Biloria (Lana)

Biloria
	Kontzejua
	Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Euskal Herria
Estatua	Espainiako Erresuma
Probintzia	Nafarroako Foru Komunitatea
Alkatea	Miguel Ángel Landa
Posta kodea	31283
Geografia
Koordenatuak	42°42′41″N 2°14′05″W / 42.71139°N 2.23472°W
Azalera	52,6 km2 (Lanarena) km²
Altuera	615 m
Demografia
Biztanleria	30 (2020)
Metropolia	Estella-Lizarratik 27,6km-tara \| Iruñatik 79,9km-tara
Dentsitatea	4,4 hab/km2 (Lanarena) bizt/km²
Herritarra	Biloriar
Informazio gehigarria
	https://www.valledelana.com/viloria/

Artikulu hau Lanako kontzejuari, Nafarroa Garaian buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Biloria».

Biloria (Viloria gazteleraz) Lanako kontzejua da, Estellerriko merindadean, Nafarroako Foru Komunitatean, Euskal Herria (Espainiako Estatua). Lana haranaren ekialdean dagoen kontzejua da. 30 biztanle zituen 2020an.

NA-7293 errepideak zeharkatzen du. Herritik, Lokiz mendilerroko soroetara doan pista bat abiatzen da.

1842ko erroldan, Lanako bortz herrien arteko fusioa gertatu baino lehen alegia, udalerri independente moduan agertzen da.

Demografia eta biztanleria

Biloriako Biztanleria XX. mendean
1800	1842	1960	1970	1981	1986	1990	1991	1995
145	82	218	72	51	45	50	47	44

Biloriako biztanleria XXI. mendean
2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2009
46	44	46	45	45	42	39	36	41
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2020
44	43	39	37	35	34	33	32	30

Herria

Herriko sarreratik, eliza goialdean bereizten da, menderatuz. XVI. mendeko eraikuntza da, barnealdean erretaula erromanista bikaina duena, Lope de Larrea eskultore arabarrak San Andresi eskainia.

Elizaren ostean frontoia dago, ezaguna egin dena bertan "Tasio" filmeko eszena batzuk protagonizatu zirelako. Bertan, ikazkin baten bizitzea kontatzen zen. Izan ere, Biloria Nafarroako azken tokietako bat da non bertan egur-ikatza egiten segitzen duten. Herriaren amaieran, "larrainak" izenaz ezagutzen den eremuan, ikaztegiak kea dariola ikus daitezke oraino udan.

Elizapean, herria zabaltzen da. Etxetzar ugari ditu, fatxadetan armarriak dituztenak, batez ere haranekoa, eta balkoi eta ateetako burdinsareak.

Hemen bizi da eta haren burdinolan lan egiten du Paul Montague eskultore ingelesak, duela urte batzuk haren jaioterriak eskaintzen zionaz bertzelako zerbaiten bila heldu zenak.

Hiru ermita ditu: La Soledad hirigunean, San Anton herriaren gaineko mendian, eta Santa Quiteria pagadi baten erdian, Lokiz mendilerroan, bidetik bi ordura guti gorabehera, non herritarrak oinez joaten diren maiatzaren 22an erromerian.

Biloriak bi landetxe ditu: Pakienea landetxea (Tel.: 638 210 035) herriaren sarreran, eta Ikigai etxea (Tel.: 672 422 007) frontoiaren ondoan.

Kaleak:

La Fuente Kalea
El Centro Kalea
El Río Kalea

Herritik Galtzarra erreka iragaten da

Geologia

Hirigunea, neurri batean, buztinezko mikriten eta buztinen gainean dago, eta, zati batean, kareharrien gainean. Hegoaldean, biosparitez eta biomikritaz osaturiko lurrak daude.

Ekonomia

38. egintzaren 1/2 esleiturik dauka, Galbarra eta Ulibarri inguruko kontzejuekin batera, Bi landetxe ditu; Pakienea eta Ikigai.

Sistema tradizionalarekin egur-ikatza egiten da oraino, Montxo Armendarizen Tasio filmean dokumentatzen den bezala.

Hizkuntza

XVI. mendearen amaieran (1587) eremu euskaldun aurreratuan agertzen zen Gaztelaniarekiko (Hainbat: Euskararen Geografia Historikoa, Auñamendi, 1960, t. I, 126-137. or.). Irigaraik, 1778ko mapan, eremu erderizatuan sartu zuen (Zenbait: op. cit., 67-102 or.).

Hemen egiten zen euskara Lana osoan bezala nahiz eta hego-nafarrera izan Arabako Bizkaieratik eragin handia zuen.

Toponimoa

Izena jatorriz erromantzea da eta "villa de Oria" (Oria hiribildua) edo "villa áurea" (urrezko hiribildua) erran nahi du, urreari edo Santa Oriari erreferentzia eginez.

Dokumentu zaharretan honela agertzen da: Biloria (1175, NEN); Uilla Oria (1032, NEN); Uilloria, Villoria, Vylloria (1087, NEN); Uillorienses, Uicini (1087,1102, NEN).

Jaiak

Jaiak San Andresen omenez ospatzen dira. Lehen azaroan ospatzen ziren, baina duela urte batzuk abuztura eraman zituzten. Abuztuaren 12, 13, 14 eta 15ean zehar.

Irailaren 8an Andre Mariaren Jaiotza ospatzen da.

Artea

Eraikuntza zibilak

Herrigune maldatsua da, eliza sendoa du nagusi, eta etxe xumeak ditu. Hala ere, silueta erromeseko etxeren bat bada, erraterako, eskailera duen etxe bat, arkupe txipi bat eta armarri bat duen armarri bat. Bertze etxe apal batzuk badira, SSen armarriak dituztenak. XVII. eta XVIII., eta ate iltzatu deigarri bat edo aldabetako burdineriaren aberastasun apur bat aurkitu da. [Erref.: Caro Baroja "La C. en N., III, CAN, 1982].

San Andres Eliza parrokiala

Erdi-Aroko eraikina da eta landa-tipologia du. Horren lekuko da XVI. mendeko oinplanoa, nahiz eta traza dogotiko berantiarra izan. Habearte angeluxuxena du, bi atal karratutan banaturik. Burualde karratua du, habeartea baino hertsiagoa, eta tertzeletedun gangek estaltzen dute, mentsula platereskoetan bermatzen diren giltzarri apainduekin.

Kanpoaldea harlanduxkaz eginik dago, eta sarrerako atea arku beheratuarekin. Arkupe xuxenak babesten du, erdiko egurrezko zutabe zapatadunak. XVII. mendeko dorrea, oinplano karratukoa eta harlanduxkako bi gorputz kubiko ditu, eskantzuetan harlanduzko kateak dituztenak. XVI. mendeko bataiarria. Arrosarioko Ama Birjinaren erretaula, Bartolome Calvok egina, XVII. mendeko lehen herenekoa, manierista.

Estilo berekoa da erretaula nagusia ere, Lope de Larreak 1606 eta 1607 urteen artean zizelkatu baitzuen. Banku jasoa du, 4 erlieberekin, eta gorputz bakarra, 4 zutaberekin; erdiko zutabeartean, San Andresen tailua; eta alboetan, Santiago eta San Martin. Erremateak aberastasun handia du trazaduran, eta frontoi zatituak ditu. Taulamenduaren landare-apainketa nabarmena da, baita bankuko erliebe erromanistak ere, Azken Afaria eta Getsemaniko baratzeko otoitza irudikatuz. Era berean, parrokiako titularraren irudia, Larrearen artearen dotorezia manierista adierazgarriarekin sortua.

Santa Quiteria baseliza

Lokiz mendilerroan dago, eta dokumentazioan "Nuestra Señora del Robledo" bezala ere aipu egiten zaio. XVI. mendeko landa-eremuko eraikuntza.

San Anton baseliza

Oinplano trapezoidaleko landa-eraikina da, bi isurkiko estalkia du, zurezko habeak eta ate dinteldua; titularraren tailua, erromanista, XVI. mendekoa da.

"Nuestra Señora de la Soledad" edo "Dolores"en baseliza

XVI. mendeko baseliza ere bada, garai bereko bataiarri eder bat duena, gallonatua.

Foru-antolakuntza

Lana bailarako lekua, eta Lizarrako merindadeko 2. alderdia, Nafarroako erresuma.

Erakundeak eta Zerbitzuak

Acción Republicanako Koru Kontseilua (1923), Centro Republicano Autónomo (1932), Círculo Tradicionalista (1937).

Kirolak

Frontoia dauka.

Historia

Oiuniko monasterioa. Biloriarekin batera, Villa Oria bezala aipatua XI. mendeko dokumentazioan, Oiuniko monasterioa zegoen, Antso Nagusiak 1032an Iratxeko monasterioari dohaintzan emandakoa.

Iratxea. Monasterioak berak jaso zuen XII. mendeko lehen urteetan Biloriako jaurerria, Vela Velezen dohaintzaren bidez. 1172an, Alexandro III.a aita santuak Iratxeri bere babespean hartu eta bere pribilegio eta ondasunak berretsi zituenean, hauen artean, Biloria aipatzen da. Bi urte geroago, bertako eliza, Iruñeko apezpikutzarena zena, Tafallako San Pedro elizarekin trukatu zioten Iratxeko abadeari.

Auzotasunak. 1731n Biloriak Koroatik, Orreagako Elkargoaren Kabildoari 100 dukat ordaindu ondoren, kanpoko auzotartasunik ez egoteko pribilegioa erdietsi zuen.

Eliza-antolakuntza

Artziprest dagoen San Andresi eskainiriko parrokia.

Biloria fikzioan

Tasio

XVI. mendeko dorreak herri osoa zaintzen duen elizaren gainerakoa, Bilorian Tasio pelikulako eszenatoki gogoratuenetako bat aurkituko dugu, protagonistek akordeoien erritmoan dantzatzen zuten frontoia. Hemen, ikazkintzaren tradizioak bere horretan dirau. Las Eras izeneko eremuan, uda garaian, landare-ikatza egiten duten eraikin bitxi horiek ikus daitezke, antzina-antzinatik egin izan den bezala. Etxe artean ibilaldi bat eginez gero (horietako batzuk armarriekin apaindurik daude), Paul Montague eskultore ingelesaren lana ere ezagutuko dugu.

Xendazaletasuna

"Biloriako Ordoki edo Lautada" Ibilaldia (Lokiz mendilerroa)^[1]

Oso zirkuitu erraza da, mendilerroaren goiko ordokira heldu eta pista batetik itzul daiteke. Behin gora helduta, lursail zabalean aurrera eginen dugu, bide eta bidezidorretan barrena, Mendilerroko malkarretara hurbiltzeko tarte txipian izan ezik, Lana Haranaren gainera baitoaz. Puntu hau "begiratoki" moduan jotzen da, eta bertara heltzeko ezpeldi bat zeharkatuko dugu, non bidezidorra oso desitxuraturik dagoen sastrakadiaren progresioaren ondorioz, baina pazientzia guti batekin erraz gaindi daiteke.

Malkarraren goialdean, harana gure oinenpean agertuko zaigu; hondoan, Joar eta Toloño mendilerroa ikusiko ditugu, eta Biloriako Ordokiaren erpinetik ere ikusiko dugu. Ortzi-muga hertsiz, hegoaldean, sistema iberiarra.

Haranera jaisten hasi eta gutira, San Kristobal ermitaren inguruan, haritz erkamezti bikain bat ikusi ahal izanen dugu, benetako monumentu naturala.

4 gailurren BILORIAKO SATINA (Lokiz Mendilerroa)^[2]

Ibilbidea Biloria herritik (Lana harana), pistetatik eta lur soiletatik Biloriako Ordokiraino, gailurra eginez:

Astenbelarra (1001 m)
Arastegi, Bagoandi edo Santa Quiteria (1042 m)
Biloriako Ordokia, Mendibela edo El Raso erpina (1051 m) eta
Zikilamendi edo Ulibarriko Korten Gaina.

Astenbelarrara heldu aurreko azken metroetan, ezpelekin borrokatu beharko dugu.

Lana harana: Astenbelarra | Mendibela | Zikilamendi | Biloria eta Ulibarriko artadi, baseliza eta soroetan

URRATSEZ URRATSEKO IBILBIDEA

- Biloriatik San Anton baselizara eta Albeika lepora

- [0.0 km] Paisaiako horma bat Biloriako frontoia da. Handik, karrixka hertsietan behera, Ameskoate errekaren gaineko zubira jaitsiko gara [0.2 km].

- Hortxe [0.3 km] igaten den bidea hartuko dugu hegoalderantz. Gainera ailegatzean, bidearekin bat eginen dugu, ezkerrera [0.9 km], eta, aldi berean, bigarren mailako bertze bide batetik, ezkerrera [1.0 km].

- Baselizatik hutbil gaude. Artadian dagoen bidezidor batek erlaitzera hurbiltzen gaitu, eta handik San Anton tenplu nagusia [1.4 km] agertzen da haranera. Lau pareta bertzerik ez dira, eta barnealdea ez dago ongi apaindurik. Onena, Biloriako teilatuen gaineko ikuspegiak.

- Artadia zeharkatzen duen bidera itzuliko gara. Tarte luzea bidegurutze batean amaitzen da. Hemen eskuinera eta ezkerrera joko dugu [2.7 km] ibilbidea aldatzeko. Karkaba batzuk gelditzen dira bidearen albo batean, Albeika Lepora [3.8 km] ailegatu aurretik.

- Lepoan hartu dugu indarrez gora doan bidea. Bihurguneak eta aldapak bata bertzearen ostetik datoz. Bihurguneetako batean ezkerrera irtengo gara [4.7 km].

- Orduek aurrera egin ahala, zeruaren urdina haranetako hodei eta laino ilunei gailentzen zaie. Argiz gainezka dagoen Biloriako Rasora [4,9 km] sartuko gara.

Biloria - Otzamendi - Arnaba - Perriain - S.Bizente Arana

- Lokiz ekialdetik mendebalderaino zeharkatuko dugu, Bilorian hasiko dugu.

- Biloriatik Ullibarri herrirako bidean txuzen Lokizeko mendilerrora.

- Behin heldurik gora egiten duen pista batetik joanen gara Kontrasta herrira.

- Gure ezkerraldean harri bola batzuk ikustean.

- Bertze pista hau harturik pagadi batera ailegatuko gara eta hemen mendi magaletik Otzamendi gailurrera igaten hasiko gara.

- Langa batera eta berarekin batera ezpelan tokira ilegatuko zara, hortik abiaturik bidezidor bat segituz gailurra aurkituko dugu.

- Galdu gabe harri bolak eta bidea segituko dugu eta halako batean gure ezkerretara haitz batepean joanez bidezidor batetik abiatuko gara.

- Metro batzuk eginen ditugu, eta ostera egin dugula konturatuko gara, holatan, hor segituz mendiaren gangarretik Arnaba buzoira ilegatuko gara.

- Hemendik heldu artio PR batera bide aski kaxkar batetik ibiliz edo hobeki erranik bide gabeko lekua, azkenean pista batera helduko gara eta hantxe bertan PR baten marrak ikusiko ditugu.

- Perriain beheko aldera ailegatuko gara eta gailurra egin ondoren gangarretik segitu beharrean pista batetik joanen gara eta hau segituz gero Harana bailarako San Bizente herrian izanen gara.

---

Bertze zenbait xenda eta ibilbide badira Biloriako inguruetatik, gehiagorik nahiko bazenituzte googlen aise aurkituko dituzue "Viloria Senderismo" jarriz gero.

Gogoan izan!!

Edozein irteera egin baino lehen mendira lagundurik joatea beti gomendatzen da, ezagun bati gure ibilbidearen eta aurreikusiriko denboren berri emanez, telefonoa behar adina kargaz, urez, janariz eta beroki egokiz eramatea, egin beharreko garai eta ibilbiderako egokia. Ez ahaztu ordezko pilak zuen GPSrako. Neguan, ez da gomendagarria ordutegi hertsietan joatea, iluntasunak mugikortasuna zail diezaguke eta.

Erreferentziak

↑ «Raso de Viloria, desde Viloria (Valle de Lana). Recorrido por la Sierra de Lokiz.» Wikiloc | Munduko ibilbideak (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
↑ (Ingelesez) «4 cumbres del RASO DE VILORIA (Sierra de Lokiz)» Wikiloc | Trails of the World (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q12255251
Multimedia: Viloria (Lana) / Q12255251

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskal Wikiatlasa

[1] «Raso de Viloria, desde Viloria (Valle de Lana). Recorrido por la Sierra de Lokiz.» Wikiloc | Munduko ibilbideak (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).

[2] (Ingelesez) «4 cumbres del RASO DE VILORIA (Sierra de Lokiz)» Wikiloc | Trails of the World (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).

[1]

[2]