Victor Sperandeo T. Sullivan Brown TRADER VICSpis tresci Przedmowa = 5. Wstep = 13 Podzickowania 20 CZESC I ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW Wprowadzenie: Tajemnica Gamboni 21 1. Od hazardzisty do mistrza rynku: ksztaltowanie profesjonalnego spekulanta 24 W poszukiwaniu wolnosci 26 Madrogé tagmy 28 Twarda gra opgami_— 31 Smak niezaleznosci 34 Odkrywanie istoty trendow 35 Odnajdowanie wlasnej niezaleznogci_ 37 2. Regula aligatora: dowéd na koniecznosé myslenia 0 sprawach zasadniczych 39 Byé pozartym zywcem 39 MySlenie 0 sprawach zasadniczych 40 3. Filozofia biznesu prowadzaca do sukcesu 46 Ochrona kapitatu 47 Stata zyskownosé 49 Poszukiwanie najwyZszej oplacalnosi 53 Konkluzja 5410 CZ. 1. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW 4. Poszukiwanie prawidlowosci w chaosie rynku: wprowadzenie do teorii Dowa 55 Dobre pomysty, czesto le rozumiane 57 Hipotezy teorii Dowa 58 Twierdzenia teorii Dowa 63 Konkluzja 76 5. Wlagciwe zrozumienie trend6w 77 Trend rosnacy, trend malejqcy, trend ponad wszystko 77 Sprowadémy rzecz do podstaw 78 Waga potwierdzenia 81 Cztery fazy rynku 83 Istotne relacje wielkosci obrotu 86 Konkluzja 86 6. Plusy i minusy analizy technicznej 88 Obserwatorzy kierunku zmian 89 Manipulatorzy 93 Purysci 97 Streszczenie 98 7. Gdzie powstaja fortuny: identyfikowanie zmiany trendu 99 Okreslanie trendu — wyznaczanie lini trendu 101 Identyfikacja zmiany trendu: to proste jak 1-2-3 104 2B — to jest warte pare groszy! 109 Podstawa testow i wz6r 2B 112 ABC wtornej korekty 116 Streszczenie 118 8. To, czego nie wiedza analitycy, moze ci¢ dobié 119 Jak wazna moze bye sardela? 119 Zrozumienie srednich ruchomych — 120 Rozmaite perspektywy oparte na wzglednej sile 127 Momentum (oscylatory) 129 Dokonywanie wyboru poszczegélnych akcji 138 KonKluzja 143 9. W jaki spos6b naprawde dziala Swiat: podstawy ekonomii politycznej 144 Ukladanka 144 Ekonomia wedlug Robinsona Crusoe 148 Rola pienigdza 152 Ekonomia polityezna i natura ludzka 155 Produkeja poprzedza bogactwo 160 Oszczednosci, inwestycje, kredyt i bogactwo 164 Streszczenie: Sniadanie za darmo 171SPIS TRESCI iW 10. Rozw6j i zalamanie: kto napeinia, a kto przektuwa balon — 173 Rozw6j i zalamanie: cykle koniunktury 173 Natura cykli gospodarczych 174 Struktura i rola Systemu Rezerwy Federalnej 187 Jak kreowane i kontrolowane sq pieniadze i zdolnogé kredytowa 189 Rezerwa obowigzkowa, stopa funduszy federalnych, stopa dyskontowa 196 Jak przewidywaé trend i jego zmiany sledzac polityke Systemu Rezerwy Federalnej i Departamentu Skarbu 207 Konkluzja 210 11. Zarzadzanie pienigdzem poprzez okreslanie ryzyka = 211 Prawdziwe znaczenie ryzyka 211 Rewolucyjne podejécie do oszacowania ryzyka 215 Alokacja kapitalu poprzez zarzadzanie nacwyzkami 221 12, Jest co najmniej pigédziesigt sposobéw na stracenie pienigdzy 227 4017 dolaréw za suszarke do wlos6w 227 Reguly gry i ich uzasadnienie 228 Zdefiniowanie zasad_— 229 Zasada 85% 243 Konkluzja — podsumowanie czesci 1 244 CZESC I KONSEKWENCJA W DZIALANIU: DYSCYPLINA EMOCJONALNA, Marzenie gracza (bajeczka) 247 13. Syndrom Spocka: walka rozsadku i emocji 253 Wprowadzenie 253 Od lupiezcy do inwestora: ewolucja ludzkich emogi 256 Emocje jako czynnik pozytywny 259 Ciemna strona emocji. 262 Zrédto Swiadomosci: dyscyplina emocjonalna 265 Konkluzja 267 14, Sukces jest tym, czym go uczynisz 269 Warunki wstepne sukcesu 269 Znaczenie sukcesu 271 Mézg jako superkomputer 272 Odkrycie i wykorzystanie motywagi 275 Konkluzja 280 15. Zmieniaé sie trwale 281 Postugiwanie sie ciatem 282 Postugiwanie sig zdrowym rozsadkiem 28612 CZ. |. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW Odkrywanie swiadomosci 288 Odnajdowanie celu 290 Sita pytati 293 Znaczenie wartosciowania 295 Wartosci i charakter 295 Przekonania i osobowosé 298 Ujarzmianie sily podswiadomosci_ 303 Zakotwiczanie 307 Konkluzja 309 16. Wyzwanie rzucone falszywej dumie 311 Najwazniejsza przyczyna niepowodzen w grze na gieldzie Ziy bliéniak: wyidealizowany obraz wlasny 313 Poszukiwanie chwaly 313 Przymus i wyobraznia 317 Gdy zyczenia staja sie zqdaniami 319 ‘Tyrania powinnosci 321 Prawdziwa i falszywa duma 325 17. W poszukiwaniu wolnosci 327 Przypisy 331 Slowniczek termin6w — 338 Bibliografia 346 Indeks 348 auWstep Ksigzki na temat rynk6w finansowych... W swej bibliotece mam ich ponad 1200. Sq ksigzki poswigcone analizie ak¢ji, strategii opcji, strategii kontra- ktow terminowych, analizie technicznej i tak dalej. Wiele z tych ksiazek za- wiera interesujace poglady, okolo 2% to naprawde doskonate pozycje. Jed- nak autorzy wigkszoéci z nich majq ten sam problem: usitujg sprzedaé czy- telnikowi najlepszq metode ,podbicia rynku”, a w wielu przypadkach nie byli laskawi sprawdzié, jak ich pomysly sprawdzaja sie w realnym Swiecie. Jeszcze inni zajmuja sie tak specyficznymi zagadnieniami, ze dla ich zrozu- nienia konieczne jest gruntowne przygotowanie teoretyczne, a czesto tak- ce wieloletnie doswiadczenie. Zarowno poczatkujacy, jak tez uznani profesjonalisci rynkowi traca nie- tliczone godziny cennego czasu, poznajac rynek metoda préb i bledéw, vywazajac otwarte drzwi. Poszukiwatem ksiqzki, ktéra pomogtaby wyeli- ninowa¢ te niepotrzebne straty, takiej, ktora zawieralaby wszystkie pod- stawowe pojecia niezbedne do zrozumienia rynku i robienia pieniedzy dzieki posiadanej wiedzy. Nie znalaztem takiej ksiqzki, wiec postanowitem ja napisaé. Ponadto zdecydowalem sie wyjasnié swoje wlasne spostrzeze- nia i odkrycia, ktore pomogly mi w osiaggnieciu sredniej rocznej stopy zwrotu w wysokosci 70,7% w ciagu ostatnich dziesieciu lat, jak to pokazuje tabela 0. W trakcie mojej kariery na Wall Street udalo mi sig wypracowaé jedyne w swoim rodzaju podejscie do zagadnienia, taczqce znajomosé danych, tynkow i ich instrumentéw, analizy technicznej, statystycznego prawdopo- dobienstwa, ekonomii politycznej, polityki i psychologii. Wiekszosé oséb dzialajacych na rynku zdaje sig na jedna, dwie lub trzy z tych dziedzin, ja14 CZ. |. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW Tabela 0.1. Roczne wskazniki zysku Victora Sperandeo Nominalna roczna S&P 500" Rok stopa zysku" OS S00 1978 (10 mies.) 115,26% 15,18% 1979 74,48 18,65 1980 98,49 32,42 1981 49,99 (4,97) 1982 127,44 21,56 1983 30,79 22,55 1984 12,99 6.29 1985 9,58 31,75 1986 10,72 18,67 1987 165,36 5,20 * 10-letnia nominalna stopa zysku Victora Sperandeo 70,71% (bez uwz- glednienia prowizji gotowkowych) "10-letnia nominalna stopa zysku dla S&P 500 — 11,5% (tacznie z dywi- dendami) traktuje je wszystkie lacznie, szacujac ryzyko/zysk z kazdego moZliwego punktu widzenia, tak, by szanse przemawialy na moja korzys¢. MoZliwe, ze wydaje sie to skomplikowane i trudne do zrozumienia, ale w rzeczywisto- Sci tak nie jest. Po sprowadzeniu tych wszystkich elementéw do zasad, kt6re mozna stosowaé bezposrednio w prosty sposéb, to, co pozornie zlozone, staje sie calkiem proste i latwe w uzyciu. Niniejsza ksiqzka zawie- ta opis tych podstawowych zasad i jest skierowana do tych uczestnikow rynku, kt6rzy, podobnie jak ja, opierajq sie na ksigzkach jako swoim glow- nym zrédle informagji. Pierwsze ksiqzki, jakie przeczytalem, opowiadaly 0 graczach w base- ball. W dziecifstwie naprawde uwielbialem baseball i marzylem o tym, by staé sig profesjonalista najwyzszej klasy. Czytatem wiec 0 czolowych spor- towcach, takich jak Ty Cobb. Nasladowatem ich kopiujac ich odbicia i styl gry, az pewnego dnia zdalem sobie sprawe, ze to juz nie jest nasladownic- two, lecz moja wiasna gra. Ten sposdb nauki stosowatem przez cate swoje izycie: wybieralem cel, obserwowatem i czytalem wskazéwki doSwiadezo- nych profesjonalistow, a nastepnie uczylem sie, Gwiczac i obserwujac, az rozwinalem swoj wiasny styl dochodzenia do sukcesu. Co prawda, jedno sie zmienilo. Gdy bytem dzieckiem, jednym z czynni- kéw motywujacych byta cheé stania sie bohaterem — zostania drugim Ty Cobbem, zdobycia zlotego medalu olimpijskiego, gdy zajmowatem sie gi- mnastyka, i tak dalej. Ale w koncu zdalem sobie sprawe, iz nadchodzi taki moment, kiedy nalezy porzucié sen o stawie.WSTEP 15 Zwtaszcza w Stanach Zjednoczonych szeroko rozpowszechnione jest przekonanie, ze jesli w jakiejs dziedzinie nie jest sie najlepszym, to powin- no sie odczuwaé pewien niedosyt. Ale zawsze najlepszy jest tylko jeden i ludzie, kt6rzy stawiajg sobie jako podstawowe zadanie bycie najlepszym, szykujqa sobie zycie peine frustracji, nawet jesli dotra na szczyt. Podobnie bylo z rewolwerowcami na Dzikim Zachodzie — ten, kt6ry zostawal najlep- szym, natychmiast stawal sie celem dla wszystkich pozostatych, az w kon- cu ktos okazywal sie od niego szybszy. | co mu wtedy ze slawy? Slawa jest mila, gdy trwa (jesli sie ja w ogdle zdobedzie), ale nigdy nie trwa ona zbyt dlugo. Jako przyktad podam to, co uslyszatem ogladajac niedawno U.S. Open. Jeden z komentatoréw zacytowal Steffi Graf, ktéra powiedziata, ze jest zadowolona zaledwie z jednego na 30 rozegranych gemow. Ta feno- menalna tenisistka, ktora w ciggu ostatnich trzech lat wygrata 97% (!) profe- sjonalnych turniejow, jest w zasadzie niezadowolona ze swojej gry. Jest cos przygnebiajacego w tym, ze kto§ tak doskonaly w swojej dziedzinie jest w gruncie rzeczy nieszczesliwy. Prawdziwy sukces i szczeScie rodzi sie z wykorzystania wlasnych moili- wosci, co wymaga nieustannej nauki i rozwoju, jak rowniez przyznania, ze popetnianie btedow jest nieunikniong, a nawet nieodtaczng czescia zycia. Zdajac sobie z tego sprawe, pisze te ksiazke dla tych, ktorzy dzialajac na tynkach finansowych chcq zdobyé najwyzszq nagrode, jaka zycie ma do za- oferowania — wlasna satysfakcje. Bohaterowie, tacy jak Ty Cobb, Babe Ruth, Willie Mays, Mickey Mantle i ich wspétczesni odpowiednicy, sq ideatami dla sportowej mlodziezy i na- daja sportowi wspaniala oprawe, przemawiajaca jednakowo do mlodych i starszych. Jednak kazdy zawodowy pilkarz, kt6ry robi kariere, jest wyjatko- wy. Z ogromnej rzeszy utalentowanych ludzi wytania sie prawdziwy zawo- dowiec 0 ogromnych mozZliwosciach, ktory z roku na rok udowadnia swa wartosé dzieki ciaglym sukcesom. W tej grupie sq ludzie o niezlomnych charakterach i od nich nasze dzieci moga nauczyé sie rownie duzo lub na- wet wiecej niz od gwiazd sportu, szczegdlnie teraz, gdy wspolczesne gwia- zdy sportu tracq kontrole nad swym zyciem i mozliwosciami, ulegajac po- kusie Srodkow dopingujacych lub popadajac w inne problemy, bedace cze- sto odpryskami stawy i popularnosci Ja jestem zawodowcem w sprawach zwigzanych z rynkiem — gram w superlidze, jeSli uzy¢ sportowej terminologii — i jestem naprawde dobry w tym, czym sie zajmuje. Ale jesli istnialaby lista rankingowa graczy gieldo- wych, to prawdopodobnie nie byloby na niej mojego nazwiska. Jest ogrom- na 1zesza graczy rynkowych, ktorzy w tym samym czasie co ja zarobili zna- cznie wiecej pieniedzy. Sq ludzie, ktérzy wygrywali konkursy gieldowe, i ludzie, ktérzy podejmowali ogromne ryzyko i wygrywali. Sq tez tacy, ktd-16 CZ. 1. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW Tabela 0.2. Zapis dochodéw: miesieczny dochéd (strata) brutto’ (w USD) - 1972 197319741975 1976 = «1977_—S=s1978 ~——«+1979 Styczeh * 17,016 37,913 <146,983> 25613. ** ~——«29,482~—~<44,926> Luty * <4,088> 13,261 90,634 37,498 ‘122,894 Marzec * 15,730 16,187 113,225 33,900 *** = <7,567> ‘1,008 Kwiecien . 16,752 <27,539> 38,247 <59,548> + 17,869 90,872 Maj * 34,530 35,000 95,333 39,792 5,464 «78,507 <7,884> Czerwiec ‘ 8,090 6,551 <79,290> 46,777 16,843 50,974 56,421 Lipiee 15,693 33,002 103,999 * 10,637 40,190 22,639 <13,625> Siepies _-30,002-—«37,078 269,300 “ 26,222 232,182 105,375 116,010 Wreesieh «7.737 44,081 25,593 196,086 © 9,824 97,910 52,369 60,952 Pagdziernik 21,804 54,005 61,805 47,836 18,058 16,145 36,884 © 10,140 Listopad 14,272 56,577 81,116 33,041 ae <14,817> 67,280 <2,222> Grudzieh 21,893 53,662 13,001 3,142 ial 14,961 103,094 11,065 Rabat podatku transferowego 48,854 64,812 Razemirok 108,401 366,535 636, 391,271 188,773 408,878 605,60 465,517 * Gyfry obrazuja cysty dochéd lub strate z tytutu transakeji gietdowych przed odli- czeniem kosztow. * Rozpoczecie operacji na rachunku firmy Ragnar w lipcu 1972 r. ~ W tym okresie nie gratem — przerwa wynikajaca 2 restrukturyzacji Ragnar Options Corp. *** Bez handlu — likwidacja Ragnar Options i przygotowanie do przeniesienia do Weeden & Co. “* Przerwa na przygotowanie do przejscia do Interstate Securities. rzy przezyli momenty wielkiej slawy, a nastepnie zostali zapomniani. Ja ni- gdy nie uczestniczytem w konkursach gieldowych, nigdy tez nie podejmo- walem takiego ryzyka, przy ktorym mogtem stracié wiecej niz to, na co bylo mnie stac. Sadze, ze moja wyjatkowa sila jest konsekwencja w dzialaniu. Podobnie jak gracz w baseball, kt6ry nigdy nie osiaga szczytu slawy, jestem dumny z tego, ze wciaz pozostaje w grze i kontroluje jej przebieg, nieustannie podnoszac swoje kwalifikacje i dostosowujac sie do zmieniajacych sie warunkow. Uwazam, Ze ksiqzka, z ktorej méglbym nauczyé sie czegos nowego, po- winna zostaé napisana przez czlowieka, ktory ma udokumentowane sukce- sy i osiggniecia. Moze ewentualnie takiego cztowieka opisywa¢. Jesli wiec utrzymuje, ze jestem konsekwentny i logiczny, to najlepiej bedzie, gdy to udowodnie. Rozpoczynajac w roku 1966 kariere na Wall Street jako chlopiec od kwotowah miatem jeden cel: nieustannie zarabiaé pieniqdze, miesiac po miesiacu, rok po roku. Od poczatké6w mojej samodzielnej kariery niezalez- nego gracza gieldowego w 1971 r., az do stycznia 1988, kiedy to prze- stalem zajmowaé sie codziennymi transakcjami, nie byfo roku, w ktorym odnotowatbym straty na koncie osobistym. W okresie rozpoczynajacym sieWSTEP 17 Tabela 0.2 (ciag dalszy) 1980 1981 1982 7983 «1984 1985 1986 1987 22,813 78,221 148,971 201,650 «166,573 6,816 40,890 <27,634> 56,200 89,813, 140,334 43,703. »=—-31,699 62,110 15,620 <30,045> 4347 156,169 << 14,856> 87.672 «65,600 11,039 «30,527 <38,935> 86,402 91,461 42.442 96,229 <1,718> 4,063 30,124 71,802 25,512 41,006 = -<29,870> <5,497> <26,188> 121,643 16,397 86,440 54,504 = 173,507 151,067 74,708 <27,247> 9,006 214,345 17,744 = <93,951> <73,841> <34,668> <20,558> 83,926 <5,755> 89,118 26,861 130,856 107,170 84,441 11,360 <9 ,490> <40,270> 68,554 -<3,194> 180,533 69,610 93,368. «19,102 84,629 33,933 74,167 <29,924> 853,908 18,452 104,116 «36,114. <12.050> 86,623 60,229 178,655 120,651 3,564 <349,722> 28572 <9,471> 644 122,015 <3,659> 259,110 69.894 116,514 10,391 <5,125> 11,662 74,734 31,381 0 ° ° ° ~ 984,945 729,038 -1911,633 769672 «324,721 «263,405 ——265,320 87,488 Kapitat zwiazany z kaédym z okreséw: 1972-1976 ~ 250 000 USD; 1977 ~ 500 000 USD; 1978-1986 - 2 000 000 USD; 1987 - 1 000 000 USD. 1 lipca 1972, a konczacym 31 grudnia 1987 zarobilem ponad 10 000 000 dolaréw, brutto prowadzac wlasne transakcje oraz rachunki innych osob, za ktére sam w pelni ponosilem odpowiedzialnogé'. Prowadzac te rachun- ki, zawsze co najmniej w 50% odpowiadatem materialnie za ewentualne straty. W tabeli 0.2 pokazane sa moje osiggniecia z lat 1972-1987. Zamiesz- czone tu liczby pokazujqa moje dzialania na wtasne konto, jak tez na rzecz innych, zgodnie z rubrykami tabeli. To, czego nie zawiera powyzsza tabela, to dane dotyczqce mojej wlasnej firmy Hugo Securities, kt6rg prowadzitem pracujac w Interstate Securities. Moja dziatalnos¢ w Interstate zbiegata si¢ 7 prowadzeniem Hugo i innych prywatnych rachunkéw, zatem ogélny do- chéd z lat 1978-1987 jest niemal trzykrotnie wiekszy, niz to wynika z tabe- li 0.2. Aby unikngé nieporozumien, nie zamiescitem danych z Hugo do- tyczacych tego okresu, poniewaz dotyczq one nie tylko moich dziatan, ale towniez dzialan makleréw, ktérych zatrudnialem. Jednak nawet wtedy, gdy pominie sig ten dochéd, prezentowane w tabeli liczby w znacznym stopniu odbiegaja od Sredniej i sq na tyle imponujace, by przekonaé, ze potrafie hauczy€ pare oséb podstaw trafnych transak W rzeczywistosci idzie tu 0 znacznie wiecej niz nauczenie podstaw. Na- wet najlepszym graczom zdarzaja sie kiksy, a wspaniali sportowcy uniwer- syteccy nie moga trafié do pierwszej ligi. Jesli w czasie swojej kariery na- uczylem sie czegos, to tego, Ze sama wiedza nie gwarantuje sukcesu. Poza wiedza potrzebny jest plan strategiczny, ktéry nalezy zrealizowac, i emo- cjonalna dyscyplina, by konsekwentnie postepowaé zgodnie z planem, co18 CZ. |. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW chroni przed psychicznym stresem. Wtasnie temu wszystkiemu poswieco- na jest ta ksigzka — zdefiniowaniu srodkéw potrzebnych do osiagniecia sukcesu na rynkach finansowych. Niestety, ze wzgledu na ograniczong objetos¢, musze zatozy¢, ze czy- telnik zna podstawowe zasady funkcjonowania rynkéw finansowych. Napi- salem te ksiazke glownie z myslg 0 profesjonalistach posiadajacych ambi- cje zdobycia pozauniwersyteckiego doktoratu z dziedziny spekulacji, ale jest ona takze adresowana do amatorow, ktorych nie satysfakcjonuje pozo- stawienie decyzji rynkowych wytacznie w rekach makleréw i doradcow fi- nansowych, oraz do samodzielnych profesjonalistow szukajqcych istotnych informacji na temat prognozowania rynkowego i ekonomicznego. Sa gracze rynkowi i fundamentalisci, szukajacy niedowartosciowanych walorow, tak w przypadku akgji, jak i towaréw. Gracze rynkowi zdaja sie na swoja znajomosé ruchu cen na rynku jako calosci, by na tym zarabiaé pie- niadze. Fundamentalisci szukaja niedowartosciowanych waloréw, poszu- kuja okazji kupna i przetrzymania tych akcji lub towarow, ktore ich zda- niem zyskajq z czasem na wartoSci. Zarowno jedni, jak i drudzy, bedac pro- fesjonalistami, konsekwentnie odnoszq sukcesy, jednak ci pierwsi czeéciej niz drudzy. Odnosi sig to takze do mnie - w pierwszym rzedzie jestem gra- czem rynkowym. Dlatego tez w tej ksiazce skoncentrowatem sie glownie na tym, jak generalnie przewidywaé ruchy cen i jak radzié sobie na kazdym rynku z ryzykiem zaré6wno w przypadku akcji, jak i towaréw. Drugorzedne znaczenie ma metoda wyboru grup akcji zastugujacych na dalsza analize i wyjasnienie w ogolnym zarysie, kiedy prawdopodobnie ceny danych akcji wzrosna. Jednak jesli chodzi o doktadna analize konkretnych akcji, to odsytam do ktérejkolwiek z wielu doskonalych ksiazek poswieconych do- borowi akcji, a takze do ktéregos z licznych Swiatlych i utalentowanych analitykow, ktorzy spedzili zycie na szacowaniu wartosci poszczegolnych firm. Dzieki Bogu za to, ze oni istnieja, gdyz dostarczaja uzytecznych, choé czesto sprzecznych informacji. Moje rynkowe doswiadczenie siega roku 1966. Jak dotqad moja kariera byla bardzo owocna. Udalo mi sig opracowa¢ system zarabiania pieniedzy na rynkach finansowych bez koniecznosci przegladania niezliczonych ra- portéw finansowych firm lub podejmowania préb wyciagania wnioskow z wielu réznych opinii i pogladéw ,,ekspertow””. W pierwszej czesci ksiqzki przedstawiam wiedze zwigzang z moim sposobem podejscia do gry na ryn- ku — jest to najlatwiejszy aspekt tego problemu. W drugiej czesci wyjasnie, jak nalezy potaczyé w jedng calosé posiadane wiadomosci i jak je wykorzy- staé — to jest juz trudniejszy element calej sprawy. Od momentu opublikowania tej ksiqgzki zaszio niezwykle, cho¢ dos¢ pospolite obecnie zjawisko: rynki pozostaja takie same, poniewaz wciazWSTEP 19 sie zmieniaja. Rynek akcji stat sie instytucjonalna banka mydlana”, typem instrumentu inwestycyjnego. Gdy ja uczylem sie gry na gieldzie, domino- waly zmienne rynki hossa—bessa. W okresie 1966-1974 byly cztery lata hossy i pieé lat bessy. Od 1974 roku na rynku bylo 15 lat hossy i tylko 3 lata bessy. Glebokosé tych trzech spadkow byta niewielka, tylko 7.3% w 1977, 4,9% w 1981 oraz 3,1% w 1990 (w oparciu o ogdlny zysk S&P 500). W ciagu ostatnich 10 lat zysk w oparciu 0 S&P 500 wynosil 19,1% rocznie. Ry- nek gieldowy, podobnie jak rynek nieruchomosci, od 1940 do polowy lat osiemdziesiatych stal sie ,gwarantowanym” instrumentem inwestycyjnym. Z tego powodu gracze inwestujacy w certyfikaty depozytowe woleli ry- nek akcji od 3% zysku z certyfikat6w depozytowych.Tendenca do gry ,bez strat”, rzadzqaca postepowaniem ludzi i instytucji, doprowadzi ostatecznie do najwiekszego (od lat trzydziestych) spadku dobrobytu. Przyezyny nie sa trudne do zrozumienia. W 1975 r. System Rezerwy Federalnej i prezydent Carter wybrali inflacjg jako sposob powrotu do ,wzrostu” amerykaiskiej ekonomii. W roku 1980 inflacja zostala zastapiona deficytem, majgcym wy- kreowaé ,wzrost”. W latach dziewieédziesiatych prezydent Clinton stara sig powrécié do inflagi. Powody, dla ktérych w latach 1990-1993 na rynku gieldowym dzialo sig dobrze, sa proste: 1. Nizsze stopy podatkowe dla firm, spadek ze Sredniej 43% na 37%. 2. Nizsze stopy oprocentowania, przy spadku stopy oprocentowania fun- duszy federalnych z 10% w marcu 1989 do 3% w ostatnim kwartale 1992 roku. Spowodowalo to gwarantowany wzrost zyskow korporacji. Nalezy zwrocié uwage, Ze Ameryka jest mocno zadtuzonym ,,instrumentem fi- nansowym” — z kazdego dolara zysku przed opodatkowaniem korpora- cje (w 1990) mialy 70 centéw kosztéw z tytulu odsetek, od tego czasu obnizyly je do 50. 3. Wzrost wydajnosci (zwalniano ludzi z pracy!). To nie jest ,wzrost” gospodarczy USA, ale raczej czasowy wzrost do- chodow korporacji. Rezultatem tego bedzie znaczne zalamanie zarobkow korporacji pod rzqdami Clintona, gdyz wzrastajq podatki i stopy procento- we! Polecam uwazne przeczytanie rozdzialow 9 i 10, ktore pomoga zrozu- mieé nadchodzace fundamentalne zmiany. Takze rozdzialy poswiecone sprawom technicznym (6 i 7) w petni odnosza sig do dzisiejszych rynkow. Szczerze wierze, ze ta ksiqzka pomoze tym, ktorzy ja czytaja, i zycze im wiele szczeScia. Moim zdaniem, w koncowce lat dziewi¢édziesiatych bedzie im ono bardzo potrzebne.CZESC | ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW Wprowadzenie: Tajemnica Gamboni Tajemnica Gamboni to tajemnica przetrwania na rynkach finansowych. Zro- zumieé jq — naprawde jq zrozumieé — to znaczy znalezé sie na wlasciwej drodze prowadzacej do osiggnigcia sukcesu. A oto ta historyjka: Joe jest graczem w karty, dobrym graczem. Jest na tyle dobry, ze musi jezdzi¢ z jednego miasta do drugiego, by méc graé 0 wysokie stawki. Pew- nego popoludnia w barze na przedmiesciach Chicago pyta barmana: — Stuchaj, gdzie tu gra sie w karty? - Zalezy, jakie stawki ma pan na mysli. — Duze — mowi Joe. — Najwieksze, o jakich zdarzylo sie panu slyszec. - W takim razie wydaje mi sie, ze zainteresuje pana gra na jednej z okolicznych farm. Jest to co prawda spory kawalek drogi stad, ale wlasnie ci farmerzy graja 0 prawdziwie duze pienigdze. Prosze poczekaé, zadzwo- nie do nich i zapytam, czy moze pan tam przyjecha¢. Barman dzwoni, a nastepnie tlumaczy Joemu, jak ma dojechaé do farmy. Tego wieczoru po dlugiej podrézy Joe podjezdza do stojacej na pustko- wiu stodoly. Ostroznie wchodzi do srodka, na palcach przechodzi obok cuchnacych stert lezacych na podfodze. W gtebi stodoly dostrzega uchylo- ne drzwi, przez szpare sqczy sie Swiatlo i ulatuje dym tytoniowy. Czuje znajome uczucie napi¢cia i przyplyw energii, gdy wchodzi do pomieszcze- nia i przedstawia sie. Farmerzy siedzq w plaszczach wokél stotu, zujac cygara i pykajac z fa- jek. Jednym rzutem oka Joe ocenia, ze lezqca na stole pula to okoto 40 00022 CZ. |. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW USD — wspaniale. Zatem siada. — Zagrywamy — mowi farmer trzymajacy ta- lie kart. Joe zaczyna gre. Mniej wigcej po godzinie Joe w dalszym ciagu jest na zerze. Wychodzi na swoje, gdy wyciaga trzy asy i dwie damy — full. Na stole jest juz spora pula, przebija 15 000 USD. Pozostali dwaj odpadaja z gry, ale farmer o per- gaminowej twarzy siedzacy naprzeciw niego doklada stawke i przebija o nastepne 15 000 USD bez zmruzenia oka. Joe, przekonany, ze facet blefuje, dokiada 15 000 USD i sprawdza, wykladajac swego fulla na asach. Farmer wyklada smieci — trzy trefle i dwa kara 0 roznej liczbie oczek. Joe, tumiac smiech, zaczyna zgarnia¢ pule. ~ Zaraz, zaraz, nie tak szybko — mowi farmer, a w jego glosie pobrzmie- Wa sroga nuta. — 0 co panu chodzi? — pyta Joe. — Pan nie ma nic w kartach. — Niech pan popatrzy na napis nad pafskim prawym ramieniem — usmiecha si¢ farmer. Joe czyta: TRZY TREFLE | DWA KARA TWORZA GAMBONI, NAJWYZSZY UKLAD KART W TYM LOKALU. Joe jest naprawde wsciekly, ale w koncu reguly sa regulami, zatem kon- tynuuje gre tymi pieniedzmi, jakie mu jeszcze pozostaly. Po niecalej godzi- nie dostaje trzy trefle i dwa kara... gamboni! Stawia wszystko, co ma, i w ostatniej rundzie, licytujac z tym samym farmerem o pergaminowej twarzy, dorzuca do puli swego ztotego rolexa, by sprawdzié przeciwnika. Farmer odkrywa karty, sekwens od damy w dot. Joe pokazuje swoje gamboni i za- czyna zgarniac pule. — Nie tak szybko, m6j panie — méwi farmer, a ztosliwy usmiech wygladza zmarszczki na jego policzkach. — Alez ja mam gamboni — wola zdesperowany Joe. — Zgadza sie, ale prosze popatrze¢ na napis, ktéry tam wisi —i wskazu- je nad lewe ramie Joego. Joe czyta: W TYM LOKALU W CIAGU CALEGO WIECZORU DOPUSZCZALNY JEST TYLKO JEDEN GAMBONI. Joe, splukany, ale wdzieczny za wynalezienie kart kredytowych, opusz- cza stodole z lajnem na butach, za farmer o pergaminowej twarzy odjez- dza traktorem, czujac na przegubie cigzar zlotego rolexa. Zatem Tajemnica Gamboni polega na tym: jesli chcesz wygrac, musisz znac¢ zasady; a takze: nie mozesz wygraé, nie biorac udzialu w grze.23 O tym wlasnie jest ta ksiqzka: okresla zasady potrzebne do tego, by po- zostaé w grze i systematycznie, rok po roku, robié pienigdze. Cata wiedza Swiata jest bezwartosciowa bez planu wprowadzenia jej w zycie i zasad, na podstawie ktorych nalezy stworzy¢ ten plan. W swiecie finansow oznacza to zdobycie odpowiednich informagji, okreSlenie filozofii biznesu, zinstytu- cjonalizowanie metod zarzqdzania pienigdzmi oraz trzymanie sie dobrze okreslonych zasad, bedacych podstawa codziennie podejmowanych decy- ji. Opierajac sig na zasadach sformutowanych w tej ksigzce, mozesz za- przac do pracy swoje pieniadze, a konsekwentne stosowanie zasad przy- niesie wymierne korzysci.1 Od hazardzisty do mistrza rynku: ksztattowanie profesjonalnego spekulanta Ludzie nazywaja mnie graczem gieldowym, ja zas pisze teraz ksiazke prze- znaczonq glownie dla spekulantéw i inwestoréw — oczywista sprzeczno: dla tych, ktérym nieobce sq te pojecia. Pozwélcie, ze zaczng od tego, cze- g0 politycy nigdy nie robia, czyli od zdefiniowania pojeé. Na rynku wyste- puja jednoczesnie trzy aktywne trendy cenowe: trend krétkoterminowy, utrzymujacy sie od kilku dni do kilku tygodni, §rednioterminowy utrzy- mujacy si¢ przez tygodnie, a nawet miesigce, i dlugoterminowy — trwajacy miesigcami lub nawet latami. Uczestnikow kazdego rynku mozna podzielié ha trzy podstawowe grupy: graczy, spekulantéw oraz inwestorow. Gracze koncentruja swoje dzialania na jednodniowym lub krétkotermi- nowym trendzie. Kupuja i sprzedajq akcje, obligacje, towary lub cokolwiek, co zmienia swoja wartosé w czasie liczonym w minutach lub co najwyzej tygodniach. Spekulanci koncentruja sie na trendzie srednioterminowym, dokonuja zakupu i przetrzymujq walory przez okres tygodni lub miesiecy. Inwestorzy zajmuja si¢ gl6wnie trendami dlugoterminowymi, przetrzymuja zakupione walory miesiqacami, a nawet latami. Zanim przejde dalej, chce uprzedzié, ze nie bede nikogo przepraszat za uzywanie stowa spekulant. Kiedy uzywam tego terminu, mam na mysli doktadnie to, co napisalem powyzej: gracza, kt6ry zajmuje sie glownie trendami srednioterminowymi. Termin spekulacja ma, moim zdaniem, nie- zasluzenie nadane mu znaczenie pejoratywne. Ludzie mysla o spekulan- tach jako o tych, ktérzy winduja ceny, zawierajac podejrzane transakcje, obracajac nieruchomosciami i tak dalej. W rzeczywistosci wszyscy speku- lanci dziatajacy na rynku koncentruja sie na §rednioterminowych ruchach cen i staraja sig osiagnaé zysk przez transakcje kupna i sprzedazy. Speku- lanci zapewniaja rynkom istotng dla nich ptynnosé i w wiekszosci przypad-OD HAZARDZISTY DO MISTRZA RYNKU: KSZTAETOWANIE PROFESJONALNEGO... 25 kéw ulatwiaja uporzadkowany transfer aktywow, tak, by byt on jak najle- piej wykorzystany. W dalszej czesci ksiqzki przedstawie inne istotne rézni- ce pomiedzy spekulantami i innymi uczestnikami rynku. Przez wiekszosé swojej zawodowej kariery bylem glownie spekulan- tem. Gt6wnie, ale nie jedynie. Gratem na wszystkich trzech trendach, a kazda transakcja, w ktérq sie angazuje, wymaga wiedzy o wszystkich trendach. Czyni to ze mnie spekulujgcego gracza, ktory takze inwestu- je. Ze wzgledu na brak odpowiedniego terminu pozostane przy tytule wgracz”. Wiedza potrzebna w moim podejsciu do rynkéw finansowych bazuje na trendzie Srednioterminowym i rozciaga sie w obie strony. To znaczy, ze zasady stosowane przy spekulagi odnosza si¢, z uwzglednieniem pewnych drobnych réznic, tak do gry, jak i do inwestowania. Jesli zrozumie sie, na czym polega spekulacja, to wzglednie latwo mozna przestawié sie zar6w- no na gre, jak i na inwestowanie. Co wazniejsze, jestem gleboko przekona- ny, Ze dramatyczna zmiennos¢ rynkow, jaka obserwujemy w ostatniej deka- dzie, sprawia, ze glupota jest kupowanie i przetrzymywanie papierow war- toSciowych bez zrozumienia waznoésci wchodzenia i wychodzenia z rynku lub dokonywania korekty portfela w trendzie Srednioterminowym. Z tego wiasnie powodu postanowilem skoncentrowac¢ sig na spekulacji. W tej ksiazce przedstawifem podstawy swojej obecnej wiedzy o sztuce spekulacji, na kt6rq sklada sie wiele elementow. Uzywam tu stowa ,,sztuka” w szerokim rozumieniu, nie zawezonym jedynie do sztuk pigknych. Ale tak jak kazdy malarz posiada wlasciwe sobie Srodki ekspresji widoczne na plétnie, tak kazdy spekulant ma wlaSciwy sobie styl gry na rynkach. Pomi- mo tego, kazdy systematycznie odnoszacy sukcesy gracz rynkowy musi postugiwaé sie podobnym zestawem narzedzi, zasadniczymi pojeciami i wiedza, ktore sluzq podejmowaniu decyzji z niezmienng siusznosciq. Na podstawie wiasnej wiedzy, lacznie z ta, kt6ra zdobylem obserwujac innych spekulantéw, wyodrebnilem najistotniejsze z nich i te pragne zaprezento- wa¢ czytelnikom. Moje podejscie do spekulacji laczy wiedze na temat danych, rynkow i ich instrumentow, analizy technicznej, statystycznego prawdopodobiei- stwa, ekonomii politycznej, polityki, psychologii i filozofii. Poswiecilem 10 lat (od 1966 do 1976) na zdobycie i uporzadkowanie tej wiedzy, nadanie jej ostatecznego ksztattu. Przed rokiem 1974 gralem, kierujac sig zdrowym rozsadkiem, metodami technicznymi i rozwazna kalkulacja ryzyka. Od tego czasu nauczylem sie szerszego spojrzenia. Jesli w tym biznesie jest jakis staby punkt, to jest nim dopuszczenie do tego, by pojedyncza informacja miala wplyw na podejmowanie decyzji handlowych lub inwestycyjnych, co oznacza angazowanie pieniedzy bez zrozumienia pelni ryzyka. A jest tylko26 CZ. 1. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW jeden sposob na zrozumienie pelni ryzyka — zdobycie usystematyzowanej wiedzy. Zanim zaprezentuje wiedze, na ktorej opieraja sie moje metody, chce przedstawié caloksztalt mojej kariery, opierajac sie na zasadniczych ele- mentach, ktore doprowadzity do uporzqadkowania moich wiadomoéci do- tyczacych spekulacji. Jedenastoletni okres od 1966 do 1977 roku to (bar- dzo diugi) okres terminowania, ktore zapewnilo mi praktyke umoZliwiajaca skorzystanie ze wspanialej okazji pracy w charakterze niezaleznego kon- trahenta via Interstate Securities od marca 1978 do konca wrzesnia 1986. W tym czasie gralem akcjami, obligagami, kontraktami terminowymi (to- warowymi i indeksowymi) i wszelkiego rodzaju opcjami. Zarabialem dla siebie samego Srednio okoto 600 000 dolaréw rocznie grajac na wlasny ra- chunek i w oparciu o udzial 50:50 w stratach i zyskach na rzecz Interstate i kilku wybranych partnerow finansowych. Czulem, ze zdobylem wolnosé, ktorej zawsze pragnatem. W POSZUKIWANIU WOLNOSCI Wolnos¢ oznacza dla mnie znacznie wiecej niz swobode polityczna; ozna- cza zdolnosé do zarabiania na zycie w taki spos6b, w jaki lubie, a to wyma- ga zachowania niezaleznosci finansowej na tyle pewnej, Ze nic poza rabun- kiem lub moja wiasna glupota nie moze mi jej odebraé. Nawet jako nasto- latek wyobrazalem sobie prace papierkowa czy tez bycie chlopcem na posytki w sklepie na rogu jako réwnoznaczne z niewolnictwem, gdyz w zbyt wielkim stopniu bylbym zalezny od innych. Zamiast tego zarabialem pieniadze robigc to, co w pelni bylo zalezne ode mnie, czyli zajmujac sie hazardem. W zasadzie nie byt to hazard, lecz spekulacja. Uprawianie hazardu po- lega na podejmowaniu ryzyka, gdy szanse na sukces sq minimalne, jak w przypadku gry na loterii lub napetniania automatu zetonami. Spekulacja to podejmowanie ryzyka, gdy ma sie duze szanse na odniesienie sukcesu. Sztuka spekulagji polega na doktadnym rozszyfrowaniu i rozegraniu szans, gdy wie sie, jak obstawiaé, by méc zagra¢ w nastepnym rozdaniu, nawet je- Sli sie przegra. Polega ona takze na posiadaniu dyscypliny emocjonalnej, pozwalajacej postepowaé zgodnie z wlasna wiedza, a nie kaprysami. »Hazard” nigdy nie byl dla mnie zbyt ryzykowny. Kiedy zaczatem graé w pokera, przeczytatem wszystkie dostepne mi ksigzki na ten temat. Wygry- wanie polega wszak na wlasciwym rozpatrywaniu szans — przebija sie jedy- nie wtedy, gdy ma sie wysokie szanse na sukces, pasuje, gdy sa one niskie. Przy takim podejsciu w miare uplywu czasu wygrywa sie wiecej, niz sie tra-OD HAZARDZISTY DO MISTRZA RYNKU: KSZTALTOWANIE PROFESJONALNEGO... 27 ci. Zatem nauczylem sie na pamieé, jakie sq szanse na wystapienie danej kombinagji kart, i zgodnie z tym reagowalem. Nie wiedziatem wtedy, ze to, co robig, stanie sie sednem mojego podejscia do kalkulowania ryzyka. Przeczytalem pewng osobliwa ksiazke, napisang przez czlowieka 0 na- awisku John Scarne', ktéra w posredni sposdb zmienila moje zycie. Bylo w niej wiele na temat oszukiwania oraz metod, jakich sie przy tym uzywa. Zdalem sobie sprawe, Ze jesli chce opanowaé gre w pokera, to musze na- uczyé sig, jak rozpoznaé oszustwo. W poszukiwaniu tej nowej wiedzy od- krylem sklep z magicznymi rzeczami Lou Tannena, specjalny sklep dla ilu- zjonistow i ludzi zajmujacych si¢ sztuczkami karcianymi (oraz oszustéw). Tam spotkalem czlowieka, ktory w istotny sposob wplynal na moje zycie: Harry'ego Lorayne. Harry jest jednym z najlepszych ekspert6w od sztuczek karcianych, a szerzej znany jest ze swych licznych ksiazek dotyczacych technik zapami¢- tywania. Jako nastolatek ogromnie go powazalem i w dalszym ciagu powa- zam. Wszystko, czego dokonal, zrobit sam — sila woli, energia, inteligencja, cierpliwoscig, Cwiczeniem i nowatorstwem. Jest czlowiekiem, ktéry wszy- stko zawdzigcza sobie samemu, i jako nastolatek pod wieloma wzgledami gorliwie go nasladowalem. Harry byl dla mnie zarowno wzorem, jak i przyjacielem. Spedzilem wiekszos¢ swoich wolnych sobot w sklepie Lou Tannena, obserwujac Harry’ego i innych sztukmistrzow prezentujacych swe umiejetnosci. Opanowalem nie tylko karciane techniki Harry’ego, ale, co wazniejsze, jego techniki zapamietywania, kt6re stosuje do dzis. Aby opanowaé po- stugiwanie sie kartami, wszedzie nosilem ze soba talie. Kiedy szedlem ze swojqa dziewczyng do kina, lewq reka ¢wiczytem jednoreczne tasowanie kart, zas prawa reka wedrowala tak, jak potrafi w kinie wedrowac po ciele dziewczyny reka szesnastolatka. Zupelnie niezle zarabiatem na zycie w wieku od 16 do 20 lat, grajac w pokera i organizujgc platne pokazy sztuk karcianych. W koncu 1965 roku zdafem sobie jednak sprawe z tego, ze ciemne gry karciane i dzialanie na krawedzi prawa to nie jest sposob na zyciowa karie- re. Zatem dokonalem doktadnego przegladu dziatu ,The New York Times” dotyczqcego zatrudnienia i stwierdzilem, ze biolodzy, fizycy i maklerzy pa- pierow wartosciowych zarabiajq najwigcej — 25 OO USD rocznie! Poniewaz wiedziatem wiecej na temat kalkulowania szans niz na temat badania ko- mérek czy atoméw, zdecydowalem sie na prace dla Pershing & Co. jako chtopak od kwotowan z zamiarem urzeczywistnienia mojej wizji wolnosci i zostania maklerem na Wall Street.28 CZ. 1. ZDOBYWANIE WIEDZY OD PODSTAW MADROSC TASMY Rozpoczalem swa kariere obserwujac ludzi sukcesu dziatajacych w branzy i czytajac wszystko, co udafo mi sie znalez¢ na temat rynkow finansowych. W Pershing obserwowatem Miltona Leedsa, ktory wydawat mi sie kims na ksztalt boga w szytych na miare garniturach i nieskazitelnych bialych ko- szulach, siedzgcego na podwyzszeniu, z ktérego widaé bylo caly pokdj operacyjny. Wykrzykiwal do mikrofonu 99”, co oznaczato, ze zblizata si¢ priorytetowa transakcja dla firmy. Pracownicy wpatrywali sie w niego w petnym oczekiwania napieciu do momentu, az wypowiedzial cos w rodza- ju: ,,Kupowaé 3000 Telephone po cenie rynkowej!”. Leeds by! powszechnie znany jako ,,czytnik tasmy”, ale na og6l zajmo- wal sie grq na podstawie naptywajacych wiadomosci. Siedziat przegladajac tasmy Dow Jones lub Reutera w poszukiwaniu informacji. Gdy znajdowal cog istotnego, podejmowal decyzje i wydawal polecenie. W ciggu sekund maklerzy wykonywali jego polecenia. Szybkosé reakcji, z jakqa jego umyst osadzat wplyw informacji na rynek, oraz fizyczna organizacja dziatania daly mu ogromna przewage na rynku, dzieki czemu zarobil wiele pieniedzy. By! bardzo bystrym czlowiekiem, rejestr jego handlowych osiagnieé byl impo- nujacy, szczegdlnie ze wzgledu na konsekwenge dzialania. Choé nigdy nie naSladowalem jego metod, to wiasnie jego wizerunek stal si¢ dla mnie symbolem sukcesu. MySlalem, ze niczego wiecej nie pragne, jak tylko sta¢ sie odnoszacym sukcesy czytnikiem tasmy. W tamtych czasach znani gracze gieldowi i spekulanci dochodzili do wielkich pieniedzy wiasnie dzig¢ki czytaniu tasmy, ja zaS zamierzalem pew- nego dnia znalez¢ sie w ich szeregu. Przeczytalem kilka ksiqzek na ten te- mat i Cwiczylem, przegladajac tasmy i zapamietujgc ostatnie wydruki do- tyczgce wielu roznych akcji. Przez konsekwentng praktyke zdobytem wy- czucie rynku. Tym, ktorzy nie wiedzq nic 0 czytaniu tasmy, wyjasniam, ze bylo to dziecie, ktore, gdy dorosto, stalo sie nowoczesna analiza techniczna. W obu przypadkach chodzi 0 rozpoznawanie wzoréw. Najwieksza roznica po- legala na tym, ze w przypadku taSmy rozpoznawanie wzoréw byto bardzie) podswiadome niz Swiadome. Podobnie jak w sporcie, tak i przy czytaniu tasmy, gdy jest sie ,w transie”, dogtebne analizowanie tego, co sie dzieje, moze doprowadzié do dekoncentracji. W gre wchodzily wszystkie rodzaje czynnikéw, zbyt wiele mialo sig na glowie, by by¢ Swiadomym wszystkie- go. Obserwowalo sie grupe 10 do 40 akcji, wciqz pamietajac ich ceny, po- przednie najwyzsze i najnizsze notowania oraz wielkos¢ obrotu. Rowno- czesnie podswiadomie myslato sie o predkoSsci i rytmie przesuwu tasmy, dzwieku telegrafu, czestotliwosci wydruku poszczegdlnych akcji, tempie