İsa

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Vikipediyada bu adlı digər şəxslər haqqında da məqalələr var; bax: İsa (ad).
İsa
İsa Məsih
Doğum tarixi ən tezi e.ə. 6 və ən geci e.ə. 4[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 7 aprel 30 və ya 3 aprel 33
Vəfat səbəbi Çarmıx
Dəfn yeri
Həyat yoldaşı
  • bilinmir
Partnyorları
  • bilinmir
Atası Müqəddəs İosif və ya Xristianlıqda Ata
Anası Məryəm
Təhsili
  • bilinmir
Fəaliyyəti vaiz[d], peyğəmbər, dülgər[d], ravvin, dini rəhbər[d], Məsih, vaiz[d], müəllim, din qurucusu[d]
Üzvlüyü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İsa (ən tezi e.ə. 6 və ən geci e.ə. 4[1], Beytləhm, Roma imperiyası[2] – 7 aprel 30 və ya 3 aprel 33) — İsa Məsih, Nazaretli İsa və bir çox başqa adlarla tanınan, birinci əsrdə yaşamış yəhudi peyğəmbər və dini lider.[3] O, dünyanın ən geniş yayılmış dini olan Xristianlığın əsas simasıdır. Əksər xristianlar İsanın Tanrının Oğlu və Əhdi-Ətiqə əsasən zühur etməsi gözlənilən peyğəmbər Məsih olduğuna inanırlar.

Antik dövrlə məşğul olan bütün müasir elm adamları İsanın tarixən mövcud olması ilə razılaşır.[a] İsanın həyatı haqqında məlumatlar İncillərdə, xüsusən də Əhdi-Cədiddəki dörd kanonik İncildə öz əksini tapır. Akademik araşdırmalar İncillərin tarixi etibarlılığına və onların İsanı tarixi bir şəxsiyyət olaraq nə dərəcədə düzgün əks etdirməsinə dair müxtəlif fikirlər ortaya qoyub.[11][b][14][15] Səkkiz günlük ikən sünnət edilən və yetkinlik yaşına çatanda Vəftizçi Yəhya tərəfindən vəftiz olunan İsa 40 gün, 40 gecə səhrada oruc tutduqdan sonra öz xidmətinə başladı. Səyyah müəllim olduğu üçün onu adətən “ravvin” adlandırırdılar.[16]

İsa tez-tez yəhudi yoldaşları ilə Tanrıya ən yaxşı şəkildə itaət etməyin yolları barədə söhbət edir, xəstələrə şəfa verir və nəsihətamiz dini hekayələr danışırdı. Başına topladığı insanlar arasındakı on iki nəfər onun əsas müridi idi. Yerusəlimdə həbs edilən və yəhudi hakimiyyət orqanları tərəfindən mühakimə olunan İsa[17] Roma hökumətinə təhvil verildi və Yəhudeyanın Roma prefekti Ponti Pilatın əmri ilə çarmıxa çəkildi. Ölümündən sonra İsanın yenidən dirilməsinə əmin olan davamçıların yaratdıqları icma sonralar dünyamiqyaslı bir hərəkata çevrilən xristianlığın ilk kilsəsi oldu.[18] Onun təlimləri və həyatı haqqında məlumatlar əvvəlcə şifahi formada ötürülürdü; onlar yazılı İncillərin əsas mənbəyi sayılır.[19]

Xristian teologiyasında İsanın Müqəddəs Ruh tərəfindən yaradıldığına, Məryəm adlı bakirə bir qadından doğulduğuna, möcüzələr göstərdiyinə, Xristian Kilsəsinin əsasını qoyduğuna, günahın kəffarəsinə nail olmaq üçün çarmıxa çəkilərək öldüyünə, daha sonra dirildiyinə və dünyaya Cənnətdən yüksələcəyinə dair inanclar yer alır. Ümumiyyətlə, xristianlar İsanın insanların Tanrı ilə barışmasına kömək etdiyinə inanır. Nicene Creed iddia edir ki, İsa diriləri və ölüləri onların cismani dirilməsi baş verməzdən əvvəl və ya sonra mühakimə edəcək; xristian esxatologiyasında bu hadisə İsanın İkinci Gəlişi ilə əlaqələndirilir. Xristianların böyük əksəriyyəti İsanı Üçlüyün üç müddəasından ikincisi olan "Tanrının Oğlu" hesab edir və ona ibadət edir.[c] İsanın doğumu hər il dekabrın 25-də[d] Milad bayramı kimi qeyd olunur. Onun çarmıxa çəkilməsi Müqəddəs Cümə günü, dirilməsi isə Pasxada anılır. Dünyanın ən çox istifadə edilən milad təqvimi İsanın təxmini doğum tarixinə əsaslanır.[20]

İsa İslamda, Bəhailikdə və Druz dinində də hörmətlə qarşılanır. İslamda İsa Allahın sondan əvvəlki peyğəmbəri və Qiyamət günündən əvvəl qayıdacaq Məsih hesab olunur. Müsəlmanlar İsanın bakirə Məryəmdən doğulduğuna inansa da, onu nə Allah, nə də Allahın Oğlu hesab edir. Əksər müsəlmanlar onun öldürüldüyünə və çarmıxa çəkildiyinə deyil, Allahın onu hələ sağ ikən Cənnətə qaldırdığına inanır.[e] Bunun əksinə, yəhudilikdə İsanın gözlənilən Məsih olduğuna dair inanc rədd edilir. Onlar iddia edir ki, İsa Məsih peyğəmbərdən gözlənilənləri yerinə yetirməyib və qanuni olaraq məsh olunmayıb; o, nə ilahi olub, nə də dirilib.

Əhdi-Cədiddə həyatı və təlimləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kanonik İncillər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dörd kanonik İncil (Matta, Mark, Luka və Yəhya) İsanın həyatı və çatdırmaq istədiyi mesajın əsas mənbələri hesab olunur. Lakin Əhdi-Cədidin digər hissələri də onun həyatındakı bəzi önəmli hadisələrə istinad edir; məsələn, Birinci Korinflilər kitabının 11:23-26 hissəsində Son Şam yeməyindən bəhs olunur.[21][22][23] Həvarilərin İşləri[24] kitabında İsanın erkən xidmətinə və Vəftizçi Yəhyanın bunu əvvəldən bildirməsinə istinad olunur.[25][26][3] Kitabın 1:1–11-ci[27] hissəsində İsanın Göyə qaldırılması haqqında[28] kanonik İncillərdə olduğundan daha çox danışılır.[29] Müjdələrdən daha əvvəl yazılmış Paulun məktublarında isə İsanın sözləri və ya göstərişləri haqqında bir neçə dəfə vurğulanır.[30][f]

Bəzi erkən xristian qruplarında İsanın həyatı və Əhdi-Cədiddə olmayan təlimləri haqqında ayrıca təsvirlər var. Bunlara Tomas Müjdəsi, Peter Müjdəsi və Yəhuda Müjdəsi, Yaqubun Apokrifonu və bir çox başqa apokrif yazıları daxildir. Əksər elm adamlarının fikrincə, bunlar daha sonra yazılıb və kanonik İncillərdən daha az etibarlı sayılır.[33][34][35]

Müəlliflik, tarix və etibarlılıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kanonik İncillər hər biri fərqli müəllif tərəfindən yazılmış dörd hesabatdır. Müəlliflər təxəllüslə adlandırılır və ənənəyə görə, hər biri İsa ilə yaxın əlaqəsi olan dörd müjdəçiyə aid edilir:[36] Peterin şəriki Yəhya Mark; İsanın şagirdlərindən biri Matta;[36] Paulun bir neçə məktubda adı çəkilən yoldaşı Luka[36] və İsanın "sevimli şagirdi"[37] olan digər Yəhya[36].

Markan prioritetinə görə, əvvəlcə Mark Müjdəsi (eramızın 60-75-ci illəri), ardınca isə Matta Müjdəsi (65-85-ci illər), Luka Müjdəsi (65-95-ci illər) və Yəhya Müjdəsi (75-100-cü illər) yazılıb.[38] Əksər alimlər Matta və Luka Müjdələrinin müəlliflərinin mənbə kimi Markı istifadə etdikləri ilə razılaşırlar. Metyu və Lukanın İncilində Markda olmayan bəzi məlumatlar qeyd olunduğundan, bir çox elm adamı müəlliflərin Markdan əlavə başqa mənbədən də (ümumən “Q mənbəyi” adlanır) istifadə etdiklərini düşünür.[39]

İncilləri araşdırarkən diqqət edilməli olan ən vacib məsələlərdən biri onların hansı ədəbi janr bölgüsünə salınmasıdır. Janr "yazıların həm kompozisiyasına, həm də şərhinə yön verən əsas konvensiyadır".[40] Müəlliflərin roman, mif, tarixi qeyd yoxsa tərcümeyi-hal yazmağa çalışmış olması faktı Müjdələrin hansı formada şərh olunmalı olduğuna çox böyük təsir göstərir. Bəzi son tədqiqatlara əsasən, İncillər janr olaraq qədim bioqrafiya kateqoriyasına aid edilə bilər.[41][42][43] Fikir ayrılıqları olmasına baxmayaraq,[44] günümüzün elm adamları İncillərin bir növ qədim bioqrafiya hesab olunması barədə razılığa gəlirlər.[45][46]

Bu yazıların düzgünlüyünə gəldikdə, kitabların İsanın həyatını yanlış formada təsvir etdiyindən tutmuş[47], bəzi məqamların tarixi baxımdan etibarlı olmamasına[48] və ən sadə detalları çıxmaq şərti ilə, İsanın həyatı haqqında çox az tarixi informasiya verməsinə[49][50] qədər hər cür baxış bucağı mövcuddur: Alimlər eniş yayılmış elmi konsensusa görə, Sinoptik İncillər (ilk üçü — Matta, Mark və Luka) İsa haqqında ən etibarlı məlumat mənbəyidir.[51][52]

Müqayisəli struktur və məzmun

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Matta, Mark və Luka Müjdələri yunanca σύν (syn "birlikdə") və ὄψις (opsis "görünüş")[53][54] sözlərindən gələn Sinoptik İncillər kimi tanınır, çünki onlar məzmun, hekayə düzülüşü, dil və paraqraf quruluşu baxımından oxşardır və onları asanlıqla yanaşı qoyub yazılanları sinoptik olaraq müqayisə etmək olar.[53][54][55] Əksər alimlər razılaşırlar ki, Sinoptik İncillər və Yəhya Müjdəsi arasında birbaşa ədəbi əlaqə tapmaq mümkün deyil.[56] Bir çox hadisələrin axını (məsələn, İsanın vəftiz edilməsi, transfiqurasiyası, çarmıxa çəkilməsi və həvariləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi) Sinoptik İncillər arasında bölüşdürülsə də, transfiqurasiya və İsanın cinləri qovması kimi bəzi hadisələrə[57] Yəhya Müjdəsində rast gəlinmir.

Sinoptik İncillər İsanın müxtəlif cəhətlərini vurğulayırlar. Markda İsa Tanrının Oğludur və onun əməllərinin qüdrəti Tanrının Krallığının mövcudluğunu nümayiş etdirir. Yorulmaq bilmədən möcuzələr göstərən İsa həm Tanrının, həm də insanların xidmətçisidir.[58] Bu qısahəcmli müjdədə İsanın sözlərindən və ya təlimlərindən sadəcə bir neçəsi haqqında qeyd olunur. Matta Müjdəsində vurğulanır ki, İsanın mövcudluğu Əhdi-Ətiqdə bildirildiyi kimi Tanrının arzusunun yerinə yetirilməsi deməkdir və o, Kilsənin Rəbbidir.[59] O, "Davudun Oğlu", "Kral" və Məsihdir.[58][60] Luka İsanı yoxsullara mərhəmət göstərən ilahi-insan xilaskarı kimi təqdim edir.[61] O, günahkarların və cəmiyyətdən qovulmuşların dostudur, itmişləri axtarıb xilas etmək üçün gəlib.[58] Bu müjdə özündə "Yaxşı samariyalı" və "İsrafçı oğul" kimi bir sıra məşhur məsəlləri ehtiva edir.

Yəhya Müjdəsinin müqəddiməsinə əsasən, İsa ilahi Kəlamın (Loqos) təcəssümüdür.[62] Əbədi olaraq Tanrının yanında olan və bütün yaradılışlarda fəal iştirak edən İsa bəşəriyyətin əxlaqi və mənəvi təbiətinin mənbəyi idi.[62] O, keçmiş bütün peyğəmbərlərdən üstün olmaqla yanaşı, eyni zamanda, yer üzündəki istənilən peyğəmbərin ola biləcəyindən daha əzəmətlidir. İsa sadəcə Tanrının Kəlamını danışmır; o özü elə Tanrının Kəlamıdır.[63] Yəhyanın Müjdəsində İsa öz ilahi rolunu ictimaiyyətə açıq şəkildə göstərir. Burada o, Həyat Çörəyi, Dünyanın İşığı, Həqiqi Meynə və daha bir çox məhfumdur.[58]

Ümumiyyətlə, Əhdi-Cədidin müəllifləri İsanın həyatının mütləq xronologiyasına və ya başına gələnləri dövrün dünyəvi tarixi ilə sinxronlaşdırmağa çox maraq göstərməyib.[64] Yəhya 21:25-də deyildiyi kimi, Müjdələr İsanın həyatında baş verən hadisələrin tam siyahısını təqdim etdiyini iddia etmir.[65] Hekayələr əvvəlcə erkən Xristianlıq kontekstindəki teoloji sənəd olaraq yazılmış, zaman bölgüləri isə ikinci planda saxlanılmışdır.[66] Bu baxımdan, Müjdələrin mətnlərinin təxminən üçdə bir hissəsinin İsanın Yerusəlimdəki həyatının "Ehtiras" adlandırılan son həftəsinə həsr edilməsi diqqətəlayiqdir.[67] Müjdələrdə müasir tarixçilərin dəqiq tarixlərlə bağlı tələblərini ödəməyə kifayət edəcək qədər təfərrüat verilməsə də, onlara əsəsən İsanın həyat hekayəsinin ümumi mənzərəsini çəkmək mümkündür.[48][64][66]

Genealogiya və doğuş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yəhudi[3] olan İsanı dünyaya Yusifin arvadı Məryəm gətirdi.[68] Matta və Lukanın Müjdələrində onun nəsil şəcərəsi haqqında iki formada məlumat verilir. Matta İsanın nəslinin Davud vasitəsilə İbrahimdən gəldiyini[69][70], Luka isə Adəm vasitəsilə Tanrıya qədər gedib çıxdığını söyləyir.[71][72] İbrahim və Davud arasındakı siyahı eyni olsa da, bundan sonra bir-birindən köklü şəkildə fərqlənir. Mattada Davuddan Yusifə qədər 27 nəsil olduğu halda, Lukada bu rəqəm 42-dir və iki siyahıdakı adlar demək olar ki, üst-üstə düşmür.[g][73] Bu iki şəcərənin niyə bu qədər fərqli olduğunu izah etmək üçün müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülüb.[h]

Matta və Luka hər biri İsanın doğulmasını, xüsusən, peyğəmbərliyin yerinə yetirilməsini göstərmək məqsədilə İsanın Beytləhmdə Məryəm adlı bakirə bir qızdan doğulduğunu təsvir edir. Lukanın hekayəsində İsanın doğulmasından əvvəl baş verən hadisələr vurğulanır və Məryəmdən bəhs edilirsə, Mattanın yazıları daha çox doğuşdan sonrakı hadisələri əhatə edir və Yusifin üzərində dayanır.[74][75][76] Hər iki mənbə İsanın Beytlehemdə Məryəm və nişanlısı Yusifin övladı olaraq dünyaya göz açdığını yazır və onun bakirə bir qızdan doğulması doktrinasını dəstəkləyir; belə ki, Məryəm hələ bakirə ikən möcüzəvi şəkildə Müqəddəs Ruhdan İsaya hamilə qalır.[77][78][79] Eyni zamanda, bəzi dəlillərə (Lukan Həvariləri) əsasən, Davudun nəslindən törədiyi üçün İsanın antik dövrdə yaşamış bir çox şəxsiyyət kimi ikili atalığa sahib olduğu güman edilirdi.[80] Yusif onu özü ilə götürərək, Davudun soy-kökünü ona ötürür.[81] Bəzi alimlər Məryəmin Elizabetlə qan qohumluğuna əsaslanaraq, İsanın Levili irsinə sahib olduğunu irəli sürürlər.[82]

Matta Müjdəsində Yusif nişanlısı Məryəmin hamilə olduğu üçün narahatdır[83], amma Yusifin gördüyü dörd yuxudan birincisində bir mələk onu Məryəmi özünə arvad almaqdan qorxmamağa inandırır, çünki o, uşağa Müqəddəs Ruhdan hamilə qalıb.[84] Matta 2:1–12-də Şərqdən gələn müdriklər və ya maqlar kiçik İsaya Yəhudilərin Padşahı kimi hədiyyələr gətirir. Onlar onu Beytlehemdəki bir evdə tapırlar. Böyük Hirod İsanın doğulduğunu eşidir və onun öldürülməsini istəyərək Beytlehemdə və onun ətrafındakı yerlərdə oğlan uşaqlarının öldürülməsini əmr edir. Lakin mələk ikinci yuxusunda Yusifi bundan xəbərdar edir və Misirə qaçan ailə daha sonra qayıdıb Nazaretdə məskunlaşır.[84][85][86]

Luka 1:31-38-də Məryəm mələk Cəbrayıldan öyrənir ki, o, Müqəddəs Ruhun əməli ilə hamilə qalıb İsa adlı bir uşaq dünyaya gətirəcək.[75][77] Məryəm doğuşdan öncə Yusiflə birlikdə Sezar Avqustun əmr etdiyi siyahıyaalmada qeydiyyatdan keçmək üçün Nazaretdən Yusifin Beytlehemdəki əcdad evinə gedir. Məryəm İsanı orada dünyaya gətirir və mehmanxanada yer tapmadıqları üçün yeni doğulmuş körpəni axurda qoyur.[87] Bir mələk bir qrup çobana uşağın doğulduğunu bildirir; onlar İsanı görmək üçün Beytləhmə gedir və daha sonra bu xəbəri ətrafa yayırlar.[88] Luka 2:21-də deyilir ki, doğuşdan sonrakı səkkizinci gündə Yusif və Məryəm körpəni sünnət etdirir və adını Cəbrayılın Məryəmə əmr etdiyi kimi İsa qoyurlar.[89] İsanın məbəddə təqdimatından sonra Yusif, Məryəm və İsa Nazarete qayıdır.[75][77]

Bibliyada İsa Məsih haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İsa Xristianlıqda

İsanın yerdəkı həyatı, ölümü, dirilməsi, meracı əksərən Ilkin kanonik və apokrifik incillər verlər. Onun doğulması Müqəddəs ruh vasitəsilə Bakirə Məryəmə qabaqcadan xəbər verilir. Məsih Padşahı kimi Davud sülaləsinin varisi olan İsa Beytləhmdəki tövlədə doğulur. İsanın formal atası Yusifdir. Mələklər və möcüzəli ulduzla istiqamətləndirilmiş çobanlar və münəccimlər İsanı salamlamaq üçün gəlirlər. Qırxıncı gündə İsanı Allahı qəbul edən Simeon qarşılayır. İsa Dağüstü vəzi söyləyir və on iki həvari seçir. İsanın möcüzələri arasında xəstələrə şəfa verməsi, korların gözlərini açması, ölüləri diriltməsi, suyu şəraba döndərməsi, su üstündə gəzməsi, tufanı ram etməsi, beş min adamın beş və ya yeddi çörəklə doydurması, adamdan cinlərin qovulması və s.kimi möcüzələri vardır. Pasxa bayramından qabaq dişi eşşəyə minmiş İsa təntənə ilə Yerusəlimə gəlmiş, məbəddən alverçilər və qurban heyvanları satan ticarətçiləri qovmuşdur. Onun həvarisi Yəhuda onu 30 gümüş pula satır. Bundan sonra İsa on iki həvari ilə sirli Pasxa şamını təşkil edir və Özünün ələ veriləcəyini qabaqcadan xəbər verir. Həvarilərə Öz bədənini və qanını təmsil edən çörək və şərabla yevxaristiya mərasimini təsis edir. Sonra Yəhuda İskariotla istiqamətləndirilmiş silahlı dəstə gəlir. İsanı öpərkən Onu otuz gümüş pula satmış Yəhuda dəstəyə məqsədi göstərir. Petrus və ya Peter silahlı müqavimət göstərməyə çalışır və qılıncla qulun qulağını kəsir. Onu dayandırmış İsa qulu sağaldır, lakin İsanı tuturlar. Sinedrionda İsa öz Məsih titulunu təsdiq edir və Ponti Pilata gətirirlər. Pilat İsadan Özünü yəhudilərin padşahı sayıb-saymadığını soruşur və İsa bunu təsdiqləyir. Pilat İsanı azad etməyi təklif edir, lakin izdiham onun əvəzində qatil Barabbanı görmək istəyir. Buna görə İsa əvvəlcə şallaqlama, sonra çarmıxa çəkilməyə məhkum edilir və Öz çarmıxını edam yerinə (Qolqofaya) qədər aparır. Çarmıxın ağırlığına dözməmiş İsaya naməlum Kirineyalı Şimon kömək edir. Çarmıxa çəkilmiş İsanın əziyyətləri təqribən altı saat davam edir. Onun ölümü günəş tutulması, Yerusəlimdəki məbəddə pərdənin cırılması və zəlzələ ilə nəticələnir. İsa öldükdən sonra Onun şagirdləri yas tuturlar, lakin üçüncü gündə O dirilir və bir çox möminlərə görünür. Həvari Pavel bu haqda belə yazmışdır: "Özümün də qəbul etdiyim bu ən əhəmiyyətli təlimi sizə çatdırdım: Müqəddəs Yazılara uyğun olaraq, Məsih günahlarımız üçün öldü, dəfn olundu və Müqəddəs Yazılara uyğun olaraq, üçüncü gün dirildi. O əvvəl Kefaya, sonra On İki şagirdə göründü. Bundan sonra beş yüzdən çox bacı-qardaşa eyni anda göründü…"[90]

Apokfirik incillərdə İsa haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bibliyaya daxil olmuş dörd Müjdədən fərqli olaraq, apokrifik incillərə İsanın uşaqlığı haqqında mözücələrlə dolu rəvayətlər daxildir. Bir misal kimi, eramızın II əsrində yazılmış "Foma İncili" İsa Məsihin uşaqlığından bəhs edir, Məsihi hər addımbaşı möcüzələr göstərən təkəbbürlü və sərt bir uşaq kimi təsvir edir. Şənbə günü gildən quş düzəldir və sonra insanların etirazları qarşısında əl çalır və o saat bunlar əsl quşlara dönüb uçmağa başlayır.[91]

Apokrifik incillərdə İsanın ölümü haqqında yazılanlar da Bibliyadakı hekayədən fərqlənir. Eramızın II əsrinə aid olan Basilid incilində İsanın ölümü xəbərinin həqiqətə uyğun olmaması iddia edilirdi. Vasilidə görə, İsanın çarmıxda olması yalnız müəyyən adamların gözünə görsənmişdir və xəyaldan başqa bir şey deyildir. Əslində isə o edam edilməmişdir, onun yerinə başqa bir adam edam olunmuşdur.[92] Bu cür fikrin əks olunduğu II əsrə aid olan "Böyük Sifin ikinci risaləsi" adlı apokrifik İncil Misirdə tapılmışdır. Başqa apokrifik incillərdə İsa adi insani həyat tərzi aparan bir peyğəmbər kimi təsvir olunur. Onun hətta bir qadınla evlənməsi haqqında işarəlarə də rast gəlmək olar.[93]

Doğurmaq üzrə olan Məryəm təzə xurma üçün ağacı silkələyir. Quranda da istifadə edilən mövzu Yalançı-Matta İncilindən[94] və təzə xurma-doğum əlaqəsi elmi möcüzə olaraq görülür.

Quranda Məryəm oğlu İsa haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qurani Kərimə görə, İsa Allahın bir peyğəmbəri olub. İsanın Allahın Oğlu olması islamda qeyri-mümkün bir olay kimi qəti şəkildə rədd edilir. İslama görə, İsa Allaha çox yaxın bir peyğəmbər olub.

4:156. Onlar həm də küfr etdiklərinə və Məryəmə böyük bir böhtan dediklərinə görə, 4:157.bir də: "Həqiqətən, biz Allahın elçisi Məryəm oğlu İsa Məsihi öldürdük!"- dediklərinə görə lənətə düçar edildilər, halbuki onu nə öldürdülər, nə də çarmıxa çəkdilər. Onlara ancaq İsanın bənzəri göstərildi. Şübhəsiz ki, bunda ixtilaf edənlər onun barəsində şəkk-şübhə içindədirlər. Bu haqda onların, zənnə uymaqdan başqa heç bir məlumatı yoxdur. Onlar onu öldürdüklərinə yəqinliklə əmin deyillər. Bu surədə "Onlar" yəhudilərə aiddir.

112.əl-İxlas (Yalnız Allaha məxsus olan sifətlər) surəsi (Məkkədə nazil olmuşdur, 4 ayədir) Bismillahir-rəhmanir-rəhim!

(Ya Peyğəmbər! Allahın zatı və sifətləri haqqında səndən soruşan müşriklərə) de: "(Mənim Rəbbim olan) O Allah birdir (heç bir şəriki yoxdur); Allah (heç kəsə, heç nəyə) möhtac deyildir! (Hamı Ona möhtacdır; O, əzəlidir, əbədidir!) O, nə doğmuş, nə də doğulmuşdur! (Allah Özünə heç bir övlad götürməmişdir!) Onun heç bir tayı-bərabəri (bənzəri) də yoxdur!"

Başqa dinlərdə İsa haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhai dinində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəhai təlimləri İsanı Allahın Məzhəri kimi — Bəhai dinindəki peyğəmbərlik konsepsiyası[95] ilə, Allah və insanlar arasındakı vasitəçi, elçi kimi, Allahın keyfiyyət və sifətlərinin təcəllisi kimi təsvir edir (bax: Bəhai dinində Allah anlayışı).[96] Bəhai konsepsiyası insan və ilahiliyin bənzər keyfiyyət və sifətlərlə bəzəndiyini vurğulayır,[97] belə ki, bu Xristianlıqdakı "təcəssüm" konsepsiyası ilə oxşarlıq təşkil edir.[98] Bəhai inancı, İsanın "Allahın Oğlu" olması ifadəsini qəbul edir[99], lakin bunun İsanın gəldiyi dövrdə mövcud regionda istifadə olunan simvolika olduğunu düşünür. Belə ki, Fələstin, Misir, Yunanıstan, bütün Aralıq dənizi boyunca yazılarda (məsələn, Misir mətnləri, Tövrat, Platonun "Dövlət" əsəri və s.) bu metafor müqəddəs şəxslər haqqında istifadə olunmuşdur. İsa Allahın fiziki törəməsi kimi yox, Ondan tərbiyə almış "Oğul" kimi qəbul edilir. Bəhailər düşünür ki, İsa Allahın sifətlərinin təzahür etdiyi mükəmməl güzgü kimidir, lakin onlar Allahın Ruhunun öz uca məqamını tərk edərək hər hansısa insanın bədəninə yerləşməsi ideyasını qəbul etmirlər. Çünki onlar inanırlar ki, Allah hər yeri əhatə edəndir və hər şeyin fövqündədir.[100]

Bəhai dininin banisi Bəhaullah yazır ki, bir halda ki, Allahın bütün Məzhərləri eyni keyfiyyətlərin və sifətlərin daşıyıcısıdırlar, onların hər birini daha əvvəl gəlmiş Məzhərlərin "ruhani qayıdışı" hesab etmək olar, həmçinin hər yeni gələn Allah məzhəri yeni dini təlim gətirir, hansı ki, əvvəlkiləri əvəzləyir. Bu Bəhai dinindəki "proqressiv vəhy" konsepsiyasıdır.[101] Bəhailər inanır ki, Allahın planı bu proses vasitəsilə, insanlığın inkişafı ilə ahəng içində irəliləyir. Allahın Məzhərləri çox xüsusi bir missiyanı həyata keçirmək və əvvəlki prosesi tamamlamaq üçün gəlirlər. Belə ki, bəhailər inanırlar ki, Bəhaullah İsa Məsihin vəd olunmuş qayıdışıdır.[102] Bəhai təlimləri İsanın İncildəki bir çox təlimini təsdiq edir.

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ In a 2011 review of the state of modern scholarship, Bart Ehrman wrote, "He certainly existed, as virtually every competent scholar of antiquity, Christian or non-Christian, agrees."[4] Richard A. Burridge states: "There are those who argue that Jesus is a figment of the Church's imagination, that there never was a Jesus at all. I have to say that I do not know any respectable critical scholar who says that any more."[5] Robert M. Price does not believe that Jesus existed but agrees that this perspective runs against the views of the majority of scholars.[6] James D. G. Dunn calls the theories of Jesus' non-existence "a thoroughly dead thesis".[7] Michael Grant (a classicist) wrote in 1977, "In recent years, 'no serious scholar has ventured to postulate the non historicity of Jesus' or at any rate very few, and they have not succeeded in disposing of the much stronger, indeed very abundant, evidence to the contrary."[8] Robert E. Van Voorst states that biblical scholars and classical historians regard theories of non-existence of Jesus as effectively refuted.[9] Writing on The Daily Beast, Candida Moss and Joel Baden state that "there is nigh universal consensus among biblical scholars – the authentic ones, at least – that Jesus was, in fact, a real guy."[10]
  2. ↑ Ehrman writes: "The notion that the Gospel accounts are not completely accurate but still important for the religious truths they try to convey is widely shared in the scholarly world, even though it's not so widely known or believed outside of it."[12]
    Sanders writes: "The earliest Christians did not write a narrative of Jesus' life, but rather made use of, and thus preserved, individual units—short passages about his words and deeds. These units were later moved and arranged by authors and editors. ... Some material has been revised and some created by early Christians."[13]
  3. ↑ A small minority of Christian denominations reject trinitarianism, wholly or partly, as non-scriptural.
  4. ↑ Part of the Eastern Christian churches celebrate Christmas on 25 December of the Julian calendar, which currently corresponds to 7 January in the Gregorian calendar. In many countries, Christmas is celebrated on 24 December.
  5. ↑ Some medieval Muslims believed that Jesus was crucified, as do the members of the modern Ahmadiyya movement; see § Islamic perspectives.
  6. ↑ Powell writes: "[Paul] does cite words or instructions of Jesus in a few places,[31] but for the most part he displays little interest in the details of Jesus' earthly life and ministry."[32]
  7. ↑ Compare Matthew 1:6–16 with Luke 3:23–31. See also Genealogy of Jesus § Comparison of the two genealogies.
  8. ↑ For an overview of such theories, see Genealogy of Jesus § Explanations for divergence.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 https://archive.org/details/jesusrememberedc00jame.
  2. ↑ 1 2 Evangelist L. t. Εὐαγγέλιον κατὰ Λουκάν. 0085.
  3. ↑ 1 2 3 Vermes, 1981. səh. 20, 26, 27, 29
  4. ↑ Ehrman, 2011. səh. 285
  5. ↑ Burridge, Richard A.; Gould, Graham. Jesus Now and Then. Wm. B. Eerdmans Publishing. 2004. səh. 34. ISBN 978-0-8028-0977-3.
  6. ↑ Price, Robert M. Jesus at the Vanishing Point // Beilby, James K.; Eddy, Paul R. (redaktorlar ). The Historical Jesus: Five Views. InterVarsity. 2009. 55, 61. ISBN 978-0-8308-7853-6. 7 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015.
  7. ↑ Sykes, Stephen W. Paul's understanding of the death of Jesus // Sacrifice and Redemption. Cambridge University Press. 2007. 35–36. ISBN 978-0-521-04460-8.
  8. ↑ Grant, Michael. Jesus: An Historian's Review of the Gospels. Scribner's. 1977. səh. 200. ISBN 978-0-684-14889-2.
  9. ↑ Van Voorst, 2000. səh. 16
  10. ↑ Baden, Candida Moss. "So-Called 'Biblical Scholar' Says Jesus a Made-Up Myth". The Daily Beast. 5 October 2014. 5 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 July 2021.
  11. ↑ Powell, 1998. səh. 168–73
  12. ↑ Bart D. Ehrman. Historical Jesus. 'Prophet of the New Millennium' Arxiv surəti 23 yanvar 2019 tarixindən Wayback Machine saytında. Arxivləşdirilib 23 yanvar 2019 at the Wayback Machine Course handbook, p. 10 (Lecture Three. V. B.) The Teaching Company, 2000, Lecture 24
  13. ↑ Sanders, 1993. səh. 57
  14. ↑ Komoszewski, J. Ed; Bock, Darrell, redaktorlar Jesus, Skepticism & The Problem of History: Criteria and Context in the Study of Christian Origins. Zondervan Academic. 2019. 22–23. ISBN 9780310534761. ...a considerable number of specific facts about Jesus are so well supported historically as to be widely acknowledged by most scholars, whether Christian (of any stripe) or not:...(lists 18 points)...Nevertheless, what can be known about Jesus with a high degree of confidence, apart from theological or ideological agendas, is perhaps surprisingly robust.
  15. ↑ Craig Evans, "Life-of-Jesus Research and the Eclipse of Mythology," Theological Studies 54 (1993) pp. 13–14 "First, the New Testament Gospels are now viewed as useful, if not essentially reliable, historical sources. Gone is the extreme skepticism that for so many years dominated gospel research. Representative of many is the position of E. P. Sanders and Marcus Borg, who have concluded that it is possible to recover a fairly reliable picture of the historical Jesus."
  16. ↑ Orr, James, redaktor"International Standard Bible Encyclopedia Online". Wm. B. Eerdmans Publishing Company. 1939. 17 August 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 July 2016.
  17. ↑ Sanders, 1993. səh. 11
  18. ↑ Sanders, 1993. səh. 11, 14
  19. ↑ Dunn, James D. G. The Oral Gospel Tradition (ingilis). Wm. B. Eerdmans Publishing. 2013. 290–291.
  20. ↑ anno Domini // Merriam Webster Online Dictionary. Merriam-Webster. 2003. 22 December 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 November 2016. Etymology: Medieval Latin, in the year of our Lord.
  21. ↑ 1 Corinthians 11:23–26.
  22. ↑ Blomberg, 2009. səh. 441–42
  23. ↑ Evans, 2003. səh. 465–77
  24. ↑ Acts 10:37–38 and Acts 19:4.
  25. ↑ Bruce, Frederick F. The Book of the Acts. Wm. B. Eerdmans Publishing. 1988. səh. 362. ISBN 978-0-8028-2505-6.
  26. ↑ Rausch, 2003. səh. 77
  27. ↑ Acts 1:1–11.
  28. ↑ also mentioned in 1 Timothy 3:16.
  29. ↑ Evans, 2003. səh. 521–30
  30. ↑ 1 Corinthians 7:10–11, 9:14, 11:23–25, 2 Corinthians 12:9.
  31. ↑ 1 Cor. 7:10–11; 9:14; 11:23–25; 2 Cor. 12:9; cf. Acts 20:35
  32. ↑ Powell, Mark A. Introducing the New Testament. Baker Academic. 2009. səh. 248. ISBN 978-0-8010-2868-7.
  33. ↑ Brown, 1997. səh. 835–40
  34. ↑ Evans, C. A. Exploring the Origins of the Bible (ingilis). Baker Academic. 2008. səh. 154.
  35. ↑ Keener, 2009. səh. 56
  36. ↑ 1 2 3 4 Funk, Hoover və The Jesus Seminar, 1993. səh. 3
  37. ↑ Cross, Livingstone, 2005, John, St.
  38. ↑ Roberts, Mark D. Can We Trust the Gospels?: Investigating the Reliability of Matthew, Mark, Luke, and John. Crossway. 2007. səh. 58. ISBN 978-1-4335-1978-9. 7 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015.
  39. ↑ Licona, 2010. səh. 210–21
  40. ↑ Burridge, R. A. (2006). Gospels. In J. W. Rogerson & Judith M. Lieu (Eds.) The Oxford Handbook of Biblical Studies. Oxford, England: Oxford University Press. p. 433.
  41. ↑ Talbert, C. H. (1977). What is a Gospel? The Genre of the Canonical Gospels. Philadelphia, Pennsylvania: Fortress Press.
  42. ↑ Wills, L. M. (1997). The Quest of the Historical Gospel: Mark, John and the Origins of the Gospel Genre. London, England: Routledge. p. 10.
  43. ↑ Burridge, R. A. (2004). What are the Gospels? A Comparison with Graeco-Roman Biography. revised updated edn. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans.
  44. ↑ e.g. Vines, M. E. (2002). The Problem of the Markan Genre: The Gospel of Mark and the Jewish Novel. Atlanta, Georgia: Society of Biblical Literature. pp. 161–162.
  45. ↑ Stanton, Graham N. Jesus and Gospel (ingilis). Cambridge University Press. 2004. səh. 192. ISBN 978-0-521-00802-0. 26 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2017.
  46. ↑ Rogerson, J. W.; Lieu, Judith M. The Oxford Handbook of Biblical Studies (ingilis). Oxford University Press. 2006. səh. 437. ISBN 978-0-19-925425-5. 25 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2017.
  47. ↑ Grudem, 1994. səh. 90–91
  48. ↑ 1 2 Sanders, 1993. səh. 3
  49. ↑ Köstenberger, Kellum və Quarles, 2009. səh. 117–25
  50. ↑ Ehrman, 1999. səh. 22–23
  51. ↑ Sanders, 1993. səh. 71
  52. ↑ Theissen, Merz, 1998. səh. 17–62
  53. ↑ 1 2 Haffner, Paul. New Testament Theology. Gracewing. 2008. səh. 135. ISBN 978-88-902268-0-9.
  54. ↑ 1 2 Scroggie, W. Graham. A Guide to the Gospels. Kregel Publications. 1995. səh. 128. ISBN 978-0-8254-9571-7.
  55. ↑ "Synoptic Gospels | Definition & Facts". Encyclopedia Britannica (ingilis). 30 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 October 2020.
  56. ↑ Moloney, Francis J.; Harrington, Daniel J. The Gospel of John. Liturgical Press. 1998. səh. 3. ISBN 978-0-8146-5806-2.
  57. ↑ Witherington, 1997. səh. 113
  58. ↑ 1 2 3 4 Thompson, Frank Charles. The Thompson Chain-Reference Bible. Kirk bride Bible Company & Zondervan Bible Publishers. 1983. pp. 1563–1564.
  59. ↑ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Matthew" pp. 1171–1212.
  60. ↑ McGrath, 2006. səh. 4–6
  61. ↑ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "Luke" pp. 1240–1285.
  62. ↑ 1 2 May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977. "John" pp. 1286–1318.
  63. ↑ Harris, 1985. səh. 302–10
  64. ↑ 1 2 Rahner, 2004. səh. 730–31
  65. ↑ O'Collins, Gerald. Christology: A Biblical, Historical, and Systematic Study of Jesus (ingilis). Oxford, England: Oxford University Press. 2009. 1–3. ISBN 978-0-19-955787-5.
  66. ↑ 1 2 Wiarda, Timothy. Interpreting Gospel Narratives: Scenes, People, and Theology. B&H Publishing Group. 2010. 75–78. ISBN 978-0-8054-4843-6.
  67. ↑ Turner, David L. Matthew. Baker Academic. 2008. səh. 613. ISBN 978-0-8010-2684-3.
  68. ↑ Matthew 1; Luke 2.
  69. ↑ Matthew 1:1–16.
  70. ↑ Sanders, 1993. səh. 80–91
  71. ↑ Luke 3:23–38.
  72. ↑ Brown, 1978. səh. 163
  73. ↑ France, R. T. The Gospel According to Matthew: An Introduction and Commentary (ingilis). Eerdmans. 1985. səh. 72. ISBN 978-0-8028-0063-3. 29 February 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 October 2018. "From David the two lists diverge, as Matthew follows the line of succession to the throne of Judah from Solomon, whereas Luke's list goes through Nathan, ... and converges with Matthew's only for the two names of Shealtiel and Zerubabbel until Joseph is reached."
  74. ↑ Mills, Bullard, 1998. səh. 556
  75. ↑ 1 2 3 Marsh, Clive; Moyise, Steve. Jesus and the Gospels. Clark International. 2006. səh. 37. ISBN 978-0-567-04073-2. 7 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015.
  76. ↑ Morris, 1992. səh. 26
  77. ↑ 1 2 3 Jeffrey, David L. A Dictionary of biblical tradition in English literature (ingilis). Wm. B. Eerdmans Publishing. 1992. 538–540. ISBN 978-0-85244-224-1. 8 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 October 2020.
  78. ↑ Cox, Easley, 2007. səh. 30–37
  79. ↑ Brownrigg, Ronald. Who's Who in the New Testament. Taylor & Francis. 2002. 96–100. ISBN 978-0-415-26036-7.
  80. ↑ Lincoln, Andrew T. "Luke and Jesus' Conception: A Case of Double Paternity?". Journal of Biblical Literature. 132 (3). 2013: 639–658. doi:10.2307/23487891. ISSN 0021-9231. JSTOR 23487891. 20 July 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 July 2018.
  81. ↑ "Lincoln, Andrew T., "Conceiving Jesus: re-examining Jesus' conception in canon, Christology, and creed", Th Severn Forum, 5 March 2015, p. 4" (PDF). 10 May 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2 July 2019.
  82. ↑ For example, Carmen 18
  83. ↑ Matthew 1:19–20.
  84. ↑ 1 2 Talbert, Charles H. Matthew. Baker Academic. 2010. 29–30. ISBN 978-0-8010-3192-2. 8 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 October 2020.
  85. ↑ Harris, 1985. səh. 272–85
  86. ↑ Schnackenburg, Rudolf. The Gospel of Matthew. Wm.B. Eerdmans Publishing. 2002. 9–11. ISBN 978-0-8028-4438-5. 7 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015.
  87. ↑ Luke 2:1–7.
  88. ↑ Luke 2:8–20.
  89. ↑ Luke 2:21.
  90. ↑ Əhdi-Cədid, 1 Korinflilərə Məktub 15:3–6
  91. ↑ Bax: Мировая духовная культура. Христианство. Церковь. Лекции и беседы. — М.: Фонд имени Александра Меня, 1995. 671 с. Тир 10 000. 2-е изд.: 1997. http://krotov.info/library/13_m/myen/00049.html Arxivləşdirilib 2013-06-09 at the Wayback Machine
  92. ↑ Bax: Протоиерей Иоанн Мейендорф. Введение в Святоотеческое Богословие. Глава 2. Борьба с гностицизмом. Святитель Ириней Леонский. http://klikovo.ru/db/msg/882 Arxivləşdirilib 2014-07-29 at the Wayback Machine
  93. ↑ XRİSTİANLIĞIN YARANMASI, MƏNBƏLƏRİ VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ Arxivləşdirilib 2021-10-18 at the Wayback Machine I Fəsil, İlk Xristianlığın qısa tarixi icmalı
  94. ↑ Leirvik 2010, pp. 33–34.
  95. ↑ "Stockman, Robert (1992). "Jesus Christ in the Bahá'í Writings". Bahá'í Studies Review. 2 (1)". 2019-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
  96. ↑ "Cole, Juan (1982). "The Concept of Manifestation in the Bahá'í Writings". Bahá'í Studies. 9: 1–38". 2019-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
  97. ↑ "Cole, Juan (1982). "The Concept of Manifestation in the Bahá'í Writings". Bahá'í Studies. 9: 1–38". 2019-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
  98. ↑ "Stockman, Robert (1992). "Jesus Christ in the Bahá'í Writings". Bahá'í Studies Review. 2 (1)". 2019-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
  99. ↑ Smith, Peter (2000). "peace". A concise encyclopedia of the Bahá'í Faith. Oneworld Publications. p. 214.
  100. ↑ "Stockman, Robert (1992). "Jesus Christ in the Bahá'í Writings". Bahá'í Studies Review. 2 (1)". 2019-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
  101. ↑ "Cole, Juan (1982). "The Concept of Manifestation in the Bahá'í Writings". Bahá'í Studies. 9: 1–38". 2019-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
  102. ↑ "Smith, Peter (2008). An Introduction to the Baha'i Faith. Cambridge University Press. p. 128". 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.
Qurandakı peyğəmbərlər
Adəm  • Şeys  • İdris  • Nuh  • Hud  • Saleh  • İbrahim  • İsmail  • İshaq  • Lut  • Yaqub  • Yusif  • Əyyub  • Şüeyb  • Musa  • Harun  • Davud  • Süleyman  • Yunis  • Zəkəriyya  • Yəhya  • İsa  • Məhəmməd
Ayrıca bax: Allah , Din , İslam , Quran
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İsa&oldid=7830661"