Təhzibül-əxlaq

Təhzibül-əxlaq

Təhzibül-əxlaq — Abbasqulu ağa Bakıxanovun pedaqogika və psixologiyaya dair elmi və nəzəri məsələləri əhatə edən fəlsəfi əsəri. Fars dilində qələmə alınan bu əsər 12 fəsil və nəticədən ibarətdir. Müəllif əsərdə cəmiyyət haqqındakı fikirlərini bir sistem şəklinə salaraq təqdim edir. Əsər, Sovet dövründə pedaqoji bir əsər kimi qiymətləndirilsə və dini-təsəvvüfi məzmunu ilə didaktik yönü gözardı edilsə də, əsərdə Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan klassik dini-təsəvvüfi və didaktik xarakterli əsərlərin XIX əsr elmi və metodologiyası ilə birləşdirildiyi və dövrün tələbləri nəzərə alınaraq sintezə nail olunduğu görünür.

Tədqiqi

Bakıxanovun əxlaq düşüncəsi, xüsusilə də "Təhzibül-Əxlaq" əsəri ilə bağlı ən geniş tədqiqat Heydər Hüseynov tərəfindən aparılmışdır. Rus dilinə və Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilmiş olan bu əsərin indiyədək tənqidi mətni hazırlanmayıb. Qeyd etmək lazımdır ki, əsərin hər iki dilə edilən tərcümələrində bir sıra səhvlər və uyğunsuzluqlar mövcuddur. Əsərin bir digər tədqiqatçısı Dr. Elmin Əliyevdir. O," Abbaskulu Bakühanlı ve Ahlak Düşüncesi" adlı dissertasiyasında "Təhzibül-Əxlaq" əsərinin Bakıxanov üçün önəminə diqqət çəkir. Əliyev yazır ki, Bakıxanov bu əsəri 1832-ci ildə yəni hərbi həyatının sonlarında qələmə alıb. "Mütəfəkkirimizin bu risalədən əvvəl müxtəlif mövzulara dair "Riyazül-Qüds" (1820/21), "Qanuni-Qüds" (1828/29), "Mişkatül-Ənvar" (1829/30) və "Kəşfül-Qərayib" (1830) kimi əsərlər yazmış olması, "Təhzibül-Əxlaq"ın istifadə olunan mənbələr, məzmun, problemə yanaşma mövzuları, dil və üslub baxımından müəyyən təcrübəyə və biliklərə malik bir müəllif tərəfindən qələmə alındığını göstərir. Eyni zamanda, "Təhzibül-Əxlaq" Bakıxanovun yeni tip təhsil və tədris verməyi nəzərdə tutduğu məktəb layihəsi və onun təhsil haqqında düşüncələri ilə də bağlıdır. Belə ki, müəllifin özü tərəfindən uşaqların təhsilini asanlaşdırmaq məqsədilə yazıldığı bildirilən "Nəsayeh" adlı əsər bu əsərin xülasəsi kimi təqdim edilmişdir. Mütəfəkkirin "Təhzibül-Əxlaq"ın bir nüsxəsini Bakıda şəxsi kitabxanasında saxlaması da əsəri dərs kitabı kimi gördüyünə dair fikirlərimizi dəstəkləyir."

Quruluşu və məzmunu

Bakıxanovun əsasən fəlsəfə, xüsusilə isə əxlaq mövzusunda qələmə aldığı ən önəmli əsəri olan "Təhzibül-Əxlaq" dibacə, müqəddimə, on iki bölmə və xatimədən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, müəllif risalənin əvvəlindən sonuna qədər əsasən klassik dövrün tərtib üslubunu izləyib. Əsərin dibacəsi, klassik dövrdə olduğu kimi, "bismillah", Tanrıya dua, Həzrət Məhəmməd və "hidayət nuru" olaraq təsvir edilən ailəsinə salavat və salamla başlayır. Həmçinin, bu hissədə "Təhzibül-Əxlaq"ın adı və tərtib tarixi, müəllifin adı, təxəllüsü və atasının adı qeyd olunmuşdur. Bununla yanaşı, mütəfəkkir əsərin məzmununa əlavə olaraq bölmələrin başlıqlarını da sadalamış və risalənin sonuna qədər bu planı izləyib. "Təhzibül-Əxlaq"ın dibacə hissəsi Bakıxanovun əsərin yazdığı zaman istifadə etdiyi metod, əsərin yunan, avropa və islam ədəbiyyatından tərtib edilmiş mənbələri, yazılma məqsədi və mütəfəkkirin ümumi əxlaq düşüncəsi haqqında mühüm məlumatları da özündə ehtiva edir. Müəllifin əsərin əvvəlində məlumat və əməl arasında sıx bir əlaqənin olduğuna və ya olmalı olduğuna vurğu etməsi, xeyiri daha çox pislikdən çəkinmək şəklində şərh etməsi bu baxımdan çox mənalıdır. Eyni zamanda, maarifi əldə etməyin din/şəriətlə yanaşı, dövlətin davamlılığı üçün də zəruri olduğuna diqqət çəkməsi, öz əxlaq düşüncəsini din və dövlət/cəmiyyət arasında tarazlıq yaratmaq yolu ilə ortaya qoyduğunu göstərir.

"Təhzibül-Əxlaq"ın müqəddiməsi hikmətin mənası və əhəmiyyəti, onu qazanma yolları və insanı çatdıracağı son məqsəd haqqında yazılmışdır. Müəllif burada insanların hikmətin mahiyyətinə dair düşüncələrinin yanlış olduğunu qeyd edir və bunun bir nəticəsi olaraq səhv elm anlayışını tənqid edir. Bu bölmənin ən əhəmiyyətli cəhəti hikmət, elm, ağıl, adət, əxlaq və qədər anlayışlarının bir-biri ilə bağlı şəkildə araşdırılmasıdır. Bakıxanov öz təcrübəsini sözlərlə ifadə edərək həqiqətə çatmağın zəruriliyini vurğulayır. O, bu bölmədə "təcrübə" anlayışının üzərində xüsusi dayanır və indiyədək mövcud olan fəlsəfi axınları bir neçə qrupa bölərək təhlil edir.

Bakıxanov əsəri aşağıdakı başlıqlara (bab) ayırmışdır:

1. Bab: Etidalın gözlənilməsi

2. Bab: Yaxşılığın fəziləti haqqında

3. Bab: Hüzura çatmaq haqqında

4. Bab: Adətə bağlılıq

5. Bab: Şöhrətin mənası

6. Bab: Məhəbbət haqqında

7. Bab: Əməlin faydaları haqqında

8. Bab: Ədəb qaydaları

9. Bab: Təvazö qaydaları

10. Bab: İnsafın xüsusiyyətləri

11. Bab: Qənaətin gərəkliyi

12. Bab: Təvəkkülün mənası

A. Bakıxanovun əxlaq nəzəriyyəsində etidal prinsipi mühüm yer tutur. Onun fikrinə görə, hər bir şeydə etidala riayət etmək lazımdır. Bakıxanov təbiətdən və insanın həyatından çoxlu misal gətirərək qeyd edir ki, hər şeydə azlıq faydasız olduğu kimi, çoxluq da zərərlidir.

Müəllif bu bölmələrdən, "Məhəbbət haqqında" adlı başlıqda olduğu kimi, bəzilərini klassik mənbələrdən götürmüşdür. Bəzi başlıqları isə ehtimal olunur ki, yazıçı, öz dövründə bu mövzulara daha çox vurğu etmə ehtiyacı hiss etdiyinə görə istifadə etmişdir. "Təhzibül-əxlaq"ın ən geniş bölməsinin "Ədəb qaydaları" olması da Bakıxanovun sosial həyata verdiyi əhəmiyyətin bir göstəricisidir. Şöhrət, qənaət, təvəkkül kimi mövzuların ayrıca bölmələr şəklində araşdırılması, müəllifin təsəvvüfə olan marağından qaynaqlandığı söylənilə bilər.

Əsərin diqqət çəkən orijinal cəhətlərindən biri, bir çox klassik əxlaq kitablarında olduğu kimi, məsələyə nəfs kimi metafizik problemlərin araşdırılması ilə başlamamış olmasıdır. Belə ki, dövrünün təhsil və elm anlayışını tənqid etməklə mövzuya giriş edən müəllif, "Müqəddimə"də hikmətin insana nə kimi faydalar verə biləcəyini sorğulamağa başlayır və bunun üçün lazım olan əxlaqi yetkinliyə çatma yollarını on iki bölmədə ümumiləşdirir. Əsərin "Xatimə" bölməsində isə müəllif hikmətə çatmaq və əxlaqi yetkinliyə nail olmaq istəyən birinin hansı faydaları əldə edəcəyini izah etmək üçün metafizik mövzulara toxunmuş, varlığın mənası və mövcudluğun zəruriliyi üzərində dayanmışdır.

Xatimədə müəllif yazır: "Varlıqda yox olmaqlıq yoxdur, biz varlığın haldan-hala keçərək dəyişməsinə yox olmaq adını qoymuşuq, bütün şeylər məhv olar, bir şəkildən başqa şəklə keçər, lakin yox olmaz. Bu varlığın özüdür."

Bakıxanov kainat və allah məsələlərinin şərhində islam irticaçılarından və şəriətçilərindən ayrılır. Öz dövrünün maarifçisi olaraq, o hər bir məsələdə ağılı rəhbər tutduğu kimi, allahı da ağıl vasitəsilə dərk etməyə çalışır. O, idealist mütəfəkkir olaraq, allahı müstəqil mənəvi bir varlıqdan — vücudi-külldən ibarət görür və ona iradə və ixtiyar qərar verir. Lakin bu vücudi-küllündən ibarət olduğu bütün idealist filosoflar üçün qaranlıq qaldığı kimi, onun üçün də dərk olunmamış qalır.

Bakıxanov "Təvazö qaydaları" bölməsində təvazökarlığı insan varlığının yaraşığı, zahiri və mənəvi mənfəətlərin mənbəyi bilmişdir. Mütəfəkkir yazır: "Əxlaq gözəlliyi haqqında demək lazımdır ki, bu xüsusiyyət hər kəsdə fitri olarsa, onun dostu çox olar."

Əsərin qaynaqları

"Təhzibül-əxlaq"ın mənbələrinin müəyyənləşdirilməsini asanlaşdıran ən mühüm cəhət müəllifin istinad etdiyi ziyalı və şairlərin adlarını qeyd etməsidir. Həmçinin, sitat gətirilən ifadələrin daha tünd rəngdə yazılması mümkün səhvlərin müəyyən dərəcədə qarşısını alır. Bununla belə, müəllifin adlarını qeyd etmədiyi mənbələrdən faydalandığı da çox güman ki, mümkündür. Bəzi yerlərdə ayə, hədis və şeirləri dəyişdirərək sitat gətirdiyi də görünür.

Əsərin mənbələri ilə bağlı diqqətəlayiq bir digər cəhət, Bakıxanovun "təcrübə" anlayışına verdiyi əhəmiyyət və izləməyə çalışdığı metod baxımından Qəzzalıya (ö.1111) bənzəməsidir. Müəllif indiyədək ortaya çıxan heç bir əsərində Qəzzalıya birbaşa istinad etmədiyi üçün, ondan nə dərəcədə və hansı əsərləri üzərindən təsirləndiyini söyləmək çox çətindir. Lakin onun İşraqi ənənədən olan bəzi filosoflardan iqtibaslar etdiyini nəzərə alsaq, ən azı Şiənin Qəzzalisi kimi qəbul edilən Feyz Kaşaninin əsərlərindən xəbərdar olduğunu söyləmək mümkündür. Çünki o, əsərində ayə və hədislərlə yanaşı, İncil və Nəhcül-Bəlağədən də iqtibaslar etmiş, Sokrata istinad etmişdir. Bunlara əlavə olaraq, 165 misradan ibarət əsərin mənzum mənbələri arasında Mövlana Cəlaləddin Rumi, Sənai Qəznəvi, Şah Qasım Ənvar, Həllac Mənsur, Hafiz Şirazi, Mahmud Səbzəvari, Sədi Şirazi, Muxtəsəm Kaşani, Baba Əfdal Kaşani, Mir Fəndirisk və digər şair və filosofların əsərlərini də qeyd etmək olar.

Nüsxələri

Bakıxanovun 1832/33-cü (1248 h) ildə fars dilində yazdığı əsərinin müəllifə aidiyyəti məsələsində hər hansı bir şübhə yoxdur. Müəllif özü əsərin adını, yazılma tarixini və müəllifinin kimliyini, elmi fəaliyyətlərinin ən məhsuldar dövründə yazdığı "Təhzibül- Əxlaq"ın dibacə hissəsində açıq şəkildə qeyd etmişdir. Bakıxanov "Gülistan-i İrəm" adlı əsərində də "Təhzibül- Əxlaq" haqqında məlumat verərək, əsərin adını çəkmiş və onun Yunan, Avropa və İslam filosoflarının kitablarından faydalanaraq qələmə aldığı eklektik bir əxlaq risaləsi olduğunu vurğulamışdır. Bundan əlavə, alimin əsərin bir nüsxəsini şəxsi kitabxanasında saxladığına dair məlumatlar da mövcuddur.

Əsərin adı müəllif tərəfindən "Təhzibül-Əxlaq" olaraq qeyd edilsə də, rus dilindən ərəb dilinə tərcümə olunmuş bir kataloqda yanlışlıqla "Tahsinül-Əxlaq" kimi qeyd edilmişdir. Rusca kataloqda əsərin adı farsca deyil, rusca "Kniga Nastavleniy" kimi verilib.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutu Kitabxanasında əsərin dörd əlyazma nüsxəsi mövcuddur. Bunlardan birincisi tədqiqatçılar tərəfindən istinad edilən 1837/38 (1253 h.q.) tarixli nüsxədir. Bu əlyazma həm tarixi, həm də yazı tərzi baxımından müəllifin öz əlyazması kimi qəbul edilə bilər. Həmçinin əlyazmanın 56/a vərəqində Bakıxanovun imzası kimi tanınan "Neməti bəsəd kitab dilqoşa" və "əl-An li və seyekunü kema kane liğayrî" ifadələri də yer alır. Ümumilikdə qırx bir vərəqdən ibarət olan bu farsca yazmanın mətni "nəstəliq", mətndəki ərəb dilində ifadələr isə "nəsx" xətti ilə yazılmışdır. Bölmə başlıqları və sitat gətirilən şairlərin adları qırmızı mürəkkəblə, ayə və hədislər isə tünd qara rənglə yazılmışdır.

Eyni kitabxanadakı ikinci nüsxə isə tamamilə qara mürəkkəblə köçürülmüşdür; ayə və hədislər, əsərlərindən sitat gətirilən müəlliflərin adları və bəzi bölmə başlıqları çox yerdə daha böyük hərflərlə və tünd qara rəngdə yazılmışdır. Digər əlyazmada olduğu kimi burada da mətndəki ifadələrin böyük hissəsi "nəstəliq", bəzi ifadələr isə "nəsx" xətti ilə yazılmışdır. Yalnız (a) səhifələrində yazı olan bu nüsxə, əlli yeddi vərəqdən ibarətdir. Tarix və yer göstərilmədən Yədullah Şərifi tərəfindən köçürülmüş olduğu qeyd olunan əlyazmanın XIX əsrdə və ya XX əsrin əvvəllərində köçürülmüş olması ehtimal olunur. Çünki Yədullah Şərifi Bakıxanovun "Nəsəyih" adlı əsərinin də bir nüsxəsini köçürmüşdür. Bu əlyazmanın köçürülmə tarixi isə 13 iyul 1907-ci ilə (2 Cəmadiyəlaxir 1325) təsadüf edir.

Əsərin eyni kitabxanada iki əlavə nüsxəsi də mövcuddur. Farsca yazılmış hər iki nüsxə (b) səhifələrində yazı olmayan səksən iki vərəqdən ibarətdir. Müstənsihlərin adları və köçürmə tarixləri qeyd olunmayan, nəsx və nəstəliq xətti ilə yazılmış bu nüsxələrdə səhifələrin əvvəl və sonu A–153 nömrəli nüsxədəki kimi eynidir.

Mənbə

• Qasımzadə F. S. Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi. Bakı: Uşaqgəncnəşr. 1956. səh. 168.
• Bakıxanov A. A. Seçilmiş əsərləri. Tərtib edəni, fars dilindən tərcümələr, müqəddimə, qeyd və şərhlərin müəllifi: M. Sultanov. Bakı: "Avrasiya Press" nəşriyyatı. 2005. səh. 488. ISBN 9952421034.
• Məmmədov Z. C. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı: "Şərq-Qərb" Nəşriyyat evi. 2006. səh. 328. ISBN 9789952340051.
• Əliyev, Elmin. ABBASKULU BAKÜHANLI VE AHLÂK DÜŞÜNCESİ (türk). İstanbul: T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM FELSEFESİ BİLİM DALI. 2007.
• Məmməd T. Q. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı (dərslik). I hissə. Bakı: "Apostrof" Çap evi. 2010. səh. 162. ISBN 9789952444490.
• Qasımzadə F. S. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: "Elm və təhsil" NPM. 2017. səh. 552. ISBN 9789952817621.