Azot oksidləri

Azot oksidləri — N₂ rəngsiz, iysiz və dadsız qazdır, havadan bir az yüngüldür. Oksigenə nisbətən suda az həll olur: 20°C-də (0,1 MPa) 1 l suda 15,4 ml azot həll olur. 0,1 MPa təzyiqdə və −196°C-də azot mayeləşir.

Molekul quruluşu

N₂ molekulunun quruluşu. Azot molekulunun quruluş formulu N ≡ N, elektron formulu isə : N ⋮⋮ N : kimidir. Molekulda üçqat rabitə çox davamlı rabitədir. Bu rabitələrdən biri σ -, ikisi isə π-rabitədir. Hər üç rabitənin elektron sıxlığı atomlar arasında simmetrik paylandığından N₂ molekulu qeyri-polyardır.

Bor nitratı

Bor-nitrit (BN) 3000°C-də əriyir və bərkliyinə görə almaza oxşardır. Nitritlər ammonyakın alınması ilə hidrolizə uğrayır

Azot oksidlərinin siyahısı

Azotun 8 oksidi N₂O, NO, N₂O₃, NO₂, N₂O₄, N₂O₅, NO₃, N₂O₆ və 6 oksigenli turşusu məlumdur: H₂N₂O₂, H₂N₂O₃, H₂NO₂, HNO₂, HNO₃ və HNO₄. Lakin bunlardan sərbəst şəkildə yalnız HNO₃ davamlıdır. Başqaları isə suda məhlulda mövcuddur.

• 
  NO
• 
  NO₂
• 
  N₂O
• 
  N₂O₃
• 
  N₂O₄
• 
  N₂O₅
• 
  N₄O₆

Xarakteristikası

Oksidlərdən N₂O və NO duzəmələgətirməyən, qalanları isə turşu oksidləridir. Bu oksidlərdən yalnız azot-monooksid (NO) azotun oksigenlə bilavasitə qarşılıqlı təsirindən alınır. O, yüksək temperaturda və ya atmosferdə ildırım çaxarkən yaranan elektrik boşalması zamanı əmələ gəlir. Diazot-trioksidə (N₂O₃) – nitrit turşusu (HNO₂), diazot-pentaoksidə (N₂O₅) – nitrat turşusu (HNO₃) uyğun gəlir. Azot-dioksid (NO₂) su ilə iki turşu – nitrat (HNO₃) və nitrit (HNO₂) turşularını əmələ gətirir:

Alınması

N₂O

N₂O quru ammonium-nitrat 170^oC-yə qədər qızdırıldıqda əmələ gəlir:

• NH₄NO₃=N₂O+2H₂O

N₂O rəngsiz, zəif şirinvari iyli qazdır. Qaynama temperaturu −89,5^oC-dir. O, karbon qazına oxşar olaraq, xətti quruluşa malikdir. Onu rezonans formulların köməyi ilə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

• N^-=N⁺=O↔N=N⁺-O^-
• N₂O+H₂=N₂+H₂O
• ΔH=-77,3 kkal/mol.

N₂O-in fizioloji xassələri maraqlıdır. Tərkibində N₂O olan hava ilə tənəffüs etdikdə, sərxoşluq əlamətləri müşahidə edilir. Buna əsasən, onu "şənləndirici qaz" adlandırırlar. Tərkibində azotu N₂O ilə əvəz edilən hava (20% O₂ və 80% N₂O qarışığı) cərrahiyyədə narkotik kimi işlədilir. N₂O-in narkotik kimi istifadəsinin bu məqsədlə işlədilən başqa maddələrdən (efir, xloroform) müəyyən üstünlüyü vardır. N₂O digər narkotiklərdən daha uçucu olduğundan, orqanizmdən tez xaric olur və beləliklə əlavə zərərli hadisələrin meydana çıxmasına səbəb olmur.

NO

NO bəsit maddələrin bilavasitə qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlir:

• N₂+O₂↔2NO

ΔH=+(2•21,6)kkal.

NO rəngsiz qazdır. Suda pis həll olur. Havada dərhal NO₂-ə çevrilir. NO-in hidrogen və ya karbon-sulfid buxarı ilə qarşığına alov yaxınlaşdırıldıqda, partlayış baş verir.

N₂O₃

N₂O₃ orta qatılıqlı nitrit turşusunun müxtəlif reduksiyaedicilərlə reduksiyası və ya qələvi metalların nitriti məhlulunun turşulaşdırılması zamanı alınır. N₂O₃ davamsız birləşmə olub, −10^oC-də parçalanır.

• N₂O₃↔NO+NO₂

N₂O₃ qələvilərlə qarşılıqlı təsiri zamanı nitritlər əmələ gətirir:

• N₂O₃ + 2NaOH=2NaNO₂+H₂O

Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, N₂O₃ nitrit turşusunun anhidridindən ibarətdir:

• N₂O₃ + H₂O↔2HNO₂

HNO₂

HNO₂ sərbəst halda məlum deyil. O yalnız suda məhlulda mövcuddur. Nisbətən yüksək temperaturda öz-özünə oksidləşmə-reduksiya reaksiyası üzrə tədricən parçalanır. Özünün parçalanmaya olan yüksək meyili sayəsində HNO₂-nin reaksiya qabiliyyəti yüksəkdir. HNO₂ birəsaslı zəif turşudur. Onun duzları nitridlər adlanır. Nitridlər turşuya nisbətən davamlıdır. yalnız yüksək temperaturda parçalanır.

HNO₃

Nitrat turşusu qüvvətli oksidləşdiricidir. Qeyri-metallar nitrat turşusu ilə adətən özünün ən yüksək oksidləşmə dərəcəsinə qədər oksidləşir. Nitrat turşusunun xlorid turşusu ilə qarışığı qızılı və platini həll edir. Zərhəl (çar arağı) adlanan bu qarışıqda iki turşu arasında gedən qarşılıqlı kimyəvi təsir nəticəsində atomar xlor ayrılır:

• HNO₃+3HCl=NOCl+2Cl+2H₂O

Nitrozilxlorid davamsız birləşmə kimi parçalanaraq, həmçinin atomar xlor ayrılır:

• NOCl=NO+Cl

Nitrat turşusunun bir çox vacib tətbiq sahələri vardır. Onun böyük bir hissəsi partlayıcı maddələrin istehsalında istifadə edilir. Nitrat turşusu müxtəlif üzvi birləşmələrin alınmasında, sulfat turşusunun istehsalında və s tətbiq tapır. Nitrat turşusunun duzları nitratlar adlanır. Nitratlar nisbətən yüksək temperaturda asan parçalanaraq, oksigen ayrılır. Buna əsasən nitratlar, adətən, partlayıcı maddələrin tərkib hissəsini təşkil edir.

Mənbə

• Химическая энциклопедия / Редкол.: И. Л. Кнунянц и др.. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 1 (Абл-Дар). — 623 с.
• Z. Qarayev "Qeyri-üzvi kimya", Maarif-1975.