müsteşarı, Roma

Büyükelçiliği Müsteşarlığı ve Cumhuriyet Senatosu’na Cumhurbaşkanı tarafından atanmıştır.
(TBMM, 2010).
Türk tarihi üzerine önemli çalışmaları olan Adile Ayda Hititlerin Türk olmadığını sadece
Anadolu’yu işgal eden bir millet olduğunu iddia etmiştir (CB Senatosu, 1977). Bundan başka
Etrüskler Türk Mü İdi? (Ayda, Ankara 1974) ve Türklerin İlk Ataları (Ayda, Ankara 1987)
isimli kitapları yazmıştır. Bilimsel çalışmalarının yanında Edebiyat alanında pek çok dergi ve
gazetede yazılar yazmıştır. 5 Ekim 1992 tarihinde vefat etmiştir (teis.yesevi.edu.tr).
4. Nüzhet Gökdoğan
Asıl adı Hatice Nüzhet Toydemir Gökdoğan’dır (astronomimuzesi.com). 14 Ağustos 1910’da
Zihni Bey’in kızı olarak İstanbul’da doğmuştur. İlkokulu Bezm-i Alem ve sonrasında Şişli
Terakki Lisesi’nde, liseyi ise Erenköy Kız Lisesi’nde okumuştur. Burs alarak 1928’de
Matematik-Fizik bölümüne başlamıştır. Lyon Üniversitesi’nden mezun olup Paris Üniversitesi
Diplome s’Etudes Superieur sertifikasını alarak Paris Rasathanesinde staja başlamıştır. 1934’de
yurt dışındaki profesör ve iki yardımcısı ile birlikte İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde
kurulan Astronomi Kürsüsü’ne tayin edilen ilk Türk doçent olmuştur. Burada hazırladığı
doktora tezi İstanbul Üniversitesi’nin Fen Fakültesi’nde bir numaralı doktora tezi olmuştur
(TAD, 1954). Cahit Arf, Nazım Terzioğlu ve Mustafa İnan ile birlikte 1948 yılında Türk
Matematik Derneği’ni kurarak 20 yıl buranın başkanlığını yapmıştır. 1954’te ise Türk
Astronomi Derneği ve TÜBİTAK’ın kurucuları arasında bulunmaktadır (astronomi,itu.edu.tr).
Aynı fakültede profesörlüğünü aldıktan sonra 1954 yılında Senatör ve Dekan olarak atanmıştır.
Böylece Nüzhet Gökdoğan ilk gökbilimci Türk kadın olmasının yanında ilk Türk kadın senatör
ve dekanı olma unvanını da kazanmıştır. Hizmet ettiği astronomi bölümünde tam 46 yıl görev
yaptıktan sonra yaşı ilerlediği için emekli olmuştur. Türkiye dışında ise Fransa’da, İsviçre’de 243
ve İtalya’da bulunan Rasathaneler ile ortak çalışmalarda bulunmasının yanında Türk Astronomi
Derneğinin de kuruculuğunu yapmıştır. Ülkemiz için oldukça önemli olan Nüzhet Gökdoğan
23 Nisan 2003’de vefat etmiştir (TAD, 1954).
5. Sabiha Gökçen
Sabiha Hanım 22 Mart 1913’te kalabalık bir ailenin altıncı ve son çocuğu olarak (Balcı,
Karadeniz, 2018) Bursa’da dünyaya gelmiştir. Babası Bursa Vilayet Başkâtibi Hafız Mustafa
İzzet Bey’i ve annesi Hayriye Hanım’ı küçük yaşta kaybetmiştir. Mustafa Kemal’in 1925’te
Bursa’ya yaptığı bir ziyaret sırasında kendisi ile tanışma fırsatı yakalamış ve onun manevi kızı
olmuştur. Sabiha Hanım, ilkokul eğitimini Çankaya Köşkü’nde bulunan ilkokulda almış daha
sonra Arnavutköy Kız Koleji’ne ve Üsküdar Amerikan Kız Koleji’ne gitmiştir. Soyadı kanunu
çıktıktan sonra Mustafa Kemal’in onayı ile “Gökçen” soyadını almıştır. Sabiha Gökçen, sivil
havacılığın gelişiminde önemli rolü olan Türkkuşu’nun açılmasıyla havacılık eğitimi alan ilk
öğrencilerden biri olmuştur. Hemen ardından Sovyet Rusya’nın Kırım Koktobel’de bulunan
yüksek planör okuluna gitmiş ve eğitimini tamamladıktan sonra Türkkuşu’nda öğretmen olarak
göreve başlamıştır. Kısa süre sonra Atatürk’ün isteği ile askeri eğitim almak için Eskişehir’de
bulunan Askeri Tayyare Okulu’na başlamış ve eğitimi sırasında Trakya, Ege gibi bölgelerde
manevralara katılmıştır. Sabiha Hanım bu başarılarından ötürü “1 Numaralı Murassa
Madalya” ile ödüllendirilmiştir (Korkmaz, 2022).
Sabiha Hanım, Balkan devletlerinin 1938 yılında Ankara’ya yaptıkları ziyaret sırasında Atatürk
ile davete katılmış ve ülke temsilcileri kendisini uçağıyla ülkelerine davet etmişlerdir. Sabiha
Gökçen 16 Haziran 1938’de Vultee tayyaresiyle yola çıkmış ve altı gün süren seyahatinde
Atina, Sofya, Belgrad ve Bükreş’i ziyaret etmiştir (Yalçın, 2018).
Congress Book
Mustafa Kemal Atatürk’ün 10 Kasım 1938’de vefat etmesinin ardından Sabiha Hanım 6 ay
kadar Numune Hastanesi’nde tedavi görmüştür. Taburcu olduktan sonra orduda görev almak
istemiş ancak kadınların fiili olarak orduda görev yapmasına ilişkin bir yasa çıkmadığı için
Türk Hava Kurumu Türkkuşu Genel Müdürlüğü ve öğretmenlik yapmıştır. Kendi isteği ile 1954
yılında emekli olmuş ve 22 Mart 2001’de vefat etmiştir (Korkmaz, 2022).
Sabiha Gökçen modern Türkiye’nin ilk kadın pilotu ve ilk kez askeri bir harekâtta görev
almasıyla da ilk kadın savaş pilotudur. Dünyada da bu unvanı alan ilk kadındır (Akkaya, 2019).
6. Semiha Berksoy
Semiha Hanım, Türkiye Cumhuriyeti’nin yetiştirdiği ilk kadın opera sanatçısıdır. 1910 yılında
İstanbul Çengelköy’de dünyaya gelmiştir ve babası Merkez Bankası’nda memur olan Ziya
Cenap Bey (Koyuncu, 2019) aynı zamanda bir şairdir. Annesi Fatma Saime Hanım ise
heykeltraş ve ressamdır (Dursun, 2010). Babasının babası Cenap Efendi, Maçka Silahhane-i
Hümayun başkâtibi ve bir Bektaşî dedesidir. Amcası Basri Cenap Berksoy, dünya tıp
literatürüne girmiş ünlü bir fizyologdur. Annesinin babası ise Kadıköy posta telgraf müdürüdür
(Koyuncu, 2019). Semiha Hanım henüz 4 yaşındayken annesinden resim yapmayı, şiir okumayı
ve şarkı söylemeyi öğrenmiştir. İlkokula giderken hikayeler yazmaya başlamış ve şiir okuyup
opera söyleyerek kendini geliştirmiştir (Dursun, 2010).
Semiha Hanım annesi Fatma Saime Hanımı İspanyol gribinden 1918 yılında kaybetmiştir.
Babası bir müddet sonra ikinci evliliğini yapmış ve Bedia Hanım ile evlenmiştir. Semiha
Hanım, amcası Basri Cenap Berksoy’un himayesinde büyümüş ancak kısa bir süre sonra onu
veremden kaybetmiştir. Eğitim hayatına Növfer Anaokulunda başlamış daha sonra ilkokulda
Sultanahmet’te bulunan Esma Han Kaya Okulu’na ve ailesi Kadıköy’e taşındıktan sonra
Kadıköy Moda İnas Numune İlkokulu’na devam etmiştir (Koyuncu, 2019). Semiha Hanım
ortaokulu birincilikle bitirmiş ve liseye İstanbul Kız Lisesi’nde başlamıştır. Sanat aşkı onu 244
konservatuara yöneltmiş ve lise eğitimi devam ederken Nimet Vahit Hanım’ın sesini
beğenmesiyle tiyatro ve opera yolculuğu başlamıştır (Dursun, 2010). Nimet Vahit’ten ücretsiz
ders alma şansını elde eden Semiha Hanım, ilk opera konserini 1929’da İstanbul’da vermiştir.
Resme olan merakı Semiha Hanım’ı Namık İsmail Bey ile tanıştırmış ve onun atölyesinde ders
almaya başlamıştır. Yıl 1930’a geldiğinde iki senelik Tiyatro Meslek Yüksek Okulunun
sınavlarına girmiş ve kazanmıştır. Aldığı eğitimi tamamladıktan sonra 1932 yılında Paris’e
gitmiş ve Ferit Alnar ile konserler vermiştir. İstanbul’a döndükten sonra bir erkekle yolda
yürürken görüldüğü için disiplinsiz olarak nitelendirilmiş, Saro Zeybek operetinde rol
alamamıştır. Daha sonra nişanlısından ayrılmış ve Lütfullah Sururi ile 1933’te Emir
Opereti’nde sahneye çıkmaya başlamıştır. Semiha Hanım 1934 yılında Mustafa Kemal
Atatürk’ün daveti üzerine Ankara’ya gitmiştir. İran Şahı Rıza Pevlevi için bir Türk operası
hazırlanmasını istemiş ve konuyu Atatürk belirlemiştir. “Özsoy”, Atatürk tarafından
hazırlanması istenen ilk Türk operasıdır ve eser Türkiye ile İran arasındaki bağları
güçlendirmeyi amaçlamıştır (Koyuncu, 2019).
Carl Ebert ve Paul Lohmann gibi uzmanların öncülüğünde yapılan burslu bir sınavı kazanan
Semiha Hanım, 1936 yılında Berlin’e gitmiş ve burslu olarak Devlet Yüksek Müzik Akademisi
Opera Bölümü’nde eğitim görmüştür. 1939 yılında bu okulu birincilikte bitirmiş ve Avrupa’da
ilk kez opera sahnesine çıkan ilk Türk Sopranosu ünvanını almıştır (Dursun, 2010).
Semiha Hanım, Cemil Reşit Rey tarafından Ankara’ya davet edilmiş ve onunla ilk konserini 28
Nisan 1939’da vermiştir. Bir süre sonra tekrar Berlin’e gitmeye karar vermiş ve 1942 yılında
Berlin’e gittiğinde İkinci Dünya Savaşı’yla karşılaşmıştır. İstanbul’a döndükten sonra Mayıs
1943’te Ercüment Siyavuşoğlu ile evlenmiştir. Kızı Zeliha’yı 27 Mart 1946’da İstanbul’da
dünyaya getirmiştir. kızı Zeliha üç büçuk yaşındayken, Ağustos 1949’da Viyana’ya gitmiştir.
Muhsin Ertuğrul’un Ankara’ya daveti üzerine 1951 yılında Türkiye’ye dönmüş ve Ankara
Congress Book
Devlet Operası’nda çalışmaya başlamıştır. 1960’lı yıllara gelindiğinde, Semiha Hanım

çoğunlukla tiyatro ile ilgilenmiş ve 1968’de kızı Zeliha ile sahneye çıkmıştır. İlk resim sergisini
1969’da açmış ve sonrasında 1972’de Paris’te, 1973’te Ankara’da sergilerini devam ettirmiştir.
Kızı Zeliha 10 Aralık 1971’de bir oğlan dünyaya getirmiş ve 1975’te eşi Ercüment Bey’i
kaybetmiştir. Semiha Berksoy, eşini kaybettikten sonra kendisini tamamen resim yapmaya
vermiş ve 16 Ağustos 2004’te vefat etmiştir (Koyuncu, 2019).
7. Remziye Hisar
Remziye Hisar 1910 yılında dünyaya gelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk kadın kimyacısı
ve Fransa’nın Sorbonne Üniversitesi’nden mezun olan ilk Türk kadındır. Sorbonne’da o dönem
Langevin ve Madam Curie gibi tanınmış isimlerden ders alan Remziye Hanım onları tanıdığı
ve derslerini izleyebildiği için çektiği bütün zahmetleri unuttuğunu ifade etmiştir. Biyokimya
sertifikası alan Remziye Hanım, Paris’te Maarif Vekâletinin verdiği bursla öğrenim görmüş
ancak Doktorasına başlayacağı dönemde bursu kesilmiştir. Remziye Hanım, Türkiye’ye
dönmek zorunda kalmış ve Erenköy Lisesi’nde kimya öğretmenliği yapmıştır. 1930 yılında
eşinden boşanan ve Paris’e kızı ve kardeşiyle giden Remziye Hanım, kendisini çalışmaya
vermiştir. Doktorasının bitmesine üç ay kala bursu yine kesilmiş ama ancak mücadele ederek
bursunun tekrar bağlanmasını sağlamış ve Sorbonne'dan doktora derecesiyle mezun olan ilk
Türk kadını olmuştur. 1955 yılında Fransa’nın “Officiel d’Academie” nişanını ve 1991’de
Tübitak Hizmet Ödülünü alan Remziye Hanım, 1992 yılında oğlu Feza Gürsoy’un ölüm
haberini aldıktan kısa bir süre sonra vefat etmiştir. Ayrıca Türk Üniversiteli Kadınlar
Derneği’nin (TÜKD) kurucusudur (Aycan, 2022).
8. Sabiha Gürayman
Sabiha Rıfat Hanım 1910 yılında Manastır’da dünyaya gelmiştir. Babası Rıfat Bey, Hareket
Ordusu’nda görev alan bir yüzbaşıdır ve ordunun İstanbul’a gelişinden sonra ailesini Üsküdar’a 245
yerleştirmiştir. Annesinin çok genç bir hanım olduğu ve babaannesi Şevket Hanımdan oldukça
sevgi dolu bahsettiği bilinmektedir. Sabiha Rıfat, Milli Mücadele yıllarında babasının görevi
icabı oldukça sıkıntı çektiklerini ve yer değiştirdiklerini anlatmıştır. Sıkıntı dönemler sırasında
annesinin ve kardeşinin tüberküloz hastası olduğu söylenmektedir. Eğitim hayatına Çerkes
Okulu’nda başlayan Sabiha Hanım ilkokulu Esma Sultan İlkokulu’nda tamamlamıştır. Sabiha
Hanım, 1925’te Nişantaşı Kız Ortaokuluna ardından İstanbul Kız Lisesine gitmiştir. Liseye
geçtiği sırada erkek kardeşi Mithat’ı kaybetmiş ancak annesi bir erkek daha doğurmuştur. Bir
süre Denizli’de dayısıyla yaşayan Sabiha Hanım, İstanbul’a döndükten sonra lise eğitimine
başlamıştır. Liseden arkadaşı Nesibe vasıtasıyla o sene Atatürk’ün emriyle açılacak olan
Mühendis Mektebi’nin sınavlarını öğrenen Sabiha Hanım sınavda başarılı olarak 1927 yılında
bu okula kayıt yaptırmıştır. O dönem mühendis mektebine giden 350 erkek öğrenci arasında
Sabiha Hanım ile Melek Hanım iki kız öğrencidir. Mektebe başladıktan sonra spor
faaliyetlerine ilgi duymaya başlayan Sabiha Hanım voleybol alanında başarılı olmuş ve
Fenerbahçe takımına kaydolarak pek çok resmi maçta yer almıştır (Gönültaş, 1973). Sabiha
Hanım, Fenerbahçe spor kulübünün ilk kadın voleybolcusu unvanını taşımaktadır. 1928 veya
1929 yılında şampiyon olan Fenerbahçe erkek voleybol takımının kaptanlığını yaptığı
söylenmektedir (fenerinbahcesi.blogspot.com). Takım arkadaşları tarafından ‘sarı melek’
lakabıyla tanınmaktadır (www.servetbasol.com).
Sabiha Hanım günümüz İstanbul Teknik Üniversitesi’nden 1933 yılında mezun olmuş ve
Ankara Bayındırlık Müdürlüğü’nde göreve başlamıştır. Kısa bir süre sonra Bayındırlık
Bakanlığı’nda işe başlamış ve birçok okul, köprü, hükümet konağı gibi inşaatlarda görev
almıştır. 1941 yılında Anıtkabir ve TBMM inşaatlarında çalışmaya başlamış ve on yıl kadar bu
görevde kalmıştır. Görevi sırasında Ankara Beypazarı İlçesi’nde bulunan ve günümüzde
korumaya alınan ‘Kız Köprüsü’nü inşa etmiştir (Yıldırım, 2003).
Congress Book
Sabiha Hanım mektepten okul arkadaşı Remzi Gürayman ile 1939 yılında evlenmiş ve Amerika
seyahatine çıkmıştır. 1945 yılında Anıtkabir Kontrol Şefliği görevine terfi etmiştir. On yıl kadar
bu görevde kaldıktan sonra Yapı ve İmar İşleri Reisliğinin Teknik Müşavirliğine getirilmiştir.
Meslekte 30 sene doldurduktan sonra ise emekli olmuştur (Gönültaş, 1973).
Sabiha Hanım eşi Remzi Gürayman’ı 1993 yılında kaybetmiş ve hiç çocuğu olmadığı için
İzmir’deki yeğeni Beyhan Susup’un yanına yerleşmiştir. 4 Ocak 2003’te yeğeninin yanında
fenalaşmış ve Ege Üniversitesi Hastanesi’nde 93 yaşında vefat etmiştir. Tüm servetini İstanbul
Teknik Üniversitesi Vakfına ve Fevzi Akkaya Temel Eğitim Vakfına bağışlamıştır
(www.hurriyet.com.tr).
Sonuç
Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte Türk kadını erkeklerin hakim olduğu her alanda kendini
göstermeye başlamış ve deyim yerindeyse rüştünü ispat etmiştir. Genelde ev işleri ve çocukları
bakma görevlerini üstlenen kadınlar artık hem evde hem de sosyal ve iş hayatında aktif rol
oynamaya başlamışlardır. Bu durum hem kadının –tıpkı Mustafa Kemal Atatürk’ün planladığı
gibi- hak ettiği değeri görmesi ve erkekler gibi başarılı olduklarında takdir edilmelerini
sağlamıştır.
Kadınlar sadece ticaret gibi genel meslekler dışında sanat, askeri, eğitim gibi alanlarda kendini
göstererek git gide etkinliğini arttırmıştır. Afife Jale’nin tiyatroya girişi, Sabiha Gökçen’in
savaş pilotu olması, Sadiye Ardahan’ın siyasete girmesi Türk kadının akla gelebilecek her
mesleğe atılmasında öncülük etmiştir. Bahsedilen kadınlar, başarıları ile sadece kendi
dönemlerinin değil kendilerinden sonraki kadınlara da örnek teşkil etmiştir.
Cumhuriyet’in kadınlar için önemini vurgulamak açısından başarılarından ve ilklerinden
bahsedilen Afife Jale, Sabiha Gökçen, Sadiye Ardahan, Adile Ayda, Nüzhet Gökdoğan, Semiha
246
Berksoy, Remziye Hisar ve Sabiha Gürayman oldukça önem arz etmektedir. Bahsedilen isimler
sahip oldukları mesleklerin yanı sıra geleneksel aile yapısına karşı çıkarak yeni bir düşünce
dünyasına yol açtıkları için de ayrıca başarılı sayılmaktadırlar. Bu isimlerin henüz değişmeye
başlayan ve yeni kurulan bir ülke için görülmemiş mesleklere dahil olup kendilerinden söz
ettirmesi Mustafa Kemal Atatürk’ün kadınlara verdiği değeri göstermesi açısından da oldukça
önemlidir.
Kaynaklar
Ahmet, Refik, Türk Tiyatrosu Tarihi, İstanbul 1934.
Akkaya, Aysun Yaralı, “Türk Modernleşmesinin Kadın-Asker Sembolü Sabiha Gökçen
Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, C.11, S.18, Haziran
2019.
Alver, Tolga, “Afife’nin Rüyası: İlk Kadın Tiyatrocumuz”, Betik, S.3, 2021.
And, Metin, Cumhuriyet Dönemi Tiyatrosu, İstanbul 1996.
Ayda, Adile, Etrüskler Türk Mü İdi?, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1974.
Ayda, Adile, Türklerin İlk Ataları, Ankara 1987.
Ayda Adile, “Babam Sadri Maksudi”, Cumhuriyet, Nr.11.709, 11 Mart 1957, S.2.
Aycan, Şule, “Cumhuriyet’in Kuruluşunda Öncü Bilim Kadınları”, Www.Gercekfethiye.Com
Balcı, Meral, Karadeniz, Yeşim, “Cumhuriyet Modernleşmesinin Genç Kadın Pilotu: Sabiha
Gökçen”, Marmara Üniversitesi Kadın Ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Dergisi, 2-1,
2018.
Cumhurbaşkanlığı Senatosu, B:19, 1 Ocak 1979.
Dursun, Adem, Yaşamlarını Tiyatroya Adayanlar, Kurtiş Matbaası, İstanbul 2010.
Gönültaş, Güngör, “Sabiha Rıfat Gürayman”, Milliyet Gazetesi, 20.12.1973.
Kaplan, Leyla, Cemiyetlerde Ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960), 1967.
Congress Book
Konur, Tahsin, “Cumhuriyet Döneminde Devlet Tiyatro İlişkisi”, Dergiler.Ankara.Edu.Tr,

Nisan 2022.
Korkmaz, Erdal, “Modernleşme Ekseninde Bir Rol Model: Sabiha Gökçen”, Bengi Dünya
Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi, C.2022, S.1, 2022.
Koyuncu, Hamra Aydın, Semiha Berksoy’un Figürlerinde Kimlik Arayışı, (Işık Üniversitesi
Güzel Sanatlar Fakültesi Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim
Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2019.
Küçük, M. Kemal, “Temaşamızda Türk Kadını Iı”, Darülbedayi, Şubat 1932.
Şankaya, Gülfem Adile, “Atatürk Dönemi Türk Tiyatrosu: Afife Jale Ve Kadın Tiyatrocular”,
(Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 2020.
Tbmm Albümü, 4. Cilt, 1960-1983, Ankara, 2010.
Türk Astronomi Derneği, 1954. Tad.Org.Tr
Özkaya, Olcay, “Âlem-İ Nisvan Tartışmaları Ve Modernleşmeye Geçişte Sahne Sanatlarında
Son Perde Ve Üç Kadın: Afife Jale, Neyyire Neyir Ve Bedia Muvahhid”, Kadın Kaleminden
Kadın Algısı, Ankara 2018.
Yalçın, Osman, Yalçın, Hilal, “Balkan Semalarında Barış İçin Uçan Bir Türk Kadını: Sabiha
Gökçen”, Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, C.2, S.5, 2018.
Yıldırım, Taylan, “Türkiye’nin İlk Kadın İnşaat Mühendisi Öldü”, Hürriyet Gazetesi,
08.01.2003.
Yoğun, Pelin, “Diplomasi Tarihi Işığında İlk Türk Kadın Diplomat: Adile Ayda”, (Van
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi), Van 2019.
Http://Www.Bursadabugun.Com/Haber/Turk
Web.Archive.Org./Www.Artvinpost.Com
Ktb.Gov.Tr. 247
Teis.Yesevi.Edu.Tr
Www.Biyografya.Com
Www.Diplomasi.Net
Www.Astronomi,İtu.Edu.Tr
Www.Astronomimuzesi.Com
Www.Hurriyet.Com.Tr
Www.Servetbasol.Com
Www.Fenerinbahcesi.Blogspot.Com
Congress Book
Afife Jale Sadiye Ardahan
248
Adile Ayda Nüzhet Gökdoğan
Congress Book
Sabiha Gökçen Semiha Berksoy
249
Remziye Hisar Sabiha Gürayman
Congress Book
«KARAMOLA» YASASINA GÖRE KAZAK KADINLARININ

HAKLARI VE GÖREVLERI
RIGHTS AND OBLIGATIONS OF KAZAKH GIRLS AND WOMEN
ACCORDING TO THE PROVISION OF "KARAMOLA YEREZHESI"
ПРАВА И ОБЯЗАННОСТИ КАЗАХСКОЙ ДЕВУШКИ И ЖЕНЩИН
ПО ПОЛОЖЕНИЮ «ҚАРАМОЛА ЕРЕЖЕСІ»
Sholpan TORGAUTOVA
Tarih bölümünden yüksek lisans, Muhtar Auezov Güney Kazakistan Üniversitesi
«Tarih ve Etnoloji» Bilim Merkezi Başkanı, Çimkent Kazakistan
ORCID ID: 0000-0001-5853-3879
Özet
Dünyadaki tüm devletlerin tarihinde özel bir öneme sahip olan, ailenin ve toplumun yüksek
ahlakının, yetiştirilmesinin ve ahlakının şüphesiz bir göstergesi olan bir kadının rolü de
gerçekleşir.
Çalışmanın yazarı, 2023 yılında Kazak devletinin tarihinde az bilinen sayfalardan birini keşfetti
- 1885 yılında, Semipalatin Bölgesi'ndeki Kharamola bölgesinde Biyev ve «onurlu Kazaklar»
kongresinde kabul edilen «Karamola» yasasina nin konumu. Yasal belge bize 70 paragrafın
miktarında ulaştı ve Kazakistan'ın yasal, etnografik, tarihi ve kültürel önemi açısından önemli
bir yere sahip. «Şeref Kazağı» ve yasanın hazırlayıcılarından biri arasında Kazak eğitimcisi,
tercüman ve diplomat Abay Khunanbayly'nin adı yazılmıştır.
«Karamola» yasasina zaten yeni terimleri, sosyo-ekonomik görüşleri, Kazak geleneksel 250
hukukunun unsurlarını, İslam hukukunun bazı unsurlarının» şeriat ı, belirli Kazak
terminolojisini, arkaik cümleleri ve Rus imparatorluğu'nun bahsettiği iç kolonileşme politikası
ve Rus rütbeleri ve görevleri nedeniyle iç içe geçmiş unsurlarını yansıtıyordu. Belgede,
vatandaşların farklı durumlarda Kazak kız ve kadınların hak ve yükümlülükleri de dahil olmak
üzere yasaları ihlal etmedeki hak ve görevleri kaydedilmiştir: evlilik sırasında gelenekleri ihlal
ederken hak ve görevleri, kızın tacizcisine cezalandırma, kızın istenmeyen bir şekilde evlilikten
ayrılma hakları, kızın babasından para cezalarının ödenmesi, kocasına ihanet edildiğinde
cezalar, dullara karşı tutumlar, dulların mallarının anlaşmazlığı.
Araştırma yöntemleri: -tarihsel ve genetik analiz -вu yasaların ortaya çıkışının nedensel
ilişkileri; -kaynağın tarihselografik analizi -belgenin bilim adamları tarafından incelenme
derecesinin belirlenmesi, yapısal analiz -makalelerin paragraflarının yorumlanması,
Elde edilen sonuçlar, yirminci yüzyılın başlarında, yirminci yüzyılın başlarında Kazak kız ve
kadının sosyo-ekonomik haklarının özünü, Kazak toplumundaki rolünü ve yerini, ortak
aşamada tanımlanması ve pratik önemini ve modern hukuk, arabuluculuk dallarında
uygulanmasını ortaya çıkaracaktır.
Anahtar кelimeler: Kazak kızları, kadınları, hak ve yükümlülükleri, 1885 tarihli «Karamola»
yasasina yasaları
Abstract
The role of women is of particular importance in the history of all countries of the world, which
is an undoubted indicator of high morality, upbringing and morality of the family and society.
The author of the study in 2023 opened one of the little-known pages in the history of Kazakh
statehood - the Provision «Karamola Yerezhesi» adopted in 1885 at the congress of biys and
Congress Book
«honorary Kazakhs» in the area of Karamola on the Shar river of Semipalatinsk region. The
legal document has reached us in the amount of 70 paragraphs and has a significant place in the
legal, ethnographic, historical and cultural significance of Kazakhstan. Among the «honorary
Kazakh» and one of the drafters of the law, the name of the Kazakh educator, translator,
diplomat Abai Kunanbayuly is recorded.
«Karamola Yerezhesi» reflected already new terms, socio-economic views, intertwined
elements of Kazakh customary law, the use of some elements of Islamic law «Sharia», specific
Kazakh terminology, archaic phrases, and also because of the Russian Empire's policy of
internal colonization of mentioning and Russian ranks and their duties. The document records
the rights and obligations of citizens in violation of the law, including the rights and obligations
of a Kazakh girl and women in different situations: their rights and obligations are reflected in
the violation of traditions during marriage, the application of punishment to the offender of the
girl, the rights in the dissolution of an undesirable marriage on the part of the girl, the payment
of fines by the girl's father, penalties for cheating on her husband, the attitude towards widows,
the dispute of widows' property.
Research methods: -historical and genetic analysis - causal relationships of the origin of this
set of laws; -historiographical analysis of the source - determination of the degree of study of
the document by scientists, structural analysis - commenting on paragraphs of articles,
The results obtained will reveal the essence of the socio-economic rights of the Kazakh girl and
woman in the XIX - early XX century, the role and place in Kazakh society, identification and
practical significance at the modern stage and application in the branches of modern law,
mediation.
Keywords: Kazakh girls, women, rights and duties, code of laws «Karamola yerezesi» of 1885
251
Аннотация: Особенное значение в истории всех государств мира имеет место и роль
женщины, которая является несомненным показателем высокой морали, воспитания и
нравственности семьи и общества.
Автор исследования в 2023 году открыл одну из малоизвестных страниц в истории
Казахской государственности - Положение «Қарамола Ережесі» принятое в 1885 году на
съезде биев и «почетных казахов» в местности Қарамола на р.Шар Семипалатинской
области. Правовой документ дошел до нас в количесте 70 параграфов и имеет весомое
место в правовом, этнографическом, историческом и культурном значении Казахстана.
В числе «почетного казаха» и одного из составителей закона записано имя казахского
просветителя, переводчика, дипломата Абая Құнанбайұлы.
«Қарамола Ережесі» отражало в себе уже новые термины, социально-экономические
взгляды, переплетало элементы казахского обычного права, использование некоторых
элементов исламского права «шариат», специфической казахской терминологии,
архаических словосочетаний, а также из-за проводимой Российской империей политики
внутренней колонизации упоминания и русских чинов и их обязанностей. В документе
записаны права и обязанности граждан в нарушении закона, в том числе права и
обязанности казахской девушки и женщин в разных ситуациях: отражаются их права и
обязанности при нарушении традиций при замужестве, применении наказания к
обидчику девушки, права при рассторжении нежелательного со стороны девушки брака,
выплата штрафов со стороны отца девушки, наказания при измене мужу, отношение к
вдовам, спора имущества вдов.
Методы исследования: -историко-генетический анализ - причинно-следственные связи
возникновения данного свода законов; -историографический анализ источника -
Congress Book
определение степени изученности документа учеными, структурный анализ -

комментирование параграфов статей,
Полученные результаты раскроют сущность социально-экономических прав казахской
девушки и женщины в ХІХ - начале ХХ века, роль и место в казахском обществе,
выявление и практическая значимость на соврменном этапе и применении в отраслях
современного права, медиации.
Ключевые слова: казахские девушки, женщины, права и обязанности, свод законов
«Қарамола ережесі» 1885 года
252
Congress Book
ERKEN ORTA ÇAĞLARDA TÜRK KÜLTÜRÜNDE KADIN HAKLARI

WOMEN'S RIGHTS IN EARLY MEDIEVAL TURKISH CULTURE
Feruza DJUMANIYAZOVA
Doç. Dr., Özbekistan Bilimler Akademisi, Orta Asya Tarihi bölümü, Taşkent, Özbekistan,
ORCID ID 0000-0002-7992-9087
Özet
Günümüzde eski Türk toplumunda aile ve kadın konusu üzerine birçok çalışma bulunmaktadır.
Esas olarak, sosyal tarihle uğraşan uzmanlar bu sorunu ayrıntılı olarak ele almışlar. Ancak eski
Türkler üzerine yapılan klasik çalışmalarda, eski Türk toplumunun göçebe toplumunda erkek-
savaşçı imajının daha merkezi bir yer tuttuğu izlenimi oluşmuştur. İslam öncesi dönemde
kadınların önemli toplantılara (düğün) katıldığı ve büyük hükümdarın hanımlarıyla istişare
ederek kararlar aldığı bilgisi kaynaklarda mevcuttur. Bununla birlikte, geleneksel Türk
ailesinde ataerkil karakter hakimdi. Bize ulaşan yazılı kaynaklarda, eski Türk toplumunda çok
eşliliğin (halk arasında) var olduğuna dair doğrudan bir işaret yoktur. Metinlerde hatun yalnızca
yüce hükümdarın ailesine mensup kadınları, özellikle de prensesleri kastediyordu. Örneğin
Kosho-Tsaydam'da bulunan yazıtlarda Bilga hakanın annesi hatun/hatun unvanıyla anıldığı
görülmektedir. Kısacası, eski Türk toplumunda kadının yerinin yüksek bir statüye sahip
olduğunu bir dizi kaynağın verdiği bilgiler doğrulamaktadır. Yukarıdaki bilgiler, kadının
ezelden beri anne olarak, ona saygı duymak, onu toplumun eşit haklara sahip bir üyesi olarak
görmek için şekillendiğini göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: kadın, hatun, türkler, erken orta çağlar
Abstract 253
Today, there are many studies on the topic of family and women in the old Turkish society.
Basically, experts dealing with social history have dealt with this problem in detail. However,
in the classic studies on the old Turks, the impression was made that the image of a male warrior
occupied a more central place in the nomadic society of the old Turkic society. There is
information in the sources that in the pre-Islamic period, women participated in important
meetings (weddings) and made decisions in consultation with the wives of the great ruler.
However, the traditional Turkish family is dominated by a patriarchal character. In the written
sources that have come down to us, there is no real indication of the existence of polygamy
(among the people) in the ancient Turkic society. In the texts, hatun meant only women
belonging to the family of the supreme ruler, especially princesses. For example, in the
inscriptions found in Kosho-Tsaydam, Bilga Hakan's mother is known as hatun/hatun. In short,
a number of sources confirm that the woman's place had a high status in the old Turkish society.
The above information shows that since time immemorial a woman has been formed to respect
her as a mother, to see her as a member of society with equal rights.
Keywords: women, hatun, Turks, early Middle Ages
Congress Book
KIRGIZ EDEBİYATINDA TOPLUMSAL CİNSİYET SORUNUNUN SUNUMU

PRESENTATION OF THE GENDER PROBLEM IN KYRGYZ LITERATURE
Dr. Professör Dinara ASAKEEVA

Bişkek Devlet Üniversitesi, Kırgızistan
Özet
Kırgız edebiyatında "cinsiyet sorunu" 1980'lerin sonunda ve 1990'ların başında ortaya çıktı ve
"gender" (İngilizce'de cinsiyet, cinsiyetin gramer kategorisi) terimi kullanılmaya başlandı. Bu
bakımdan bahsederken kadın yazarların yazdığı sanatsal metinlerin konularına değinilmekte, bu
edebiyatın bağımsız bir yön olarak kabul edilmeye hakkı olup olmadığı sorulmakta ve tartışmalar
bugüne kadar durmamıştır. Batı ülkelerinde toplumsal cinsiyet araştırmalarının yaygın olması ve
bu alanın filologlar, tarihçiler ve sosyologlar tarafından incelenmesine de yol açıyor. Günümüzde
sorun daha yeterli şekilde incelenip yerine getirilemedi, ancak birbiri ardına bir az incelemeler
yapılmaktadır. Bu çalışmada, "cinsiyet sorunu" edebi fenomen olarak ortaya çıkma nedenlerini,
özelliklerini, farklılıklarını ve özgünlüğünü göz önünde bulundurarak tam da bu sorunu
incelemeye karar verdik. Ayrıca edebi eserlerde yansıyan ana temaların gelişim perspektifi ve
poetika sorunu da ele alınmaktadır. Modern nesir bağlamında “cinsiyet sorunu (kadın nesri
örneğinde)” seçimini motive eden unsurlar ve bunların 21.yüzyıl edebiyatında nasıl geliştiği
gözlemlenmektedir.
Kadın yazarlar erkek yazarlarına göre toplumsal cinsiyet sorununu, günümüzün zor durumlarını,
hayatın toplumsal yönünün karmaşıklığını, aile sorunları iyi bir şekilde ortaya koyarlar. Genç
kadın yazarların ortaya çıkışı psikolojik, duygusal, biyografik eserlerde psikolojinin derinliği, 254
mekan, karakterin ruhu gösterilerek ortaya çıkarılmaya çalışılır. Kadın yazarların bu konulara
farklı baktıkları dünyaya bakış açılarının farklı olduğu, imge yaratma yöntemlerinin de farklılığı
psikanaliz yardımıyla ortaya konur. Kırgız milli edebiyatının birkaç kadın yazarının eserleri
örneğinde bu sorunu incelemeye çalışacağız.
Anahtar kelimeler: ara metin, toplumsal cinsiyet sorunu, kavram, olgu, psikanaliz, poetika,
tema, fenomen.
Abstract
The "gender problem" in Kyrgyz literature appeared in the late 1980s and early 1990s, and the
term "gender" (gender in English, the grammatical category of sex) began to be used. When
talking about this aspect, the issues of artistic texts written by women writers are mentioned,
the question of whether this literature has the right to be recognised as an independent direction
is asked, and the debate has not stopped to this day. Gender studies are widespread in Western
countries, and this field is being analysed by philologists, historians and sociologists. Today,
the problem has not yet been adequately analysed and fulfilled, but a few studies are being
carried out one after another. In this study, we decided to analyse precisely this problem, taking
into account the reasons for the emergence of the "gender problem" as a literary phenomenon,
its peculiarities, differences and specificity. The perspective of the development of the main
themes reflected in literary works and the problem of poetics are also considered. The factors
motivating the choice of the "gender problem (on the example of women's prose)" in the context
of modern prose and their development in the literature of the 21st century are observed.
Congress Book
Compared to their male counterparts, women writers are better able than their male counterparts
to present the gender problem, the difficult situations of our time, the complexity of the social
aspects of life, family problems. The emergence of young women writers in psychological,
sentimental, biographical works tries to reveal the depth of psychology by showing the place,
the soul of the character. With the help of psychoanalysis, it is revealed that women writers
look at these issues differently, their view of the world is different, and their methods of creating
images are different. We will try to analyse this problem on the example of the works of several
women writers of Kyrgyz national literature.
Keywords: intertext, gender problem, concept, phenomenon, psychoanalysis, poetics, theme,
phenomenon
255
Congress Book
CUMHURİYET SONRASI KADIN MÜCELLİDELER

THE REPUBLIC AFTER THE REPUBLIC WOMEN MUCELLIDES
Nurgül ÖZKESER
Mimar Sinan Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Enstitüsü,
Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Cilt Anasanat Dalı, İstanbul, Türkiye,
ORCID ID: 0000-0001-9517-7375.
Özet
Türk Cilt Sanatı Tarihi VII yüzyıla dolayısıyla Uygur Türklerine kadar dayanmaktadır. Cilt
Sanatı Türkler’ in İslamiyet’i kabulünden sonra büyük bir gelişme göstermiştir. Bunun nedeni
yazı ve kitabın kutsal sayılmasından kaynaklanmaktadır. Türk- İslam cilt sanatı gelişimindeki
tarzlarını; Hataî, Herat, Arap, Rumî, Memluk, Türk, Mağribi, Lake ve Buhari şeklinde
sıralayabiliriz. Bu üsluplarda ki fark, ciltte teknikten ziyade kullanılan malzemeyle ilgilidir.
Yazı ve kitaba verilen değer sayesinde, kitabın tezyini ve ciltlenmesi ayrı bir önem arz
etmektedir. Klasik Türk Cilt Sanatı, sanayileşme ve makineleşme ile beraber yok olmak
üzeredir. Cumhuriyet dönemi ve sonrası cilt kapaklarında şemse, çeharkuşe, lake, zerbahar,
müşebbek, yazma, murassa ciltler, eski klasik eserlere bağlı kalınarak yeni eserler yapılmıştır.
20 yüzyılda usta -çırak ilişkisiyle eski usulde cilt yapamaya devam eden cilt ustaları; Bahattin
Tokatlıoğlu, Necmettin Okyay, Sami- Sacid Okyay ve Mustafa Düzgünman’dır. Necmeddin
Efendi’nin oğlu Sacid Okyay ve Güzel Sanatlar Akademisi’nde Türk Süsleme Sanatları
Bölümünden talebesi Emin Barın ve Sacid Okyay’ın talebesi İslam Seçen Cumhuriyet
döneminde cilt sanatını icra edip, genç talebeler yetiştirerek cilt sanatının yok olmasını
engelledikleri gibi bu sanatın günümüze kadar ulaşmasını da sağlamışlardır. Günümüzde cilt 256
sanatını yeni nesillere aktaran İslam Seçen ve öğrencisi Gürcan Mavili’dir. Bu yazımızda, cilt
sanatında İslam Seçen ve Gürcan Mavili’nin yetiştirdiği sayılarının fazla olmadığı hanım
mücellideleri eserleriyle birlikte tanıtacağız. Bu çalışma 1923’den bugüne, yetişen kadın
mücellideler ve yaptıkları eserleri tanıtmakla birlikte bu sanata katkılarına da yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Dönemi, El yazması, Türk Cilt Sanatı, Kitap Sanatları
Abstract
The History of Turkish Skin Art dates back to the VII century to the Uyghur Turks. Skin Art
has shown a great development after the acceptance of Islam by the Turks. This is due to the
fact that writing and the book are considered sacred. We can list the styles of Turkish-Islamic
skin art in the development as Hatai, Herat, Arab, Rumi, Mamluk, Turkish, Moorish, Lacquer
and Bukhari. The difference in these styles is related to the material used on the skin rather than
the technique. Thanks to the value given to the writing and the book, the thesis and binding of
the book are of special importance. The classical Turkish Leather Art is about to disappear with
industrialization and mechanization. Şemse, çeharküşe, lake, zerbahar, müşebbek, writing,
murassa volumes, new works have been made on the covers of the Republican period and after
by adhering to the old classical works. 20th century. the skin masters who continue to make
skin in the old way with the master-apprentice relationship are Bahattin Tokatlıoglu, Necmettin
Okyay, his son Sami-Sacid Okyay and his nephew Mustafa Düzgünman. Najmeddin Efendi's
son Sacid Okyay and his student Emin Barin from the Turkish Decorative Arts Department at
the Academy of Fine Arts and Sacid Okyay's student who chose Islam performed skin art during
the Republican period and educated young students, preventing the disappearance of skin art
Congress Book
and ensuring that this art has reached the present day. It is Islam Seçen and his student Gürcan
Mavili who are transferring the skin art to the new generations today. In this article, we will get
to know our lady mujellids, who chose Islam in skin art and whose numbers are not many,
raised by our teachers from Gürcan Mavili, together with their works. The article will introduce
the women mücellides who have grown up since 1923 and the works they have made, as well
as their contributions to this art will be expressed.
Keywords: The Republic Era, Manuscript, Turkish Bookbinding Art, Book Containers
257
Congress Book
DÜNYADA QADIN HÜQUQLARI VƏ HÜQUQSUZLUQLARI

WOMEN'S RIGHTS AND INJUSTICES IN THE WORLD
Səyalə Qibliyəli qızı İMANOVA

AMEA Abbasqulu Ağa Bakıxanov adına “Tarix” İnstitutu
Bakı Qızlar Universiteti,
Özet
1995 yılında Birleşmiş Milletler konferansında geliştirilen Pekin Eylem Platformu, kadınların
güçlendirilmesi için gündemi belirledi ve 12 kritik endişe alanı belirledi. Pekin'den 20 yıl sonra,
ShareAmerica her kritik alandaki küresel ilerlemeyi değerlendiriyor. Bu makale insan hakları
bağlamında kadın haklarına ayrılmıştır.
Kadın hakları hareketi, 19. ve 20. yüzyıllardaki oy hakkı hareketlerinden doğdu ve sosyal,
ekonomik ve politik eşitlik arayan farklı coğrafi ve kültürel kökenlere sahip kadın hareketlerini
kapsadı.
ABD'nin First Lady'si Hillary Clinton, 1995'te Pekin Konferansı'nda şunları söyledi: "İnsan
hakları kadın haklarıdır." "Özgürlük ve demokrasinin gelişmesini ve güçlenmesini istiyorsak,
kadınların ülkelerinin sosyal ve siyasi yaşamına tam olarak katılma hakları olmalıdır."
Birleşmiş Milletler şu formülü desteklemektedir: 1979'da BM Genel Kurulu, genellikle
Uluslararası Kadın Hakları Beyannamesi olarak adlandırılan Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme'yi kabul etmiştir. Sözleşme, cinsiyet ayrımcılığını ortadan
kaldırmayı ve "siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni veya diğer herhangi bir alanda"
eşitliği teşvik etmeyi amaçlamaktadır.
Anahtar kelimeler: Kadın hakları, İnsan hakları, Cinsiyet ayrımcılığı, Uluslararası Kadın 258
Hakları Beyannamesi
Abstract
The Beijing Platform for Action, developed at a United Nations conference in 1995, set the
agenda for women's empowerment and identified 12 critical areas of concern. 20 years after
Beijing, ShareAmerica assesses global progress in each critical area. This article is dedicated
to women's rights in the context of human rights.
The women's rights movement grew out of the suffrage movements of the 19th and 20th
centuries and encompassed women's movements of diverse geographic and cultural origins
seeking social, economic, and political equality.
US First Lady Hillary Clinton said at the Beijing Conference in 1995: "Human rights are
women's rights." "If we want freedom and democracy to flourish and strengthen, women must
have the right to participate fully in the social and political life of their countries."
The United Nations supports this formula: in 1979, the UN General Assembly adopted the
Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination, often called the International
Bill of Rights for Women. The Convention aims to eliminate gender discrimination and
promote equality "in political, economic, social, cultural, civil or any other field".
Keywords: Women's rights, Human rights, Gender discrimination, International Bill of

Rights for Women
Congress Book
ЎЗБЕК КОМПЬЮТЕР ЛИНГВИСТИКАСИДА ОЛИМА АЁЛЛАРНИНГ ЎРНИ

THE ROLE OF SCIENTIST WOMENS IN UZBEK COMPUTER LINGUISTICS
Ҳамроева Шаҳло Мирджоновна

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети
доценти, филология фанлари доктори (DSc)
Ташкент, Узбекистан
Аннотация
Ушбу мақолада 2015-2023 йилларда ўзбек компьютер лингвистикасида амалга
оширилган назарий тадқиқотлар, монографик ишлар ва диссертацияларнинг мазмуни,
компьютер лингвистикаси борасида бажарилаётган амалий лойиҳалар ҳақида умумий
тавсиф берилади. Ўзбек компьютер лингвистикасида корпус лингвистикаси, NLP (natural
language proccesing), лингвистик аннотациялаш, машина таржимаси, графематик
таҳрири каби соҳаларда олиб борилган ишлар таҳлил қилинади.
Калит сўзлар: компьютер лингвистикаси, корпус лингвистикаси, тил корпуси, миллий
корпус, машина таржимаси, лингвистик теглаш, таълимий корпус.
Abstract
This article gives a general description of the content of theoretical researches, monographic 259
works and dissertations carried out in Uzbek computer linguistics in 2015-2023, practical
projects in computer linguistics. In Uzbek computer linguistics, the works carried out in such
areas as corpus linguistics, NLP (natural language processing), linguistic annotation, machine
translation, and graphematic editing are analyzed.
Keywords: computational linguistics, corpus linguistics, language corpus, national corpus,
machine translation, linguistic tagging, educational corpus.
Кириш. Бу ишларнинг ривожланиши ушбу соҳага давлат сиёсати сифатида

эътибор қаратилаётгани билан боғлиқ. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2019-йил 21-октабрдаги “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқейини
тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон Фармонига мувофиқ
“давлат тилининг замонавий ахборот технологиялари ва коммуникацияларига
интеграциялашувини таъминлаш соҳасида” қатор устувор вазифалар кўрсатиб ўтилди.
Ўзбек тилининг мавқени мустаҳкамаш ва уни тил сиёсати даражасида нуфузини
оширишда тилнинг рақамли ресурсини яратишга доир қатор дастурлар ишлаб чиқилди68.
Кейинги йилларда ўзбек тилининг миллий корпусини яратишга ҳаракатлар пайдо
бўлди, натижада, бир неча фрагмент ҳолидаги корпуслар ишга тушди. Буларга Алишер
Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида амалга
оширилган лойиҳа доирасида ишлаб чиқилган “Ўзбек тилининг таълимий корпуси” 69
ҳамда Тошкент давлат ахборот технологиялари университети Самарқанд филиали,
Самарқанд давлат университети жамоаси бажарган лойиҳа доирасида ўзбек тили миллий
68 Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari

to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni https://lex.uz/docs/-5058351
69 http://uzschoolcorpara.uz/
Congress Book
корпуси (“Алпомиш” достони материаллари асосида)70 ишлаб чиқилди. Бу амалий

ишланмаларга бир неча йиллар олдин монографик тадқиқотлар билан пойдевор
қўйилганди.
Булар сирасида Ш.Ҳамроеванинг муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик
асослари71, М.Абжалованинг корпус матнларига дастлаб ишлов бериш босқичини
ифодаловчи ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи дастурнинг лингвистик
модуллари (Расмий ва илмий услубдаги матнлар таҳрири дастури учун) 72,
Г.Тоированинг ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий масалалари
ҳақидаги монографик тадқиқотлари73 тил корпусини ишлаб чиқишдаги методик
тавсиялари билан, О.Абдуллаеванинг ўзбек тилининг интернет ахборот матнлари
корпусини шакллантиришнинг назарий ва амалий асосларига бағишланган тадқиқоти
аҳамиятли. Булар орасидан айрим тажрибалар ҳақида қисқача тўхталиб ўтишни мақсадга
мувофиқ деб ҳисобладик.
Ш.Ҳамроева монографи тадқиқоти натижасида А.Қаҳҳор асарлари муаллифлик

корпуси тузилди. Қуйида асосий, қидирув ва ижод саҳифалари интерфейсидан
намуналар келтирамиз:
260
70 Корпуснинг сайти ҳавола кк

71 Ҳамроева Ш. Ўзбек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари. Филол.фан.бўйича
фалсафа доктори (PhD)…дис. автореф. – Қарши, 2018.
72 Абжалова М. Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи дастурнинг лингвистик модуллари
(Расмий ва илмий услубдаги матнлар таҳрири дастури учун). Филол. фан. бўйича фалсафа доктори
(PhD)… дис. автореф. – Фарғона, 2019.
73 Тоирова Г. Ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий масалалари Globeedit, 2020.
168 б.
Congress Book
261
Н.Абдураҳмонова тадқиқоти74 натижасида ўзбек тили электрон корпусларини

ишлаб чиқишнинг назарий ва амалий асослари концептологияси ўрганилган. Ўзбек тили
корпусининг лемматизация ва токенизация жараёнларининг лингвистик таҳлил
босқичлари учун ўзбек тилининг морфологик маълумотлар базаси ҳамда морфотактик
қоидалар тизими яратилган. Шунингдек, FST (finite state trunducer) – чекли автомат
трансдюсери воситасида корпусни морфологик теглашнинг автоматик усули бўйича
алгоритм тавсия этилган. Универсал тобелик назариясининг CONLLU моделидан
корпусни синтактик теглаш ва аннотациялаш методи сифатида фойдаланиш йўллари
аниқланган ва ўзбек тили синтактик моделлари базаси шакллантирилган.
Н.Абдураҳмонованинг ўзбек тили электрон корпусини ички корпусларидан бири
(субкорпус) сифатида параллел матн яратишнинг таржима хотираси яратиш ва таржима
бирликлари муқобиллигини сегментлашда турли замонавий компьютер
технологияларидан фойдаланиш хусусида қисқача қайдлари ҳам мавжуд. Ушбу назарий
хулосалари асосида http://uzbekcorpus.uzда ўзбек тили корпус менеджери (қидирув
тизими)нинг лемма, токен бўйича ҳамда н-грам модели асосида конкордансларнинг
қидирув тизими яратилган.
74Абдураҳмонова Н. Ўзбек тили электрон корпусининг компьютер моделлари: Филол. фан. доктори
(DSc) диссер. ‒ Тошкент, 2022. ‒ 168 б.
Congress Book
Г.Тоирова ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий

масалаларига бағишланган монографик тадқиқоти75да ўзбек тилидаги сўзшакл, лексик
бирликларни грамматик тавсифлаш асосида ўзбек тили миллий корпусини яратиш
технологияси, миллий корпусда маълумотларни тақдим этиш тамойиллари назарий
жиҳатдан асослаган. Олима Миллий корпус разметкасининг SGML/XML тилига
асосланган мавжуд стандартлари моделлаштириш йўлларини тартибга солувчи оддий
матн, сарлавҳа, шеърий парчага оид қолипларни автоматик таҳлил қилиш усулини
таклиф этган. Шунингдек, тадқиқотда ўзбек тили миллий корпусининг лингвистик
базасини тўлдирувчи матнларни разметкалаш формати, лексик маълумотни кодлаш
талаблари ҳамда сўз бирикмаси, қўшма сўз ясалишида лингвистик моделлардан
фойдаланиш имконияти аниқланган; ўзбек тили миллий корпусининг лингвистик
базасини тўлдирувчи матнларни тайёрлаш жараёнида: матнни олдиндан қайта ишлаш,
уни белгилаш, корпусга киришни таъминлаш, уларни тез равишда кўп параметрли
қидириш ва статистик ишлов бериш каби босқичлар орқали корпус-менежер тизими
ҳамда корпус интерфейсини шакллантириш назарий жиҳатдан асосланган. Ушбу
назарий умулашмалар асосида миллий корпусининг яратилиши муносабати билан
таълим-тарбия жараёнининг юқори самарали виртуал муҳитини яратиш, компьютер
технологиялари воситасида ахборотни қайта ишлаш таҳлиллари асосида универсал
имкониятларга эга кичик ҳажмли online лойиҳа яратилган76. Шунингдек, Г.Тоирова
миллий корпусни ишлаб чиқиш технологияси ҳақидаги фикрларини бир неча
262
мақоласи77да ҳам баён этган.
О.Абдуллаеванинг ўзбек тилининг интернет ахборот матнлари корпусини
шакллантиришнинг назарий ва амалий асосларига бағишланган тадқиқоти78да интернет
корпус сифатида ёки корпус ва интернетнинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ўрганилди,
интернетнинг корпус сифатидаги даражаси кузатувлар орқали асосланиб, ўзбек тили
интернет ахборот матнлари корпуси дастурий ва лингвистик таъминоти ишлаб чиқилган;
ўзбек тили интернет ахборот матнлари корпуси ишлаб чиқилиб, сайт сифатида эълон
қилинган. О.Абдуллаеванинг ўзбек тили интернет ахборот матнлари корпусининг
лингвистик аннотациясини ишлаб чиқиш борасидаги қарашлари Ш.Ҳамроеванинг
лингвистик теглаш ҳақидаги фикрлари билан ҳамоҳанг эканлигини таъкидлаш жоиз.
Тилшунос ўзбек тили интернет ахборот матнлари корпусида нутқ бирликлари
морфологик ва семантик аннотациялаш, корпусда лингвистик таҳлил натижалари
кўрсатишга эришган. Тадқиқотнинг амалий натижаси сифатида ўзбек тили электрон
ахборот матнлари корпуси қурилиши учун техник топшириқлар ишлаб чиқилиб, иш
жараёни босқичма-босқич белгиланганлиги, корпусда нутқ бирликларини теглаш учун
морфологик ва семантик теглар, махсус стандарт белгилар танланганлиги, корпусда нутқ
бирликлари лексик-семантик ва морфологик хусусиятарига кўра аннотацияланганлиги,
корпус олдига қўйилган муаммоларни тадқиқ этиш натижасида чиқарилган хулоса ва
билимлар ўзбек тилшунослиги, хусусан, компютер лингвистикаси, корпус
лингвистикаси учун муҳим, зарурий илмий билимлар бериши, тилшуносликда янги
75 Тоирова Г. Ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий масалалари: Филол. фан.
доктори диссер. ‒ Бухоро, 2021. ‒ 165 б.
76 Тоирова Г. Ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий масалалари: Филол. фан.
доктори диссер. ‒ Бухоро, 2021. ‒ 165 б.

77 Тоирова Г. Миллий корпус яратишнинг технологик жараёни хусусида. //Ўзбекистонда хорижий тиллар.
Электрон илмий-методик журнал. – Тошкент. 2020, № 2 (31), –Б.57– 64. https://journal.fledu.uz/uz/ 2-31-
2020.
78 Абдуллаева О. Ўзбек тилининг интернет ахборот матнлари корпусини шакллантиришнинг назарий ва
амалий асослари. Филол. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD)… дис. афтореф. ‒ Тошкент, 2022. ‒ 25 б.
Congress Book
лингвистик таҳлил усулларининг пайдо бўлишига асос бўлиши, лексикографиянинг

ривожланишига ҳисса қўшиши илмий жиҳатдан асосланишини кўрсатиш мумкин.
Г.Бегматованинг ўзбек миллий корпусида идиомалар базасини яратиш ҳақидаги
тадқиқоти79да жаҳон тилшунослиги, туркология ва ўзбек тилшунослигида идиоматик
бирикмаларнинг тадқиқ мундарижаси ва хронологияси тизимлаштирилган; ўзбек тили
миллий корпусида идиомалар базасини шакллантиришда лексикографик асоснинг
етарли эмаслиги, луғатларда идиомалар фразеологик бирликлардан ажратилмай
тавсифланганлиги, изоҳларда аниқ тамойилга асосланилмаганлиги аниқланган;
идиомаларни мавзуий гуруҳлашда тиллараро тафовут очиб берилган; фразеологик
луғатларда иллюстратив маълумотларнинг эскириши ва уларни янгилашда электрон
корпуслардан фойдаланиш амалиётини жорий қилиш зарурати асосланган;
коллокацияларни семантик разметкалаш ва автоматик аниқлашда математик таҳлилнинг
усул ва воситалари ёритилган. Ушбу монографик ишнинг амалий натижалари ҳақида
Idioms.uz веб-иловасининг ишлаб чиқилганлигини кўрсатиш муҳим80
Д.Ахмедова атов бирликларини ўзбек тили корпуслари учун лексик-семантик
теглашнинг лингвистик асос ва моделлари81 ҳақидаги тадқиқотида ўзбек тилида лексик-
семантик майдон назариясининг корпус тузишдаги аҳамияти, лексик-семантик
муносабатларнинг атов бирликларини теглашдаги ўрни очиб берилган; ўзбек
лексикографияси ва корпус лингвистикасининг ўзаро алоқаси кўрсатиб берилган;
лексик-семантик теглаш назариясидаги қарашлар ўрганилган, умумлаштирилган; 263
семантик тег категориялари ҳамда семантик тег моделлари тузишнинг алгоритми
аниқланган; ўзбек тили семантик майдонлари асосида семантик тег моделлари ишлаб
чиқилган; ўзбек тилидаги омонимларни теглаш муаммолари аниқланган ва ечимлар
таклиф қилинган; ўзбек тилидаги кўп маъноли сўзларни теглашнинг назарий асослари
очиб берилган82.
Д.Элованинг “Ўзбек тили корпуси бирликларининг услубий тегларини яратиш
тамойиллари ва лингвистик таъминоти”83 мавзусидаги диссертацион ишида ўзбек тили
лексик бирликлари услубий хосланиш базасини шакллантиришнинг назарий асослари
ишлаб чиқилиб, ўзбек тили лексикасига оид эскирган сўз, шева ва атама каби
чегараланган лексикага оид бирликларнинг услубий хосланиш базаси шакллантирилган;
ўзбек тилидаги сўз ясовчи, луғавий шакл ясовчи, синтактик шакл ясовчи
қўшимчаларнинг услубий хосланишини автоматик аниқловчи дастурни ишга тушириш
учун услубий аннотациялаш ва уларнинг маълумотлар базасини яратишнинг лингвистик
асослари ишлаб чиқилган. Тадқиқотнинг амалий натижалари сифатида ўзбек тили
корпусларида сўз ва қўшимчаларнинг услубий хослигини фарқлаш функцияси; услубий
белгилар асосида қидирув ишга туширилганлиги; ўзбек тилидаги сўзлар ва кўмакчи
морфемаларнинг услубий хосланишига асосланган теглар тизими ишлаб чиқилганли,
ўзбек тили лексик бирликларининг услубий хосланиш базаси шакллантирилганлиги;
79 Бегматова Г. Ўзбек миллий корпусида идиомалар базасини яратиш. Филол. фан. бўйича фалсафа
доктори (PhD)…дис. ‒ Термиз, 2021. ‒ 145 б.
80 Бегматова Г. Ўзбек миллий корпусида идиомалар базасини яратиш. Филол. фан. бўйича фалсафа
доктори (PhD) дис. ‒ Термиз, 2021. ‒ 145 б.

81 Ахмедова Д. Атов бирликларини ўзбек тили корпуслари учун лексик-семантик теглашнинг лингвистик
асос ва моделлари. Филол. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD) дис. афтореф. – Бухоро, 2020.
82 Кўрсатилган манба.
83 Элова Д. Ўзбек тили корпуси бирликларининг услубий тегларини яратиш тамойиллари ва лингвистик
таъминоти: Филол. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD) дис. афтореф. – Тошкент, 2022. ‒ 65 б.
Congress Book
“Ўзбек тилининг таълимий корпуси”да услубий белги асосидаги қидирув тизими ишга
туширилганлигини таъкидлаш мумкин.
ТошДЎТАУ жамоаси томонидан амалган оширилаётган (Лойиҳа раҳбари ф.ф.д.,
доц., Ш.Ҳамроева) № ИЛ-402104209 рақамли “Ахборот-қидирув тизимлари (Google,
Yandex, Google translate) учун автоматик ишлов бериш воситаси – ўзбек тилининг
морфолексикони ва морфологик анализатори дастурий воситасини яратиш” инновацион
лойиҳасида ўзбек тилининг электрон морфологик луғати, ўзбек тили электрон
морфолексикони ҳамда ўзбек тилининг морфологик анализаторини ишлаб чиқиш кўзда
тутилган. Шунингдек, республика ва хорижий журналларда лойиҳани амалга ошириш
жараёни тавсифланган илмий мақолалар ҳамда морфологик луғатнинг босма шаклини
нашр этиш ҳам лойиҳа мақсадига киради.
Лойиҳанинг қисқача тавсифи: ахборот-қидирув тизимлари (Google, Yandex,
Google translate) учун автоматик ишлов бериш воситаси – ўзбек тили морфологик
маълумотлар базаси: морфолексикон ва морфологик анализаторининг вужудга келиши
ўзбек тилини компютер ишлови борасида қуйидаги муаммолар ечими топилади:
1) ўзбек тили лексикаси морфологик жиҳатдан таснифланади;
2) Google, Yandex каби қидирув тизимлари, Google, Yandex таржимонида
автоматик ишлов бериш сифати ошади;
3) машина таржимаси сифати яхшиланади;
4) ўзбек тилида турли корпуслар яратиш, корпус бирликларига автоматик
морфологик, семантик ишлов бериш имкони пайдо бўлади.
Бугунги кунда морфологик анализатор ишлаб чиқилган. http://uznatcorpara.uz/
сайтида ишлаб турибди. Қуйида морфологик таҳлил ва лемматизация ойналари 264
кўринишини келтирамиз:
Мазкур лойиҳа доирасида ТошДЎТАУ докторанти З.Хусаинова ўзбек тили

бирликларни токенлаш, стемлаш ва леммалаш борасида докторлик диссертация устида
иш олиб боряпти.
Хулоса. Юқоридаги тадқиқотларда ўзбек компьютер лингвистикаси бўйича
қилинган ишларнинг кўлами ва мазмунини қуйидагича умумлаштириш мумкин:
Биринчидан, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти
университетида “Ўзбек тилининг таълимий корпуси” ҳамда Тошкент давлат ахборот
технологиялари университети Самарқанд филиали, Самарқанд давлат университетида
ўзбек тили миллий корпуси (“Алпомиш” достони материаллари асосида) ишлаб
чиқилди.
Иккинчидан, муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик асослари, корпус
матнларига дастлаб ишлов бериш босқичини ифодаловчи ўзбек тилидаги матнларни
Congress Book
таҳрир ва таҳлил қилувчи дастурнинг лингвистик модуллари, ўзбек тили миллий

корпусини яратишнинг назарий ва амалий масалалари ўрганилган.
Учинчидан, ўзбек тили электрон корпусларини ишлаб чиқишнинг назарий ва
амалий асослари концептологияси, корпуснинг лемматизация ва токенизация
жараёнларининг лингвистик таҳлил босқичлари учун ўзбек тилининг морфологик
маълумотлар базаси ҳамда морфотактик қоидалар тизими яратилган. Шунингдек, чекли
автомат трансдюсери воситасида корпусни морфологик теглашнинг автоматик усули
бўйича алгоритм тавсия этилган.
Тўртинчидан, http://uzbekcorpus.uzда ўзбек тили корпус менеджери (қидирув
тизими)нинг лемма, токен бўйича ҳамда н-грам модели асосида конкордансларнинг
қидирув тизими яратилган.
Бешинчидан, ўзбек тилидаги сўзшакл, лексик бирликларни грамматик тавсифлаш
асосида ўзбек тили миллий корпусини яратиш технологияси, миллий корпусда
маълумотларни тақдим этиш тамойиллари назарий жиҳатдан асосланган. корпус
разметкасининг SGML/XML тилига асосланган мавжуд стандартлари моделлаштириш
йўлларини тартибга солувчи оддий матн, сарлавҳа, шеърий парчага оид қолипларни
автоматик таҳлил қилиш усулини таклиф этган.
Олтинчидан, ўзбек тили миллий корпусининг лингвистик базасини тўлдирувчи
матнларни тайёрлаш жараёни: матнни олдиндан қайта ишлаш, уни экстралингвистик
теглаш, корпусга киришни таъминлаш, уларни кўп параметрли қидириш ва статистик
ишлов бериш каби босқичлар орқали корпус-менежер тизими ҳамда корпус
интерфейсини шакллантириш назарий жиҳатдан асосланган.
Еттинчидан, миллий корпус учун парсинг дастури яратишнинг лингвистик
265
асослари ишлаб чиқилган; ўзбек тили синтактик тег категориялари, тег моделларини
ишлаб чиқишда ўзбек назарий тилшунослигининг ютуқларидан фойдаланилган, ўзбек
тилида содда йиғиқ ва содда ёйиқ гапларни лисоний-синтактик қолип асосида синтактик
теглаш, ўзбек тилида қўшма ган ва кўчирма гапли конструкциянинг синтактик теглар
тизими ва қидирув параметрлари асосланган.
Саккизинчидан, ўзбек тили миллий корпусида идиомалар базасини
шакллантиришда лексикографик асоснинг етарли эмаслиги, луғатларда идиомалар
фразеологик бирликлардан ажратилмай тавсифланганлиги, изоҳларда аниқ тамойилга
асосланилмаганлиги аниқланган, Idioms.uz веб-иловасининг ишлаб чиқилган.
Тўққизинчидан, синонимлар базасини шакллантиришнинг лингвистик асосларини
ишлаб чиқилган; лингвистик разметка турлари аниқланган; семантик разметканинг
синонимлар базасини тузишда қўлланадиган усул ва воситалари аниқланган; семантик
разметка хусусиятлари очиб берилган, ўзбек тили синонимлар электрон базаси
яратилган.
Ўнинчидан, ўзбек тилида лексик-семантик майдон назариясининг корпус
тузишдаги аҳамияти, лексик-семантик муносабатларнинг атов бирликларини
теглашдаги ўрни очиб берилган; ўзбек тили семантик майдонлари асосида семантик тег
моделлари ишлаб чиқилган; ўзбек тилидаги омоним ва кўп маъноли сўзларни теглаш
муаммолари аниқланган ва ечимлар таклиф қилинган.
АДАБИЁТЛАР
1. Абдуллаева О. Ўзбек тилининг интернет ахборот матнлари корпусини
шакллантиришнинг назарий ва амалий асослари. Филол. фан. бўйича фалсафа доктори
(PhD)… дис. афтореф. ‒ Тошкент, 2022. ‒ 25 б.
Congress Book
2. Абдураҳмонова Н. Ўзбек тили электрон корпусининг компьютер моделлари:

Филол. фан. доктори (DSc) диссер. ‒ Тошкент, 2022. ‒ 168 б.
3. Абжалова М. Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи
дастурнинг лингвистик модуллари (Расмий ва илмий услубдаги матнлар таҳрири
дастури учун). Филол. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD)… дис. автореф. – Фарғона,
2019.
4. Ахмедова Д. Атов бирликларини ўзбек тили корпуслари учун лексик-
семантик теглашнинг лингвистик асос ва моделлари. Филол. фан. бўйича фалсафа
доктори (PhD) дис. афтореф. – Бухоро, 2020.
5. Бегматова Г. Ўзбек миллий корпусида идиомалар базасини яратиш. Филол.
фан. бўйича фалсафа доктори (PhD)…дис. ‒ Термиз, 2021. ‒ 145 б.
6. Тоирова Г. Ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий
масалалари Globeedit, 2020. 168 б.
7. Тоирова Г. Ўзбек тили миллий корпусини яратишнинг назарий ва амалий
масалалари: Филол. фан. доктори диссер. ‒ Бухоро, 2021. ‒ 165 б.
8. Ҳамроева Ш. Ўзбек тили муаллифлик корпусини тузишнинг лингвистик
асослари. Филол.фан.бўйича фалсафа доктори (PhD)…дис. автореф. – Қарши, 2018.
9. Элова Д. Ўзбек тили корпуси бирликларининг услубий тегларини яратиш
тамойиллари ва лингвистик таъминоти: Филол. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD) дис.
афтореф. – Тошкент, 2022. ‒ 65 б.
10. http://uzschoolcorpara.uz/
11. https://lex.uz/docs/-5058351 266
Congress Book
ƏЙЕЛ ПЕДАГОГТЕРДІҢ КҮЙЗЕЛІСІН АРТ-ТЕРАПИЯЛЫҚ ƏДІС АРҚЫЛЫ

ЖЕҢУ ЖОЛДАРЫ.
WAYS TO OVERCOME STRESS IN FEMALE TEACHERS WITH THE HELP OF
AN ART-THERAPEUTIC METHOD.
Қасаболат Айгүл Жапарбекқызы

А. Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік универитеті, педагогика жəне психология
мамандығының докторы (PhD)
ORCID ID: 0000-0002-2942-0792
Түйіндеме
Қазіргі кезеңде əйелдерге қойылатын шамадан тыс талаптар мен əртүрлі жағымсыз
факторлардың əсерінен күйзеліс тудыруы мүмкін. Кəсіби қызметте күйзелістерге жеке
тұлғаның реакциясы жеке ерекшеліктермен анықталатындықтан күйзеліс əртүрлі
факторларды тудырады. Мақалада педагогтердің күйзелісті жеңуге үйретудің жолдары
ұсынылған. Күйзеліс мəселелері мен оны жеңу жолдарын қарастырған ғалымдардың
еңбектеріне шолу жасалды. Мақаланың мақсаты: стресстің психологиялық
механизмдерін білу жəне стресстік жағдайды диагностикалау мүмкіндігі; кəсіби
қызметтегі стресс пен дағдарыстық жағдайларды жеңуге дайындық; кəсіби қызметтегі
деформация мен эмоциялық күюдің белгілерін анықтай білу; эмоционалды реакцияның
өзіндік ерекшеліктерін анықтай білу; эмоциялық күюде өзін өзі реттеу əдістері
қарастырылады.
Түйін сөздер: күйзеліс, күйзелісті жеңу, өзін-өзі реттеу, мазасыздық, эмоциялық күю, 267
күйзеліске төзімділік.
Abstract
At the present stage, excessive demands on women and the impact of various negative factors
can cause stress. Since a person's reaction to stress in professional activity is determined by
individual characteristics, stress generates various factors. The article presents ways of teaching
teachers to overcome stress. . A review of the works of scientists who examined the problems
of stress and ways to overcome it was conducted. The purpose of the article: knowledge of the
psychological mechanisms of stress and the ability to diagnose a stressful situation; preparation
for overcoming stressful and crisis situations in professional activity; be able to identify signs
of deformation and emotional burnout in professional activity; be able to identify the specific
features of an emotional reaction; methods of self-regulation in emotional burnout are
considered.
Keywords: stress, overcoming stress, self-regulation, anxiety, emotional burnout, stress

tolerance.
Congress Book
A STUDY ON CAREER BARRIERS FACED BY WOMEN BANK EMPLOYEES
Wılda Yulıa RUSYIDE

State Islamic University K.H Abdurrahman Wahid Pekalongan, Indonesia
Abstract
This research aims to examine the career barriers encountered by female employees within the
banking sector. Despite advancements in gender equality, women continue to confront various
challenges that hinder their career progression in this industry. The study employs a mixed-
methods approach, combining qualitative interviews and quantitative surveys to gather
comprehensive insights. The key findings indicate that gender bias, limited access to leadership
roles, work-life balance issues, and stereotyping are significant impediments to the career
growth of women bank employees. These challenges not only affect individual career
trajectories but also have implications for organizational diversity and inclusivity. Addressing
these barriers requires collaborative efforts from both financial institutions and policymakers
to foster an environment conducive to equal career opportunities for all employees.
Keywords: women bank employees, career barriers, gender bias, leadership opportunities,
work-life balance, diversity and inclusion
268
Congress Book

Kadin Kongre Ki̇tabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kadin Kongre Ki̇tabi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kadin Kongre Ki̇tabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INTERNATIONAL CONGRESS

ON TURKIC AND WORLD

July 28-30, 2023

All rights of this book belong IKSAD Publishing House

DATE and PLACE

CONGRESS HONORARY BOARD MEMBERS

NUMBER of ACCEPTED PAPERS-55 (Türkiye-27 , Other Countries-28 )

ORGANIZING BOARD MEMBERS

Chairman of the Congress

Chairman of the Organizing Board

Member of the Organizing Board

Dr. Nevim TÜZÜN

Dr. Muhit Tölegen

Dr. Elvan Cafarov

Participant Countries (9)

ÖNEMLİ, DİKKATLE OKUYUNUZ LÜTFEN

Prof. Dr. Gulsara TOLEBEKOVNA TOKKULOVA

Zhanat SARDARBEKOVA SADIBEKKYZI

Lect. Ebru SOLMAZ THE ROLES OF NURSES IN APPLICATION OF

EFFECT OF LIPID-BASED MULTIPLE

Ben chekroun Mzaouri Kaoutar COMPARISON OF ACUTE RESPIRATORY

PSYCHOLOGICAL FEATURES OF MODERN

Yıldız ÇELİK, EXAMINATION OF GENDER PERCEPTIONS

HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. Ayşe ERKMEN

A MODERN REPUBLIC WOMEN HASENE

National Academy of Sciences of Kyrgyz

Akdeniz University, “WOMEN’S ISSUES AMONG RUSSIAN

WOMEN IN TURKISH CULTURE AND

THE EVALUATION OF WOMEN’S VOİCE IN

Mata Sundri College for Women,

INNOVATIVE IDEAS OF MAHAYANA

THE ROAD TO RECOGNITION AND

Hoca Ahmed International Kazakh-Turkish THE PROBLEM OF GENDER INEQUALITY IN

ҚАЗАҚ ӘЙЕЛДЕРІНІҢ ТАРИХИ

Al-Farabi Kazakh National University, ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ КӨРНЕКТІ

Turkestan Regional Universal Scientific

Hoca Ahmed International Kazakh-Turkish

THE ROLE OF WOMEN’S IN THE DEVELOPMENT

HEAD OF SESSION: Assist. Prof. Dr. Minara GULIYEVA JAMSHIDI

TRANSFERRING TAHTACI TURKMEN

TODAY’S TURKISH FEMALE

CERAMIC JEWELRY PRODUCTION WITH

WOMEN ARTISTS WHO HAVE PRODUCED

AN EVALUATION OF THE WORKS OF

DECORATIONS ON WOMEN’S CLOTHES IN

HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr. RUMEYSA AKGÜN

THE ADVENTURE of TURKISH WOMEN in

Azerbaijan University of Languages,

WOMEN IN NEW MEDIA: AN ASPECT AT

Sare AKKAYA MIGRATION AS A WOMAN EXPERIENCE:

THE IDENTITY OF MUSLIM WOMEN

WOMEN WORKING IN THE FACE OF

WOMEN'S RIGHTS AND INJUSTICES IN THE

HEAD OF SESSION: Assoc. Prof. Dr.Gülten GÜLTEPE

GENDER PERCEPTION AND REFLECTIONS

AFTER TROIA FALL: A LOOK AT THE FATE

WOMEN'S LIFE IN MASCULINE SOCIETY IN

SACRED FEMIINE CASE IN

Azerbaijan National Academy of WOMEN AND LITERATURE (A NEW LOOK