Glagolitiese alfabet
| Glagolitiese alfabet | ||||
| ||||
| Soort skryfstelsel | Alfabet | |||
| Tyd gebruik | 862/863 - Middeleeue | |||
| Rigting | Links na regs | |||
| Tale | Ou Kerkslawies | |||
| Stelsels | ||||
| Moederstelsels | ||||
| ISO 15924 | Glag, 225 | |||
| Unicode | U+2C00–U+2C5F | |||
| Nota | ||||
| Hierdie bladsy kan fonetiese IFA-simbole of letters uit ander alfabette bevat | ||||
| ||||
Die Glagolitiese alfabet (Ou Kerkslawies: Кѷрилловица, Kirillowitsa) is die oudste skrif wat vir ’n Slawiese taal ontwerp is. Dis omstreeks 862-863 ontwerp vir Ou Kerkslawies deur twee broers, die monnike Cyrillus en Methodius. Die naam is afgelei van die Slawiese woorde glagol (woord) en glagolati (praat). Die Glagolitiese alfabet word nie meer gebruik nie. By die Oosters-Ortodokse Slawiërs is dit vervang deur die eenvoudiger Cyrilliese alfabet en by die Rooms-Katolieke Slawiërs deur die Latynse alfabet.
Vorm
[wysig | wysig bron]
Herkoms
[wysig | wysig bron]Die Glagolitiese alfabet is geïnspireer deur verskeie alfabette plus drie Christelike simbole: die kruis, die sirkel (as simbool van volmaaktheid) en die driehoek (as simbool van die Drie-eenheid).
Glagolities teenoor Cyrillies
[wysig | wysig bron]| Teken | Naam | Uitspraak | Oorsprong | Moderne Cyrillies |
|---|---|---|---|---|
|
az | /a/ | Die kruisteken, of Hebreeuse א (alef) | (А а) |
|
boeki | /b/ | Onbekend, Samaritaanse /m/ is die omgekeerde teken | (Б б) |
|
wĕdĕ | /v/ | Waarskynlik van die Latynse V | (В в) |
|
glagoli | /g/ | Kursiewe Griekse γ (gamma) | (Г г) |
|
dobro | /d/ | Griekse Δ Delta (vgl. /v/ as omgekeerde /d/) | (Д д) |
|
estъ | /ɛ/ | Miskien Samaritaanse /he/ of Griekse nommer sampi (900) | (Е е) |
|
žiwĕte | /ʒ/ | Onbekend | (Ж ж) |
|
ʣelo | /ʣ/ | Onbekend | (Ѕ ѕ) |
|
zemlja | /z/ | Waarskynlik variant van Griekse θ (thèta) | (З з) |
|
iže | /i/ | Waarskynlik van Griekse ι iota met deelteken | (И и) |
|
i | /i/ | Onbekend | (І і) |
|
ģerf | /ʤ/ | Onbekend | (Ћ ћ) |
|
kako | /k/ | Hebreeus ק (qof) | (К к) |
|
ljoedie | /l/ | Waarskynlik kursiewe Griekse λ (lambda) | (Л л) |
|
mislite | /m/ | Kursiewe Griekse μ (mu) | (М м) |
|
našь | /n/ | Onbekend | (Н н) |
|
onъ | /ɔ/ | Onbekend | (О о) |
|
pokoi | /p/ | Dalk variant van vroeg-Griekse π (pi) | (П п) |
|
rьci | /r/ | Dalk verwant aan kursiewe Griekse ρ (rho) | (Р р) |
|
slowo | /s/ | Onbekend | (С с) |
|
twrьdo | /t/ | Dalk die kruisbalk van kursiewe Griekse τ (tau) | (Т т) |
|
oekъ | /u/ | Ligatuur van onъ en ižica | (У у) |
|
frьtъ | /f/ | Variant van Griekse Φ (phi) | (Ф ф) |
|
xĕrъ | /x/ | Onbekend, vergelyk /g/ en Latynse h | (Х х) |
|
otъ | /o/ | Ligatuur van onъ en sy omgekeerde | (Ѿ ѿ) |
|
šta | /ʃt/ | Ligatuur van ša en tvrьdo | (Щ щ) |
|
ci | /ʦ/ | Hebreeuse צ (tsade) | (Ц ц) |
|
črьwь | /ʧ/ | Onbekend | (Ч ч) |
|
ša | /ʃ/ | Hebreeuse ש (shin) | (Ш ш) |
|
erъ | /ъ/, /ə/ | Onbekend | (Ъ ъ) |
|
erь | /ь/ | Onbekend | (Ь ь) |
|
jatь | /ě/ | Dalk van ’n epigrafiese Griekse Α (alfa) | (Ѣ ѣ) |
|
joe | /ju/ | Onbekend | (Ю ю) |
|
Nasaliteit | N | Voorste nasaalvokaal, van Grieks Ε (epsilon) | (Ѧ ѧ) |
|
Nasale e | /ę/ | Voorste nasaalvokaal, ligatuur van estъ en nasaliteit | (Ѩ ѩ) |
|
Nasale o | /ơ/ | Agterste nasaalvokaal, ligatuur van onъ en nasaliteit | (Ѫ ѫ) |
|
Nasale ö | /jơ/ | Ligatuur van ’n onbekende letter en nasaliteit | (Ѭ ѭ) |
|
fita | /f/ | Van Griekse θ (thèta) | (Ѳ ѳ) |
|
ižica | /v/, /i/ | Ligatuur van iže en erь | (Ѵ ѵ) |
Koppelletters
[wysig | wysig bron]In die Glagolitiese alfabet word sommige klanke weergegee deur ligature, of koppelletters: twee of meer afsonderlike letters wat gekombineer word om ’n nuwe letter te vorm. ’n Voorbeeld van ’n ligatuur is die letter u (ukъ), wat saamgestel is uit die letters onъ (o) en ižica (laasgenoemde is op sy beurt weer saamgestel uit i en erь (ị). Vanweë die vorm van die Glagolitiese letters was dit maklik om sulke ligature te maak. Dit kom ook in die Latynse skrif voor, byvoorbeeld æ en œ.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]
In Morawië was daar in die 9e eeu sendelinge uit talle lande (sowel Rooms-Katolieke as Oosters-Ortodokse) en dit het groot verwarring veroorsaak. In die hagiografie van Methodius (die Vita Methodii) word genoem hoe die destydse Morawiese heerser Rostislaf die jong Bisantynse keiser Michail III versoek het om Slawiessprekende sendelinge na Morawië te stuur om die evangelie in die plaaslike taal te verkondig in plaas van in Latyn. Die patriarg van Konstantinopel, Photius, vra Cyrillus toe om na Morawië te gaan. Net voor sy vertrek het Cyrillus ’n Slawiese alfabet ontwerp. Dit is later die Glagolitiese alfabet genoem. Die eerste stuk wat Cyrillus met sy nuwe alfabet in Slawies vertaal het, is die Evangelie van Johannes uit Grieks.
Hy en sy broer Methodius ervaar egter groot teenstand in Morawië van die ander kerke. Die heidendom was ook in daardie tyd nog diep gesetel in die plaaslike bevolking. Na net veertig maande verlaat die twee broers Morawië en vertrek na Bisantium saam met hul Morawiese leerlinge.
Op weg terug na Bisantium stop die geselskap in Blatograd (Duits: Mosaburg), hoofstad van die Romeinse provinsie Pannonië, in die huidige Hongarye. Hier word die broers hartlik verwelkom en Kocel, die hertog van Pannonië, is baie geesdriftig oor die nuwe alfabet. Hy stuur vyftig studente na Cyrillus en Methodius om die letters te leer. Ná die broers se dood word hul leerlinge gearresteer, verban of selfs as slawe verkoop. Vanweë die verbanning versprei die Glagolitiese alfabet oor die hele Balkan, van die huidige republiek Masedonië tot selfs in Rusland.
In hierdie tyd ontstaan ook die Cyrilliese alfabet, wat op die Griekse skrif gebaseer is en waarskynlik deur een van Methodius se studente ontwerp is. Dit is aansienlik eenvoudiger as die Glagolitiese alfabet, veral vir mense wat vertroud is met die Griekse letters. Dit dra daartoe by dat die Cyrilliese alfabet die Glagolitiese een vinnig verdring.
In die weste van Kroasië bly laasgenoemde egter langer in gebruik en hier ontwikkel die ronde vorms van die alfabet tot ’n meer vierkantige variasie, die Kroaties-Glagolitiese alfabet.
Interessante feite
[wysig | wysig bron]- Die Glagolitiese alfabet is gebruik in die IMAX-3D-film Alien Adventure as die skrif van buiteruimtelike wesens, wie se leier se naam Cyrillus is.
- Die alfabet is ook gebruik in The Adrenalini Brothers, ’n reeks tekenprente van ’n minuut lank, as alfabet van die fiktiewe land Réndøosîa.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Literatuur
[wysig | wysig bron]- Fucic, Branko: Glagoljski natpisi. (In: Djela Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, knjiga 57.) Zagreb, 1982. 420 p.
- Fullerton, Sharon Golke: Paleographic Methods Used in Dating Cyrillic and Glagolitic Slavic Manuscripts. (In: Slavic Papers No. 1.) Ohio, 1975. 93 p.
- Gosev, Ivan: Rilszki glagolicseszki lisztove. Szofia, 1956. 130 p.
- Jachnow, Helmut: Eine neue Hypothese zur Provenienz der glagolitischen Schrift - Überlegungen zum 1100. Todesjahr des Methodios von Saloniki. In: R. Rathmayr (Hrsg.): Slavistische Linguistik 1985, München 1986, 69-93.
- Jagic, Vatroslav: Glagolitica. Würdigung neuentdeckter Fragmente, Wien, 1890.
- Kiparsky, Valentin: Tschernochvostoffs Theorie über den Ursprung des glagolitischen Alphabets In: M. Hellmann u.a. (Hrsg.): Cyrillo-Methodiana. Zur Frühgeschichte des Christentums bei den Slaven, Köln 1964, 393-400.
- Miklas, Heinz (Hrsg.): Glagolitica: zum Ursprung der slavischen Schriftkultur, Wien, 2000.
- Steller, Lea-Katharina: A glagolita írás In: B.Virághalmy, Lea: Paleográfiai kalandozások. Szentendre, 1995. ISBN 9634509223
- Vais, Joseph: Abecedarivm Palaeoslovenicvm in usum glagolitarum. Veglae, [Krk], 1917. XXXVI, 74 p.
- Vajs, Josef: Rukovet hlaholske paleografie. Uvedení do knizního písma hlaholskeho. V Praze, 1932. 178 p, LIV. tab.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Alexander M. Schenker, The Dawn of Slavic. An Introduction to Slavic Philology, New Haven & London: Yale University Press, 1995. ISBN 0300058462
- Marijke Delemarre e.a. (red.), Cyrillische Letterkunde. Bijdragen over de geschiedenis, uiterlijk en bruikbaarheid van het Russische alfabet, Rotterdam: Post Scriptum, 1993. ISBN 9080121312
