Ole Rømer
Dr Olaf Christensen Rømer (* 25. Septemberjul./5. Oktobergreg. 1644 z'Århus; † 19. September 1710 z'Kopenhagen), au Ole odèr Olaus mit Vor-, sowiè Roemer bzw. Römer mit Nochnammè, isch ä dänischè Astronom gsi. Bchannt isch èr dur diè èrstmolig Messig vu dè Leechtgschwindgkait worrè.
Rømer het vu 1662 bis 1671 Astronomi bim Erasmus Bartholin z'Kopenhagen studiert un het ab 1672 bim G. D. Cassini an dè Parisèr Stèrnwartè gschafft. Mit dè Bobachtig vu dè Jupitèrmönd isch èr am Längègradprojèkt bedeiligt gsi. Er het e Mikrometèr fèr Fèrnrohr èntwicklèt un mechanischi Modèll fèr Planetèumlaif baut (Jovilabium(1677) , Saturnarium(1678), Lunarium(1680)). Anno 1681 isch èr keniglichè Astronom un Professor an dè Universität Kopenhagen worrè. 1682 het er d'Doochtèr vum Bartholin ghirotèt. Um 1700 het èr ä gnaus Mèssinstrument fèr Stèrnörtèr èntwicklèt, dè Meridianchrais. Mit ihm het èr dur d'Mèssig vu Stèrnparallaxè vum Sirius dè schlüssig Bwiis fèr s'Modèll vum Sunnèsystem vum Kopernikus èrbringè wellè. Doch des isch èrst 1837 im F. W. Bessel glungè. Um 1700 het Dänemark uf im Rømer si Vorschlag hi dè gregorianisch Kalèndèr igfüehrt. 1702 het èr s'èrst Thèrmometèr mit zwei Fixpunktè baut, wo dr Fahrenheit noch èmè Bsuèch bi ihm wittèrèntwicklèt het (Rømer-Skala). 1705 isch èr Burgèmaistèr in Kopèhagè worrè. Sini Grätè sin bim großè Brand anno 1728 zèrstört worrè.
Liecht bweggt sich èndlich schnèll
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Uf d'Vèrmuètig, dass d'Liechtgschwindigkait nit unèndli gross isch, isch èr 1676 dur Uregèlmäßigkaitè bim Umlauf vu dè vier grossè Jupitermönd chu, Sälli Mond het Galilei 1610 èntdeckt un ihr Umlaufzittè bstimmt. Rømer het bloß dè innèrst Mond Io vèrfolgt. Er het dè Zittpunkt bstimmt, zuè dèm Io in dè Schattè vum Jupitèr itrèttè bzw. rustrèttè isch. Wènn sich d'Erde uf ihrèr Johrsbahn um d'Sunnè im Jupitèr gnähèrèt het, sin d'Vèrfinstrigè vu dè Mond 1000 bis 1400 Sekundè frièhèr iträttè, als wènn si sich èntfèrnt het. Rømer het dodrüs d'Leechtgschwindigkait zuè 214.000 - 300.000 km/s èrmittlèt (brèchnet mit 1.000 bzw. mit 1.400 s vèrfrièhtè Vèrfinsterig vum Mond). Sälli Ussag isch in vilè Physikbüèchèr z'läsè, abèr si isch falsch:
Rømer het in sinèr Arbèt im Journal des Scavans (S.233-236, 1676) bloß d'Laufzitt vum Leecht mit 22 min. fèr dè Erdbahndurmèsser agä. Fèr ihn isch's wichtig gsi, z'zaigè, dass sich s'Leecht nit augèblickli, sundèrn mit èndlichèr Gschwindigkait usbraitèt. Als Mitarbaitèr vu Cassini hätt èr ä Nähèrigswèrt fèr diè Strecki agä chännè, het des abèr nit gmacht (luèg Litèratur). Domals war dè Nochwiis vu èrè èndlichè Leechtgschwindigkait wichtigèr wiè dè Zahlèwèrt. Diè èndlich Leechtgschwindigkait isch bal au vu Isaac Newton, John Flamsteed, Edmund Halley un Christiaan Huygens akzepteert worrè. Giovanni Domenico Cassini isch dègègè no lang dè Asicht vu Descartes gfolgt, dass sich Leecht augèblickli usbraitèt.
Wil diè dri andèrè galileischè Monde Europa, Ganymed un Kallisto sehr viil langsamèr umlaufè, sin d' Vèrfinstrigè bloß sehr ugnau zittlich z'bestimmè, dorum sin si vu Rømer nit brucksichtigt worrè. Si zaigè natürlich im Prinzip dèsèlb Vèrlängerigs- un Vèrkürzigsseffekt wiè dè Mond Io.
Zahlèwèrt fèr d'Leechtgschwindigkait
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D'Leechtgschwindigkait isch èrstmols 1678 vu Christiaan Huygens zuè etwa 214 000 km/s brèchnèt worrè, indèm èr d'Laufzittagabè vu Rømer un dè Erdbahndurmèssèr vu Cassini vèrwèndèt het (èrschiinè in Abhandlig vum Leecht, 1790). Huygens hrt diè èndlich Leechtgschwindigkait fèr si Wèllèmodèll vum Leecht un zuè dè Erklärig vu dè Doppèlbrèchig bruucht. Trotzdèm wèrrè in modèrnè Physikbüèchèr Rømer au noch sehr undèrschidlichi Leechtgschwindigkaitè zuègschribè.
Litèratur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Carl B. Boyer: Early estimates of the velocity of light, in: Isis, 33 (1941), S. 24-40
- Albert van Helden: Roemer and the speed of light, in: Journal for the History of Astronomy, 14 (1983), S. 137-141
- Andrzej K. Wroblewski: De Mora Luminis, in: American Journal of Physics 53 (1985), S. 620-630
- August Ziggelaar: Ole Roemer. Short life story of a danish astronomer, in: Jim Hunt (Hrsg.): Cosmos, an educatonal challenge. Proceedings of the GIREP-conference 1986, European Space Agency, Paris 1986, S. 121-128
|
Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Ole_Rømer“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde. |