আৰ. ডি. বৰ্মন

আৰ. ডি. বৰ্মন
আৰ. ডি. বৰ্মন
	; বৰ্মন,১৯৮১
জন্ম	ৰাহুল দেৱ বৰ্মন; ২৭ জুন, ১৯৩৯; কলিকতা, ব্ৰিটিছ শাসন, ব্ৰিটিছ ভাৰত; (বৰ্তমান কলিকতা, পশ্চিমবংগ, ভাৰত)
মৃত্যু	০৪ জানুৱাৰী, ১৯৯৪ (৫৪ বছৰ); বোম্বে (বৰ্তমান মুম্বাই), মহাৰাষ্ট্ৰ, ভাৰত
ৰাষ্ট্ৰীয়তা	ভাৰতীয়
অন্য নাম	পঞ্চম দা,শাহেনশা-ই-মিউজিক
পেচা	সংগীত পৰিচালনা,; সংগীত সুৰকাৰ,; গায়ক,; অভিনেতা,; সংগীত ব্যবস্থাপক,; সংগীত প্ৰযোজক,; সংগীতজ্ঞ
সক্ৰিয় হৈ থকা সময়	১৯৬১-১৯৯৪
দাম্পত্যসঙ্গী	ৰীতা পেটেল (বি. ১৯৬৬; বিবি. ১৯৭১); আশা ভশ্লে (বি. ১৯৮০);
পিতৃ-মাতৃ	এছ. ডি. বৰ্মন; মীৰা দেৱ বৰ্মন;

ৰাহুল দেৱ বৰ্মন(ইংৰাজী: Rahul Dev Burman); এজন ভাৰতীয় সংগীত পৰিচালক অভিনেতা হিন্দী চলচ্চিত্ৰ সংগীত উদ্যোগৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ আৰু সফল সংগীত পৰিচালকসকলৰ ভিতৰত অন্যতম বুলি গণ্য কৰা হয়। ১৯৬০ চনৰ পৰা নব্বৈৰ দশকলৈকে বৰ্মনে ৩৩১খন ছবিৰ সংগীত ৰচনা কৰিছিল, যাৰ ফলত তেওঁৰ ৰচনাৰ সৈতে সংগীত দলে ভাৰতীয় সংগীত জগতত এক নতুন স্তৰ কঢ়িয়াই আনিছিল।^[1]বৰ্মনে কিংবদন্তি গায়ক মহম্মদ ৰফি, কিশোৰ কুমাৰ, লতা মংগেশকাৰ, আৰু আশা ভোছলেৰ সৈতে বহু সংগীতৰ কাম কৰিছিল।^[2]তেওঁ গীতিকাৰ গুলজাৰৰ সৈতেও বহুলভাৱে কাম কৰিছিল আৰু তেওঁৰ সৈতে কেৰিয়াৰৰ কিছুমান স্মৰণীয় সংখ্যা গীত ৰচনা কৰিছে। পাঞ্চম বুলি ডাকনাম দিয়া তেওঁ আছিল একমাত্ৰ পুত্ৰ সুৰকাৰৰ এছ.ডি.বৰ্মন শচীন দেৱ বৰ্মন আৰু বাংলা গীতিকাৰ পত্নী মীৰা দেৱ বৰ্মন। তেওঁ মূলতঃ হিন্দী চলচ্চিত্ৰ জগতত সুৰকাৰ হিচাপে সক্ৰিয় আছিল আৰু কেইটামান গীতৰ বাবেও কণ্ঠদান কৰিছিল।^[3] তেওঁ ভাৰতীয় সংগীত পৰিচালকৰ পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মৰ বাবে শক্তিশালী আৰু প্ৰভাৱশালী হিচাপে কৰি থৈ যোৱাৰ বাবে কাম কৰিছিল।^[3]তেওঁৰ গীতসমূহ ভাৰত তথা বিদেশতো যথেষ্ট জনপ্ৰিয়তা আছে। তেওঁৰ মৃত্যুৰ বহু বছৰৰ পিছতো তেওঁৰ গীতসমূহ নতুন গায়ক আৰু সুৰকাৰৰ বাবে প্ৰেৰণা আৰু আদৰ্শ আছিল।^[4]

জীৱনী

তেওঁ হিন্দী চলচ্চিত্ৰৰ সুৰকাৰ আৰু গায়ক, শচীন দেৱ বৰ্মন, আৰু গীতিকাৰ পত্নী মীৰা দেৱ বৰ্মন (জন্ম দাসগুপ্ত), কলিকতাত বৰ্মনৰ জন্ম হৈছিল। প্ৰথম অৱস্থাত মাতৃৰ ফালৰ পৰা আইতাই তেওঁক টুবলু বুলি ডাকনাম দিছিল যদিও পিছলৈ তেওঁক পঞ্চম ডাকনামেৰে পৰিচিত হৈছিল। কিছুমান কাহিনী অনুসৰি তেওঁক পাঞ্চম বুলি ডাকনাম দিয়া হৈছিল কাৰণ সৰুতে যেতিয়াই তেওঁ কান্দিছিল তেতিয়াই সংগীত সংকেতৰ পঞ্চম টোকা (পা), গ মেজৰ স্কেলত জি টোকাত বাজিছিল; হিন্দুস্তানী ধ্ৰুপদী সংগীতত পাঞ্চম পঞ্চম স্কেলৰ ডিগ্ৰীৰ নাম: (IAST: Ṣaḍja, Ṛṣabha, Gandhara, Midhyma, Pañchama, Dhaivata, Niṣāda)। আন এটা তত্ত্বত কোৱা হৈছে যে কেঁচুৱাটোৰ ডাকনাম পঞ্চম ৰখা হৈছিল কাৰণ পাঁচটা ভিন্ন টোকাত কান্দিব পাৰিছিল। তথাপিও আন এটা সংস্কৰণ হ'ল যেতিয়া ভাৰতীয় প্ৰবীণ অভিনেতা অশোক কুমাৰ এজন নৱজাত ৰাহুলক বাৰে বাৰে পা চিলেবলটো উচ্চাৰণ কৰা দেখিলে। তেতিয়া তেওঁ ল'ৰাজনক পাঞ্চম বুলি ডাকনাম দিলে।^[5]বৰ্মনে পশ্চিমবংগৰ কলকাতাত তীৰ্থপতি প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা প্ৰাথমিক শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে। তেওঁৰ পিতৃ এছ. ডি. বৰ্মন হিন্দী ছবি আৰু হিন্দী ভাষাৰ বাবে মুম্বাই ভিত্তিক হিন্দী চলচ্চিত্ৰ উদ্যোগৰ এজন বিখ্যাত সংগীত পৰিচালক আছিল। সোতৰ বছৰ বয়সত আৰ. ডি. বৰ্মনে তেওঁৰ প্ৰথম গীত আয়ে মেৰী টোপি পলাত কে আ ৰচনা কৰিছিল। যিটো গীত তেওঁৰ পিতৃয়ে ফুণ্টুছ (১৯৫৬) ছবিখনত পৰিচালনা কৰিছিল। সৰ জো তেৰা চক্ৰায় গীতটিৰ সুৰও তেওঁ সৰুতে ৰচনা কৰিছিল। তেওঁৰ পিতৃয়ে ইয়াক গুৰু দত্তৰ প্যাছা (১৯৫৭)ৰ শব্দৰ ৰেখাত অন্তৰ্ভুক্ত কৰিছিল।^[6]বৰ্মনে মুম্বাইত উস্তাদ আলি আকবৰ খান, (সৰোদ) আৰু সমতা প্ৰসাদ পৰা (তাবলা) প্ৰশিক্ষণ লৈছিল।^[7]

সংগীত জগত

বৰ্মনে দেউতাকৰ সংগীত সহায়ক হিচাপে কৃতিত্ব দিয়া কিছুমান উল্লেখযোগ্য ছবিৰ ভিতৰত চলতী কা নাম গাড়ী (১৯৫৮), কাগাজ কে ফুল (১৯৫৯), তেৰে ঘৰ কে ছামনে (১৯৬৩), বন্দীনী (১৯৬৩), জিদ্দি (১৯৬৪), গাইড (১৯৬৫) আৰু টিন ডেভিয়ান (১৯৬৫)। বৰ্মনে পিতৃৰ কম্পোজিচনত হাই আপনা দিল তো আৱৰাৰ বাবেও মাউথ অৰ্গেন বজাইছিল আৰু সলভা ছাল ছবিত অভিনয় কৰিছিল আৰু গায়ক হিচাপে হেমন্ত মুখোপাধ্যায় আছিল। ^[8]১৯৫৯ চনত বৰ্মনে গুৰু দত্তৰ সহকাৰী নিৰঞ্জনে পৰিচালনা কৰা ৰাজ ছবিৰ সংগীত পৰিচালক হিচাপে চুক্তিবদ্ধ হয়। অৱশ্যে ছবিখন কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ নহ'ল। এই গুৰু দত্ত আৰু ৱাহিদা ৰেহমান অভিনীত ছবিখনৰ গীতৰ কথা লিখিছিল গীতিকাৰ শৈলেন্দ্ৰ। ছবিখন শ্বেলফত ৰখাৰ পূৰ্বে বৰ্মনে ছবিখনৰ বাবে দুটা গীত ৰেকৰ্ডিং কৰিছিল। প্ৰথমটো গীত গাইছিল গীতা দত্ত আৰু আশা ভোছলে, আৰু দ্বিতীয়টো গীতৰ কণ্ঠ আছিল শমশাদ বেগম।^[9] স্বতন্ত্ৰ সংগীত পৰিচালক হিচাপে বৰ্মনৰ প্ৰথমখন মুক্তি পোৱা ছবি আছিল ছোটে নবাব (১৯৬১)। বিখ্যাত হিন্দী চলচ্চিত্ৰ কমেডিয়ান মেহমুদ য়ে যেতিয়া ছোটে নবাব প্ৰযোজনা কৰাৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল, তেতিয়া তেওঁ প্ৰথমে সংগীতৰ বাবে বৰ্মনৰ পিতৃ শচীন দেৱ বৰ্মনৰ কাষ চাপিছিল। কিন্তু এছ. ডি. বৰ্মনে তেওঁ অনুপলব্ধ বুলি কৈছিল আৰু তেওঁ এই প্ৰস্তাৱ নাকচ কৰে। এখন সভাত মেহমুদে লক্ষ্য কৰিছিল যে ৰাহুলে tabla বজাই আছে আৰু তেতিয়াই তেওঁক ছোটে নবাবৰ সংগীত পৰিচালক হিচাপে চহী কৰিছিল। ^[9] পিছলৈ বৰ্মনে মেহমুদৰ সৈতে ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক গঢ়ি তোলে আৰু মেহমুদৰ ভূত বাংলা (১৯৬৫)ত কেমিঅ' ৰূপায়ণ কৰে। .^[9]সংগীত পৰিচালক হিচাপে বৰ্মনৰ প্ৰথম হিট ছবি আছিল তীছৰি মানজিল (১৯৬৬)। বৰ্মনে ছবিখনৰ প্ৰযোজক আৰু লেখক নাছিৰ হুছেইনক পৰামৰ্শ দিয়াৰ বাবে গীতিকাৰ মাজৰু চুলতানপুৰীক কৃতিত্ব দিছিল।^[10]তীছৰী মানজিলৰ ছটা গীত আছিল। সকলোবোৰ গীত মাজৰূহ চুলতানপুৰীয়ে লিখিছিল, আৰু মহম্মদ ৰফীয়ে গাইছিল। ইয়াৰে চাৰিটা আশা ভোছলেৰ সৈতে যুটীয়া গীত আছিল। যাক বৰ্মনে পিছলৈ বিয়া কৰাইছিল। তাৰ পাছত নাছিৰ হুছেইনে বাহাৰণ কে সপনে (১৯৬৭), পিয়াৰ কা মৌসম (১৯৬৯) আৰু [ [য়াদোন কি বাৰাত]] (১৯৭৩)। পাডোছন (১৯৬৮)ৰ বাবে বৰ্মনৰ স্ক'ৰ ভাল সমাদৰ লাভ কৰিছিল। ইফালে জুৱেল থিফ (১৯৬৭) আৰু প্ৰেম পূজাৰী (১৯৭০)কে ধৰি ছবিৰ বাবে পিতৃৰ সহায়ক হিচাপে কাম কৰি কৰিছিল।

বিবাহ

বৰ্মনৰ প্ৰথম পত্নী আছিল ৰীতা পেটেল, যাক তেওঁ দাাৰ্জিলিংত লগ পাইছিল। অনুৰাগী ৰীতাই বন্ধুসকলক বাজি ধৰিছিল যে তাই বৰ্মনৰ সৈতে ফিল্ম-ডেট পাব পাৰিব। ১৯৬৬ চনত দুয়োৰে বিবাহ হয় আৰু ১৯৭১ চনত বিবাহ বিচ্ছেদ হয়।^[11] পৰিচাই(১৯৭২) চলচ্চিত্ৰৰ মুছাফিৰ হুন ইয়াৰোণ গীতটো বিচ্ছেদৰ পিছত হোটেলত থকাৰ সময়তে ৰচনা কৰা হৈছিল।^[12]১৯৮০ চনত বৰ্মনে আশা ভোছলেৰ সৈতে বিবাহপাশত আবদ্ধ হয়। একেলগে বহু হিট গীত ৰেকৰ্ডিং কৰাৰ লগতে বহুতো লাইভ পৰিবেশনও মঞ্চস্থ কৰে। অৱশ্যে তেওঁৰ জীৱনৰ শেষৰ ফালে দুয়ো একেলগে নাথাকিল।^[13]জীৱনৰ পিছৰ কালছোৱাত বৰ্মনৰ আৰ্থিক অসুবিধা হৈছিল। তেওঁৰ মৃত্যুৰ তেৰ বছৰৰ পাছত ২০০৭ চনত মাতৃৰ মীৰাৰ মৃত্যু হয়।^[14]

জনপ্ৰিয়তা

১৯৭০ চনত কাটি পতংগ ছবিত ৰাজেশ খান্না অভিনীত কিশোৰ কুমাৰৰ গীতৰ দ্বাৰা বৰ্মনে অতি জনপ্ৰিয় হৈ পৰে। (১৯৭০) নামৰ সংগীতৰ হিট ছবিখনৰ আৰম্ভণি হৈছিল ১৯৭০ চনৰ আৰাধনা খ্যাতিৰ শক্তি সমন্ত দ্বাৰা পৰিচালিত ধাৰাবাহিক ছবিত। ইয়াৰ গীত "য়েহ ছাম মস্তানী" আৰু কিশোৰ কুমাৰে গোৱা "য়েহ জো মহব্বত হায়" তৎক্ষণাত জনপ্ৰিয় হৈ পৰে। কিশোৰ কুমাৰৰ উপৰিও বৰ্মনে লতা মংগেশকৰ, [[[মহম্মদ ৰফি]] আৰু আশা ভোছলে গোৱা কেইবাটাও জনপ্ৰিয় গীতৰ ৰচনা কৰিছিল। ১৯৭০ চনত বৰ্মনে দেৱ আনন্দৰ হৰে ৰাম হৰে কৃষ্ণ চলচ্চিত্ৰৰ সংগীত ৰচনা কৰে।^[15]এই ছবিখনত আশা ভোছলেৰ গীত দুম মাৰো দম হিন্দী চলচ্চিত্ৰ সংগীত এক অন্যতম জনপ্ৰিয় সংগীত হিচাপে পৰিগণিত হয়। সেই একে বছৰতে বৰ্মনে অমৰ প্ৰেম ছবিৰ বাবে সংগীত ৰচনা কৰে। লতা মংগেশকাৰৰ গীত "ৰাইনা বীতি যায়" হিন্দী চলচ্চিত্ৰ সংগীতত শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ ৰত্ন হিচাপে গণ্য কৰা হয়। ১৯৭১ চনত বৰ্মনৰ আন আন হিট গীতসমূহৰ ভিতৰত বুদ্ধ মিল গয়াৰ চলচ্চিত্ৰ ৰোমাণ্টিক গীত "ৰত কালি এক খোৱাব মেই" আৰু হেলেন অভিনীত কেবাৰে কাৰাভান (১৯৭১)ৰ পৰা "পিয়া তু আব তো আজা" গীত। কেৰাভানৰ বাবে তেওঁ প্ৰথম ফিল্মফেয়াৰ বঁটা মনোনয়ন লাভ কৰে। ১৯৭২ চনত বৰ্মনে সীতা ঔৰ গীতা, ৰামপুৰ কা লক্ষ্মণ, মেৰে জীৱন সাথী (১৯৭২) আদিকে ধৰি কেইবাখনো ছবিৰ সংগীত ৰচনা কৰে। বম্বে টু গোৱা (১৯৭২), অপ্না দেশ আৰু পৰচাই। তাৰ পিছৰপৰা তেওঁৰ সফলতা অব্যাহত থাকিল যাদোন কি বাৰাত(১৯৭৩), আপ কি কাছাম (১৯৭৪), শ্বোলে (১৯৭৫) আৰু আন্ধি (১৯৭৫)। ১৯৭৫ চনত মা কি পুকাৰ নামৰ এখন সৰু তথ্যচিত্ৰ ছবিৰ বাবেও তেওঁ গীত ৰচনা কৰিছিল। পিতৃ এছ. ডি. বৰ্মন যোৱাৰ পিছত বৰ্মনে মিলি (১৯৭৫) চনৰ সংগীত সম্পূৰ্ণ কৰিছিল। মহম্মদ ৰফীয়ে বৰ্মনৰ দ্বাৰা ৰচিত হম কিছিছে কুম নাহিন (১৯৭৭)ৰ পৰা "ক্যা হুয়া তেৰা ৱাদা" গীতটোৰ বাবে শ্ৰেষ্ঠ পুৰুষ প্লেবেক গায়কৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় চলচ্চিত্ৰ বঁটা লাভ কৰে। কাছমে ভাদে (১৯৭৮), ঘৰ (১৯৭৮), গোল মাল আদি ছবিৰ বাবে কেইবাটাও জনপ্ৰিয় গীত ৰচনা কৰি গৈছিল। খুবছুৰাট (১৯৮০) সনম তেৰী কাছাম (১৯৮২), (১৯৮১) চনত তেওঁ প্ৰথম ফিল্মফেয়াৰ শ্ৰেষ্ঠ সংগীত পৰিচালক বঁটা লাভ কৰে। ১৯৮১ চনত তেওঁ [[ৰকি (১৯৮১), ছাট্টে পে সত্তা আৰু লাভ ষ্ট'ৰী (১৯৮১) চনৰ ছবিৰ বাবেও জনপ্ৰিয় সংগীত ৰচনা কৰে। অভিজিত ভট্টাচাৰ্যক আনন্দ ঔৰ আনন্দ (১৯৮৪)ত বৰ্মনে তেওঁৰ ডাঙৰ বিৰতি দিছিল, যদিও বহু আগতেই তেওঁ আত্মপ্ৰকাশ কৰিছিল কেবাখনো ছবি হৰিহৰণ প্ৰথমে কবিতা কৃষ্ণমূৰ্তিৰ সৈতে যুটীয়া গীতত লক্ষ্য কৰা হৈছিল। ১৯৮৫ চনত বক্সাৰ চলচ্চিত্ৰখনৰ সুৰ বৰ্মনে কৰিছিল। মহম্মদ আজিজ য়ে বৰ্মনৰ অধীনত শিভা কা ইনছাফ (১৯৮৫) ছবিৰে অভিষেক ঘটায়। কিশোৰ কুমাৰ,ৰাজেশ খান্না,আৰ.ডি.বৰ্মনে একেলগে ৩২খন ছবিত কাম কৰিছে। এই ছবি আৰু গীতসমূহ আজিলৈকে সমগ্ৰ বিশ্বৰ ভিতৰত জনপ্ৰিয় হৈ আছে।

তথ্যসূত্ৰ

↑ Douglas Wolk (December 1999). "SoundFiles: MP3s and other bytes worth your memory". Spin খণ্ড 15 (12): 169. ISSN 0886-3032.
↑ "Lata Mangeshkar on R D Burman: Pancham Died Too Young, Unhappy". The Indian Express. http://indianexpress.com/article/entertainment/music/he-died-too-young-unhappy-lata-mangeshkar-on-rd-burman/.
↑ ^3.0 ^3.1 Tejaswini Ganti (2004). Bollywood: a guidebook to popular Hindi cinema. Psychology Press. পৃষ্ঠা. 111–112. ISBN 978-0-415-28854-5. https://archive.org/details/bollywoodguidebo0000gant/page/111.
↑ "Nelly Furtado's 'Say it Right' samples Asha Bhonsle and RD Burman's Duniya Mein Logon Ko". https://www.whosampled.com/sample/768408/Nelly-Furtado-Say-It-Right-Asha-Bhosle-R.D.-Burman-Duniya-Mein-Logon-Ko/.
↑ Mini Anthikad-Chhibber (1 July 2003). "Beat poet". The Hindu. http://www.hindu.com/thehindu/mp/2003/07/01/stories/2003070100260100.htm.
↑ Dinesh Raheja; Jitendra Kothari (1996). The hundred luminaries of Hindi cinema. India Book House Publishers. পৃষ্ঠা. 119. ISBN 978-81-7508-007-2.
↑ Deepa Ganesh (18 August 2010). "Backbones take centre stage". The Hindu. http://www.hindu.com/mp/2010/08/18/stories/2010081850140400.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 March 2012.
↑ Avijit Ghosh (3 April 2010). "RDX unplugged". The Times of India. Archived from the original on 3 January 2013. https://archive.today/20130103064853/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-04-03/news-and-interviews/28114192_1_documentary-music-film.
↑ ^9.0 ^9.1 ^9.2 Hanif Zaveri (2005). Mehmood, a man of many moods. Popular Prakashan. পৃষ্ঠা. 72–74. ISBN 978-81-7991-213-3.
↑ "R D Burman – My God, That's My Tune". Panchamonline.com. http://www.panchamonline.com/articles/thatsmytune.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 February 2012.
↑ Chaitanya Padukone (1 January 2008). "An ode to Pancham". DNA. http://www.dnaindia.com/entertainment/report_an-ode-to-pancham_1142672.
↑ "Revealed: Unknown facts about RD Burman!". rediff.com. 5 May 2011. http://www.rediff.com/movies/slide-show/slide-show-1-revealed-unknown-facts-about-rd-burman/20110512.htm?print=true। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 March 2012.
↑ Ajitabh Menon. "when the beats stopped". Panchamonline. http://www.panchamonline.com/articles/rddemise.htm.
↑ "S.D. Burman's wife dead". The Hindu. 17 October 2007. Archived from the original on 17 October 2007. https://web.archive.org/web/20071017210403/http://hindu.com/2007/10/17/stories/2007101753250500.htm.
↑ "It was Lata versus Asha over Dum Maro Dum! This created a barrier between both singers.". rediff.com. 10 May 2011. http://www.rediff.com/movies/slide-show/slide-show-1-excerpt-from-rd-burman-biography/20110510.htm?print=true। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 March 2012.

[Douglas_Spin_1999-1] Douglas Wolk (December 1999). "SoundFiles: MP3s and other bytes worth your memory". Spin খণ্ড 15 (12): 169. ISSN 0886-3032.

[IELataRD-2] "Lata Mangeshkar on R D Burman: Pancham Died Too Young, Unhappy". The Indian Express. http://indianexpress.com/article/entertainment/music/he-died-too-young-unhappy-lata-mangeshkar-on-rd-burman/.

[Tejaswini2004-3] 3.0 ^3.1 Tejaswini Ganti (2004). Bollywood: a guidebook to popular Hindi cinema. Psychology Press. পৃষ্ঠা. 111–112. ISBN 978-0-415-28854-5. https://archive.org/details/bollywoodguidebo0000gant/page/111.

[Nelly_Furtado-4] "Nelly Furtado's 'Say it Right' samples Asha Bhonsle and RD Burman's Duniya Mein Logon Ko". https://www.whosampled.com/sample/768408/Nelly-Furtado-Say-It-Right-Asha-Bhosle-R.D.-Burman-Duniya-Mein-Logon-Ko/.

[TheHindu_203_Beat-5] Mini Anthikad-Chhibber (1 July 2003). "Beat poet". The Hindu. http://www.hindu.com/thehindu/mp/2003/07/01/stories/2003070100260100.htm.

[DineshJitendra1996-6] Dinesh Raheja; Jitendra Kothari (1996). The hundred luminaries of Hindi cinema. India Book House Publishers. পৃষ্ঠা. 119. ISBN 978-81-7508-007-2.

[7] Deepa Ganesh (18 August 2010). "Backbones take centre stage". The Hindu. http://www.hindu.com/mp/2010/08/18/stories/2010081850140400.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 March 2012.

[TOI_2010_RDX-8] Avijit Ghosh (3 April 2010). "RDX unplugged". The Times of India. Archived from the original on 3 January 2013. https://archive.today/20130103064853/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-04-03/news-and-interviews/28114192_1_documentary-music-film.

[Hanif2005-9] 9.0 ^9.1 ^9.2 Hanif Zaveri (2005). Mehmood, a man of many moods. Popular Prakashan. পৃষ্ঠা. 72–74. ISBN 978-81-7991-213-3.

[10] "R D Burman – My God, That's My Tune". Panchamonline.com. http://www.panchamonline.com/articles/thatsmytune.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 February 2012.

[11] Chaitanya Padukone (1 January 2008). "An ode to Pancham". DNA. http://www.dnaindia.com/entertainment/report_an-ode-to-pancham_1142672.

[12] "Revealed: Unknown facts about RD Burman!". rediff.com. 5 May 2011. http://www.rediff.com/movies/slide-show/slide-show-1-revealed-unknown-facts-about-rd-burman/20110512.htm?print=true। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 March 2012.

[13] Ajitabh Menon. "when the beats stopped". Panchamonline. http://www.panchamonline.com/articles/rddemise.htm.

[14] "S.D. Burman's wife dead". The Hindu. 17 October 2007. Archived from the original on 17 October 2007. https://web.archive.org/web/20071017210403/http://hindu.com/2007/10/17/stories/2007101753250500.htm.

[15] "It was Lata versus Asha over Dum Maro Dum! This created a barrier between both singers.". rediff.com. 10 May 2011. http://www.rediff.com/movies/slide-show/slide-show-1-excerpt-from-rd-burman-biography/20110510.htm?print=true। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 March 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]