Wortschatz vum Änglische

Artikel über d änglischi Sprooch
Änglischi Sprooch
Struktur
Phonologi Wortschatz
Dialäkt
Traditionelli Dialäkt

Dr Wortschatz vum Änglische, enere weschtgermanische Sprooch zeichnet sich durch e grossi Aazaal vo Lehnwörter us andri Sprooche us. Wege dem wird in dr Volchslinguistik mängmool in Froog gstellt, ob s Änglische überhaupt e germanischi Sprooch isch; stattdesse chunt es aageblich vum Latiinisch. Dass die Vermuetig falsch isch, zeigt sich allerdings wemmer de Grundwortschatz aaluegt, wo germanisch prägt isch. Doodezue ghöre näbe alltäglichi Wörter wie mother, father, daughter, house, water, rain, storm, winter oder food un Grundverbe wie be, live, drink, eat, make, speak, walk, sleep au d gsamte Strukturwörter vo dr Grammatik wie the, it, me, you, he, she, and, to, who, what usw.

D germanische Wurzle vum Änglische

D germanische Wurzle vum Änglisch zeige sich, wemmer verschidni Wörter ussem Alltag mit denne uss andri germanischi Sprooche verglycht (Wörter, wo numme sälte uss andri Sprooche entlehnt werde):

Änglisch	Alemannisch	Dütsch	Dänisch	Schwedisch	Frysisch
hand	Hand	Hand	hand	hand	hân
boat	Boot	Boot	båd	båt	boat
apple	Apfel	Apfel	æble	äpple	apel
mother	Muetter	Mutter	moder	moder	mem
house	Huus	Haus	hus	hus	hus
cow	Chue	Kuh	ko	ko	ko
snow	Schnee	Schnee	sne	snö	snie
dream	Traum	Traum	drøm	dröm	dream
good	guet	gut	god	god	gód
green	grüen	grün	grøn	grön	grien

So hen vo de hundert hüffigschte Wörter alli ihre Ursprung im germanische Altänglisch, un vo de tuusig hüffigschte immerhy no über 80%. Je wyter mer aber vum Grundwortschatz furtgoot, je grösser isch de Aadeil vo Wörter, wo uss andre Sprooche in s Änglische cho sin. Die Zaale sin Schätzige, wo durch d Analyse vum Wortschatz wo in Zitige vorchunt, erhobe worde sin.

Zämmesetzig vum änglische Wortschatz
+/- 100% entstoot durch Rundige

Beriich	Germanisch	Französisch	Latiinisch	Sunschtigi
1000 hüffigschti	83%	11%	2%	4%
2000 hüffigschti	59%	29%	7%	7%
3000 hüffigschti	49%	34%	9%	8%
4000 hüffigschti	43%	37%	11%	9%

In dr Regel sin d Alltagswörter also germanisch, de Wortschatz vo de Fachsprooche allerdings bestoot uss französischi, vorallem aber latiinischi un griechischi Lehnwörter. Des gilt allerdings nit für alli Fachsprooche. So het de Fachwortschatz vo mangi Beruef wie z. B. de Mechaniker e starchi Tendenz uss germanischi Wurzle eigni Wörter z bilde.

Freili findet sich e Deil Paralelle numme in mangi germanischi Sprooche. So finde sich zwüschem Alemannische un em Änglische Kognate (gmeinsami Erbwörter) wie:

Änglisch	ditschi Standardsproch	Oberrhiinalemannisch	ditschi Standardsproch	vermueteti Beziähig
wet	nass; feucht; Nässe	Wetti	Nässe durch ausgelaufenes Wasser	stammverwandt
knife	em dt. no Kneip/Kneif/kneipf (Messer zum Beschneiden der Sohlen und Absätze)	Gnibbe (Gniwwe)	stumpfes Messer	stammverwandt
look	schauen	luege	schauen	stammverwandt
delve	graben	dälbe (dälwe)	graben	stammverwandt
lift	hochheben	lubfe	hochheben	stammverwandt
listen	zuhören	loose (= hochalem.)	zuhören	stammverwandt
giggle	kichern	giigele (gickele)	kichern	stammverwandt
meadow (vo Altänglisch mædwe)	Wiese	Matte	Wiese	stammverwandt
yell	schreien	vergellschtere	Angst machen	stammverwandt
turnip	Rübe; weiße Rübe	Dornipp (Dirrlips)	Fütterrübe	Lehnwort
anyway	trotzdem, in jedem Fall	änewäg (einewäg)	trotzdem	Zuefall?
always	immer	alwäg (allewäg)	jedenfalls	Zuefall?

Erschti Lehnwörter

Scho bevor d Angelsaggse uf dr Insel aacho sin, hen si Wörter ussem Latiinische überno gha, d meischte vo denne Wörter finde sich wege dem in äänlicher Form au in de andre germanische Sprooche. Doodezue ghöre street (alem. Stroos, vo lat. strada), cheese (alem. Chääs, lat. caseus) oder wine (alem. Wy, lat. vinum).

Uss dr Sprooch vo de keltische Urywohner vo England sin numme ganz wenigi Wörter in s Änglische überno worde, so z. B. bin, cradle, curse oder cross. Des hängt warschynts demit zämme, dass d Brittanier un ihri Sprooch als unterworfnes Volch kei hoche soziale Stellewärt gha hen.

Mit dr Chrischtianisierig vo de Angelsaggse sin uugfäär 400 neui Wörter ussem Latiinische in s Änglisch cho, wo allerdings numme no en Deil devo hüt no bruucht wird. Dezue ghöre abbot (Abt, lat. abbas, altäng. abbod), candle (Cherz, lat. candela, altäng. candel), church (Chilch, lat. cyriacum, altäng. cyrice), devil (Teifel, lat. diabolus, altäng. deofol), nun (Nonne, lat. nonna, altäng. nunne) oder priest (Prieschter, lat. presbyter, altäng. preost).

Im 10. Joorhundert sin durch d Glehrte in de Chlöschter wytri latiinischi Wörter in d Sprooch ygange, so z. B. plant, purple, radish, history, paper, school, fever, polite, un Verbe wie describe, discuss oder translate; d meischte vo denne Wörter sin hüt fescht in de Alltagswortschatz integriert. Viile Wörter, wo vum Latiinische in s Änglisch cho sin, hen d Römer sälber ussem Griechische überno. So goot school über s Latiinisch schola uf s Altgriechisch scholeion zrugg.

De skandinavisch Yfluss

De erschti grossi Yfluss uf de änglische Wortschatz isch allerdings de vum Altnordische, wo vo de Wikinger gsproche worde isch, wo England im spöte 8. Joorhundert mit Beitezüg heimgsuecht hen un in dr zweite Hälfti vum 9. Joorhundert schliessli en Grossdeil vo England erobret un bsiidelt hen. Es wird vermuetet, dass s Altänglisch un s Altnordische sich no äänlich gnue gsi sin, dass sich beidi Gruppe hen chönne verständige un usserdäm im Alltag mitenand verkehrt hen. Deswege fällt bi de skandinavische Lehnwörter au bsunders uf, dass es meischt Alltagswörter sin. Verbe wie ill, take, hit oder die, Grundnahrigsmittel wie bread un eggs un sogar d Pronome they, them un their chömme ussem Skandinavische.

Andri Wörter mit skandinavischem Ursprung sin bag, cake, flat, law, knife, skin, sky un wrong, alles Wörter ussem alltägliche Grundwortschatz. Zum Deil sin sogar etymologisch verwandti Wörter, wo es im Änglische scho gää het, entlehnt worde. Doodezue ghöre shirt (altänglisch) un skirt (skandinavisch), beids het im Germanische ursprüngli „churzes Gwand” bedütet.

Di alte (altänglische) Wörter hän zum Deil überläbt, sin aber bedütigsmeeßig starch ygschränkt worde: S nordgermanisch take isch s normal Wort für „nää“ worde, weschtgermanisch nim heißt numme no „stibitze“; nordgermanisch sky isch s normaal Wort für „Himel“ worde, weschtgermanisch heaven isch numme no dr religiös Himel, oder nordgermanisch cast hät mitghulfe, dass s weschtgermanisch warp numme no „si verwärffe (vom Holz)“ meint. Anderi alti weschtgermanischi Wörter sind numme no umgangssprochlich, öbbe hem „ihnen“ (Objektiv Plural vo „sie“) as em: me schrybt mit em nordgermanische Wort we love them „mir händ si gärn“, aber uspräche cha me alewyl no we love em – hüt meint me, em seg gchürzt us them, aber des isch nid richtig, des isch s alt hem.

De französisch Yfluss

Mit dr Erobrig vo England durch de normännischi Herzog Wilhelm de Eroberer im Joor 1066 het sich d Entwigglig vo dr änglische Sprooch un vor allem em Wortschatz massgeblich verändret. Durch d Erobrig isch s Französisch bis zum Änd vum 13. Joorhundert d Sprooch vo dr gsellschaftliche Elite worde. Doodurch het sich de Wortschatz vum Änglische grundlegend verändret: er isch vumene homogene, germanische Wortschatz zumene gmischt germanisch-romanische Wortschatz worde. So sin im Altänglische bloss 3% vo de Wörter Lehnwörter gsi, bis zum 15. Joorhundert allerdings scho 25%.

In de 200 Joor nooch dr Erobrig sin no relativ wenigi französischi Wörter in s Änglische überno worde, uugfäär 900 sin vor 1250 bekannt. Doodezue ghöre zum Byspil air, beauty, danger, feast, flower, jealous, judge, liquor, peace, soil oder story. Dr Grossdeil vo de Wörter isch warschynts ersch in d Änglische Sprooch überno worde, wo d Oberschicht aagfange het Änglisch als Muettersprooch z rede, un debi ihre französische Fachwortschatz mit überno het.

Bi viilene französische Lehnwörter vorem 13. Joorhundert cha mer erkenne, dass si ussem normänische Dialäkt vum Französische, wo d Erobrer gsproche hen, überno worde sin. So hen viili änglischi Wörter dört de normänisch Diphthong ei, wo im Französisch vo Zentralfrankriich oi ussgsproche un gschriibe worde isch: prey, strait oder veil zum Byspil vo Normänisch preie, estreit un veile, statt Zentralfranzösisch proie, étroit un voile. En wytres Byspil sin Wörter, wo mit /ga/ un /ka/ aafange, wo im Zentralfranzösische zue /ʒ/ un /ʃ/ verschobe gsi sin. So findet mer im Änglische d normänischi Ussproch in Wörter wie garden oder catch, statt Zentralfranzösisch jardin un chasser.

In mangi Fäll isch s glych Wort in normänischer un zentralfranzösischer Ussproch zweimool mit verschidnigi Bedütige überno worde: ward (nor.) un guard (frz.) oder warranty un guarantee . Dr Grossdeil vo de französische Lehnwörter isch allerdings noochem 13. Joorhundert ussem zentralfranzösisch Dialäkt vo un um Paris ume überno worde.

De Yfluss vum Französische het mehreri Themeberych erfasst. So findet mer französischi Wörter im Wortschatz für d Verwaltig: court, crown, people, country, duke, empire, parliament, tax, em religiöse: baptism, cardinal, cathedral, prayer, religion, virgin, em Militär: arms, army, battle, defend, enemy, soldier, dr Chleidig: button, boots, coat, fashion, dress, robe, dr Kunscht: art, dance, literature, music, colour, paint, dr Bildig: anatomy, medicine, noun, geometry, un em Heim: blanket, ceiling, curtain, cushion, towel.

Oft isch e französischs Wort überno worde un s germanische Wort, wo e äänlichi Bedütig gha het, isch bybhalte worde. In so Fäll wird s französisch Wort in dr Regel in formeleri Stilebene bruucht, d germanische Wörter sin degäge alltäglicher un heimeliger:

„A person who falls into the water has far better chances of being rescued by shouting Help! Help! rather than Aid! Aid! or Assistance! Assistance! And, as Simeon Potter says, ‘We feel more at ease after getting a hearty welcome than after being granted a cordial reception'.“.

„Öber wo in s Wasser gheit het vil bessri Schoonse dass er grettet wird wenner Help! Help! rueft, statt Aid! Aid! oder Assistance! Assistance! [aid un assistance sin französischi Lehnwörter]. Un, wie der Simeon Potter sait, 'mir sin entspannter wemmer miteme hearty welcome, statt enere cordial reception empfange worde sin.'“

Intressant isch d Entwigglig bi Tiername. In dr Regel isch s Wort für s Tier sälber e germanischs Erbwort: calf, deer, ox, pig, d Wörter für s Fleisch vum Tier hen allerdings en französische Ursprung: veal, venison, beef, pork. Es wird oft aagno, dass des doodruf zruggzfüere isch, dass d Tier vo de änglischsproochige Buure ufzoge worde, s Fleisch deno aber für d französischsproochige Adlige vorgsänne gsi isch. Luut em R. W. Burchfield isch des allerdings e hartnäckigi Legende, im Mittelalter hätte d Wörter d glychi Bedütig gha un syge ersch im 18. Joorhundert uf s Tier bzw. uf s Fleisch bschränkt worde.

De starchi Yfluss vum Französische zeigt sich sogar in dr Morphologi vum Änglische. Französischi Morphem chönne aa germanischi Wörter aaghängt were un umgekehrt. So finde sich französischi Lehnwörter mit germanische Suffix wie beauti-ful, faith-less, gentle-ness, ungrac-ious, gentle-man, colour-less, oder cheer-ful, un au französischi Affix aa germanischi Wörter wie in talk-ative oder unknow-able.

Dr Yfluss vo dr Renaissance

Durch de Yfluss vo dr Renaissance isch de änglisch Wortschatz no emool starch aagwaggse. D bildeti Schicht het in derre Zit als Deil vunere Ussbildig au Latiinisch un Griechisch glehrt, un bim Übersetze vo Teggscht in s Änglische oft Wörter lieber überno statt neii z bilde. Statt französischi Wörter sin jetz ab em 16. Joorhundert meh un meh latiinischi un altgriechischi Wörter in de Wortschatz ufgno worde. S Französisch het trotzdäm en grosse Yfluss bhalte, vorallem im Militärische un dr Medizin (anatomy, muscle), aber au Alltagswörter wie invite oder enter sin zu dere Zit überno worde.

Bi vilene Wörter isch freili nit ganz sicher, ob si ussem Französische, diräkt ussem Griechische oder ussem Latiinische entlehnt worde sin, wyl viili latiinischi Wörter sälber ussem Griechische stamme.

Durch d verschidnige Schichte vo Entlehnige gits hüt vilmool mehreri Wörter mit äänlicher Bedütig, wo aber uss verschidnigi Sprooche stamme. Byspil defür sin ask (altänglisch), question (französisch) un interrogate (latiinisch), oder rise (altänglisch), mount (französisch), ascend (latiinisch).

Au uf d Morphologi hen s Latiinisch un s Griechisch en grosse Yfluss gha, so sin Suffix wie –ence, -ancy, oder -ia, -ium, -ious un -ate un Prefix wie post-, sub- un super- hüt Deil vo dr produktive Morphologi vum Änglische, des heisst si chönne aa andri Wörter (au germanischi) aaghängt were zume neii Wörter bilde.

Usser latiinischi un griechischi Wörter sin aber au Wörter uss andri Sprooche in s Änglisch cho. Ussem Holländisch sin vorallem Alltagswörter wie pickle, yacht, rant, trigger, bully, cookie, crap, gin, kid, booze, scoop oder track cho. Ussem Italienisch sin Wörter ussem kulturelle Berych cho, vorallem uss dr Musik, wie piano, duet oder opera, aber au Wörter wie architecture oder balcony.

Was uffällt, isch dass ussem Holländische, wo wie s Änglisch e germanischi Sprooch isch, Subschtantiv wie au Verbe entlehnt worde sin, uss Sprooche wie em Italienische, Spanische oder Portugiesische allerdings fascht numme Subschtantiv.

Entlehnige vum Zitalter vo de Entdeckige

Durch d Erkundig un Kolonialisierig vo Amerika durch d Europäer sin no emool bsunders vili Wörter in s Änglische cho. En Grossdeil devo chömme ussem Spanisch oder Portugiesisch, sin aber vo denne Sprooche zum Deil sälber uss Sprooche vo de Urywohner überno worde. Doo dezue ghöre zum Byspil Wörter wie chocolate (vo Spanisch chocolata, ursprüngli Nahuatl xocolatl), avocado (span. aguacate, vo Nahuatl ahuacatl), tomato (span. tomate, Nahuatl xitomatl), cigar (span. cigarro, ursprüngli Maya sicar), hurricane (span. haracán, vo Taino hurákan), ranch (vo span. rancho = Hütte) oder rodeo (vum spanische Verb rodear = yfange).

Andri Wörter sin vum Änglische diräkt überno worde, so zum Byspil Bezeichnige für Tier un Pflanze wo d Europäer nit kennt hen wie skunk (Stinktier), raccoon (Waschbär) oder squash (Kürbis) uss de Algonkinsprooche.

Andri Byspil sin Wörter ussem Hindi (karma, thug, loot, shampoo) oder australischi Urywohnersprooche wie em Wort kangaroo uss dr Guugu-Yimithirr-Sprooch.

Über de Umwäg vum Spanische sin au vili arabischi Wörter entlehnt worde, wie zum Byspil admiral (أميرالبحار, amīr al-bihār, Kommandant vo de See), assassin (vo dr arabische Bezeichnig für d Assassine-Sekte حشاشين ḥashshāshīn), mattress (مطرح matrah) oder orange (نارنج naranj, ursprüngli über s Persische ussem Sanskrit).

Neieri Entwigglig

In dr neiere Zit werde Wörter uss allene möglichi Sprooche in d Alltagssprooch überno. Ussem Dütsche zum Byspil Wörter wie kindergarten, edelweiss, gesundheit, rucksack, streusel oder schnapps.

Vili Wörter bezeichne kulturelli Gegeständ oder kulinarischi Bsunderheite wie sushi ussem Japanische oder quesadilla ussem Spanische.

Ussem Alemannische schliessli sind d Wörter Müesli als muesli ([ˈmjuːzli] oder [ˈmuːzli] ussgsproche) und Putsch als putsch ([pʊtʃ]) überno worde.

Wortschöpfige

Näbe Entlehnige bildet s Änglische uf verschidi Wäg eigni Wörter. Durch Komposition wird zum Byspil uss alti Wörter e neis bildet. Aktueli Byspil defür sin z. B. software oder skyscraper. In neischter Zit isch au s Verschmelze vo Wörter hüffig; so smog uss smoke un fog, blog vo web log oder brunch vo breakfast un lunch.

Durch d Volchsetymologi were mangi Wörter nei analysiert. So goot s Wort hamburger zwar uf d Stadt Hamburg zrugg, isch aber in dr Zwüschezit als ham (Schinke) + burger nei analysiert worde. Doodurch isch e neis Wort burger entstande, wo jetz als produktivs Morphem neii Wörter mit bildet were: cheeseburger, fishburger usw.

Usserdäm verändre alti Wörter mangmool ihri Bedütig. So isch d Bedütig vo Wörter historisch oft abgschwächt worde: s Wort soon z. B. het ursprüngli „sofort“ bedütet, hüt allerdings bloss no „bald“. In neierer Zit verändret zum Byspil s Wort wicked (ursprüngli „bös“, „verdorbe“) sy Bedütig: in dr Sprooch vo jüngeri Sprecher meint mer demit „bsunders toll“. E wytres Byspil isch s Wort gay, wo früener „froh“, „glücklich“ bedütet het, speeter denn in s Negetiv dreeit „läbesluschtig, liederlich, promisk“ – und hüt „homosexuel“ meint, woby me dodrby wider an di alt Bedütig „fröhlich“ aaschließt. Inzwüsche het sich d Bedütig aber no emool verändret: jüngri Sprecher meine mit gay vilmool „langwiilig“.