Rapallo müqaviləsi (1922)
| Rapallo müqaviləsi | |
|---|---|
 | |
| İmzalanma tarixi | 16 aprel 1922 |
| İmzalanma yeri | |
| Tərəflər | Sovet Rusiyası[d], Veymar Respublikası |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Rapallo müqaviləsi, alman-sovet müqaviləsi — RSFSR ilə Veymar Respublikası arasında diplomatik münasibətlərin qurulması və bütün mübahisəli məsələlərin həlli haqqında 16 aprel 1922-ci ildə Genuya konfransı zamanı İtaliya Krallığının Rapallo şəhərində bağlanmış müqavilə[1][2].
Razılığa gələn hər iki tərəf hərbi xərclərin, hərbi və qeyri-hərbi itkilərin, hərbi əsirlərin xərclərinin ödənilməsindən qarşılıqlı surətdə imtina etmiş, qarşılıqlı ticarət-iqtisadi əlaqələrin həyata keçirilməsində daha çox üstünlük verilən millət prinsipini tətbiq etmişlər; bundan əlavə, Veymar Almaniyası RSFSR-də alman şəxsi və dövlət mülkiyyətinin milliləşdirilməsini və Sovet hökuməti tərəfindən çar borclarının ləğv edilməsini tanıdı.
Rapallo müqaviləsinin özəlliklərinə hər iki dövlətin Versal müqaviləsini ümumi şəkildə rədd etməsi faktı daxildir. Qərbdə Rapallo müqaviləsi bəzən qeyri-rəsmi olaraq “pijama müqaviləsi” adlandırılır. Buna səbəb alman tərəfinin sovet şərtlərini qəbul etməsi ilə bağlı məşhur gecə “pijama görüşü”dür. Rapallo müqaviləsi Sovet Rusiyasının beynəlxalq diplomatik təcridinə son qoyulması demək idi. Eyni zamanda, Veymar Respublikası üçün bu, Versaldan sonra ilk bərabərhüquqlu müqavilə idi.
Zəmin
[redaktə | mənbəni redaktə et]Rapallo müqaviləsinin imzalanması qaçılmaz idi. Çünki Birinci Dünya müharibəsinin qalibləri olan Qərb müttəfiqləri bu hadisəni “kiçik, qarşılıqlı düşmən dövlətlər qurşağı yaratmaqla, həm Almaniyanı, həm də Sovet İttifaqını parçalamaqla iki ən böyük Avropa dövlətini ostrakizmə məruz qoymağı ” əvvəlcədən müəyyən etmişdilər" .
Mövcud mübahisəli məsələlərin həlli ilə bağlı danışıqlar hələ Genuyadan əvvəl, o cümlədən 1922-ci ilin yanvar-fevral aylarında Berlində Georgi Çiçerinin kansler Karl Virt və xarici işlər naziri Valter Ratenau ilə Sovet nümayəndə heyətinin Berlindən Genuyaya gedən yolda dayanması zamanı başlanmışdır.
Rapallo müqaviləsi RSFSR-in beynəlxalq diplomatik təcridinə son qoyulması demək idi. Sovet Rusiyası üçün bu, ilk tammiqyaslı müqavilə və bir dövlət kimi de-yure tanınma, Veymar Almaniyası üçün isə Versaldan sonra ilk bərabərhüquqlu müqavilə idi.
Müqavilə sayəsində Qırmızı Ordu alman hərbi sənayesinin texniki nailiyyətlərindən istifadə etmək və Almaniya Baş Qərargahının müasir təşkilati üsullarını öyrənmək imkanı əldə etdi. Reyxsver SSRİ ərazisində gizli şəkildə pilotlar, tank ekipajları və kimyəvi silah mütəxəssisləri qrupları hazırlamaq, habelə Almaniyada istehsalı və saxlanması qadağan edilmiş yeni silahlarla işləmək üçün zabitlərini öyrətmək imkanı əldə etmişdi.
Əsas müddəalar və imzalanma
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müqavilə RSFSR ilə Almaniya arasında diplomatik münasibətlərin dərhal tam şəkildə bərpasını nəzərdə tuturdu. Tərəflər hərbi xərclərə və qeyri-hərbi itkilərə görə kompensasiya tələblərindən qarşılıqlı olaraq imtina etdilər və öz aralarında yaranmış fikir ayrılıqlarının həlli prosedurunu razılaşdırdılar. Almaniya RSFSR-dəki alman dövlət və xüsusi mülkiyyətinin milliləşdirilməsini tanıdı. Sovet Rusiyasında milliləşdirilmiş alman nizamnamə kapitalının ölçüsü Çiçerin tərəfindən 2 mart 1922-ci il tarixli memorandumda 378 milyon rubl olaraq qiymətləndirilmişdir[3].
Hər iki tərəf hüquqi və iqtisadi münasibətlərinin əsası kimi ən çox üstünlük verilən millət prinsipini tanıyaraq, ticari-iqtisadi əlaqələrin inkişafına kömək göstərməyə söz verdilər. Almaniya hökuməti sovet təşkilatları ilə işgüzar əlaqələrin inkişafında alman şirkətlərinə yardım göstərməyə hazır olduğunu bəyan etdi.
Müqavilənin mətnində gizli hərbi müqavilələr yox idi, lakin 5-ci maddədə deyilir ki, Almaniya hökuməti Sovet İttifaqında özəl şirkətlərin fəaliyyətini dəstəkləməyə hazır olduğunu bəyan edir. Xərclər birbaşa Müharibə Nazirliyi tərəfindən ödənilsə də, bu təcrübə Almaniya hökumətinə güzəştə getmədi.
Rusiya tərəfdən Georgi Çiçerin, Almaniya tərəfdən (Veymar Respublikası) Valter Ratenau müqaviləni imzaladı.
Müqavilə müddətsiz olaraq bağlanır, müqavilənin müddəaları dərhal qüvvəyə minirdi.16 may 1922-ci ildə Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə Rapallo müqaviləsi ratifikasiya olundu. 29 may 1922-ci ildə Almaniya hökuməti müqaviləni Reyxstaqda müzakirəyə təqdim etdi və 4 iyul 1922-ci ildə ratifikasiya olundu. Ratifikasiya sənədlərinin mübadiləsi 31 yanvar 1923-cü ildə Berlində baş tutdu.
1922-ci il noyabrın 5-də Berlində imzalanmış müqaviləyə əsasən, Rapallo müqaviləsi digər sovet respublikalarına da şamil edildi: Ukrayna SSR, Belarus SSR, Gürcüstan SSR, Azərbaycan SSR, Ermənistan SSR, Uzaq Şərq Respublikası. Müqaviləni onların səlahiyyətli nümayəndələri: Vladimir Ausem (Ukrayna SSR üzrə), Nikolay Krestinski (digər respublikalar üçün) və Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin direktoru baron Aqo fon Malzan imzaladılar.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Рапалльский договор (1922) // Военная энциклопедия. 6. М.: Военное издательство. П. С. Грачёв. 2002. 182. ISBN 5-203-01873-1.
- ↑ Рапалльский договор (1922) // Гражданская война и военная интервенция в СССР: энциклопедия. М.: Советская энциклопедия. Гл. ред. С. С. Хромов. 1983.
- ↑ Швецов А. А. Луис Фишер и советско-американские отношения первой половины XX века: диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук. — СПб., 2015. — С. 32—33.