100% found this document useful (2 votes)
8 views

Programming PHP Third Edition Kevin Tatroe download

The document provides information about the book 'Programming PHP, Third Edition' by Kevin Tatroe, Peter MacIntyre, and Rasmus Lerdorf, published by O'Reilly Media in 2013. It includes details such as the ISBN, file format, and a comprehensive table of contents covering various PHP programming topics. Additionally, it offers links to download the book and other related programming resources.

Uploaded by

alabidalegue
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
100% found this document useful (2 votes)
8 views

Programming PHP Third Edition Kevin Tatroe download

The document provides information about the book 'Programming PHP, Third Edition' by Kevin Tatroe, Peter MacIntyre, and Rasmus Lerdorf, published by O'Reilly Media in 2013. It includes details such as the ISBN, file format, and a comprehensive table of contents covering various PHP programming topics. Additionally, it offers links to download the book and other related programming resources.

Uploaded by

alabidalegue
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 55

Programming PHP Third Edition Kevin Tatroe pdf

download

https://ebookfinal.com/download/programming-php-third-edition-
kevin-tatroe/

Explore and download more ebooks or textbooks


at ebookfinal.com
We have selected some products that you may be interested in
Click the link to download now or visit ebookfinal.com
for more options!.

Pro PHP Programming 1st Edition Peter Macintyre

https://ebookfinal.com/download/pro-php-programming-1st-edition-peter-
macintyre/

PHP Programming Solutions 1st Edition Vikram Vaswani

https://ebookfinal.com/download/php-programming-solutions-1st-edition-
vikram-vaswani/

Build Your Own Database Driven Website Using PHP MySQL 1st
Edition Kevin Yank

https://ebookfinal.com/download/build-your-own-database-driven-
website-using-php-mysql-1st-edition-kevin-yank/

Build Your Own Database Driven Web Site Using PHP MySQL
4th Edition Kevin Yank

https://ebookfinal.com/download/build-your-own-database-driven-web-
site-using-php-mysql-4th-edition-kevin-yank/
OpenGL Game Programming Prima Tech s Game Development 1st
Edition Kevin Hawkins

https://ebookfinal.com/download/opengl-game-programming-prima-tech-s-
game-development-1st-edition-kevin-hawkins/

Beginning Programming with Java For Dummies Third Edition


Barry Burd

https://ebookfinal.com/download/beginning-programming-with-java-for-
dummies-third-edition-barry-burd/

PHP MySQL Novice to Ninja 5th Edition The Easy Way to


Build Your Own Database Driven Website Kevin Yank

https://ebookfinal.com/download/php-mysql-novice-to-ninja-5th-edition-
the-easy-way-to-build-your-own-database-driven-website-kevin-yank/

Programming Applications for Microsoft Office Outlook 2007


Third Edition Randy Byrne

https://ebookfinal.com/download/programming-applications-for-
microsoft-office-outlook-2007-third-edition-randy-byrne/

Learning the bash Shell Unix Shell Programming Third


Edition Cameron Newham

https://ebookfinal.com/download/learning-the-bash-shell-unix-shell-
programming-third-edition-cameron-newham/
Programming PHP Third Edition Kevin Tatroe Digital
Instant Download
Author(s): Kevin Tatroe, Peter MacIntyre, Rasmus Lerdorf
ISBN(s): 9781449392772, 1449392776
Edition: Third Edition
File Details: PDF, 7.54 MB
Year: 2013
Language: english
THIRD EDITION

Programming PHP

Kevin Tatroe, Peter MacIntyre, and Rasmus Lerdorf

Beijing • Cambridge • Farnham • Köln • Sebastopol • Tokyo


Programming PHP, Third Edition
by Kevin Tatroe, Peter MacIntyre, and Rasmus Lerdorf

Copyright © 2013 Kevin Tatroe, Peter MacIntyre. All rights reserved.


Printed in the United States of America.

Published by O’Reilly Media, Inc., 1005 Gravenstein Highway North, Sebastopol, CA 95472.

O’Reilly books may be purchased for educational, business, or sales promotional use. Online editions
are also available for most titles (http://my.safaribooksonline.com). For more information, contact our
corporate/institutional sales department: 800-998-9938 or corporate@oreilly.com.

Editors: Meghan Blanchette and Rachel Indexer: Angela Howard


Roumeliotis Cover Designer: Karen Montgomery
Production Editor: Rachel Steely Interior Designer: David Futato
Copyeditor: Kiel Van Horn Illustrators: Robert Romano and Rebecca Demarest
Proofreader: Emily Quill

February 2013: Third Edition.

Revision History for the Third Edition:


2013-02-05 First release
See http://oreilly.com/catalog/errata.csp?isbn=9781449392772 for release details.

Nutshell Handbook, the Nutshell Handbook logo, and the O’Reilly logo are registered trademarks of
O’Reilly Media, Inc. Programming PHP, the image of a cuckoo, and related trade dress are trademarks
of O’Reilly Media, Inc.
Many of the designations used by manufacturers and sellers to distinguish their products are claimed as
trademarks. Where those designations appear in this book, and O’Reilly Media, Inc., was aware of a
trademark claim, the designations have been printed in caps or initial caps.

While every precaution has been taken in the preparation of this book, the publisher and authors assume
no responsibility for errors or omissions, or for damages resulting from the use of the information con-
tained herein.

ISBN: 978-1-449-39277-2

[LSI]

1360094505
I would like to dedicate my portions of this book
to my wonderful wife, Dawn Etta Riley. I love you
Dawn!
—Peter MacIntyre
Table of Contents

Foreword . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv

Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xvii

1. Introduction to PHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
What Does PHP Do? 1
A Brief History of PHP 2
The Evolution of PHP 2
The Widespread Use of PHP 6
Installing PHP 7
A Walk Through PHP 7
Configuration Page 8
Forms 9
Databases 10
Graphics 13

2. Language Basics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Lexical Structure 15
Case Sensitivity 15
Statements and Semicolons 15
Whitespace and Line Breaks 16
Comments 17
Literals 20
Identifiers 20
Keywords 21
Data Types 22
Integers 22
Floating-Point Numbers 23
Strings 24
Booleans 25
Arrays 26

v
Objects 27
Resources 28
Callbacks 29
NULL 29
Variables 29
Variable Variables 30
Variable References 30
Variable Scope 31
Garbage Collection 33
Expressions and Operators 34
Number of Operands 36
Operator Precedence 36
Operator Associativity 37
Implicit Casting 37
Arithmetic Operators 38
String Concatenation Operator 38
Auto-increment and Auto-decrement Operators 39
Comparison Operators 40
Bitwise Operators 41
Logical Operators 43
Casting Operators 43
Assignment Operators 45
Miscellaneous Operators 46
Flow-Control Statements 47
if 47
switch 49
while 51
for 53
foreach 54
try...catch 55
declare 55
exit and return 56
goto 56
Including Code 57
Embedding PHP in Web Pages 58
Standard (XML) Style 59
SGML Style 60
ASP Style 61
Script Style 61
Echoing Content Directly 61

3. Functions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Calling a Function 63

vi | Table of Contents
Defining a Function 64
Variable Scope 66
Global Variables 67
Static Variables 68
Function Parameters 68
Passing Parameters by Value 69
Passing Parameters by Reference 69
Default Parameters 70
Variable Parameters 70
Missing Parameters 71
Type Hinting 72
Return Values 72
Variable Functions 73
Anonymous Functions 74

4. Strings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Quoting String Constants 77
Variable Interpolation 77
Single-Quoted Strings 78
Double-Quoted Strings 78
Here Documents 79
Printing Strings 80
echo 81
print() 81
printf() 81
print_r() and var_dump() 83
Accessing Individual Characters 85
Cleaning Strings 85
Removing Whitespace 85
Changing Case 86
Encoding and Escaping 86
HTML 87
URLs 89
SQL 90
C-String Encoding 91
Comparing Strings 92
Exact Comparisons 92
Approximate Equality 93
Manipulating and Searching Strings 94
Substrings 95
Miscellaneous String Functions 96
Decomposing a String 97
String-Searching Functions 98

Table of Contents | vii


Regular Expressions 100
The Basics 101
Character Classes 102
Alternatives 103
Repeating Sequences 103
Subpatterns 104
Delimiters 104
Match Behavior 105
Character Classes 105
Anchors 106
Quantifiers and Greed 107
Noncapturing Groups 108
Backreferences 108
Trailing Options 108
Inline Options 109
Lookahead and Lookbehind 110
Cut 111
Conditional Expressions 112
Functions 112
Differences from Perl Regular Expressions 117

5. Arrays . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Indexed Versus Associative Arrays 119
Identifying Elements of an Array 120
Storing Data in Arrays 120
Adding Values to the End of an Array 122
Assigning a Range of Values 122
Getting the Size of an Array 122
Padding an Array 122
Multidimensional Arrays 123
Extracting Multiple Values 123
Slicing an Array 124
Splitting an Array into Chunks 125
Keys and Values 125
Checking Whether an Element Exists 126
Removing and Inserting Elements in an Array 126
Converting Between Arrays and Variables 128
Creating Variables from an Array 128
Creating an Array from Variables 128
Traversing Arrays 129
The foreach Construct 129
The Iterator Functions 130
Using a for Loop 131

viii | Table of Contents


Calling a Function for Each Array Element 131
Reducing an Array 132
Searching for Values 133
Sorting 134
Sorting One Array at a Time 135
Natural-Order Sorting 137
Sorting Multiple Arrays at Once 137
Reversing Arrays 138
Randomizing Order 139
Acting on Entire Arrays 139
Calculating the Sum of an Array 139
Merging Two Arrays 140
Calculating the Difference Between Two Arrays 140
Filtering Elements from an Array 141
Using Arrays 141
Sets 141
Stacks 142
Iterator Interface 143

6. Objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Terminology 148
Creating an Object 148
Accessing Properties and Methods 149
Declaring a Class 150
Declaring Methods 151
Declaring Properties 153
Declaring Constants 155
Inheritance 155
Interfaces 156
Traits 157
Abstract Methods 160
Constructors 161
Destructors 162
Introspection 163
Examining Classes 163
Examining an Object 164
Sample Introspection Program 165
Serialization 169

7. Web Techniques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173


HTTP Basics 173
Variables 174
Server Information 175

Table of Contents | ix
Processing Forms 177
Methods 177
Parameters 178
Self-Processing Pages 180
Sticky Forms 182
Multivalued Parameters 182
Sticky Multivalued Parameters 185
File Uploads 186
Form Validation 187
Setting Response Headers 189
Different Content Types 190
Redirections 190
Expiration 191
Authentication 191
Maintaining State 192
Cookies 193
Sessions 197
Combining Cookies and Sessions 199
SSL 200

8. Databases . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Using PHP to Access a Database 203
Relational Databases and SQL 204
PHP Data Objects 205
MySQLi Object Interface 208
Retrieving Data for Display 209
SQLite 211
Direct File-Level Manipulation 214
MongoDB 222
Retrieving Data 224
Inserting More Complex Data 226

9. Graphics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Embedding an Image in a Page 229
Basic Graphics Concepts 230
Creating and Drawing Images 231
The Structure of a Graphics Program 232
Changing the Output Format 233
Testing for Supported Image Formats 233
Reading an Existing File 234
Basic Drawing Functions 234
Images with Text 236
Fonts 236

x | Table of Contents
TrueType Fonts 237
Dynamically Generated Buttons 239
Caching the Dynamically Generated Buttons 240
A Faster Cache 241
Scaling Images 243
Color Handling 244
Using the Alpha Channel 245
Identifying Colors 246
True Color Indexes 247
Text Representation of an Image 248

10. PDF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251


PDF Extensions 251
Documents and Pages 251
A Simple Example 252
Initializing the Document 252
Outputting Basic Text Cells 253
Text 253
Coordinates 253
Text Attributes 255
Page Headers, Footers, and Class Extension 258
Images and Links 260
Tables and Data 263

11. XML . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267


Lightning Guide to XML 267
Generating XML 269
Parsing XML 270
Element Handlers 271
Character Data Handler 272
Processing Instructions 272
Entity Handlers 273
Default Handler 275
Options 275
Using the Parser 276
Errors 278
Methods as Handlers 278
Sample Parsing Application 279
Parsing XML with DOM 283
Parsing XML with SimpleXML 284
Transforming XML with XSLT 285

Table of Contents | xi
12. Security . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Filter Input 289
Cross-Site Scripting 292
SQL Injection 292
Escape Output 294
Filenames 298
Session Fixation 299
File Uploads 300
Distrust Browser-Supplied Filenames 300
Beware of Filling Your Filesystem 301
Surviving register_globals 301
File Access 301
Restrict Filesystem Access to a Specific Directory 302
Get It Right the First Time 302
Don’t Use Files 303
Session Files 303
Concealing PHP Libraries 304
PHP Code 304
Shell Commands 305
More Information 306
Security Recap 306

13. Application Techniques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309


Code Libraries 309
Templating Systems 310
Handling Output 313
Output Buffering 313
Compressing Output 315
Error Handling 315
Error Reporting 316
Error Suppression 317
Triggering Errors 317
Defining Error Handlers 318
Performance Tuning 321
Benchmarking 322
Profiling 324
Optimizing Execution Time 325
Optimizing Memory Requirements 325
Reverse Proxies and Replication 326

14. PHP on Disparate Platforms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329


Writing Portable Code for Windows and Unix 329
Determining the Platform 330

xii | Table of Contents


Handling Paths Across Platforms 330
The Server Environment 330
Sending Mail 331
End-of-Line Handling 331
End-of-File Handling 332
External Commands 332
Common Platform-Specific Extensions 332
Interfacing with COM 333
Background 333
PHP Functions 335
Determining the API 335

15. Web Services . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337


REST Clients 337
Responses 339
Retrieving Resources 341
Updating Resources 342
Creating Resources 343
Deleting Resources 344
XML-RPC 344
Servers 344
Clients 346

16. Debugging PHP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349


The Development Environment 349
The Staging Environment 350
The Production Environment 351
php.ini Settings 351
Manual Debugging 353
Error Log 355
IDE Debugging 355
Additional Debugging Techniques 357

17. Dates and Times . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Appendix: Function Reference . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363

Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491

Table of Contents | xiii


Foreword

When the authors first asked me if I’d be interested in writing a foreword for the third
edition of this book, I eagerly said yes—what an honor. I went back and read the
foreword from the previous edition, and I got overwhelmed. I started to question why
they would ask me to write this in the first place. I am not an author; I have no amazing
story. I’m just a regular guy who knows and loves PHP! You probably already know
how widespread PHP is in applications like Facebook, Wikipedia, Drupal, and Word-
press. What could I add?
All I can say is that I was just like you not too long ago. I was reading this book to try
and understand PHP programming for the first time. I got into it so much that I joined
Boston PHP (the largest PHP user group in North America) and have been serving as
lead organizer for the past four years. I have met all kinds of amazing PHP developers,
and the majority of them are self-taught. Chances are that you, like most PHP people
I know (including myself), came into the language quite by accident. You want to use
it to build something new.
Our user group once held an event where we invited everyone in the community to
come and demonstrate a cool new way to use PHP. A realtor showed us how to create
a successful business with an online virtual reality application that lets you explore real
estate in your area with beautiful views of properties. An educational toy designer
showed us his clever website to market his unique educational games. A musician used
PHP to create music notation learning tools for a well-known music college. Yet another
person demoed an application he built to assist cancer research at a nearby medical
institution.
As you can see, PHP is accessible and you can do almost anything with it. It’s being
used by people with different backgrounds, skill sets, and goals. You don’t need a
degree in computer science to create something important and relevant in this day and
age. You need books like this one, communities to help you along, a bit of dedication,
and some elbow grease, and you’re on your way to creating a brand-new tool.

xv
Learning PHP is easy and fun. The authors have done a great job of covering basic
information to get you started and then taking you right through to some of the more
advanced topics, such as object-oriented programming. So dig in, and practice what
you read in this book. You should also look for PHP communities, or user groups, in
your area to help you along and to get “plugged in.” There are also many PHP confer-
ences going on in other parts of the world, as this list shows. Boston PHP, along with
two other user groups, hosts a PHP conference each year in August. Come and meet
some excellent folks (both Peter MacIntyre, one of the co-authors, and I will be there)
and get to know them; you’ll be a better PHPer because of it.

—Michael P. Bourque
VP, PTC
Organizer for Boston PHP User Group
Organizer for Northeast PHP Conference
Organizer for The Reverse Startup

xvi | Foreword
Preface

Now more than ever, the Web is a major vehicle for corporate and personal commu-
nications. Websites carry satellite images of Earth in its entirety, search for life in outer
space, and house personal photo albums, business shopping carts, and product lists.
Many of those websites are driven by PHP, an open source scripting language primarily
designed for generating HTML content.
Since its inception in 1994, PHP has swept the Web and continues its phenomenal
growth with recent endorsements by IBM and Oracle (to name a few). The millions of
websites powered by PHP are testament to its popularity and ease of use. Everyday
people can learn PHP and build powerful dynamic websites with it. Marc Andreessen,
partner in Andreessen Horowitz and founder of Netscape Communications, recently
described PHP as having replaced Java as the ideal programming language for the Web.
The core PHP language (version 5+) features powerful string- and array-handling fa-
cilities, as well as greatly improved support for object-oriented programming. With the
use of standard and optional extension modules, a PHP application can interact with
a database such as MySQL or Oracle, draw graphs, create PDF files, and parse XML
files. You can write your own PHP extension modules in C—for example, to provide
a PHP interface to the functions in an existing code library. You can even run PHP on
Windows, which lets you control other Windows applications, such as Word and Excel
with COM, or interact with databases using ODBC.
This book is a guide to the PHP language. When you finish it, you will know how the
PHP language works, how to use the many powerful extensions that come standard
with PHP, and how to design and build your own PHP web applications.

Audience
PHP is a melting pot of cultures. Web designers appreciate its accessibility and conve-
nience, while programmers appreciate its flexibility, power, diversity, and speed. Both
cultures need a clear and accurate reference to the language. If you are a programmer,
then this book is for you. We show the big picture of the PHP language, and then discuss
the details without wasting your time. The many examples clarify the explanations,

xvii
and the practical programming advice and many style tips will help you become not
just a PHP programmer, but a good PHP programmer.
If you’re a web designer, you will appreciate the clear and useful guides to specific
technologies, such as XML, sessions, PDF generation, and graphics. And you’ll be able
to quickly get the information you need from the language chapters, which explain
basic programming concepts in simple terms.
This book has been fully revised to cover the latest features of PHP version 5.

Assumptions This Book Makes


This book assumes you have a working knowledge of HTML. If you don’t know HTML,
you should gain some experience with simple web pages before you try to tackle PHP.
For more information on HTML, we recommend HTML & XHTML: The Definitive
Guide by Chuck Musciano and Bill Kennedy (O’Reilly).

Contents of This Book


We’ve arranged the material in this book so that you can either read it from start to
finish or jump around to hit just the topics that interest you. The book is divided into
17 chapters and 1 appendix, as follows:
Chapter 1, Introduction to PHP
Talks about the history of PHP and gives a lightning-fast overview of what is pos-
sible with PHP programs.
Chapter 2, Language Basics
Is a concise guide to PHP program elements such as identifiers, data types, oper-
ators, and flow-control statements.
Chapter 3, Functions
Discusses user-defined functions, including scope, variable-length parameter lists,
and variable and anonymous functions.
Chapter 4, Strings
Covers the functions you’ll use when building, dissecting, searching, and modify-
ing strings in your PHP code.
Chapter 5, Arrays
Details the notation and functions for constructing, processing, and sorting arrays
in your PHP code.
Chapter 6, Objects
Covers PHP’s updated object-oriented features. In this chapter, you’ll learn about
classes, objects, inheritance, and introspection.

xviii | Preface
Discovering Diverse Content Through
Random Scribd Documents
scoperta che il creduto filosofo arabo (moro dice Bruno), del quale
nessuno sapeva dire quando e dove fosse nato, è un poeta e filosofo
ebraico ben noto, Salomon-Ibn-Gebirol, nome che passando per le
bocche dei latini si corruppe in Avicebronio, nello stesso modo che Ibn-
Roschd divenne Averroé, Ibn-Sina Avicenna. Il y a peu de noms aussi
populaires parmi le Juifs que celui de Salomon ben-Gebirol; un grand
nombre de ses hymnes se sont conservés jusqu'à nos jours dans la
liturgie sinagogale de tous les pays. Mais tout ce que nous savons de
certain sur sa vie, c'est qu'il était né à Malaga et qu'il reçut son
éducation a Saragosse, où il composa en 1045 un petit traité de morale
(pag. 155). La dottrina dell'Avicebronio, venne compendiata da uno
scrittore ebreo di nome Ibn Faléquera, il quale tradusse dall'arabo i
luoghi più importanti dei 5 libri del Fons vitae, che gli parvero contenere
tutto il sistema. E dalla traduzione di questo compendio, e dall'analisi del
manoscritto latino del Fons vitae, trovato dal Munk nella biblioteca
parigina s'attinge ora una notizia dell'Avicebronio molto più compiuta ed
esatta che non dalle citazioni dei dottori scolastici. On reconnait dans ce
systême l'influence de la doctrine des Alessandrins, et la philosophie de
Ibn-Gebirol, serait à peu près identique avec celle de Plotin et de Proclus
si, dominé par le dogme religieux, il n'avait pas cherché à éviter les
conséquences de ces doctrines panthéistes en se réfugiant dans
l'hypothèse de la volonté (pag. 231).

26. Perversissimum dogma impii Amorici cujus mentem sic pater mendacii
excaecavit, ut ejus doctrina non tam haeretica censenda sit, quam
insana. (Mansi, XXII, 986).

27. Martène, Thesaurus, IV, 166.

28. Universos haereticos, quibuscumque nominibus censeantur, facies


quidem habentes diversas, sed caudas ad invicem collegatas. (Mansi, l.
c.).

29. Moneantur saeculares potestates .... pro defensione fidei praestent


publice juramentum, quod de terris suae jurisdictioni subjectis universos
haereticos ab ecclesia denotatos bona fide pro viribus exterminare
studebunt .... Si vero dominus temporalis requisitus et monitus ab
ecclesia terram suam purgare neglexerit ab hac haeretica foeditate ....
excommunicationis vinculo innodetur. Et si satisfacere contempserit infra
annum, significetur hoc summo pontifici: ut ex tunc ipse vassallos ab
ejus fidelitate denunciet absolutos, et terram exponat catholicis
occupandam, qui eam exterminatis haereticis sine ulla contradictione
possideant, et in fidei puritate conservent. Il canone del concilio
lateranense contro l'eresia fu inserito nella legge contro gli eretici, che
pubblicò Federico II nel 22 novembre 1220 giorno della sua
incoronazione. Quattro anni più tardi due altri editti più severi (Pietro
delle Vigne, Lett., I, ep. 25-27. Mansi, XXIII, 586).

30. Sul valore di Vincenzo di Beauvais scrisse acute osservazioni il Bartoli


nei Precursori del Rinascimento, pag. 29, e nella Storia della letteratura
italiana, I, pag. 245.

31. Riscontrate il bellissimo capitolo del Fiorentino sulla scolastica, nella nota
opera Pietro Pompazzi, pag. 124 e segg., e dello stesso autore Manuale
di storia di Filosofia, parte II, pag. 94 e segg. Inoltre Renan, Averroès et
l'Averroisme, pag. 225, 3ª ediz.

32. Vedi Renan, op. cit., pag. 301 e segg. Che l'Anticristo sia messo come il
rappresentante dello scisma si pare dall'affresco del S. Petronio di
Bologna, ove accanto a Maometto ed Averroè è messo il capo dei
nicolaiti, i quali non si confondevano nel medio evo coi maomettani,
come dice il Renan, bensì rappresentavano i preti concubinarii,
aspramente combattuti insieme ai simoniaci dalla chiesa romana.
L'affresco del Gaddi nel cappellone degli Spagnuoli in Santa Maria
Novella in luogo di Nicola ha Sabellio, che insieme ad Ario ed Averroè
vengono rappresentati come confusi e vinti dal loro grande avversario. V.
Hettner, Italienische Studien, Braunschweig 1879, pag. 115.

33. S. Tommaso, Summa contra Gentes, 1, 26: Quod est commune multis,
non est aliquid praeter multa nisi sola ratione. Ivi 1, 65: Universalia non
sunt res subsistentes, sed habent esse solum in singularibus ut probatur
in VII met.

34. S. Tommaso, De univ. opusc. 50 ed. Parma 1864, tom. XVII, pag. 128 b.
Et tangitur in hoc duplex esse universale: unum quod est in rebus, aliud
secundum quod est in anima. Et quantum ad istud esse quod est
rationis, habet rationem praedicabilis; quantum vero ad aliud esse, est
quaedam natura, et non est universale actu, sed potentia; quia
potentiam habet ut talis natura fiat universalis per actionem intellectus,
.... depurantis ipsam (naturam) a conditionibus quae sunt hic et nunc.

35. Cito il noto passo di Alberto Magno, De natura et orig. animae, Tract. I,
cap. ii (Opp., Lugduni 1651, tom. V, pag. 186 b.): et tunc resultant tria
formarum genera; unum quidem ante rem existens, quod est causa
formativa rerum, praehabens simpliciter et immaterialiter et immobiliter
omnes diversitates formarum factorum materialiter; aliud autem est
ipsum genus formarum, quae fluctuant in materia et materiae sunt
perfectiones; tertium antem est genus formarum, quod abstrahente
intellectu separatur a rebus, secundum modum speciei et generis et
generalissimi in quolibet genere rerum. Et horum trium generum
primum quidem est ante rem, ut diximus. Secundum autem est in re ....
tertium autem est post rem.

36. Anche Alberto Magno scrisse: De unitate intellectus contra Averrhoem.


Opp., V, 218-37.

37. Vedi Zeller, Philosophie der Griechen, II, 23 pag. 566-78.

38. Nel principio del cap. 5 del lib. III De anima, 430 a 10-14 Aristotele dice:
che poichè in tutta la natura occorrono differenze di materia e forma
potenza ed atto, si daranno anche nell'anima.

39. De an. III, 5, pag. 430 a 23-25.

40. Avicenna, De an. cap. x, (Venezia 1546): Haec igitur manatio, vel hoc a
quo fit manatio, cum qua conjungitur anima, est substantia intellectiva
non corporea, neque in corpore; sed est existens per se: quae inhaeret
vel accidit vel assistit animae rationali, sicut inhaeret lumen visui. Verum
lumen confert vel tribuit cum semplicitate essentiae suae visui virtutem
super apprehensionem solum, et non formam apprehensam; et haec
substantia confert vel tribuit cum simplicitate essentiae suae virtuti
rationali virtutem super apprehensionem et facit in ea advenire formas
apprehensibiles etiam, sicut declaravimus.

41. Aristotelis De anima cum Averrois commentariis, Venetiis 1562 fol. 149
v: Ex hoc dicto nos possumus opinari intellectum materialem esse
unicum in cunctis individuis. Destr. destruct 1, dub. 8: prae caeteris
assimilatur lumini, et sicut lumen dividitur ad divisionem corporum
illuminatorum, deinde fit unum in ablatione corporum, sic est res in
animabus cum corporibus. Per tal guisa Averroè crede di conciliare le
due interpetrazioni di Alessandro d'Afrodisia e di Temistio. Questi ha
ragione di sostenere esser l'intelletto attivo ed il passivo un solo e
medesimo intelletto; ma ha torto d'intrinsecarlo coll'anima individuale,
nè per questo verso si può dissentire dall'Afrodisio, a mente del quale il
vero e compiuto intelletto è esterno all'anima umana. Prendendo
dunque dal Temistio l'identificazione dei due intelletti, e dall'Afrodisio
l'esteriorità Averroè riesciva ad una dottrina psicologica di questa forma:
Ciò che v'ha d'individuale e di diverso negli uomini è la forma del corpo
organico, cioè l'anima come principio vitale. A quest'anima appartiene il
sentire, l'immaginare, ed anche una certa virtù valutativa. Ma questo
complesso di funzioni non forma ancora l'intelletto neanche in potenza.
Occorre l'opera di una causa esterna, dell'intelletto agente, perchè da
quella oscurità si sprigioni una scintilla, o in altre parole perchè l'anima
sia capace di nuove funzioni. Quindi anche l'intelletto passivo è
creazione dell'Intelletto agente. Formatasi questa nuova potenza o
l'intelletto passivo, si tradurrà in atto sotto l'influsso permanente del
νοῦς ποιητικὸς, e per tal guisa diverrà intelletto acquisito.

42. Epit. meteor. tr. 4: Intellectus autem agens ordinatur ex ultimo horum in
ordine, et ponamus ipsum esse motorem orbis Lunae.

43. Summa theol., I, qu. 79, art. 3: Si noster intellectus agens non esset
aliquid animae, sed esset quaedam substantia separata, unus esset
intellectus agens omnium hominum, et hoc intelligunt qui ponunt
unitatem intellectus agentis. Si autem intellectus agens sit aliquid
animae, et quaedam virtus ipsius, necesse est dicere quod sint plures
intellectus agentes, secundum pluralitatem animarum, quae
multiplicantur secundum multiplicationem hominum.

44. S. Tommaso nell'opuscolo citato De Unitate intellectus, ediz. Parma,


Opp., XVI, 217 a, dice: Se fosse vera la dottrina averroistica sicut igitur
paries non videt, sed videtur ejus color, ita videretur quod homo non
intelligeret, sed quod ejus phantasmata intelligerentur ab intellectu
possibili. Come si vede S. Tommaso combatte Averroè colle stesse
immagini da lui adoperate a colorire le proprie dottrine; nè a torto
conchiude: Impossibile est ergo quod hic homo intelligit secundum
positionem Averrois. E per conseguenza negato l'intelletto, gli si negherà
anche la volontà pag. 218 b et ita hic homo non erit dominus sui actus
.... quod est divellere principia moralis philosophiae.

45. Anche S. Tommaso, sebbene con restrizione, ammette questo (S. t., qu.
84, art. vii): Impossibile est intellectum, secundum praesentis vitae
statum, quo possibili corpori conjungitur, aliquid intelligere in actu nisi
convertendo se ad phantasmata.

46. S. Tommaso da buon aristotelico non può ammettere l'assoluto dualismo


tra anima e corpo, chè in tal caso la loro unione sarebbe affatto
accidentale. In 111 Sent., dist. V, qu. 3, art. 2: si corpus animae
accidentaliter adveniret, unde hoc nomen homo, de cujus intellectu est
anima et corpus, non significaret unum per se, sed per accidens, et ita
non esset in genere substantiae. Altra conseguenza assurda dell'assoluto
dualismo (S. t., I, qu. 76, art. 6): Dicendum quod si anima uniretur
corpori solum ut motor, nihil prohiberet, imo magis necessarium esset,
esse aliquas dispositiones medias inter animam et corpus. Contro questa
separazione protesta pure l'esperienza psichica. Ivi, qu. 75, art. 4:
Ostensum est quod sentire non est operatio animae tantum. Cum igitur
sentire sit quaedam operatio hominis licet non propria, manifestum est
quod homo non est animo tantum, sed aliquid compositum ex anima et
corpore. Ivi, qu. 90, art. 4: Anima autem cum sit pars humanae naturae
non habet naturalem perfectionem nisi secundum quod est corpori
unita. Unde non fuisset conveniens animam sine corpore creari. C.
Gentes, II, 83: Animae igitur prius convenit esse unitam corpori quam
separatam.

47. In Plotino si trova un accenno a questa dottrina. L'anima come ultimo


termine della triade partecipa per un verso della perfezione del nous che
la generò, e per l'altro dell'imperfezione del mondo sensibile da lei
generato. Enn., V, 1, 7. E prima di Plotino i gnostici aveano nello stesso
modo determinata la posizione dell'ultimo eone, della sophia o
achamoth la quale bandita dai confini del beato regno del plēroma vive
in trepidazione, e dalle lagrime sue nasce il mondo sensibile. Ireneo, 1,
4, 2 ci dà la spiegazione del mito.

48. Che l'indecisione ed il problema rimonti ad Aristotele stesso non v'ha


dubbio. Nella Metafisica Aristotele pone nettamente il quesito: se la
sostanza è il sostrato a cui tutto si può attribuire, mentre esso non
s'attribuisce ad alcuno, che cosa s'ha a dire sostanza? la materia, la
forma o il sinolo di entrambe? (Z 3. 1029 a 2). A prima giunta sembra la
materia, perchè essa sarebbe il soggetto di tutti i predicati qualitativi e
quantitativi come rosso, bianco, alto, lungo e simili (a 18-26). Ma per un
altro verso la materia non è mai separabile dalla forma. La pura materia,
destituita di ogni forma, è una astrazione, in realtà dacchè il mondo è
eterno, sono eterni ad esempio i quattro elementi nei quali la materia è
intrinsecata ad una forma determinata (a 27). Ma neanche la forma è la
vera sostanza, perchè ella è l'essenza espressa nella definizione della
cosa (Z. 4. 1030 a 6). E se l'essenza fosse da per sè, come le idee
platoniche, non potrebbe mai predicarsi a soggetti di sorta (Z. 6. 1031 b
16). Il che è manifesto assurdo, chè tutti distinguono i predicati
essenziali dagli accidentali. La vera sostanza non è dunque nè la materia
nè la forma che sono entrambi fattori universali; ma l'intreccio dell'uno e
dell'altro (Z. 10. 1036 a 27). Se non che questa soluzione non è senza
difficoltà. Aristotele stesso avea detto in un altro capitolo: lasciamo pure
da parte la sostanza composta dei due fattori, materia e forma, chè
dessa è posteriore ai componenti. (Z. 3. 1029 a 30). E poi o questa
dualità di fattori è puramente ideale, o come diremmo oggi subbiettiva,
ed in tal caso non è risoluto ma negato assolutamente il problema.
L'individuo è originario, ed è quello che è. La scomposizione in materia e
forma non sarebbe reale, ma una necessità del nostro pensiero che
guarda la cosa da due aspetti. Nella realtà delle cose non si darebbe nè
una materia che si specifichi, nè una forma che s'individui per via; bensì
esisterebbero individui che generano individui simili a sè (Z. 8. 1033 b
33). Questo mostruoso individualismo, che ammetterebbe come
originarii ed indeducibili non gli elementi più semplici, gli atomi, ma le
individualità più ricche, è certo lontano dal pensiero di Aristotele, il quale
non rinunzia a spiegare la genesi dell'individuo. Ed in tal caso torna
sempre il problema. Ammettiamo pure che l'individuo o la sostanza vera
consti di due fattori; ma dei due qual'è il determinante e quale
l'indeterminato?

49. S. Tommaso scrisse un opuscolo sul principio dell'individuazione, nel


quale discute le ragioni della sua teorica, e confuta le obbiezioni che gli
si posson muovere. Parte dal presupposto aristotelico esser l'individuo
nelle cose sensibili ipsum ultimum in genere substantiae, quod de nullo
alio praedicatur, immo ipso est prima substantia (Opp., ed. cit., XVI 329
a). E stantechè la forma ha caratteri affatto opposti, e di sua natura
communicabilis est et in multis accipi potest.... cum una sit ratio speciei
in omnibus individuis, così è chiaro che il principio d'individuazione si
debba porre nella materia. S. t., I, qu. 3, art. 2: formae quae sunt
receptibiles in materia individuantur per materiam quae non potest esse
in alio, cum primum sit subiectum substans. Ma S. Tommaso non si
nasconde le difficoltà di questa posizione, che del resto erano state
prima di lui chiaramente esposte da Aristotele medesimo. De Princ. ind.
329 b: Sed huic objici potest quod materia de sui natura communis est,
sicut et forma, cum possit una sub pluribus esse. E s'argomenta di
schivare queste difficoltà per una scappatoia come nell'opuscolo
seguente De ente et essentia (cap. ii, pag. 331 a): materia non
quomodo libet accepta est principium individuationis, sed sola materia
signata. Ma che cosa s'ha da intendere per questo signum? Una certa
disposizione posta nella materia a ricevere questa o quella forma, come
interpetra il cardinale Gaetano, ovvero un dato quantum, come vuole
Egidio pel quale materia signata non vuol dire altro se non materia
quanta, o meglio una determinata quantità di materia? Quest'ultima
interpetrazione certamente è più conforme al testo tomistico. S. t., I, qu.
76, art. 6: dimensiones quantitativae sunt accidentia consequentia
corporeitatem, quae toti materiae convenit. De ente et essentia, loc. cit.
consideratur signatio ejus esse sub certis dimensionibus, quae faciunt
esse et hic et nunc. Però si corre il rischio di ridurre le differenze tra
gl'individui alla sola quantità, dottrina che applicata all'uomo sarebbe
gravida di conseguenze che S. Tommaso non saprebbe accettare. Ma
indipendentemente da questo, il signum non è già l'impronta di una
certa forma? Se dunque il principium individuationis non sta nella
materia pura, ma nella segnata, e se per ottenere questa designazione,
o vogliam dire specificazione della materia è pur necessaria la forma,
egli è chiaro esser questa e non quella il principio d'individuazione.

50. Scoto, quaest. in met. VII, qu. 13, scol. 2 (Opp., IV, 700, ed. Lione
1639): Eadem materia quae est sub forma unius individui potest esse
sub forma alterius consequenter. Ergo non est illud, quo distinguuntur
duo individua et quo hoc est hoc.

51. Intorno a Scoto tutto è ancora oscuro, il luogo di nascita non si sa bene
se sia in Iscozia, in Irlanda o nel Northumberland, e l'anno stesso in cui
nacque è incerto se sia il 1274, proprio quello in cui morì S. Tommaso,
ovvero il 1266. Giovanissimo entrò nell'ordine dei Francescani, e a soli
23 anni insegnava con gran successo. Ma ben presto la sua prodigiosa
attività fu tronca dalla morte che lo colse nel 1308, in Colonia, dove il
Generale dell'ordine lo avea chiamato a dar splendore a quell'antica
scuola. L'Erdmann (Grundriss der Geschichte der Philos., 3ª ed. I, 409 e
segg.) pone il nostro filosofo nel periodo della dissoluzione della
scolastica. Ed in verità quell'acume di dialettica, che fece meritare a
Scoto il nome di dottor sottile lo rende più atto a criticare le dottrine
altrui, che a costruirne nuove; a forza di distinzioni e suddistinzioni
notomizza e distrugge l'altrui pensiero; ma a questa forza d'analisi non
corrisponde quella potenza sintetica, che risplende nei periodi creativi
della filosofia. Per questa ragione lo Scoto attende più al modo come si
dimostra la dottrina, che alla dottrina stessa; onde da lui prende origine
quel fare scettico che trae in rovina il dommatismo scolastico. Queste
ragioni dell'Erdmann non son certo di poco valore; ma non valgono a
scuotere l'antica tradizione degli storici della filosofia di mettere assieme
i due grandi emuli, S. Tommaso e Scoto. Non è punto vero che Scoto
non abbracci una dottrina a preferenza di un'altra. Tutt'altro. Egli invece
sostiene un realismo, forse più logico di quello di S. Tommaso, a
costruire il quale ha bisogno di attribuire realtà e consistenza ai concetti
astratti più di quel che facessero gli scolastici posteriori. Voglio dare un
esempio. Scoto combattè la dottrina tomistica degli attributi divini, i
quali solo a noi parrebber molteplici, mentre in realtà si riducono ad uno
nella semplicità dell'essenza divina, e non nasconde le conseguenze
pericolose di un siffatto docetismo, che minaccia la distinzione reale
delle persone. Aggiunge che non perchè gli attributi divini debbano
intendersi come infiniti, non per questo perdono la loro natura. E se la
saggezza, la bontà, la giustizia debbono elevarsi pel processo di
eminenza al massimo grado, non ne segue che la distanza, che separa
questi concetti, si raccorci. Questa critica è certamente fine, e se fosse
stata rivolta contro tutta la posizione della scolastica, che cerca la luce
dove più si addensano le tenebre, potremmo benissimo mettere Scoto
accanto all'Occam. Ma la cosa non sta così. Scoto vive nello stesso
ambiente di S. Tommaso, e combatte la dottrina di lui non per mostrare
l'impossibilità di quell'ibrido accozzo di dommatismo, e razionalismo, ma
per sostituire alla tomistica una dottrina non certo più chiara, ma senza
dubbio più vuota. Divinae perfectiones distinguuntur ex parte rei, non
realiter quidem sed formaliter. Possiamo al più dire col Fiorentino che
Scoto segna una transizione tra il periodo della scolastica e quello della
dissoluzione (Manuale, II, 110).

52. Duns Scoto, al pari dell'Erigena e dell'Avicembronio, attribuisce alla


materia il valore di sostrato universale. Il quale sostrato, benchè
destituito di ogni forma, non è una mera possibilità, un'astrazione, come
dice S. Tommaso; ma una realtà bella e buona. Si materia non esset
aliqua res actu, ejus entitas non distingueretur ab entitate et actualitate
formae, et sic nullam realem compositionem faceret cum ea .... materia
habet actualitatem aliam ab actualitate formae. De rerum principio, Qu.
7, art. 1, 3 (Opp., ed. cit., III, 38). E questo sostrato generalissimo, che
ripetiamo non è un'astrazione ma realtà vera, è il fondo comune onde
emergono e le sostanze sensibili e le spirituali, e s'ha da chiamare
materia primo prima (Qu. 8, art. 3) cioè tale che non accoglie ancora
nessuna forma nè accidentale nè sostanziale, cujus actualitas est
immediate prope nihil. (Ivi pag. 51). Da questa materia primo prima s'ha
da distinguere la secundo prima (quae est subjectum generationis et
corruptionis) e la tertio prima (cujuscunque artis et materia cujuslibet
naturalis particularis). Se la materia è il sostrato universale, il principio
d'individuazione s'ha da trovare nel principio opposto, nella forma.

53. Sono spesso citati i due passi seguenti. De rerum principio, qu. 8, art. 4,
24 (Opp., III, pag. 52): Ego autem ad positionem Avicembronis redeo;
et primam partem, scilicet quod in omnibus creatis per se
subsistentibus, tam corporalibus, quam spiritualibus, sit una materia
teneo. Loc. cit., pag. 53: Mundus est arbor quaedam pulcherrima, cujus
radix et seminarium est materia prima, folia fluentia sunt accidentia,
frondes et rami sunt creata corruptibilia, flos anima rationalis, fructus
naturae consimilis et perfectionis natura angelica.

54. Averroè nega la creazione nel tempo, se non si vuole ammettere fuisse
mutationem in ipso Deo; et principium concessum ab omnibus est, quod
nulla res se ipsam mutare potest. (Destr. destr., disp. 1, dub. 1). S.
Tommaso non va certo tanto in là, ma confessa (Summa st., 1, qu. 46,
art. 2) mundum incipisse sola fide tenetur ... novitas mundi non
demonstrationem recipere ex parte ipsius mundi, unumquodque autem
secundum rationem suae speciei abstrahit ab hic et nunc .... similiter
etiam neque ex parte causae agentis, quae agit per voluntatem. Noi
riconosciamo col Talamo (L'Aristotelismo della Scolastica, pag. 158, 3ª
ed.) che S. Tommaso non per ossequio ad Aristotele, ma in forza
d'argomenti razionali sostiene la sua dottrina. E pensiamo anche noi,
che dell'autorità del filosofo l'Angelico se ne sarebbe sbarazzato presto,
come fece nella stessa quistione quando prese a combattere gli
argomenti dell'ottavo della fisica. Il contrasto in cui si dibatteva era più
profondo, e stolti erano quei murmurantes che chiudevano gli occhi per
non vedere.

55. S. th., I, qu. 50, art. 4. De Ente et essentia c. 5. Sed quum essentia
simplicium non sit recepta in materia, non potest ibi esse talis
multiplicatio. Ed ideo non oporteat quod inveniantur plura individua
unius speciei in illis substantiis, sed quot sunt individui, tot sunt species.

56. Il misticismo di S. Bonaventura si ricollega con quello dei Vittorini. Itiner.


mentis ad Deum, cap. 1. Cum beatitudo nihil aliud sit quam summi boni
fruitio, et summum bonum sit supra nos, nullus potest effici beatus nisi
supra seipsum ascendat ... Sed supra nos levari non possumus, nisi per
virtutem superiorem nos elevantem. Quantumcumque enim gradus
inferiores disponantur nihil fit nisi divinum auxilium comitetur. La via di
questa visione beatifica monta per sei gradi, corrispondenti a sei facoltà
dell'animo, senso, ragione, intelletto, intelligenza, sinderesi, apex
mentis. Nel primo grado si conoscono le cose esterne in peso, numero, e
misura. Nel secondo queste cose esterne o macrocosmo vengono
ripercosse nel microcosmo, e conosciute per mezzo delle specie sensibili.
Nel terzo lo spirito si concentra in sè. Nel quarto già comincia ad escir di
sè. Nemo cepit nisi qui accipit, quia magis est in experientia effectuali
quam in consideratione rationali. Nel quinto si abbraccia l'unità divina.
Nel sesto le tre persone.

57. Philos. princ., c. 3; Ars Magna, part. 9, c. 64. Credere non est finis
intellectus sed intelligere; verumtamen fides est unum instrumentum ad
elevandum suum intelligere cum credere; et ideo sicut instrumentum
consistit inter causam et effectum, sic fides consistit inter intellectum et
Deum. Sotto Gregorio XI l'inquisitore Eymerich estrasse dalle opere del
Lullo cento passi incriminabili tra i quali scelgo questi: 97. Quod fides est
necessaria hominibus insciis rusticis ministrantibus et non habentibus
intellectum elevatum .... homo subtilis facilius trahitur per rationem
quam per fidem. 98. Ille qui cognoscit per fidem ea quae sunt fidei,
potest decipi; sed ille qui cognoscit per rationem non potest falli. Voglio
anche addurre l'articolo seguente 99: interficientes haereticos sunt
injuriosi et vitiosi etc. (Directorium inquisitionis, Roma 1635, p. 277). In
seguito alla denunzia dell'inquisitore, udito il parere di Pietro vescovo
d'Ostia ed altri venti maestri di teologia, Gregorio XI ingiunge
all'arcivescovo di Terragona: quod omnibus et singulis eisdem personis
vestrarum civitatum et dioecesum doctrinam seu potius
dogmatizationem, et usum hujusmodi librorum interdicere studeatis. La
bolla riportata nel Directorium pag. 331 è del 25 gennaio 1376. Non
ostante questa condanna seguitarono i Lullisti, e nel rinascimento,
benchè fussero di nuovo condannate da Paolo IV, ebbero grande
importanza le teoriche del Lullo, talchè il Bruno scrisse un'Ars lulliana.

58. È commovente la storia di questo francescano, che in luogo di scrivere


somme teologiche o commenti alle sentenze, fa ricerche ed esperimenti
fisici. Ed in grazia di tali studii tenuto per mago vien più volte molestato,
e in fine messo in prigione ove languisce per nove anni. E poco dopo
che ne esce muore pressochè ottantenne. I papi gli furono ora amici,
ora avversi. Clemente IV (1265-68) lo apprezzò moltissimo, e lo eccitò a
scrivere l'Opus majus; Niccolò IV invece (1288-1292) fu inesorabile.
Quanto valore dia Rogero all'esperienza si può vedere nella parte 6ª del
suo Opus majus, cap. 1º. Duo enim sunt modi cognitionis, scilicet per
argumentum et experientiam. Argumentum facit concludere
quaestionem sed non certificat neque removet dubitationem, ut quiescat
animus in intuitu veritatis, nisi eam inveniat via experientiae. Il Bacone
del secolo XIII è il vero precursore del Verulamio. E forse in qualche
punto gli è superiore; perchè mentre questi non fa nessun conto della
matematica, quello comprende benissimo di quanto giovamento possa
tornare alla scienza sperimentale. Vedi Opus majus, pars IV, dist. 1. Et
harum scientiarium porta et clavis est mathematica.

59. Vedi la lettera di Gregorio IX a Federico II (Rieti 23 ottobre) in Bréholles,


IV, 918 e segg., e principalmente la lettera d'Innocenzo IV del 1246. J:
C. in apostolica sede non solum pontificalem sed et regalem constituit
monarchiam beato Petro ejusque successoribus terreni simul ac coelestis
imperii commissis habenis.

60. Vedi la lettera di Federico 20 settembre 1236 e il celebre manifesto del


febbraio 1246 in risposta alla scomunica d'Innocenzo IV.

61. De regimine princip., I. 14: In lege Christi reges debent sacerdotibus


esse subjecti. Di questo opuscolo tutto il primo libro e i quattro primi
capitoli del secondo appartengono all'Aquinate; il resto, secondo il De
Rubeis, al discepolo Tolomeo di Lucca. (S. Thom. Opp., ed. Parma, XVI,
501). Sulle dottrine politiche di S. Tommaso vedi Bauman, Die Staatslehre
des h. Thomas, Leipz. 1873, specialmente a p. 15, 75-81, 179. Lo
Scaduto nel bel libro Stato e Chiesa, Firenze 1882, pag. 34, mette una
differenza tra la somma teologica e l'opuscolo. Nè si può negare che nel
De Regimine è più nettamente formolata la superiorità della Chiesa sullo
Stato: ma anche nella Summa al disopra della legge umana è messa la
divina, e tanto nel De Regimine quanto nella Summa la Chiesa può
sciogliere i sudditi dall'obbedienza verso un Principe, che s'allontani dalla
fede.

62. Vedi principalmente la terza parte del De Monarchia, ove discute: an


autorithas monarchae dependeat a Deo immediate vel ab alio Dei
ministro seu vicario. Wegele, Dante Alighieri's Leben und Werke, 3ª ediz.,
pag. 312: er muss zugleich auch als einer der ersten ahnungsvoller
Verkündiger des modernen Staats begriffen und anerkannt werden.

63. In questo senso accetterei la nota del Prof. Del Lungo sul ghibellinismo
di Dante (Dino Compagni e la sua Cronaca, Firenze 1879, II, 605).
Nessuno dubita che Dante avesse a disdegno i guelfi e i ghibellini dei
suoi tempi, partiti più municipali che politici, e nutriti da discordie e
rivalità di famiglia più che da contrasti di idee. E ben a proposito il Del
Lungo ricorda la nota terzina del vi del Paradiso

L'uno al pubblico segno i gigli gialli


Oppone, e l'altro appropria quello a parte
Sì che forte a veder è chi più falli.

Ma col debito rispetto ad un così esperto conoscitore di quei tempi, io


non posso capacitarmi che Dante si fosse fatto ghibellno per forza e non
per intimo convincimento. Se ghibellino nel suo più alto significato è
colui che abbracciava in fatto di sovranità opinioni del tutto opposte a
quelle sostenute sempre dai Papi a cominciare da Gregorio VII sino a
Bonifacio VIII e Giovanni XXII, nessuno può dirsi ghibellino meglio di
Dante, il primo che seppe ridurre a teoria la politica imperiale. Un altro
forse prima di lui Engelberto, abbate di Admont, scrisse un libro de ortu,
progressu et fine romani imperii; ma nè Dante conosceva quest'opera,
nè dessa può reggere al paragone della dantesca. Sarebbe adunque
strano che il primo teorico dell'Imperialismo fosse non un ghibellino, ma
un guelfo. Ammetto bene che i guelfi non volessero distruggere la
potestà imperiale, ma neanche i ghibellini la potestà papale. La quistione
non era di distruggere l'una o l'altra delle istituzioni, a cui tutti
credevano; bensì o di sottomettere l'una all'altra, ovvero di rendere l'una
dall'altra indipendente. Questo voluto guelfismo di Dante ha indotto il
prof. Del Lungo nella credenza che il Veltro debba essere un Papa non
un Imperatore (op. cit., p. 555), opinione vittoriosamente oppugnata dal
Fornaciari (Studii su Dante, pag. 25).

64. Vedi la seconda parte del De Monarchia: An Romanus populus de jure


monarchae officium sibi asciverit. Il Witte ha ben rilevata la continuità
della tradizione classica.

65. Le ragioni addotte dal D'Ancona (Studii di critica e storia letteraria, pag.
72-83) mi pare mettano fuori di controversia che lo spirto gentil non
possa essere Stefanuccio Colonna. E fra tutte le ipotesi la più probabile
resta sempre quella che riferisce la canzone a Cola, interpetrando le
parole: un che non ti vide ancor da presso nel senso: non ti vide
tribuno.

66. Questa in fondo è la dimostrazione della prima parte del De Monarchia:


An de bene esse mundi monarchia necessaria sit. L'imperatore è la
miglior guarentìa della pace, della libertà e della giustizia, perchè egli è
spoglio di passioni, è un essere sovrumano. Anche il Wegele pag. 348
riconosce la fallacia di questo ragionamento, sebbene non ne rilevi il
carattere medievale.

67. È nota la disputa tra il Witte ed il Böhmer da una parte ed il Giuliani ed il


Wegele dall'altra. A me pare molto più probabile la congettura del
Wegele che il libro sia stato scritto dopo la consacrazione di Enrico VII,
al quale vanno riferite le parole del libro II, cap. I: reges et principes in
hoc uno concordantes ut adversentur Domino suo, et uncto (non unico)
suo Romano principi. Ma benchè questo libro sia posteriore agli scritti
francesi, che ricorderemo più sotto, pure ha una tinta medievale più
spiccata. Il Brice (The holy Roman Empire, 6ª ed., pag. 264) avea già
notato: With Henry the Seventh ends the history of the Empire in Italy
and Dante's book is an epitaph instead of a prophecy; con non minore
acume il Wegele (op. cit., pag. 334): unter diesen rückwärtsstrebenden
Geistern nimmt Dante den ersten Platz ein, und er hat diese seine
Stimmung so entschieden und sinnreich ausgesprochen, sie zu einem
Sistem ausgebildet und poetisch verewigt, das sie stets ein grosses
Interesse hervorgerufen hat, obwohl sie nichts war, als das kraftvolle
tragische Verneinen des unabänderlichen Fortschrittes der
Weltgeschichte.

68. In 2 Sent., qu. 17: Non est ponenda pluralitas sine necessitate.

69. Summa totius logicae, I, cap. xv: Nullum universale esse aliqua
substantia extra animam existentem evidenter probari potest.
70. In Sent., prolog., qu. 1: Notitia intuitiva rei est talis notitia virtute cujus
potest sciri utrum res sit vel non sit.

71. In 1 Sent., dist. 3, qu. 2: Nec divina essentia nec divina quidditas nec
aliquid intrinsecum Deus, nec quid quod est realiter Deus potest hic
cognosci a nobis .... nihil potest probari naturaliter cognosci in se nisi
cognoscatur intuitive.

72. In 1 Sent., dist. 11, qu. 8. Non est quaerenda causa individuationis nisi
forte extrinseca.

73. Il Kopp, il Theiner ed il Ficker aveano già pubblicata la bolla inviata da


Bonifacio VIII all'elettore Duca di Sassonia perchè favorisse le pratiche
avviate presso Alberto d'Austria per la retrocessione alla Curia romana
dei diritti imperiali sulla Toscana. Gl'importanti documenti pubblicati dal
signor Levi (Bonifazio VIII e le sue relazioni col Comune di Firenze,
Roma 1882) mettono fuor di dubbio questo intendimento, e l'occulto
fine del processo contro Lapo Saltarelli e della missione affidata a Carlo
di Valois. Bonifazio VIII con certo minore accorgimento e prestigio
tentava ciò che sarebbe parsa follia agl'Innocenzo III ed ai Gregorio IX!
Questi fatti rendono molto improbabile l'ipotesi, che la repubblica
fiorentina mandasse da ambasciatore al Papa l'Allighieri, se a quel tempo
avesse egli già pubblicato un libro così ostile alle pretensioni papali come
il De Monarchia. Nè parmi probabile che Dante lo scrivesse nel breve ed
agitato tempo che corse tra l'ottobre del 1301, data dell'ambasceria, ed
il gennaio 1302 data della prima condanna. Si potrebbe ammettere
come mi suggerisce un dotto e caro amico, che il De Monarchia fosse
stato scritto prima dell'ambasceria e pubblicato dopo. Ma quando? Prima
della condanna? È possibile che Dante volesse rendere peggiori le sue
sorti, quando pendevano ancora indecise? Sulla pubblicazione del Levi
vedi una bella recensione di Augusto Franchetti nella Nuova Antologia
del 1º gennaio 1883.

74. Goldast, Monarchia, I, 13. Il Riezler, Die literarischen Widersacher der


Päpste zur Zeit Ludwig des Baiers, pag. 145 e segg., l'attribuisce al
Dubois; perchè la sveltezza di questo dialogo mal s'accorda colla gravità
faticosa dei dialoghi autentici dell'Occam. Oltrechè le edizioni più antiche
danno il dialogo per anonimo, e solo dall'edizione parigina del 1498 si
cominciò ad attribuirlo all'Occam. Una fedele esposizione del dialogo si
può leggere nel libro dello Scaduto: Stato e Chiesa, Firenze 1882, pag.
81 e segg.

75. Tractatus de Jurisdictione Imperatoris in causis matrimonialibus


(Goldast, tom. II, p. 21). Cum enim secundum scripturas sacras atque
rationem naturalem inter infideles [non fideles come è stampato dal
Goldast] verum licitum et legitimum reperiatur conjugium et (prout
etiam Romanorum Pontificum decretales testantur) infideles
constitutionibus ecclesiasticis non arceantur, evidenti concluditur
argumento, quod causa matrimonialis .... ad Imperatores legitimos ....
pertinebat, p. 23. In specie autem de Sacramento matrimonii (quod
etiam decretales Romanorum Pontificium dicunt apud fideles et infideles
existere) dicitur, quod ad Imperatorem, in quantum solummodo
Imperator, eo quod pluries Imperator extitit infidelis, causa matrimonialis
.... spectat. Queste citazioni bastano a provare come l'Occam senta vivo
il bisogno che il matrimonio diventi una istituzione dello stato
indipendente dalle confessioni religiose. Intorno allo scritto sullo stesso
argomento per Marsilio da Padova, la cui autenticità è da molti revocata
in dubbio, vedi Riezler, op. cit., pag. 234.

76. Goldast, II, p. 877. Anche Bonifazio nella lettera all'elettore di Sassonia
dice alludendo all'impero: quod fuerat ad medelam provisum, tetendit
ad noxam.

77. Riezler, op. cit., pag. 203 e segg. Scaduto, op. cit., pag. 118. Riscontrate
anche l'opera recente del Labanca, Marsilio da Padova, Padova 1882, pag.
135. Acconsento al Labanca che il mettere nel popolo la fonte della
sovranità e non pure della temporale dell'Impero, ma della spirituale
della Chiesa sia un concetto moderno; ma ciò non toglie che l'opera di
Marsilio e pel fine che si propone, e pel metodo che tiene sa del
medievale in confronto del Principe e dei Discorsi del Machiavelli, come
ha ben detto il Villari, Niccolò Machiavelli, II, pag. 237.

78. Goldast, I, p. 17: regnum Franciae dignissima conditione Imperii portio


est, pari divisione insignita, quicquid privilegii et dignitatis retinet Imperii
nomen in parte una, hoc regnum Franciae in parte altera. Questo
pensiero è comune agli scritti francesi del 1303 così nel trattato De
potestate regia et papali di Giovanni da Parigi (Riezler, pag. 153;
Scaduto, pag. 93), come nella Quaestio de potestate papae (Riezler, pag.
142; Scaduto, pag. 96). Anche Occam, Dialogus, in Goldast, II, 876,
secundum diversitatem qualitatem et necessitatem temporum expedit
regimina et dominia mortalium variari.

79. De sui ipsius et multorum ignorantia liber, ed. Basilea, pag. 1037, 1043.

80. Anche lo Zumbini, che rivendica contro il D'Ancona l'imperialismo del


Petrarca, scrive egregiamente: «In mezzo a quelle lotte della Chiesa e
dell'Impero, a quelle guerre crudeli, a quegli scandali d'ogni maniera, il
più offeso di tutti e insieme il solo incolpevole era il popolo romano.
Roma per il Petrarca era una grande vittima e intemerata, e lei
bisognava soccorrere anzi tutto». Studi sul Petrarca, p. 254.

81. Fiorentino, Saggio sul Petrarca negli Scritti varii di letteratura, filosofia e
critica. Bartoli, I primi due secoli della letteratura italiana, pag. 485
segg. In una serie di lettere che il Petrarca diresse a parecchi in
occasione della guerra tra Genova e Venezia è messa in rilievo
quest'opposizione tra barbari ed italiani. Lib. XI, ep. 8 indirizzata il 18
marzo 1351 al Doge Dandolo (Fracassetti, pag. 131): Ergone ab Italis ad
Italos evertendos barbarorum regum poscuntur auxilia. Unde infelix
opem speret Italia, si parum est quod certatim a filiis mater colenda
discerpitur, nisi ad publicum parricidium alienigenae concitentur? pag.
132: Postquam alpes et maria, quibus nos moenibus natura vallaverat,
et interjectas obseratasque divino munere claustrorum valvas, livoris
avaritiae superbiaeque clavibus aperiendos duximus Cimbris, Hunnis etc.
Lib. XIV, ep. 5 al Doge e Consiglio di Genova dopo la vittoria riportata
dai Genovesi sui Veneziani (Fracassetti, pag. 295): Et de exterius quidem
hostibus (cioè degli stranieri che pugnavano insieme ai Veneziani) non
doleo. Quid enim laboribus italicis sua tela permiscent, venale genus ac
faedifragum, quos in longinquam infelicemque militiam nummus impellit
etc. Lib. XIV, ep. 6, indirizzata parimente ai Genovesi, quando nell'anno
appresso alla vittoria sui Veneziani si volsero contro il re d'Aragona:
Quod optabam video; ab ortu ad occasum victricia signa convertite. Hic
precor incumbite, viri fortes, hoc agite hoc pium, hoc justum, hoc
sanctum, hoc minime italicum bellum est. Lib. XVII, ep. 3, dopo la
disfatta dei Genovesi (Fracassetti, pag. 432): ab initio et semper a bello
italico dehortatus eram: deinde autem de externo hoste quaesitae
victoriae plauseram. Lib. XVIII, ep. 16, allo stesso Dandolo dopo le
vittorie veneziane del 1354 (Fracassetti, p. 506): Quousque enim miseri
in jugulos patria et in publicam necem barbarica circumspiciemus
auxilia? Quousque qui nos strangulent pretio conducemus .... nihil
insanius quam quod tanta diligentia tantoque dispendio Italici homines
Italiae conducimus vastatores, pag. 510: nec tibi persuadeas, pereunte
Italia, Venetiam salvam fore.

82. D'Ancona, Il concetto dell'Unità politica nei poeti italiani negli Studi di
Critica e Storia letteraria; Bologna 1880, p. 30-31. Bartoli, Appunti sulla
politica del Petrarca nella Rivista Europea, 16 gennaio 1878.

83. Epist., Lib. XI, 8. A ragione il Bartoli scrive (op. cit. pag. 489): Come il
Petrarca si riconnette da un lato coll'Allighieri, dall'altro sembra stendere
la mano presaga al Machiavelli, il quale coi versi di lui chiuderà il suo
ritratto del Principe.
84. Il D'Ancona (opera citata, pag. 34) ricorda la famosa lettera [De rebus
familiaribus, III, 7] indirizzata a Dionisio di S. Sepolcro nel 1339: Certe
ut nostrarum rerum praesens status est, in hac animorum tam implacata
discordia, nulla prorsus apud nos dubitatio relinquitur monarchiam esse
optimam relegendis reparandisque viribus Italis, quas longus bellorum
civilium sparsit furor. Haec ut ego novi, fateorque regiam manum nostris
morbis necessariam, sic te illud credere non dubito nullum me regem
malle, quam hunc nostrum, cujus sub ditione vivimus. Si deve certo
ammettere collo Zumbini (Saggio, pag. 84) che la speranza posta in
Roberto non durasse lungo tempo, perchè ben presto il re napoletano si
chiarì indegno dei suoi alti destini. Epperò il Petrarca si volge altrove, nè
indirizza al suo regale amico alcuna esortatoria, nè sulla tomba di lui
rimpiange le fallite speranze. Tutto questo è vero ed acutamente notato,
ma ciò non toglie che in questa lettera il Petrarca parli sul serio, perchè
Roberto, se gli fosse bastato l'animo, era certo l'unico monarca, a cui si
porgevano le più favorevoli occasioni per fondare un grande stato.

85. Riezler, op. cit., pag. 215 e segg. Labanca, op. cit., pag. 148 e segg.
Friedberg, De finium inter Ecclesiam et civitem regundorum judicio, pag.
71 e segg.

86. I Catari si dicevano così dal greco catharos puro, perchè essi soli si
reputavano mondi dal commercio col cattivo spirito. Hahn, Geschichte
der Ketzer im Mittelalter, Stuttgart 1845, I, pag. 50; Schmidt, Histoire
des Cathares, Paris 1849, II, 276.

87. Disputatio inter Catholicum et Patarinum in Martène et Durand,


Thesaurus, V, 1706: Deum creasse omnia concedo. Intellige bona, sed
mala et vana et transitoria et visibilia ipse non fecit, sed minor creator
Lucifer. Vedi Ebrardus in Gretser, XII, 11, 136. Ermengardus, ivi, pag. 223.

88. Rainero Sacconi, Summa de Catharis et Leonistis in Duplessis, Collectio


judiciorum, pag. 48 a: Communes opiniones omnium Catharorum sunt
istae videlicet quod Diabolus fecit hoc mundum; pag. 52 a, De
opinionibus Balasinanza: Item quod utrunque principium sive uterque
Deus creavit suos angelos, et quod iste mundus est formatus et creatus
a malo Deo.

89. Summa, pag. 52 b: Johannes de Lugio dicit quod omnes creaturae sunt
ab aeterno bonae cum Deo bono, et malae cum Deo malo; pag. 53 b:
Deus vult et potest omnia bona sed impeditur haec Dei voluntas et
potentia ab hoste suo.
90. Summa, pag. 54 b, Sequitur de propriis opinionibus Catharorum de
Concorrezio: Deus ex nihilo creavit angelos et quatuor elementa ...
diabolus de licentia Dei formavit omnia visibilia. Lo stesso Rainero ci
fornisce preziose notizie sulle varie sette catare, in ispecialità italiane. I
più rigidi erano chiamati, senza dubbio dal luogo di origine del
Catarismo, Albanenses. I quali alla lor volta divisi sunt in duas partes:
Hujus partis (quella che si teneva stretta all'antica tradizione) caput est
Balasinansa Veronensis eorum episcopus; alterius vero partis (la più
esagerata) est Johannes de Lugio Bergamensis (pag. 51 b-52 a). Da
queste due parti che costituivano i dualisti rigorosi, si debbono
distinguere i dualisti temperati, dei quali alcuni si chiamavano da
Concorrezo [non dalla modenese Correggio, nè dalla dalmata Gorizia,
come crede lo Schmidt (op. cit., II, 285), ma da Concorrezo in
Lombardia, circondario di Monza]; altri dicevansi Bagnolensi o Bajolensi
[da Bagnolo nel Milanese]. Summa, pag. 51 b: illi autem de Concorrezo
diffusi sunt fere per totam Lombardiam; Baiolensi Mantuae, Brixiae,
Bergami et in comitatu mediolanensi. Alla frazione più temperata
appartengono gli Slavi Bogomil, o amici di Dio come spiega Gieseler in
Schmidt loc. cit.

91. Anche Giovanni di Lugio credeva quod omnes (?) animae liberabuntur in
fine a poena et culpa (Summa, pag. 54 b).

92. Bonacursus in D'Achery, Spicilegium, I, 208: Sententia tamen omnium est


illa elementa diabolum divisisse.

93. Moneta, Adversus Catharos, Roma 1743, pag. 105: illi enim Cathari, qui
duo ponunt principia dicunt populum Dei constare ex tribus, scilicet
corpore, animo et spiritu praesidente utrique. Questa antica opinione
che si riadduce alle distinzioni platonico-aristoteliche delle parti
dell'anima era stata accettata dai Padri, come Giustino Taziano ecc.
Vedremo che la Gnosi sapea distinguere nell'uomo due anime, la buona
e la cattiva. Lo stesso affermano i Manichei. (Gieseler Kirchengeschichte,
I, 306).

94. Moneta, 105 B: Sciendum est, quod per spiritum intelligunt isti Heretici
Angelos, de quibus legitur «Qui facit angelos suos spiritus (Paul. ad
Hebr. I, 7)».

95. Alanus, Adversus haereticos et waldenses, pag. 53: Hi autem volunt


dicere, ideo resurrectionem non futuram, quia anima perit cum
corpore... Moyses dicit animam esse in sanguino, et sic videtur quod
pereunte sanguine, pereat anima. In questo luogo par che Alano non
faccia distinzione tra i Catari e quelli che negano la immortalità
dell'anima. Al contrario Moneta, pag. 416: In hoc autem non arguo
Catharos (vale a dire animas hominum cum corporibus interire).
L'equivoco nasce dal doppio senso della parola anima, ora intesa come
spirito, ora come principio vitale.

96. V. Schmidt, II, 59, che cita Euthymius Zigadenus, Narratio de Bogomilis,
ed. Gieseler, Gottinga 1842, pag. 8.

97. Moneta, pag. 63: de libero arbitrio quod isti negant esse in populo Dei. E
le ragioni di questa negazione vi sono molto sottilmente esposte. Hujus
rei caussa una est quia si populus Dei haberet liberum arbitrium ad
utrumque, scilicet ad bonum et ad malum, ab eodem fonte et eadem
natura esset bonum et malum, sic ergo non esset necesse ponere duos
Deos... Secunda causa quia Deus non habet liberum arbitrium; non
habet flexibilitatem ad bonum et ad malum. Unde ergo haberet populus
Dei liberum arbitrium? L'Hahn, op. cit., I, 69, giustamente osserva che la
negazione del libero arbitrio è intimamente collegata colle dottrine dei
dualisti rigorosi, perchè secondo loro, finchè l'anima è in potere del
cattivo spirito non può far bene, e quando al contrario in virtù del
consolamentum se ne libera non può far male.

98. V. Schmidt, Histoire des Cathares, II, 24.

99. Summa in Duplessis, pag. 52 a: De opinionibus Balasinanza Diabolus


cum suis angelis ascendit in coelum, et facto ibi proelio cum Michaele
Archangelo, extraxit tertiam partem creaturarum Dei et infundit eas
quotidie in humanis corporibus et brutis.

100.
Moneta, pag. 4: Credunt etiam quod Diabolus, invidens Altissimo, caute
ascendit in coelum Dei sancti, et ibi colloquio suo fraudolento praedictas
animas decepit, et ad terram istam et caliginosum aerem duxit. Rainero
dice di Giovanni di Lugio (Summa pag. 53 b): Igitur cuncta animantia
participabant calliditate, sed plus omnibus serpens, et ideo per eum est
facta deceptio. Ma questo inganno pare che non sia volontario nè per
chi l'ordisce nè per chi lo soffre, perchè nihil est quod habet liberum
arbitrium, etiam Deus summus.

101.
Summa, pag. 54 b: Diabolus formavit corpus primi hominis et in illum
effudit unum angelum, qui in modico jam peccaverat. Item quod omnes
animae sunt ex traduce ab illo angelo. Questo domma dell'unicità
dell'elemento spirituale in tutti gli uomini ha una lontana parentela
coll'intelletto unico e separato degli Averroisti.
102.
Summa, pag. 55 b: Bajolensi conveniunt cum praedictis Catharis de
Concorrezo fere in omnibus opinionibus excepto hoc scilicet, quod dicunt
quod animae sunt creatae a Deo ante mundi constitutionem, et quod
tunc etiam peccaverunt.

103.
Summa, pag. 52 a: Et etiam de uno corpore eas transmittit in alium,
donec omnes reducentur in coelum.

104.
Anche l'antico manicheismo insegnava questa dottrina. Socrate, Hist.
eccl. cap. XVII: Manes... animorum ex uno corpore in aliud manifesto
tradit, Empedoclis, Pithagorae et Aegiptiorum secutus opiniones.

105.
Quest'opposizione tra il vecchio e nuovo Testamento è un retaggio
gnostico e manicheo. Moneta, pag. 143: Cathari Deum veteris testamenti
... reprobare nituntur... Objectionem haereticorum ex quatuor radicibus
procedunt. Prima ex contrarietate, quae videtur inter vetus testamentum
et novum. Secunda ex mutabilitate ipsius Dei, quae ex ipsis scriptum
apparet. Tertia ex crudelitate ipsius, quae in scripturis ostenditur. Quarta
ex mendacio (il testo ha erroneamente: mandato), de quo Deus ipse in
scripturis arguendus videtur. — Concordi le altre testimonianze. Ebrardus
in Gretser, tom. XII, pars 2, pag. 127: Ipsi vero contra conditorem suum
latrant, tanquam canes, Dominum ignorantes et hinc inde de Veteri
Testamento quae non intelligunt testimonia congregantes, simplicium
corda decipiunt. Ermengardus in Gretser, loc. cit., pag. 224: Dicunt
haeretici Legem Moysi ab omnipotenti Deo non esse datam, sed a
principe malignarum spirituum. Anche intorno a questo punto v'ha
differenza tra le sette catare. Summa, pag. 52 a: Balazinanza tenet quod
diabolus fuit auctor totius veteris Testamenti, exceptis his libris Job,
Psalterio ecc.; pag. 54 b: Cathari de Concorrezo reprobant totum vetus
Testamentum, putantes quod Diabolus fuit auctor ejus.

106.
Moneta, pag. 234: In hoc autem tertio capitulo de Christo errant Cathari,
qui puram creaturam eum confitentur; pag. 239: Ad idem inducunt illud
Apoc. VII, 2, ubi Johannes ait «vidi alterum angelum» si ergo fuit
angelus, et non Deus.

107. Nel decreto del concilio Lateranense, e in quello di Federigo II si parla di


Patarenos, Leonistas, Arrianistas.
108.
Moneta, pag. 247: Qui eam (carnem) credunt a Diabolo fabricatam.
Dicunt enim quod non habuit vere corpus humanum sed phantasticum.
Liber inquisit. tholosanae, ed. Limborch, pag. 92: cum verum corpus
humanum et veram carnem hominis ex nostra natura ipsum (Christum)
denegas assumpsisse. Il Sacconi nella Summa attribuisce queste
opinioni docetiche a Balasinanza, p. 52 a: quod Dei filius non assumpsit
humanam naturam in veritate sed ejus similem .... nec vero comedit et
bibit nec vere passus est et mortuus et sepultus, nec ejus resurrectio
fuit vera, sed fuerunt haec omnia putative. Giovanni di Lugio non pare
abbia avute opinioni meno docetiche degli altri catari, perchè al passo
della Summa citato dall'Hahn, I, 65: quod Cristus natus est secundum
carnem .... et vere passus est, crucifixus mortuus et sepultus, segue
quest'altro: putat quod omnia ista fuerunt in alio mundo superiori et non
in isto. I Concorrezesi soltanto dicunt quod Christus non assumpsit
animam humanam; sed fere omnes credunt eum assumpsisse carnem
humanam de B. Virgine (pag. 55 a). Secondo questa testimonianza i
Concorrezesi più che docetisti sarebbero monofisiti.

109.
Anche Manes secondo Socrate, loc. cit.: Christum natum esse non vult;
illum spectrum fuisse dicit.

110.
Questo docetismo lo estendono anche alla vergine Maria. Moneta, pag.
243: Machinantur autem insuper illum Angelum, qui in muliebri forma
appellatus est Maria, assumpsisse intra se alium Angelum, qui dictus est
Jesus, et sic deceptorie mater putaretur et diceretur ipsius. Liber
inquisitionis loc. cit.: Mariam matrem Dei et Domini Jesu Christi non esse
nec fuisse mulierem carnalem asseris et mentiris, sed tuum ac tuorum
ecclesiam... mentiendo confingis hanc esse Mariam virginem in tenebris
dogmatizas. Il Sacconi attribuisce questo errore ad un Nazario
Concorrezese: quod B. Virgo fuit Angelus (pag. 55 a), ed al vescovo
Balasinanza (pag. 52, B), virginem, quam dicunt esse Angelum.

111.
Moneta, pag. 256: Forte dices quod non est passus, nec mortuus, nec
aliquam angustiam sustinuit, licet ita videtur.

112.
Bonacursus in D'Achery Spicilegium, pag. 207: Beatum Sylvestrum dicunt
Antichristum fuisse ... a tempore illo dicunt Ecclesiam esse perditam.
Moneta, 263 et de Sylvestro volunt intelligere illud 2 Thessalon. II 3:
Homo peccati, filius perditionis.

113.
Alanus, pag. 134: Dicunt quod in altari est panis post consacrationem,
quia ibi prius fuit panis, ed adhuc est forma panis. Eckbertus, sermo XI in
Gallandi, XIV, 478: vos omnino renuitis credere quod ab aliquo sacerdote
sive bono sive malo possit ulla consecratione fieri corpus Domini.

114.
Moneta, pag. 290. Alii autem intelligunt illa verba Domini: Hoc est corpus
meum: id est significat sicut illud in 1 Cor. 4 «Petra erat autem Christus»
idest significat Christum. Ebrardus contra Waldenses cap. 8, in Gretser,
XII, 2, pag. 146 sed objiciunt increduli dicentes; verba sancta dicunt
esse panem; quia cibus animae sunt verba evangelica. A sostenere la
loro interpetrazione simbolica i Catari adoperavano per sino argomenti
filologici, come quello strano citato da Ermengardo cap. 11, in Gretser
loc. cit. pag. 231, hoc non refertur ad panem .... sed ad corpus suum.

115.
Cujus opinionis causa prima est, quia istum materiale panem, et vinum
mala esse dicunt; asserunt enim quidam eorum a Diabolo creata esse.
(Moneta, pag. 295). Cfr. Summa, pag. 49, verum tamen albanenses
dicunt, quod ille panis non benedicitur, cura ipse panis sit creatura
diaboli, et in hoc differunt a coeteris omnibus qui dicunt quod ille panis
vere benedicitur. Nemo tamen ex iis credit quod ex illo pane conficiatur
corpus Christi.

116.
Vedi nel Duplessis il brano della cronaca di Rodolfo Cogeshalense che si
riferisce all'eresia dei Poplicani o Paoliciani. Ermengardus cap. 17 in
Gretser, XII, 2, pag. 239: nec defunctos vivorum beneficiis et
orationibus relevari. Eckbertus, sermo IX, in Gallandi, XIV, 466: animae
defunctorum vel in aeterna beatitudine collocentur, vel aeternis suppliciis
tradantur, atque hac ratione nec malis prodesse nec bonis necessarium
esse ut pro eis orationes fiant, aut missae celebrentur.

117. Moneta 371: Omnes autem haeretici tam Cathari, quam pauperes
Lugdunenses, hoc (Purgatorium) negant. Summa pag. 50 a: Deus
nemini infert poenam purgatoriam, quam penitus esse negant.

118.
Moneta, pag. 347: Cathari horum corporum resurrectionem negant, et
hoc ideo quia ea a Diabolo creata vel facta credunt esse.... artifex
tantum remunerabitur non corpus. Vedi Ebrardo cap. 16.

119.
Liber inquisitionis tholosanae, pag. 37: Et sigillatim omnia sacramenta
ecclesiae scilicet eucharistiae et altaris ac baptism aquae corporalis
damnant. Ivi pag. 85: baptismus .... fit in aqua corrupta

120.
Moneta, pag. 284: Parvuli non sunt docendi.... ergo non sunt baptizandi
... prius ergo est quod homo poeniteat de peccato suo, deinde
baptizetur. Eckbertus, sermo VIII, 1, in Gallandi, XIV, 464: Nam
baptizandum quidem esse hominem dicitis cum ad annos discretionis
pervenerit.

121.
Moneta, pag. 460: Impugnant Ecclesiam etiam in picturis et imaginibus
dicentes quod nos sumus Idolatrae, qui imagines adoramus.

122.
Ebrardo, cap. 4, in Gretser, XII, 2, pag. 131. Objiciunt enim Dominus
non in manufactis habitat. Ermengardo, cap. 9, in Gretser, loc. cit., pag.
230. Omnes haeretici Ecclesiam manufactam et altaria .... et omnia
ornamenta ecclesiastica ad nihilum deputant et ad salutem animorum
nihil proficere dicunt.

123.
Moneta, pag. 461: Et dicit quod ignominiam Christi adoramus, et ejus
ignominiam nostrae fronti imponimus. Liber inquisitionis tholosanae,
pag. 348: Item quod crux Christi non debebat adorari, quia nullus
adoraret furcas in quibus pater suus fuisset suspensus.

124.
Nella lettera di Evervino a S. Bernardo (op. S. Bern., ed. Mabillon, pag.
1487): Dicunt qui se tantum Ecclesiam esse et apostolicae vitae veri
sectatores permanent, ea quae mundi sunt non quaerentes, nec
domum, nec agros, nec aliquid possidentes sicut Christus non possedit.
È importante notare che i Catari proibivano anche l'andare accattando al
modo dei frati mendicanti. Moneta, pag. 451: Et de elemosynis quaerere
victum et vestitum blasphemant ... Objiciunt etiam illud Matth. VI, 25
«Ne soliciti sitis animae vestrae quid manducetis ecc.» si enim
quaerimus quotidie, inde soliciti sumus; pag. 453: Objiciunt etiam et
dicunt quod contra verba Apostoli venimus, quia non laboramus manibus
nostris.
125.
Moneta, pag. 513. Isti etiam haeretici omne bellum detestantur tanquam
illicitum, dicentes quod non sit licitum se defendere, pag. 515. Objiciunt
etiam illud Matt. V, 38 «Audistis quia dictum est oculum pro oculo et
dentem pro dente. Ego autem dico vobis non resistere malo», pag. 506.
Objiciunt Matt. XXII, 7 «Perdidit homicidas illos», pag. 507: et illud Matt.
V, 44 «Benefacite his qui oderunt vos».

126.
Il Sacconi, nella Summa, pag. 48 b: Item quod potestates seculares
peccant, mortaliter puniendo malefactores vel haereticos. Che il
mortaliter si debba unire a puniendo non a peccant è provato da
Ebrardo, il quale riferisce a pag. 157 che gli eretici solevano obbiettare:
dictum est non occides. Vedi anche a pag. 159 cum sitis homicidae,
homicidas occidere prohibetis. Ermengardo nel cap. XIX parla solo di
occisione hominis non dell'impunità del malfattore.

127. Nè il Moneta, pag. 138 e segg. nè l'Alano pag. 169-70 scoprono il vero
motivo del divieto di mangiar carne, comune a tutti i credenti nella
metempsicosi. Eckberto, sermo IV, ha in Gallandi XIV, 458: Ratio vestra,
quia de coitu nascitur omnis caro. Secondo questo autore, pag. 459 pare
che ai Catari fosse concesso mangiar pesci. Summa, pag. 48 b: Credunt
quod comedere carnes, et ova, vel caseum, etiam in urgenti necessitate
sit peccatum mortale. Ivi pag. 50 a: non enim gravius puniretur
Catharus si biberet toxicum volens occidere se ipsum, quam si pro morte
vitanda comederet pullum de consilio medicinae vel in aliquo casu
necessitatis. Bonac. in D'Achery, pag. 209: Quis manducaverit carnem ....
damnationem sibi manducat. Sui testi biblici che solevano addurre, vedi
Bonac. in Mansi, Miscell. Baluz. II, 583.

128.
Moneta, 315: Haeretici conjunctionem istam illegitimam dicunt, idest
contra Dei legem ... quia credunt corpus maris et foeminae a diabolo
fuisse factum. Matrimonium carnale fuit semper mortale peccatum.
Summa, 48 a: Item communis opinio omnium catharorum est quod
matrimonium carnale semper fuit mortale peccatum, et quod non
punietur quis gravius in futuro propter adulterium vel incestum quam
propter legittimum conjugium. Fra i Catari alcuni limitavano il divieto alle
seconde nozze. Eckbertus, sermo VI, 12, in Gallandi, XIV, 457: quidam
vestrum, videlicet sequaces Hartuvini, mussitant quod illud conjugium
solum justum est, in quo virgines conjunguntur, et quod unam prolem
tantum gignere debent.
129.
Lo Schmidt osserva (II, 88) che solo i Bogomil, e i Concorrezesi
avrebbero diritto di ammettere l'assoluto divieto del matrimonio, perchè
secondo loro colla nascita di nuovi organismi si creano nuove anime, e
nuove vittime del demonio. Ma non così dovrebbero pensare i dualisti
assoluti, che ammettono o uno spirito solo o un numero determinato di
anime trasmigranti. Queste finchè si purificano debbono pure passare
per altri organismi, e non si capisce perchè si vieti a coloro che non sono
ancora perfetti di porre al mondo nuovi organismi, e assicurarsi così la
dimora durante l'espiazione che ancor resta da fare. L'osservazione
parmi più ingegnosa che vera, perchè tutti i Catari debbono condannare
come impuro il commercio del corpo, creatura del diavolo. E l'astensione
dai piaceri corporei è il mezzo più acconcio perchè i meno perfetti si
correggano. Eckberto, sermo V, 6 (Gallandi, XIV, 455) dice: Innotuit mihi
per quosdam viros, qui exierunt de societate vestra .... dicitis enim quod
fructus ille de quo praecepit Deus primo homini in Paradiso, ne gustaret
ex eo, nihil aliud fuit nisi mulier .... Ex hoc probatis, omne genus
humanum .... natum esse ex fornicatione et neminem salvari posse nisi
purgatus fuerit per orationes et sanctificationes eorum, qui inter vos
perfecti vocantur. Anche l'Hahn (op. cit., I, 86), giustamente connette col
principio fondamentale della mortificazione della carne il divieto della
congiunzione carnale.

130.
Liber inquisitionis tholosanae, pag. 179: Item tu (Petre Raymonde de
Hugonibus) ipse vitam corporalem volontarie tibi subtrahis .... quia
posuisti te in illa abstinentia quam haeretici vocat enduram, in qua
endura jam per sex dies sine cibo et potu stetisti; pag. 204: Montolina
.... in ultimo fine suo posuit se in endura haereticorum, in qua endura
sine infermitate alia multis diebus perdurans fuit hereticata (ebbe il
consolamentum); pag. 33: Guilielma uxor quondam Martini de Proaudo
.... mortemque corporalem sibi accelerans, sanguinem minuendo,
balneum frequentando, potumque letisferum .... avide assumendo ad
mortem festinavit. In altro luogo è detto che Guglielma pregò la sua
infermiera quod omnino perforaret eam cum dicta alzena (sutoris) in
latere in illa parte in qua erat cor (pag. 71). I Catari di Monteforte nel
1030 dichiararono secondo Landolfo seniore (Murat. Script. IV, 90)
proximus noster, antequam animum damus, quoquomodo interficit nos.
In quanto al suicidio ricordiamo che S. Ambrogio e S. Crisostomo
lodarono e la Chiesa santificò la fanciulla Pelagia, che per salvare il suo
onore si precipitò dal tetto di sua casa. Lecky, History of European
morals, II, 49.
131.
Liber. pag. 76: dicta Guilielma instanter petiit .... quod mors sibi
acceleraretur timens capi per inquisitores.

132.
Lami, Antichità toscane, II, 556. Moneta, 469: Cathari vero ponunt quod
semper fuit malum (il giuramento) sicut adulterium et homicidium.
Summa, 486: Item quod non licet jurare in aliquo casu, et ideo hoc esse
peccatimi mortale.

133.
Ebrardus in Gretser, XII, 2, 241, adduce i testi biblici dei quali si
servivano: objicis illud «nobite jurare omnino». Item objicis «sit sermo
vester est, est: non, non».

134.
Questa spiegazione parmi, o che io m'inganno, migliore di quest'altra
adottata dallo Schmidt (II, 83): on ne rougit pas, en consentant à jurer
de paraître capable de mensonge jusqu'à ce qu'on ait confirmé la vérité
par un serment. L'orgoglio di volere essere creduto sulla semplice parola
sarebbe un motivo molto impari al rigore del divieto, e poco conforme
all'umiltà dei Catari.

135.
In una lettera scritta dalla chiesa di Liegi a Lucio II, nel 1144, e riportata
da Martene Amplis. collect. I, 776: Haeresis haec diversis distincta est
gradibus, habet enim auditores qui ad errorem initiantur; habet
credentes, qui iam decepti sunt (Schmidt, II, 98). Petrus Vallisarnensis
Historia Albigensium cap. 2: Sciendum autem quod quidam inter
haereticos dicebantur Perfecti, sive Boni Homines, alii Credentes.

136.
Schmidt, loc. cit., riproduce questo passo dagli atti dell'inquisizione di
Carcassona. Non omnibus credentibus suis dicunt omnia ... nisi solum
bene suis familiaribus et bene firmis.

137. I Catari tenevano a chiamarsi i veri seguaci di Cristo, e vivamente


protestavano contro l'accusa di eresia. Lo Schmidt riporta dagli atti
dell'Inquisizione di Carcassona (manoscritti della Biblioteca Nazionale di
Parigi) questo passo: Malae gentes nos vocant haereticos, et nos sumus
haeretici, imo sumus boni christiani. Liber inquisitionis tholosanae pag.
37: et nos omnes de ecclesia romana versa vice asserunt haereticos et
errantes.
138.
Manus impositio vocatur ab eis consolamentum et spirituale baptisma
sive baptisma Spiritus Sancti (Summa, pag. 48 b). L'inquisitore
schernisce la funzione catara con un bisticcio linguistico secondo il gusto
del tempo nel Liber inquisitionis pag. 33: consolamentum immo verius
desolamentum.

139.
Moneta, 278. Dicunt etiam quod a Diabolo fuit ille baptismus, et ad nihil
utilis nisi ad impediendum Christi baptismum.

140.
Summa, pag. 52 a: caeteri Patres antiqui atque beatus Johannes
Baptista fuerunt inimici Dei. Questa sarebbe stata l'opinione di
Balasinanza, di Giovanni di Lugio (pag. 54 a), e dei più tra i Concorrezesi
(pag. 55 a). Petrus Vallisarnensis, cap. 2: Johannem Baptistam unum
esse de majoribus Daemonibus asserebant. Ebrardus, cap. 13:
Diffidentes etiam de Domini praecursore vitam ejus repudiant et
baptismum.

141.
Moneta, 282. Ex quo patet quod Baptismus Ecclesiae alius est quam
Baptismus Johannis et quam doctrina et impositio manuum.

142.
Moneta, 280. In primis autem illud inducunt quod habetur Actorum VIII
14, 17. Ecce quod dicitur hic quod receperunt Spiritum Sanctum per
impositionem manuum et non per baptismum aquae materialis, ergo in
baptismo non datur peccatorum remissio. L'imposizione delle mani è
certo il miglior simbolo del battesimo col fuoco, perchè il porre le mani
sopra una parte del corpo ne aumenta il calore; ma ciò non pertanto
parecchi catari alla stessa imposizione delle mani attribuivano poco
valore. Summa, pag 48: Albanenses enim dicunt quod ibi manus nihil
operatur, eum ipso ex Diabolo sit creata secundum eos, ut inferius
dicetur, sed sola oratione dominica quam ipsi tunc dicunt qui manus
imponunt.

143.
Summa 48 b: Non sit aliqua remissio peccatorum si illi, qui manus
imponunt sint tunc in aliquo peccato mortali. Racconta Eckberto, sermo
XI, 8, in Gallandi, XIV, 480, fuit mihi concertatio de his rebus quadam
vice in domo mea Buonae cum quodam viro qui suspectus erat nobis
quod esset de secta Catharorum, et contigit ut incideremus ad
loquendum de sacerdotibus malis, et dicebat ita de eis: Quomodo fieri
potest ut qui tam irrationabiliter vivunt distribuant in Ecclesia corpus
Domini?

144.
Moneta, pag. 274. Nullus Spiritum Sanctum habens potest peccare.

145.
Moneta, pag. 275. Notandum quod aliqui Cathari dicunt modo quod
amitti potest, sed amissus recuperari non potest: sua fide recedendo, vel
eum impugnando amittitur. Parmi che non ci sia tra i due passi
contraddizione, come crede lo Schmidt; perchè il testo 274 si riferisce ad
alcuni Catari, e ad altri il 275.

146.
Nel Concilio lombariense del 1165 venner condannati quidam qui se
faciebant appellari boni homines. Liber sententiarum inquisitionis
tholosanae, pag. 6: et ipsos haereticos quos bonos homines appellas et
dicis, tu asseris posse dare ad salutem spiritum sanctum illis quos
recipiunt. Anche in Germania pare che prevalesse questa
denominazione. Vedi l'anonimo di Passau in Gretser, XII, 2, 31: Sed
perfecti qui consolati vocantur in Lombardia et in Theutonia boni
homines vocantur.

147. Summa, 48 b. Cathari quoque ad instar simiarum, quae hominis acta


imitari conantur, quatuor habent sacramenta, falsa tamen et inania
illicita et sacrilega quae sunt: manus impositio, panis benedictio,
poenitentia, et ordo.

148.
Sacconi in Summa, 48 b: Panis benedictio est quaedam fractio panis
quam ipsi quotidie faciunt tam prandio quam in coena.

149.
Summa, pag. 49 b. Fit etiam ista confessio publica coram omnibus, qui
ibi sunt congregati, ubi multoties sunt centum et plures viri et mulieres
et credentes eorum Cathari. Moneta, pag. 305. Peccant autem circa
confessionem arbitrantes quod non est necessarium eam fieri sacerdoti
et quod sufficiat si fiat Deo soli. Pag. 306, objiciunt illud Ezech.
quacumque hora ingemuerit peccator etc.

150.
Summa, pag. 50 b, ordines Catharorum sunt quatuor. Ille qui est in
primo et maxime ordine vocatur Episcopus. Ille qui in secundo filius
major. Qui in tertio filius minor. Qui in quarto vocatur Diaconus.
151.
Mortuo episcopo, filius minor ordinabat filium majorem in Episcopum.
Summa, 51 a.

152.
Illa vero, quae supra dicitur de Episcopo mutata est ab omnibus Catharis
morantibus extra mare, dicentibus quod per talem ordinationem videtur
quod filius instituat patrem, quod satis apparet incongrum; unde fit
modo aliter in hac forma, scilicet quod Episcopus ante mortem suam
ordinat filium majorem in Episcopum. Summa, loc. cit.

153.
Notiamo che lo Schmidt ammette tra le dottrine primitive del Catarismo
la condamnation de l'ancien Testament comme oeuvre du démon (II,
273).

154.
Der Gnosticismus mit der alexandrinischen Religionsphilosophie und
dem Neuplatonismus unter einen und denselben Gesichtspunkt gehört.
Alle diese Erscheinungen haben etwas gemeinsames und verwandtes,
sie sind ebenso religiöser als speculativer Natur. Baur, Vorlesungen über
die christliche Dogmengeschichte, I, 177.

155.
Lo Schmidt ben conosce l'antichità di questa tradizione (II, 253) Au
onzième siècle ils sont ainsi appelés par le moine Adémar de Chabanois,
par l'évêque Roger de Chalons etc.

156.
Non sarà inutile dare in questa nota un breve cenno dei gnostici, i più
antichi precursori dei Catari. Tutti gli storici della Chiesa s'accordano nel
dividere lo gnosticismo in due grandi categorie, l'alessandrino e
l'orientale. Il primo s'inspira all'emanatismo delle ultime speculazioni
greche, e non arriva in pratica fino alle estreme conseguenze ascetiche,
come il divieto del matrimonio. Il secondo invece s'informa alle tradizioni
orientali, e invece del monismo emanatistico pone uno spiccato
dualismo. Alla prima categoria appartengono Basilide e Valentino, alla
seconda Saturnino e Bardesane. Secondo Basilide, che insegnava in
Alessandria intorno al 125 d. C., dall'Entità suprema (theòs arrētos
l'Innominabile) emanano sette potestà (dinàmeis) che sono noûs, lògos,
phronēsis, sophia, dinamis, dìceosynē, eirēne; ragione, verbo, saviezza,
scienza, potestà, giustizia, pace, le quali formano il primo regno degli
spiriti, ouranòs. Da questo primo cielo nasce un secondo, dal secondo
un terzo e così di seguito fino a 365 cieli, coll'avvertenza che il seguente
Welcome to our website – the ideal destination for book lovers and
knowledge seekers. With a mission to inspire endlessly, we offer a
vast collection of books, ranging from classic literary works to
specialized publications, self-development books, and children's
literature. Each book is a new journey of discovery, expanding
knowledge and enriching the soul of the reade

Our website is not just a platform for buying books, but a bridge
connecting readers to the timeless values of culture and wisdom. With
an elegant, user-friendly interface and an intelligent search system,
we are committed to providing a quick and convenient shopping
experience. Additionally, our special promotions and home delivery
services ensure that you save time and fully enjoy the joy of reading.

Let us accompany you on the journey of exploring knowledge and


personal growth!

ebookfinal.com

You might also like