Baba Jaga
Baba Jaga (Russies: Баба-Яга) is in Slawiese mitologie die heks, die towenares of die wilde ou vrou. Sy kan ook ’n woudgees wees.
Baba Jaga het twee teenoorgestelde rolle. In sommige verhale word sy beskryf as 'n afstootlike ou vrou met 'n boosaardige voorkoms wat kinders braai en eet, terwyl sy in ander 'n aangename ou vrou is wat die held help.[1] Eienskappe wat haar onderskei, is die feit dat sy in 'n vysel rondvlieg, met 'n stamper in die hand, en dat sy diep in die woud woon in 'n hut wat op hoenderpote staan.
Etimologie
[wysig | wysig bron]Die naam wissel in die onderskeie Slawiese tale. Dit is Baba Jaga in Pools, Ježibaba in Tsjeggies en Slowaaks. In Sloweens is die woorde omgeruil en word dit Jaga Baba. In Russies is dit Баба-Яга, in Bulgaars Баба Яга en in Oekraïens Баба Яґа (die laaste drie getranslitereer as Baba Jaga).
In Suid-Slawiese tale en tradisies is daar ’n soortgelyke ou heks: Baba Roga (Kroaties en Bosnies) en Баба Рога (Macedonies en Serwies).
Die naam Baba Jaga bestaan uit twee elemente. Baba beteken "ouma" of "ou vrou" in die meeste Slawiese tale. Jaga is ’n verkleinwoord van die Slawiese naam Jadwiga, hoewel etimoloë soms verskil oor waar die naam vandaan kom.
Volksverhale
[wysig | wysig bron]Die eerste duidelike verwysing na Baba Jaga (Russies: Iaga baba) kom in 1755 voor in Michail Lomonosof se Russiese Grammatika (Российская грамматика). In die boek word Baba Jaga twee keer genoem saam met ander figure uit die Slawiese tradisie. Die tweede keer kom haar naam voor op 'n lys van Slawiese gode en wesens langs hulle veronderstelde eweknieë in die Romeinse mitologie (soos die Slawiese god Peroen wat gelykgestel word aan Jupiter). Baba Jaga se naam kom egter in 'n derde seksie voor sonder enige eweknie, en dit onderstreep haar waargenome uniekheid.[2]
In Russiese volksverhale word Baba Jaga uitgebeeld as ’n ou vrou wat deur die lug vlieg in ’n vysel. Sy gebruik die stamper as ’n roer en vee haar spore dood met ’n besem gemaak van silwerberkehout. Sy woon in ’n houthut wat rondbeweeg op ’n paar dansende hoenderpote en omring is deur ’n heining met ’n kopbeen op elke paal. Een paal kort gewoonlik ’n kopbeen; daar is dus plek vir die kopbeen van die verhaal se held. Die sleutelgat in die voordeur is ’n mond vol skerp tande. In party volksverhale is die deur aan die ander kant van die hut en kan die held dit nie sien nie totdat hy ’n towerspreuk sê: "Hut, o hut, draai jou rug na die woud, jou voorkant na my." So dwing hy die hut om om te draai en kan hy die deur sien.
In sommige verhale is haar huis verbind met drie ruiters: een in wit geklee op ’n wit perd met ’n wit tuig (Dag), ’n rooi ruiter (Son) en ’n swart ruiter (Nag). In haar huis werk onsigbare bediendes. As iemand haar na die ruiters vra, sal sy verduidelik, maar as iemand na die bediendes vra, kan sy hulle doodmaak. Baba Jaga is soms ’n goeie en soms ’n slegte mens. In sommige stories help sy mense, in ander vang sy kinders en dreig om hulle te eet. Om haar hulp te vra is gewoonlik gevaarlik. Klem word gelê op behoorlike voorbereiding, goeie maniere en ’n reinheid van gees.
In die sprokie "Wasilisa die Skone", wat opgeteken is in Aleksander Afanasiëf se Narodnije Roesskije skazki (vol. 4, 1862), word aan die meisie drie onmoontlike take gegee wat sy uitvoer met behulp van ’n towerpop wat haar ma vir haar gegee het. Wasilisa word na Baba Jaga gestuur en word deur haar gevange geneem, maar die heks se bediendes – ’n kat, ’n hond, ’n hek en ’n boom – help haar ontsnap omdat sy vriendelik met hulle was. Op die ou end word Baba Jaga in ’n kraai verander. Net so word prins Iwan in Die dood van Kosjtsjei die Onsterflike gehelp deur diere wie se lewe hy gespaar het.
Baba Jaga in Poolse volksverhale verskil in sekere opsigte. Haar huis het byvoorbeeld net een hoenderpoot. Slegte hekse wat in gemmerbroodhuise woon, word ook Baba Jaga genoem. Sy vlieg op ’n mop rond met swart en rooi gestreepte klere.
In sommige verhale, soos Die Veer van Finist die Valk, ontmoet die held nie net een Baba Jaga nie, maar drie. Sulke getalle is gewoonlik ’n goeie teken, omdat dit aan die prins raad of towergeskenke of albei gee.[3]
Hut op hoenderpote
[wysig | wysig bron]
Volgens Russiese volksverhale bly Baba Jaga, in die woorde van Aleksander Poesjkin se "Loekomorje" (’n voorwoord tot sy fantasiegedig Roeslan en Ljoedmila), "in ’n hut op hoenderpote … met geen vensters en geen deure". Baba Jaga self gebruik dikwels die skoorsteen om in en uit haar huis te vlieg
Dit is moontlik die vertolking van ’n doodgewone boustyl wat gewild is onder nomadiese jagtersvolke van Siberië om voorrade te beskerm teen diere wanneer hulle vir lang tye van die huis af weg is. ’n Houthut sonder vensters en deure word gebou op stutte gemaak van stompe van nabygeleë bome. Die stompe, met hul wortels, wek die indruk van "hoenderpote".
Uitbeelding op loebki
[wysig | wysig bron]
Baba Jaga verskyn op verskeie loebki (enkelvoud: loebok), houtblokafdrukke in die laat 17de en vroeë 18de eeu in Rusland. In sommige gevalle word Baba Jaga op 'n vark uitgebeeld op pad na 'n geveg met 'n soort reptiel wat "krokodil" genoem word. Sommige geleerdes vertolk dié toneel as 'n politieke parodie. Pieter die Grote het Ougelowiges vervolg en hulle het na hom as 'n krokodil verwys. Op sommige loebki is daar 'n skip onder die krokodil, met Baba Jaga geklee in wat as 'n Finse rok geïdentifiseer is; Pieter die Grote se vrou Katharina I is soms spottenderwys die tsjoechonka ("Finse vrou") genoem.[4]
'n Loebok van Baba Jaga wat met 'n doedelsakspeler dans, is geïdentifiseer as 'n vroliker uitbeelding van Pieter en Katharina se huislewe. Sommige ander geleerdes beskou die loebki as 'n uitbeelding van Baba Jaga as 'n sjamaan. Die krokodil verteenwoordig in dié geval 'n monster wat teen hekse veg. Die tonele sou 'n belangstelling in dié tyd in sjamanisme weerspieël.[5]
Johns beskryf Baba Jaga as "een van die onvergeetlikste en kenmerkendste figure in die Oos-Europese folklore". Volgens hom is sy "enigmaties" en "dubbelsinnig":[6] 'n "figuur met vele fassette wat navorsers inspireer om haar te beskou as die maan, dood, winter, 'n wolk, slang, voël, pelikaan, aardgodin, matriargale totemvoormoeder, falliese moeder of argetipiese beeld.[7]
Verwante figure
[wysig | wysig bron]
Ježibaba (Tsjeggies) is 'n figuur in die folklore van die Wes-Slawiërs wat naby verwant aan Baba Jaga is. Die twee figure kon uit 'n gemeenskaplike figuur uit die Middeleeue of vroeër ontstaan het. Albei figure het dubbelsinnige karaktertrekke, maar hulle verskil wat betref voorkoms en die soort verhale waarin hulle verskyn.[8] Jędza is nog 'n figuur wat aan Baba Jaga verwant is en in Poolse folklore verskyn.[9]
Ooreenkomste tussen Baba Jaga an ander karakters in folklore is dalk vanweë direkte of kulturele kontak tussen die Oos-Slawiërs en omringende volke. In Sentraal- en Oos-Europa sluit dié figure in: die Bulgaarse gorska maika (Горска майка', "Woudmoeder"), die Hongaarse vasorrú bába ("Ysterneusvroedvrou"), die Serwiese Baba Korizma, Gvozdenzuba ("Ystertand"), Baba Roga (wat gebruik word om kinders bang te maak in Bosnië, Kroasië, Montenegro, Noord-Masedonië en Serwië), en die Sloweense jaga baba of ježibaba. In Roemeense folklore is ooreenkomste geïdentifiseer met verskeie figure, insluitende Muma Pădurii ("Woudmoeder") of Baba Cloanta, wat verwys na haar neus as 'n voël se snawel. In die naburige Germaanse Europa is daar ooreenkomste met die Alpynse Perchta en Holda en die Switserse Chlungeri.[10]
In moderne kultuur
[wysig | wysig bron]Baba Jaga is ’n gewilde karakter van Russiese rolprente en tekenprente. Die film Wasilisa die Skone deur Aleksandr Rou, waarin Baba Jaga voorkom, was die eerste rolprent met fantasie-elemente in die Sowjetunie.[11] Georgi Milliar, ’n manlike akteur, het Baba Jaga gespeel in verskeie rolprente van die 1930's tot die 1960's, onder meer in Wasilisa die Skone, Ryp, Die nuwe Avonture van die Gestewelde Kat en ander. Hy het ook die rol van Kosjtsjei die Onsterflike vertolk.
Baba Jaga het ook al verskyn in videospeletjies, boeke, TV-reekse en teaterproduksies.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ "Баба-яга ". Brockhaus en Efron Ensiklopediese Woordeboek. (1906).
- ↑ Johns, Andreas (2004). Baba Yaga: The Ambiguous Mother and Witch of the Russian Folktale. New York: Peter Lang. ISBN 978-0-8204-6769-6.
- ↑ W. R. S. Ralston Songs of the Russian People Section III.--Storyland Beings
- ↑ Johns 2004, p. 15.
- ↑ Johns 2004, pp. 15 –16.
- ↑ Johns 2004, p. 1 –3.
- ↑ Johns 2004, p. 9.
- ↑ Johns 2004, p. 61 –66.
- ↑ Hubbs 1993, p. 40.
- ↑ Johns 2004, pp. 68 –84.
- ↑ James Graham, "Baba Yaga in Film Geargiveer 9 Januarie 2013 op Wayback Machine"
| Hoofgode |  | |
|---|---|---|
| Ander gode | ||
| Legendariese helde | ||
| Magiese figure en plante | ||
| Geeste en demone | ||
| Geskrifte | ||
